nieuwe en interessante nederlandse wantsen ix (: heteroptera)

Berend Aukema, Kees den Bieman, Gerard Lommen, Gerwin van de Maat, Lo Troisfontaine & Paul Vossen

De biodiversiteit van wantsen in Nederland stijgt gestaag. In de afgelopen 30 jaar werden niet minder dan 67 soorten nieuw voor de fauna gemeld, waarvan zeven in 2018. Het betreft Atomoscelis onusta, Atractotomus caprai en Tuponia (Tuponia) mixticolor (), Ceraleptus gracilicornis (Coreidae), Ochetostethus opacus (Cydnidae), Halyomorpha halys en Holcogaster fibulata (Pentatomidae). De in ons land voorkomende Graphosoma blijkt Graphosoma italicum te zijn. inleiding informatie over het jaar van de eerste waarneming, In deze bijdrage aan de faunistiek van de Neder- het gebied van herkomst en de betreffende landse wantsen worden drie soorten miriden, één publicatie. De volgorde en nomenclatuur van coreide, één cydnide en twee soorten pentatomiden, de taxa zijn gebaseerd op de ‘Catalogue of the die nieuw zijn voor de Nederlandse fauna, in Heteroptera of the Palaearctic Region’ (Aukema detail besproken. Het aantal soorten op lijst van & Rieger 1995-2006, Aukema et al. 2013). Ge- Nederlandse wantsen is daarmee gestegen tot 655. bruikte afkortingen: ac – Amersfoortcoördinaten. Sinds 1988 zijn er 67 soorten wantsen toegevoegd aan de Nederlandse lijst, gemiddeld iets meer soortbesprekingen dan twee soorten per jaar. Een overzicht van de nieuw gemelde soorten wordt gepresenteerd met Familie Miridae

Atomoscelis onusta (Fieber, 1861) Nieuw voor Nederland

Limburg Brunssum, Treebeek, ac 194-327, 29.v.2017, 1 ♀ op licht, G. Lommen (foto Waarneming.nl, col. B. Aukema).

Atomoscelis onusta (fig. 1) heeft een groot Palae- arctisch verspreidingsgebied, dat zich uitstrekt van de Canarische eilanden en Madeira, Zuid- en Midden-Europa, Noord-Afrika, het Midden- Oosten, Centraal-Azië, de Kaukasus, Mongolië tot in China. Daarnaast komt deze soort ook voor Figuur 1. Atomoscelis onusta. 29.v.2017, Brunssum. in Afrika in de westelijke Sahara en heeft ze zich Foto Gerard Lommen. na versleping gevestigd in Noord-Amerika. In Figure 1. Atomoscelis onusta. 29.v.2017, Brunssum. Europa is ze bekend uit Bulgarije, Duitsland, Photo Gerard Lommen. Italië, Frankrijk, Griekenland, Hongarije, Kroatië,

aukema et al. ‒ nieuwe en interessante nederlandse wantsen ix  Figuur 2. Vindplaats Atomoscelis onusta in Nederland. Figuur 3. Vindplaats Atractotomus marcoi in Nederland. Figure 2. Record of Atomoscelis onusta in the Figure 3. Record of Atractotomus marcoi in the Netherlands Netherlands.

Macedonië, Moldavië, Oostenrijk, Roemenië, Duitsland van juli tot in september zijn waar- Midden- en Zuid-Rusland, Servië, Slovenië. genomen. Meer zuidelijk kan zich mogelijk nog Slowakije, Spanje en Tsjechië (Kerzhner & Josifov een tweede generatie ontwikkelen (Wachmann et 1999, Aukema et al. 2013). In Frankrijk komt ze al. 2004). volgens Ehanno (1987a) uitsluitend in het zuiden voor, maar ontbreken recente gegevens. In Duits- land komt ze noordelijk voor tot in de Noord- Atractotomus marcoi Carapezza, 1982 Duitse Laagvlakte (Niedersachsen en Sachsen- Nieuw voor Nederland Anhalt), maar is ze niet bekend uit het aan Nederland grenzende Nordrhein-Westfalen Limburg Brunssum, Treebeek, ac 194-327, (Hoffman & Melber 2003). De dichtstbijzijnde 29.v.2017, 1 ♂ op licht, G. Lommen (foto Waar- vondsten zijn gemeld uit Rheinland-Pfalz (Simon neming.nl, col. B. Aukema). 2002). De Nederlandse vindplaats is aangegeven in figuur 2. Atractotomus marcoi is beschreven van Sicilië (Carapezza 1982) en inmiddels bekend uit , Atomoscelis onusta leeft op amaranten Amaran- Duitsland, Italië, Oostenrijk en Rusland (Kerzhner taceae en composieten Asteraceae in voedselrijke & Josifov 1999, Aukema et al. 2013, Rabitsch en zilte biotopen. Als waardplanten worden soorten 2016). Ze leeft zoöfytofaag op dennen en werd van de geslachten alsem Artemisia, ganzenvoet vermeld van bergden Pinus mugo uit Andorra Chenopodium, loogkruid Salsola en melde Atriplex (Ribes & Ribes 2002), Duitsland (Schuster 2005) genoemd. De eieren overwinteren en ze heeft één en Oostenrijk (Rabitsch 2016), Corsicaanse den generatie per jaar, waarvan de volwassen dieren in P. mugo laricio op Sicilië (Carapezza 1982), grove

    52 ‒ 19 Figuur 4. Tuponia mixticolor. 1.viii.2017, Oostende (België). Foto Koen Lock. Figure 4. Tuponia mixticolor. 1.viii.2017, Oostende (België). Photo Koen Lock.

den P. sylvestris uit Italië (Rizzotti Vlach 1998), arctisch verspreidingsgebied, dat zich uitstrekt en Andorra (Ribes & Ribes 2002) en zwarte den van de Canarische Eilanden en Madeira, Zuid- P. nigra uit Bulgarije (Simov & Josifov 2004). De Europa, Noord-Afrika, het Midden-Oosten, de Nederlandse vindplaats is aangegeven in figuur 3. Kaukasus tot in Centraal Azië. Daarnaast komt ze ook voor in tropisch Afrika in Sudan en op de Atractotomus marcoi overwintert als ei en heeft Kaapverdische Eilanden. In Europa is T. mixticolor één generatie per jaar. Volwassen dieren zijn in de alleen gemeld uit België, Bulgarije, Duitsland, genoemde landen waargenomen van eind juli tot Frankrijk, Griekenland, Groot-Brittannië, Hon- halverwege oktober. Zeer waarschijnlijk komt garije, Italië, Kroatië, Malta, Nederland, Portugal, deze soort op veel meer plaatsen in Europa voor, Zuid-Rusland, Slovenië, Spanje, Turkije en maar ze is slechts door genitaalonderzoek met Oekraïne (Kerzhner & Josifov 1999, Aukema et zekerheid te onderscheiden van de algemenere al. 2013). Pas recent heeft ze haar areaal in noor- Atroctotomus parvulus Reuter, 1878, die ook op delijke richting uitgebreid. In 2007 werd ze voor dennen leeft. het eerst in Duitsland waargenomen in Rheinland- Pfalz (Simon 2007) en in 2017 in België langs de kust bij Oostende (Lock 2018). Nederlandse Tuponia (Tuponia) mixticolor (A. Costa, vondsten (fig. 5) waren dus te verwachten. In 1862) Engeland werd ze in 1979 geïntroduceerd (Nau Nieuw voor Nederland 1980) en is ze inmiddels gevestigd.

Zuid-Holland Katwijk aan Zee, ac 87-467, Tuponia mixticolor leeft fytofaag op tamarisk 18.vii.2018, 1 ♂, 1 ♀ geklopt van tamarisk aan Tamarix (Tamaricaceae). Tamarisk wordt in de rand van een tuin, C.F.M. den Bieman. Oost- Nederland aangeplant als zandbinder langs de voorne, Geuzenbos, ac 66-438, 25.vii.2018, 3 ♂, kust en als tuinstruik, maar lijkt niet te verwilderen. 5 ♀ geklopt van tamarisk, C.F.M. Den Bieman. Ze komt op veel plekken in de duinen voor (Nationale Databank Flora en Fauna, geraad- Tuponia mixticolor (fig. 4) heeft een groot Palae- pleegd op 8 februari 2019: 25 atlasblokken), vooral

aukema et al. ‒ nieuwe en interessante nederlandse wantsen ix  Familie Coreidae

Ceraleptus gracilicornis (Herrich-Schaeffer, 1835) Nieuw voor Nederland

Limburg Bemelen, Winkelberg, ac 182-318, 23.vii-16.viii.2018, 1 ♂ en 3 vijfdestadiumlarven, W. Bakker (col. B. Aukema). Echt, Kranenbroek, ac 192-345, 19.iv.2019, 1 ♂, H.J.M. van Buggenum (foto Waarneming.nl). Maastricht, Sint Pieters- berg, ac 175-314, 11.v.2018, 1 ex., G. van de Maat (foto Waarneming.nl).

Ceraleptus gracilicornis (fig. 6) is in Europa een warmteminnende en overwegend zuidelijke soort die voorkomt in Albanië, Andorra, België, Bosnië- Herzegovina, Bulgarije, Duitsland, Frankrijk, Figuur 5. Vindplaatsen Tuponia mixticolor in Griekenland, Hongarije, Italië, Kroatië, Luxem- Nederland. bourg, Macedonië, Moldavië, Montenegro, Figure 5. Records of Tuponia mixticolor in the Nederland, Oekraïne, Oostenrijk, Polen, Portugal, Netherlands. Roemenië, Zuid-Rusland, Servië, Slovenië, Slowakije, Spanje, Tsjechië, Turkey en Zwitserland. Buiten Europa is ze bekend uit Noord-Afrika, het op de Zeeuwse eilanden en in Zuid-Holland. Het Midden-Oosten, de Kaukasus en Centraal-Azië betreft vooral de Zuid-Europese Franse tamarisk (Protić 2001, Dolling 2006). In Duitsland komt T. gallica, maar ook de Zuidoost-Europese klein- C. gracilicornis niet voor in het aan Nederland bloemige tamarisk T. parviflora wordt wel in grenzende gebied en is ze recent alleen ten zuiden tuinen aangeplant. In Frankrijk werd ze ook van de Main waargenomen (Wachmann et al. gevonden op Afrikaanse tamarisk T. africana 2007). In België was ze bekend uit de meest (Ehanno 1987b). De eveneens aan tamarisk ge- zuidelijke provincies Namur en Luxemburg bonden Tuponia (Tuponia) brevirostris Reuter, 1883 (Viskens et al. 2002), maar heeft ze zich kennelijk en Tuponia (Chlorotuponia) hippophaes (Fieber, sinds 2015 verspreid tot in de provincies Oost- 1861) zijn recent ook langs de Belgische kust Vlaanderen en Vlaams-Brabant (gegevens van gevonden (Lock 2018) en dus ook uit ons land Waarnemingen.be, geraadpleegd op 8 februari te verwachten. 2019). De Nederlandse vindplaatsen zijn aan- gegeven in figuur 7. Tuponia mixticolor overwintert als ei en heeft in Frankrijk twee generaties per jaar. Volwassen Ceraleptus gracilicornis leeft fytofaag op vlinder- dieren zijn waargenomen van half juni tot in bloemigen Fabaceae zonder duidelijke voorkeur oktober (Ehanno 1987b). voor een bepaalde soort. Als waardplant worden bonte esparcette Onobrychis viciifolia, klaver Trifolium, kroonkruid Securigera varia, lathyrus, rolklaver Lotus, rupsklaver Medicago en wikke Vicia genoemd. Vliegende exemplaren komen

    52 ‒ 19 Figuur 6. Ceraleptus gracilicornis. 11.v.2018, Sint Pieters- Figuur 7. Vindplaatsen Ceraleptus gracilicornis in berg. Foto Gerben van de Maat. Nederland. Figure 6. Ceraleptus gracilicornis. 11.v.2018 Sint Pieters- Figure 7. Records of Ceraleptus gracilicornis in the berg. Photo Gerben van de Maat. Netherlands.

echter vaak op andere planten terecht, die geen Griekenland, Hongarije, Italië, Kroatië, Letland, waardplant zijn. Ze heeft één generatie per jaar , Litouwen, Macedonië, Moldavië, en overwintert als adult. Volwassen dieren van de Montenegro, Nederland, Noorwegen, Oekraïne, nieuwe generatie zijn vanaf augustus aanwezig Oostenrijk, Polen, Roemenië, Rusland, Servië, (Wachmann et al. 2007). Slovenië, Slowakije, Tsjechië en Zwitserland. Buiten Europa is ze bekend uit het Midden-Oosten, de Kaukasus, Centraal-Azië, Siberië en China (Lis Familie Cydnidae 2006, Aukema et al. 2013). In Duitsland komt ze uitsluitend in het noordoosten voor, westelijk ongeveer tot de lijn Hamburg-Dresden (Wachmann Ochetostethus opacus (Scholtz, 1847) 2008). De Nederlandse vindplaats is aangegeven Nieuw voor Nederland in figuur 9. De dichtstbijzijnde vindplaatsen bevinden zich dus op ongeveer 400 km afstand Limburg Venray, Vliegveldbossen, ac 188-393, van Venray. Ochetostethus nanus leeft fytofaag 8.vii.2018, 1 ♀ gesleept, L. Troisfontaine (foto op spaarzaam begroeide, zandige bodems, ook Waarneming.nl, col. B. Aukema). op leem- en kalkhoudende bodems. Larven en volwassen dieren houden zich op in de bovenste Ochetostethus opacus (fig. 8) is een warmteminnende bodemlaag tussen mos en strooisel, onder planten- met een in Europa overwegende oostelijke en rozetten en stenen, en tot enkele centimeters diep zuidelijke verspreiding. Ze komt voor in Albanië, in de bodem. Over de voedselplanten is weinig Bosnië-Herzegovina, Bulgarije, Duitsland, Finland, met zekerheid bekend, maar ze worden aangetroffen

aukema et al. ‒ nieuwe en interessante nederlandse wantsen ix  Figuur 8. Ochetostethus opacus. 8.vii.2018, Venray. Foto Lo Troisfontaine. Figure 8. Ochetostethus opacus. 8. vii.2018, Venray. Foto Lo Troisfontaine.

Figuur 9. Vindplaats Ochetostethus opacus in Nederland. Figure 9. Record of Ochetostethus opacus in the Netherlands.

onder verschillende grassen Poaceae en kruiden Familie Pentatomidae (diverse composieten Asteraceae, ruwbladigen Boraginaceae, teunisbloem Oenothera en toorts Verbascum). De vrouwtjes bewaken de eieren en Halyomorpha halys (Stål, 1855) jongere larven blijven in groepjes bij elkaar. Nieuw voor Nederland

Identificatie van de Europese soorten van het Overijssel Oldenzaal, ac 259-478, 30.xi.2018, geslacht Ochetostethus is lastig door het ontbreken 1 ex., M. Bonte (foto Waarneming.nl). van een tabel voor alle soorten. De belangrijkste Gelderland Doodewaard, Wely, ac 176-435, 5 en publicatie is die van Magnien & Ponel (2011), 6.i.2019, 1 ex., J. Eerbeek (foto Waarneming.nl). waarin de aedaeagus en spermatheca van de Noord-Holland Amsterdam, Erasmuspark, ac 118- relevante soorten worden afgebeeld. Magnien 487, 12.ii.2019, J. Tankink (foto Waarneming.nl). onderzocht op verzoek van de eerste auteur de Limburg Beesel, ac 200-364, 3.xi.2018, 1 larve spermatheca van het exemplaar uit Venray en vijfde stadium, F. Aarts (foto Waarneming.nl). concludeerde dat het zeer waarschijnlijk O. opacus Brunssum, Treebeek, ac 194-327, 20.viii.2018, betrof (pers. med. Philippe Magnien, 2019). De 2 ♂ op licht, G. Lommen (foto’s Waarneming.nl, enige andere mogelijkheid is de strikt mediterrane col. B. Aukema). Heerlen, Heerlerheide, ac 196- O. tarsalis, waarvan de spermatheca sterk lijkt op 325, 2.ix.2018, 1 ex. vliegend in huis, B. Waanders die van O. opacus. Gezien de vindplaats gaan (foto Waarneming.nl). Sevenum, ac 200-381, we er echter vooralsnog van uit dat het O. opacus 4.x.2018, 1 ex. in fabriek, R. Engelen (foto Waar- is. De vondst van een mannetje is nodig ter be- neming.nl). vestiging.

    52 ‒ 19 Figuur 10. Halyomorpha halys. 20.viii.2018, Brunssum. Foto Theodoor Heijerman. Figure 10. Halyomorpha halys. 20.viii.2018, Brunssum. Photo Theodoor Heijerman.

Halyomorpha halys (fig. 10) is een invasieve exoot, die oorspronkelijk alleen voorkwam in Zuidoost- Azië (Rider 2006: China, Japan en Korea). In 2001 werd ze met verpakkingsmateriaal versleept naar de Verenigde Staten van Noord-Amerika (Hoebeke & Carter 2003), om zich daar vervol- gens in korte tijd verder te verspreiden. In Europa werd ze in 2004 voor het eerst waargenomen in Liechtenstein (Arnold 2009) en vervolgens in 2007 in Zwitserland (Wermelinger et al. 2008). Verdere verspreiding volgde in korte tijd en in- middels is ze gemeld uit Albanië, België, Bulgarije, Duitsland, Frankrijk, Hongarije, IJsland, Italië, Kroatië, Liechtenstein, Macedonië, Nederland, Oekraïne, Oostenrijk, Polen, Roemenië, Zuid- Rusland, Servië, Slovenië, Slowakije, Spanje, Tsjechië, Europees Turkije, Zweden en Zwitser- land (zie Cianferoni et al. 2018 en Claerebout et al. 2019 voor details). In Engeland wordt de soort regelmatig onderschept (Malumphy 2014), maar er zijn nog geen aanwijzingen voor vestiging. De Nederlandse vindplaatsen zijn aangegeven in figuur 11.

Halyomorpha halys is een zeer polyfage fytofage Figuur 11. Vindplaatsen Halyomorpha halys in soort met meer dan 100 waardplanten, zowel Nederland. fruitbomen, houtige siergewassen, groentes en Figure 11. Records of Halyomorpha halys in the Netherlands. kruiden (Bergmann et al. 2016, Haye et al. 2014, Lee et al. 2013). Larven en adulten zuigen aan alle

aukema et al. ‒ nieuwe en interessante nederlandse wantsen ix  Figuur 12. Holcogaster fibulata. 14.ii.2019, De Meinweg. Foto Theodoor Heijerman. Figure 12. Holcogaster fibulata. 14.ii.2019, De Meinweg. Photo Theodoor Heijerman.

bovengrondse delen van de plant en kunnen eco- 1 ♀, R. Akkermans c.s. (foto Waarneming.nl nomische schade veroorzaken. Daarnaast kunnen (col. B. Aukema). Doenrade, ac 191-330, ze overlast veroorzaken door, soms massale, over- 21.ii.2019, 1 ♂, van schijncipres Chamaecyparis wintering in gebouwen en huizen (Haye et al. geklopt, R. Akkermans (foto Waarneming.nl). 2014). Vlodrop-Station, ac 207-351, 8.ix.2018, 1 ex. op licht, P.N.M. Vossen (foto Waarneming.nl). Halyomorpha halys overwintert als adult en heeft in Weert, Kruispeel, ac 173-360, 8.iv.2019, 1 ♂, Europa en de Verenigde Staten van Amerika één T. Martens c.s. (foto Waarneming.nl, col. generatie per jaar, maar in het oorsprongsgebied B. Aukema). kunnen er tot zes generaties per jaar optreden. Bij slechts één jaarlijkse generatie lijkt de kans op Holcogaster fibulata (fig. 12) is een Atlantisch- substantiële schade, bijvoorbeeld in fruit, gering. mediterrane soort, die bekend is van de Canarische eilanden en uit het Middellandse Zeegebied, oostelijk tot in Irak. Ze is gemeld uit Albanië, Holcogaster fibulata (Germar, 1831) Bulgarije, , Frankrijk, Griekenland, Italië, Nieuw voor Nederland Kroatië, Macedonië, Montenegro, Portugal, Spanje (inclusief de Canarische eilanden) en Zwitserland Noord-Brabant Bergen op Zoom, Lievensberg, in Europa, Algerije, Libië, Marokko en Tunesië in ac 81-388, 5.iv.2019, 1 ♂, 1 ♀ van den geklopt, Noord-Afrika, en Irak, Israël en Syrië in Klein- V.J. Kalkman (foto Waarneming.nl). Helmond, Azië (Ribes & Gapon 2006, Aukema et al. 2013). Coovelsbos, ac 171-386, 8.x.2018, 1 ex., H. Rooij- De meest noordelijke vindplaatsen bevonden zich akkers (foto Waarneming.nl). Huijbergen, Staartsche in Noord-Frankrijk in de departementen Val- Duinen, ac 83-381, 27.iii.2019, 1 ♂, 1 ♀ op den, d’Oise (regio Île-de-France) en Eure (Normandië) H. Nouwens (foto Waarneming.nl). Lage Mierde, (Lupoli & Dusoulier 2015) en in Zwitserland in Landgoed De Utrecht, ac 139-382, 25.ix.2018, het kanton Valais (Ribes & Pagola-Carte 2013). 1 ex., L. de Kort (foto Waarneming.nl). Stiphoutse Ondanks oudere vermeldingen in de literatuur Bossen, ac 168-389, 14.iv.2019, 1 ♂ van den is ze niet met zekerheid uit Oostenrijk bekend geklopt, W. van Berkel (foto Waarneming.nl). (Rabitsch 2004). In het najaar van 2017 werd de Limburg De Meinweg, ac 205-352, 14.ii.2019, soort echter voor het eerst waargenomen buiten

    52 ‒ 19 Peribalus strictus vernalis (Wolff, 1804)

Dusoulier & Lupoli (2015) verwerpen op basis van geografische en morfologische argumenten de synonymie van Cimex vernalis Wolff, 1804 met Peribalus strictus (Fabricius, 1803), zoals voor- gesteld door Ribes et al. (2006) en overgenomen door Aukema et al. (2013) en Ribes & Pagola- Carte (2013). Zij beschouwen P. vernalis als ondersoort van P. strictus, zodat ook de bij ons voorkomende Peribalus nu niet meer te boek staat Peribalus strictus, maar als Peribalus strictus vernalis.

Stagonomus (Dalleria) bipunctatus pusillus (Herrich-Schaeffer, 1833)

De synonymie van Stagonomus pusillus (Herrich- 13 Holcogaster fibulata Figuur . Vindplaatsen in Schaeffer, 1833) en S. bipunctatus (Linnaeus, 1758) Nederland. Figure 13. Records of Holcogaster fibulata in the is gebaseerd op een foutieve interpretatie van Netherlands. Isakov (2000) door Derjanschi & Péricart (2005), die door Rider (2006) is overgenomen. Isakov (2000) beschouwt ze op basis van geografische en morfologische argumenten als ondersoorten en Dusoulier & Lupoli (2015) sluiten zich daarbij het bekende verspreidingsgebied in België en daar aan. Het bij ons voorkomende taxon staat nu dus is ze inmiddels uit vier provincies (West-Vlaanderen, niet langer te boek als Stagonomus bipunctatus, Antwerpen, Vlaams-Brabant en Namur) en het maar als Stagonomus bipunctatus pusillus. gewest Brussel bekend (Claerebout et al. 2018). Vervolgens werd in januari 2018 het eerste Duitse exemplaar gefotografeerd in Rheinland-Westfalen, Graphosoma (Graphosoma) italicum italicum vlakbij de Nederlandse grens (Hamers 2018). (O.F. Müller, 1766) De Nederlandse vindplaatsen zijn aangegeven in figuur 13. De controverse rond de naamgeving van de in ons land voorkomende Graphosoma (Rider 2006, Holcogaster fibulata leeft fytofaag van de zaden Péricart 2010, Aukema et al. 2013) is dankzij van coniferen, en wordt vermeld van verschillende dna-analyse opgelost (Lupoli 2017). Graphosoma cypressen Cupressus, dennen Pinus en jeneverbessen (Graphosoma) lineatum (Linnaeus, 1758) blijkt Juniperus (Lupoli & Dusoulier 2015). In Spanje alleen voor te komen in Noord-Afrika en op Sicilië zou ze zich echter in het najaar ook regelmatig te en elders in Europa komt Graphosoma italicum goed doen aan de eieren van de dennenprocessie- voor (Lupoli 2017). Lupoli beschrijft in dezelfde rups Thaumetopoea pityocampa (Denis & Schiffer- publicatie de ondersoort G. italicum sardiniensis müller, 1775) (Lepidoptera: Notodontidae) (López- van Sardinië, zodat de Nederlandse populatie Sebastián et al. 2006, als Holcogaster weberi behoort tot de nominale ondersoort. Wagner, 1964).

aukema et al. ‒ nieuwe en interessante nederlandse wantsen ix  uitbreiding van de fauna Van de resterende 42 nieuwkomers in ons land In vergelijking tot de checklist van de Nederlandse vertonen er zeven recent een opvallende areaal- wantsen van dertig jaar geleden (Aukema 1989: uitbreiding in Europa tijdens de laatste decennia 588 soorten) zijn er 67 soorten bijgekomen (tabel 1). (categorie B). Deze soorten worden door Rabitsch De lijst telt 21 exoten (categorie A1-A3): soorten (2010) ‘invasive in Europe’ genoemd, in tegen- die Nederland niet op eigen kracht bereikt hebben, stelling tot de exoten (‘aliens’), die ‘invasive to maar door de mens een handje geholpen zijn. Europe’ genoemd worden. De overige 35 soorten Tien daarvan (categorie A1) zijn naar Europa (categorie C) vertonen in Europa slechts een versleepte en inmiddels gevestigde exoten: de beperkte areaaluitbreiding en waren al langer tingiden Corythucha ciliata uit Noord-Amerika en bekend uit de directe omgeving van ons land. Stephanitis pyrioides en S. takeyai uit Japan, de Met name in de laatste groep kunnen zich zeker miriden Tupiocoris rhododendri en Tropidosteptes ook soorten bevinden, die al langer in ons land pacificus uit Noord-Amerika, de lygaeide Nysius voorkwamen, maar over het hoofd zijn gezien, huttoni uit Nieuw-Zeeland, de coreide Leptoglossus doordat de leefwijze onbekend was of doordat de occidentalis uit Noord-Amerika, en de pentatomide verspreiding in ons land zeer beperkt was. Voor- Halyomorpha halys uit Zuidoost-Azië. Van twee beelden daarvan zijn Derephysia sinuatocollis, soorten (categorie A2), Buchananiella continua een netwants die leeft op de lianen van bosrank (Anthocoridae, beschreven van Madeira, maar Clematis vitalba, en de xerotherme bodemwants met een pantropische verspreiding) en Empicoris Horvathiolus superbus, die alleen in zeer warme rubromaculatus (Reduviidae, beschreven van Hawaii, steengroeven overleeft. maar eveneens pantropisch), die vermoedelijk in dezelfde categorie vallen, is de herkomst niet hele- Globalisering, habitatvernietiging en klimaat- maal duidelijk, omdat ze al langere tijd lokaal in verandering, eventueel in combinatie, zijn onge- Europa aanwezig waren. De resterende negen twijfeld een aannemelijke oorzaak voor de ver- soorten (categorie A3) zijn Europese soorten, die anderingen van de Nederlandse wantsenfauna met hun waardplant of plantaardige producten tijdens de laatste 30 jaar, zoals dat ook voor de versleept zijn: de miriden Dicyphus escalerae met rest van Europa geldt (Rabitsch 2010). leeuwenbek Antirrhinum majus, Closterotomus trivialis mogelijk met olijf Olea europaea, Di- dankwoord chrooscytus gustavi met cultivars van jeneverbes Juniperus en andere sierconiferen, Orthotylus Theodoor Heijerman maakte de foto’s van Halyo- caprai met sierconiferen en Tuponia mixticolor morpha halys en Holcogaster fibulata en Koen met tamarisk Tamarix, de lygaeiden Arocatus Lock stelde zijn foto van Tuponia mixticolor ter longiceps met plataan Platanus, Holcocranum beschikking. Philippe Magnien (Parijs) con- saturejae met riet Phragmitis australis en Oxyca- troleerde het exemplaar van Ochetostethus opacus. renus lavaterae met linde Tilia, en de pentatomide Frans Aarts, Reinier Akkermans, Wiene Bakker, Nezara viridula met fruit en groentegewassen. Will van Berkel, Martin Bonte, Harry van Buggenum, Jan Eerbeek, Ronald Engelen, Vier soorten waren al aanwezig in Nederlandse Vincent Kalkman, Louise de Kort, Hein collecties (categorie D): de tingide Copium Nouwens, Henk Rooijakers, Judith Tankink clavicorne, die als uitgestorven wordt beschouwd en Bas Waanders stelden hun waarnemingen en ooit voorkwam op de Sint Pietersberg, de beschikbaar via Waarneming.nl. miride Psallus montanus, afgesplitst van Psallus betuleti (Fallén, 1826), en de lygaeiden Nysius cymoides en Rhyparochromus vulgaris.

    52 ‒ 19 Tabel 1. Nieuw voor Nederland gemelde soorten sinds 1988. Categorie (Cat.) A1: niet-Europese exoten, A2: exoten, herkomst onduidelijk, A3: Europese exoten, B: Europese soorten, spontane uitbreiding over een groot gebied, C: Europese soorten, beperkte spontane uitbreiding vanuit het omliggend gebied, D: voor 1989 al waargenomen in Nederland. Jaar: eerste jaar van waarneming. Table 1. Newly recorded species from the Netherlands since 1988. Categorie (Cat.) A1: non-European alien species, A2: alien species, uncertain origin, A3: European alien species, B: European species, spontaneous invasive in a large area, C: European, limited spontaneous expansion from adjacent areas, D: overlooked species. Year: year of first record.

Cat. Jaar Soort Familie Herkomst Referentie Cat. Year Species Family Origin Reference

A1 1994 Stephanitis takeyai Drake & Maa, 1955 Tingidae Japan Aukema et al. 1997 A1 2002 Nysius huttoni F.B. White, 1878 Lygaeidae Nieuw-Zeeland Aukema et al. 2005a A1 2002 Tupiocoris rhododendri (Dolling, 1972) Miridae Noord-Amerika Aukema et al. 2005b A1 2003 Amphiareus obscuriceps (Popius, 1909) Anthocoridae Oost- Bos et al. 2005 Palaearctisch A1 2005 Amphiareus constrictus (Stål, 1860) Anthocoridae pantropisch Aukema & Hermes 2006 A1 2007 Leptoglossus occidentalis Coreidae Noord-Amerika Aukema 2008a Heidemann, 1910 A1 2007 Tropidosteptus pacificus Miridae Noord-Amerika Aukema et al. 2009 (Van Duzee, 1921) A1 2008 Corythucha ciliata (Say, 1832) Tingidae Noord-Amerika Aukema & Hermes 2009 A1 2012 Stephanitis pyrioides (Scott, 1874) Tingidae Japan Aukema 2013 A1 2018 Halyomorpha halys (Stål, 1855) Pentatomidae Oost-Azië deze publicatie A2 2007 Buchananiella continua Anthocoridae pantropisch Aukema & Hermes (F.B. White, 1880) 2009 A2 2010 Empicoris rubromaculatus Reduviidae pantropisch Aukema 2016 (Blackburn, 1889) A3 1990 Dichrooscytus gustavi Josifov, 1981 Miridae Midden-Europa Aukema 1990a A3 1998 Closterotomus trivialis (A. Costa, 1853) Miridae mediterraan Aukema 1999 A3 2002 Holcocranum saturejae (Kolenati, 1845) Lygaeidae Midden-Europa Aukema et al. 2005b A3 2007 Arocatus longiceps Stål, 1872 Lygaeidae Oost-mediterraan Aukema & Hermes 2009 A3 2013 Nezara viridula (Linnaeus, 1758) Pentatomidae mediterraan Aukema 2016 A3 2015 Dicyphus escalerae Lindberg, 1934 Miridae West-mediterraan Aukema & Lommen 2017 A3 2016 Oxycarenus lavaterae (Fabricius, 1787) Lygaeidae West-mediterraan Aukema et al. 2017 A3 2017 Orthotylus caprai Wagner, 1955 Miridae mediterraan Aukema & Lommen 2017 A3 2018 Tuponia mixticolor (A. Costa, 1862) Miridae mediterraan deze publicatie B 1991 Cymatia rogenhoferi (Fieber, 1864) Corixidae Oost-Europa Kelleher & Van der Velde 2001 B 2006 Cardiastethus fasciiventris Anthocoridae Midden-Europa Aukema & Hermes (Garbiglietti, 1869) 2009

aukema et al. ‒ nieuwe en interessante nederlandse wantsen ix  Cat. Jaar Soort Familie Herkomst Referentie Cat. Year Species Family Origin Reference

B 2010 Arocatus roeselii (Schilling, 1829) Lygaeidae Midden-Europa Aukema 2011a B 2013 Arocatus melanocephalus Lygaeidae Midden-Europa Aukema 2016 (Fabricius, 1798) Lygaeidae Midden-Europa Aukema 2016 B 2013 Psallus aethiops (Zetterstedt, 1838) Miridae Midden-Europa Aukema 2016 B 2018 Atractotomus marcoi Carapezza, 1982 Miridae Zuid-Europa deze publicatie B 2018 Holcogaster fibulata (Germar, 1831) Pentatomidae mediterraan deze publicatie C 1989 Brachynotocoris puncticornis Miridae Noord- Aukema 1990b Reuter, 1880 mediterraan C 1990 Nysius graminicola (Kolenati, 1845) Lygaeidae Midden-Europa Aukema 1992 C 1990 modestus Miridae Midden-Europa Aukema 1990b (Meyer-Dür, 1843) C 1990 Psallus punctulatus Puton, 1874 Miridae Midden-Europa Aukema 1990b C 1991 Coriomeris scabricornis (Panzer, 1805) Coreidae Midden-Europa Aukema & Hermes 1992 C 1992 Emblethis denticollis Horváth, 1878 Lygaeidae Midden-Europa Aukema 1996 C 1992 Eurydema ornata (Linnaeus, 1758) Pentatomidae Midden-Europa Aukema 1993 C 1992 Brachycarenus tigrinus (Schilling, 1829) Rhopalidae Midden-Europa Aukema 1993 C 1994 Metopoplax fuscinervis Stål, 1872 Lygaeidae mediterraan Aukema et al. 2005b C 1997 Micronecta giseola Horváth, 1899 Corixidae Midden-Europa Aukema et al. 2000 C 1997 Rhaphigaster nebulosa (Poda, 1761) Pentatomidae Midden-Europa Aukema & Steeghs 2002 C 2000 Horvathiolus superbus (Pollich, 1781) Lygaeidae Midden-Europa Aukema et al. 2005b C 2000 Stagonomus bipunctatus pusillus Pentatomidae Midden-Europa Aukema et al. 2003 (Herrich-Schaeffer, 1830 C 2002 Tritomegas sexmaculatus Cydnidae Midden-Europa Aukema 2003 (Rambur, 1839) C 2003 Elasmostethus minor Horváth, 1899 Acanthoso- Midden-Europa Aukema et al. 2005b matidae C 2003 Xylocoridea brevipennis Reuter, 1876 Anthocoridae West-mediterraan Aukema et al. 2005b C 2003 Derephysia sinuatocollis Puton, 1879 Tingidae Midden-Europa Bos et al. 2005 C 2005 Orius laevigatus (Fieber, 1860) Anthocoridae Zuidwest-Europa Aukema & Loomans 2005 C 2007 Lyctocoris dimidiatus (Spinola, 1837) Anthocoridae Midden-Europa Aukema & Hermes 2009 C 2007 Macrolophus rubi Woodroffe, 1957 Miridae Midden-Europa Aukema & Hermes 2009 C 2008 Orthotylus ochrotrichus Fieber, 1864 Miridae Atlantisch- Aukema & Hermes mediterraan 2009 C 2008 Pinthaeus sanguinipes (Fabricius, 1781) Pentatomidae Midden-Europa Aukema & Hermes 2009 C 2009 Lygaeus simulans Deckert, 1985 Lygaeidae Midden-Europa Aukema 2016 C 2010 Temnostethus tibialis Reuter, 1888 Anthocoridae Europa Aukema 2011a C 2010 Grypocoris sexguttatus (Fabricius, 1777) Miridae Midden-Europa Aukema 2011a

    52 ‒ 19 Cat. Jaar Soort Familie Herkomst Referentie Cat. Year Species Family Origin Reference

C 2011 Aradus betulae (Linnaeus, 1758) Aradidae Europa Aukema 2011b C 2011 Sciocoris homalonotus Fieber, 1851 Pentatomidae Midden-Europa Aukema 2011b C 2012 Pachycoleus pusillimus Dipsocoridae Midden-Europa Aukema et al. 2012 (J. Sahlberg, 1870) C 2015 Eremocoris fenestratus Lygaeidae Midden-Europa Aukema 2016 (Herrich-Schaeffer, 1839) C 2016 Ochetostethus nanus Cydnidae Atlantisch- Aukema et al. 2017 (Herrich-Schaeffer, 1834) mediterraan C 2016 Dimorphopterus spinolae Lygaeidae Midden-Europa Aukema et al. 2017 (Signoret, 1857) C 2017 Phoenicocoris dissimilis (Reuter, 1878) Miridae Midden-Europa Aukema & Lommen 2017 C 2017 Ochetostethus opacus (Scholtz, 1847) Cydnidae Oost-Europa deze publicatie C 2018 Atomoscelus onusta (Fieber, 1861) Miridae Zuid-Europa deze publicatie C 2018 Ceraleptus gracilicornis Miridae Midden-Europa deze publicatie (Herrich-Schaeffer, 1835) E 1913 Copium clavicorne clavicorne Tingidae Nederland Aukema et al. 2005b (Linnaeus, 1758) E < 1921 Psallus montanus Josifov, 1973 Miridae Nederland Aukema 2008b E 1977 Nysius cymoides (Spinola, 1837) Lygaeidae Nederland Aukema et al. 1997 E 1987 Rhyparochromus vulgaris Lygaeidae Nederland Aukema et al. 1997 (Schilling, 1829) literatuur Aukema, B. 1993. Rhopalus tigrinus (Rhopalidae) en Arnold, K. 2009. Halyomorpha halys (Stål, 1855), eine Eurydema ornatum (Pentatomidae) nieuw voor de für die europäischen Fauna neu nachgewiesen Nederlandse fauna (Heteroptera). – Entomologische Wanzenart (Insecta: Heteroptera, Pentatomidae, Berichten 53: 19-22. Pentatominae, Cappaeini). – Mitteilungen des Aukema, B. 1996. Emblethis denticollis nieuw voor de Thüringer Entomologenverbandes 16: 19. Nederlandse fauna (Heteroptera: Lygaeidae). Aukema, B. 1989. Annotated checklist of Hemiptera- – Entomologische Berichten 56: 125-128. Heteroptera of the Netherlands. – Tijdschrift voor Aukema, B. 1999. Heteroptera. – In: R.A. Ackerman, Entomologie 132: 1-104. P. van Halteren & M.J.P.J. Jenniskens (red.), Annual Aukema, B. 1990a. Drie miriden nieuw voor de Neder- report Diagnostic Centre 1998. Verslagen en Mede- landse fauna (Heteroptera: Miridae). – Entomo- delingen van de Plantenziektenkundige Dienst 200: logische Berichten 50: 165-168. 62-63. Aukema, B. 1990b. Brachynotocoris puncticornis nieuw Aukema, B. 2003. Wantsennieuws uit Zeeland (Heteropte- voor de Nederlandse fauna (Heteroptera: Miridae, ra). – Nederlandse Faunistische Mededelingen 18: 1-16. Orthotylinae). – Entomologische Berichten 50: 15-16. Aukema, B. 2008a. De invasieve Noord-Amerikaanse Aukema, B. 1992. Interessante Zeeuwse wantsen- wants Leptoglossus occidentalis bereikt ook Neder- vangsten (Hemiptera, Heteroptera). – Entomo- land (Heteroptera: Coreidae). – Nederlandse logische Berichten 52: 121-127. Faunistische Mededelingen 29: 78-80.

aukema et al. ‒ nieuwe en interessante nederlandse wantsen ix  Aukema, B. 2008b. Psallus (Apocremnus) montanus Josifov, Aukema, B. & Chr. Rieger (red.) 1999. Catalogue of 1973, in the Netherlands (Heteroptera, Miridae). the Heteroptera of the Palaearctic Region. Volume 3. – In: S. Grozeva & N. Simov (red.), Advances in ii. – Nederlandse Entomologische Heteroptera Research. Festschrift in Honour of Vereniging, Amsterdam. 80th Anniversary of Michael Josifov: 49-54. Pensoft Aukema, B. & Chr. Rieger (red.) 2001. Catalogue of Publishers, Sofia & Moscow. the Heteroptera of the Palaearctic Region. Volume 4. Aukema, B. 2011a. Nieuwe en interessante Nederlandse Pentatomomorpha i. – Nederlandse Entomologische wantsen iv (Hemiptera: Heteroptera). – Neder- Vereniging, Amsterdam. landse Faunistische Mededelingen 35: 53-59. Aukema, B. & Chr. Rieger (red.) 2006. Catalogue of Aukema, B. 2011b. Nieuwe en interessante Nederlandse the Heteroptera of the Palaearctic Region. Volume 5. wantsen v (Hemiptera: Heteroptera). – Nederlandse Pentatomomorpha ii. – Nederlandse Entomologische Faunistische Mededelingen 36: 1-7. Vereniging, Amsterdam. Aukema, B. 2013. De wantsen van Nationaal Park De Aukema, B. & J. Steeghs 2002. De wants Rhaphigaster Meinweg (Hemiptera: Heteroptera). – Natuur- nebulosa in Nederland (Heteroptera: Pentatomidae). historisch Maandblad 102: 278-285. – Nederlandse Faunistische Mededelingen 16: 99- Aukema, B. 2016. Nieuwe en interessante Nederlandse 101. wantsen vi (Hemiptera: Heteroptera). – Neder- Aukema, B., D.J. Hermes & J.H. Woudstra 1997. landse Faunistische Mededelingen 46: 57-85. Interessante Nederlandse wantsen (Heteroptera). Aukema, B. & D.J. Hermes 1992. Coriomeris scabricornis – Entomologische Berichten 57: 165-182. nieuw voor Nederland (Heteroptera: Coreidae). Aukema, B., B. van Maanen, D. J. Hermes & Ph. J. – Entomologische Berichten 52: 95-97. Zeinstra 2000. Micronecta griseola nieuw voor Aukema, B. & D.J. Hermes 2006. Verspreidingsatlas de Nederlandse fauna (Heteroptera: Corixidae). Nederlandse wantsen (Hemiptera: Heteroptera). – Entomologische Berichten 60: 39-40. Deel ii: Cimicomorpha i: 1-136. eis-Nederland, Aukema, B. & F. Bos, J.G.M. Cuppen & D.J. Hermes Leiden. 2003. Heteroptera - wantsen. – In: O. Vorst & Aukema, B. & D.J. Hermes 2009. Nieuwe en interes- J.G.M. Cuppen, Entomofauna van Meinweg en sante Nederlandse wantsen iii (Hemiptera: Hete- Roerdal - verslag van de 157e zomerbijeenkomst roptera). – Nederlandse Faunistische Mededelingen te Herkenbosch. – Entomologische Berichten 63: 31: 53-88. 64-66. Aukema, B. & G. Lommen 2017. Nieuwe en interes- Aukema, B., J. Bruers & G. Viskens 2005a. A New sante Nederlandse wantsen viii (Hemiptera: Hete- Zealand endemic Nysius established in the Nether- roptera). – Nederlandse Faunistische Mededelingen lands and Belgium (Heteroptera: Lygaeidae). 49: 101-106. – Belgian Journal of Entomology 7: 37-43. Aukema, B. & A.J.M. Loomans 2005. De wants Orius Aukema, B., F. Bos, D. Hermes & Ph. Zeinstra 2005b. laevigatus in Nederland (Heteroptera: Anthoco- Nieuwe en interessante Nederlandse wantsen ii, ridae). – Nederlandse Faunistische Mededelingen met een geactualiseerde naamlijst (Hemiptera: 23: 119-121. Heteroptera). – Nederlandse Faunistische Mede- Aukema, B. & Chr. Rieger (red.) 1995. Catalogue of the delingen 23: 37-76. Heteroptera of the Palaearctic Region. Volume 1. Aukema, B., M.D. Schwartz & K. den Bieman 2009. Enicocephalomorpha, Dipsocoromorpha, Nepo- Tropidosteptes pacificus (Van Duzee, 1921), another morpha, Gerromorpha, Leptopodomorpha. – Neder- Nearctic mirid in Europe (Hemiptera: Heteroptera: landse Entomologische Vereniging, Amsterdam. Miridae: Mirinae). – Zootaxa 2135: 65-68. Aukema, B. & Chr. Rieger (red.) 1996. Catalogue of Aukema, B., D. Hermes, P.-p. Chen & N. Nieser 2012. the Heteroptera of the Palaearctic Region. Volume 2. Wantsen van de Nederlandse Waddeneilanden v Cimicomorpha i. – Nederlandse Entomologische (Hemiptera: Heteroptera). – Nederlandse Faunis- Vereniging, Amsterdam. tische Mededelingen 38: 25-48.

    52 ‒ 19 Aukema, B., Chr. Rieger & W. Rabitsch 2013. Catalogue Dusolier F. & Lupoli 2015. Les Pentatomoidea de France: of the Heteroptera of the Palaearctic Region vi. clarifications taxonomiques et mises à jour nomen- Supplement. – Nederlandse Entomologische claturales et biogéographiques (Hemiptera-Hete- Vereniging, Amsterdam. roptera). – l’Entomologiste 71: 353-366. Aukema, B., T. Martens, N. Klunder & J. Prijs 2017. Ehanno, B. 1987a. Les hétéroptères mirides de France. Nieuwe en interessante Nederlandse wantsen vii Tome ii-b: Inventaire biogéographique et atlas. (Hemiptera: Heteroptera). – Nederlandse Faunis- – Inventaires de Faune et de Flore 42: i-x, 97-647. tische Mededelingen 48: 45-54. Ehanno, B. 1987b. Les hétéroptères mirides de France. Bergmann, E.J., P. Dilip Venugopal, H.M. Martinson, Tome ii-a: Inventaire et synthèses écologiques. M.J. Raupp & P.M. Shrewsbury 2016. Host plant – Inventaires de Faune et de Flore 40: 1-ix, 649- use by the invasive Halyomorpha halys (Stål) on 1075. woody ornamental trees and shrubs – PLoS One Hamers, B. 2018. Nachweis von Holcogaster fibulata 11 (2): e0149975. (Germar, 1831) in Nordrhein-Westfalen. – Heterop- Bos, F.G., B. Aukema & Th. Heijerman 2005. De teron 51: 14-15. wantsen van de Bemelerberg. Resultaten van een Haye, T, D. Wyniger & T.D. Gariepy 2014. Recent inventarisatie. – Natuurhistorisch Maandblad 94: 7-9. range expansion of brown marmorated stink bug Carapezza, A. 1982. Il genere Atractotomus in Sicilia e in Europe. – In: G. Müller, R. Pospichil & W. Ro- in Calabria (Heteroptera, Miridae). – Naturalista binson (red). Proceedings of the Eighth International Siciliano. (iv) 6: 41-48. Conference on Urban Pests, Veszprém, Hungary: Cianferoni, F., F. Graziani, P. Dioli & F. Ceccolini 2018. 309-314. ook Press. Review of the occurrence of Halyomorpha halys Hoebeke, E.R. & M.E. Carter 2003. Halyomorpha halys (Hemiptera: Heteroptera: Pentatomidae) in Italy, (Stål) (Heteroptera: Pentatomidae): a polyphagous with an update of its European and world distri- plant pest from Asia newly detected in north bution. – Biologia 73: 599-607. America. – Proceedings of the Entomological Claerebout, S., K. Dries, D. Eysermans, M. Gonze, Society of Washington 105: 237. K. van Damme & A. Seynaeve 2018. Holcogaster Hoffmann, H.-J. & A. Melber 2003. Verzeichnis der fibulata (Germar, 1831), une espèce nouvelle pour la Wanzen Deutschlands. – Entomologische Nach- faune belge (Hemiptera: Heteroptera: Pentatomidae: richten und Berichten, Beiheft 8: 209-272. [Entomo- Pentatominae). – Bulletin van de Koninklijke Bel- fauna Germanica 6] gische Vereniging voor Entomologie 154: 105-110. Isakov, Y.M. 2000. Notes on the and bio- Claerebout, S., T. Haye, E. Ólafsson, E. Pannier & J. nomics of Stagonomus bipunctatus (Heteroptera, Bultot 2019. Premières occurrences de Halyomorpha Pentatomidae). – Vestnik Zoologii 34 (3): 83-88, 109 halys (Stål, 1855) pour la Belgique et actualisation de [in Russian] sa répartition en Europe (Hemiptera: Heteroptera: Kerzhner, I.M. & M. Josifov 1999. Miridae Hahn, 1833. Pentatomidae). – Bulletin van de Koninklijke – In: B. Aukema & Chr. Rieger (red.), Catalogue Belgische Vereniging voor Entomologie 154 (2018): of the Heteroptera of the Palaearctic Region 3. 205-227. Cimicomorpha II. Netherlands Entomological Derjanschi, V. & J. Péricart 2005. Hémiptères Penta- Society, Amsterdam: i-xiv, 1-577. tomoidea Euro-Méditerranéens. Volume 1: Généra- Lee, D.-H., B.D. Short, S.v. Joseph, J.C. Bergh & lités. Systématique: première partie). – Faune de T.C. Leskey 2013. Review of the biology, ecology, France 90: 1-494. and management of Halyomorpha halys (Hemiptera: Dolling, W.R. 2006. Family Coreidae Leach, 1815. – In: Pentatomidae) in China, Japan, and the Republic B. Aukema & Chr. Rieger (red.), Catalogue of the of Korea. – Environmental Entomology 42: 627- Heteroptera of the Palaearctic Region 5. Pentato- 641. momorpha ii. Netherlands Entomological Society, Lock, K. 2018. The genus Tuponia Reuter, 1875 in Amsterdam: 43-101. Belgium (Hemiptera: Miridae). – Bulletin van de

aukema et al. ‒ nieuwe en interessante nederlandse wantsen ix  Koninklijke Belgische Vereniging voor Entomologie Ribes, J. & D. Gapon 2006. Taxonomic review of 154: 44-46. the genus Holcogaster Fieber, 1860 (Heteroptera: López-Sebastián, E., M.A. Vázquez & J. Selfa 2006. Pentatomidae) with the description of the male and Sobre ‘Holcogaster weberi’ (Hemiptera: Pentatomidae) female genitalia. – Russian Entomological Journal como oófago esporádico de ‘Thaumetopoea pityo- 15: 189-195. campa’ (Lepidoptera: Notodontidae) en el norte de Ribes, J. & S. Pagola-Carte 2013. Hémiptères Pentato- Valencia (España). – Boletín Sanidad Vegetal Plagas moidea Euro-Méditerranées. Volume 2: Pentatominae 32 (1): 21-28. (suite). – Faune de France 96: 1-423. Lupoli, R. 2017. Graphosoma lineatum (L., 1758) et Ribes, J. & E. Ribes 2002. Míridos del Principado de G. italicum (O.F. Müller, 1766), deux espèces Andorra no citados en el ‘Catalogue of Palaearctic valides et distinctes, probablement issues de la Heteroptera’. – Boletin de la Sociedad Entomologia transgression zancléenne méditerranéenne (Hemip- Aragonesa 31: 113-114. tera Pentatomidae). – l’Entomologiste 73: 19-33. Ribes, J., S. Pagola-Carte & J.P. Valcárcel 2006. Una Lupoli R. & F. Dusoulier 2015. Les punaises Pentato- sinonimia restituda en el género Holcostethus Fieber, moidea de France. – Éditions Ancyrosoma, Fon- 1860 (Hemiptera: Heteroptera: Pentatomidae). tenay-sous-Bois. – Boletin de la Sociedad Aragonesa 39: 407-408. Magnien Ph. & Ph. Ponel 2011. Les espèces du genre Rider, D.A. 2006. Family Pentatomidae Leach, 1815. Ochetostethus Fieber, 1860 en France. Découverte – In: B. Aukema & Chr. Rieger (red.), Catalogue d’Ochetostethus melonii Rizzotti-Vlach, 2000 en of the Heteroptera of the Palaearctic Region 5. Corse, nouveau pour la faune de France (Heteroptera, Pentatomomorpha ii. Netherlands Entomological Cydnidae, Sehirinae). – Nouvelle Revue d’Ento- Society, Amsterdam: 233-402. mologie (N.S.) 27: 303-310. Rizzotti Vlach, M. 1998. Due interessanti miridi in Alto Malumphy, C. 2014. Second interception of Halyomorpha Adige: Lygus adspersus (Schilling) e Atractotomus halys (Stål) (Hemiptera: Pentatomidae) in Britain. marcoi Carapezza (Insecta Heteroptera). – Atti dell’ – HetNews (3) 21: 4-5. Accademia Roveretana degli Agiati (7) 8 (B): 105-114. Nau, B.S. 1980. Tuponia carayoni Wagner (Hem., Schuster, G. 2005. Wanzen aus Bayern iv (Insecta, Miridae) new to Britain. – Entomologist’s Monthly Heteroptera). – Bericht der naturforschenden Magazine 116: 83-84. Gesellschaft Augsburg 62: 63-124 Péricart, J. 2010. Hémipteres Pentatomoidea Méditer- Simon, H. 2002. Erstes vorläufiges Verzeichnis der ranéens. Volume 3: Podopinae et Asopinae. – Faune Wanzen (Insecta: Heteroptera) in Rheinland-Pfalz. de France 93: 1-290. – Fauna Flora in Rheinland-Pfalz 9: 1379-1420. Protić, Lj. 2001. Catalogue of the Heteroptera fauna of Simon, H. 2007. 1. Nachtrag zum Verzeichnis der Yugoslav countries. Part Two. – Prirodnjački Muzej Wanzen in Rheinland-Pfalz (Insecta: Heteroptera). u Beogradu, Posebna Izdanja 39: 1-272. – Fauna Flora Rheinland-Pfalz 11: 109-135. Rabitsch, W. 2004. Annotations to a check-list of the Simov, N. & M. Josifov 2004. Contribution to the Heteroptera (Insecta) of Austria. – Annalen des Bulgarian fauna of Heteroptera. – Historia Naturalis Naturhistorischen Museums in Wien 105 B: 453- Bulgarica 16: 89-94. 492. Wachmann, E., A. Melber & J. Deckert 2004. Wanzen. Rabitsch, W. 2010. True Bugs (Hemiptera, Heteroptera). Band 2. Cimicomorpha. Microphysidae (Flechten- – In: Roques, A., M. Kenis, D. Lees, C. Lopez- wanzen) Miridae (Weichwanzen). – Die Tierwelt Vaamonde, W. Rabitsch, J.-Y. Rasplus & D. Roy Deutschlands 75: 1-288. (red.). Alien terrestrial of Europe. Wachmann, E., A. Melber & J. Deckert 2007. Wanzen. – BioRisk 4 (1): 407–403. Band 3. Pentatomomorpha i. Aradidae, Lygaeidae, Rabitsch, W. 2016. Beitrag zur Kenntnis der Wanzen- Piesmatidae, Berytidae, Pyrrhocoridae, Alydidae, fauna Voralbergs (Insecta: Hemiptera: Heteroptera). Coreidae, Rhopalidae, Stenocephalidae. – Die – Joannea Zoologie 15: 127-159. Tierwelt Deutschlands 78: 1-272.

    52 ‒ 19 Viskens, G., J. Bruers, F. Janssens & N. Thijs 2002. records of an invasive bug in Europe: Halyomorpha Determineersleutel voor de Belgische randwantsen halys Stål (Heteroptera: Pentatomidae), a new pest (Coreidae). – Natuurhistorische reeks Natuurpunt on woody ornamentals and fruit trees. – Mit- 2: 1-26. teilungen der Schweizerischen Entomologischen Wermelinger, B., D. Wyniger & B. Forster 2008. First Gesellschaft 81: 1-8.

summary New and interesting Dutch bugs ix (Hemiptera: Heteroptera) First Dutch records are given for Atomoscelis onusta, Atractotomus caprai and Tuponia (Tuponia) mixticolor (Miridae), Ceraleptus gracilicornis (Coreidae), Ochetostethus opacus (Cydnidae), Halyomorpha halys and Holcogaster fibulata (Pentatomidae). Dutch Graphosoma specimens appeared to belong to Graphosoma italicum instead of G. lineatum. A total of 67 additions to the Dutch fauna since 1988 are listed. 21 of these are exotic species, ten of non-European origin, two of doubtful origin and nine of European origin. The number of species listed for the Netherlands is now 655.

B. Aukema Wageningen [email protected]

C.F.M. den Bieman Ulvenhout

G. Lommen Brunssum

G. van de Maat Rijssen

L. Troisfontaine Venray

P. Vossen Maastricht

aukema et al. ‒ nieuwe en interessante nederlandse wantsen ix      52 ‒ 19