Program Opieki Nad Zabytkami Powiatu Jaworskiego Na Lata 2009 - 2012

ZAŁ ĄCZNIK DO UCHWAŁY NR / RADY POWIATU W JAWORZE Z DNIA ...... 2009 R.

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU JAWORSKIEGO NA LATA 2009 - 2012

ZARZ ĄD POWIATU W JAWORZE, WOJ. DOLNO ŚLĄSKIE

Jawor, sierpień 2009 roku

SPIS TRE ŚĆ I str.

I. Wst ęp 1 II. Podstawy prawne i główne cele programu opieki nad zabytkami 2 III. Uwarunkowania ochrony i opieki nad zabytkami 2 1. Uregulowania formalno-prawne 2 2. Organy ochrony zabytków 4 3. Zało Ŝenia wynikaj ące z krajowego i wojewódzkiego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami 4 3.1. Narodowy program kultury "Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego" na lata 2004 - 2020 6 4. Gminne ewidencje zabytków 8 5. Powiatowy program opieki nad zabytkami a plan zagospodarowania przestrzennego województwa dolno śląskiego i akty prawa 8 miejscowego IV. Charakterystyka dóbr kultury w powiecie jaworskim i ich stan zachowania 9 1. Rze źba terenu 9 2. Przyroda powiatu jaworskiego 12 3. Walory krajobrazowe 14 4. Parki krajobrazowe 15 5. Walory turystyczne 16 6. Historia powiatu jaworskiego 17 6.1. Zabytki gminy Jawor 21 6.2. Zabytki gminy Bolków 24 6.3. Zabytki gminy M ęcinka 25 6.4. Zabytki gminy M ściwojów 27 6.5. Zabytki gminy Paszowice 29 6.6. Zabytki gminy W ądro Ŝe Wielkie 30 7. Zabytki archeologiczne na terenie powiatu jaworskiego 32 8. Zabytki nieruchome - stan zachowania 34 8.1. Gmina Jawor 34 8.2. Gmina Bolków 37 8.3. Gmina M ęcinka 38 8.4. Gmina M ściwojów 39 8.5. Gmina Paszowice 40 8.6. Gmina W ądro Ŝe Wielkie 41 9. Zabytki ruchome - stan zachowania 41 9.1. Gmina Jawor 41 9.2. Gmina Bolków 42 9.3. Gmina M ęcinka 45 9.4. Gmina M ściwojów 46 9.5. Gmina Paszowice 48 9.6. Gmina W ądro Ŝe Wielkie 49 10. Szlaki turystyczne 51 11. Kultura 53 V. Ocena szans i zagro Ŝeń dla środowiska kulturowego powiatu jaworskiego 56 VI. Priorytety 58 VII. Cele i zadania programu opieki nad zabytkami powiatu jaworskiego 60 1. Główne cele polityki powiatu zwi ązanej z opiek ą nad zabytkam 60

2. Działania zwi ązane z opiek ą nad zabytkami, których wła ścicielem s ą gminy powiat 60 2.1. Programowe kierunki działa ń gminy Jawor 61 2.2. Programowe kierunki działa ń gminy Bolków 61 2.3. Programowe kierunki działa ń gminy Męcinka 61 2.4. Programowe kierunki działa ń gminy M ściwojów 62 2.5. Programowe kierunki działa ń gminy Paszowice 62 2.6. Programowe kierunki działa ń gminy W ądro Ŝe Wielkie 63 3. Działania powiatu zwi ązane z opiek ą nad zabytkami, le Ŝą cymi na terenie powiatu jaworskiego, których wła ścicielami s ą inne ni Ŝ jednostki samorz ądu terytorialnego osoby prawne oraz fizyczne 63 4. Działania informacyjne, popularyzacyjne i edukacyjne zwi ązane z promocj ą zabytków powiatu i walorów krajobrazu kulturowego 63 5. Ochrona krajobrazu kulturowego 64 6. Realizacja i finansowanie przez powiat jaworski zada ń z zakresu ochrony 65 zabytków

Zał ącznik 1 Wykaz zabytków nieruchomych powiatu jaworskiego Zał ącznik 2 Wykaz zabytków ruchomych powiatu jaworskiego Zał ącznik 3 Wykaz zabytków archeologicznych powiatu jaworskiego

I. Wst ęp

Realizacja zada ń w zakresie opieki i ochrony obiektów kultury, do których nale Ŝą zabytki, jest ustawowym zadaniem samorz ądu powiatowego niezale Ŝnie od zada ń realizowanych przez administracj ę rz ądow ą i samorz ądy gminne. Zgodnie bowiem z brzmieniem art. 4 ust. 1 pkt. 7 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1592, z pó źniejszymi zmianami) powiat wykonuje okre ślone ustawami zadania publiczne o charakterze ponadgminnym w zakresie kultury i ochrony dóbr kultury. Wiod ącym celem opracowania Programu opieki nad zabytkami Powiatu Jaworskiego na lata 2009 - 2012 jest wspieranie gmin z terenu powiatu i słu Ŝb konserwatorskich administracji rz ądowej w działaniach zmierzaj ących do znacznej poprawy stanu zasobów zabytkowych powiatowego dziedzictwa kulturowego oraz zachowanie krajobrazu kulturowego powiatu poprzez tworzenie warunków organizacyjnych i finansowych w ramach sprawowanych funkcji opieku ńczych i ochronnych nad zabytkami w zakresie le Ŝą cym w kompetencjach samorz ądu powiatowego. Bogactwo dóbr kultury, w tym zabytków, pomników przeszło ści na terenach rekreacyjnie i turystycznie atrakcyjnych, wymaga ogromnych nakładów finansowo – rzeczowych i organizacyjnych na wiele lat. Zasada zrównowa Ŝonego rozwoju i priorytety rozwojowe nakazuj ą jednak opiek ę nad zabytkami powierzy ć wła ścicielom i zarz ądcom jako bezpo średnim ich gospodarzom. St ąd w sferze zada ń administracji powiatowej pozostaje bezpiecze ństwo zabytków, wspieranie inicjatyw gminnych samorządów i inicjatyw podejmowanych przez zarz ądców i wła ścicieli w sferze opieki nad zabytkami, rozwoju kultury z wykorzystaniem zabytków. Z tego wzgl ędu Program opieki nad zabytkami Powiatu Jaworskiego na lata 2009 - 2012 wspiera t ę sfer ę działa ń prorozwojowych, która ma na celu popraw ę funkcjonowania materialnego dziedzictwa kulturowego, decyduj ącego w znacznym stopniu o zasobach i walorach powiatu. Wszelkie działania zwi ązane z rozwojem powiatu b ędą opiera ć si ę przede wszystkim na jego zasobach i walorach. Wykorzystanie zasobów i walorów środowiska kulturowego stanowi jedn ą z głównych wytycznych polityki powiatu. Przyjmuje si ę zało Ŝenie, Ŝe procesy rozwojowe zachodzi ć powinny przy zapewnieniu warunków trwania i wzbogacania materialnego dziedzictwa kulturowego, którego elementem jest tak Ŝe substancja zabytkowa. Walory kulturowe, w tym obiekty o charakterze zabytkowym, w sposób zasadniczy świadcz ą zarówno o atrakcyjno ści krajobrazu, jak te Ŝ o atrakcyjno ści ekonomicznej powiatu. Stanowi ą ponadto baz ę dla rozwoju turystyki i przedsi ębiorczo ści lokalnej. Wzrost jako ści warunków Ŝycia mieszka ńców powiatu wi ąŜ e si ę bezpo średnio z jako ści ą powiatowej przestrzeni kulturowej. Ponadto przedstawiony Program opieki nad zabytkami Powiatu Jaworskiego na lata 2009 - 2012 stanowi ć b ędzie podstaw ę do działa ń samorz ądu powiatu w zakresie organizowania przedsi ęwzi ęć słu Ŝą cych wspieraniu samorz ądów gminnych w zakresie opieki nad zabytkami, ich promowania, ochrony prawnej i fizycznej.

II. Podstawy prawne i główne cele programu opieki nad zabytkami

Konstytucyjnym obowi ązkiem pa ństwa (art. 5 i 6 Konstytucji RP) jest ochrona dziedzictwa kulturowego . Zabytki i ich warto ści niematerialne s ą dobrem wspólnym, a dbało ść o nie zakłada art. 82 Konstytucji RP. Głównym zadaniem polityki pa ństwa w dziedzinie ochrony zabytków jest stworzenie mechanizmów, które dostosowałyby t ę sfer ę do warunków gospodarki rynkowej. Planowane działania dotycz ą sfery legislacyjnej, zmian organizacyjnych obejmujących konieczne rozszerzenie zakresu działa ń instytucji odpowiedzialnych za ochron ę dziedzictwa kulturowego w Polsce oraz zmian w strategii i organizacji ochrony dóbr kultury. Podstaw ę prawn ą sporz ądzenia powiatowego programu opieki nad zabytkami stanowi ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003 r. Nr 162, poz. 1568). Ustawa wprowadza obowi ązek sporz ądzenia przez samorz ądy zarówno wojewódzkie, powiatowe oraz gminne programu opieki nad zabytkami. Zgodnie z art. 87 ust. 1 cytowanej ustawy zarz ąd powiatu sporz ądza na okres 4 lat powiatowy program opieki nad zabytkami. Powiatowy program opieki nad zabytkami podlega uchwaleniu przez Rad ę Powiatu, po uprzednim uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków. Program ogłaszany jest w wojewódzkim dzienniku urz ędowym. Z realizacji programu zarz ąd powiatu sporz ądza co dwa lata sprawozdanie, które przedstawia Radzie Powiatu. Ustawowe cele programów opieki nad zabytkami: • wł ączenie problemów ochrony zabytków do systemu zada ń strategicznych, wynikaj ących z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, • uwzgl ędnianie uwarunkowa ń ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej, • zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania, • wyeksponowanie poszczególnych zabytków i walorów krajobrazu kulturowego, • podejmowanie działa ń zwi ększaj ących atrakcyjno ść zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjaj ących wzrostowi środków finansowych na opiek ę zabytkami, • okre ślenie warunków współpracy z wła ścicielami zabytków, eliminuj ących sytuacje konfliktowe zwi ązane z wykorzystaniem tych zabytków, • podejmowanie przedsi ęwzi ęć umo Ŝliwiaj ących tworzenie miejsc pracy zwi ązanych z opiek ą nad zabytkami.

III. Uwarunkowania ochrony i opieki nad zabytkami

1. Uregulowania formalno-prawne

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami reguluje w sposób cało ściowy poj ęcia: zabytku, ochrony i opieki nad zabytkami, form ochrony,

kompetencje organów ochrony zabytków, w tym administracji rz ądowej i samorządowej, formy finansowania opieki nad zabytkami, ich ewidencjonowania, itd. W my śl przepisów ustawy: • ochrona zabytków polega na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działa ń maj ących na celu zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umo Ŝliwiaj ących trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie, zapobieganie zagro Ŝeniom mog ącym spowodowa ć uszczerbek dla warto ści zabytków, udaremnianie niszczenia i niewła ściwego korzystania z zabytków, przeciwdziałanie kradzie Ŝy, zagini ęciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granic ę, kontrole stanu zachowania i przeznaczenia zabytków, uwzgl ędnianie zada ń ochronnych w planowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska, • opieka nad zabytkiem w rozumieniu ustawy sprawowana jest przez jego właściciela lub posiadacza i polega na: zapewnieniu warunków naukowego badania i dokumentowania zabytku, prowadzeniu prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku; zabezpieczeniu i utrzymaniu zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie, korzystaniu z zabytku w sposób zapewniaj ący trwałe zachowanie jego warto ści, popularyzowaniu i upowszechnianiu wiedzy o zabytku oraz o jego znaczeniu dla historii kultury.

Zgodnie z art. 6. Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami przez zabytek rozumiana jest nieruchomo ść lub rzecz ruchoma, ich cz ęś ci lub zespoły, b ędące dziełem człowieka lub zwi ązane z jego działalno ści ą, i stanowi ące świadectwo minionej epoki b ądź zdarzenia, których zachowanie le Ŝy w interesie społecznym ze wzgl ędu na posiadan ą warto ść historyczn ą, artystyczn ą lub naukow ą. • Za zabytki nieruchome uznaje si ę: krajobraz kulturowy, układy urbanistyczne, ruralistyczne i zespoły budowlane, dzieła architektury i budownictwa, dzieła budownictwa obronnego, obiekty techniki, cmentarze, parki, ogrody i inne formy zaprojektowanej zieleni, miejsca upami ętniaj ące wydarzenia historyczne lub działalno ść wybitnych osobisto ści b ądź instytucji. • Za zabytki ruchome uznaje si ę: dzieła sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki u Ŝytkowej, kolekcje, numizmaty oraz pami ątki historyczne, wytwory techniki, materiały biblioteczne, instrumenty muzyczne, wytwory sztuki ludowej i r ękodzieła oraz inne obiekty etnograficzne oraz przedmioty upami ętniaj ące wydarzenia historyczne b ądź działalno ść wybitnych osobisto ści lub instytucji. • Zabytkami archeologicznymi są pozostało ści terenowe pradziejowego i historycznego osadnictwa, cmentarzyska, kurhany, relikty działalno ści gospodarczej, religijnej oraz artystycznej. Ustawowej ochronie podlegaj ą tak Ŝe nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej. Ustawodawca wyró Ŝnia nast ępuj ące formy ochrony zabytków: • wpis do rejestru zabytków , który dla zabytków znajduj ących si ę na terenie województwa prowadzi wojewódzki konserwator zabytków, • uznanie za pomnik historii zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru lub parku kulturowego, o szczególnej warto ści dla kultury, przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, na wniosek ministra wła ściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego, • utworzenie parku kulturowego w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyró Ŝniaj ących si ę krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi

charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej; park kulturowy mo Ŝe utworzy ć na podstawie uchwały rada gminy, po zasi ęgni ęciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków, • ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego , dotycz ące, w szczególno ści zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków i ich otoczenia, innych zabytków nieruchomych znajduj ących si ę w gminnych ewidencjach zabytków oraz parków kulturowych. W studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego ustala si ę równie Ŝ, w zale Ŝno ści od potrzeb, strefy ochrony konserwatorskiej, obejmuj ące obszary, na których obowi ązuj ą okre ślone ustaleniami planami ograniczenia, zakazy i nakazy, maj ące na celu ochron ę znajduj ących si ę na tym obszarze zabytków.

2. Organy ochrony zabytków

Zgodnie z art. 89 Ustawy o ochronie zabytków organami ochrony zabytków s ą: 1. Minister wła ściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w imieniu którego zadania i kompetencje w tym zakresie wykonuje Generalny Konserwator Zabytków; 2. Wojewoda, w imieniu którego zadania i kompetencje sprawuje Wojewódzki Konserwator Zabytków.

Przy ministrze wła ściwym do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego działa Rada Ochrony Zabytków jako organ opiniodawczo-doradczy w sprawach realizacji polityki Rady Ministrów w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Przy Generalnym Konserwatorze Zabytków działa Główna Komisja Konserwatorska jako organ opiniodawczy do spraw działa ń konserwatorskich podejmowanych przy zabytkach. Przy Wojewódzkim Konserwatorze Zabytków działa Wojewódzka Rada Ochrony Zabytków jako organ opiniodawczy w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Krajowy O środek Bada ń i Dokumentacji Zabytków wraz z o środkami regionalnymi (dla regionu Dolnego Śląska powołany został Regionalny O środek Bada ń i Dokumentacji Zabytków we Wrocławiu) – zajmuje si ę problematyk ą rozpoznania, dokumentacji i ochrony dziedzictwa kulturowego.

3. Zało Ŝenia wynikaj ące z krajowego i wojewódzkiego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami

Opracowanie krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami jest ustawowym obowi ązkiem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Program krajowy okre śli ć ma cele i kierunki działa ń oraz zadania, które powinny by ć podj ęte w szczególno ści przez organy i jednostki administracji publicznej w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Celem programu krajowego jest wzmocnienie ochrony i opieki nad t ą istotn ą, materialn ą cz ęś ci ą dziedzictwa kulturowego oraz poprawa stanu zabytków w Polsce . W zało Ŝeniach program ma równie Ŝ uporz ądkowanie działa ń w sferze ochrony zabytków poprzez wskazywanie siedmiu podstawowych zasad konserwatorskich:

• zasady primum- non nocere,

• zasady maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji zabytku i wszystkich jego warto ści (materialnych i niematerialnych),

• zasady minimalnej, niezb ędnej ingerencji (powstrzymywania si ę od działa ń niekoniecznych),

• zasady, zgodnie z któr ą usuwa ć nale Ŝy to (i tylko to), co na oryginał działa niszcz ąco,

• zasady czytelno ści i odró Ŝnialno ści ingerencji,

• zasady odwracalno ści metod i materiałów,

• zasady wykonywania wszelkich prac zgodnie z najlepsz ą wiedz ą i na najwy Ŝszym poziomie. Wymienione zasady dotycz ą post ępowania konserwatorów, pracowników urz ędów, restauratorów dzieł sztuki, architektów, urbanistów, budowla ńców, archeologów, wła ścicieli i u Ŝytkowników obiektów zabytkowych. W tezach do krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami wyznaczone zostały i nast ępuj ące cele działa ń: 1. W zakresie uwarunkowa ń ochrony i opieki nad zabytkami: a) pełna ocena stanu krajowego zasobu zabytków nieruchomych; okre ślenie kategorii i stopnia zagro Ŝeń; b) pełna ocena stanu krajowego zasobu zabytków ruchomych; okre ślenie kategorii i stopnia zagro Ŝeń; c) pełna ocena stanu krajowego zasobu dziedzictwa archeologicznego; okre ślenie kategorii i stopnia zagro Ŝeń oraz wyznaczenie stref o szczególnym zagro Ŝeniu dla zabytków archeologicznych; d) obj ęcie skuteczn ą i zorganizowan ą ochron ą przynajmniej najcenniejszych zabytków techniki; e) pełna ocena stanu krajowego zasobu pomników historii i obiektów wpisanych na list ę światowego dziedzictwa; okre ślenie kategorii i stopnia zagro Ŝeń; f) ocena stanu słu Ŝb i mo Ŝliwo ści wypełniania całokształtu zada ń zwi ązanych z ochron ą i opiek ą nad zabytkami; g) ocena stanu i stopnia obj ęcia opiek ą zabytków w poszczególnych kategoriach, doskonalenie i rozwijanie oraz podnoszenie efektywno ści i skuteczno ści instytucjonalnej i społecznej ochrony i opieki nad zabytkami; h) udoskonalenie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych w zakresie ochrony i opieki nad dziedzictwem kulturowym i zabytkami.

2. W zakresie działa ń o charakterze systemowym: a) powi ązanie ochrony zabytków z polityk ą ekologiczn ą, ochrony przyrody, architektoniczną i przestrzenn ą, celn ą i polityk ą bezpiecze ństwa pa ństwa; realizacja powszechnych tendencji europejskich i światowych do rozszerzania pola ochrony na całe dziedzictwo kulturowe obejmuj ące i dobra kultury i natury (World Cultural Heritage); b) przygotowanie strategii ochrony dziedzictwa kulturowego wytyczaj ącej główne zało Ŝenia koncepcji ochrony w Polsce; wprowadzenie jej do polityk sektorowych we wszystkich dziedzinach i na wszystkich poziomach zarz ądzania i gospodarowania.

3. W zakresie systemu finansowania:

a) stworzenie sprawnego systemu finansowania ochrony i opieki konserwatorskiej.

4. W zakresie dokumentowania, monitorowania i standaryzacji metod działania: a) tworzenie systemu i stale aktualizowanych, elektronicznych baz informacji o zasobach i stanie zabytków w Polsce i ich dokumentacji; stworzenie warunków do realizacji ustawowego obowi ązku dokumentowania wszystkich prac, przy wszystkich grupach i typach obiektów zabytkowych; b) gromadzenie stale aktualizowanej wiedzy o stanie zachowania, post ępach i wynikach prac konserwatorskich i restauratorskich, zagro Ŝeniach, prawidłowo ści zarz ądzania i bezpiecze ństwie u Ŝytkowania obiektów zabytkowych oraz o innych formach ochrony dziedzictwa; c) wypracowanie i wprowadzenie szczegółowych zasad ochrony dziedzictwa w planach zagospodarowania przestrzennego; wypracowanie standardów zagospodarowania i estetyki zabytkowych przestrzeni publicznych.

5. W zakresie kształcenia i edukacji: a) utrzymanie i doskonalenie dotychczas wypracowanego systemu kształcenia w dziedzinie konserwacji i ochrony; zorganizowanie systemu podnoszenia kwalifikacji w ka Ŝdej grupie zawodowej pracuj ącej na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego; b) kształcenie społecze ństwa w duchu poszanowania dla autentyzmu oraz wartości materialnych i niematerialnych wspólnego, wielokulturowego dziedzictwa; budowanie klimatu społecznego zrozumienia i akceptacji dla idei ochrony i dawno ści zabytków odczytywanych jako źródło to Ŝsamo ści, wiedzy i dumy z przeszło ści, tradycji, wiedzy o sposobie Ŝycia i pracy przodków; c) upowszechnianie w śród wła ścicieli i u Ŝytkowników obiektów zabytkowych znajomo ści zasad konserwatorskich, zasad etyki i profilaktyki konserwatorskiej; tworzenie mechanizmów ekonomicznych sprzyjaj ących prawidłowemu traktowaniu obiektów zabytkowych.

6. W zakresie współpracy mi ędzynarodowej: a) wzmocnienie obecno ści Polski w światowym i europejskim środowisku działaj ącym na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i promocja polskich osi ągni ęć w tej dziedzinie; b) oparcie działa ń na poj ęciu wspólnego dziedzictwa kultury ludzko ści; troska o ochron ę polskiego dziedzictwa kulturowego za granic ą.

3.1. Narodowy program kultury „Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego” na lata 2004 – 2020

Narodowy program kultury „Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego” na lata 2004 – 2020 jest elementem Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004 – 2020. Okre śla on polityk ę rz ądu wobec zabytków i dziedzictwa kulturowego. Strategiczne cele polityki pa ństwa w sferze ochrony zabytków s ą nast ępuj ące: • przygotowanie skutecznego systemu prawno - finansowego wspierania ochrony i opieki nad zabytkami; • podj ęcie prac nad kompleksowym systemem edukacji na rzecz dziedzictwa;

• poszukiwanie instrumentów wzmacniaj ących efekty działalno ści słu Ŝby konserwatorskiej; • ograniczenie uznaniowo ści konserwatorów poprzez nało Ŝenia na nich odpowiedzialno ści za niezgodne z prawem post ępowanie; • intensyfikacja ochrony i upowszechniania dziedzictwa kulturowego, w tym szczególnie kompleksowa poprawa stanu zabytków nieruchomych. Kolejnym dokumentem strategicznym przyj ętym w 2005 r. przez Rad ę Ministrów jest Sektorowy program operacyjny: Rozwój kultury i zachowanie dziedzictwa kulturowego. Program ten rozwija cele Narodowego Planu Rozwoju , okre ślaj ąc priorytety, kierunki i wysoko ść środków przeznaczonych na realizacj ę zada ń infrastrukturalnych z zakresu kultury i szkolnictwa artystycznego o charakterze ponadregionalnym, które b ędą uruchamiane z udziałem funduszy strukturalnych. W programie sformułowano dwa priorytety działa ń: Priorytet 1. Aktywne zarz ądzanie zasobem stanowi ącym materialne dziedzictwo kulturowe. Priorytet 2. Edukacja i administracja na rzecz ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego. W ramach priorytetu 1 ustalono trzy działania: Działanie 1.1. Budowa nowoczesnych rozwi ąza ń organizacyjno – finansowych w sferze ochrony zabytków. Celem głównym tego działania jest dostosowanie sfery ochrony zabytków do rzeczywisto ści gospodarczej. W ramach działania przewidziano prowadzenie szerokich konsultacji ze środowiskami zwi ązanymi z ochron ą zabytków w celu sformułowania propozycji zmian instytucjonalnych, prawnych i funkcjonalnych w sferze dokumentacji i ochrony zabytków oraz procesu oferowania zabytków na rynku. Działanie 1.2. Kompleksowa rewaloryzacja zabytków i ich adaptacja na cele kulturalne, turystyczne, edukacyjne, rekreacyjne i inne cele społeczne. W ramach tego działania przewidziano realizacj ę dwóch programów: Program: P olskie regiony w europejskiej przestrzeni kulturowej. Celem programu jest przygotowanie potencjalnych wnioskodawców do opracowania kompleksowych projektów współfinansowanych z funduszy strukturalnych. W ramach programu prowadzone s ą specjalne szkolenia. Program: Promesa Ministra Kultury. Celem programu jest udział wkładu krajowego w monta Ŝu finansowym wybranych projektów współfinansowanych z funduszy europejskich. Działanie 1.3. Zwi ększenie roli zabytków w rozwoju turystyki i przedsiębiorczo ści przez tworzenie zintegrowanych narodowych produktów turystycznych. Działanie to b ędzie realizowane przez programowanie i wdra Ŝanie kompleksowych programów dotycz ących markowych produktów turystycznych; działanie obejmuje pi ęć miast maj ących najwi ększ ą szans ę na europejskim rynku turystyki kulturowej: Gda ńsk, Kraków, Pozna ń, Warszawa i Wrocław. Do roku 2013 przewidziano realizacj ę dwóch programów: Program: Narodowy Produkt Turystyczny Miasta Stołecznego Warszawy „Trakt królewski”, Program: Fryderyk Chopin 2010. W ramach priorytetu 2 ustalono dwa działania: Działanie 2.1. Rozwój zasobów ludzkich oraz podnoszenie świadomo ści społecznej w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego. Działanie b ędzie polegało na podnoszeniu wykształcenia kadr zatrudnionych w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego oraz na rozwijaniu zainteresowa ń społecze ństwa problematyk ą ochrony zabytków.

Działanie 2.2. Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego przed nielegalnym wwozem, wywozem i przewozem przez granice. Działanie to b ędzie realizowane przez wdro Ŝenie Programu Absent Patrymonium , który przewiduje realizacj ę sieci informacji wirtualnej o zabytkach wywo Ŝonych i zaginionych.

4. Gminne ewidencje zabytków

Zgodnie z art. 21. Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami: „...ewidencja zabytków jest podstaw ą do sporz ądzania programów opieki nad zabytkami przez województwa, powiaty i gminy”. Ewidencj ą zostaj ą obj ęte zespoły i obiekty o istotnych, lokalnych walorach historycznych, kulturowych i krajobrazowych. Obowi ązek prowadzenia gminnej ewidencji zabytków nieruchomych spoczywa na wójtach gminy (art. 22 pkt 4 Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami ). Generalny Konserwator Zabytków prowadzi krajow ą ewidencj ę zabytków w formie zbioru kart ewidencyjnych zabytków znajduj ących si ę w wojewódzkich ewidencjach zabytków, natomiast wojewódzki konserwator zabytków prowadzi wojewódzk ą ewidencj ę zabytków w formie kart ewidencyjnych zabytków znajduj ących si ę na terenie województwa. Gminn ą ewidencj ę zabytków w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy, obj ętych wojewódzk ą ewidencj ą zabytków, prowadzi wójt (burmistrz, prezydent miasta). Sposób prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków okre śla Rozporz ądzenie Ministra Kultury w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granic ę niezgodnie z prawem z dnia 14 maja 2004r. Powiat jaworski posiada wypisy z ewidencji gminnych, obj ętych równocze śnie wojewódzk ą ewidencj ą zabytków prowadzon ą przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

5. Powiatowy program opieki nad zabytkami a plan zagospodarowania przestrzennego województwa dolno śląskiego i akty prawa miejscowego

Kierunki rozwoju polityki przestrzennej dla województwa dolno śląskiego zostały okre ślone w „Strategii rozwoju województwa dolno śląskiego” w 2000 r. W oparciu o zawarte w niej zało Ŝenia powstał „Plan zagospodarowania przestrzennego województwa dolno śląskiego”, który okre śla cele strategiczne rozwoju przestrzennego województwa oraz cele, zasady realizacji i kierunki polityki przestrzennej dla podstawowych systemów zagospodarowania województwa, współpracy mi ędzynarodowej oraz ustala priorytety polityki przestrzennej województwa i kierunki polityki przestrzennej dla obszarów problemowych. Program opieki nad zabytkami powiatu jaworskiego na lata 2009 – 2012 zgodny jest z wyznaczonymi w planie zagospodarowania przestrzennego województwa celami polityki przestrzennej, zasadami ich realizacji oraz przyj ętymi w planie kierunkami działa ń polityki przestrzennej w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego. W sferze kulturowej, obejmuj ącej system ochrony dziedzictwa kulturowego, przyj ęto w planie ogólne zasady kompleksowo ści działa ń ochronnych i rewaloryzacyjnych, ł ączenia ochrony

środowiska kulturowego z ochron ą środowiska przyrodniczego oraz promowania regionalnych walorów dziedzictwa kulturowego. Program opieki nad zabytkami powiatu jaworskiego na lata 2009 – 2012 zgodny jest równie Ŝ z dokumentami powiatowymi o charakterze strategicznym, czyli Strategi ą Powiatu Jaworskiego, Wieloletnim Programem Inwestycyjnym Powiatu Jaworskiego na lata 2007 – 2013 oraz Programem ochrony środowiska Powiatu Jaworskiego, a tak Ŝe Powiatowym planem ochrony zabytków na wypadek zdarze ń o charakterze kryzysowym i zagro Ŝenia konfliktem zbrojnym.

W miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego gmin powiatu jaworskiego uwzgl ędnione zostały w wi ększo ści wytyczne konserwatora. Wyznaczone zostały strefy „A” i „B” ochrony konserwatorskiej, uwzgl ędnione zostały zapisy dotycz ące ochrony krajobrazu kulturowego wybranych miejscowo ści, strefy „W” ochrony archeologicznej oraz zapisy dotycz ące ochrony stanowisk archeologicznych.

IV. Charakterystyka dóbr kultury w powiecie jaworskim i ich stan zachowania 1. Rze źba terenu Krajobraz powiatu jaworskiego kształtuj ą przede wszystkim Pogórze oraz Góry Kaczawskie. Tworz ą je dwa grzbiety, które s ą rozcinane przez źródliskow ą dolin ę Kaczawy oraz dolin ę Świdnej. Na południe od tworzonej przez nie granicy poło Ŝony jest grzbiet zwany Górami Ołowianymi. S ą one usytuowane nieomal równole Ŝnikowo, z lekkim odchyleniem na północny zachód oraz południowy wschód. Masyw Gór Ołowianych ograniczony jest od zachodu i cz ęś ciowo od północy dolin ą Świdnej, natomiast południow ą granic ę wytycza wartko płyn ący Bóbr. W kierunku południowo – zachodnim oraz zachodnim Góry Ołowiane, opadaj ąc, przechodz ą w Kotlin ę Jeleniogórsk ą, a w kierunku północno – zachodnim – zaczynaj ą graniczy ć z najdalej wysuni ętym na wschód ramieniem pozostałej cz ęś ci Południowego Grzbietu Gór Kaczawskich – Gaikiem (566 m), poprzez Przeł ęcz Radomiersk ą ( 523 m ) oraz dolin ę Radomierki. W zachodniej cz ęś ci, od północy Góry Ołowiane zamyka rzeka Kaczawa, która wypływaj ąc spod Przeł ęczy Radomierskiej, biegnie równole Ŝnikowo a Ŝ do Kaczorowa i oddziela masyw Gór Ołowianych. Całe niedu Ŝe pasmo si ęga nieomal 700 m n.p.m. w kulminacji Turzca (690 m), jego długo ść wynosi nieomal 7 km długo ści; tworz ą je praktycznie w cało ści skały ziele ńcowe, b ędące szeregiem malowniczych i ostro poszarpanych skałek. Wschodni grzbiet Gór Kaczawskich jest ju Ŝ bardziej urozmaicon ą pod wzgl ędem budowy jednostk ą. Biegnie on w kierunku północno – zachodnim oraz południowo - wschodnim. Brak tutaj charakterystycznych, du Ŝych wzniesie ń; cech ą wyró Ŝniaj ącą s ą długie garby o wysoko ści ok. 650 m n.p.m., które d źwigaj ą si ę jedynie w szczycie por ęby (671 m) powy Ŝej 670 m n.p.m. Grzbiet Wschodni jest rozci ęty w dwóch miejscach dolinami potoków, które spływaj ą ze stoków północno – wschodnich w kierunku Nysy Szalonej oraz Nysy Małej, w stron ę przeciwn ą ku Bobrowi i Kaczawie. Nie uwzgl ędniaj ąc Miłka (594 m) poło Ŝonego nieco na uboczu, Grzbiet Wschodni podzielony jest na trzy osobne gniazda. Gniazdo północne - w kształcie poło Ŝonej i odwróconej litery L - rozpoczyna od zachodu Lipna (460 m), dalej Zadora (437 m) oraz Polanka (551 m), by przez Dłu Ŝek (591 m) doj ść do Marci ńca (626 m), który przez dolin ę Olszanki graniczy od południa z śele źniakiem (666 m) i Bukowink ą (621 m). Wreszcie najdalej na północ Osełka (581 m) zawisa nad dolin ą, w

której le Ŝy Mysłów. Biegnie ni ą wa Ŝna szosa E-83 z Wrocławia do Jeleniej Góry. Dolina ta wraz z Dolin ą Świekotki oddziela kolejne gniazdo Lubrzy (669 m) i Nied źwiedzich Skałek (640 m) od poprzedniej grupy szczytów. Pasemko to, trac ąc stopniowo wysoko ść , zakr ęca we wschodniej swej cz ęś ci ku północy małymi kulminacjami Wapników (478 m) i s ąsiednich bezimiennych szczytów, si ęgaj ących jeszcze 500 m n.p.m., a ko ńczy si ę góruj ącymi nad Grudnem i Jastrowcem Bukow ą (431 m) oraz Grudn ą (424 m). Północny i południowo - wschodni skraj tej grupy tworz ą Ostnik (549 m) oraz Lisianki (580 m), granicz ące przez bezimienny dopływ Świdnej i Rochowick ą Wod ę z najbardziej na południowy – wschód wysuni ętym gniazdem Por ęby (671 m). Oprócz niej wyró Ŝniaj ą si ę tu: Kota (670 m), Popiel (630 m) oraz Sośniak (546 m). Pomimo najwi ększych wysoko ści bezwzgl ędnych całe gniazdo ma do ść wyrównan ą wierchowin ę, na któr ą wspi ęły si ę osiedla. Budowa całego tego pasma wi ąŜ e si ę z du Ŝą jednostk ą geologiczn ą, siodłem Bolków – Wojcieszów. Kolejno od wschodu odsłaniaj ą si ę tu utwory coraz starsze, si ęgaj ące w tzw. łupkach radzimowickich prekambru. Łupki te ci ągn ą si ę równole Ŝnikowym pasem od Wojcieszowa a Ŝ po wysoko ść lipy. Kolejnym kompleksem skal osadowych s ą tzw. wapienie wojcieszowskie datowane na kambr. Tworz ą tu jedno z wyst ąpie ń tego rodzaju skał w Sudetach, daj ąc zarówno ciekawe zjawiska krasowe, jak i specyficzn ą flor ę wapienn ą. Najwi ększe wyst ąpienia wapieni to góry Miłek i Osełka. Dalej ci ągn ą si ę one w ąskim, cz ęsto przerywanym pasem do Mysłowa po Nowe Rochowice. Kolejne wielkie skupisko skał wapiennych tworz ą szczyty usytuowane w okolicach Grudna: Wapniki, Wysoka i Grudna. Nast ępn ą seri ę utworów stanowi ą datowane na kambr górny ziele ńce. Układaj ą si ę szerokim pasem, tworz ąc zarówno gniazdo Por ęby, jak i wi ększo ść poło Ŝonych od niej na północ szczytów. Jedynie Lubrza i Ostnik zbudowane s ą z kwa śnych skał wylewnych, tzw. keratofirów. Zarówno pierwsze jak i drugie tworz ą liczne malownicze skałki. Drugi pas ziele ńców przebiega równolegle do poprzedniego, nieco na północ od śele źniaka, zbudowany jest z porfirów kwarcowych pochodzenia wulkanicznego. Pogórze Kaczawskie natomiast opada ku nizinom, które zostały odmłodzone w trzeciorz ędzie brze Ŝnym uskokiem, w gł ębi za ś przedstawia powierzchni ę do ść zrównan ą oraz lekko nieckowato nachylon ą ku Kaczawie. Elementami o Ŝywiaj ącymi rze źbę terenu s ą strome bazaltowe wypi ętrzenia Łysanki, Trupnia, Czartowskiej Skały itp. S ą to wzniesienia znacznie młodsze od otaczaj ącego ich krajobrazu, gdy Ŝ w trzeciorz ędzie były czynnymi wulkanami. Dzi ś zastygła w kominach dawnych wulkanów lawa, odporna na wietrzenie, przypomina o ich dawnej działalno ści. Byłych wulkanów nie brak te Ŝ w śród szczytów tworz ących uskok brze Ŝny (np. Górzec, Rataj, Bazaltowa). W krainie Pogórza nie ma ani wielkich deniwelacji ani te Ŝ szczyty nie osi ągaj ą znacznych wysoko ści bezwzgl ędnych, wahaj ąc si ę pomi ędzy 350 – 400 m n.p.m., jedynie par ę szczytów d źwiga si ę ponad 450 m. Najwy Ŝszym z nich jest nosz ący niezbyt sympatyczn ą nazw ę Trupie ń (481 m), niewiele ust ępuj ą mu Jastrz ębna (468 m) i Czartowska Skała (468 m), Rosocha (464 m). W cz ęś ci północno - wschodniej najwy Ŝej d źwiga si ę Grabowa (403 m), stromo opadaj ąca ku dolinie Nysy Małej, a na południu Kota koło Nowej Wsi Wielkiej. Strumienie i potoki rze źbi ą szerszymi i węŜ szymi dolinami zarówno płaskowy Ŝ, jak i kraw ędź uskoku brze Ŝnego. Szczególnie tam wiele z nich ma typowo górski charakter, dzi ęki stromym ścianom i cz ęsto spotykanym wychodniom skalnym. Rozpatruj ąc budow ę geologiczn ą tego obszaru, zauwa Ŝyć mo Ŝna bez trudu trzy jednostki o przebiegu zbli Ŝonym do równole Ŝnikowego. Najbli Ŝej grzbietu Gór Kaczawskich jest rów Świerzawy, zapadlisko tektoniczne wypełnione utworami czerwonego sp ągowca. W skład tej serii wchodz ą ró Ŝnego rodzaju piaskowce i zlepie ńce, a w górnym pi ętrze wulkanity typu porfirów (np. wzgórze Wielisławka). Rów ten wykorzystuje cz ęś ciowo dla swego biegu Nysa Mała, a dno jego stopniowo podnosi si ę ku zachodowi, by w okolicach Lipy osi ągn ąć 400 m n.p.m. Na północ od tej jednostki szerokim pasem zalegaj ą kambrosylurskie ziele ńce. Seria ta si ęga mniej wi ęcej wysoko ści Kondratowa, z tym Ŝe na zachód i południowy zachód od tej wsi

znów ukazuj ą si ę porfiry kwarcowe, pochodz ące z czerwonego spagowca. Nie brak tu równie Ŝ pó źniejszych intruzji bazaltowych – tworz ących – jak zaznaczono wy Ŝej – samotne wyró Ŝniaj ące si ę w krajobrazie pagóry. Najwa Ŝniejsze z nich to: Czartowska Skała, Muchowskie Wzgórze, Rataj i Bazaltowa Góra. Ostatnią wreszcie jednostk ą geologiczn ą jest le Ŝą cy na północ od Kondratowa tzw. synklinarny rów Leszczyny. Teren ten w ko ńcu permu był zatoka morsk ą o zmieniaj ącym si ę zasi ęgu. I tak mamy tu do czynienia z osadami cechszty ńskimi zło Ŝonymi z ró Ŝnorodnych zlepie ńców, piaskowców, wapieni i margli okruszcowanych siarczkami miedzi (kopalnia „Lena”). Dalej na zachód wyst ępuje pstry piaskowiec torfowy uformowany w okresie cofni ęcia si ę zalewu morskiego, wreszcie w okolicach Wilkowa wyst ępuj ą osady górnej kredy, a wi ęc cienkowarstwowe wapienie, piaskowce ciosowe i margle turo ńskie. W wi ększym obszarze wyst ępowania wytworów cechszty ńskich koło Nowego Ko ścioła znów mamy do czynienia z okruszcowaniem zwi ązkami miedzi, eksploatowanymi do niedawna w kopalni o tej samej nazwie. Na wschód od niecki, tam gdzie nie si ęgał zalew morski, wyst ępuj ą tzw. serie łupków Gór Kaczawskich (łupki łyszczykowe i bezłyszczykowe, łupki krzemionkowe). Przy samym brzegu uskoku znajduje si ę wąski pas masywnych, słabo złupkowanych ziele ńców. I tu podobnie jak w poprzednim obszarze nie brak wzgórz bazaltowych (Czerwona Skała, Łysanka, Trupie ń, Wilkołak, Rosocha i Górzec). Trzeba jeszcze doda ć, Ŝe obszar pomi ędzy uskokiem Jerzmanic (biegn ący od Prusic do Jerzmanic) z teoretycznym przebiegiem uskoku brze Ŝnego, le Ŝą cym bardziej na północ, wypełniaj ą pod pokryw ą trzecio – i czwartorz ędu równie Ŝ łupki serii Gór Kaczawskich. Inn ą niewielk ą jednostk ą morfologiczn ą, o której nale Ŝy wspomnie ć, jest Pogórze Bolkowskie, które rozci ąga si ę od strony południowo – wschodniej podnó Ŝy Gór Kaczawskich oraz Wałbrzyskich. Na kierunku od Nysy Małej na północ ku Strzegomce na południe i północny – wschód naturaln ą granic ą jest uskok brze Ŝny. Pogórze stanowi bardzo zrównan ą powierzchni ę pod wzgl ędem rze źby, która pokryta jest pagórkami o łagodnym charakterze, na której tle wyró Ŝnia si ę dolina Nysy Szalonej poło Ŝona na wschód od Bolkowa. Dolina ta pokryta jest grubymi pokładami osadów lodowcowych oraz rzecznych, poło Ŝonych na skalach z okresu Permu. W północno wschodniej częś ci Pogórza wzdłu Ŝ brzegu Nysy rozci ąga si ę pasmo, które w kulminacyjnym punkcie Okr ąglaka (391 m) osi ąga około 400 m n.p.m. Dzieli si ę ono na dwie odnogi, z których ta na północy ko ńczy si ę wzniesieniem Psia Górka (307 m), a na wschodzie - Kociskiem (315 m). Są to ostatnie wzniesienia pasma Sudetów, które tworz ą tutaj znacznie cofni ętą i obni Ŝon ą erozj ą kraw ędź uskoku brze Ŝnego. Składaj ą si ę na nie głównie piaskowce, łupki oraz zlepie ńce, a wi ęc utwory permskie. Na północ od Bolkowa zalega wielka czapa zło Ŝona z porfirów, która si ęga w kierunku północnym a Ŝ wsi Kwietniki i opada w stron ę doliny Przył ęcznicy stromym urwiskiem. Tworz ą one wzgórze, na którym poło Ŝony jest zamek w Świnach oraz wzniesienie Popielowa (364 m) i Swarna (389 m) .W kierunku zachodnim wyróŜnia si ę wzniesienie Młyniczna (454 m).Tutejsza budowa geologiczna składa si ę z ordowickich fyllitów oraz łupek krzemionkowych i graptolitowych z syluru. Pomi ędzy Młyniczn ą a wspomnian ą wcze śniej poło Ŝon ą na północ od Bolkowa czap ą porfirów wyst ępuje obni Ŝenie, które wypełnione jest utworami permskimi. Sam Bolków poło Ŝony jest na zboczu wzgórza diabazowo – ziele ńcowego, które tworzy urwisko stromo opadaj ące, niemal Ŝe pionowo spod murów tamtejszego zamku ku Nysie Szalonej. W kierunku zachodnim od Bolkowa krajobraz przechodzi w równin ę, bowiem wyst ępuje tutaj zjawisko zapadliska tektonicznego, na które składaj ą si ę wypełnienia utworami czerwonego sp ągowca. W okresie lodowcowym istniało tutaj wielkie jezioro. Poło Ŝone natomiast na północny wschód od Bolkowa wzgórza stanowi ą ju Ŝ bardziej urozmaicony krajobraz i zbudowane s ą z kambryjskich łupków ziele ńcowych (w rejonie wsi Sady wyst ępuj ą równie Ŝ diabazy). Spo śród nich najwy Ŝszym wzniesieniem jest Długa Góra (488 m n.p.m.). Po stronie wschodniej w rejonie Dobromierza tworz ą si ę

kambryjskie ziele ńce; wzgórza najbardziej tutaj charakterystyczne to Gałka (434 m), Wie Ŝyca (395 m) oraz Twardota (381 m). Góry Wałbrzyskie to najdalej wysuni ęta na południu jednostka morfologiczna a wła ściwie jej skrawek. Znajduj ą si ę na tym obszarze wzniesienia Truskolas (610 m), Młynarka (591 m) oraz Bukowa (517 m), które rozci ągaj ą si ę równole Ŝnikowo w kierunku wschodnim od Domanowa. Składaj ą si ę na nie zlepie ńce dolnokarbo ńskie. Grzbiet ten rozci ęty jest na dwie połowy gł ębok ą przeł ęcz ą, przez któr ą przepływa potok Ochodnik. Małym skrawkiem Pogórza poło Ŝonym na terenie powiatu jest tak Ŝe Pogórze Wałbrzyskie. Składaj ą si ę na nie szczyty Sosnowica (421 m), Czartki (413 m) oraz Wały (447 m), na których budow ę składaj ą si ę utwory kambryjskie. W kierunku na zachód wzniesienia te opadaj ą w stron ę doliny rzeki Strzegomki, która jest zarazem granica pomi ędzy nimi a Pogórzem Bolkowskim. Stoki odchodz ące w kierunku wschodnim s ą natomiast łagodne, a zarazem tworz ą sudecki uskok brze Ŝny. Na cz ęść nizinn ą składaj ą si ę Wzgórza Strzegomskie, stanowi ące gniazdo granitowych pagórów, które s ą od siebie izolowane szerokimi obni Ŝeniami. Obszar równiny jaworskiej jest urozmaicany przez samotne bazaltowe wzgórza. Równina ta przechodzi w łagodnie w Nizin ę Śląsk ą, a jej środkiem płynie Nysa Szalona, która niczym si ę nie wyró Ŝnia w krajobrazie. Obszar ten składa si ę w wi ększo ści z serii łupkowych, które s ą bardzo zbli Ŝone do tych wyst ępuj ących cz ęsto na terenie Gór Kaczawskich. Granitowy masyw Wzgórz Strzegomskich powstał przez intruzj ę magmy w te formacje prawdopodobnie podczas orogenezy waryscyjskiej. Oprócz wzgórz strzegomskich granity ci ągną si ę szerokim pasem pod cienk ą pokryw ą trzeciorz ędu na zachód od nich a Ŝ po uskok brze Ŝny. Północne rami ę Wzgórz Strzegomskich buduj ą utwory ordowickie oraz sylurskie (łupki krzemionkowe, fyllity oraz szarogłazy. W rejonie M ęcinki oraz Chro ślic, a tak Ŝe nieistniej ącej ju Ŝ wsi śarek, poło Ŝona jest wielka czapa bazaltu, b ędąca pozostało ści ą po wylewach lawy w trzeciorz ędzie. Na te utwory w trzeciorz ędzie oraz czwartorz ędzie płyn ące wody naniosły grub ą warstw ę osadów i lodowiec dodał swe charakterystyczne utwory. Z trzeciorz ędu pochodz ą ró Ŝnorodne iły, Ŝwiry oraz piaski o mi ąŜ szo ści do 100 m z wyst ępuj ącymi w okolicach wsi Sichów ławicami w ęgla brunatnego. Okres lodowcowy zostawił tu niezbyt grube, si ęgaj ące najwy Ŝej 10 m mi ąŜ szo ści gliny zwałowe, piaski oraz iły. W rze źbie terenu śladem jego działalno ści s ą przykładowo pagórki koło Prusic oraz Sichowa. Z kolei utwory moreny dennej wypełniaj ą rów pomi ędzy krawędzi ą Sudetów a wzniesieniami Wzgórz Strzegomskich zwany obni Ŝeniem podsudeckim. W ko ńcu w okresie cofania si ę lodowca wiatry naniosły produkt wietrzenia, tworz ące dzi ś pokłady gleb lessowych w okolicach M ściwojowa. Ostateczny, ci ągle zmienny kształt nadaje rze źbie bie Ŝą ca działalno ść wód i atmosfery (np. terasy narzeczne Nysy Szalonej). Równie wa Ŝny jest Sudecki Uskok Brze Ŝny, który dzieli krajobrazowo teren powiatu jaworskiego. Jest jedn ą z wa Ŝniejszych linii w cz ęś ci południowo – zachodniej Polski. Ci ągnie si ę od okolic miasteczka Jesenik w Czechach do Bolesławca. Struktura ta w morfologii tworzy bardzo wyra źną morfotektoniczn ą skarp ę na 200-kilometrowym odcinku od miejscowo ści Zulov w Czechach na południowym wschodzie a Ŝ po Złotoryj ę na północnym zachodzie. Na terenie powiatu jaworskiego jest najbardziej widoczny w obszarze gminy M ęcinka, biegn ąc po linii Świebodzice - Chełmiec – Złotoryja w tych okolicach, dzieli obszar gminy na dwie cz ęś ci – północno – wschodni ą, b ędącą cz ęś ci ą Niziny Śląsko – Łu Ŝyckiej oraz Przedgórza Sudeckiego a południowo – zachodni ą – cz ęś ci ą fragmentu Pogórza Kaczawskiego.

2. Przyroda powiatu jaworskiego

Szata ro ślinna na terenie powiatu jest bogata, ale jednocze śnie zró Ŝnicowana. Ta charakterystyka jest zale Ŝna od ukształtowania powierzchni, ilo ści wód, zbiorników,

warunków klimatycznych. Najwi ększym skupiskiem fauny i flory jest Park Krajobrazowy „Chełmy”. Wyst ępuje tu 41 gatunków ro ślin naczyniowych podlegaj ących ochronie oraz wiele rzadkich i gin ących okazów. W W ąwozie My śliborskim, w parku, wyst ępuje jedyne w Sudetach stanowisko paproci o nazwie „j ęzycznik zwyczajny”. Mo Ŝna tu spotka ć równie Ŝ rzadkie, chronione ro śliny, takie jak: barwinek pospolity, lilia złotogłów, storczyki, paprocie, wawrzynek wilcze łyko, ponadto tak Ŝe drzewa chronione: jarz ąb brekina, brzoza czarna, cis. Bardzo bogato reprezentowany jest tu świat zwierz ąt. Wyst ępuj ą liczne gatunki płazów i gadów, 117 gatunków ptaków oraz 37 gatunków ssaków, m.in.: liczna populacja muflonów, tak Ŝe sarny, dziki, jelenie oraz kuny, lisy i borsuki. Drugim o środkiem bogatym w ro śliny oraz zwierz ęta jest zbiornik Słup wraz z okolic ą. Jego wieloletnia gospodarka wodna spowodowała bogaty rybostan, na który składa si ę 18 gatunków ryb. Wyst ępuj ą tu: amur biały, bole ń, kara ś, karp, leszcz, krab, lin, jazgacz, oko ń, ja Ŝ, pło ć, sandacz, rozpiur, pstr ąg t ęczowy, zdr ęga, ukleja, szczupak i tołpyga biała. Z uwagi na obfity rybostan konieczne jest obni Ŝanie ilo ści ryb, Ŝywi ących si ę zooplanktonem, poprzez odłowy i faworyzacj ę du Ŝych drapie Ŝników. Jest to niezb ędne dla utrzymania jako ści wody. W zbiorniku masowo wyst ępuje mał Ŝ racicznica, co przy obni Ŝeniu lustra wody powoduje negatywne zjawiska gnicia szcz ątków i wydzielania si ę fetoru. Nad brzegami grasuj ą du Ŝe ilo ści owadów, a rozległe tereny rozmokłe, trawy i krzewy sprzyjaj ą gniazdowaniu du Ŝej ilo ści ptactwa wodnego. Wiele z ptaków gniazduje wokół zbiornika, a cz ęść z nich pozostaje nawet w okresie zimy. Prowadzone w latach 1991-1997 badania i obserwacje ornitologiczne wskazały, Ŝe na terenie zbiornika przebywa około 90 gatunków ptaków, z czego 60 gatunków przylatuje tu regularnie. Z grupy ptaków wodno - błotnych wyst ępuj ą rzadkie ptaki w ilo ści 30 gatunków w górnej cz ęś ci akwenu. W śród nich znajduje si ę 17 gatunków ptaków zagro Ŝonych wygini ęciem, do których nale Ŝą : derkacz, błotniak ł ąkowy, sieweczka obro Ŝna, bąk, kropiatka, rybitwa czarna, srokosz, bocian czarny, krwawodziób, cyranka, cyraneczka, zimorodek, puid źka, d źiwania, krakwa, perkoz rdzawoszyi, perkozdwuczuby, perkozek, zausznik, błotniak stawowy, głowienka, łab ędź niemy, czernica, sieweczka rzeczna, kokoszka wodna, trzcinak, mewa śmieszka, brzegówka. W okresie l ęgowym gniazduje tu około 300 par l ęgowych. Słu Ŝby ornitologiczne zamierzaj ą w przyszło ści utworzy ć na terenie akwenu górnego Rezerwat Ptactwa. Wa Ŝne miejsce zajmuje tu równie Ŝ jesienne legowisko g ęsi zbo Ŝowej b ędącej jednym z najwi ększych noclegowisk g ęsi w Polsce. Jesieni ą przebywa tu ponad 6 tysi ęcy tych ptaków, co oznacza, Ŝe ilo ść ta spełnia światowe kryteria ostoi g ęsi, gdy Ŝ warto ść progowa wynosi 3700 osobników. Ornitolodzy zamierzaj ą obj ąć cały zbiornik i otoczy ć go ochron ą poprzez utworzenie zespołu krajobrazowego z wprowadzeniem zakazu wst ępu na teren zbiornika górnego w okresie l ęgowym (od marca do sierpnia). Bior ąc pod uwag ę, Ŝe otulina Parku Krajobrazowego „Chełmy” si ęga południowej strony brzegu zbiornika, to zwykły zabieg przeniesienia granicy otuliny na stron ę północn ą lustra daje szans ę na obj ęcie akwenu całkowit ą ochron ą. Wpłynie to pozytywnie na ochron ę przyrodnicz ą, ale jednocze śnie zablokuje mo Ŝliwo ść perspektywicznego zagospodarowania zbiornika i jego okolic turystycznie, tak Ŝe wykorzystania zbiornika jako k ąpieliska i miejsca na przyszł ą przysta ń sprz ętu pływaj ącego. Znaczn ą powierzchni ę powiatu pokrywaj ą lasy (ponad 20%). S ą one rozmieszczone nierównomiernie, a na pogórzu i w górach tworz ą spore kompleksy. S ą to lasy mieszane i li ściaste, tak Ŝe iglaste. Wi ększo ść ich wyst ępuje w południowej cz ęś ci powiatu. Na cz ęś ci nizinnej kompleksy le śne przypominaj ą swoim składem zespoły parkowe. W drzewostanie wyst ępuj ą: d ęby, groby, wi ązy, jawory. W cz ęś ci podgórskiej s ą obecne: d ąb, grab, jawor, modrzew i świerki. W cz ęś ci górzystej wyst ępuj ą głównie świerki.

Do walorów przyrodniczych nale Ŝą równie Ŝ stare parki, głównie podworskie, z wieloma okazami wiekowych drzew. Spotyka si ę tu gatunki rzadkie, np.: tulipanowiec ameryka ński w Paszowicach oraz Sichowie, cisy w Jakuszowej, lipy drobnolistne o obwodzie pnia od 400 do 7 45 cm w Muchowie i Chełmcu, d ęby szypułkowe w Grobli, klony w Jaworze, tak Ŝe buki, świerki i czarn ą olsz ę w okolicach Grobli. Wa Ŝną osobliwo ści ą drzewostanu w parkach i poza nimi s ą pomniki przyrody. Znacz ącą grup ę stanowi ą tak Ŝe drzewa i ro śliny wyst ępuj ące wzdłu Ŝ dróg komunikacyjnych, polnych, tak Ŝe wzdłu Ŝ rzek, potoków i wokół zbiorników, które wraz z lustrami wody tworz ą niezapomniane urokliwe miejsca. Osobn ą grup ę walorów przyrodniczych stanowi ą pomniki przyrody. Wyst ępuj ą one głównie na terenach z zieleni ą ogólnodost ępn ą, to jest w parkach, ziele ńcach i ci ągach ulicznych. Niektóre wyst ępuj ą na podwórzach zwartej zabudowy miejskiej. W ostatnim okresie pomniki te zostały otoczone opiek ą, co uwidacznia si ę w tym, Ŝe samorz ądy je zinwentaryzowały oraz oznakowały. Osobliwo ści ą przyrodnicz ą jest krasnorost Hildebrandia rivularis wyst ępuj ący w potoku Jawornik na terenie W ąwozu My śliborskiego. Jego wyst ępowanie oznacza wysok ą czysto ść wody w potoku jak i powietrza w W ąwozie My śliborskim. Kolejn ą grup ę walorów przyrodniczych stanowi ą pomniki przyrody nieo Ŝywionej. Niektóre z nich opisane s ą w cz ęś ci dotycz ącej walorów krajobrazowych. Najwa Ŝniejsz ą cz ęść tych pomników stanowi ą osady utworzone z wi ększych cz ęś ci zakrzepłej lawy wulkanicznej, głównie magmowej. W skutek oddziaływania czynników krajobrazowych zmieniły one swoja pierwotn ą form ę i utworzyły skałki osta ńcowe. Te osobliwe formy skalne są dzi ś uznane za pomniki przyrody z uwagi na ich atrakcyjno ść krajobrazow ą, geologiczn ą oraz wyst ępowanie w symbiozie wraz z ro ślinami, porostami i mchami. Najciekawsze z nich wyst ępuj ą na terenie Parku Krajobrazowego „Chełmy”, głównie w W ąwozie My śliborskim. Do najciekawszych zaliczaj ą si ę takie osta ńce jak: „Maczuga”, „Czartowska Skała” we wsi Pomocne b ędąca sto Ŝkiem wulkanicznym, „Małe Organy” bazaltowe na wzgórzu Rataj w My śliborzu. Poza pomnikami pochodzenia wulkanicznego wyst ępuj ą równie Ŝ pomniki przyrody będące osobliwo ścią ze wzgl ędu na swój kształt i wielko ść lub zwi ązane s ą z legend ą. Do tego typu pomników nale Ŝy: kamie ń św. Jadwigi w W ądro Ŝu Wielkim b ędący wychodni ą kwarcu. 3. Walory krajobrazowe powiatu Nieodł ącznym elementem powi ązanym z przyrod ą s ą walory krajobrazowe. Krajobraz zarówno w skali makro jak i mikro jest podstawowym elementem zainteresowania ka Ŝdego turysty. Stanowi on bowiem tło wła ściwego waloru poznawczego. Na ukształtowanie pejza Ŝu na terenie powiatu jaworskiego wpłyn ęły sudeckie cykle krajobrazotwórcze:

cykl alpejski urze źbiaj ący Sudety, dla którego charakterystyczne s ą utwory triasowe, okres orogenezy alpejskiej, w którym nast ąpiło odmłodzenie rze źby terenu, szczególnie w Sudetach; z tego okresu pochodz ą wody mineralne wyst ępuj ące w okolicy Bolkowa tzw. glauberskie. Krajobraz powiatu jaworskiego na znacznej powierzchni został ukształtowany w ró Ŝnych okresach geologicznych. Najwi ększ ą powierzchni ę terenu zajmuj ą pozostało ści polodowcowe, a tak Ŝe z okresu wypi ętrze ń wulkanicznych. Reszt ę dokonały procesy wietrzenia i erozji, tak Ŝe działalno ść człowieka zmieniaj ąca rze źbę terenu. Poza Równin ą Jaworsk ą znaczn ą cz ęść krajobrazu stanowi ą wzniesienia i lasy. Pełniły one od najdawniejszych czasów rol ę ochronn ą dla Ŝyznego obszaru rolnego powiatu. Na terenach, które uległy procesom wietrzenia, pozostały jeszcze wzniesienia powulkaniczne

o nazwie: Czartowska Skała, Mszana, Obłoga, Owczarek, Rataj z tak zwanymi „Małymi Organami My śliborskimi”. W okolicy uskoku sudeckiego wyst ępuj ą wzniesienia bazaltowe, m.in.: Górzec (445 m.n.p.m.) i Bazaltowa (360 m n.p.m.). S ą to pozostało ści wypi ętrze ń wulkanicznych. W dolinach potoków: Jawornika, Staruchy oraz Gajki wyst ępuj ą dolinki wciosowe b ędące konsekwencj ą tych wypi ętrze ń. Na południowo - wschodniej cz ęś ci powiatu podobne dolinki mo Ŝna zaobserwowa ć w biegu Nysy Małej i jej dopływów Młynówki oraz Rogoziny. Sama Równina Jawora to obszar ni Ŝowy, pofałdowany, osadów trzecio i czwartorz ędowych, oŜywione nieco wzgórzami bazaltowymi w okolicy M ęcinki i Piotrowic. W śród walorów krajobrazowych nale Ŝy wymieni ć doliny wciosowe, maj ące charakter w ąwozów, które otoczone s ą szczególn ą ochron ą. Na tym terenie tworzone s ą rezerwaty krajobrazowe. By nie pozbawi ć turysty przyjemno ści poznawania krajobrazu dolinkowego i wyst ępuj ących tam walorów przyrodniczych przyrody o Ŝywionej i nieo Ŝywionej, tworzy si ę ście Ŝki przyrodniczo - dydaktyczne, spacerowe, trasy rowerowe oraz punkty widokowe. Tak Ŝe szlaki turystyczne opracowane przez PTTK wspólnie z innymi instytucjami i przy pomocy specjalistów od turystyki przebiegaj ą w miejscach krajobrazowo - atrakcyjnych. Umo Ŝliwiaj ą one najlepsze wykorzystanie wielostronno ści jednoczesnego dostrzegania wszystkich walorów turystycznych. Zwiedzanie niepowtarzalnych pejza Ŝy skomponowanych przez natur ę umo Ŝliwia sie ć twardych dróg. W sezonie turystycznym krajobrazy moŜna podziwia ć nie tylko z pojazdów prywatnych, ale tak Ŝe w czasie przejazdów zielonymi liniami autobusowymi, jakie uruchamiane s ą na terenach godnych zwiedzania. Ogromny walor krajobrazowy powiatu jaworskiego stanowi ą lasy i parki. Podstawow ą grup ę tworz ą lasy, będące w zasobie Nadle śnictwa Jawor w ilo ści 14,7 ha, oraz lasy administrowane przez samorz ąd powiatowy. Spo śród parków nale Ŝy wymieni ć tzw. zało Ŝenia parkowe tworzone od średniowiecza do współczesno ści w ró Ŝnych rejonach powiatu, głównie jako otoczenie zespołów dworskich. Krajobraz ten uzupełniaj ą zbiorniki wodne, w wi ększo ści będące efektem zagospodarowania zagł ębie ń terenowych przez człowieka. Najwi ększe z nich to zbiornik Słup i M ściwojów. Wyst ępuje tak Ŝe spora ilo ść stawów tworzonych na korytach rzecznych, które oprócz walorów krajobrazowych maj ą jeszcze walor rekreacyjny i sportowy zwi ązany z w ędkarstwem. Cało ść krajobrazu dopełniaj ą wartkie nurty potoków górskich i rzek: Wierzbiaka, Nysy Szalonej, Nysy Małej i ich dopływów. Ro ślinno ść wyst ępuj ąca na terenie zbiorników, w lasach, na terenach górskich, tak Ŝe świat fauny, tworzą wizualnie dla powiatu spore perspektywy rozwoju turystyki dotychczas jeszcze niewykorzystane. 4. Parki krajobrazowe Na terenie powiatu jaworskiego znajduj ą si ę dwa parki krajobrazowe – Rudawski Park Krajobrazowy w okolicach Kaczorowa (pow.15 705 ha, pow. otuliny 6 600 ha) oraz Park Krajobrazowy „Chełmy” o ł ącznej pow. 159, 9 km kw., z otulin ą o pow. 124, 7 km kw., poło Ŝony we wschodniej cz ęś ci Pogórza Kaczawskiego, w Sudetach Zachodnich, obejmuj ący tereny gmin: Jawor, Paszowice, M ęcinka, Bolków, a tak Ŝe cz ęś ciowo tereny s ąsiednich powiatów – legnickiego (gmina Legnica) oraz złotoryjskiego (gmina Złotoryja). Utworzony został 29 czerwca 1992 r., na jego obszarze wydzielone zostały 4 rezerwaty (rezerwat przyrody W ąwóz My śliborski o charakterze florystyczno – geologicznym, rezerwat przyrody Wąwóz Lipa o charakterze florystyczno – geologicznym, rezerwat przyrody W ąwóz Siedmicki o charakterze skalno – florystycznym, rezerwat przyrody Nad Grobl ą o charakterze le śno – krajobrazowym).

Rudawski Park Krajobrazowy utworzony został w 1989 r.; obejmuje, oprócz terenów gminy Bolków w powiecie jaworskim tak Ŝe tereny gmin Janowice Wielkie, Mysłakowice (powiat jeleniogórski), Kamienna Góra i Marciszów (powiat kamiennogórski). Na jego obszarze poło Ŝone s ą Rudawy Janowickie wspólnie z Górami Sokolimi, Góry Ołowiane oraz Góry Lisie i Wzgórza Karpnickie. Przez jego obszar przepływa rzeka Bóbr. Formy skalne na jego obszarze s ą bardzo urozmaicone – składaj ą si ę z granitów, ziele ńców, zlepie ńców, gnejsów oraz amfibolitów.

5. Walory turystyczne Walory turystyczne to takie elementy środowiska przyrodniczego lub kulturowego, które stanowi ą lub mog ą stanowi ć cel ruchu turystycznego. Jest to zarówno główny cel, w sposób zasadniczy przyczyniaj ący si ę do ukierunkowania przyjazdu, jak i cel poboczny, uwzgl ędniany z okazji przyjazdu b ądź pobytu w danym regionie czy miejscowo ści. Walory turystyczne mo Ŝna ogólnie podzieli ć na dwie grupy zasadnicze: wypoczynkowe i poznawcze (krajoznawcze):

• w grupie walorów wypoczynkowych umieszczamy te, które sprzyjaj ą przede wszystkim poprawie kondycji fizycznej i psychicznej uczestników; wyró Ŝniamy walory: wód, klimatu i ukształtowania powierzchni oraz przyrody o Ŝywionej;

• wśród walorów poznawczych (krajoznawczych) wyró Ŝniamy walory przyrodnicze i kulturowe; walorem krajoznawczym mo Ŝna okre śli ć obiekt materialny lub przejaw kultury duchowej, który stanowi przedmiot zainteresowania turysty. Zarówno w grupie walorów wypoczynkowych jak i poznawczych znajdziemy walory pochodzenia naturalnego i antropogenicznego. Na terenie powiatu jaworskiego wyst ępuj ą walory przyrodnicze, takie jak np.: du Ŝe kompleksy le śne, znaczna ilo ść wytyczonych i oznakowanych szlaków turystycznych, w tym poło Ŝona na terenie Parku Krajobrazowego „Chełmy” i prowadzona działalno ści gospodarstw agroturystycznych. Najciekawszym i najatrakcyjniejszym miejscem sprzyjaj ącym rozwojowi turystyki i rekreacji jest Park Krajobrazowy „Chełmy” wraz z W ąwozem My śliborskim, gdzie znajduj ą si ę malownicze krajobrazy, zabytkowe ko ścioły i pałace, ślady średniowiecznych grodzisk i liczne atrakcje przyrodnicze. Na terenie Parku Krajobrazowego „Chełmy” funkcjonuje Centrum Edukacji Ekologicznej i Krajoznawczej organizuj ące warsztaty ekologiczne. Park Krajobrazowy „Chełmy” jest zdecydowanie najwa Ŝniejszym walorem turystycznym powiatu jaworskiego. Utworzony został w 1992 r. Obejmuje cz ęść gmin Męcinka, Paszowice i Złotoryja w powiatach Jawor i Złotoryja. Jest to park o powierzchni 159,9 km 2 z otulin ą 124,7 km 2. Celem utworzenia Parku stała si ę potrzeba zachowania, popularyzacji i upowszechniania warto ści tego terenu w warunkach racjonalnego gospodarowania. Wyst ępuje tu klimat typowy dla Przedgórza Sudetów ze średni ą roczn ą temperatur ą ok. 8 °C. Lasy zajmuj ą połow ę obszaru parku. Tutejsze lasy li ściaste nale Ŝą do najlepiej zachowanych na całym obszarze Sudetów. Osobliwo ści ą Parku s ą dwa rzadkie zespoły le śne – jaworzyna górska oraz las klonowo – lipowy. W Parku wyst ępuj ą a Ŝ 44 gatunki ro ślin naczyniowych chronionych w Polsce, z których wiele posiada w tym regionie swoje jedyne stanowiska Walorem tego obszaru jest zró Ŝnicowania i bogata fauna. Teren Parku Krajobrazowego „Chełmy” bogaty jest równie Ŝ w zabytki kultury materialnej. Znajduj ą si ę tu liczne grodziska i fragmenty wałów obronnych, średniowieczne zało Ŝenia wielu osad

wiejskich, zabytki pozostałe z czasów cystersów, jak równie Ŝ liczne ślady dawnej działalno ści górniczej i hutniczej. „Chełmy” stanowi ą zatem wielki atut dla powiatu jaworskiego. Istotnym elementem do prowadzenia rekreacji jest blisko ść zbiornika wodnego „Słup”, gdzie wyst ępuje około 20 gatunków ryb takich jak: pstr ąg t ęczowy, szczupak, sandacz, sum, leszcz, karp, amur i wiele innych. W okresie ptasich migracji zbiornik stanowi wielk ą ostoj ę ptaków wodnych. Stwierdzono tu wyst ępowanie 57 gatunków ptaków z grupy wodno-błotnych. W pobli Ŝu Bolkowa wyst ępuj ą równie Ŝ zło Ŝa wód mineralnych. Informacje dotycz ące turystyki, historii, zabytków oraz imprez kulturalnych znajduj ą si ę na stronach internetowych gmin z terenu powiatu jaworskiego: - www.jawor.pl, - www.bolkow.pl, - www.mecinka.pl, - www.msciwojow.pl, - www.paszowice.pl, - www.wadrozewielkie.pl.

6. Historia powiatu jaworskiego

Teren powiatu jaworskiego charakteryzuje ogromna liczba zabytków. Ponad 300 z nich jest zaewidencjonowana w rejestrze Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków we Wrocławiu. Teren ziemi jaworskiej został zaludniony około 1300 – 300 lat p.n.e. Świadczy o tym odkryty w latach 1880 – 1910 ła ńcuch grobów ciałopalnych, w których odkopano ponad 1000 urn - popielnic na terenie ci ągn ącym si ę od Starego Jawora do Brachowa, a tak Ŝe w miejscowo ści Z ębowice. Z tego okresu znaleziono równie Ŝ ślady osad w ogrodzie S ądu Miejskiego na terenie dzisiejszego Placu Seniora oraz na terenie zamku Piastowskiego. S ądzi si ę, Ŝe były to osady obronne zlokalizowane na półwyspach jeziornych. Z tych stanowisk archeologicznych wydobyto ogromn ą ilo ść naczy ń wykonanych z wypalanej gliny, które były wytworem kultury łuŜyckiej. Prezentuje je cz ęś ciowo jaworskie Muzeum Regionalne. Historycy czescy i polscy, m.in. L. Kozłowski i J. Kostrzewski widz ą w plemionach kultury łuŜyckiej – Prasłowian. Walory archeologiczne i historyczne pocz ątków historii Śląska z okresu VI – IX wieku są bardzo skromne. Badania archeologów potwierdziły, Ŝe ludno ść powiatu jaworskiego znosiła w tym okresie osady obronne, zwane grodami. Potwierdzono je w badaniach archeologicznych na Winnej Górze koło Piotrowic, Zamkowej Górze koło Chełmca, Górze Rataj koło My śliborza oraz na Górzcu koło M ęcinki. Do dzi ś Gródki te s ą walorem turystycznym i historycznym powiatu, bowiem przebiegaj ą przez nie szlaki komunikacyjne i turystyczne. W X i XI wieku teren dzisiejszego powiatu zamieszkiwało plemi ę Trzebowian, jedno z sze ściu plemion zamieszkuj ących w tym czasie Śląsk. Plemi ę to wchodziło w skład pa ństwa wielkomorawskiego. Po upadku Wielkich Moraw terytorium dzisiejszego powiatu znalazło si ę w granicach pa ństwa czeskiego. W 990 roku Mieszko I odebrał Czechom Śląsk i tym samym powiat jaworski przeszedł pod panowanie Piastów. Ten rok datuje si ę jako pocz ątek istnienia powiatu jaworskiego w granicach Polski. Potwierdzaj ą to tak Ŝe kroniki Thietmara – kronikarza merseburskiego. Do roku 1241 Jawor i ówczesna ziemia jaworska pozostaje pod wpływem

ksi ąŜą t piastowskich. Najazd Mongołów w 1241 roku na Śląsk spowodował ogromne wyludnienie miasta i okolicznych miejscowo ści. Przyczyn ą tego była równie Ŝ bitwa pod Legnic ą. Walory historyczne tego okresu egzemplifikuje Muzeum Bitwy pod Legnic ą w Legnickim Polu. Śmier ć Henryka Pobo Ŝnego, wyludnienie, doprowadziły do osłabienia powiatu i rozpadu monarchii henrykowskiej. Miasto Jawor, lokowane na prawie magdeburskim przyj ęło jako patrona, posta ć św. Marcina – Ŝołnierza rzymskiego, odcinaj ącego mieczem poł ę płaszcza i okrywaj ącego nim biedaka. W tym czasie kult św. Marcina był rozpowszechniony w całej zachodniej Europie. Na terenie miasta postawiono w XIII wieku dwa ko ścioły, m.in. k ościół pod wezwaniem św. Marcina – patrona miasta oraz kościół św. Barbary – patronki górników, których znaczna liczba poległa w bitwie legnickiej. W tym samym czasie prawdopodobnie istniała bo Ŝnica Ŝydowska, gdy Ŝ wspomina o niej ksi ęga z 1364 roku. Z zachowanych dokumentacji i przekazów wiadomo, Ŝe w XIV wiecznym Jaworze istniała wydzielona dzielnica Ŝydowska, w której koncentrowało si ę Ŝycie religijne śydów. Funkcj ę synagogi spełniała wówczas obecna kaplica św. Wojciecha. W 1729 roku została ona przebudowana przez ko ściół chrze ścija ński i pełniła rol ę najpierw kaplicy szpitalnej, a obecnie jest kaplicą chrzcieln ą parafii rzymsko – katolickiej. Jeszcze przez kolejne lata panowania Piastów Jawor nale Ŝał do miast rozwijaj ących si ę. Z tego okresu zachował si ę Zamek Piastowski wraz z murami obronnymi, a tak Ŝe Baszta Anioła. Cz ęść z tych obiektów posiada zmienion ą architektur ę, lecz do dzi ś stanowi ą istotne walory historyczne i turystyczne powiatu. Wiek XIII przyniósł na terenie powiatu ogromn ą tragedi ę mieszka ńcom. Brak utrzymania podstawowych wymaga ń sanitarnych w miastach spowodował wyst ąpienie epidemii d Ŝumy, zwanej przez mieszka ńców „mrowi ą zaraz ą”. Choroba ta przenoszona przez szczury, których w miastach były ogromne ilo ści, zdziesi ątkowała wi ększo ść powiatu. Zmarłych grzebano w fosie, w okolicy Wie Ŝy Strzegomskiej, wzdłu Ŝ murów obronnych przy klasztorze. Ten niedost ępny dla mieszka ńców, XIII – wieczny krajobraz niemal w cało ści zachował si ę do dnia dzisiejszego. By ć mo Ŝe, Ŝe w niedługim czasie walory tego miejsca zostan ą udost ępnione dla celów turystycznych, b ądź jako miejsce do nauki historii. W okresie Piastów znaczne pi ętno działalno ści gospodarczych pozostawili na terenie powiatu zakonnicy w białych habitach – cystersi. Prepozytura istniej ąca do dzi ś w Słupie, z grandi ą cystersk ą w Winnicy, jest przykładem ich działalno ści. Stanowi ą one dzi ś dla powiatów jaworskiego i legnickiego niew ątpliwy walor turystyczny. W 1346 roku na terenie powiatu jaworskiego i świdnickiego Bolko II utworzył ksi ęstwo świdnicko – jaworskie. W tym okresie powiat jaworski rozwijał si ę bardzo dynamicznie. Po śmierci ksi ęcia rz ądy w ksi ęstwie świdnicko – jaworskim obj ęła do 1392 r. ksi ęŜ na Agnieszka. Okres ten symbolizuje ufundowana tablica pami ątkowa umieszczona na budynku zwanym Pałacem Agnieszki przy ulicy Legnickiej w Jaworze. Spadkobierc ą Jawora po śmierci Agnieszki stał si ę Wacław IV Luksemburski – król czeski, a powiat jaworski stał si ę wtedy prowincj ą królewsk ą. Lwy czeskie zdobi ą dzisiaj niektóre budynki miasta. W latach 1485 – 1489 trwała budowa klasztoru bernardy ńskiego, który do dzi ś stanowi wspaniały walor historyczny i turystyczny. Urz ądzono w nim Muzeum Regionalne, a w ko ściele przyklasztornym Galeri ę Malowideł Ściennych i Śląskiej Sztuki Sakralnej. Zgromadzone tu zbiory rze źb, tryptyków, fresków, wraz z odsłoni ęciami malowideł w prezbiterium ko ścioła, stanowi ą znaczn ą atrakcj ę powiatu. W tej scenerii odbywaj ą si ę dzisiaj wa Ŝne spotkania głów pa ństwa. Mi ędzy innymi przyjmowany był tu prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Aleksander Kwa śniewski oraz premierzy: Rzeczypospolitej Polskiej: Jerzy Buzek i Czech – Milosz Zeman. Tak Ŝe ministrowie i wojewodowie mieli

zaszczyt by ć podejmowani w tym obiekcie przez Starost ę Powiatu w czasie wa Ŝnych wydarze ń powiatowych. W latach 1510 – 1538 w ramach rozbudowy fortyfikacji miejskich wzniesiono drugi pier ście ń murów obronnych z czteroma bastejami mi ędzy bramami miejskimi. Umo Ŝliwiały one skuteczn ą obron ę miasta. Do dzi ś zachowała si ę wie Ŝa Baszty Strzegomskiej, Zamek Anioła – znaczny fragment murów obronnych obok ko ścioła parafialnego. Prawdopodobnie w tym czasie wybudowano równie Ŝ Ratusz, który w kolejnych wiekach został przebudowany. Obecny datuje si ę na drug ą połow ę XIX wieku. Z dawnego Ratusza zachowała si ę jedynie gotycka wie Ŝa, zwie ńczona barokowym hełmem z latarni ą i kamiennymi rze źbami, przedstawiaj ącymi władców ziemi jaworskiej. Stanowi on dzi ś jeden z ciekawszych walorów na Dolnym Śląsku. Ratusz posiada reprezentacyjne wn ętrze. Na poszczególne kondygnacje wiod ą schody wyło Ŝone szarym marmurem. W latach 1896 – 1897 dwa pomieszczenia wyró Ŝniono szczególnie pi ęknym wyposa Ŝeniem. Jest to gabinet burmistrza oraz sala posiedze ń Rady Miejskiej z pozornym sklepieniem kolebkowym. Obło Ŝone jest ono pi ęknymi boazeriami i kartuszami zawieraj ącymi godła rzemie ślnicze: ciesielstwa, handlu, ślusarstwa, o światy, bartnictwa, rze źnictwa, garbarstwa, kołodziejstwa. Cało ść walorów tej sali dopełniaj ą witra Ŝe z 1897 roku, wykonane przez Królewski Instytut Witra Ŝownictwa w Berlinie. Przedstawiaj ą one alegorie dobra i zła oraz wszelkie obfito ści. W okresie reformacji w 1525 roku Jawor posiadał przewag ę protestantów. Pomimo tego miasto ponownie doszło do pot ęgi ekonomicznej. Dynamiczny rozwój przerwała jednak wojna trzydziestoletnia. Przyniosła ona upadek gospodarczy i katastrofalne zniszczenia. Przechodz ące przez Jawor wojska grabiły i paliły miasto. Ludno ść zmalała do 150 osób. Od tego czasu Jawor ju Ŝ nigdy nie wrócił do swej świetno ści. Du Ŝa grupa protestancka w 1648 roku uzyskała w wyniku pokoju westwalskiego prawo postawienia własnego ko ścioła. Wybudowano go w latach 1654 – 1655, a 50 lat pó źniej dostawiono do niego wie Ŝę . Świ ątynia ta zbudowana została jedynie z gliny i drewna. Pomimo słabej konstrukcji i wielu wojen w kolejnych latach, ko ściół przetrwał do dzi ś niemal w cało ści wraz z jego barokowym wn ętrzem. W ostatnim pi ęcioleciu został gruntownie wyremontowany zyskuj ąc swoj ą świetno ść . W dniu 13 grudnia 2001 r. został wpisany na Światow ą List ę Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Dzi ś stanowi najpi ękniejszy walor turystyki lokalnej i sentymentalnej dla turystów niemieckich, czeskich i holenderskich. W ramach działa ń promocyjnych miasta oraz Muzeum Regionalnego postanowiono wykorzysta ć pi ękno tego obiektu. Od wielu lat organizuje si ę tu Jaworskie Koncerty Pokoju z udziałem najwi ększych artystów scen europejskich, w tym zespołów muzyki powa Ŝnej, kameralnej, chórów, śpiewaków. Jaworskie koncerty przeszły w dobie jednocz ącej si ę Europy do kalendarza mi ędzynarodowego wa Ŝnych imprez turystycznych. Powaga tego miejsca i jego przepi ękny, przebogaty wystrój tworz ą specyficzny klimat XVII - wiecznej epoki. Szczególne zasługi w rozwoju walorów kulturalnych w tym obiekcie posiadaj ą organizatorki koncertów, a jednocze śnie osoby zwi ązane z histori ą miasta – panie Barbara Skoczylas Stadnik oraz Anna Grynszpan. XVII i XVIII wiek przyniosły dla miasta nowe wspaniałe osi ągni ęcia. W 1711 roku Johan Weber wydał wybitne dzieło w pierwszej drukarni jaworskiej autorstwa Dewerecka pt. „Silesja i Numismatica”. W latach 1749 – 1755 wybudowano dla zakonu franciszkanek ko ściół i klasztor przy ulicy Tkaczy, którego zewn ętrzna bryła stanowi jeden z ciekawszych walorów architektonicznych. W 1785 roku w Jaworze w jednym z budynków urodziła si ę Henrietta Hanke – śląska powie ściopisarka. Za jej twórczo ść licz ącą 126 tomów, współczesne władze miasta ufundowały na budynku, gdzie si ę urodziła, tablic ę pami ątkow ą

po świ ęcon ą tej pisarce. Osi ągni ęcia naukowo - techniczne w XIX wiecznej Europie, tak Ŝe w Jaworze, wprowadziły wielkie zmiany. Wi ększo ść utrwalonych nazw krain na Śląsku, a przede wszystkim prowincji historycznych, pochodzi z okresu rozbicia dzielnicowego. Jawor i okolice, jako cz ęść Dolnego Śląska, w swych burzliwych dziejach był cz ęś ci ą terytorium pa ństwa polskiego, czeskiego, austriackiego, pruskiego i niemieckiego. Lokalizacja Jawora oraz wielu osad w jego okolicy przypada na okres panowania Bolesława Rogatki. Twórc ą regionu jest Bolko I Jaworski oraz jego nast ępcy: Henryk oraz Bolko II. Rejon jaworski mo Ŝe si ę tak Ŝe poszczyci ć swoj ą odr ębno ści ą, je Ŝeli chodzi o organizm pa ństwowy. Tworz ąc Ksi ęstwo Świdnicko – Jaworskie Jawor był niemal suwerenny. Po przej ściu Śląska we władanie Prus w 1741 roku Fryderyk II zapowiedział stworzenie na terenie Śląska du Ŝych powiatów. W 1815 r. przeprowadzono reform ę administracyjn ą, której skutkiem było utworzenie niezale Ŝnych powiatów jaworskiego i bolkowskiego. W okresie mi ędzywojennym nast ąpiło poł ączenie tych dwóch jednostek, co zwi ększyło dwukrotnie obszar powiatu do przeszło 640 km2. Koniec II wojny światowej przyniósł ponown ą zmian ę przynale Ŝno ści pa ństwowej powiatu jaworskiego. Utrwalono stolic ę powiatu w Jaworze. W marcu 1950 r. zlikwidowano powojenn ą namiastk ę samorz ądów gminnych oraz urz ędów wojewodów, starostów i wójtów. Wprowadzono rady narodowe jako tzw. jednolite organy władzy pa ństwowej oraz nowy podział na województwa, powiaty i gromady. Jawor stał si ę siedzib ą oddzielnych: miejskiej i powiatowej rady narodowej. W latach 1950-1954 południowa cz ęść powiatu jaworskiego z Marciszowem, Gostkowem i Domanowem przył ączona została do powiatu kamiennogórskiego. Do powiatu jaworskiego przył ączono natomiast wie ś Kondratów. Po tych korektach granic powierzchnia powiatu jaworskiego wynosiła 585 km 2 Reforma administracyjna kraju w 1975 roku wprowadziła nowy dwustopniowy podział terytorialny. Zlikwidowano powiaty. Dolny Śląsk podzielono na cztery nowe województwa: jeleniogórskie, legnickie, wałbrzyskie i wrocławskie. Teren powiatu podzielony został pomi ędzy trzy nowe województwa: gminę Dobromierz wł ączono do wałbrzyskiego, miasto i gmin ę Bolków do jeleniogórskiego, pozostał ą cz ęść do legnickiego. Powiat jaworski powstał w dniu 01.01.1999 r. w wyniku reformy administracyjnej kraju. Granice powiatu uległy znacznym zmianom w stosunku do stanu z 31. 05. 1975 r. Doł ączono gmin ę Wądro Ŝe Wielkie, nie wł ączaj ąc z kolei gminy Dobromierz . Siedzib ą powiatu oraz wa Ŝnym o środkiem gospodarczym, administracyjnym i kulturalnym jest Jawor - miasto usytuowane na nizinie Śląsko - Łu Ŝyckiej, nad rzek ą Nys ą Szalon ą. Dzisiaj powiat jaworski tworz ą gminy: miejska Jawor i miejsko – wiejska Bolków oraz wiejskie M ęcinka, Mściwojów, Paszowice i W ądro Ŝe Wielkie (rys. 1)

Rys.1 Obszar powiatu jaworskiego

Historyczno – polityczne dzieje spowodowały, Ŝe powiat posiada wiele walorów historycznych, co czyni turystyk ę znacznie atrakcyjn ą. Przez teren powiatu prowadzi Dolno śląski Szlak Cystersów, który jest fragmentem Europejskiego Szlaku Cystersów. Trasa szlaku obfituje w liczne zabytki architektury sakralnej: ko ściół Wniebowzi ęcia NMP z kaplicami cmentarnymi w Słupie oraz ko ściół w Pogwizdowie. Na terenie Parku Krajobrazowego "Chełmy" tury ści mog ą podziwia ć zabytkowe ko ścioły, pałace. Najwi ększa ich jednak ilo ść jest rozlokowana na terenie zabudowanych aglomeracji miejskich oraz w centrum wsi poszczególnych gmin. Tworz ą one zespół walorów historycznych - stanowi ących pozostało ść kultur trzech narodowo ści: polskiej, czeskiej i niemieckiej.

6.1. Zabytki gminy Jawor

Jawor jest jednym z najpi ękniejszych miast Dolnego Śląska. Wyró Ŝnia si ę wyj ątkow ą atmosfer ą, urod ą i 760-letni ą histori ą z bogatymi tradycjami . Z 1300 roku pochodzi pierwsza wzmianka o jaworskim burmistrzu oraz pierwszy wizerunek herbu miejskiego zachowany na piecz ęci. Dynamicznie rozwijaj ące si ę miasto było jednym z najsilniejszych o środków dolno śląskiego tkactwa. W XV w. stał si ę domen ą królów czeskich, miastem królewskim i stolic ą prowincji. Na pocz ątku XVI w. miasto otrzymało prawo wolnego wyboru rady miejskiej, co ostatecznie zako ńczyło przeszło 300 - letni proces formowania si ę lokalnego samorz ądu. Wiek XVI to wiek reformacji. Wyznanie protestanckie stało si ę dominuj ącym w regionie jaworskim, czego nie zmieniły okrutne represje wojny trzydziestoletniej. Natomiast XVIII wiek przyniósł jaworzanom nieszcz ęś cie wojen śląskich i. kolejn ą zmian ę władców na królów pruskich. Wiek XIX był dla Dolnego Śląska stuleciem praktycznie wolnym od wojen. Zaowocowało to burzliwym rozwojem lokalnej gospodarki, szybkim przyrostem liczby ludno ści, powstaniem nowych dzielnic. Na pocz ątku XX w. uruchomiono pierwsz ą lini ę kolejow ą, umo Ŝliwiono korzystanie z telefonów, rozpocz ęto budow ę kanalizacji miejskiej oraz zelektryfikowano miasto Jawor. W 1945 roku Jawor po raz kolejny zmienił przynale Ŝno ść pa ństwow ą. Zdewastowane przez Armi ę Radzieck ą miasto zostało stosunkowo szybko odbudowane i rozbudowane. W 1991 roku opu ścił miasto garnizon Północnej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej. Rok pó źniej Jawor świ ęcił 750 rocznic ę nadania praw miejskich. W średniowieczu Jawor był stolic ą ksi ęstwa piastowskiego, a dzi ęki licznym przywilejom i znajomo ściom z dworem królewskim miał siln ą pozycj ę polityczn ą i gospodarcz ą. O czasach świetno ści miasta świadcz ą wielowiekowe budowle, zadbane i barwne, budz ące zainteresowanie, szacunek i podziw. Do najwa Ŝniejszych zabytków Jawora nale Ŝą : 1. Rynek , o wymiarach 140 na 65 metrów; tworzy tylko w cz ęś ci zachowane zabytkowe pierzeje: południowa, zachodnia oraz fragment północnej. Istniej ąca zabytkowa zabudowa rynku pochodzi z XVI, XVII oraz XVIII w. Zabytkowe kamieniczki usytuowane s ą wzdłu Ŝ pierzei rynku przy uliczkach o szachownicowym układzie. Fasady budynków, na ogół trzy -, czteroosiowe, s ą ozdobione dekoracyjnym detalem architektonicznym. Dom "Pod Złotym Ulem" był siedzib ą znanej na Śląsku firmy piernikarskiej Lauterbachów. Kamieniczki jaworskiego rynku posiadaj ą malownicze podcienia, w których niegdy ś kwitł handel. Zabudowa rynku stanowi zwarty zespół architektoniczny z zachowanym średniowiecznym układem urbanistycznym. 2. Ratusz usytuowany jest w centralnym punkcie rynku. Wybudowano go w połowie XIV wieku, lecz z pierwotnego zało Ŝenia zachowała si ę jedynie gotycka wie Ŝa, która jest znakomitym punktem obserwacyjnym na całe miasto oraz okolice Przedgórza Sudeckiego. Zespół ratuszowy był wielokrotnie przebudowywany (XVII, XVIII, XIX wiek). Obecnie jest

on siedzib ą władz miejskich. Na szczególn ą uwag ę zasługuje Sala Rajców z zabytkowymi boazeriami, pozornym sklepieniem i ze wspaniałymi witra Ŝami o tematyce alegorycznej, wykonanymi w 1897 r. przez Królewski Instytut WitraŜy w Berlinie. 3. Ko ściół Pokoju wybudowany został w latach 1654-1655 wg projektu Albrechta von Saebischa. Powstanie ewangelickiego kościoła Pokoju pod wezwaniem Ducha Świ ętego w Jaworze zwi ązane było ze spełnieniem surowych warunków, do których nale Ŝało: usytuowanie ko ścioła poza murami miejskimi, wygl ąd nie mógł przypomina ć dotychczas stawianych kościołów, konstrukcja wył ącznie z drewna i gliny, nie mogła posiada ć wie Ŝ, budowa ko ścioła ze środków własnych protestantów. Na przekór losowi powstało miejsce o wyj ątkowej architekturze – mistrzowsko zaprojektowanej i doskonale wykonanej świ ątyni. Budowla powstała z materiałów nietrwałych: drewna, słomy i gliny. Na uwag ę zasługuje barokowe wyposa Ŝenie wn ętrza: ołtarz, ambona i chrzcielnica. Po stronie północnej i południowej wzniesiono po cztery kondygnacje empor, których parapety zdobi ą obrazy ilustruj ące Stary i Nowy Testament oraz pejza Ŝe z zamkami i tarcze heraldyczne. Wszystkie elementy konstrukcyjne pokrywaj ą polichromie o motywach fantazyjnie zawini ętych wici ro ślinnych. Ten wyj ątkowo cenny obiekt wyró Ŝnia si ę na tle historii sztuki europejskiej II połowy XVII wieku ze wzgl ędu na sw ą unikatowo ść i wysokie walory artystyczne. W dniu 13 grudnia 2001 roku Rada UNESCO w Helsinkach podj ęła decyzj ę o wpisaniu kościołów Pokoju w Jaworze i Świdnicy na List ę Światowego Dziedzictwa Kulturowego. Ko ścioły Pokoju znalazły si ę na li ście UNESCO w śród dziesi ęciu niepowtarzalnych obiektów polskich, o wyj ątkowym znaczeniu i warto ściach artystycznych. 4. Ko ściół św. Marcina usytuowany jest w północno – zachodniej cz ęś ci miasta i dominuje w panoramie Jawora sw ą geometryczn ą brył ą. Jest to ko ściół zbudowany na pocz ątku XIV wieku z piaskowca, typu halowego, co oznacza, Ŝe wysoko ść wszystkich naw jest jednakowa. Wn ętrze kościoła posiada sklepienie krzy Ŝowo-Ŝebrowe. Fasada zachodnia świ ątyni była pierwotnie planowana jako dwuwie Ŝowa, lecz do 1533 roku posiadała tylko wie Ŝę południow ą. Po jej zawaleniu zbudowano wie Ŝę północn ą (w latach 1534-1536), zachowan ą do dzi ś o niezmienionym zako ńczeniu. Na pocz ątku XVII w. dobudowano dwa ośmioboki, które s ą jej zwie ńczeniem. Do ko ścioła prowadz ą trzy portale. Od południa z tympanonem zawieraj ącym scen ę ze św. Marcinem (XIV w.), od zachodu z tympanonem maswerkowym, otoczonym bordiur ą postaci (XIV w.) oraz od południa renesansowy z okazałymi kolumnami, płasko rze źbionymi dekoracjami. Wej ście do prezbiterium jest okolone gotyckim portalem z tympanonem przedstawiającym św. Marcina na koniu i Ŝebraka, datowanym na 1330 r. Sklepienie nad naw ą boczn ą ozdobione jest ornamentem ro ślinnym. 5. Zamek Piastowski znajduje si ę w południowo – zachodniej cz ęś ci miasta i stanowił istotn ą cz ęść fortyfikacji miejskich. Wzniesiony w XIII w. na planie wieloboku zbli Ŝonego do trójk ąta był siedzib ą kasztelana, pó źniej ksi ęcia Bolka I i jego nast ępców. Od ko ńca XIV w. do 1741 roku zamek stanowił siedzib ą starostów królewskich. Średniowieczne zało Ŝenie zamku zostało wyra źnie zakłócone w wyniku licznych przebudowa ń i modyfikacji. W 1408 roku wybudowano skrzydło zachodnie, a w 1510 roku wzniesiono bastej ę. Wie Ŝę , bram ę i skrzydło południowe dobudowano w 1568 roku. Wielki po Ŝar zamku miał miejsce w 1648 roku, ale ju Ŝ osiem lat pó źniej, w 1656r. został odbudowany. Przej ęcie zamku przez Fryderyka II Wielkiego spowodowało najwi ększe zmiany w wygl ądzie obiektu. Trzeci ą kondygnacj ę dobudowano w 1751 roku. Od 1749 roku mie ścił si ę tu dom pracy przymusowej, a pó źniej wi ęzienie, czynne do 1945 roku. W połowie XIX w. całkowicie przebudowano skrzydło południowe. Sklepienia zachowały si ę głównie w cz ęś ci parterowej, w skrzydle wschodnim – kolebkowe z lunetami oraz w skrzydle zachodnim – kolebkowo – krzy Ŝowe.

Renesansowy charakter zachowało skrzydło zachodnie, barokowy – skrzydło północno – wschodnie. W skrzydle południowym zachował si ę barokowy portal z 1656 roku. 6. Baszta Strzegomska - jako dat ę powstania wie Ŝy podaje si ę rok 1192. Najprawdopodobniej wybudowano j ą w drugiej połowie XIII wieku lub w pierwszych latach XIV. O miejscu usytuowania wie Ŝy zdecydowała słaba obronno ść naturalna przedmurza strzegomskiego. Podstawowym zadaniem strzelców stanowi ących załog ę wie Ŝy było flankowanie w obie strony linii murów obronnych oraz wspomaganie bezpo średniej obrony przedbramia. W razie zaj ęcia przez przeciwnika bramy wie Ŝa była ostatni ą przeszkod ą na drodze do miasta. Pierwotnie prawdopodobnie nie była poł ączona z lini ą murów obronnych. Wej ście do niej znajdowało si ę na wysoko ści pierwszej kondygnacji. Post ęp w rozwoju artylerii sprawił, Ŝe pod koniec XV wieku wie Ŝa praktycznie utraciła swoje znaczenie militarne. Odt ąd była przede wszystkim siedzib ą miejskiego posterunku obserwacyjnego, za ś jej najni Ŝsza kondygnacja mie ściła miejskie wi ęzienie. Po zamkni ęciu wi ęzienia i przeniesieniu miejskiego posterunku obserwacyjnego na Wie Ŝę Ratuszow ą. Wie Ŝa Strzegomska była jeszcze prywatnym mieszkaniem, a nawet prochowni ą miejsk ą (I połowa XVIII wieku). Pod koniec XVIII wieku planowano rozbiórk ę wie Ŝy. Plany te na szcz ęś cie nie zostały zrealizowane, dzi ęki czemu "gruby i łysy olbrzym" do dzisiaj wiernie strze Ŝe Starego Miasta od strzegomskiego przedmurza. 7. Średniowieczne fortyfikacje obronne - tworzyły pier ście ń o średnicy 400 m. Do miasta prowadziły cztery bramy: Bolkowska, Legnicka, Złotoryjska i Strzegomska. Brama Strzegomska od strony wschodniej, najbardziej zagroŜonej, została umocniona wie Ŝą stra Ŝnicz ą. Na pocz ątku XVI w. obwarowania umocniono poprzez zastosowanie wydłu Ŝonych bastei, które poszerzały pas obronny, a wychodz ąc poza obr ęb murów obronnych słu Ŝyły do bezpo średniej obrony głównych budowli w mie ście (zamek, klasztor, ko ściół św. Marcina). W najlepszym stanie przetrwała do naszych czasów Basteja Anioła przy ko ściele św. Marcina, która wraz z otoczeniem zachowała swój XVI - wieczny charakter. Zachowane fragmenty murów obronnych i bastei w niezmienionej topografii terenu ilustruj ą pierwotny charakter fortyfikacji Jawora, który nale Ŝał do najlepiej obwarowanych miast śląskich. 8. Zespół poklasztorny o.o. bernardynów wybudowano w latach 1486 - 1510 w oparciu o wzory architektury sasko – łu Ŝyckiej. Jest on wyj ątkowym w Jaworze dziełem pó źnogotyckiej architektury. Fundacj ę bernardy ńsk ą w Jaworze realizował Ŝarliwy zwolennik ruchu obserwanckiego Johann von Wardein. Zespół składa się z kościoła NMP i klasztoru. Zbudowany z kamienia i cegły ko ściół jest pó źnogotyck ą budowl ą halow ą, trójnawow ą. Podział wn ętrza na nawy tworz ą wysmukłe filary. Budowla posiada charakterystyczn ą fasad ę główn ą dzielon ą oknami i blendami, ozdobion ą sterczynami. Klasztor z wewn ętrznym dziedzi ńcem (wirydarzem) zbudowany jest na planie czworok ąta, z którego biegnie w kierunku wschodnim arkadowy ganek, ko ńcz ący si ę wie Ŝą wychodz ącą poza odcinek dawnego muru obronnego miasta. Ko ściół w okresie reformacji w latach 1565 - 1638 naleŜał do protestantów prowadz ących tu szkoł ę. Potem do 1810 r. ponownie zajmowali go bernardyni. Potem aŜ do 1945 roku, słu Ŝył m.in. za warsztaty, magazyny, zbrojowni ę i wozowni ę. W klasztorze w XIX i XX wieku mie ściły si ę m.in. lazaret, wi ęzienie i mieszkania prywatne. We wn ętrzach zachowały si ę cenne XVI i XVII - wieczne polichromie. W ko ściele odsłoni ęto: gotyckie polichromie wykonane w technice fresku suchego: cykl 8 scen "M ęki Pa ńskiej", " Świ ęty Bernardyn głosz ący kazanie", z namalowan ą dat ą "1503", malowidła sklepienne o ornamencie ro ślinnym (wici ro ślinne, motywy kwiatowe) oraz XVII - wieczne malowane iluzjonistycznie ołtarze wykonane w technice kazeinowej. W cz ęś ci klasztornej zachowały si ę malowidła z XVI w.: "Upadek pod krzy Ŝem", Stygmatyzacja Św. Franciszka" oraz fragment "Ostatniej wieczerzy". W ko ściele mie ści si ę "Galeria Śląskiej Sztuki Sakralnej”. Obecnie zespół poklasztorny jest siedzib ą Muzeum Regionalnego w Jaworze.

6.2. Zabytki gminy Bolków

Miasto Bolków powstało jako osada targowa na skrzy Ŝowaniu dróg handlowych z Wrocławia i Legnicy do Czech. Prawa miejskie otrzymało w 1276 r. W owym czasie nosiło nazw ę Gaj, a po 1312 r. - Bolków lub Bolków Gaj. Miasto wielokrotnie nawiedzane było przez wojny, epidemie i kl ęski Ŝywiołowe. Za panowania ksi ęcia legnickiego Bolesława Łysego w XIII wieku powstał zamek, który stał si ę jednym z najwarowniejszych na Śląsku. Wtedy równie Ŝ powstał ko ściół parafialny. W XIV wieku wybudowano w mie ście ratusz (przebudowany w 1827 r.) i kilka murowanych domów w rynku. Po Ŝar w 1632 roku zniszczył niemal całe miasto. W 1707 r. zorganizowano pierwszy targ na płótno lniane i prz ędz ę. W 1792 r. zostaj ą wybudowane w mie ście wodoci ągi. Rok 1793 to data wybuchu powstania tkaczy. Szybki rozwój Bolkowa nast ąpił po zało Ŝeniu w 1809 roku pierwszej manufaktury - tkalni lnu. Stopniowo miasto otrzymywało przywileje, m.in. wolny wybór rady miejskiej, czy pozwolenie na kilka jarmarków rocznie. Wybudowano pierwszy szpital, usamodzielnił si ę cech piekarzy. W XVI i XVII wieku przeszły przez miasto powodzie, epidemie, trzy trz ęsienia ziemi oraz kolejne wojny. Na pocz ątku XVIII wieku miasto zostano sprzedane cystersom z Krzeszowa, pozostaj ąc w ich r ękach a Ŝ po rok 1810. Po 1823 roku nast ąpił rozwój tkactwa, wybudowano tkalnie i bielarnie. Zmodernizowano wodoci ągi i wybudowano nowy ko ściół ewangelicki w miejsce starego. W 1855 roku powstała istniej ąca do dzi ś fontanna. Na pocz ątku XX wieku miasto liczyło 3897 mieszka ńców, obecnie liczy ok. 5500. Gmina Bolków to malowniczy, otoczony przepi ęknym krajobrazem, obszar o powierzchni ok. 153 km 2, poło Ŝony na wysoko ści 260-550 m n.p.m., w południowo- zachodniej Polsce w województwie dolno śląskim, w powiecie jaworskim. Usytuowany jest u stóp średniowiecznego zamku, na przeci ęciu drogi krajowej nr 3 Świnouj ście – Jakuszyce i drogi krajowej nr 5 Świecie - Lubawka. W gminie Bolków znajduje si ę miasto Bolków oraz 17 sołectw. Bolków współpracuje z trzema gminami zagranicznymi: Borken w Niemczech, Heerde w Holandii oraz Dragsholm w Danii. W Bolkowie odbywaj ą si ę imprezy kulturalne na stałe wpisane do kalendarza, m.in.: Dni Bolkowa, Dni Kultury Rycerskiej, Festiwal Rocka Gotyckiego „Castle Party”. Brak działalno ści o charakterze przemysłowym oraz otaczaj ące miasto ze wszystkich stron du Ŝe kompleksy le śne stwarzaj ą wyj ątkowo atrakcyjne warunki do wypoczynku. Zarówno w Bolkowie jak i w okolicy znajduje si ę wiele cennych zabytków średniowiecznej architektury. Do najstarszych i najbardziej okazałych spo śród średniowiecznego budownictwa obronnego nale Ŝy góruj ący nad miastem, pochodz ący z XIII wieku, zamek. Ponadto warte zobaczenia s ą inne, równie ciekawe zabytki w Bolkowie, m.in. ko ściół parafialny, którego pocz ątki si ęgaj ą XIII wieku, klasycystyczny ratusz, kamienice z podcieniami z XVII i XVIII wieku przebudowane w XIX i XX wieku usytuowane przy prostok ątnym pochyłym rynku, pozostało ści średniowiecznych miejskich murów obronnych z pierwszej połowy XIV wieku. Dodatkowymi walorami gminy s ą okazałe ruiny zamku z XIV wieku w Świnach i zamku Niesytno w Płoninie, wiele ciekawych zabytkowych obiektów sakralnych, zło Ŝa leczniczych wód glauberskich w Starych Rochowicach, zespoły pałacowo - parkowe: w Lipie, Jastrowcu, Sadach Dolnych, Sadach Górnych, Mysłowie i Płoninie, Park Krajobrazowy „Chełmy” w okolicach Lipy i Jastrowca oraz Rudawski Park Krajobrazowy w okolicach Kaczorowa. Wyst ępuj ą tu tak Ŝe rezerwaty przyrody: Buki Sudeckie w obr ębie Nowych Rochowic i Mysłowa oraz Ró Ŝowe Wapienie w Nowych Rochowicach, a tak Ŝe trzy szlaki turystyczne, baza noclegowa i gastronomiczna (restauracje, hotele, zajazdy, schronisko młodzie Ŝowe, pola campingowe), trasy rowerowe, pi ękne ście Ŝki widokowe dla uprawiania turystyki pieszej. Poni Ŝej kilka zabytków i miejsc upami ętniaj ących historie miasta i gminy, które warto zobaczy ć. Nale Ŝą do nich:

1. Zamek z XIII wieku w Bolkowie - najstarszy i najbardziej interesuj ący z zachowanych zabytków średniowiecznego budownictwa obronnego w Polsce. Usytuowany jest na wzgórzu (396 m. n.p.m.), którego południowo-wschodni stok zajmuje miasto, poł ączone fortyfikacjami z zespołem zamkowym. Na jego terenie, w tzw. Domu Niewiast, mie ści si ę muzeum. Na zamku kilka razy do roku odbywaj ą si ę najbardziej presti Ŝowe turnieje rycerskie w Polsce. 2. Klasycystyczny ratusz znajduje si ę na środku rynku w Bolkowie. Wzniesiony został pierwotnie w ko ńcu XIV wieku. W 1632 roku uległ on spaleniu, a odbudowano go ponownie w 1670 roku. Kolejne przebudowy, zwłaszcza w 1827 roku według projektu Hedemana z Kamiennej Góry, zachowały w swych murach tylko skromne resztki starego ratusza i nadały mu obecny wygl ąd. Budynek jest dwukondygnacjowy, prostok ątny. Od strony wschodniej znajduje si ę portyk wej ściowy, zwie ńczony balkonem. Cało ść jest przykryta przez mansardowy dach. Kwadratowa wie Ŝa przechodzi gór ą w o śmiobok i jest przykryta utrzymanym w tradycji baroku hełmem. 3. Kamienice z podcieniami z XVII i XVIII wieku w Bolkowie - przebudowane w XIX wieku, usytuowane przy prostok ątnym, pochyłym rynku wzdłu Ŝ górnej, północnej pierzei. W piwnicach trzech kamienic znajduj ą si ę gotyckie elementy, a drzwi wej ściowe przyozdabia kamienny portal. 4. Ko ściół parafialny św. Jadwigi w Bolkowie - pierwsze wzmianki w dokumentach o ko ściele pochodz ą z 1298 roku, lecz powstał on zapewne wcze śniej około 1250 roku jako budowla murowana na planie krzy Ŝa greckiego z dobudowan ą od południa zakrysti ą i wie Ŝą o formach wczesnogotyckich. Do tego trzonu w pierwszej połowie XIV wieku dostawiono dwie boczne nawy, a w 1846 roku po usuni ęciu gotyckich szczytów osadzono obecny, ci ęŜ ki, czterospadowy dach. 5. Ruiny zamku w Świnach usytuowane s ą na wzgórzu góruj ącym nad wsi ą (369m n.p.m.). Zamek ten zbudowano na miejscu kasztela ńskiego grodu. Był on wielokrotnie przebudowywany. Znajduje si ę tam dziedziniec, otoczony murem i wyposa Ŝony w dwie okr ągłe basteje na rogach oraz wie Ŝa, z której rozci ąga si ę pi ękny widok na Bolków. Z trzykondygnacyjnego zamku, zbudowanego z kamienia na planie prostok ąta, zachowały si ę fragmenty sklepie ń, sztukaterii, portali ciosowych, okien gotyckich, dekoracji sgraffitowych na ścianach zewn ętrznych. 6. Ruiny zamku w Lipie z przełomu XIII i XIV wieku; został wzniesiony na skalistym wzgórzu z kamienia, na nieregularnym planie z kwadratow ą wie Ŝą . Zwi ązany był z zakonem templariuszy. Zachowało si ę w nim par ę sklepionych pomieszcze ń, komin kuchenny w kształcie piramidy, portal renesansowy. W 1821 roku budynek cz ęś ciowo rozebrano, natomiast po 15 latach odbudowano go. 7. Ruiny zamku Niesytno w Płoninie z XIII wieku usytuowanego na szczycie wysokiego wzgórza na wysoko ści 550m n.p.m.. Zachowały si ę resztki murów z kamienia łamanego i wieloboczna wie Ŝa kamienna. 8. Gotycki ko ściół p.w. Narodzenia NMP z XIII/XIV wieku usytuowany jest na wzgórku w Sadach Górnych. Wyposa Ŝony jest w wie Ŝę dostawion ą od wschodu, o trójprz ęsłowym, krzy Ŝowo - Ŝebrowym prezbiterium i podobnie sklepion ą kaplic ą grobow ą rodu Czynów. Znajduje si ę w niej 17 nagrobków i 2 epitafia renesansowe. Przy wej ściu mie ści si ę pi ękny, wczesnogotycki portal. Przy ko ściele zachowała si ę osiemnastowieczna plebania z dekoracj ą sgraffitow ą.

6.3. Zabytki gminy M ęcinka Gmina M ęcinka poło Ŝona jest w centralnej cz ęś ci województwa dolno śląskiego. Obszar gminy obejmuje 14.778 ha, z czego u Ŝytki rolne stanowi ą 31,5% ogólnej powierzchni. W 14 sołectwach i 4 przysiółkach zamieszkuje ogółem 4.847 mieszka ńców. Gmina ma du Ŝe znaczenie turystyczne, zawdzi ęcza je głównie swemu poło Ŝeniu na Równinie Jaworskiej i

Pogórzu Kaczawskim. W cz ęś ci nizinnej poło Ŝony jest sztuczny zbiornik wody Słup, którego powierzchnia wynosi 490 ha. Południowa cz ęść gminy, poło Ŝona na terenie utworzonego w 1992 roku Parku Krajobrazowego „Chełmy”, charakteryzuje si ę du Ŝą lesisto ści ą i górzystym krajobrazem. Z dziewi ęciu wy Ŝszych wzniesie ń byłego województwa legnickiego trzy poło Ŝone s ą na terenie gminy: Czartowska Skała 463 m n.p.m., Rosocha 464 m n.p.m. i Górzec 445 m n.p.m. O bogatej przeszło ści historycznej gminy świadcz ą liczne znaleziska archeologiczne oraz relikty dawnego górnictwa i hutnictwa metali w pobli Ŝu miejscowo ści Chełmiec, M ęcinka i Stanisławów. Wi ększo ść wsi i osad poło Ŝonych u podnó Ŝy wzniesie ń i nad ciekami wodnymi posiada średniowieczn ą metryk ę. Osadnictwo miało zwi ązek nie tylko z wyst ępuj ącymi bogactwami, lecz tak Ŝe z du Ŝym obszarem urodzajnej ziemi. W latach osiemdziesi ątych w dolinie rzeki Nysa Szalona powstał zbiornik wody „Słup”. Jest to idealne miejsce dla miło śników wypoczynku i w ędkowania. Wyst ępuje w nim ponad 20 gatunków ryb. W pobli Ŝu zbiornika ustawiono pierwsz ą w naszym rejonie elektrowni ę wiatrow ą oraz zarezerwowano teren na budow ę kolejnych. Ze wzgl ędu na Park Krajobrazowy „Chełmu”, wi ększo ść terenu Gminy M ęcinka poło Ŝona jest na obszarze chronionym. Rozwój przemysłu jest wi ęc ograniczony. Obecnie mo Ŝemy podziwia ć zabytki sakralne: ko ścioły parafialne, filialne, kapliczki, krzy Ŝe pokutne. Na uwag ę zasługuje gotycko – barokowy ko ściół pocysterski (wzniesiony ok. 1175 r.) i cztery krzy Ŝe przy murze ko ścielnym w Słupie. Zespoły parkowe otaczaj ące ruiny pałaców zachowały dawny drzewostan. W parku w Sichowie znajduje się jeden z najpi ękniejszych na Dolnym Śląsku tulipanowiec, pomnikowe okazy platanów, aleja kasztanowców i lipowa. Okazałe s ą tak Ŝe platany w parku w Chełmcu i prowadz ąca do ko ścioła w Pomocnem aleja lipowa. Najpi ękniejsze miejsca w Gminie M ęcinka mo Ŝna zwiedza ć wybieraj ąc oznakowane szlaki turystyczne: Szlak Brze Ŝny, Dolno śląski Szlak Cystersów, Szlak Wygasłych Wulkanów, Szlak Kopaczy. Do zabytków gminy M ęcinka nale Ŝą : 1. Stacje drogi krzy Ŝowej w formie słupowych kapliczek z XIX w., rozstawione na zboczu i prowadz ące do kaplicy pielgrzymkowej znajduj ącej si ę na szczycie wzgórza Górzec. Są to atrakcje turystyczne wpisane w krajobraz. Góra ta ma 400 m wysoko ści i zapewniała kiedy ś mieszka ńcom schronienie przed napadami rabunkowymi, poniewaŜ była zabezpieczona kamiennym wałem. Wcze śniej Górzec był świ ętym miejscem Illyrier, a pó źniej Germanów. Fakt ten potwierdza droga krzy Ŝowa i kaplica na szczycie góry. Istniej ąca droga krzy Ŝowa pochodzi z 1740 r. Kaplic ę zniszczyło uderzenie pioruna, a na jej miejscu zbudowano jako ostatni ą stacj ę mał ą kapliczk ę. Północne stoki pokrywa las klonowo - lipowy na malowniczym gołoborzu bazaltowym. 2. Gotycko – barokowy ko ściół p.w. Wniebowst ąpienia NMP w Słupie . Wzniesiony został w 1175 r., natomiast gruntownie przebudowany w 1716 r. Jest to budowla jednonawowa, z wie Ŝą zako ńczon ą barokowym hełmem. Wn ętrze pokryte jest malowidłami. Ko ściół posiada barokow ą chrzcielnic ę i ołtarze utrzymane w tym samym stylu. Nad drzwiami do zakrystii wisi obraz „Madonna w ró Ŝach”. Na zewn ątrz w niszy, na południowej ścianie stoi drewniana gotycka rze źba Madonny. W ścianie zachowało si ę renesansowe epitafium z 1555 r. Obok ko ścielnego muru znajduj ą si ę 4 krzy Ŝe pokutne. 3. Zabytkowy park w Sichowie, w którym znajduj ą si ę ruiny dworu z resztkami sklepie ń i tablic pami ątkowych. Ro śnie w nim tulipanowiec Liriodendron tulipifera, parkowe drzewo z rodziny magnoliowatych, o wysoko ści 60 m, który jest najgrubszym osobnikiem tego gatunku w Polsce. Obwód drzewa wynosi 460 cm. Park zbudowano w 1889 roku według projektu Edwarda Petzolda. Znajduj ą si ę w nim te Ŝ inne drzewa, uznane za pomniki przyrody: cisy pospolite, platany, lipy i kasztanowce. Ozdob ą parku w Sichowie jest aleja lipowo kasztanowa składaj ąca si ę z 83 lip i 68 kasztanowców.

4. Kamienna wie Ŝa widokowa na górze Mszana koło Muchowa została wzniesiona ok. 1848 r. Uległa ona pó źniejszej przebudowie. Znajduje si ę 475m n.p.m. Stanowi punkt obserwacyjny. Na górze tej znajduje si ę zło Ŝe law trzeciorz ędowych, które tworz ą liczne wychodnie w postaci bazaltowych skał. 5. Ko ściół filialny p. w. św. Jana Chrzciciela w Chełmcu z XIII wieku. Jest to prosta jednonawowa budowla o rzucie prostok ąta z w ęŜ szym prezbiterium i wie Ŝą na osi od zachodu. Wyposa Ŝony jest w barokowy ołtarz główny i ambon ę. W XVII wieku pierwotny ko ściół spłon ął i został wkrótce odbudowany. W połowie XX wieku przeprowadzono gruntown ą restauracj ę budowli. 6. Ko ściół gotycki p.w. św. Jerzego w Kondratowie z XIV wieku. Jest to skromna kamienna budowla z o śmiobocznie zamkni ętym prezbiterium i wie Ŝą od zachodu. Zachowały si ę pi ękne portale w kruchcie i przy wej ściu do zakrystii. Poza tym sporo jest tam nagrobków kamiennych i epitafiów malowanych na desce z okresu renesansu. Bardzo ciekawy jest gotycki tryptyk z malowidłami na skrzydłach oraz renesansowa ambona i chrzcielnica. W latach 1990÷1991 zostały cz ęś ciowo zniszczone podczas remontu ko ścioła malowidła ścienne, które nast ępnie poddano konserwacjom. 7. Gotycko-barokowy kościół p.w. św. Marcina w Pomocnem wzniesiony został w XIV w., a przebudowany w XVIII wieku. Jest to budynek jednonawowy z wie Ŝą zako ńczon ą cebulastym hełmem, o krzy Ŝowo - Ŝebrowym prezbiterium. Dobudowana od południa barokowa kruchta kryje ostrołukowy portal gotycki. Przy ścianie prezbiterium znajduje si ę gotyckie sakramentarium. Wyposa Ŝony jest w barokowe obrazy, rze źby i chrzcielnic ę oraz rokokowe organy. 8. Ruiny dworu w Kondratowie , znajduj ące si ę na malowniczo poło Ŝonej skarpie nad strumieniem. Dwór ten został wzniesiony w XVI wieku. 9. ”Czartowska Skała ” w Pomocnem (463m n.p.m.) jest to jedno z najlepszych na Dolnym Śląsku odsłoni ęć czopa wulkanicznego bazaltu nefelinitowego. Szczyt tej góry zaliczany jest do pomników przyrody i stanowi punkt widokowy. Na skałach wyst ępuj ą chronione paprotki zwyczajne i rzadkie zanokcice północne, a tak Ŝe inne gatunki ro ślin chronionych, jak np. pierwiosnka lekarska, czy storczyk bzowy.

6.4. Zabytki gminy M ściwojów Gmina M ściwojów le Ŝy w południowo-zachodniej cz ęś ci Polski na Nizinie Śląsko- Łu Ŝyckiej. Zajmuje obszar 72 km 2, z czego 89% to grunty u Ŝytkowane rolniczo. Pozostałe tereny to ziele ń, lasy, przestrze ń niezabudowana i nieu Ŝytki. W skład gminy wchodzi 12 sołectw. Gmina posiada charakter rolniczy, jest tu około 500 gospodarstw indywidualnych. Wysokiej jako ści produkty rolne (owoce, warzywa) stanowi ą doskonał ą podstaw ę do uruchomienia zakładów przetwórstwa rolnego. W okolicy Zimnika znajduj ą si ę zło Ŝa granitu eksploatowane obecnie przez Kopalni ę Granitu oraz klika zakładów prywatnych, które wydobywaj ą i przerabiaj ą surowiec dla potrzeb krajowych i zagranicznych. Główn ą atrakcj ą gminy jest wybudowany w 1999 r. zbiornik wodny "M ściwojów" na rzece Wierzbiak, le Ŝą cy u podnó Ŝa winnej góry. Powierzchnia zalewu na poziomie normalnego pi ętrzenia wynosi 35 ha, maksymalna gł ęboko ść 5 - 6 m., czysto ść wody I klasa. Teren zbiornika wraz z otoczeniem jest znakomitym "poligonem" badawczym dla uczniów i studentów zainteresowanych ekologi ą i ochron ą środowiska przyrodniczego. U stóp północnego ramienia Wzgórz Strzegomskich została przygotowana edukacyjna ście Ŝka ekologiczno - historyczna pt.. "Losy przyrody splataj ą si ę z dziejami ludzi", której zwiedzanie umo Ŝliwi dzieciom, młodzie Ŝy szkolnej i turystom zapoznanie si ę z ciekawymi obiektami historycznymi i przyrodniczymi, z prac ą rolnika oraz umo Ŝliwi poznanie licznych gatunków ro ślin i zwierz ąt zwi ązanych z rolnictwem i wsi ą.

Na terenie gminy znajduje si ę wiele interesuj ących zabytków m.in.: 1. XVIII wieczny ko ściół barokowy p.w. Nawiedzenia Naj świ ętszej Marii Panny w Mściwojowie zbudowany w XVIII wieku. W świ ątyni znajduje si ę obraz Matki Boskiej Bolesnej, z którym zwi ązana jest legenda. Ko ściół zachwyca swoj ą zwart ą i surow ą sylwetk ą, wewn ątrz natomiast barokowym wystrojem. Zachowały si ę tu pi ękne malowidła ołtarza głównego, ambona, rze źby i witra Ŝe. Szczególnie te ostatnie, przedstawiaj ące sceny religijne, zasługuj ą na uwag ę. 2. Renesansowy dwór w M ściwojowie , pozostaj ący w stanie daleko posuni ętej ruiny, zało Ŝony został na planie triclinium. Dwór w M ściwojowie wzniesiony został około roku 1550, a nast ępnie poddany przebudowie w XIX wieku. Otto von Nostiz zało Ŝył przy mściwojowskim dworze wspaniały ogród. Z najstarszego siedemnastowiecznego zało Ŝenia ogrodowego do naszych czasów zachował si ę parter ogrodowy, park, staw z wysp ą i pawilonem, bosket, ogród gospodarczy, kamienne mosty nad rzek ą oraz stary mur graniczny. Pawilon na wyspie wzniesiono na rzucie o śmioboku, z kamienia i nakryto kopuł ą, która obecnie uległa zniszczeniu. Usytuowanie budynku słuŜą cego do spotka ń towarzyskich, tym razem na wyspie, zmuszało do dopływania do ń łodzi ą. 3. Kompleks zamkowo - pałacowy w Luboradzu z XVI wieku zaliczany jest do zabytków klasy I. Nosi cechy renesansu i baroku. Zbudowany jest na planie czworoboku, z dziedzi ńcem w środku. Zachował szereg portali renesansowych, d ębowe rzeźbione drzwi do kaplicy, sale z dekoracj ą stiukow ą i wspaniał ą sal ę balow ą z plafonem pokrytym alegorycznym malowidłem 15 portretami rodu Nostizów. W latach 1681-1684 dobudowano okr ągł ą kaplic ę, gdzie w ołtarzu umieszczono obraz p ędzla M. Willmanna. Bryła budowli została zabezpieczona nowym dachem. 4. Ko ściół p.w. Za ślubin Naj świ ętszej Marii Panny w Luboradzu z XVI wieku . Jest to budynek jednonawowy, z wie Ŝą osi i krzy Ŝowo sklepionym prezbiterium . Zachował on na zewn ątrz kilka renesansowych epitafiów. Wybudowano go w stylu renesansowym i pó źnobarokowym. Wewn ątrz znajduje si ę interesuj ący barokowy ołtarz i wielki nagrobek Hansa von Bockowa - fundatora ko ścioła. 5. Dwór i pawilon parkowy z połowy XVIII w Drzymałowicach pochodzi z XVIII wieku. Teren dawnej posiadło ści otoczony jest kamiennym murem. Główne wej ście do dworu ozdobione jest dwiema kolumnami z owalnym łukiem. Mimo daleko posuni ętej dewastacji obiekt zachował cechy klasycznej budowli zwie ńczonej okr ągł ą wie Ŝyc ą z metalowym hełmem. Atrakcj ę turystyczn ą stanowi ą główne drzwi wej ściowe do budynku dworu w Drzymałowicach. Nad krzywizn ą owalu znajduje si ę profilowany wygi ęty gzymsik, cały owal uj ęty został w profilowan ą ram ę. Nad drzwiami listwa płaskorze źbiona w wi ć akantu i mał Ŝowin ę. 6. Ko ściół p.w. św. Jadwigi w Targoszynie. Pierwotna świ ątynia wy świecona została w 1335 r. Nie pozostało jednak po niej zbyt wiele pami ątek. Jest to budynek jednonawowy, z wie Ŝą zako ńczon ą kopulastym hełmem, a w minionym stuleciu skotwion ą i wzmocnion ą pot ęŜ nymi przyporami z cegły. Posiada prezbiterium krzy Ŝowo - Ŝebrowe, gotyckie kształty okien i południowego portalu. Cenny gotycki tryptyk z 1512 r. umieszczony jest w ołtarzu głównym. Obecn ą form ę zawdzi ęcza ko ściół przebudowom z przełomu XV i XVI oraz XVIII wieku. Dzi ś zabytek prezentuje sw ą pó źnogotyck ą sylwetk ę z czworoboczn ą wie Ŝą . Z osiemnastego stulecia pochodzi funkcjonuj ący do dzi ś br ązowy dzwon wykonany w warsztacie Demningena. 7. Pałac w Targoszynie wzniesiono w 1897 r. w stylu neorenesansowym z elementami neobaroku i rokoka. Poło Ŝony jest na terenie zało Ŝenia parkowego. Trzy kondygnacyjny budynek umieszczony został w przemy ślnym zało Ŝeniu parkowym i ogrodzony kamiennym murem od zabudowa ń folwarcznych.

8. Pałac w Snowidzy powstał w połowie XVII wieku. Pierwotnie budowla otoczona była fos ą, któr ą cz ęś ciowo zasypano w latach siedemdziesi ątych naszego stulecia, zamieniaj ąc mostek prowadz ący do pałacu na podjazd i schody oraz likwiduj ąc drewnian ą werand ę. Około połowy XVIII wieku zało Ŝono ogrody ozdobne na tarasach po północnej i zachodniej stronie rezydencji. Około 1800 roku, wraz z przebudow ą pałacu, ogrody otrzymały ozdobne balustrady, wzniesiono te Ŝ oran Ŝeri ę. Obecnie mieszcz ą si ę w pałacu biura.

6.5. Zabytki gminy Paszowice

Gmina Paszowice le Ŝy na Pogórzu Kaczawskim i charakteryzuje si ę wyj ątkow ą ró Ŝnorodno ści ą terenów i elementów przyrodniczych. Atrakcj ę turystyczn ą stanowi ą liczne, wspaniale uformowane przez przyrod ę bazaltowe wzgórza, z których jedno – Małe Organy My śliborskie – zalicza si ę do zabytków przyrody o walorze krajowym. Uznanie dla przyrodniczych walorów tego terenu zaowocowało utworzeniem Parku Krajobrazowego „Chełmy”, obejmuj ącego swym obszarem około 50% powierzchni gminy. Najpi ękniejszym zak ątkiem Parku jest rezerwat przyrody Wąwóz My śliborski w My śliborzu. Gmina Paszowice jest gmin ą typowo rolnicz ą. Powierzchnia gminy wynosi 101 km² , a liczba mieszka ńców to ok. 3900 osób. Do zabytków gminy Paszowice nale Ŝą : 1. Gotycki kościół p. w. św. Anny w Grobli; wzniesiono go w XIV wieku, a przebudowano w XVI wieku. Stanowi on typowy przykład świ ątyni wiejskiej. Jest to budowla jednonawowa z prostok ątnym prezbiterium wspartym przyporami i sklepionym krzy Ŝowo. Wewn ątrz znajduj ą si ę gotyckie rze źby. Nad uskokowym portalem znajduje si ę herb niemieckiej rodziny Schindlów. Na zewn ątrz pod dachem konsole w postaci ludzkich głów. Obok ko ścioła znajduje si ę kaplica z XVII wieku z płyta nagrobn ą wła ściciela rodziny Zedlitzów. Przy furcie zachowała si ę piaskowcowa alegoryczna rze źba niewiasty. W przyko ścielnym murze krzy Ŝ pokutny z rytem no Ŝa, o którym legenda mówi, Ŝe upami ętnia narzeczon ą zabit ą przez kochanka. 2. Dwór z XVI wieku w Grobli, przebudowany w XVIII i XIX wieku z przyporami na naro Ŝach z niewielkim skrzydłem od strony północno wschodniej. Jest to renesansowy dwór, otoczony fos ą. Na elewacjach budowli zachowały si ę fragmenty geometrycznej dekoracji sgraffitowej (pod obecn ą warstw ą tynków). Przy pałacu od strony zachodniej zachował si ę park typu ogrodu drzewnego. Jego adaptacja na cele rekreacyjne spowodowała zmiany w układzie przestrzennym. Z elementów starego układu pozostały tylko świerki wysadzone na obwodzie okr ęgu oraz szpaler wzdłu Ŝ rzeki. 3. Ko ściół p.w. Podwy Ŝszenia Krzy Ŝa Świ ętego z przełomu XIII i XIV wieku w Pogwizdowie. Jest to budynek jednonawowy, z elementami roma ńskiej wieŜy oraz boczn ą kaplic ą grobow ą. Wewn ątrz znajduj ą si ę konstrukcje gotyckie, renesansowe i barokowe. Szczególnie cenny jest ostrołukowy portal południowy. Brak w tym ko ściele jakiegokolwiek wyposa Ŝenia oprócz renesansowych i barokowych nagrobków. 4. Kompleks pałacowy w My śliborzu z 1861 roku Jest to neogotycki pałac. dwukondygnacyjny, z tarasami i dwoma wie Ŝami. Urozmaicaj ą go malownicze ryzality oraz wykusze. Cało ść wie ńczy krenela Ŝ osłaniaj ący płaski niegdy ś dach. W fasadzie znajduj ą si ę dwa okna zamkni ęte łukami tudorowskimi. Pozostałe okna s ą w wi ększo ści ostrołuczne. Obok zachował si ę park w stylu angielskim, w którym rosn ą m.in. 300-letnie cisy oraz platany, sosny czarne i daglezje. 5. Wczesnorenesansowy dwór w Kłonicach poło Ŝony jest na zboczu niewielkiego wzniesienia. Jego bryła jest rozczłonkowana i asymetryczna, co jest nast ępstwem przebudowy, jaka miała miejsce w 1879 r. Obiekt posiada dwie wie Ŝe: cylindryczn ą i

kwadratow ą. Przed pałacem rozci ąga si ę pas niewielkiego parku ze stawem i nasadzeniami pojedynczych drzew. Od zachodu przylega ogród ozdobny otoczony konstrukcja pergoli. 6. Ko ściół p. w. Podwy Ŝszenia Krzy Ŝa Świ ętego z XIV wieku we Wiadrowie . Jest to budynek gotycki, zbudowany z kamienia. Posiada kwadratow ą wie Ŝę ze szczypcowym dachem. Wewn ątrz wyst ępuj ą elementy gotyckiej kamieniarki, jak Ŝebra sklepienia prezbiterium, portale, okno zakrystii. Z wyposa Ŝenia znajduje si ę tu ciekawy renesansowy ołtarz i chrzcielnica. Na zewn ątrz zachowało si ę kilka podniszczonych nagrobków renesansowych, a przed bram ą krzy Ŝ pokutny z aureol ą. 7. Kompleks pałacowo-parkowy w centrum Wiadrowa z XVI wieku, a przebudowany w XVIII wieku. Otoczony jest fos ą, przez któr ą prowadzi most zdobny w dwa lwy. Przed wej ściowym portalem znajduj ą si ę tarcze herbowe. 8. Wie Ŝa widokowa na wzgórzu Radogost wzniesiona w 1912 r. Jest to zalesione wzgórze o wysoko ści 398 m n.p.m., na którym znajduj ą si ę kwa śne d ąbrowy z udziałem chronionego jarz ęba brekini. Poza tym wyst ępuje tu stanowisko bardzo rzadkiego ssaka- popielicy. Dostrzega si ę tak Ŝe ślady wczesno średniowiecznego grodziska. Wie Ŝa ta ma wysoko ść 12 metrów. Wie Ŝa ta stanowi punkt widokowy. 9. Ko ściół p. w. św. Józefa Oblubie ńca Naj świ ętszej Maryi Panny w Kwietnikach z XV wieku wzniesiony na otoczonym murem cmentarzu przyko ścielnym. Jest to skromna budowla jednonawowa na rzucie prostok ąta z wie Ŝą od zachodu. Ma on charakter gotycko-barokowy. Wewn ątrz znajduj ą si ę trzy gotyckie rze źbione Madonny, barokowy ołtarz główny, ambona i rze źby świ ętych Floriana i Jana Nepomucena. Obok ołtarza usytuowany jest ciekawy stoj ący zegar. 10. Ko ściół p. w. Wniebowzi ęcia NMP w Nowej Wsi Wielkiej z XV wieku pochodzenia średniowiecznego, a przebudowany w XVIII wieku. PołoŜony jest na wzniesieniu góruj ącym nad wsi ą, otoczony kamiennym murem. Jest to skromna jednonawowa budowla, z prezbiterium wyodr ębnionym łukiem, a w jego ścianie znajduje si ę gotyckie tabernakulum. Poza tym zachowała si ę gotycka rze źba Madonny i renesansowe epitafia oraz dzwon.

6.6. Zabytki gminy W ądro Ŝe Wielkie Gmina W ądro Ŝe Wielkie na pograniczu dwóch makroregionów Polski Południowo- Zachodniej: Niziny Śląsko-Łu Ŝyckiej oraz Makroregionu Przedgórza Sudeckiego. Siedziba gminy – Wądro Ŝe Wielkie znajduje si ę w jej zachodniej cz ęś ci. Przez północno-wschodni ą cz ęść gminy, nieco poni Ŝej jej centrum, przebiega autostrada A4. Jest to najkrótsze poł ączenie na linii Berlin-Lwów. Atutem wynikaj ącym z poło Ŝenia jest wi ęc łatwa dost ępno ść dla krajów sąsiaduj ących z Polsk ą od zachodu i południa, co w aspekcie turystycznym ma istotne znaczenie. Gmina W ądro Ŝe Wielkie jest gmin ą typowo rolnicz ą. Istniej ą tu dobre warunki naturalne dla rolnictwa i uprawy ro ślin. Ponad 86% jej powierzchni stanowi ą u Ŝytki rolne. Powierzchnia gminy wynosi 89,15 km 2 i liczy 4181 mieszka ńców . Ludno ść skupiona jest w 18 sołectwach, rozmieszczonych dość równomiernie na terenie gminy. Teren gminy posiada bogat ą histori ę. Rejon W ądro Ŝa Wielkiego znany jest jako miejsce intensywnej eksploatacji złota w średniowieczu, zwłaszcza w XIV wieku. W śród zachowanych zabytków dominuj ą głównie obiekty sakralne. Do najwa Ŝniejszych zalicza si ę: 1. Ko ściół p.w. Matki Bo Ŝej Ró Ŝańcowej w W ądro Ŝu Wielkim z 1288 r. Jest to jednonawowa budowla z wydzielonym prezbiterium i półkolist ą apsyd ą. Wyst ępuje skokowy portal oraz pozostało ści ozdobnej kamieniarki okien apsydy, gzymsy impostowe łuku tęczowego. Mury budowli wykonano z grubsza obrobionych ciosów kamiennych W łuku tęczowym widoczne s ą pozostało ści przegrody. Wewn ątrz do dzi ś przetrwał drewniany barokowy ołtarz i renesansowa ambona. Sklepienie zdobi rokokowy Ŝyrandol oraz pochodz ący z tego okresu krucyfiks. W XIX w. nadbudowano ściany nawy, zało Ŝono stropodach nad naw ą oraz wzniesiono wie Ŝę .

2. Ko ściół p. w. Wniebowzi ęcia Naj świ ętszej Maryi Panny powstał w początkach XIV wieku w Mierczycach; poło Ŝony jest na wzniesieniu przy drodze wiod ącej przez wie ś. Jest to jednonawowa budowla kryta stropem, z prezbiterium o nieznanym zako ńczeniu i przykryciu. Ko ściół zbudowano z kamienia łamanego, portal wykonano z ciosów piaskowca. Zachowane są mury nawy i cz ęś ciowo prezbiterium. W południowej ścianie nawy jest osadzony portal ostrołukowy, uskokowy z par ą kolumienek ze spłaszczonymi bazami na wysokim ośmiobocznym cokole, z profilowanymi uskokami. Z pó źnego średniowiecza pochodzi wie Ŝa. Pozostałe przybudówki powstały w czasach nowo Ŝytnych. Do dzi ś przetrwała siedemnastowieczna ambona i bogato zdobiony prospekt organowy. Godne uwagi s ą te Ŝ pochodz ące z tego Ŝ okresu nagrobki rodziny Schweinichenów. W XVIII w podczas przebudowy ko ścioła zlikwidowano znajduj ący si ę wokół cmentarz. Pozostały po nim jedynie dwa pó źnobarokowe nagrobki wmurowane w zewn ętrzn ą ścian ę świ ątyni. Zachował si ę tak Ŝe krzy Ŝ pokutny wmurowany w okalaj ący ko ściół mur. 3. Pałac wzniesiony w XVII w Mierczycach w stylu renesansowym, przebudowany w XIX w. Pałac ozdobiony został wspaniałym portalem. Cztery kolumny wyra źnie odbiegaj ą od pozostałej cz ęś ci budowli o skromnej elewacji. W pomieszczeniu na pi ętrze zachowały si ę stiuki i piec o bogato zdobionych. 4. Renesansowy dwór w Pawłowicach Wielkich z 1584r . wzniesiony jest z cegły. Wewn ątrz do naszych czasów przetrwały sgraffita i bogata kamieniarka. Budynki tylko cz ęś ciowo ustawione s ą w regularny czworobok. Trzy z nich zlokalizowane są na północny wschód od pałacu, a jeden (obora) znajduje si ę poza czworobokiem. Niektóre murowane s ą z kamienia i cegły, inne wył ącznie z cegły. Nakryte s ą stromymi, ceramicznymi dachami, posiadaj ą zachowan ą bez wi ększych zmian brył ę, konstrukcj ę wi ęź by i sklepie ń. Cało ść otacza kamienny mur. 5. Ko ściół parafialny p.w. św. Piotra i Pawła w Kosiskach z drugiej połowy XVIII w. wzniesiony na miejscu wcze śniejszego ko ścioła z XVI w. Zachował si ę tu barokowy ołtarz i drewniana ambona z pocz ątku XVIII w. Na starsz ą wygl ąda kamienna chrzcielnica. Najprawdopodobniej została ona przeniesiona tu z innego obiektu. W XIX - XX w. przebudowano go w modnym wówczas stylu neobarokowym. Cennym zabytkiem jest równie Ŝ cmentarz zało Ŝony w XVI w. wraz z zachowanym murem cmentarnym z XVI w., pi ęknie wykonana płyta epitafijna z 1551 r. i brama z 1572 r. Walory cało ści podkre śla skupienie osłonowe zło Ŝone z lipy, kasztanowca i jesiona. 6. Ko ściół p.w. św. Marcina w Postolicach pochodzi z XV wieku. Ta niewielka świ ątynia wybudowana z kamienia i cegły świadczy o zamo Ŝno ści ówczesnych mieszka ńców tych terenów. Wewn ątrz zachował si ę nosz ący charakterystyczne cechy stylu barokowego bogato dekorowany ołtarz główny i nieco skromniejszy ołtarz boczny. Godna uwagi jest bardzo pi ękna rze źba gotyckiej madonny niemaj ąca sobie na terenie gminy równej i równie cennej. Najprawdopodobniej pochodzi ona z nieistniej ącego ołtarza skrzyniowego by ć mo Ŝe z poza obszaru gminy i znalazła si ę w ramach przenosin obiektów po roku 1945. Wokół kościoła rozpo ściera si ę cmentarz parafialny pochodz ący z XIV w., cenny z uwagi na starodrzew lipy rosn ącej wzdłu Ŝ murów. 7. Ko ściół p.w. Serca Pana Jezusa w Granowicach.z XVI wieku. Świ ątynia ta ł ączy w sobie kilka stylów. Czterok ątna u podstawy wie Ŝa zwie ńczona została barokowym hełmem. Z tego okresu zachowała si ę do naszych czasów we wn ętrzu ko ścioła ambona i ołtarz. Ciekawostk ą jest malowane na desce epitafium pochodz ące z 1619 r. przedstawiaj ące Chrystusa na Górze Oliwnej, poni Ŝej za ś wizerunki zmarłych. Wokół ko ścioła usytuowany jest cmentarz zało Ŝony w XIV w., na terenie którego znajduje si ę starodrzew z przewag ą lipy drobnolistnej o wybitnych walorach krajobrazowych. 8. Dawny dwór w Budziszowie Małym jest prost ą, dwukondygnacyjn ą budowl ą, kryt ą dwuspadowym dachem z lukarnami. Wej ście główne w w ąskim ryzalicie, przechodz ącym pod

lini ą okapu w wie Ŝyczk ę, dost ępne jest po schodach. Po przeciwległej stronie znajduje si ę niewielka przeszklona wybudówka z wej ściem ogrodowym, nad ni ą za ś dost ępny z pierwszego pi ętra taras. Zachowany do naszych czasów budynek powstał zapewne w XX wieku na miejscu wcześniejszej budowli. Dworski park w Budziszowie Małym, mimo znacznych zaniedba ń, jest ci ągle pi ęknym zabytkowym zało Ŝeniem parkowym.

Poni Ŝsza tabela ilustruje zestawienie zabytków wpisanych do rejestru Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (ł ącznie 313 obiektów) wg rodzajów i poło Ŝenia w gminach:

gmina zabytki nieruchome zabytki ruchome zabytki archeologiczne miasto Jawor 37 6 1 gmina Bolków 40 7 10 miasto Bolków 18 - 3 gmina Paszowice 37 10 9 gmina M ściwojów 25 11 7 gmina M ęcinka 28 10 6 gmina W ądro Ŝe 32 4 12 Wielkie Razem 217 48 48

W dalszej cz ęś ci zostały przedstawione najwa Ŝniejsze zabytki archeologiczne, nieruchome i ruchome (tak Ŝe nieuj ęte w rejestrze konserwatora); okre ślono stan zachowania wybranych zabytków ruchomych i nieruchomych.

7. Zabytki archeologiczne na terenie powiatu jaworskiego Gmina Jawor

1. Cmentarzysko całopalne kultury łu Ŝyckiej odkryte na przełomie XIX i XX wieku wzdłu Ŝ linii kolejowej ze Starego Jawora do Brachowa. Odkopano tam przeszło 1000 popielnic. 2. Groby całopalne z okresu kultury łu Ŝyckiej na terenie ogrodu S ądu Powiatowego, na Placu Seniora i na terenie Zamku Piastowskiego. 3. Groby skrzyniowe kultury pomorskiej odkryte na terenie śarku. 4. Znaleziska kultury grobów jamowych odkryte na terenie Jawora. 5. Znaleziska monet z okresu rzymskiego na terenie Jawora. 6. Wie Ŝa mieszkalna z XIII wieku na terenie Zamku Piastowskiego. W południowej cz ęś ci dziedzi ńca odkryto fundamenty i cz ęść ni Ŝszej kondygnacji wie Ŝy mieszkalnej wzniesionej najprawdopodobniej na pocz ątku lat 20-tych XIII wieku przez Radosława z Bolesławca. 7. Pozostało ści fortyfikacji Bramy Strzegomskiej odkryte na północ od Wie Ŝy Strzegomskiej. Gmina Wądro Ŝe Wielkie

1. Grodzisko z okresu kultury łu Ŝyckiej zbudowane około 650-500 r. p.n.e. na Górze Papaja, około 250 metrów na wschód od obecnych zabudowa ń dawnego PGR-u w

Mierczycach. Przebudowane po przybyciu na te ziemie Słowian najprawdopodobniej w VII wieku n.e. Zachowany miejscowo wał izbic owy oraz dwa tarasy. Wymiary grodziska to 124 x 97 metrów. 2. Cmentarzysko kultury łu Ŝyckiej w Mierczycach. Zwi ązane najprawdopodobniej z poblisk ą osad ą obronn ą. Typowe wyposa Ŝenie tutejszych grobów to naczynia gliniane, wyroby metolowe (szpile, bransolety, naszyjniki z br ązu, no Ŝe itd.). 3. Cmentarzysko kultury łu Ŝyckiej w Biernatkach. 4. Ślady osad kultury łu Ŝyckiej w G ądkowie, Granowicach, K ępach, Mierczycach i Wądro Ŝu Wielkim. 5. Osada z okresu rzymskiego w Mierczycach. Odkryto tutaj kilka domostw mieszkalnych i budynków gospodarczych o konstrukcji słupowej. Cmentarzyska z tej epoki odkryto dot ąd w Budziszowie Wielkim i w Mierczycach.

Gmina M ęcinka

1. Grodzisko wczesno średniowieczne i dwa stanowiska archeologiczne w Chełmcu. 2. Wczesno średniowieczne grodzisko na Górze Górzec koło M ęcinki. Zbudowany na szczycie trzeciorz ędowego wulkanu. Zachowały si ę resztki wału drewniano – ziemnego oraz fosy. 3. Osada z XVIII wieku w Muchowie. 4. Ślady osadnictwa z epoki kamienia oraz wczesnej epoki br ązu, relikty osadnictwa z pó źnego średniowiecza, wczesno średniowieczne grodzisko – w Sichowie. 5. Diadem z III okresu epoki br ązu znaleziony w okolicach Sichowa w 1907 roku. Umieszczone na nim symbole świadcz ą, Ŝe był prawdopodobnie przedmiotem słu Ŝą cym kultowi solarnemu. 6. Całopalne cmentarzysko w M ęcince datowane na okres halsztacki. Znaleziono tam min. szpil ę zwi ązan ą z kultur ą pomorsk ą. Gmina Bolków

1. Stanowiska z okresu epoki br ązu oraz znaleziska rzymskich monet na terenie Starego Miasta w Bolkowie. 2. Osady średniowieczne w Świnach. 3. Osady średniowieczne w Wolbromku.

Gmina Paszowice

1. Trzy wczesno średniowieczne grodziska na terenie W ąwozu My śliborskiego oraz dwa na pobliskiej Górze Rataj. Najwi ększe z grodzisk, nosz ące potoczn ą nazw ę " Szwedzki Szaniec ", a przez archeologów okre ślane jako "My ślibórz III", poło Ŝone jest po północnej stronie jaru, na bezimiennym wzgórzu (310 m). Ma owalny zarys (85 x 70 m), otoczone jest cz ęś ciowo zachowanym wałem. Datowane jest na VII-IX w. i wi ązane z Pa ństwem Wielkomorawskim. Dwa pozostałe grodziska znajduj ą si ę po południowej stronie Jawornika , na "cyplach" wznosz ących si ę ponad zakolami doliny. Przypuszczalnie były to tzw. grody refugialne, które nie były stale zamieszkałe, a jedynie wykorzystywane do ukrywania si ę okolicznej ludno ści w czasie zagro Ŝenia wojennego. Datowane s ą na XII-XIII w. 2. Wczesno średniowieczne grodzisko Kobylica (My ślibórz II) na terenie Owczarni (około 500 metrów na północ) w My śliborzu. Ma kształt wydłu Ŝone trójk ąta o długo ści około 60 metrów. Cz ęś ciowo zachowane wały.

3. Grodzisko w Bolkowicach zawieraj ące stanowiska od neolitu, przez kultur ę łu Ŝyck ą do średniowiecza. 4. Wczesno średniowieczne grodzisko w okolicy Siedmicy (1 km na zachód). 5. Cmentarzysko całopalne z III w. n.e. w Sokolej. 6. Liczne znaleziska ceramiki kultury łu Ŝyckiej oraz monet z okresu rzymskiego na terenie Paszowic.

Gmina M ściwojów

1. Osady wczesno średniowieczne w Luboradzu. 2. Osady kultury łu Ŝyckiej w M ściwojowie i Nienaszowie.

8. Zabytki nieruchome - stan zachowania 8.1. Gmina Jawor 1. Zamek Piastowski (gmina Jawor) zbudowany został na pocz ątku XIII wieku, a pó źniej systematycznie był przebudowywany i powi ększany; został zmodernizowany w latach 1510 – 1538 i wraz całym systemem fortyfikacji miejskich dostosowany do u Ŝycia broni palnej. Wzniesiono wówczas 3-kondygnacyjn ą baszt ę alkierzow ą o narysie podkowy ze strzelnicami na ka Ŝdej kondygnacji. W 1568 r. zamek został gruntownie przebudowany w stylu renesansowym. Wzniesiono wówczas zachowan ą do naszych czasów wie Ŝę . Doszcz ętnie wypalony w 1648 r. został odbudowany w latach 1656 – 1665. Po zaj ęciu Jawora przez Prusaków zamek został przebudowany do obecnej postaci. Wzniesiono wówczas wschodnie skrzydło wi ęzienne i dobudowano od północy parterow ą przybudówk ę i reprezentacyjn ą bram ę z dwoma orłami. W XVIII w. nast ępuje dobudowa parterowej przybudówki z reprezentacyjn ą brama i pomieszczeniami dla stra Ŝy wi ęziennej. Zamek Piastowski (Ksi ąŜę cy) przeszedł cztery fazy budowy. I faza – ok. I ćw. XIII w. – powstaje mieszkalna kamienna wie Ŝa; była wielokondygnacyjna, stała w centrum dziedzińca o średnicy 30 m, prawdopodobnie była to siedziba kasztelanii. II faza – ok. III ćw. XIII w. – powstaje druga wie Ŝa poło Ŝona na południe od pierwszej jako siedziba – rezydencja dla ksi ęcia Henryka, najstarszego syna Bolesława Rogatki, przygotowuj ącego si ę do obj ęcia rz ądów nad Jaworem, co nast ąpiło w 1274 r. Fundamenty wzniesiono z kamienia, a pierwsz ą nadziemn ą kondygnacj ę z cegły. III faza - wie Ŝę otoczono wraz z dziedzi ńcem zamkowym murem obronnym z kamienia o grubo ści 2, 20 m (ok. 1274 – 1286). IV faza (pierwsze dziesi ęciolecia XV w.) – dobudowywanie nowych elementów gotyckiego zamku. W okresie renesansu Zamek przechodzi ogromne przeobra Ŝenia. W latach 1510 – 1538 w ramach wprowadzenia na szerok ą skal ę broni palnej zamek zostaje poddany modernizacji. Zostaje wzniesiona trzykondygnacyjna baszta alkierzowa o narysie podkowy z otworami do broni palnej na ka Ŝdej kondygnacji. W 1568 r. nast ępuje przebudowa w stylu renesansowym. Zostaje wzniesiona dzisiejsza wie Ŝa zamkowa w południowo – zachodnim naro Ŝniku wewn ętrznego dziedzi ńca. Zostaje nadbudowana trzecia kondygnacja w skrzydle zachodnim, składaj ąca si ę z dwóch du Ŝych sal nakrytych sklepieniami kolebkowymi z lunetami. Zostaje tak Ŝe powi ększona budowla okalaj ąca dziedziniec od wschodu. Kolejne wielkie przeobraŜenia – lata 1656 – 1665 to odbudowa zamku po zniszczeniach okresu wojny trzydziestoletniej. Obejmuj ą one napraw ę uszkodze ń w rezydencji gubernatora, jego kancelarii oraz sali sejmowej, odbudow ę zamkowej wie Ŝy, ponadto dodano do niej dzwon z dat ą „1665”. Czterdzie ści lat pó źniej wie Ŝa zostaje odnowiona i wyposa Ŝona w zegary. W 1673 r. zostaje dodane ozdobne obramienie do wej ścia na klatk ę schodow ą prowadz ące do kancelarii naczelnika prowincji i sali sejmowej. Po 1745 r. obiekt przechodzi w r ęce pruskie i zostaje

przekształcony w zakład dla umysłowo chorych i wi ęzienie. W II połowie XVIII w. - rozbudowano budynek bramny i dodano trzecie pi ętro. Dobudowano tak Ŝe parterow ą przybudówk ę z bram ą reprezentacyjn ą i pomieszczeniami dla stra Ŝy wi ęziennej. Komunikacja z wewn ętrznym dziedzi ńcem wi ęziennym odbywa si ę teraz poprzez dwie bramy i dług ą sie ń bramn ą. Ponadto w owym czasie przystosowano II pi ętro południowego skrzydła, posiadaj ące wysoko ść dwóch kondygnacji, do pełnienia funkcji wi ęziennej kaplicy. Połowa XIX w. to kolejna przebudowa, której gruntownie zostaje poddane całe południowe skrzydło. Powstaje dzisiejszy budynek stoj ący na prawo od zewn ętrznej bramy wi ęziennej. Wówczas znajdowały si ę w nim pomieszczenia administracji wi ęziennej, szpitala oraz apteki. Od połowy XIX w. od strony zachodniej stawiano dobudówki do elewacji zamku – wi ęzienia. Proces ten trwał do pocz ątków XX w., kiedy to zako ńczono go po stronie wschodniej. Obecny stan techniczny obiektu jest zły i wymaga szybkiego remontu (znaczne ubytki tynku, zniszczone rynny, zawilgocone mury, dziurawy dach); 2. Fragmenty murów miejskich z ko ńca XIII w. – odcinek mi ędzy ul. Legnick ą i Poniatowskiego po remoncie z pocz ątku lat 90-tych znajduje si ę w najlepszym stanie. W szybkim tempie porastaj ą go jednak samosiejki, których niezwłoczne usuni ęcie jest bezwzgl ędnie konieczne dla unikni ęcia uszkodze ń strukturalnych. Odcinek przy ul. Chrobrego jest od prawie dwóch lat stale zagro Ŝony katastrof ą budowlan ą; ryzyko takie pogł ębiaj ą porastaj ące koron ę samosiejki, które niszcz ą struktur ę muru; 3. Mi ędzymurze – dwie linie murów obronnych: XIII-wieczna i XVI-wieczna oraz fosa. W centrum muru XIII-wieczna znajduje si ę Baszta Albrechta . Stan muru gotyckiego jest zły. Górna cz ęść odcinka północnego na długo ści prawie 20 metrów zawaliła si ę na stron ę zachodni ą. Koron ę porastaj ą samosiejki niszcz ące struktur ę muru. Wyst ępuje stałe zagro Ŝenie katastrof ą budowlan ą. Oczyszczon ą w ubiegłym roku fos ę na całej długo ści pokrywaj ą niszcz ące jej struktur ę samosiejki drzew i krzewów; 4. Wie Ŝa (nazywana tak Ŝe umownie, cho ć nieco bł ędnie, Baszt ą) Strzegomska będąca pozostało ści ą po dawnych murach miejskich z XIII w. Uszkodzenie hełmu w wyniku katastrofy budowlanej w ubiegłym roku wymaga kontynuacji rozpocz ętego wówczas remontu; 5. Dwór Hellwinga wraz z tzw . źródłem św. Jadwigi – w XIV w. obszar ten stał si ę prywatnym maj ątkiem, a pierwotnie nale Ŝał do zamkowego folwarku; 6. Kaplica św. Barbary – pierwsze informacje znajduj ą si ę w kronice miejskiej ju Ŝ w 1311 r. (okre ślano j ą wówczas jako „ko ściół zaniedbany”). Po po Ŝarze miasta w 1776 r. przebudowano j ą do obecnej postaci. Zawilgocenie cz ęści murów wymaga szybkiej interwencji; 7. Ko ściół parafialny p.w. św. Marcina - zbudowany w latach 1330 -1370 w Jaworze; 8. Ratusz miejski z wie Ŝą – pierwsze wzmianki pochodz ą z 1372 r.; 65-metrowa wie Ŝa to pozostało ść po dawnym gotyckim wygl ądzie ratusza. W 1556 r. zamontowano na wie Ŝy dzwon sprz ęŜ ony z mechanicznym zegarem; w 1573 r. przebudowano wie Ŝę (dobudowa cz ęś ci o śmiobocznej oraz zwie ńczenia); w 1598 r. dodano now ą tarcz ę zegara ratuszowego; 21 stycznia1603 r. przeniesiono na wieŜę cz ęś ci pozłacanego hełmu Wie Ŝy (Baszty) Strzegomskiej; w 1617 r. wstawiono nowy zegar; w1693 r. dokonano wymiany hełmu wie Ŝy po uszkodzeniach artyleryjskich okresu wojny trzydziestoletniej, a w 1786 r. przeprowadzono ostatni ą przebudow ę wie Ŝy. Budynek Ratusza – pochodzi z XIV w.; stopniowa przebudowa w XVI w. nadała mu cechy obiektu renesansowego; w wyniku przebudowy w 1846 r. dobudowano II pi ętro, usuni ęto attyki grzebieniowe oraz renesansowy szczyt; po ostatniej przebudowie z 1869 r. usuni ęto przybudówki od strony zachodniej; po po Ŝarze w 1895 r. odbudowano obiekt w stylu neorenesansowym (1897 r.);

9. Kaplica św. Wojciecha – barokowa, ze średniowieczn ą jednak metryk ą, si ęgaj ącą XIV wieku, kiedy to była synagog ą miejscowej gminy Ŝydowskiej. Po wyp ędzeniu śydów w 1422 roku została przej ęta przez magistrat i w 1436 r. przebudowana na kaplic ę szpitaln ą p.w. Św. Wojciecha (Adalberta). Zawilgocenie cz ęś ci murów wymaga szybkiej interwencji; 10. Kompleks klasztorny franciszkanów – obserwantów (bernardynów) (1486 – 1510); 11. Zamek Anioła – wzniesiony został w latach 20. XVI w.; przebudowany był w 1573 r., a nast ępnie odbudowano pod koniec XIX w. obiekt przez jaworzan ze szkód, jakie spowodowało zawalenie si ę cz ęś ci północno – zachodniej zamku Po 1945 obiekt stopniowo popadał w ruin ę, któr ą jest dzisiaj. Stan wi ększej cz ęś ci obiektu jest zły. Mury s ą zawilgocone i w cz ęś ci północnej stwierdzamy znacz ące ubytki. Wskazany jest gruntowny remont i zadaszenie cało ści; 12. Kamienica Schwarzbacha (przy ul. Staszica na posesji nr 4) to renesansowa budowla, powstała w 1570 r., w 1850 r. poddana renowacji, a w 1868 r. przebudowano wn ętrza oraz fasady; 13. Dom Wallensteina (pod nr. 3 na ul. Legnickiej) – pierwsze wzmianki pochodz ą ju Ŝ z XVIII-wiecznej kroniki, z których wynika, Ŝe w 1633 zajmował go sam Albrecht von Wallenstein. Od strony zachodniej budynek posiada bogato zdobiony portal renesansowy z pełnowymiarowymi figurami Ŝołnierzy w antycznym rynsztunku; 14. Rynek jaworski - obecna zabudowa na planie z czasów lokacji miasta powstawała poprzez XVI-XX w. Pierzeje wschodnia i północno – zachodnia zostały zniszczone w 1945 r. i zbudowane od nowa w latach 60-tych. Mimo systematycznych remontów stan wielu zabytkowych kamienic, zwłaszcza w pierzejach południowej i północno – wschodniej jest zły. W wi ększo ści tych budynków mo Ŝna stwierdzi ć zły stan rynien oraz zawilgocone i pop ękane mury; 15. Budynek dawnego zakonu beginek (obecnie Zbór Anastasis) przy ul. śeromskiego z ok. 1748 r. Obiekt jest obecnie remontowany (odnowiono min. dach oraz dzwonnic ę); bardzo wysoki stopie ń zawilgocenia murów no śnych oraz krypty zagra Ŝa cało ści obiektu i wymaga szybkiej interwencji; 16. Kamienica Lauterbachów (Rynek, nr 8) – wybudowana pod koniec XVIII w. , po wielkim po Ŝarze miasta z 1774 r.; 17. Teatr od 1799 r. (obecnie Jaworski O środek Kultury); Teatr Miejski pierwotnie budynek teatru był domem kupców (mercatorium) pochodz ącym z II poł. XIII w. Był dwukondygnacyjn ą budowl ą z obszernymi i gł ębokimi piwnicami słu Ŝą cymi za składy towarowe. Jaworskie sukiennice posiadały wówczas na parterze oraz pi ętrze ławy oraz kramy kupieckie. W ci ągu kolejnych stuleci budynek ulegał licznym architektonicznym zmianom. W 1799 r. przeprowadzono adaptacj ę pi ętra domu kupieckiego na sal ę teatraln ą, wybudowano scen ę, postawiono drewniane ławy, obito ściany sali teatralnej czerwonym suknem. W 1850 r. sal ę zamkni ęto, a spektakle przeniesiono do hotelu „Złoty Miecz” w Rynku 25. Obiekt ów uległ spaleniu w 1945 r. W latach 1869-1875 stare sukiennice zostaj ą wyburzone – powstaje budynek Teatru w obecnie zachowanej wersji wzniesiony na podstawie dwukondygnacyjnych piwnic b ędących pozostało ści ą po domu kupieckim. W latach 1925 – 1926 odnowiono oraz zmodernizowano scen ę i widowni ę sali teatralnej, wyposa Ŝono scen ę w kopulast ą ścian ę (horyzont twardy), o świetlenie oraz nowoczesne kulisy. Zainstalowano reflektory, pod świetlacze i projektory na widowni oraz scenie. W 1927 r. pogł ębiono przestrze ń przedscenia dla orkiestry (fosa orkiestrowa). Odnowiono wystrój sali teatralnej, foyer i innych pomieszcze ń w budynku, powi ększono liczb ę miejsc na widowni, wyposa Ŝono balkon w fotele, wypełniono pola kasetonowego stropu papierowymi malowidłami 8 muz. Dokonano wymiany zdobionych Ŝeberek mi ędzypolowych stropu. Przeprowadzono tak Ŝe renowacj ę bogatej dekoracji ornamentalnej balkonu, który wspierany

jest na korynckich kolumnach. Nast ąpiła zmiana wygl ądu zewn ętrznego budynku - wprowadzenie wyra źnego podziału liniowego fasady i elewacji bocznych, nało Ŝenie wysokiej jako ści tynku oraz pozłacanych liter z napisem „Stadt Theater”; 18. Dworzec kolejowy ( 1856 r.); 19. Cmentarz Ŝydowski z II poł. XIX w. Obiekt jest obecnie zdewastowany, wi ększo ść nagrobków została uszkodzona lub przewrócona. Całość porastaj ą samosiejki. Wskazana jest naprawa uszkodzonych macew, oczyszczenie obiektu oraz rekonstrukcja ogrodzenia; 20. Cukrownia w Starym Jaworze – zało Ŝona pod koniec XIX stulecia; rejestr zabytków wymienia w jej kompleksie a Ŝ 43 oddzielne budynki. W latach dwudziestych XX w. nast ąpiła rozbudowa, wyposa Ŝono j ą w nowoczesne urz ądzenia, m.in. do otrzymywania cukru wy Ŝszego gatunku, tzw. rafinady. Po 1945 r. naprawiono ocalałe urz ądzenia i przygotowywano fabryk ę do uruchomienia. W latach 1951 – 1990 dokonywała si ę ci ągła rozbudowa i modernizacja całego kompleksu. W fabryce cukru wymieniono prawie wszystkie urz ądzenia na nowocze śniejsze i wydajniejsze. Lata 70-te XX w. to budowa 4-kilometrowej linii wysokiego napi ęcia, własnej stacji transformatorów oraz rozdzielni, rozbudowa własnej bocznicy kolejowej.

8.2. Gmina Bolków 1. Bolków – ko ściół św. Jadwigi z XIII w.; wie Ŝa datowana na lata 1248 – 1252, pierwsze wzmianki o całym obiekcie w 1298 r.; 2. Bolków – zamek; cz ęść gotycka wzniesiona została w II połowie XIII wieku, pierwsza wzmianka pochodzi z 1277 r. Znacz ąco był rozbudowany w XIV i XV wieku. W latach 1539-1540 zamek pod kierownictwem lombardzkiego architekta Jakuba Parra został kolejny raz przebudowany. Zrujnowany po wojnie trzydziestoletniej został cz ęś ciowo odbudowany w 1 połowie XX wieku; 3. Bolków – Ratusz miejski ; wzniesiony u schyłku XIV w., przebudowany w 1827 r. w duchu klasycyzmu, po spłoni ęciu w 1263 r. odbudowany w 1670 r.; 4. Bolków – kamieniczki w Rynku; (pochodz ące z XVII w, z podcieniami, obecna zabudowa powstawała w XVIII – XIX w.; 5. Bolków - pałac barokowy z XVIII w. z ok. 1797 r.; 6. Bolków - barokowa kapliczka z XVIII w.; 7. Bolków - ko ściół ewangelicki z 1855 r.; 8. Bolków – Anielska fontanna z ok. 1858 r.; 9. Sady Górne – kościół Narodzenia NMP z XIII/XIV w., pałac z 1775 r.; 10. Płonina – ruiny zamku ruiny zamku Niesytno z XIII wieku oraz renesansowego pałacu. Stan obiektu jest zły. Muru s ą w wi ększo ści zawilgocone i poro śni ęte samosiejkami. W wielu miejscach mo Ŝna stwierdzi ć rozległe ubytki; 11. Lipa – gotycko – renesansowy zamek z XIII w. Wzniesiony został najprawdopodobniej na pocz ątku XIII wieku, przebudowany w XVII wieku do formy renesansowej, nast ępnie zrujnowany po 1945 r. Od dwóch dekad pozostawiony bez opieki obiekt jest systematycznie dewastowany. Pogarsza się zwłaszcza stan gotyckiego domu mieszkalnego, który w ostatnich latach zupełnie stracił zadaszenie. Stan tej cz ęś ci zamku stwarza stałe zagro Ŝenie katastrof ą budowlan ą; 12. Świny ko ściół św. Mikołaja z prawdopodobnie 1319 r.; 13. Lipa -ko ściół gotycki p.w. św. Piotra i Pawła wymieniany ju Ŝ w 1330 r.; 14. Mysłów – kościół św. Jana Chrzciciela z ko ńca XIII w.; 15. Lipa- budynek podzamcza z XIV w.; 16. Świny – zamek gotycko – renesansowy; ruiny gotycko – renesansowego zamku wy Ŝynnego, na miejscu grodu z X w.; najstarsz ą cz ęś ci ą jest – wzniesiona na litej skale – 4 –

kondygnacyjna wie Ŝa mieszkalna z XIV/XV w., rozplanowana na rozrysie prostok ąta; w połowie XV w. zamek powi ększono o budynki mieszkalne i bram ę wjazdow ą; gruntowne zmiany, wraz ze zmian ą funkcji, warownia przeszła po 1620 r.; powstał wówczas zamek dolny, otoczony fortyfikacjami bastejowymi i okazałe skrzydło wschodnie, flankowane pot ęŜ nymi cylindrycznymi basztami; zamek poprzez ukształtowanie terenu ma nieregularn ą form ę i składa si ę z kilku zró Ŝnicowanych budynków; najwi ększe jest skrzydło wej ściowe z około 1620 r., 3 – kondygnacyjne, 11- osiowe, z okazał ą bram ą wjazdow ą i furtk ą wej ściow ą, obramion ą dekoracyjnymi portalami; pomieszczenia były zasklepione i dekorowane w duchu renesansu, obecnie zachowały si ę tylko mury z ozdobnymi szczytami i kroksztynami wykuszy latrynowych oraz pozostało ści dekoracji sgraffitowej; od XIII do XVIII w. siedziba rodu Świnków. 17. Kaczorów ko ściół św. Mikołaja – z XIV w.; gotycko - barokowy; 18. Stare Rochowice – ko ściół św. Jana Chrzciciela z XIV w., gotycki; 19. Lipa - kościół św. Apostołów Piotra i Pawła z XIV w, pó źnogotycki, jednonawowy; 20. Wolbromek – ko ściół św. Barbary z XV w.; wg niektórych źródeł cz ęść mo Ŝe pochodzi ć z XII w.; 21. Kaczorów - pałac z 1521 r.; 22. Płonina pałac z XVI w. na podzamczu obiektu. Spalony na skutek po Ŝaru w latach 90-tych jest obecnie ruin ą. Brak trwałego zabezpieczenia powoduje post ępuj ącą dewastacj ę obiektu; 23. Lipa - pałac – wła ściwie zespół pałacowy , budynek dawnego dworu z XVI w.; 24.Lipa -pałac barokowy z 1628 r, w stanie kompletnej ruiny; 25. Mysłów - pałac wzniesiony w XVII w.; 26. Lipa - willa – pierwotnie renesansowy dwór z XVIII w.; 27. Jastrowiec - pałac z II połowy XVII w. Obiekt został w ostatnich latach cz ęś ciowo wyremontowany przez prywatnych wła ścicieli; 28. Jastrowiec- „Zamek na wodzie” z II połowy XVIII w.; 29. Jastrowiec - kapliczka pokutna ; 30. Stare Rochowice - pałac pó źnorenesansowy z pocz. XVII w., ruiny; 31. Sady Górne – pałac z 1775 r.; 32. Stare Rochowice - przylegaj ący do w/w obiektu budynek gospodarczy z XIX w.; 33. Wolbromek – dwór powstały ok. 1841 r.; 34. Sady Dolne – pałac z 1844 r.; 35. Wierzchosławice - kościół św. Józefa Oblubie ńca NMP (II połowa XVIII), klasycystyczny; 36. Kaczorów - ko ściół Błogosławionej Karoliny Kózki z 1904 r.

8.3. Gmina M ęcinka 1. Piotrowice - ko ściół z XIII w p. w. św. Piotra i Pawła , wczesnogotycki b ądź pó źnoroma ński (sprzeczne doniesienia w źródłach), przebudowany w XVIII w.; 2. Kondratów - ko ściół gotycki p.w św. Jerzego z XIV w.; 3. My ślinów – ko ściół gotycki. p.w. Wniebowzi ęcia NM Panny z XIV w., przebudowany w XVII w.; 4. Pomocne – ko ściół gotycko – barokowy, p.w. św. Marcina z XIV w., przebudowany w XVIII w.; 5. Małuszów – ko ściół gotycki p.w. Narodzenia NM Panny z XIV w., przebudowany w XVIII w.;

6. M ęcinka – ko ściół pochodz ący z XV w. p. w. św. Andrzeja Apostoła , przebudowany w XIX. Obecnie pozostała po nim tylko wie Ŝa wraz z krenela Ŝem ozdobionym elementami gotyckiego łuku; 7. Słup – ko ściół p.w. Wniebowzi ęcia NM Panny , barokowy, powstał w XV wieku, lecz gruntown ą przebudow ę przeszedł w XVIII w.; 8. Sichów – ko ściół p.w. Niepokalanego Pocz ęcia NM Panny , z okresu pó źnego gotyku z XV w.; 9. Słup – gotycka kaplica przedpogrzebowa z XVI w. na przyko ścielnym cmentarzu; 10. Chełmiec – ko ściół p. w. św. Jana Chrzciciela z XVI w., gotycko - barokowy, przebudowany w XVIII w.; 11. Małuszów – dwór z pocz. XVII w., przebudowany w XVIII w.; w 1912 r. dobudowano kamienny portyk od strony północnej, obecnie w trakcie remontu; 12. Kondratów - ruiny plebanii z XVII w.; 13. Piotrowice – barokowy pałac (obecnie ruiny) z lat 1730 - 1740; w latach trzydziestych XVIII w. otrzymał barokowe podziały. Zrujnowany w latach 70- tych pałac utracił dach i wi ększo ść stropów. W chwili obecnej stwarza stałe zagro Ŝenie katastrof ą budowlan ą. Kompletnie zaro śni ęty i zdewastowany jest przylegaj ący do niego dawny park; 14. Kondratów - dawne zabudowania folwarczne - czworaki z XVIII w.; 15. Sichów – pałac (obecnie ruiny) z XVIII w., barokowy. Przebudowany w pocz ątkach XIX w. i ok. 1880 r. – nadano obiektowi neorenesansowy kostium. Ostatnie zmiany – lata trzydzieste XX w. to zmiany we wn ętrzach i zmiana elewacji. Spalony został w 1945 r. Obecny stan obiektu jest zły. Cz ęść murów wykazuje znaczne zawilgocenie, wi ększo ść poro śni ęta jest samosiejkami; 16. Pomocne - plebania barokowa z 1732 r.; 17. Chełmiec - ruiny dworu z lat1793 – 1796 z przylegaj ącym do ń starym parkiem; 18. Pomocne - dom mieszkalny St. Zwierza z dat ą 1803; 19. Chro ślice – kapliczka z 1888 r. poł ączona z dzwonnic ą; 20. Muchów – pałac z ok. 1910 r.

8.4. Gmina M ściwojów

1. Targoszyn - ko ściół p. w. św. Jadwigi z 1335 r., o formach pó źnego gotyku; 2. Godziszowa - ko ściół p.w. św. Szczepana , gotycki z XIV w.; przebudowany w XVIII w., jednonawowy z sygnaturk ą, ma nieckowo sklepione prezbiterium; 3. Snowidza – ko ściół p.w. Wniebowst ąpienia Pa ńskiego z XV w., o cechach gotyku, przebudowany w XVIII w.; 4. M ściwojów – ruiny dworu wzniesionego ok. 1550 r.; 5. Luboradz - pałac z XVI w.; rozbudowany w latach 1681 – 1686 najpierw jako renesansowy dwór obronny, nast ępnie po rozbudowie w dzisiejszym kształcie. Wi ększa cz ęść obiektu wykazuje znaczne zawilgocenie murów no śnych i znaczne ubytki tynku. Stwierdzi ć mo Ŝna tak Ŝe liczne uszkodzenia b ądź ubytki rynien; 6. Luboradz - ko ściół z XVI w p.w. Za ślubin NM Panny; 7. Marcinowice – ko ściół klasycystyczny p.w. św. Anny, zbudowany w XVII w.; kapliczka pokutna wbudowana w mur cmentarza, znajduj ąca si ę przy wej ściowej bramie; 8. Luboradz - zespół barokowych budynków gospodarczych (oficyna oraz spichlerz ) z XVIII w.; 9. Godziszowa - pałac z XVIII w. posiadaj ący resztki barokowo – rokokowej dekoracji zewn ętrznej; krzy Ŝ pokutny z wyrytym mieczem ostatnio przeniesiony na wzgórek. Praktycznie zachowały si ę tylko zabudowania dawnego zespołu folwarcznego oraz przylegaj ący niegdy ś do pałacu park;

10. M ściwojów - ko ściół p.w. Nawiedzenia NM Panny ; zbudowany w XVIII w., barokowy, jednonawowy z wie Ŝą , posiada półokr ągłe prezbiterium oraz krucht ę. Na zewn ątrz we wn ękach na frontonie znajduj ą si ę trzy rze źby, a wej ście uj ęte jest przez portal, w środku są - barkowa ambona oraz rze źby. 11. Drzymałowice - dwór wybudowany w 1732 r., park podworski ; remontowany i powi ększony o przybudówki w II ćwierci XIX w.; 12. Drzymałowice - budynek o cechach baroku z datą 1771 na piaskowcowym portalu; 13. M ściwojów – pałac z 1550 r, przebudowany w połowie XVIII w. Ponadto z dawnych zabudowa ń dworu zachowały si ę pawilon ogrodowy, pawilony oran Ŝerii, kamienne mosty, staw z wysp ą oraz tzw. Świ ątynia Dumania ; 14. M ściwojów - oficyna folwarczna, klasycystyczna z okresu XIX w.; 15. Grzegorzów – stara strzelnica miejska zało Ŝona w 1861 r.; 16. Targoszyn – neorenesansowy pałac z 1897 r.; 17. Zimnik – dworek z nieznanego okresu .

8.5. Gmina Paszowice 1. Pogwizdów – wczesnogotycki ko ściół p.w. Podwy Ŝszenia Krzy Ŝa św. z przełomu XIII /XIV w.; 2. Wiadrów - ko ściół gotycki Podwy Ŝszenia Krzy Ŝa Św. z II poł. XIII.; 3. Z ębowice – „nieznana” wie Ŝa rycerska z XIV w.; odkryta w zeszłym roku, oczekuje na wpis do rejestru zabytków; 4. Wiadrów - ściany boczne i portale pozostałe po ko ściele ewangelickim zbudowanym w 1788 r.; 5. Paszowice – ko ściół gotycki z XIV w. p. w. św. Trójcy ; 6. Grobla - ko ściół p. w. św. Anny z XIV w; krzy Ŝ pokutny; 7. Kwietniki - ko ściół gotycko-barokowy p.w. św. Józefa z XV w.; 8. My ślibórz – trzy grodziska z okresu XIV – XV w.; 9. Nowa Wie ś Wielka – ko ściół z XV w. p. w. Wniebowzi ęcia NM Panny; 10. Wiadrów - pałac z XVI w., przebudowany w wieku XVIII, otoczony fos ą; 11. Grobla - pałac z XVI w.; przebudowywany wielokrotnie w XVIII i XIX stuleciu; ostateczn ą form ę uzyskał w wieku XX; 12. Kłonice - pałac z ok. 1577 r. W 1879 r. został przebudowany na dzisiejszy kształt z renesansowego dworu; od lat 90-tych obiekt jest sukcesywnie remontowany; 13. Pogwizdów - dawny dworek z XVII w. o cechach klasycyzmu; 14. Wiadrów – pałac z 1770 r., zmodernizowany w III ćw. XVIII w.; dawny ogródek ozdobny od strony wschodniej powstał w poł. XVII w; 15. Paszowice - poewangelicki ko ściół z XVIII p. w. św. Trójcy - barokowy; 16. Paszowice - plebania barokowa z XVIII w.; 17. Pogwizdów - ko ściół poewangelicki z XVIII p. w. Wniebowst ąpienia Pa ńskiego (1741 r.); 18. Kwietniki - ruiny folwarku z klasycystycznym spichlerzem dworskim (połowa XVIII w.); 19. Kosiska – pałac z poł. XVIII w., barokowy; 20. Wiadrów - obora z XVIII w.; 21. Pogwizdów - pałac z 1800 r. klasycystyczny, ruiny; przebudowywany w XIX i XX w., od lat 70. pozostaje opuszczony; 22. Jakuszowa – pałac z połowy XIX w., klasycystyczny; w XX w. przeprowadzono szereg przebudów i modernizacji;

23. My ślibórz - pałac z lat 1859 - 1861, zrealizowany w stylu gotyku angielskiego (Tudorów); w 1998 r. pałac został całkowicie odrestaurowany ze stanu kompletnej ruiny; 24. Lipa – pomnik przyrody w górnej cz ęś ci wsi.

8.6. Gmina Wądro Ŝe Wielkie 1. Bielany – pałac; obecnie całkowicie przebudowany i zmieniony nie do poznania; 2. Budziszów Wielki - ko ściół p.w. Dobrego Pasterza z 1250 r.; 3. Budziszów Wielki - XIII - wieczny cmentarz; 4. W ądro Ŝe Wielkie - cmentarz z XIII w.; 5. W ądro Ŝe Wielkie- ko ściół p. w. Matki Bo Ŝej Ró Ŝańcowej z 1288 r.; 6. Mierczyce – ko ściół p. w. Wniebowzi ęcia Naj świ ętszej Maryi Panny z XIV w.; 7. Postolice - cmentarz parafialny z XIV w.; 8. Postolice – ko ściół XV - wieczny p. w. św. Marcina; 9. Budziszów Wielki - pałac z XV wieku; skrzydło wschodnie wzniesiono zostało w ok.1800 r.; 10. Pawłowice Wielkie – dwór renesansowy z 1584 r., rzadki przykład tego typu obiektu z tamtego okresu bez obronnych umocnie ń; 11. W ądro Ŝe Małe – renesansowy dwór z XVI w. Obecny wygl ąd jest wynikiem najwi ększej XIX-wiecznej przebudowy, która zatarła pierwotne stylistyczne cechy obiektu; 12. Granowice – ko ściół p. w. św. Serca Pana Jezusa z XVI w.; 13. W ądro Ŝe Wielkie – pałac z I połowy XVII w., zbudowany na zr ębach wcze śniejszego, renesansowego dworu; ok. 1800 r. nast ąpiła przebudowa nieznacznie powi ększaj ąca obiekt, wykonano now ą elewacj ę w duchu klasycyzmu, natomiast „modernizacja” z lat 60-ych XX w. całkowicie praktycznie zdewastowała obiekt wraz z całym jego wyposa Ŝeniem; 14. Mierczyce - pałac z I ćwierci XVIII w., powstały w miejsce XVI-wiecznego dworu wodnego; przebudowywany w 1880 r.; otoczony fos ą i parkiem w stylu ogrodu francuskiego; 15. Mierczyce - ogród z XVIII w.; 16. Postolice – klasycystyczny dwór z I połowy XIX w., zmodernizowany pod koniec XIX w.; 17. Budziszów Wielki - aleja lipowa z ko ńca XIX w. wraz z kasztanowcami białymi oraz posadzonymi po 1945 r. topolami kanadyjskimi; 18. Sobolew – pałac wzniesiony ok. 1890 r.; 19. Budziszów Mały – pałac z 1908 r.; 20. Kosiska – ko ściół p. w. św. Piotra i Pawła (czas powstania nieznany).

9. Zabytki ruchome - stan zachowania 9.1. Gmina Jawor 1. Ko ściół p.w. św. Marcina - witra Ŝ z Chrystusem Zmartwychwstałym (1870 r.); witra Ŝ: świ ęci Piotr, Paweł i Andrzej (1870 r.), barwne malowidło na sklepieniu nawy południowej (XIV – XV w.), charakterystyczna główka (maska) na głowicy słu Ŝki filaru północno – zachodniego ( I ćwier ć XIVw.), ambona (lata 90-te XVII w.), ołtarz (połowa XVIII w.) z kopi ą ikony Matki Bo Ŝej nieustaj ącej Pomocy (1962 r.) z kulisowo ustawionymi figurami czterech ewangelistów, św. Piotra i św. Pawła z obrazem „Apoteoza św. Marcina” autorstwa Feliksa Antona Schefflera; ufundowano takŜe ołtarze boczne: Wniebowzi ęcia NMP, św. Józefa, pokłonu Trzech Króli, ołtarz p.w. św. Jana Nepomucena z lat 30ych XVIII w.; w kaplicy mariackiej – architektoniczny ołtarz barokowy, w którym umieszczono gotycka figur ę

Matki Boskiej z dzieci ątkiem; przy filarach i na ścianach rozmieszczone barokowe figury świ ętych: Hieronima, Grzegorza, Filipa, Ambro Ŝego, Judy Tadeusza, Antoniego Padewskiego, Michała Archanioła; IV ćwier ć XVIII w. – ambona z płasko rze źbionymi scenami Przemienienia Pa ńskiego, Nauczania w Świ ątyni oraz personifikacjami cnót kardynalnych i boskich; organy z 1732 r. wykonane przez Johanna I. Buttnera; na ścianach ko ścioła i przyko ścielnym murze kilkadziesi ąt tablic epitafijnych, pomnik św. Judy Tadeusza na placu ko ścielnym z 1726 r. przeniesiony tutaj w 1873 r. z południowo – wschodniej cz ęś ci rynku, obraz Świ ętej Rodziny z pracowni M. Willmanna (lata 80-te XVII w.), drewniana figura Matki Bo Ŝej bolesnej (połowa XV w.), piaskowcowa rze źba Madonny z Dzieci ątkiem, (XV w.), rze źba św. Hieronima (schyłek XVII w.); kilkadziesi ąt wsporników i zworników wykonanych z piaskowca, m.in. Zwiastowanie, symbole ewangelistów, wielobarwne polichromie sklepienne z XIV/XV w., odsłoni ęte i zakonserwowane w latach 1982 – 1985, figura św. Marcina Biskupa z ok. 1350 r., epitafium z przedstawieniem Grupy Ukrzy Ŝowania datowane na 1362 r. ufundowane przez miejskiego ławnika Jana Sapiensa, rze źba Matki Boskiej z Dzieci ątkiem (1360 – 1370 r.), epitafium z okresu renesansu lekarza miejskiego Baltazara Hartranfta zmarłego w 1586 r. z ilustracją przypowie ści o Miłosiernym Samarytaninie autorstwa legnickiego rze źbiarza Kaspra Bergera; chrzcielnica z 1580 r., alabastrowy relief ze scen ą Chrztu Chrystusa w Jordanie oraz zmodernizowane w baroku stalle w prezbiterium; 2. Ko ściół p. w. Ducha Świ ętego (Ko ściół Pokoju)- obraz „Chrystus w Getsemani”, ambona autorstwa Macieja Knote z 1671 r., bogato zdobiona drewniana chrzcielnica z 1661 r., dzwony z 1708 r. dzieła ludwisarza Christiana Demmingera z Legnicy; nad czwart ą empor ą rze źbione, polichromowane i złocone godła cechowe, tarcze heraldyczne mo Ŝnych rodów śląskich (II poł. XVII – XVIII w.); ołtarz autorstwa Michaela Steudenera z Kamiennej Góry z 1672 r. z figurami Moj Ŝesza i św. Jana Chrzciciela. W kondygnacji wie ńcz ącej widnieje symbol Ducha Świ ętego oraz trzy postacie aniołów trzymaj ących banderole z napisem „Sanctus”, XIX-wieczny obraz „Modlitwa Chrystusa w Ogrodzie Oliwnym”; na ścianie wschodniej za ołtarzem portrety duchownych: diakona Samuela Pirschera (1669- 1724), pastora Davida Gottfrieda Schwertnera (1661 – 1735), w niszach korpusu ambony: rze źby przedstawiaj ące św. Marka, św. Łukasza, św. Jana Ewangelist ę, św. Mateusza, w podniebiu daszka symbol ducha św., chrzcielnica z 1656 r. ufundowana przez Ann ę i Georga von Schweinitz z Kłaczyny zaopatrzona w sze ścioboczn ą mis ę chrzcieln ą ufundowan ą w 1674 r. przez Georga Lasera; cztery konfesjonały z 1683 r. i 1708 r., ława pastorska ozdobiona obrazami z personifikacjami trzech cnót boskich, loŜa rady miejskiej Jawora z ozdobnym herbem, drewniane i kamienne epitafia z XVIII w., barokowe i rokokowe ławy i krzesła; 3. Kaplica św. Barbary – na osi fasady głównej zwie ńczonej wolutowym szczytem znajduje si ę piaskowcowy portal, a nad nim nisza z figur ą kamienn ą św. Barbary; pó źnorenesansowy ołtarz ze scen ą Adoracji Dzieci ątka (jeden z nielicznych przykładów sztuki renesansowej w Jaworze, inspirowany sztuka niderlandzkiego renesansu); ołtarz oflankowany rze źbami – św. Piotra, św. Jana Chrzciciela; ma szczycie ołtarza rze źba Jezusa Chrystusa; 4. Kaplica św. Wojciecha – wewn ątrz zachowały si ę tylko resztki drewnianych empor.

9.2. Gmina Bolków 1. Bolków – ko ściół św. Jadwigi - XIII w., wie Ŝa datowana na lata 1248 – 1252; pierwsze wzmianki o całym obiekcie w 1298 r.; budowla o korpusie trójnawowej hali, pierwotnie - o planie równoramiennego krzy Ŝa greckiego; czterospadowy dach, walcowate zako ńczenie wie Ŝy, sklepienia krzy Ŝowo – Ŝebrowe, oparte na słu Ŝkach, zdobnych ro ślinn ą wici ą, w jednym przypadku rze źbą figuraln ą; płaskorze źbione głowy św. Jadwigi, Henryka

Brodatego oraz ich czterech wnuków: Bolesława Rogatki, Konrada I, Henryka III oraz Władysława, biskupa Salzburga na zwornikach Ŝeber w transepcie; inne zworniki – pokryte ornamentem ro ślinnym i herbami Piastów świdnicko - jaworsko - zi ębickich; dwa ostrołukowe okna z prostym laskowaniem i rzadko widywan ą ornamentyk ą; z XV w. kute drzwi do zachrystii, odrzwia uj ęte portalem ostrołucznym; wyposa Ŝenie – renesansowy kosz ambony z 1619 r. z figurami czterech ewangelistów, rokokowy ołtarz w północnym ramieniu transeptu; przy wej ściu kamienna barokowa figura św. Jana Nepomucena; trzy gotyckie kamienne rze źby z 1400 r. na północnej kruchcie ko ścioła (Matka Boska, św. Barbara, św. Katarzyna); na ścianach prezbiterium epitafia z XVI i XVII w., jedno z XIX w.(1800 r.); 2. Bolków – zamek, cz ęść gotycka wzniesiona w II połowie XIII wieku (pierwsza wzmianka z 1277 r.), znacz ąco rozbudowany w XIV i XV wieku; zachowane na ścianach gotyckiego budynku nieco ówczesnej kamieniarki (portale, okno trójkolistne, by ć mo Ŝe w pomieszczeniu kaplicy); 3. Bolków – Ratusz miejski; 4. Bolków – kamieniczki w Rynku z podcieniami, pochodz ące z XVII w,; obecna zabudowa powstawała w XVIII – XIX w.; 5. Bolków - pałac barokowy (XVIII w., ok. 1797 r.; obiekt o 9 osiach okiennych, z ryzalitem po środku, kryty dachem dwuspadowym, o ścianach dzielonych korynckimi pilastrami, które podpieraj ą profilowany gzyms; okna okolone opaskami, drzwi ujęte prostym kamiennym portalem; dolna cz ęść obiektu zawiera boniowania wykonane w tynku; dobrze zachowane: klucz portalu głównego i głowica pilastra; 6. Bolków - barokowa kapliczka (XVIII w.) przy zamku z Piet ą oraz ludowej roboty krucyfiksem z XVIII/XIX w.; 7. Bolków - ko ściół ewangelicki (1855 r.); 8. Bolków – Anielska fontanna (około 1858 r.); 9. Sady Górne – Ko ściół Narodzenia NMP z XIII/XIV w. ; wewn ątrz – 17 nagrobków i 2 epitafia, wczesnogotycki portal w wej ściu głównym; budowla trójprz ęsłowa z prezbiterium krzy Ŝowo-Ŝebrowym; 10. Płonina – ruiny zamku Niesytno z XIII wieku oraz renesansowy pałac (ruiny); 11. Lipa – gotycko – renesansowy zamek z XIII w.; wzniesiony najprawdopodobniej na pocz ątku XIII wieku; przebudowany w XVII wieku do formy renesansowej; zrujnowany po 1945 r.; zachowane – par ę sklepionych pomieszcze ń, komin (?) kuchenny w kształcie piramidy, renesansowy portal; 12. Świny - ko ściół św. Mikołaja z prawdopodobnie 1319 r.; jednonawowy, wie Ŝa kryta dwuspadowym dachem, prezbiterium kwadratowe sklepione Ŝebrowo, nawa dwuprz ęsłowa, sklepiona kolebk ą ostrołukow ą; od północy zakrystia, a w niej kilka nagrobków z okresu renesansu; na południu gotycki ostrołukowy portal z dat ą „1579”; wewn ątrz malowane renesansowe ławy, takie Ŝ empory oraz galeria w prezbiterium, drewniana chrzcielnica z 1628 r., krzy Ŝ na łuku t ęczowym z 1600 r., wiele renesansowych epitafiów rodu Świnków; 13. Mysłów – kościół św. Jana Chrzciciela z ko ńca XIII w., gotycko-barokowy, jednonawowy z wie Ŝą w osi oraz dwuprz ęsłowym prezbiterium krzy Ŝowo – Ŝebrowym, gotycki portal z kolumienkami w uskokach w wej ściu głównym; klasycystyczna chrzcielnica, pó źnorenesansowy ołtarz główny z 1616 r., gotyckie sakramentarium przy wschodniej ścianie prezbiterium; 14. Lipa - budynek podzamcza z XIV w., neogotycki, bo przebudowany w XIX w.; 15. Świny – zamek gotycko – renesansowy; pierwsza wzmianka o nim pochodzi z 1108 roku; potem w dokumencie papie Ŝa Hadriana IV wzmiankowany jako gród kasztela ński; zamek gotycki wzniesiono w I połowie XIV wieku, sukcesywnie powi ększany w nast ępnych

stuleciach został w XVII w. przebudowany na renesansow ą siedzib ę; zrujnowany w XVIII wieku; 16. Kaczorów - ko ściół św. Mikołaja – z XIV w., gotycko – barokowy, jednonawowy; wie Ŝa w osi o spiczastym hełmie, prezbiterium zako ńczone trzema bokami o śmiok ąta; przy wschodniej ścianie prezbiterium sakramentarium gotyckie oraz portal; barokowy boczny ołtarz; epitafia renesansowe; 17. Stare Rochowice – ko ściół św. Jana Chrzciciela z XIV w., gotycki, jednonawowy; wie Ŝa w osi zdobna w blanki i szpiczasty hełm z krzy Ŝowym prezbiterium; gotycki portal ostrołukowy w kruchcie, w środku – barokowe ołtarze, chrzcielnica oraz ambona; całopostaciowa płyta epitafijna z 1546 r. na pobliskim cmentarzu; 18. Lipa - kościół św. Apostołów Piotra i Pawła z XIV w, pó źnogotycki, jednonawowy; z wie Ŝą w osi wspart ą przyporami, prezbiterium krzy Ŝowo – Ŝebrowe, gotyckie sakramentarium przy ścianie, portal o luku odcinkowym przy wej ściu głównym; z 1505 r. cenny tryptyk gotycki w głównym ołtarzu, drobne wyposa Ŝenie z okresu baroku; na zewn ątrz rycerskie renesansowe epitafijne płyty; 19. Wolbromek – ko ściół św. Barbary z XV w.; wg niektórych źródeł cz ęść mo Ŝe pochodzi ć z XII w.- jednonawowy, z wie Ŝą w osi oraz krzy Ŝowo – Ŝebrowym prezbiterium; od północy wej ście przez portal gotycki ostrołukowy; barokowy ołtarz w prezbiterium oraz gotycka nisza sakramentarium na wyposa Ŝeniu; 20. Kaczorów - pałac z 1521 r. – usytuowany w centrum zało Ŝenia, na środkowym tarasie, góruje nad okolic ą; wzniesiony na rzucie czworoboku, którego rozrze źbienie wzbogacaj ą wyładowane ryzality na osiach wschodnich i zachodnich oraz wie Ŝa w naro Ŝniku południowo-wschodnim; kilka sal przekrytych kolebkowymi sklepieniami oraz lustrzanymi; na 2 kondygnacji ciekawe renesansowe freski; 21. Płonina - pałac z XVI w. na podzamczu wymienionego obiektu; budynek o do ść skomplikowanym planie; wewn ątrz kilkana ście sal o ró Ŝnych sklepieniach; zachowany portal z 1546 r., spływowe szczyty, gzymsy; 22. Lipa - pałac – wła ściwie zespół pałacowy ; budynek dawnego dworu z XVI w. – wzniesiony na rzucie prostok ąta, dwutraktowy budynek z osi ą akcentowan ą dwukondygnacyjn ą facjat ą nakryt ą dwuspadowym dachem; w obramieniach okiennych pozostało ści renesansowych o ście Ŝy dekorowanych okuciowym ornamentem; 23. Lipa - pałac barokowy z 1628 r, w stanie kompletnej ruiny; ruiny starej szubienicy obok wsi; 24. Mysłów - pałac wzniesiony w XVII w. – w swoim rzucie obiekt tworzy dwie wyra źnie wyodr ębnione cz ęś ci b ędące etapami jego rozbudowy; w 12-osiowej dwukondygnacyjnej fasadzie wyró Ŝni ć mo Ŝna trzy odr ębnie komponowane cz ęś ci; addycyjno ść kolejnych przemian struktury architektonicznej zauwa Ŝalna w pozostałych wn ętrzach i elewacjach; 25. Lipa - willa – pierwotnie renesansowy dwór z XVIII w., obecnie obiekt prywatny; 26. Jastrowiec - pałac XVIII w. – mieszane cechy baroku oraz eklektyzmu; wewn ątrz stiuki w sieni, barokowy kominek oraz piec; budowla dwukondygnacyjna, 7-osiowe podziały elewacji rozplanowana na rozrysie prostok ąta, nakryta mansardowymi dachami z lukarnami; dawny dziedziniec wewn ętrzny przekształcony na dwukondygnacyjn ą sal ę, ponad któr ą wyd źwigni ęto pseudobelweder; ryzalit zwie ńczony tympanonem z zegarem oraz dat ą 1736; portal balkonowy, flankowany sko śnymi pilastrami w przyziemiu, sklepienia kolebkowe i zwierciadlane z zachowanymi sztukatorskimi dekoracjami wewn ątrz; stiukowe kominki, obiekt otoczony such ą fos ą , przez któr ą prowadzi most kamienny; 27. Jastrowiec - oficyna pałacowa z XVIII w., o cebulastej kopule krytej łupkiem; 28. Jastrowiec - kapliczka pokutna ;

29. Stare Rochowice - pałac późnorenesansowy z pocz. XVII w. – ruiny; murowany, zało Ŝony na prostok ącie z silnie wyst ępuj ącym ryzalitem i wie Ŝą na osi, dwukondygnacyjny, trzytraktowy, nakrywa go dach dwuspadowy; 30. Sady Górne – pałac z 1775 r. – obiekt w stanie kompletnej ruiny; 31. Stare Rochowice - przylegaj ący do wy Ŝej wymienionego obiektu budynek gospodarczy z XIX w.; 32. Wolbromek – dwór powstały ok. 1841 r.; dwukondygnacyjna budowla o prostej i zwartej bryle, o regularnym rozplanowaniu prostok ątnego rzutu; fasada siedmioosiowa na niedu Ŝym cokole z symetrycznie umieszczonym wej ściem poprzedzonym schodami; 33. Sady Dolne – pałac z 1844 r.; obiekt wzniesiony na planie prostok ąta z ryzalitem w cz ęś ci środkowej elewacji zachodniej; bryła pałacu tworzy wybitn ą dominant ę okolicy, jej wyró Ŝnikiem jest czterokondygnacyjna wie Ŝa, a tak Ŝe malowniczy sposób kształtowania elewacji „z ębami” blanków oraz rozrze źbienie poprzez lizeny, sterczyny i łuki arkad okiennych; zachowany portal z fryzem herbowym, a tak Ŝe przekazy informuj ące o „nabo Ŝeństwach dla protestantów odprawianych we dworze”; 34. Wierzchosławice - kościół św. Józefa Oblubie ńca NMP (II połowa XVIII w.), klasycystyczny – z wie Ŝą ; jednonawowe wn ętrze otoczone emporami, wyposa Ŝenie – pó źnobarokowe organy i empirowa chrzcielnica ze stiuku; 35. Kaczorów - ko ściół Błogosławionej Karoliny Kózki z 1904 r.

9.3. Gmina M ęcinka 1. Piotrowice - ko ściół z XIII w p. w. św. Piotra i Pawła , jednonawowy , z wie Ŝą w osi zako ńczon ą spiczastym hełmem, prezbiterium sklepione krzy Ŝowo; szczególnie cenny portal w kruchcie, o słabo znaczonym ostrym łuku; portal ostrołukowy równie Ŝ prowadz ący do zakrystii; w ołtarzu wewn ątrz ponadto trzy barokowe rze źby przekazane tutaj z Lubi ąŜ a; 2. Kondratów - ko ściół gotycki p.w. św. Jerzego z XIV w. , jednonawowy, z wie Ŝą w osi, zachowane pi ękne portale w kruchcie oraz przy wej ściu do zakrystii; sporo nagrobków kamiennych oraz epitafiów malowanych na desce z okresu renesansu; z 1550 r. ciekawy gotycki tryptyk z malowidłami na skrzydłach, a tak Ŝe renesansowa ambona oraz chrzcielnica; ołtarz główny z baroku oraz stalle; 3. My ślinów – ko ściół gotycki. p.w. Wniebowzi ęcia NM Panny z XIV w. – jednonawowy, z wie Ŝą w osi i prostok ątnym prezbiterium wspartym przyporami; posiada dwa gotyckie portale uskokowe oraz gotyck ą rze źbę Madonny; resztki maswerków w oknach, w ścianie prezbiterium reserwakulum gotyckie; 7 barokowych płyt nagrobkowych w nawie, z okresu baroku tak Ŝe ołtarz główny, ciekawa chrzcielnica z okresu renesansu; 4. Pomocne – ko ściół gotycko – barokowy p.w. św. Marcina z XIV w.; wie Ŝa w osi zako ńczona cebulastym hełmem, dwuprz ęsłowe prezbiterium krzy Ŝowo – Ŝebrowe; przy ścianie prezbiterium sakramentarium gotyckie; kruchta dobudowana od południa kryje gotycki portal ostrołukowy; z okresu baroku – obrazy, chrzcielnica, rze źby, rokokowe organy; 5. Małuszów – ko ściół gotycki p.w. Narodzenia NM Panny z XIV w. – jednonawowy, z wie Ŝą w osi oraz dwuprz ęsłowym prezbiterium krzy Ŝowo – Ŝebrowym; gotycki i uskokowy portal głównego wej ścia; ponadto ok. 150 m za wsi ą znajduj ą si ę dwa krzy Ŝe pokutne przy drodze do Przybyłowic; 6. M ęcinka – ko ściół pochodz ący z XV w. p.w. św. Andrzeja Apostoła , w przedsionku prymitywny obraz „ludowej szkoły”; 7. Słup – ko ściół p.w. Wniebowzi ęcia NM Panny , barokowy; powstał w XV wieku – jednonawowy, z wie Ŝą zako ńczon ą hełmem cebulastym; kolebka sklepiaj ąca wn ętrze z lunetami pokryta malowidłami (m.in. św. Zofia z towarzyszkami,, Str ącenie aniołów ); obudowany jest dwupi ętrowymi emporami; kaplica po stronie północnej posiada barokow ą chrzcielnic ę, utrzymane w takim samym stylu ołtarze; dwa ołtarze boczne równie ciekawe;

obraz autorstwa Willmanna Madonna w ró Ŝach nad drzwiami do zakrystii; na zewn ątrz drewniana gotycka rze źba Madonny, w niszy na południowej ścianie; z 1555 r. renesansowe epitafium w ścianie kruchty; cmentarz okalaj ący mur przyko ścielny nosi ślady inkastelacji (zachowane otwory strzelnicze w trzech odcinkach); przy wej ściu na cmentarz przyko ścielny znajduj ą si ę ponadto cztery krzy Ŝe oraz kapliczka pokutna; na krzy Ŝach wyryte s ą wizerunki mieczy i kuszy z tyłu; 8. Słup – gotycka kaplica przedpogrzebowa z XVI w. na przyko ścielnym cmentarzu; posiada pó źnogotycki portal z piaskowca; 9. Sichów – ko ściół p.w. Niepokalanego Pocz ęcia NM Panny - jednonawowy , z wie Ŝą w osi i dwuprz ęsłowym prezbiterium krzy Ŝowo – Ŝebrowym; dwa barokowe ołtarze boczne wewn ątrz, renesansowe epitafium z zewn ątrz; ponadto od zewn ątrz od strony południowo – wschodniej wbudowany jest w mur cmentarza krzy Ŝ pokutny z unikaln ą ryt ą halabard ą; 10. Chełmiec – ko ściół p.w. św. Jana Chrzciciela z XVI w., gotycko - barokowy, jednonawowy z wie Ŝą i prezbiterium sklepionym krzy Ŝowo, strop w nawie; na wyposa Ŝeniu barokowy ołtarz główny oraz ambona; 11. Małuszów – dwór z pocz. XVII w.; zachowane – portal południowy, portal wschodni, herb rodziny von Springer, kartusz w szczycie; 12. Kondratów - ruiny plebanii z XVII w.; 13. Małuszów – plebania pó źnego baroku z XVIII w.; 14. Piotrowice – barokowy pałac (ruiny) z lat 1730 - 1740, trzykondygnacyjny, siedmioosiowy, z wtopionymi w naro Ŝa wie Ŝyczkami, dach mansardowy; szereg pomieszcze ń ze stiukowymi empirowymi sklepieniami, kute drzwi; bogaty portal w głównym wej ściu; 15. Kondratów - dawne czworaki z XVIII w.; 16. Sichów – pałac (ruiny) z XVIII w.; posiadał pseudoryzality zwie ńczone wolutowymi szczytami, z o śmioboczn ą wie Ŝą , która była zwie ńczona hełmem z latarni ą; zachowane epitafium w sieni oraz herb rodu Richthofenów; 17. Pomocne - plebania barokowa z 1732 r.; 18. Chełmiec - ruiny dworu z lat 1793 – 1796 z przylegaj ącym do ń starym parkiem; zachowały si ę tutaj dwa piaskowcowe portale z baroku; 19. Pomocne - dom mieszkalny St. Zwierza z dat ą 1803; 20. Chro ślice – kapliczka z 1888 r. poł ączona z dzwonnic ą; 21. Muchów – pałac z ok. 1910 r.; jest to budynek murowany na rzucie prostokąta z ryzalitami na naro Ŝach; układ wn ętrz dwutraktowy, dwukondygnacyjny, poddasze u Ŝytkowe; czterospadowy dach mansardowy wraz z lukarnami nakrywa obiekt; tarasy i werandy wzbogacaj ą brył ę, a lizeny dziel ą elewacje; wewn ątrz pi ęknie zachowane i u Ŝytkowane nadal: hol reprezentacyjny czy tez pokój w wie Ŝy naro Ŝnej; zachowany piec kolumnowy, w doskonałym stanie utrzymane modrzewiowe stropy; ponadto podjazd jest podniesiony na kamiennym oporowym murze; w pobli Ŝu pałacu zachowane z tego samego okresu – oficyna mieszkalna oraz rozległy ogród o parkowym charakterze.

9.4. Gmina M ściwojów 1. Targoszyn - ko ściół p. w. św. Jadwigi z 1335 r., o formach pó źnego gotyku; jednonawowy, wie Ŝa zwie ńczona hełmem kopulastym, podparta pot ęŜ nymi przyporami; krzy Ŝowo – Ŝebrowe prezbiterium; kształty okien oraz południowego portalu s ą gotyckie; bardzo cenny jest gotycki tryptyk z 1512 r. umieszczony w ołtarzu głównym, poddawany ponadto renowacji w latach 70-ych XX w.; 2. Godziszowa - ko ściół p.w. św. Szczepana , gotycki z XIV w.; przebudowany w XVIII w., jednonawowy z sygnaturk ą, ma nieckowo sklepione prezbiterium; cenny ołtarz został przeniesiony w inne miejsce;

3. Snowidza – ko ściół p. w. Wniebowst ąpienia Pa ńskiego z XV w., o cechach gotyku; przebudowa w XVIII w. – jednonawowy, wie Ŝa i sterczynowy szczyt; prezbiterium o kształcie prostok ątnym, ponadto podparte przyporami; wewn ątrz – Sąd Ostateczny autorstwa L. Cranacha; do środka prowadzi portal ostrołukowy od południa; 4. M ściwojów – ruiny dworu wzniesionego ok. 1550 r.; zachowane – pawilony oran Ŝerii, pawilon ogrodowy, kamienne mosty, staw z wyspą oraz tzw. Świ ątyni ą Dumania; w ogrodzie zachowała si ę rze źba, w dobrym stanie renesansowe o ście Ŝe okna; 5. Luboradz - pałac z XVI w., rozbudowany w latach 1681 – 1686, czteroskrzydłowy, dwutraktowy, dwu- i trzykondygnacyjny z dziedzi ńcem wewn ętrznym; dwie naro Ŝne wie Ŝyczki o kopulastych hełmach; wn ętrze – malowane, pó źnorenesansowe stropy belkowe, barokowe stiuki analogiczne do stiuków w kopułach dwu kaplic pałacowych; Galeria Antenatów – powstała w latach 1690 – 1692, galeria portretowa rodu von Nostitz (53 malowane popiersia) oraz plafon gloryfikuj ący cesarza Leopolda I; 6. Luboradz - ko ściół z XVI w p. w. Za ślubin NM Panny – jednonawowy, z wie Ŝą w osi, prezbiterium sklepione krzy Ŝowo; na zewn ątrz kilka dobrze zachowanych epitafiów z okresu renesansu, ponadto jedno tu Ŝ nad wej ściem; barokowy ołtarz, dobrze utrzymany, pot ęŜ ny nagrobek Hansa von Bock, fundatora obiektu z 1581 r. z okresu renesansu; ponadto zachowana rze źba barokowa św. Nepomucena w podwórzu zespołu barokowych budynków gospodarczych z XVIII w.; 7. Marcinowice – ko ściół klasycystyczny p.w. św. Anny zbudowany w XVII w.; zachowany do ść dobrze; szereg płyt epitafijnych z okresu renesansu wokół ko ścioła, w tym jeden du Ŝy z herbem rodu Świnków; 8. Kapliczka pokutna; 9. Godziszowa - pałac z XVIII w. posiadaj ący resztki barokowo – rokokowej dekoracji zewn ętrznej, krzy Ŝ pokutny z wyrytym mieczem ostatnio przeniesiony na wzgórek; praktycznie zachowały si ę tylko zabudowania dawnego zespołu folwarcznego oraz przylegaj ący niegdy ś do pałacu park; 10. M ściwojów - ko ściół p.w. Nawiedzenia NM Panny , zbudowany w XVIII w., barokowy, jednonawowy z wie Ŝą , posiada półokr ągłe prezbiterium oraz krucht ę; na zewn ątrz we wn ękach na frontonie trzy rze źby, wej ście ujmowane przez portal; w środku barokowa ambona oraz rze źby; 11. Drzymałowice – dwór z 1721 r., (za świadcza o tym data odkuta na kartuszu herbowym umieszczonym na osi powy Ŝej portalu); wn ętrze – dwutraktowe rozplanowanie z dwiema niezale Ŝnymi klatkami schodowymi; portal zamkni ęty przerywanymi odcinkami gierowanego gzymsu; pomi ędzy nimi – dwie antytetycznie poł ączone tarcze herbowe na płaszczy źnie tympanonu; zachowana tablica inskrypcyjna, równie Ŝ dobrze zachowany strop w sieni; 12. Drzymałowice - dwór wybudowany w 1732 r., park podworski ; remontowany i powi ększony o przybudówki w II ćwierci XIX w.; wyró Ŝnia si ę w dziesi ęciostopniowej fasadzie okazały portal zamkni ęty archiwolt ą o łuku koszowym wspieraj ącą si ę na głowicach półkolumn; tablica inskrypcyjna w polu tympanonu, fantazyjnie kształtowane tarcze z herbami rodzin v. Debeschutz, v. Waldau oraz v. Schellendorf, które zamieszkiwały dwór w XVIII i XIX w.; dawna, ulegaj ąca stopniowej degradacji kaplica barokowa, dekorowana pełnoplastyczn ą kamienn ą rze źbą, zwie ńczona kopuł ą; zdekompletowana w znacznym stopniu figura w ogrodzie; nad portalem kartusze herbowe; na drugiej kondygnacji zachowany piec, w salonie tak Ŝe piec; 13. Drzymałowice - budynek o cechach baroku z dat ą 1771 na piaskowcowym portalu; 14. M ściwojów - oficyna folwarczna klasycystyczna z okresu XIX w.;

15. Targoszyn – neorenesansowy pałac z 1897 r., rozplanowany na rzucie prostok ąta z wyładowaniem w naro Ŝu północno – zachodnim oraz ryzalitami w elewacjach północnej i zachodniej; trzytraktowy układ wn ętrza, dwie klatki schodowe – główna oraz gospodarcza; ryzalit mieszcz ący wej ście główne w fasadzie na osi, zwie ńczony szczytem z wolutami oraz sterczynami; doskonałe formy zdobnicze, manierystyczne modelowanie dwukondygnacyjnej elewacji; we wn ętrzu dobrze zachowany kominek; 16. Zimnik – dworek z nieznanego okresu; skromny obiekt, pozbawiony elementów zdobniczych (zapewne w wyniku remontów na przestrzeni ostatnich dziesi ęcioleci); we wn ętrzu uwag ę zwracaj ą jedynie schody w sieni.

9.5. Gmina Paszowice 1. Pogwizdów – wczesny gotycki ko ściół p.w. Podwy Ŝszenia Krzy Ŝa św. z XIII /XIV w.; posiada wn ętrze przebudowane w XVIII w.; jest jednonawowy, wieŜa romanizuj ąca dwucz ęś ciowym okienkiem z kolumienk ą oraz boczn ą grobow ą kaplic ą; sklepienie krzy Ŝowe, prezbiterium na gotyckich Ŝebrach; cenny ostrołukowy portal po stronie południowej; prosty maswerk w jednym z okien; uwag ę zwraca szczególnie du Ŝa ilo ść nagrobków renesansowych i barokowych wewn ątrz; reszta wyposa Ŝenia obiektu została przeniesiona w inne miejsce; 2. Wiadrów - ko ściół gotycki Podwy Ŝszenia Krzy Ŝa Św. z II połowy XIII w.; jest zbudowany z kamienia; wie Ŝa kwadratowa zwie ńczona szczypcowym dachem datowana na 1625 rok; wewn ątrz – elementy kamieniarki gotyckiej ( Ŝebra sklepienia prezbiterium, portale, okno zakrystii z czołgankami); wyposa Ŝenie – ciekawy renesansowy ołtarz z 1617 r., chrzcielnica z XVI w., drzwi w południowym portalu z 1550 r., kilka podniszczonych nagrobków z okresu renesansu na zewn ątrz; na południowej zewn ętrznej ścianie świ ątyni znajduje si ę unikatowy zespół renesansowych epitafiów pełnofigurowych rodziny von Reibnitz; podobny zespół znajduje si ę wewn ątrz ko ścioła; ponadto – przed bram ą ko ścielnego cmentarza znajduje si ę krzy Ŝ pokutny , który jako jedyny w powiecie posiada aureol ę; 3. Z ębowice – „nieznana” wie Ŝa rycerska z XIII w.; 4. Wiadrów - ściany boczne i portale pozostałe po ko ściele ewangelickim zbudowanym w 1788 r.; 5. Paszowice - ko ściół gotycki „cmentarny” z XIV w. , p. w. św. Trójcy, gotycki, jednonawowy, z wie Ŝą w osi, prezbiterium krzy Ŝowo – Ŝebrowe, zwornik rze źbiony; na wie Ŝy ciekawa attyka; w środku – barokowy ołtarz i ambona renesansowa; 6. Grobla -ko ściół p. w. św. Anny z XIV w ; krzy Ŝ pokutny ; 7. Kwietniki - ko ściół gotycko-barokowy p.w. św. Józefa z XV w.; 8. My ślibórz – trzy grodziska z okresu XIV – XV w.; 9. Nowa Wie ś Wielka – ko ściół z XV w. p. w. Wniebowzi ęcia NM Panny; 10. Wiadrów - pałac z XVI w., przebudowany w wieku XVIII, otoczony fos ą; most, który przez ni ą prowadzi, zdobny jest w dwa lwy; tarcze herbowe nad portalem wej ściowym; wiąŜ e si ę z nim historia obl ęŜ enia przez husytów w 1429 (?) r.; dwukondygnacyjny, na planie prostok ąta; pomieszczenia na pierwszej kondygnacji zasklepione kolebkami z lunetami; po stronie południowej – dawna oran Ŝeria z ostrołukowymi arkadami wł ączona w okalaj ący maj ątek mur; dobrze zachowany piecokominek na drugiej kondygnacji; na zewn ątrz słup bramny; 11. Grobla - pałac z XVI w.; przebudowywany wielokrotnie w XVIII i XIX stuleciu; ostateczn ą form ę uzyskał w wieku XX; murowany, dwukondygnacyjny, na rzucie prostok ąta z centraln ą klatk ą schodow ą z przyporami w naro Ŝnikach; płyciny z dat ą „1902”, secesyjne drzwi;

12. Kłonice - pałac (około 1577 r.); w 1879 r. został przebudowany na dzisiejszy kształt z renesansowego dworu; świadczy o tym zachowany tympanon pierwotnego portalu z dat ą i Ukrzy Ŝowaniem, wsparty na fryzie heraldycznym; budowla dwukondygnacyjna, bardzo okazała, nakrywa j ą dach łamany z lukarnami; czterokondygnacyjna prostok ątna wie Ŝa wyd źwigni ęta z fasady; bryła wzbogacona licznymi ozdobnymi szczytami, gzymsami oraz kominami; oryginalnie zachowana kamieniarka na elewacji ogrodowej (portal, detale kamieniarskie – kartusz herbowy z herbami rodów von Schweinichen i von Hecke, tympanon); 13. Pogwizdów - dawny dworek z XVII w. o cechach klasycyzmu; 14. Wiadrów – pałac z 1770 r., zmodernizowany w III ćw. XVIII w.; dawny ogródek ozdobny od strony wschodniej powstał w poł. XVII w.; 15. Paszowice - poewangelicki ko ściół z XVIII p. w. św. Trójcy – barokowy, halowy, wie Ŝa zako ńczona hełmem z latarni ą; 1783 – portale; wewn ątrz – empory, ciekawa ambona rokokowa oraz szafa organowa z baroku; 16. Paszowice - plebania barokowa z XVIII w. – mansardowy dach z lukarnami; 17. Pogwizdów - ko ściół poewangelicki z XVIII p.w. Wniebowst ąpienia Pa ńskiego; (1741 r.) – barokowy, jednonawowy i prostok ątny, zako ńczony obustronnie trzema bokami ośmiok ąta; zachowana barokowa szafa organowa wewn ątrz; 18. Kwietniki - ruiny folwarku z klasycystycznym spichlerzem dworskim (połowa XVIII w.; 19. Kosiska – pałac z połowy XVIII w., barokowy; subtelnie kształtowane stiuki, nadpro Ŝa rze źbione, marmurowe schody, hol na drugiej kondygnacji wzbogacony smukłymi kolumnami; 20. Wiadrów - obora z XVIII w. – posiada wie Ŝyczk ę z hełmem cebulastym na dachu; 21. Pogwizdów - pałac z 1800 r., klasycystyczny ( ruiny ); przebudowywany w XIX i XX w.; od lat 70. pozostaje opuszczony; zachowane jedynie fragmenty murów magistralnych oraz pozostało ści o ście Ŝy renesansowych; 22. Jakuszowa – pałac z poł. XIX w., klasycystyczny; w XX w. szereg przebudów i modernizacji; zało Ŝony na rzucie prostok ąta, od strony zachodniej dostawiono wie Ŝę kwadratow ą, któr ą nakrywa namiotowy daszek; obiekt dwukondygnacyjny z 10-osiow ą fasad, trzyosiowy ryzalit akcentowany zdwojonymi półkolumnami podtrzymuj ącymi umieszczon ą pod ozdobnym szczytem facjat ę; kolisty gazon przed wej ściem, obszerny majdan po stronie wschodniej, dobrze zachowane schody we wn ętrzu, hol na drugiej kondygnacji, sklepienie pierwszej kondygnacji, dobrze zachowana głowica na kolumnach; 23. My ślibórz - pałac z lat 1859 - 1861; zrealizowany w stylu gotyku angielskiego (Tudorów); obecnie pałac został całkowicie odrestaurowany ze stanu kompletnej ruiny; budowla dwukondygnacyjna, na nieregularnym rzucie litery L – urozmaicaj ą j ą malownicze ryzality, wykusze, tarasy i dwie wie Ŝe; dekoracyjny krenela Ŝ i sterczynowe wie Ŝyczki zwie ńczaj ące cało ść ; mał Ŝeński kartusz herbowy rodziny v. Prottwitz u. Gaffron oraz v. Hochberg na frontowej elewacji.

9.6. Gmina W ądro Ŝe Wielkie

1. Bielany – pałac , obecnie całkowicie przebudowany i zmieniony nie do poznania; nie zachowały si ę Ŝadne elementy wyposa Ŝenia obiektu; 2. Budziszów Wielki - ko ściół p. w. Dobrego Pasterza z 1250 r.; 3. Budziszów Wielki - XIII - wieczny cmentarz; 4. W ądro Ŝe Wielkie - cmentarz z XIII w.; 5. W ądro Ŝe Wielkie- ko ściół p. w. Matki Bo Ŝej Ró Ŝańcowej z 1288 r.; 6. Mierczyce – ko ściół p.w. Wniebowzi ęcia Naj świ ętszej Maryi Panny z XIV w.;

7. Postolice - cmentarz parafialny z XIV w.; 8. Postolice – ko ściół XV - wieczny p. w. św. Marcina; 9. Budziszów Wielki - pałac z XV wieku; skrzydło wschodnie wzniesiono ok.1800 r.; budowla na rzucie podkowy, z charakterystycznym nieregularnym skrzydłem zachodnim na rozrysie odwróconego trapezu; jedno- i dwutraktowe wn ętrza zachowały samodzielne wej ścia oraz odr ębne klatki schodowe; oszcz ędna i ujednolicona forma dekoracji obiektu; 10. Pawłowice Wielkie – dwór renesansowy z 1584 r., rzadki przykład tego typu obiektu z tamtego okresu bez obronnych umocnie ń; elewacje dekorowane sgraffitem najciekawszym na Śląsku (kwadratowanie z elementami belkowania, dekoracje – zoomorficzna, ro ślinna, antropomorficzna, m.in. alegorie Cnót Kardynalnych, Samson z lwem, św. Jerzy walcz ący ze smokiem; dach dwuspadowy z dwoma facjatami i czterema szczytami ozdobionymi wolutowymi spływami, portal jest wypracowany półkoli ście, uj ęty pilastrami z prostym gzymsem; budowla na planie prostok ąta, z obszern ą sieni ą kryt ą stropem belkowym; 11. W ądro Ŝe Małe – renesansowy dwór z XVI w.; obecny wygl ąd jest wynikiem najwi ększej XIX-wiecznej przebudowy, która zatarła pierwotne stylistyczne cechy obiektu; zachowane – balkonowy portyk, renesansowe o ście Ŝe; charakterystyczna brama wjazdowa; budowla trzykondygnacyjna, z siedmioosiow ą fasad ą nakryt ą dachem mansardowym; 12. Granowice – ko ściół p. w. św. Serca Pana Jezusa z XVI w.; 13. W ądro Ŝe Wielkie – pałac z I poł. XVII w.; zbudowany na zr ębach wcze śniejszego, renesansowego dworu; ok. 1800 r. - przebudowa nieznacznie powi ększaj ąca obiekt, wykonanie nowych elewacji w duchu klasycyzmu; „Modernizacja” z lat 60-ych XX w. całkowicie praktycznie zdewastowała obiekt wraz z całym jego wyposa Ŝeniem; zachowane jedynie – sygnaturka oraz naro Ŝne pilastry; w sieni zachowane sklepienie; 14. Mierczyce - pałac z I ćw. XVIII w.; powstały w miejsce XVI-wiecznego dworu wodnego; przebudowywany w 1880 r.; otoczony fos ą i parkiem w stylu ogrodu francuskiego; budowla 2-kondygnacyjna, do pi ęcioosiowej fasady prowadzi podjazd poprzez dwa kamienne mosty; wej ście obramione portalem, zakomponowano centralnie na osi wydzielonej przez cztery kamienne pilastry z wydatnymi wolutami wspieraj ącymi odcinek belkowania; we wn ętrzach bogato dekorowane sztukateri ą sklepienia; godne uwagi belkowe stropy wspieraj ące si ę na sosr ębach; 15. Mierczyce - ogród z XVIII w.; 16. Postolice – klasycystyczny dwór z I poł. XIX w.; modernizowany pod koniec XIX w.; zachowane: bogato zdobiona stolarka nadpro Ŝy drzwiowych, na których w sposób zró Ŝnicowany przedstawiono putta z ró Ŝnymi atrybutami (winne grono, snop zbo Ŝa, wieniec kwietny, owieczka); eklektyczny wystrój wn ętrz: sztukaterie w sieni głównej pierwszego traktu oraz pomieszczeniach pierwszej kondygnacji; zachowany tak Ŝe piec; obiekt jest dwukondygnacyjnym, zało Ŝony na rzucie prostok ąta z siedmioosiow ą fasad ą, któr ą wyró Ŝnia płytki pseudoryzalit uj ęty lizenami zamkni ętymi trójk ątnym szczytem; 17. Sobolew – pałac wzniesiony ok. 1890 r. na rzucie prostok ąta z symetrycznie rozmieszczonymi pseudoryzalitami na osiach dłu Ŝszych boków; dwukondygnacyjna fasada z mezaninem charakteryzuje si ę wybitnym uporz ądkowaniem form, które uzyskano poprzez przenikaj ące si ę wzajemnie podziały horyzontalne (gzymsy – cokołowy, kordonowy, podokienny i wie ńcz ący) z wyra źnym akcentem wertykalnym, jakim jest ryzalit trzyosiowy zamknięty szczytem trójk ątnym; we wn ętrzu zachowane – strop modrzewiowy w salonie oraz piece; 18. Budziszów Mały – pałac z 1908 r.; budowla na rozrycie prostok ąta o dwutraktowym układzie wn ętrz; wej ście od strony wschodniej, poprzez ganek wachlarzowymi schodami pseudoryzalit na osi wej ścia wtapia si ę w 6-osiowa fasad ę wyci ągni ęty do góry w formie prostok ątnej wie Ŝyczki zako ńczonej belwederem z tarasem;

kwadratowy metalowy cyferblat zegara pod gzymsem kostkowym na pierwszej kondygnacji wspomnianej wie Ŝyczki; 19. Kosiska – ko ściół p.w. św. Piotra i Pawła (czas powstania - ?).

10. Szlaki turystyczne

Na terenie powiatu jaworskiego znajduj ą si ę nast ępuj ące szlaki turystyczne: 1. Szlak Cysterski na Dolnym Śląsku – sugesti ę wytyczenia na Dolnym Śląsku takiego szlaku zgłosiła ju Ŝ w 1990 r. Komisja Kultury Rady Europy, która zwiedzała te obiekty z udziałem przedstawicieli polskiego Ministerstwa Kultury. Do idei powrócono ponownie na pocz ątku 2003 roku na wniosek prezesa Agencji Artystycznej „Jedynka” z Wrocławia i przy poparciu marszałka województwa dolno śląskiego. Idea ta znalazła tak Ŝe szerokie zrozumienie wśród przedstawicieli samorz ądów terytorialnych. Obecnie w Polsce istnieje pi ęć klasztorów cysterskich: opactwa w Krakowie (Mogiła), Szczyrzycu i W ąchocku, przeorat w J ędrzejowie i mała placówka w Podklasztorzu – Sulejowie. Szlak cysterski w Polsce obejmuje natomiast 40 miejscowo ści, w których znajduj ą si ę obiekty cystersów lub pocysterskie. Cz ęś ci ą tego szlaku jest odcinek o przebiegu dolno śląskim. Dolny Śląsk charakteryzuje si ę znacznym zró Ŝnicowaniem walorów turystycznych, w tym walorów kulturowych, posiada na swym obszarze kilka obiektów zabytkowych zwi ązanych z zakonem cystersów. S ą to opactwa w Lubi ąŜ u, Trzebnicy, Henrykowie, Kamie ńcu Z ąbkowickim i Krzeszowie. Przez teren powiatu prowadzi Dolno śląski Szlak Cystersów, który jest fragmentem Europejskiego Szlaku Cystersów. Trasa szlaku obfituje w liczne zabytki architektury sakralnej: ko ściół Wniebowzi ęcia NMP z kaplicami cmentarnymi w Słupie oraz ko ściół w Pogwizdowie. Na szlaku znajduje si ę tak Ŝe Kościół Pokoju w Jaworze jako obiekt dziedzictwa kultury światowej wpisany na list ę UNESCO. Podczas wcze śniejszych prac i konsultacji przebieg szlaku cysterskiego na Dolnym Śląsku wyznaczono w nast ępuj ący sposób: Rawicz (woj. wielkopolskie) - śmigród – Trzebnica – Oborniki Śląskie – Wołów – Lubi ąŜ – Prochowice – Legnica – Warm ątowice – Winnica – Słup – Jawor – Świny – Bolków – Kamienna Góra – Krzeszów – Mieroszów – Rybnica Le śna – Nowa Ruda – Wambierzyce – Polanica – Kłodzko – Bardo – Kamieniec Z ąbkowicki – Henryków – Zi ębice – Paczków (woj. opolskie) 2. Szlak rowerowy Polskiej Wsi -niebieski (dawniej zielony) ok. 45 km: Luboradz, Mściwojów, Jawor, Z ębowice, Paszowice, Jakuszowa, drogami le śnymi przez Ruski Most, obok Stroczykowego Wzgórza (371 m.) do Nowej Wsi Małej; dalej: Lipa przez wie ś, nast ępnie w prawo w drog ę poln ą w kierunku Bukowiny (621 m.) i obrze Ŝem lasu do Radzimowic (33 km); dalej obok kopalni Arnold do Wojcieszowa; skr ęt w prawo na drog ę wojewódzk ą nr 328 i za Urz ędem Miasta w lewo, nad torami kolejowymi w kierunku Skopca (718 m); nast ępnie Przeł ęcz Komarnicka (662 m) i w dół do Komarna w kierunku Jeleniej Góry do poł ączenia si ę z rowerow ą Obwodnic ą Jeleniej Góry oznakowan ą kolorem zielonym. 3. Rowerowy Szlak po Krainie Wygasłych Wulkanów Czerwony (ok. 35 km): Jawor obok le śniczówki Jawor, na zachód razem z Ŝółtym pieszym Szlakiem Wygasłych Wulkanów obok Małych Organów My śliborskich, skr ęt w prawo na północ do My śliborza. Nast ępnie My ślinów i dalej znów razem z Ŝółtym Szlakiem Wygasłych Wulkanów; przez las nast ępnie szlak przecina drog ę wojewódzk ą nr 365 i biegnie na północny - zachód w kierunku wsi Pomocne; przez wie ś i za ko ściołem św. Marcina szlak skr ęca w prawo do Stanisławowa, gdzie skr ęca w lewo razem z czerwonym szlakiem pieszym; nast ępnie opuszcza szlak czerwony i skr ęca w prawo w kierunku ruin dawnej radiostacji, mijaj ąc wzgórze Rosocha (464 m.) i pod ąŜ a do Leszczyny (24 km), obok pieców wapienniczych w lewo do góry asfaltow ą drog ą w kierunku Wilkowa; po przekroczeniu torów kolejowych szlak skr ęca w prawo i biegnie w kierunku Złotoryi; przed Wilkołakiem (36 m.) szlak skr ęca w prawo, by zaraz za kamieniołomem skr ęci ć w lewo w drog ę poln ą i nast ępnie w prawo w kierunku

miasta; do Złotoryi szlak wkracza ulic ą Ho Ŝą , a nast ępnie obok szpitala skr ęca w lewo, by ulic ą H. Brodatego i Wilcz ą doprowadzi ć do ul. Wojska Polskiego, która jest jednocze śnie drog ą wojewódzka nr 328; dalej szlak skr ęca w lewo i drog ą nr 328 prowadzi do wyjazdu z miasta; szlak ko ńczy si ę w Jerzmanicach Zdroju przy skrzy Ŝowaniu z drog ą ł ącz ąca drogi wojewódzkie nr 328 i 364. 4.Oprócz tego istnieje i przebiega przez teren powiatu Szlak Euroregionalny ER-4 w Górach i na Pogórzu Kaczawskim - biegnie od Złotoryi od zabytkowego mostu na Kaczawie przy ul. Grabarskiej i Kolejowej przez miasto, obok Góry Mieszcza ńskiej przez Kopacz, Rokitnic ę do Prusic, potem przez Sichów, przekracza drog ę wojewódzkiej nr 363 i dalej do Sichówka, nast ępnie Winnica , Słup , dalej drog ą na północ od zbiornika Słup do Starego Jawora i do Jawora (25 km); w kierunku Wrocławia b ędzie dopiero wytyczany. 5. Ście Ŝka rowerowa na terenie Gminy Bolków - trasa niebieska -Bolków-Wolbromek – Sady Dolne - Sady Górne - Figlów - Nagórnik - Półwsie – Bolków. Trasa prowadzi z Bolkowa w kierunku Wolbromka - rozci ąga si ę wzdłu Ŝ rzeki Nysa Szalona przez ok. 5,5, km i dalej prowadzi w kierunku Sadów Dolnych poprzez Sady Górne i wie ś Figlów; nast ępnie biegnie w stron ę Nagórnika, skr ęca na Półwsie i powraca do Bolkowa; trasa charakteryzuje si ę wysokimi walorami krajobrazowymi. 6. Ście Ŝka rowerowa na terenie Gminy Bolków - trasa Ŝółta: Bolków - Wierzchosławice – Wierzchosławiczki – Stare Rochowice – Płonina – Pastewnik – Bolków. Trasa, opuszczaj ąc Bolków, biegnie w kierunku Kamiennej Góry, pod ąŜ a do wsi Wierzchosławiczki, a nast ępnie polnymi ście Ŝkami biegnie do Starych Rochowic; kolejnym etapem jest odcinek z Płoniny do Pastewnika i powrót do Bolkowa; trakt rowerowy w znacznej cz ęś ci przebiega przez malownicze lasy świerkowe. 7. Ście Ŝka rowerowa na terenie Gminy Bolków - trasa zielona: Bolków – Wierzchosławice- Półwsie – Nagórnik – Kocików - Domanów – Pastewnik – Bolków; Trakt rozpoczyna si ę z Bolkowa w kierunku Kamiennej Góry, gdzie we wsi Wierzchosławice skr ęca na Półwsie, prowadz ąc przez Domanów kieruje si ę do Pastewnika, a nast ępnie powraca do Bolkowa; trasa prowadzi przez punkt widokowy na Góry Kaczawskie i lasy iglaste z najwi ększym wzniesieniem Truskolas. 8. Szlak zielony Malczyce – Winnica , Prochowice, Legnickie Pole, Słup. 9. Szlak czerwony Szlakiem Zamków wokół Bolkowa – Bolków , Płonina, Świny . 10. Szlak zielony wokół Bolkowa – Bolków, Wierzchosławice, Domanów 11. Szlak niebieski wokół Bolkowa – Bolków, Wolbromek, Sady Górne . 12. Szlak Ŝółty wokół Bolkowa – Bolków, Płonina, Stare Rochowice 13. Trasa turystyki pieszej - szlak zielony - Szlak Zamków Piastowskich jest szlakiem tematycznym zaczynaj ącym si ę na zamku Grodziec, a ko ńcz ącym na ruinach zamku Grodno. Na teren gminy Bolków wkracza on na stokach Ró Ŝanki w Górach Ołowianych (okolice Kaczorowa); st ąd grzbietem gór biegnie na wschód, a nast ępnie, po przej ściu najwy Ŝszego szczytu w tej grupie wzniesie ń – Turzca, opuszczaj ąc na krótko granice gminy, schodz ąc do doliny Świdnej, przekracza rzek ę i dochodzi do Płoniny; z Bolkowa szlak biegnie na północ do zamku Świny, a nast ępnie skr ęca na wschód, tzw. Drog ą Wapienn ą, okr ąŜ aj ąc od północy dolin ę Nysy Szalonej, do której powraca poza granicami gminy, w Kłaczynie. 14. Trasa turystyki pieszej - szlak czerwony prowadzi zasadniczo przez obszar Parku Krajobrazowego „Chełmy” – od Bolkowa do My śliborza; przez Gmin ę Bolków przebiega krótki południowy jego odcinek; szlak zaczyna si ę przy nieczynnej stacji PKP w Bolkowie i

pod ąŜ a na północ wraz z zielonym szlakiem do zamku Świny. 15. Trasa turystyki pieszej - szlak niebieski z Płoniny do Radzimowic, prowadzi na północ, doprowadza do Mysłowa, a nast ępnie drog ą do Radzimowic, po czym opuszcza granice gminy, a dalej biegnie w stron ę Jeleniej Góry. 16. Trasa turystyki pieszej szlak Ŝółty z Bolkowa na Trójgarb; rozpoczyna si ę przy nieczynnej stacji PKP w Bolkowie, prowadzi na południe, przez centrum miasta, a nast ępnie kieruje si ę do Wierzchosławic, sk ąd wprowadza do malowniczego przełomu przez masyw Truskolasu-Młynarki; po jego przekroczeniu szlak opuszcza granice gminy i biegnie w stron ę Kamiennej Góry.

11. Kultura

Na terenie powiatu jaworskiego odbywa si ę wiele imprez o charakterze regionalnym i mi ędzynarodowym. Do nich bez w ątpienia zaliczy ć nale Ŝy: 1. Mi ędzynarodowe Targi Chleba Od 1997 roku na terenie miasta Jawora Stowarzyszenie Mi ędzynarodowe Targi Chleba, przy wsparciu wielu instytucji, samorz ądów oraz sponsorów organizuje cykliczn ą imprez ę kulturalno-targow ą, w ramach której prezentowane s ą zwyczaje i obrz ędy zwi ązane z chlebem i rol ą. W trakcie tej imprezy, piekarze oraz gminy z ró Ŝnych regionów Polski i Europy, na stoiskach wystawowych oraz w cyklu imprez towarzysz ących - jak wystawy, konferencje, konkursy i wyst ępy zespołów folklorystycznych, prezentuj ą swoje wyroby, obyczaje wypieku chleba i tradycje z tym zwi ązane. Celem imprezy jest pokazanie całego procesu powstawania pieczywa "Od ziarenka do bochenka", z odwołaniem si ę do tradycji ludowych i chrze ścija ńskich ró Ŝnych narodów, z uwypukleniem w nich roli chleba, jako energii Ŝycia i powszechnego po Ŝywienia społecze ństw. Podczas MTCh odbywaj ą si ę: „Europejskie Dni Chleba” i „Samorz ądowe Dni Chleba” pod patronatem starosty jaworskiego, Ogólnopolski Konkurs "Piekarz Roku" organizowany ze Stowarzyszeniem Rzemie ślników Piekarnictwa RP, pod honorowym patronatem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Ogólnopolski Konkurs "Bezpieczna Piekarnia" organizowany wspólnie z Głównym Inspektorem Pracy, Konkurs „Produkt targowy”, Mistrzostwa Strzeleckie Piekarzy oraz Wybory „Miss Targów Chleba”. Mi ędzynarodowe Targi Chleba to tak Ŝe tury ści, którzy mog ą zasmakowa ć chleba i wyrobów cukierniczych, miodu, regionalnych smakowito ści wystawianych przez okolicznych producentów, wła ścicieli gospodarstw agroturystycznych. Główn ą rol ę podczas Mi ędzynarodowych Targów Chleba pełni ą jednak wystawcy pieczywa, producenci maszyn, urz ądze ń i sprz ętu piekarniczego. W czasie trwania Targów, Jawor odwiedzaj ą tak Ŝe zaproszeni znamienici go ście: przedstawiciele Rz ądu RP, władz wojewódzkich, samorz ądów regionu Dolnego Śląska i nie tylko, delegacje miast partnerskich z kraju i zagran icy (Niepołomice, Turnov, Niesky, Berdyczów oraz Roseto degli Abruzzo). W 2001 roku patronat honorowy nad Mi ędzynarodowymi Targami Chleba obj ął Prezydent RP Aleksander Kwa śniewski. Swoj ą obecno ści ą zaszczycili podczas Targów przedstawiciele rz ądu oraz parlamentu RP, m.in.: Waldemar Pawlak, Grzegorz Schetyna, Jarosław Kalinowski, Andrzej Lepper, Jerzy Szmajdziński. W śród go ści, którzy odwiedzili Jawor podczas Targów nale Ŝy wymieni ć tak Ŝe byłego premiera Jerzego Buzka, który w salach Muzeum Regionalnego spotkał si ę z premierem Czech - Miloszem Zemanem. 2. Jaworskie Koncerty Pokoju Jaworskie Koncerty Pokoju trwaj ą od maja do wrze śnia. S ą imprez ą cykliczn ą, festiwalem muzyki kameralnej o charakterze mi ędzynarodowym. Organizatorem projektu jest

Muzeum Regionalne w Jaworze. Koncerty odbywaj ą si ę w unikatowym wn ętrzu Kościoła Pokoju, obiekcie XVII-wiecznej architektury wpisanym w 2001 r. na List ę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. Koncerty organizowane są od 1995 r. Prezentuj ą muzyk ę głównie polskich, niemieckich oraz czeskich kompozytorów, która wykonywana jest przez znakomitych artystów z tych krajów. Koncerty w Kościele Pokoju w Jaworze dostarczaj ą niezapomnianych dozna ń estetycznych zarówno miło śnikom muzyki kameralnej oraz zabytkowej architektury. 3. Ogólnopolski Festiwal Kabaretów Studenckich „Kabareton ” Prezentacja twórczo ści młodzie Ŝowych środowisk studenckich, której celem jest zapoznanie widza z nowymi trendami w sztuce kabaretowej, wymiana do świadcze ń pomi ędzy zespołami. Konfrontacja twórczo ści profesjonalnej i amatorskiej. 4. Wystawa Plastyki Artystów Euroregionu „NYSA” Impreza o charakterze mi ędzynarodowym. Jawor jest miejscem spotkania polskich niemieckich i czeskich plastyków, mieszkaj ących na terenie Euroregionu Nysa. Prezentuj ą oni współczesn ą sztuk ę na warsztatach, wystawach i pokazach itp. Mo Ŝna zobaczy ć gwasze, akwarele, obrazy olejne, rozmaite techniki graficzne, rysunki, collage, a tak Ŝe rze źby i obrazy si ęgaj ące po trzeci wymiar. Wystawie towarzysz ą spektakle w wykonaniu kompozytorów i malarzy jak równie Ŝ wykłady krytyków sztuki, trójj ęzyczne katalogi. Organizatorem wystawy jest Muzeum Regionalne w Jaworze. Impreza jest dofinansowywana ze środków przekazanych przez Uni ę Europejsk ą, Gmin ę Jawor oraz Samorz ąd Województwa Dolno śląskiego. 5. Jaworskie Biesiady Literackie Wspólna inicjatywa Jaworskiego O środka Kultury i Oddziału Wrocławskiego Zwi ązku Literatów Polskich doprowadziła w 1977 r. do organizacji I Jaworskich Biesiad Literackich. W okresie 1977 – 1996, z wyj ątkiem 1982, 1983, 1990, 1991 i 1993 roku – odwiedziła Jawor plejada bardziej i mniej znanych poetów, dramaturgów i prozaików z Gda ńska, Krakowa, Poznania, Szczecina, Warszawy, Wrocławia. Niektórzy z nich go ścili w Jaworze wielokrotnie. W ci ągu 20 lat (1977 – 1996) odbyło si ę dziesi ątki spotka ń autorskich w jaworskich szkołach, bibliotekach i zakładach pracy, w trakcie których pisarze wygłaszali referaty, podpisywali swoje ksi ąŜ ki i prowadzili z czytelnikami interesuj ące rozmowy na tematy literackie. Echa tych spotka ń i rozmów z pewno ści ą wywarły wpływ na wzrost czytelnictwa i zainteresowa ń literackich, szczególnie w śród młodzie Ŝy. Mo Ŝna równie Ŝ suponowa ć, Ŝe w twórczo ści bywaj ących w Jaworze literatów pojawiły si ę akcenty jaworskie, co dowodziłoby wzajemnego oddziaływania obu układów biesiad literackich, czyli wpływania skutku na przyczyn ę. Obecnie impreza ma skromniejszy charakter spotkań literatów z uczniami jaworskich szkół. Zaproszeni go ście prezentuj ą swoj ą twórczo ść literack ą. Organizowane s ą wieczory poetyckie poł ączone z warsztatami literackimi. Imprezie towarzyszy ogólnopolski konkurs na najlepszy utwór poetycki. 6. Muchowska Kosa Na terenie Gminy M ęcinka organizowana jest „Muchowska Kosa” w Muchowie – bardzo ciekawa i unikatowa w swoim rodzaju impreza w skali krajowej; „Muchowska Kosa” jest gminnym przedsi ęwzi ęciem zarówno Urz ędu Gminy w M ęcince jak i Parku Krajobrazowego „Chełmy”. Jej główne cele oraz zało Ŝenia to upowszechnianie wiedzy na temat ochrony ł ąk podgórskich oraz wskazywanie rolnikom korzy ści wynikaj ących z przyjaznego dla środowiska utrzymania unikatowych ł ąk i gospodarczego ich wykorzystania. Impreza obejmuje nast ępujące, ciekawe i oryginalne konkurencje: koszenia ł ąk, na najoryginalniejszy strój kosiarza, układania kompozycji kwiatowych, parad ę strojów. 7. Mi ędzynarodowe plenery malarskie Gmina M ściwojów od 1999 roku jest organizatorem mi ędzynarodowych plenerów malarskich; go ści artystów, a ich twórcza obecno ść w gminie sprawia ogromn ą satysfakcj ę i

jednocze śnie pozwala, po śród codziennych obowi ązków zatrzyma ć si ę, zastanowi ć i podziwia ć urokliwe zak ątki gminy. Sztuka jest bardzo wa Ŝnym składnikiem kultury ka Ŝdego narodu. Plenery to miejsce spotka ń i wymiana do świadcze ń artystów z zaprzyja źnionych regionów w celu integracji i kulturowej współpracy. 8. śeglarski Piknik Rodzinny Impreza kierowana do społeczno ści lokalnej powiatu jaworskiego. Szczególn ą grup ę adresatów stanowi ą dzieci i młodzie Ŝ szkolna, a tak Ŝe jaworskie organizacje skupiaj ące młodych ludzi. Jest to jedyna na terenie powiatu wodniacka impreza. W trakcie pikniku odbywa si ę m.in. olimpiada kajakarska, pływanie na motorówkach, konkurs piosenki szantowej, budowane jest tak Ŝe miasteczko linowe. 9. Kaczawski Jarmark Wielkanocny Organizatorem jest Gminny O środek Kultury w Paszowicach oraz Urz ąd Gminy Paszowice, współorganizatorem Stowarzyszenie Kaczawskie. Jarmark organizowany jest tu Ŝ przed świ ętami wielkanocnymi w Niedziel ę Palmow ą i jego głównym celem jest kultywowanie tradycji zwi ązanych z obchodami Świ ąt Wielkiej Nocy, promocja r ękodzieła ludowego i produktów lokalnych, prezentacja i pokaz malowania jajek, pieczenia ciast. Podczas jarmarku rozstrzygany jest konkurs na palm ę wielkanocn ą, najpi ękniejszy stół wielkanocny oraz na baby i inne ciasta wielkanocne. Impreza odbywa si ę w Paszowicach na terenie Gminnego O środka Kultury oraz w świetlicy wiejskiej. 10. Kaczawski Jarmark Bo Ŝonarodzeniowy Gospodarzem jest Stowarzyszenie Kaczawskie. Impreza odbywa si ę cyklicznie w grudniu zawsze przed Świ ętami Bo Ŝego Narodzenia w Jaworze. Celem Jarmarku jest szeroko poj ęta promocja naszego regionu, zwanego Krain ą Wygasłych Wulkanów oraz prezentacja tradycji chrze ścija ńskiej i dorobku kulturalnego zwi ązanego ze świ ętami Bo Ŝego Narodzenia, a tak Ŝe pokazanie samych mieszka ńców Gór i Pogórza Kaczawskiego. Intencj ą organizatorów jest wspólne prze Ŝycie przedświ ątecznych chwil, zacie śnienie wzajemnych relacji i przyja źni wśród mieszka ńców regionu. Aktywny udziału w organizacji tego wyjątkowego przedsi ęwzi ęcia bior ą arty ści, r ękodzielnicy, rzemie ślnicy, wytwórcy produktów lokalnych, stowarzyszenia, koła gospody ń wiejskich i zespoły folklorystyczne. Podczas jarmarku przeprowadzany jest konkurs na „Najpi ękniejsze stoisko na Jarmarku” oraz na „Pami ątk ę świ ąteczn ą od Górala Kaczawskiego”. 11. Dni Kultury Rycerskiej Impreza plenerowa organizowana na Zamku Bolków, podczas której mo Ŝna obejrze ć pojedynki rycerstwa, turnieje kusznicze i łucznicze, gry i zabawy plebejskie. Imprezie towarzysz ą: pokazy kowalstwa, pokazy garncarstwa, S ąd Kasztela ński, zakuwanie w dyby, wrzucanie do lochu głodowego, „rozstrzyganie” sporów rodzinnych przez kata, pokazy Bractwa Kopaczy Złota. W atmosferze średniowiecznej muzyki i ta ńców – Bractwo Rycerskie Zamku Bolków – zapewnia wy śmienit ą zabaw ę i wiele innych atrakcji. Turniej organizowany jest od 1995 r. i przyci ąga coraz wi ęcej zwolenników i fanatyków sztuki, kultury i tradycji rycerskiej z Polski i zagranicy. 12. Festiwal muzyczny „Castle Party” Organizowany w Bolkowie festiwal muzyki gotyckiego metalu i sceny „dark independent”, najwi ększy w tej cz ęś ci Europy; Na imprez ę przyje ŜdŜa rokrocznie kilka tysi ęcy fanów rocka gotyckiego, gothic metalu, elektro, industrialu i rytmów pokrewnych. Festiwal trwa trzy dni. Ciekawym zjawiskiem jest to, Ŝe znaczna cz ęść gotów przebiera si ę w ró Ŝnego rodzaje stroje, tworz ąc nastrój ci ągłej maskarady.

V. Ocena szans i zagro Ŝeń dla środowiska kulturowego powiatu jaworskiego

Dla oceny szans i zagro Ŝeń dla środowiska kulturowego powiatu dokonano analizy SWOT, przeprowadzon ą w oparciu o wieloaspektow ą charakterystyk ę powiatu, polegaj ącą na rozpoznaniu mocnych i słabych stron środowiska kulturowego powiatu jaworskiego oraz jego szans i zagro Ŝeń. Mocne strony: • du Ŝa liczba zabytków ze wszystkich okresów dziejowych powiatu jaworskiego, w tym obiekt unikatowy na Li ście Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO - Kościół Pokoju w Jaworze, • znaczna poprawa stanu jako ści obiektów zabytkowych i atrakcyjno ści kulturowej, • istnienie na terenie powiatu własnych pracowni konserwacji zabytków ruchomych, • du Ŝe mo Ŝliwo ści wykorzystania obiektów zabytkowych do rozwoju turystyki – dotychczas wykorzystanych w niewielkim stopniu w stosunku do mo Ŝliwo ści, • mo Ŝliwo ści rozwojowe wielu dziedzin turystyki w oparciu wielopłaszczyznowe bogactwo kulturowe i przyrodnicze, w tym chronionych ro ślin endemitycznych i chronionych gatunków fauny, • centralne poło Ŝenie powiatu na mapie województwa, na szlakach turystycznych pieszych, górskich i dla zmotoryzowanych, • du Ŝa ilo ść zabytków przyrody, parków krajobrazowych i zało Ŝeń parkowych o zró Ŝnicowanym charakterze, • bogata rze źba terenu od równin a Ŝ do pogórza sudeckiego z krajobrazami wulkanicznymi z bogactwem form przyrody nieo Ŝywionej i bogactwem flory i fauny i atrakcyjno ści ą widokow ą, • bogate stanowiska i odkrywki geologiczne, • du Ŝa liczba aktywu z dziedziny kultury, ochrony zabytków i turystyki na terenie powiatu o znacznym potencjale aktywno ści i wiedzy, • stosunkowo dobry stan techniczny wielu obiektów zabytkowych, z odpowiednimi fizycznymi zabezpieczeniami przed zagro Ŝeniami środowiskowymi, niekorzystn ą aur ą, po Ŝarami, włamaniami, • prawne uregulowania stwarzaj ące mo Ŝliwo ść systemowej ochrony i opieki zabytków z jednoczesnym ich wykorzystaniem dla przyszło ści rozwojowej powiatu, • bogactwo mo Ŝliwo ści finansowania opieki ochrony infrastruktury kulturowej, w tym zabytków, jakie powstało po wej ściu Polski do Unii Europejskiej, • coraz lepszy stan otoczenia wokół zabytków, w tym parkingów, dróg dojazdowych, • rozwijaj ące si ę kontakty administracji samorz ądowej powiatu i gmin z wła ścicielami i zarz ądcami zabytków, w tym zabytków sakralnych,

• rozwój inicjatyw lokalnych powiatowych i gminnych skierowanych na turystyk ę i agroturystyk ę opart ą o zabytki. Słabe strony : • niedostosowanie gminnych planów przestrzennego zagospodarowania do aktualnych uwarunkowa ń powiatu w dziedzinie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, rozwoju turystyki i ochrony przyrodniczo - ekologicznej, • niedocenianie przez cz ęść społeczno ści lokalnej powiatu szans rozwoju wielu miejscowo ści w oparciu o kompleksowy rozwój turystyki historycznej w powi ązaniu z innymi ich mo Ŝliwo ściami rozwojowymi, • brak wielopłaszczyznowej i kompleksowej oceny stanu bazy rozwojowej gmin powiatu i dokonania w oparciu o ni ą studium uwarunkowa ń rozwojowych powiatu, • ograniczenia materialno – finansowe wielu samorz ądów i instytucji zwi ązane z kryzysem gospodarczym pa ństwa i centralne sterowanie rozdziałem wielu środków bud Ŝetowych, • brak samodzielnych stanowisk pracy w samorz ądach lokalnych powiatu – organizatorów działa ń w odniesieniu do zagadnie ń ochrony zabytków, opieki nad zabytkami i rozwoju turystyki lokalnej, pozyskiwania środków na te cele, Szanse : • mo Ŝliwo ść zaktywizowania wła ścicieli w zakresie dbało ści o stan i renowacj ę swoich zabytków i poszerzanie ich świadomo ści prawnej w tym zakresie, • mo Ŝliwo ść rozwoju wielu form turystyki w oparciu o obiekty i obszary historyczne; • zwi ększenie ilo ści szlaków turystycznych na terenie powiatu z zaprogramowanym poznawaniem walorów zabytkowych, • mo Ŝliwo ść opracowania analiz studialnych uwarunkowa ń i kierunków rozwoju przestrzennego gmin, • przeprowadzenie weryfikacji zakresu ochrony konserwatorskiej w gminach, • mo Ŝliwo ść aktywno ści społecznych opiekunów zabytków, • współpraca z konserwatorem wojewódzkim w sprawie opracowania dokumentacji dla obiektów restaurowanych i promowanych centralnie, . • opracowanie fotograficznego rejestru zabytków powiatu jaworskiego, • mo Ŝliwo ść opracowania przewodnika turystyczno – historycznego po terenie powiatu. Zagro Ŝenia : • niewystarczaj ąca ilo ść środków finansowych w samorz ądach na realizacj ę zada ń opieki nad zabytkami w s tosunku do potrzeb i ograniczenie przez to wykonawstwa tylko do zada ń najwa Ŝniejszych, • niewystarczaj ące mo Ŝliwo ści wyposa Ŝenia obiektów w instalacj ę alarmow ą i przeciwpo Ŝarow ą (brak w powiecie firm specjalistycznych), brak środków finansowych u zarz ądców nieruchomo ści, stwarzaj ą ryzyko niewła ściwego zabezpieczenia obiektów, • stosowanie złych rozwiąza ń w renowacji, konserwacji, • zły stan zabytków starszych i brak środków na ich konserwacj ę (gazowanie, odnawianie polichromii i złoce ń, wymiana wi ęź b dachowych, restauracja zabytkowych organów, itp).

VI. Priorytety

Priorytet społeczno-edukacyjny

Lp. Działania Podmioty Podmioty Źródła Planowany uprawnione współdziałaj ące finansowania termin do realizacji 1. Diagnoza stanu opieki nad gminy, powiat powiat jaworski, zabytkami w powiecie gminy 2009 r. jaworskim. Opracowanie programu nad zabytkami. 2. Wspieranie projektów powiat stowarzyszenia, powiat, organizacji pozarz ądowych jaworski szkoły gminy, 2009-2012 zwi ązanych z podnoszeniem fundusze świadomo ści walorów pomocowe środowiska kulturowego 4. Monitoring szkolny gminy, szkoły powiat, środowiska kulturowego: powiat gminy, 2009-2012 a) rozpoznanie i fundusze ewidencja, np. pomocowe zabytków techniki, b) opieka nad cmentarzami historycznymi 5. Promocja zabytków i historii powiat, stowarzyszenia, powiat, miejscowo ści za gminy szkoły, organizacje gminy, 2009- 2012 po średnictwem stron pozarz ądowe, fundusze internetowych powiatu i gmin. instytucje kultury pomocowe 6. Wspieranie wydawnictw powiat jaworski, organizacje powiat, gminy 2009 - 2012 obejmuj ących zagadnienia gminy pozarz ądowe, zwi ązane z histori ą szkoły miejscowo ści le Ŝą cych na terenie powiatu, promocja dziedzictwa kulturowego i walorów przyrodniczych powiatu: wydawnictwa albumowe, wkładki do czasopism, tematyczne foldery i inne formy popularyzacji, tj, filmy, targi. 7. Wspieranie edukacji powiat jaworski, organizacje powiat 2009 - 2012 regionalnej w placówkach gminy pozarz ądowe, kształcenia w powiecie szkoły jaworskim. Zach ęty dla szkół na zwracanie uwagi na opiek ę nad zabytkami i znaleziskami archeologicznymi przez uczniów. 8. Dofinansowanie szkolnych powiat jaworski, szkoły powiat, 2009 - 2012 konkursów wiedzy o gminy WFO ŚiGW dziedzictwie kulturowym i zasobach przyrodniczych powiatu.

9. Oznakowanie, uzupełnienie gminy, powiat stowarzyszenia, powiat lub odnowa oznakowania: jaworski PTTK, 2011 o obiektów nadle śnictwa, zabytkowych, o cmentarzy historycznych, o zabytkowych parków i ogrodów.

10. Utworzenie bazy informacji powiat gminy powiat o zasobach dziedzictwa jaworski 2010 kulturowego. 11. Ustanawianie społecznych powiat gminy, powiat opiekunów zabytków. jaworski stowarzyszenia 2009- 2012

Priorytet przestrzenno- gospodarczy Lp. Działania Podmioty Podmioty Źródła Planowany uprawnione współdziałaj ące finansowania termin do realizacji 1. Diagnoza stanu gminy, powiat powiat, 2009 środowiska kulturowego. gminy

2. Działania wydawnicze i powiat, gminy wła ściciele powiat, 2010 promocyjne po świ ęcone zabytków, gminy zabytkom na terenie stowarzyszenia powiatu. 3. Wyznaczenie szlaków wła ściciele, powiat wła ściciele, 2010 - 2012 turystycznych i ście Ŝek gminy, gminy, dydaktycznych oraz nadle śnictwa powiat, rekreacyjnych w oparciu nadle śnictwa o obiekty i obszary historyczne. 4. Wspieranie inicjatyw gmin gminy, powiat, gminy, powiat, dla tworzenia parków wła ściciele, stowarzyszenia wła ściciele 2009 - 2012 kulturowych i zało Ŝeń WKZ stowarzyszenia, parkowych. WKZ 5. Wspieranie zało Ŝycieli wła ściciele gminy wła ściciele, forma gospodarstw fundacje konkursowa agroturystycznych opartych o wykorzystanie zabytków 6. Wspieranie przedsi ęwzi ęć Powiatowy powiat, Powiatowy Urz ąd przez cały umo Ŝliwiaj ących Urz ąd Pracy gminy Pracy okres tworzenie miejsc pracy zwi ązanych z opiek ą nad zabytkami. 7. Udzielanie pomocy gminy, powiat, wła ściciele gminy, powiat, przez cały finansowej na WKZ zabytków, dotacje z okres sfinansowanie prac Ministerstwa konserwatorskich, Kultury i restauratorskich oraz Funduszy budowlanych przy Unijnych obiektach wpisanych do rejestru zabytków.

VII. Cele i zadania programu opieki nad zabytkami Powiatu Jaworskiego

1. Główne cele polityki powiatu zwi ązanej z opiek ą nad zabytkami

• uznanie dziedzictwa kulturowego za wa Ŝne zagadnienie w strategii rozwoju powiatu, • racjonalne wykorzystanie wszelkich powiatowych i gminnych funduszy na prace ratownicze, konserwatorskie oraz dokumentacyjne, • planowe i konsekwentne realizowanie zada ń samorz ądowych w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami przez wszystkie samorz ądy z terenu powiatu, • powi ązanie zada ń powiatu słu Ŝą cych ochronie warto ści kulturowych ze strategi ą rozwoju gospodarczego województwa, powiatu oraz polityk ą przestrzenn ą ka Ŝdej z gmin, • koordynowanie i integrowanie działa ń gminnych w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego (krajobrazu kulturowego dziedzictwa archeologicznego, przyrodniczego, historycznego) ujmowanych w gminnych planach zagospodarowania przestrzennego, • wspieranie prawne, organizacyjne i finansowe projektów zwi ązanych z opiek ą nad zabytkami i zagospodarowaniem obiektów zabytkowych, • powstrzymanie degradacji zagro Ŝonych obiektów zabytkowych i obszarów oraz podj ęcie działa ń w celu poprawy stanu ich zachowania, • wspieranie wła ścicieli i zarz ądców obiektów zabytkowych w zakresie stosowania fizycznego zabezpieczenia obiektów i ich ochrony przed po Ŝarami, dewastacj ą, kradzie Ŝami, niegospodarno ści ą.

2. Działania zwi ązane z opiek ą nad zabytkami, których wła ścicielem s ą gminy powiatu

Konserwatorski rejestr zabytków powiatu jaworskiego obejmuje wiele obiektów zabytkowych, których wła ścicielami s ą samorz ądy gminne. Wobec tych obiektów na samorz ądach gmin spoczywa obowi ązek dbania o ich stan, a tym samym ponoszenia nakładów na prace rewaloryzacyjne, konserwatorskie i kulturowej promocji. Samorz ąd powiatowy i powiatowa administracja samorz ądowa, wspieraj ąc działania gmin powiatu jaworskiego w zakresie opieki i ochrony zabytków, kierowa ć si ę b ędą zasad ą zrównowa Ŝonego rozwoju powiatu, a tak Ŝe zgodno ści ą podejmowanych działa ń samorz ądu gminnego z powiatowymi i wojewódzkimi planami ochrony i opieki nad zabytkami.

Planowane działania: 1. Dokonywanie okresowych przegl ądów lustracyjnych zabezpieczenia obiektów zabytkowych przez Powiatowy Zespół Ochrony Zabytków i Dziedzictwa Narodowego Starosty Jaworskiego zgodnie z planem pracy w/w zespołu i Programem ochrony zabytków powiatu jaworskiego na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych i uwzgl ędnianie wniosków zespołów lustracyjnych w podejmowanych powiatowych

działaniach wspieraj ących i dofinansowuj ących najwa Ŝniejsze z punktu widzenia powiatu działania samorz ądów gmin powiatu i pozostałych wła ścicieli podejmowane na rzecz bezpiecze ństwa zabytków. 2. Opiniowanie zasadno ści wniosków wła ścicieli i zarz ądców ubiegających si ę o dodatkowe środki finansowe na ochron ę i bezpiecze ństwo zabytków ze źródeł pozapowiatowych, wojewódzkich, krajowych i unijnych. 3. Promowanie zabytków poszczególnych gmin – w ramach działa ń promocyjnych powiatu: w publikacjach lokalnych o zasi ęgu powiatowym i ponadpowiatowym, na stronach internetowych powiatu, w inicjatywach powiatowych dotycz ących współpracy kulturalnej z powiatami partnerskimi Unii Europejskiej.

2.1 Programowe kierunki działa ń gminy Jawor (propozycje do programu gminnego ) Gmina Jawor, uwzgl ędniaj ąc elementy zawarte w studium uwarunkowa ń, przyj ęła na najbli Ŝszy okres nast ępuj ące kierunki: - realizacja inwestycji i prac remontowych przy zabytkach: a) renowacja obiektu Muzeum Regionalnego (remont wirydarza), b) remont z odbudow ą Baszty Strzegomskiej, c) wymiana pokrycia dachowego Zamku Piastowskiego, - realizacja przedsi ęwzi ęć kulturalnych i promocyjnych: a) w Muzeum Regionalnym w Jaworze organizacja wystaw we wn ętrzu klasztoru pobernardy ńskiego, b) umo Ŝliwienie zwiedzania miejsc udost ępnianych dla zwiedzaj ących w trakcie trwania imprezy „Noc w Muzeum", c) cykle odczytów i prelekcji dotycz ących historii i zabytków Jawora, d) organizowanie corocznych edycji Jaworskich Koncertów Pokoju w Ko ściele p.w. Świ ętego Ducha, e) promocja zabytków Jawora w wydawnictwach, broszurach, stronach internetowych Muzeum i Urz ędu Miejskiego, na tablicach informacyjnych, w publikacjach w prasie regionalnej. Gmina jest w trakcie uzgadniania Programu Opieki nad Zabytkami dla Gminy Jawor.

2.2 Programowe kierunki działa ń gminy Bolków (wypis z zało Ŝeń programu gminnego) Gmina Bolków planuje wzorem lat ubiegłych: a) wsparcie finansowe prac dekarskich i remontowe obiektów zabytkowych, b) wsparcie finansowe inicjatywy wła ścicieli podejmuj ących monta Ŝ instalacji alarmowych na cennych obiektach zabytkowych, c) obiekty o wi ększych walorach historycznych promowa ć w corocznie wydawanych folderach, kalendarzach. Aktualnie gmina przyst ąpiła do opracowania gminnego planu opieki nad zabytkami.

2.3. Programowe kierunki działa ń gminy M ęcinka ( wypis z programu gminnego ) Samorz ąd gminny gminy M ęcinka na lata 2008 – 2011 przyj ął nast ępuj ące kierunki działa ń: a) prowadzenie gminnej ewidencji zabytków w formie kart adresowych oraz ich bie Ŝą ca weryfikacja, b) dofinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytkach wpisanych do rejestru, według nast ępuj ącej kolejno ści: - prace zabezpieczaj ące konstrukcje obiektów budowlanych, - remonty elewacji i stolarki oraz okładzin, instalacji wewn ętrznych, - remonty i naprawy wn ętrz obiektów,

- prace konserwatorskie i restauratorskie zabytków ruchomych, - wykonywanie dokumentacji technicznej na przeprowadzenie prac budowlanych, c) działania zabezpieczaj ące i renowacyjne: - działania zmierzaj ące do zabezpieczenia zabytków przed kradzie Ŝą poprzez instalowanie urz ądze ń alarmowych w ko ściele w Sichowie i w ko ściele w Pomocnem, - porz ądkowanie i zabiegi renowacyjne alejek na cmentarzu w Sichowie, - wieloletni program restauracji i konserwacji wn ętrza ko ścioła w Słupie, d) działania szkoleniowe i promocyjne: - wspieranie wydawnictw i publikacji multimedialnych o zabytkach gminy jako elementu oferty turystycznej, - organizacja imprez popularyzuj ących zabytki, - stworzenie nagrody dla najlepszego wła ściciela zabytku, - rozwini ęcie programów nauki o lokalnych zabytkach w szkołach podstawowych i gimnazjalnych, - edukacja mieszka ńców w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego z poszanowaniem lokalnej specyfiki budowlanej i zachowania ci ągło ści tradycji , - organizacja i promocja tematycznych szlaków turystycznych (Szlak Cystersów i na gór ę Górzec) dziedzictwa kulturowego oraz ście Ŝek edukacyjnych dla młodzie Ŝy szkolnej, - oznakowanie obiektów zabytkowych, udost ępnionych w celach turystycznych, tablicami informacyjnymi, zawieraj ącymi podstawowy rys historyczny o tych obiektach oraz wprowadzenie oznakowania na drogach publicznych w celu ułatwienia dojazdu do obiektów zabytkowych, - pomoc i edukacja w zakresie pozyskiwania środków finansowych na ochron ę zabytków.

2.4 Programowe kierunki działa ń gminy M ściwojów (wypis z projektu programu gminnego) Samorz ąd gminny gminy M ściwojów na lata 2008 – 2011 przyj ął nast ępuj ące kierunki działa ń: a) realizacj ę prac inwestycyjnych i remontowych w obiektach zabytkowych, które wcze śniej planowane nie doczekały si ę realizacji (odbudowa pawilonu na wyspie w parku w Mściwojowie, remont i adaptacja zabytkowych obiektów oran Ŝerii i wozowni w Mściwojowie), b) udzielanie dotacji wła ścicielom obiektów zabytkowych, wykonuj ącym prace zabezpieczaj ące, konserwacyjne, instalacj ę alarmow ą, podejmuj ących na obiektach zabytkowych działalno ść kulturaln ą, c) wspieranie działa ń promocyjnych konkretnych obiektów podejmowanych przez podmioty gminne.

2.5 Programowe kierunki działa ń gminy Paszowice (wypis z projektu programu gminnego ) Samorz ąd gminny gminy Paszowice na lata 2008 – 2011 przyj ął nast ępuj ące kierunki działa ń inwestycyjnych i remontowych : a) poprawa stanu cmentarzy gminnych (naprawa ogrodze ń, uzupełnianie ubytków w ogrodzeniach kamiennych i murowanych), b) restauracja ko ścioła parafialnego w Kwietnikach (odrestaurowanie podług, balustrad, naprawa zasilenia energetycznego, zało Ŝenie instalacji alarmowania przeciwpo Ŝarowego), c) prace renowacyjno – dekarskie w ko ściele p.w. Św. Trójcy w Paszowicach, d) prace zabezpieczaj ące w ko ściele filialnym w Nowej Wsi Wielkiej,

e) kapitalny remont ko ścioła p.w. Św. Krzy Ŝa w Pogwizdowie, f) realizacja II etapu prac przy renowacji kaplicy Loeschów w Pogwizdowie, g) konserwacja pałacu w Grobli i remont kapitalny, h) prace remontowe przy naprawie dachu i elewacji pałacu w Wiadrowie. Pozostałe kierunki zostan ą okre ślone w zał ączniku do planu opieki nad zabytkami po analizie szans i zagro Ŝeń.

2.6. Programowe kierunki działa ń gminy W ądro Ŝe Wielkie (dane z dokumentacji wst ępnej programu gminnego) Samorz ąd gminny gminy W ądro Ŝe Wielkie na lata 2008 – 2011 przyj ął nast ępuj ące kierunki działa ń: a) prowadzenie prac restauratorsko – konserwatorskich kościołów w: Mierczycach, Wądro Ŝu Wielkim, Granowicach, b) przeprowadzenie prac zabezpieczaj ących przed zawilgoceniem w ko ściele w Kosiskach, c) wykonanie remontu dachu w ko ściołach: w K ępach, Budziszowie Wielkim, d) odnowa i uzupełnienie tynków ko ścioła w Postolicach, Gmina aktualnie opracowuje gminny plan ochrony zabytków i opieki nad zabytkami.

3. Działania powiatu zwi ązane z opiek ą nad zabytkami, le Ŝą cymi na terenie powiatu jaworskiego, których wła ścicielami s ą inne ni Ŝ jednostki samorządu terytorialnego osoby prawne oraz fizyczne

Główny obowi ązek dbania o stan zabytków, a tym samym ponoszenia nakładów na prace konserwatorskie, spoczywa na wła ścicielach i u Ŝytkownikach obiektów zabytkowych. Powiat jaworski nie posiada jako wła ściciel ani jako zarz ądca obiektów zabytkowych. Zabytki zlokalizowane na terenach poszczególnych gmin s ą finansowane głównie ze środków bud Ŝetowych samorz ądowych gminnych oraz ze środków ich wła ścicieli. S ą to głównie prace przy zabytkowych obiektach ko ścielnych. Planowane działania : 1. Wspieranie i pomoc w przygotowaniu wła ścicieli i zarz ądców obiektów zabytkowych do korzystania z programowych funduszy Wspólnoty Europejskiej. Przygotowanie aktualnych informacji o mo Ŝliwo ściach wyst ępowania o środki pozabud Ŝetowe na dofinansowywanie prac konserwatorskich obiektów zabytkowych. 2. Bie Ŝą ce aktualizowanie ewidencji powiatowej obiektów zabytkowych, w oparciu o rejestry konserwatorskie Legnickiej Delegatury Wojewódzkiej Słu Ŝby Ochrony Zabytków, polegaj ące na usuwaniu z powiatowej ewidencji zabytków nieistniej ących, wpisanie zabytków nowo zarejestrowanych.

4. Działania informacyjne, popularyzacyjne i edukacyjne zwi ązane z promocj ą zabytków powiatu i walorów krajobrazu kulturowego

Planowane działania:

1. Udost ępnienie ewidencji zabytków nieruchomych na oficjalnej stronie internetowej powiatu jaworskiego.

2. Popularyzowanie we własnych wydawnictwach promocyjnych i lokalnych środkach masowego przekazu zagadnie ń zwi ązanych z histori ą powiatu, zabytkami i ochron ą obiektów zabytkowych. 3. Dofinansowanie szkolnych konkursów wiedzy o zabytkach powiatu, powiatowych inicjatyw podejmowanych na rzecz opieki i ochrony zabytków powiatu, kulturopoznawczych wycieczek szkolnych, których celem jest poznawanie zabytków powiatu. 4. Zamieszczenie na oficjalnej stronie internetowej powiatu jaworskiego informacji dotycz ących historii poszczególnych gmin i popularyzuj ących wa Ŝniejsze zabytki nieruchome powiatu jaworskiego, 5. Wspieranie szkół wszystkich szczebli w podejmowanych działaniach, maj ących na celu kształtowanie w śród dzieci i młodzie Ŝy świadomo ści dziedzictwa kulturowego i szacunku dla zabytków, znalezisk archeologicznych, itp. 6. Uczestnictwo administracji powiatowej powiatu jaworskiego oraz jednostek podległych w obchodach Europejskich Dni Dziedzictwa Kulturowego. 7. Wspieranie działa ń gmin powiatu jaworskiego, instytucji powiatowych, wła ścicieli i zarz ądców powiatowych obiektów zabytkowych – podejmowanych na rzecz popularyzacji pozytywnych wzorców ochrony zabytków i opieki nad zabytkami powiatu. 8. Opracowanie i wdro Ŝenie koncepcji subregionalnego produktu turystycznego w zakresie zasobów kulturowych Pogórza Kaczawskiego.

5. Ochrona krajobrazu kulturowego

Planowane działania w zakresie planowania przestrzennego oraz gospodarce nieruchomo ściami: 1. Niedopuszczanie do wył ączania poza granice administracyjne powiatu fragmentów historycznie wykształconych siedlisk 2. Zapobieganie rozproszeniu osadnictwa i ochrona historycznie ukształtowanych układów osadniczych wraz z koloniami. 3. Wyznaczanie w planach miejscowych nowych terenów pod zabudow ę mieszkaniow ą z zachowaniem i pełn ą ochron ą historycznych siedlisk. 4. Wypełnianie zabudow ą wolnych działek budowlanych w obszarze historycznych siedlisk. 5. Ochrona historycznie ukształtowanego układu przestrzennego miejscowo ści i relacji pomi ędzy zespołami zabytkowej zabudowy. 6. Niedopuszczanie do rozdrabniania własno ści historycznej. 7. Utrzymanie cech budownictwa regionalnego w nowoprojektowanej architekturze. 8. Interwencja władz powiatu przy ra Ŝą cych naruszeniach prawa budowlanego (zwłaszcza w zakresie samowoli budowlanych) na obszarach obj ętych ochron ą konserwatorsk ą oraz przy obiektach zabytkowych oraz uj ętych w ewidencjach gminnych. 9. Przeciwdziałanie niszczeniu stanowisk archeologicznych – przestrzeganie konieczno ści wymagania przy wydawaniu zezwole ń na budow ę opinii b ądź zezwole ń WKZ. 10.Podejmowanie działa ń maj ących na celu ochron ę, zachowanie i rewaloryzacj ę stanowisk archeologicznych o własnej formie krajobrazowej (grodziska, kurhany, pozostało ści siedzib i urz ądze ń obronnych). 11.Wypracowanie standardów zagospodarowania i estetyki zabytkowych przestrzeni publicznych.

6. Realizacja i finansowanie przez powiat jaworski zada ń z zakresu ochrony zabytków

W ramach otwartego konkursu ofert na realizacj ę zada ń publicznych w zakresie ochrony dóbr kultury udzielono wsparcia finansowego nast ępuj ącym podmiotom:

Rok 2007 r.

1. Parafia Rzymsko- Remont i konserwacja wie Ŝy ko ścielnej. Konserwacja Katolicka w Konarach instalacji systemu nagło śnienia w ko ściele w Jenkowie. 4 000,00 powiat Środa Śląska 2. Parafia Rzymsko- Zakup oraz instalacja antywłamaniowego systemu Katolicka w M ęcince alarmowego w ko ściele filialnym w Chełmcu 3 000,00

Rok 2008 r.

1. Rzymsko-Katolicka Renowacja zabytkowego mechanizmu zegarowego na 9 000,00 Parafia p.w. św. wie Ŝy parafialnego ko ścioła p.w. św. Andrzeja Apostoła Andrzeja Apostoła w M ęcince w M ęcince 2. Rzymsko-Katolicka „Remont pokrycia dachu oraz elewacji obiektu ko ścioła 10 000,00 Parafia p.w. w Mierzycach” Wniebowzi ęcia N.M.P w Mierczycach 3. Parafia Rzymsko- „Remont dachu ko ścioła parafialnego p.w. 10 000,00 Katolicka p.w. Wniebowst ąpienia Pa ńskiego w Snowidzy Wniebowst ąpienia Pa ńskiego w Snowidzy 4. Parafia Rzymsko- „Remont pokrycia dachu ko ścioła w Wiadrowie” 8 000,00 Katolicka p.w. św. Józefa Oblubie ńca NMP w Kwietnikach 5. Parafia Rzymsko- „Renowacja ołtarza w ko ściele p.w. Najświ ętszej Marii 6 500,00 Katolicka p.w. św. Panny w Nowej Wsi Wielkiej Piotra i Pawła w Lipie

Kwestie dofinansowania prac przy obiektach zabytkowych reguluje Rozporz ądzenie Ministra Kultury z dnia 6 czerwca 2005 r. w sprawie udzielania dotacji celowej na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków. (Dz. U. Nr 112, poz. 940). Nie przewiduje si ę wprowadzania do bud Ŝetu powiatu konkretnych zada ń z zakresu ochrony zabytków. Przewiduje si ę natomiast dofinansowanie prac zwi ązanych z odnow ą i konserwacj ą substancji zabytkowych i oraz podejmowanych w zakresie ich bezpiecze ństwa, udzielane na wniosek wła ścicieli lub samorz ądów gminnych w trybie uchwały Rady Powiatu. Rada Powiatu planuje przyj ąć uchwał ę w sprawie przyj ęcia zasad i trybu udzielenia dotacji na prace remontowe i konserwatorskie i roboty budowlane przy obiektach wpisanych do rejestru zabytków. Dotacje te b ędą mogły by ć udzielane osobom posiadaj ącym tytuł prawny do zabytku znajduj ącego si ę na terenie powiatu, które wyka Ŝą si ę poniesieniem wkładu własnego na wykonanie prac. Pierwsze ństwo w ubieganiu si ę o dotacje powinni mie ć wła ściciele takich obiektów zabytkowych, które pozostają w złym stanie technicznym, a posiadaj ą najwi ększe warto ści historyczne i artystyczne, oraz maj ą szczególne

znaczenie dla powiatu. Powiat b ędzie szczególnie wspierał takie inicjatywy, które uzyskaj ą zapewnienie realizacyjne w oparciu o fundusze pozyskiwane ze źródeł zewn ętrznych, głównie unijnych. Władze powiatu jaworskiego od kilku lat podejmuj ą równie Ŝ wiele działa ń w zakresie popularyzacji bogactwa i dorobku kulturalnego, m.in. poprzez współorganizacj ę imprez kulturalnych promuj ących poszczególne zabytki, miejsca historyczne, czy te Ŝ wspieranie wydawnictw obejmuj ących upowszechnianie wiedzy o powiecie i jej zasobach kulturowych, tj. przewodniki, foldery. Od kilku lat powiat jaworski dofinansowuje m.in. organizacj ę Mi ędzynarodowych Targów Chleba, Jaworskich Koncertów Pokoju, odbywaj ących si ę w Ko ściele Pokoju, Dni Kultury Rycerskiej na Zamku Bolków, śeglarski Piknik Rodzinny.