Objaœnienia Do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski

PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAÑSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY

DARIUSZ GA£¥ZKA, LESZEK MARKS

G³ówny koordynator Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski — W. MORAWSKI Koordynator regionu Warmii i Mazur — W. MORAWSKI

OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI

1:50000

Arkusz Gierzwa³d (212) (z 1 fig., 3 tab. i 4 tabl.)

WARSZAWA 2012 Autorzy: Dariusz GA£¥ZKA, Leszek MARKS Pañstwowy Instytut Geologiczny–Pañstwowy Instytut Badawczy, Warszawa ul. Rakowiecka 4, 00-975

Redakcja merytoryczna: Magdalena Olga KANIEWSKA

Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Badawczego prof. dr hab. Jerzy NAWROCKI

ISBN 978-83-7538-908-1

Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Jacek STR¥K

2 SPIS TREŒCI

I. Wstêp ...... 5 II. Ukszta³towanie powierzchni terenu ...... 8 III. Budowa geologiczna ...... 12 A. Stratygrafia...... 12 1. Paleogen ...... 13 a. Oligocen...... 13 2. Neogen ...... 13 a. Miocen ...... 13 3. Czwartorzêd ...... 14 a. Plejstocen ...... 15 Zlodowacenia najstarsze ...... 15 Zlodowacenie Narwi ...... 15 Stadia³ dolny ...... 15 Stadia³ górny ...... 16 Zlodowacenia po³udniowopolskie ...... 17 Zlodowacenie Nidy ...... 17 Zlodowacenie Sanu 1 ...... 18 Stadia³ dolny ...... 18 Stadia³ górny ...... 19 Zlodowacenia œrodkowopolskie ...... 22 Zlodowacenie Odry ...... 22 Stadia³ górny ...... 22 Zlodowacenie Warty ...... 22 Stadia³ dolny ...... 23 Stadia³ œrodkowy ...... 24 Stadia³ górny ...... 24 Interglacja³ eemski ...... 25 Zlodowacenie Wis³y ...... 25 Stadia³ œrodkowy ...... 26 Stadia³ górny ...... 29

3 b. Czwartorzêd nierozdzielony ...... 32 c. Holocen ...... 32 B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu ...... 33 C. Rozwój budowy geologicznej ...... 34 IV. Podsumowanie ...... 38 Literatura ...... 40

SPIS TABLIC

Tablica I — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000 Tablica II — Przekrój geologiczny C–D Tablica III — Zestawienie profili otworów badawczych dla SMGP (kartograficznych) Tablica IV — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000

4 I. WSTÊP

Obszar arkusza Gierzwa³d Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000 (SMGP) ograniczony jest nastêpuj¹cymi wspó³rzêdnymi geograficznymi: 20°00’i 20°15’d³ugoœci geograficznej wschodniej oraz 53°30’ i 53°40’ szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Pod wzglêdem administracyjnym nale¿y do województwa warmiñsko-mazurskiego (powiat ostródzki — gminy: D¹brówno, Ostróda i Grunwald; powiat olsztyñski — gminy: Olsztynek i Gietrz- wa³d). W regionalnym podziale Polski (Kondracki, 1980) obszar badañ znajduje siê na pograniczu Po- jezierza Che³miñsko-Dobrzyñskiego, Niziny Pó³nocnomazowieckiej oraz Pojezierza Mazurskiego. Przewa¿aj¹ca czêœæ terenu arkusza to obszary rolnicze, jedynie na wschód od doliny Drwêcy znajduj¹ siê wiêksze kompleksy leœne. Znacznie mniejsze po³o¿one s¹ na zachód od Dylewa, w rejonie Gierz- wa³du, Domkowa, Dur¹ga i Szyldaka. Opracowanie zosta³o wykonane w Pañstwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie zgod- nie z projektem badañ geologicznych zatwierdzonych przez Ministera Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa (DG/KOK/AO/489-NY27/99) 13 lipca 1999 r. Prace terenowe geologicz- no-zdjêciowe i dokumentacyjne wykonano w latach 1998–2000. Skartowano obszar o powierzchni 307 km2. Wykonano cztery wiercenia badawcze dla SMGP (kartograficzne): Grabin (otw. 2), Wigwa³d (otw. 12), Domkowo (otw. 30) i Frygnowo (otw. 41) (³¹cznie 619 m), 126 sond mechanicznych (800 m) i 1450 sond rêcznych (2900 m) oraz opisano 63 ods³oniêcia. Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych zamieszczonych na mapie geologicznej znajduje siê w tabeli 11. Wykorzystano tak¿e dokumentacje: glebowe, torfowe i z³o¿owe — zawieraj¹ce profile sond, wkopów i p³ytkich wierceñ. Przeanalizowano wyniki badañ geofizycznych z archiwalnych dokumentacji wykona-

1 Na obszarze arkusza znajduj¹ siê dwie miejscowoœci o identycznej nazwie, aby je odró¿niæ Lichtajny znajduj¹ce siê w pó³nocno-zachodniej czêœci arkusza oznaczono jako Lichtajny (N), natomiast Lichtajny le¿¹ce na wschód od Drwêcka oznaczono jako Lichtajny (S).

5 Tabela 1 Wykaz punktów dokumentacyjnych zamieszczonych na mapie geologicznej

Numer punktu Lokalizacja Rzêdna G³êbokoœæ Uwagi (miejscowoœæ) (m n.p.m.) (m) na mapie w notatniku rodzaj* geologicznej terenowym

1 1024 od Lichtajny (N) 136,0 3,5 Analiza petrograficzna glin zwa³owych zlodowa- 2 WH23 sm Lichtajny (N) 143,0 3,0 cenia Wis³y (stadia³u górnego) 3 1025 od Lichtajny (N) 143,0 3,5 4 WH26 sm Grabin 121,0 8,0 Analiza palinologiczna 5 WH110 sm Grabin 111,0 19,5 Dokumentacja przekroju geologicznego A–B Analiza petrograficzna glin zwa³owych zlodowa- 6 WH111 sm Gaj 155,0 16,0 cenia Wis³y (stadia³u górnego i œrodkowego) 7 WH112 sm Tomaszyn 156,0 16,0 Dokumentacja przekroju geologicznego C–D Analiza petrograficzna glin zwa³owych zlodowa- 8 WH87 sm Tomaszyn 144,0 8,0 cenia Wis³y (stadia³u górnego) 9 WH113 sm Dur¹g 152,0 15,0 Dokumentacja przekroju geologicznego A–B Analiza petrograficzna glin zwa³owych zlodowa- 10 1027 od Dur¹g 212,0 20,0 cenia Wis³y (stadia³u górnego i œrodkowego) 11 WH114 sm Grabin 137,0 16,0 Dokumentacja przekroju geologicznego A–B Analiza petrograficzna glin zwa³owych zlodowa- 12 1026 od Ostrowin 148,0 4,5 cenia Wis³y (stadia³u górnego) Analiza petrograficzna glin zwa³owych zlodowa- 13 1029 od Wigwa³d 161,0 3,2 cenia Wis³y (stadia³u górnego) 14 WH115 sm Pancerzyn 165,0 16,0 Dokumentacja przekroju geologicznego A–B 15 WH116 sm Pancerzyn 164,0 16,0 Dokumentacja przekroju geologicznego A–B 16 WH117 sm Pancerzyn 173,0 19,0 Dokumentacja przekroju geologicznego A–B 17 WH118 sm Domkowo 166,0 15,8 Dokumentacja przekroju geologicznego A–B 18 WH119 sm Domkowo 166,0 17,5 Dokumentacja przekroju geologicznego C–D 19 WH31 sm Rychnowo 154,0 16,0 Dokumentacja przekroju geologicznego C–D 20 WH120 sm Szczepankowo 194,0 16,0 Dokumentacja przekroju geologicznego C–D 21 WH121 sm Szczepankowo 188,0 8,4 Dokumentacja przekroju geologicznego C–D 22 WH122 sm Szczepankowo 186,0 17,5 Dokumentacja przekroju geologicznego C–D 23 WH123 sm Domkowo 166,0 16,0 Dokumentacja przekroju geologicznego A–B Analiza petrograficzna glin zwa³owych zlodowa- 24 D11-1030 od Pacó³tówko 169,5 27,5 cenia Warty (stadia³u górnego) i Odry (stadia³u górnego) Analiza petrograficzna glin zwa³owych zlodowa- 25 D12-1028 od Drwêck 3,5 168,0 cenia Wis³y (stadia³u górnego) Analiza petrograficzna glin zwa³owych zlodowa- 26 D13-452 od Lichtajny (S) 176,0 4,0 cenia Wis³y (stadia³u górnego) Analiza petrograficzna glin zwa³owych zlodowa- 27 WH90 sm Dylewo 206,0 10,0 cenia Wis³y (stadia³u górnego) 28 D10-637 od Pacó³tówko 204,0 3,0 Dokumentacja przekroju geologicznego A–B 29 WH124 sm Zapieka 191,0 16,0 Dokumentacja przekroju geologicznego A–B Analiza petrograficzna glin zwa³owych zlodowa- 30 WH125 sm Zapieka 191,0 16,3 cenia Wis³y (stadia³u górnego i œrodkowego) oraz analizy palinologiczne Analiza petrograficzna glin zwa³owych zlodowa- 31 WH5 + WH126 sm +wb Frygowo 191,0 15,7 cenia Wis³y (stadia³u górnego i œrodkowego) oraz analizy palinologiczne

*od — ods³oniêcie, sm — sonda mechaniczna, wb — wibrosonda

6 nych przez „Przedsiêbiorstwo Badañ Geofizycznych” (Warszawa) w rejonie Rynu (£yszkowska, 1982; Ml¹cka, Wojas, 1983) oraz „Bipromel” w rejonie Ostródy (Pilaciñski, 1987) i Olsztynka (Rogala, 1987). £¹cznie ponad 60 ci¹gów sondowañ elektrooporowych. Na potrzeby arkusza sporz¹dzono dokumentacjê badañ geoelektrycznych, wykorzystuj¹c¹ równie¿ wspomniane wy¿ej dokumentacje archiwalne (Jagodziñ- ski in., 1999). Wyniki badañ przedstawione w tym opracowaniu pos³u¿y³y jako podk³ad do wykonania prze- krojów geologicznych. Wykorzystano profile 117 g³êbokich wierceñ archiwalnych zestawionych w 11 przekrojach roboczych. Przygotowano tak¿e opracowanie specjalne (Ga³¹zka, Marks, 2001a) przedsta- wiaj¹ce wyniki analiz: uziarnienia i sk³adu petrograficznego ¿wirów w glinach zwa³owych oraz sk³adu minera³ów ciê¿kich i zawartoœci wêglanu wapnia – ³¹cznie 162 analizy dla 143 próbek z otworów wiertniczych, sond mechanicznych i ods³oniêæ. Wykonano równie¿ 39 analiz palinologicznych na 50 próbkach osadów pobranych z wierceñ i sond mechanicznych, przede wszystkim z osadów czwartorzêdowych we Frygnowie i Grabinie, a tak¿e z osadów paleogenu i neogenu (Biñka, 2000). Teren po³o¿ony w granicach arkusza Gierzwa³d objêty jest przez kilka przegl¹dowych opraco- wañ kartograficzno-geologicznych (Galon, 1948; Galon, Pacowska, 1953; Mañkowska, S³owiañski, 1978; Mañkowska, S³owiañski, 1978; S³owianski, 1978). Na po³udnie od arkusza Gierzwa³d Ga³¹zka i Marks (1997a, b) opracowali arkusz SMGP D¹brówno. Wschodnia granica terenu styka siê z obszarem arkusza Lubawa (Ga³¹zka, 2006). Zaœ na po³udniowym wschodzie Morawski (1995, 1996) opracowa³ arkusze SMGP Muszaki i Nidzica. W opracowaniu wykorzystano te¿ dane z arkusza SMGP I³awa (Ga³¹zka, 2003) oraz mapê liniowych elementów strukturalnych z arkusza I³awa Mapy Geologicznej Polski 1:200 000 wykonan¹ na podstawie kompleksowej analizy zdjêæ geofizycznych i teledetekcyjnych (Jagodziñski i in., 1999). Pierwsze prace kartograficzne w tym rejonie by³y prowadzone przez niemieckich geologów na pocz¹tku XX w. (Jentzsch, 1900; Michael, 1905). Opracowane wtedy szczegó³owe mapy geologiczne, arkusze: Gilgenburg (D¹brówno) i Geierswalde (Gierzwa³d) w skali 1:25000 najprawdopodobniej nie zachowa³y siê do naszych czasów w formie wydrukowanej. Mimo wieloletnich poszukiwañ w archi- wach niemieckich nie uda³o siê natrafiæ na najmniejszy œlad, poza potwierdzeniem faktu wykonania tych map przez niemieckiego geologa z Berlina R. Michaela. Niektóre dane z przeprowadzonych przez niego prac geologicznych i kartograficznych zachowa³y siê jednak w publikacjach (np. Jentzsch, 1900) m.in. charakterystyka budowy pod³o¿a osadów czwartorzêdowych w okolicach Ostródy, Szyldaka i Wigwa³du. Obszar arkusza by³ wczeœniej opracowywany w ramach regionalnych badañ stratygraficznych i paleogeograficznych (Marks, 1980, 1984, 1988a, b, 1990). Wiele uwagi poœwiêcono zagadnieniu maksymalnego zasiêgu l¹dolodu ostatniego zlodowacenia, równie¿ w tym rejonie Mazur (Nechay, 1927; Kondracki, 1952, 1972; Galon, 1957; Pachucki, 1961; Rühle, 1965; Galon, Roszkówna, 1961, 1967; Roszkówna, 1968; Marks, 1984, 1988a, b, 1991; Ga³¹zka i in., 1998a, b), oraz powierzchniom

7 sandrowym (Galon, 1957, 1968, 1972; Galon, Roszkówna, 1961; Kondracki, 1952, 1972; Kondracki, Pietkiewicz, 1967; Roszkówna, 1968; Marks, 1984). Nechay (1927) wyró¿ni³ ci¹g moren czo³owych Góra Dylewska–Nidzica, który wi¹za³ z transgresj¹ dobrzyñsk¹ wyznaczaj¹c¹ maksymalny zasiêg l¹dolodu podczas najm³odszego zlodowacenia. Kondracki (1952) swój czo³owomorenowy ci¹g II prowadzi³ od Lubawy, poprzez Dylewo do Olsztynka. Zachodnia czêœæ terenu arkusza znajduje siê w strefie sk³onu Garbu Lubawskiego, którego genezê wi¹zano z ruchami neotektonicznymi i akumulacj¹ lodowcow¹ w czasie zlodowacenia Wis³y (Marks, 1979). WyraŸne zró¿nicowanie rzeŸby arkusza Gierzwa³d wyjaœniano po³o¿eniem Garbu Lubawskiego na granicy lobów mazurskiego i wiœlanego. Znalaz³o to swoje odzwierciedlenie w przebiegu wyznaczanych ci¹gów moren czo³owych (Galon, Roszkówna, 1961), zwi¹zanych z zasiêgiem maksymalnym i fazami recesyjnymi l¹dolodu ostatniego zlodowacenia (Kondracki, 1952; Marks, 1984, 1988b). Znacznie mniej uwagi poœwiêcano innym formom rzeŸby, ale szczegó³owa analiza budowy geologicznej i rzeŸby Garbu Lubawskiego wykaza³a jego powi¹zanie z uk³adem elewacji pod³o¿a czwartorzêdu (Marks, 1980; Pasierbski, 1984; Borchert, 1994, 1998; Ga³¹zka, Marks, 2000a, b). Niniejsze opracowanie ma charakter kompleksowy. Przedstawia ono szczegó³owo budowê geo- logiczn¹ obszarów wysoczyznowych i poziomów sandrowych na zapleczu strefy marginalnej maksymalnego zasiêgu l¹dolodu stadia³u g³ównego zlodowacenia Wis³y.

II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

Powierzchnia terenu na obszarze arkusza obni¿a siê wyraŸnie ku pó³nocy. Najwy¿ej po³o¿ony obszar tworzy morena czo³owa (na wschód od Gierzwa³du) z kulminacj¹ na wysokoœci 232,4 m n.p.m. oraz wysoczyzna polodowcowa w rejonie Dylewka (224,2 m n.p.m.). Najni¿szy punkt znajduje siê w dolinie Drwêcy na pó³noc od Grabina (99,4 m n.p.m.). Deniwelacje na terenie arkusza przekraczaj¹ 130 m, natomiast ju¿ kilka kilometrów na zachód od granicy omawianego obszaru w rejonie Góry Dy- lewskiej dochodz¹ do 220 m na odcinku zaledwie 10 km. Wœród makroform najwiêksz¹ powierzchniê zajmuj¹: wysoczyzna morenowa i tarasy sandrowe. Garb Lubawski z jego kulminacj¹ w postaci Góry Dylewskiej (312,1 m n.p.m. – na zachód od terenu badañ) odegra³ istotn¹ rolê w kszta³towaniu rzeŸby nie tylko obszaru arkusza, ale znacznej czêœci po³udniowo-zachodnich Mazur. Ju¿ od dawna podkreœlano wyraŸne zró¿nicowanie rzeŸby tego terenu, wyjaœniaj¹c je po³o¿eniem Garbu Lubawskiego na granicy lobów mazurskiego i wiœlanego. Na obszarze arkusza znalaz³o to swoje odzwierciedlenie w przebiegu wyznaczanych ci¹gów moren czo³owych (Galon, Roszkówna, 1961), zwi¹zanych z zasiêgiem maksymalnym i fazami recesyjnymi l¹dolodu ostatniego zlodowacenia (Kondracki, 1952, Marks, 1984). Znacznie mniej uwagi poœwiêcano innym formom rzeŸby

8 Wiêksz¹ czêœæ terenu arkusza zajmuje wysoczyzna morenowa falista. Wystêpuje ona wy¿ej w po³udniowej czêœci terenu, od 200–220 m n.p.m. w rejonie Tu³odziada i Dylewa oraz 170–190 m n.p.m. na po³udniowym wschodzie w rejonie Mielna i Lichtajn (S), a obni¿a siê ku pó³nocy do 130–160 m n.p.m. w rejonie Grabina, Ostrowina i Tomaszyna. W obrêbie wysoczyzny wystêpuj¹ moreny czo³owe akumulacyjne,naogó³ o wy- sokoœci wzglêdnej do kilkunastu metrów. Moreny czo³owe tworz¹ kilka mniej lub bardziej wyraŸnych ci¹gów o przebiegu SSE–NNW: Frygnowo–Dylewo, Lichtajny (S)–Gierzwa³d–Szczepankowo, Rychnowo–Dur¹g i Elgnówko–Ostrowin (tabl. I). Najbardziej okaza³e moreny czo³owe znajduj¹ siê pomiêdzy Gierzwa³dem i Pacó³towem. Ich kulminacje dochodz¹ do 232 m n.p.m., a deniwelacje przekraczaj¹ 30 m. Ogromna liczba du¿ych g³azów narzutowych stwierdzona w tym rejonie w pocz¹tko- wej fazie badañ ulega³a znacznemu zmniejszeniu w wyniku prowadzonej na szerok¹ skalê akcji skupu narzutniaków dla celów surowcowych Obszary wysoczyznowe s¹ porozcinane przez kolejne poziomy sandrowe, przy czym zajêta przez nie powierzchnia powiêksza zarówno na pó³noc i po³udnie od ci¹gu moren czo³owych Lichtajny (S)–Gierzwa³d–Szczepankowo. Na obszarze arkusza wyró¿niono piêæ g³ównych erozyj- no-akumulacyjnych poziomów sandrowych (I–V). Ich powierzchnia jest urozmaicona licznymi zag³êbieniami po martwym lodzie, rynnami subglacjalnymi i m³odszymi rozciêciami erozyjnymi. W ob- rêbie poszczególnych tarasów ró¿nica wysokoœci mo¿e dochodziæ prawie do 60 m. Do takich sytuacji dochodzi w bezpoœrednim s¹siedztwie rynien subglacjalnych (np. rejon Woli Rychnowskiej — tabl. II) gdzie piaski i ¿wiry poziomów sandrowych by³y akumulowane w bezpoœrednim s¹siedztwie wyta- piaj¹cych siê bry³ martwego lodu zalegaj¹cych w rynnie polodowcowej. P³ynny proces wytapiania siê martwego lodu nie doprowadzi³ w wiêkszoœci przypadków do zaburzeñ i przemieszczania po stoku osadzonych ju¿ piasków i ¿wirów wodnolodowcowych. Doskonale jest to widoczne w profilach œwie- ¿ych (z 2000 r.) ods³oniêæ na pó³nocny wschód od Woli Rychnowskiej powsta³ych podczas usuwania drzew pod lini¹ wysokiego napiêcia. Autorzy zdecydowali siê nie stosowaæ oddzielnego wydzielenia „piaski i ¿wiry rynnowe” dla osadów wodnolodowcowych akumulowanych w rynnach i ich bezpo- œrednim s¹siedztwie. U¿ywanie wydzielenia „piaski i ¿wiry poziomów sandrowych” w rynnach polodowcowych wskazuje lepiej na ich zwi¹zek z osadami poszczególnych tarasów sandrowych w obszarze pozarynnowym. Wykonywane od 1999 roku datowania wielkich g³azów narzutowych metodami izo- topów kosmogenicznych (Gosse, Klein, 1996; Glosse i in., 1995; Rinterknecht i in., 2002) wykaza³y, ¿e po³udniowa czêœæ rynny subglacjalnej górnej Drwêcy w rejonie Mielna by³a uwolniona od lodu o oko³o 4000 lat wczeœniej ni¿ czêœæ pó³nocna (ci¹gi moren Rychnowo–Dur¹g) (Rinterknecht i in., 2002). St¹d te¿ wydaje siê uzasadnione przedstawianie stopniowego odpreparowywania rynien polodowcowych poprzez wrysowanie w nie osadów wodnolodowcowych kolejnych poziomów san-

9 drowych. Bêd¹ce nadal w opracowaniu próbki palinologiczne z rejonu Góry Dylewskiej umo¿liwi¹ przeprowadzenie pe³niejszej analizy paleogeograficznej na s¹siednim arkuszu Lubawa Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski (Ga³¹zka, 2006). Zajmuj¹cy najwiêkszy obszar, poziom sandrowy I, wystêpuje w po³udniowej czêœci terenu. Tworzy rozleg³e powierzchnie na wysokoœci od 200 m n.p.m. na pó³noc od Tu³odziada, do 175 m n.p.m na pó³nocny-zachód od Korsztyna i Frygnowa. W rejonie Mielna taras ten odpowiada najm³odszemu tarasowi sandrowemu (IV) na arkuszu D¹brówno (Ga³¹zka, Marks, 1997a, b). Na jego powierzchni znajduj¹ siê wyj¹tkowo liczne i rozleg³e zag³êbienia wytopiskowe. Pomierzone w ods³oniêciach kierunki warstwowañ skoœnych w osadach piaszczystych wskazuj¹ na dominuj¹ce kierunki przep³ywu wód sandrowych z pó³nocnego-zachodu na po³udniowy-wschód w obrêbie ca³ego tarasu. Jest to sytuacja wyj¹tkowa, w pozosta³ych tarasach nie obserwuje siê tak wyraŸnie zaznaczonego dominuj¹cego kierunku odp³ywu wód roztopowych. Poziom sandrowy II zachowany jest fragmentarycznie we wschodniej i œrodkowej czêœci obszaru arkusza na wysokoœci 160–180 m n.p.m. na pó³noc od Lichtajn (S) w rejonie Warglewa, Kiersztanowa i na po³udnie od Wigwa³du. Poziom sandrowy III tworzy rozleg³¹ powierzchniê na wysokoœci od 160 m n.p.m. na po³udnie od Elgnówka do oko³o 130 m n.p.m. na pó³noc od Drwêcka i Kiersztanówka oraz wystêpuje w dolinach sandrowych na wysokoœci 175–155 m n.p.m. w rejonie Szczepankowa, Domkowa i Rych- nowa osi¹gaj¹c najmniejsz¹ wysokoœæ oko³o 120 m n.p.m. (pod osadami deluwialnymi) w po³udniowej czêœci rynny Grabiczka pod Rychnowem. Na powierzchni tego tarasu znajduj¹ siê najwiêksze zag³êbienia wytopiskowe — „Œwiêtajñskie bagna” w rejonie wsi Œwiêtajñska Karczma. Drugi pod wzglêdem powierzchni poziom sandrowy IV,po³o¿ony na wysokoœci 160–140 m n.p.m. w pó³nocnej i pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru arkusza posiada najbardziej urozmaicon¹ powierzchniê. Na pó³nocny-wschód od jeziora Gugowo jego osady prawie ca³kowicie zamaskowa³y dwie rynny polodowcowe. Taras IV wystêpuje tak¿e w dolinie sandrowej przekszta³canej przez rzekê Dylewkê w zachodniej czêœci terenu. Taras ten powsta³ w czasie niewielkiej oscylacji l¹dolodu zazna- czonej morenami czo³owymi (akumulacyjnymi i spiêtrzonymi) w rejonie Dur¹g–Szyldak–Ostrowin–Tomaszyn. Dolina sandrowa Dylewki (na pó³noc od Dylewa) wystêpuje na przed³u¿eniu zamaskowanej osadami rynny polodowcowej jeziora Wielka D¹browa (Ga³¹zka, Marks, 1997a) zaczynaj¹cej siê w rejonie Dylewa. W rejonie Bartek (tabl. I) piaszczysto-¿wirowe osady I poziomu sandrowego wype³niaj¹ce rynnê polodowcow¹ osi¹gaj¹ ponad 20 m mi¹¿szoœci, jednak na pó³noc od Dylewa nie ma ju¿ dowodów na dalszy przebieg rynny. Pod osadami rzecznymi Dylewki i lokalnie piaskami i ¿wirami fluwioglacjalnymi IV tarasu sandrowego (maksymalnie 2,0–2,8 m) wystê- puje warstwa glin zwa³owych o mi¹¿szoœciach przekraczaj¹cych 4 m. Jest to pierwszy taras dla którego

10 zmierzone kierunki warstwowañ skoœnych w osadach piaszczysto-¿wirowych wykazuj¹ na generaln¹ zmianê kierunku odp³ywu wód sandrowych z po³udniowego na pó³nocny. Najm³odszypoziom sandrowy V jest szczególnie zwi¹zany z rynn¹ górnej Drwêcy. Wy- stêpuje g³ównie w formie w¹skich tarasów w s¹siedztwie wspó³czesnej doliny rzecznej od 120 m n.p.m. w rejonie Rychnowskiej Woli do 105 m n.p.m. na pó³noc od Grabina. Ponadto znajduje siê w czêœciowo zachowanych rynnach na pó³noc i pó³nocny wschód od jeziora Gugowo oraz w s¹siedztwie rynny M³ynówki pod Tomaszynem, osi¹gaj¹c tam najwiêksz¹ wysokoœæ do 150 m n.p.m. W po³udniowej czêœci badanego terenu, w rejonie Frygnowa i Zybu³towa, wystêpuje rozleg³e obni¿enie o charakterze misy koñcowej na zapleczu moren czo³owych rejonu Grunwaldu (Ga³¹zka, Marks, 1997a). Obni¿enie to zosta³o w znacznym stopniu przekszta³cone przez póŸniejszy przep³yw wód roztopowych oraz wype³nione osadami I poziomu sandrowego. Na obszarze arkusza wystêpuj¹ co najmniej trzy systemy rynien polodowcowych. Dominuj¹cy system rynien wyraŸnie zarysowuje siê na mapie liniowych elementów strukturalnych (Jagodziñski i in., 1999). Dwie g³ówne rynny: górnej Drwêcy–Jeziora Mielno oraz Grabiczka maj¹ przebieg NW–SE. D³u¿sza z nich tj. rynna górnej Drwêcy–Jeziora Mielno znajduje siê we wschodniej czêœci obszaru arkusza, ale jej wyloty znajduj¹ siê ju¿ poza pó³nocn¹ i wschodni¹ jego granic¹. W œrodkowej czêœci terenu rynna ta jest silnie przekszta³cona przez póŸniejsze przep³ywy wód roztopowych oraz wype³niona przez osady gliniaste i piaszczysto-gliniaste powsta³e po wytopieniu du¿ej bry³y martwego lodu na po³udnie od Woli Rychnowskiej. W rejonie Wy¿nic i Grabina, rynnie górnej Drwêcy towarzysz¹ przekszta³cone przez roœlinnoœæ równiny zastoiskowe,po³o¿one na wysokoœci 140–150 m n.p.m. Rynna Grabiczka równoleg³a do rynny górnej Drwêcy le¿y bardziej na zachód, a jej po³udnio- we zakoñczenie znajduje siê na zapleczu moren czo³owych w rejonie Gierzwa³du. Drugi system rynien polodowcowych ma przebieg po³udnikowy. W zachodniej czêœci terenu pomiêdzy Tu³odziadem a Dylewem widoczne s¹ œlady pó³nocnego zakoñczenia rynny jeziora Wielka D¹browa (Ga³¹zka, Marks, 1997a), bardzo zatarte przez póŸniejsze przep³ywy sandrowe. Jeszcze mniej widoczne œlady dawnej rynny subglacjalnej zaznaczaj¹ siê w ci¹gu obni¿eñ na obszarze wysoczyzny i poziomów sandrowych na wschodzie, pomiêdzy jeziorem Mielno a Tomaszynem. Z kolei d³u¿sza oœ jeziora Gugowo wyznacza kierunek zatartej przez przep³ywy sandrowe rynny subglacjalnej, generalnie po³udnikowej, ale o przebiegu sinusoidalnym. Ewentualne œlady jeszcze jednej po³udnikowej rynny s¹ widoczne w powierzchni sandrowej pomiêdzy Korsztynem a Frygnowem. Jest to prawdopodobnie pó³nocne zakoñczenie rynny Jeziora D¹browa ko³o miejscowoœci Samin, wyraŸnie widocznej na arkuszu D¹brówno (Ga³¹zka, Marks, 1997a). Trzeci system sk³ada siê ze stosunkowo krótkich (najwy¿ej kilkukilometrowych) rynien polodowcowych o przebiegu NE–SW, czyli prostopad³ych do systemu pierwszego. Na pó³noc od Wy¿nic prosto-

11 padle do rynny górnej Drwêcy znajduje siê podrzêdna i krótka rynna jezior Obst i Gugowo, zaœ na pó³nocny-wschód od jeziora Gugowo widoczne s¹ w powierzchni sandrowej krótkie fragmenty co najmniej dwóch rynien polodowcowych. Równie¿ jezioro Ostrowin o kszta³cie trójk¹ta, wystêpuj¹ce w pó³nocnej czêœci rynny górnej Drwêcy, le¿y na skrzy¿owaniu z prostopad³¹ rynn¹ o przebiegu NE–SW. Na po³udniowy-wschód od Gierzwa³du w rejonie Korsztyna wystêpuje o z (d³ugoœæ oko³o 3 km) o przebiegu NNW–SSE, towarzysz¹cy œladom ewentualnej po³udnikowej rynny polodowcowej. Liczne, drobne formy akumulacji szczelinowej wystêpuj¹ szczególnie licznie w depresji koñco- wej na zapleczu moren grunwaldzkich (Ga³¹zka, Marks, 1997a) w rejonie Zybu³towa. Dwa najwiêksze, typowe kemy wystêpuj¹ w rejonie Pacó³towa i Rychnowa, w obu formach drobnoziarniste piaski i mu³ki mog¹ osi¹gaæ nawet 15 m mi¹¿szoœci. Pojedyncze kemy znajduj¹ siê na wysoczyŸnie w rejonie Platyn i Wigwa³du a tak¿e w rynnie górnej Drwêcy w rejonie Kiersztanowa, w rynnie Grabiczka ko³o Dur¹ga oraz w rynnie jeziora Gugowo na pó³nocny-zachód od Wigwa³du. Na obszarze arkusza jeziora wystêpuj¹ stosunkowo nielicznie, najwiêksze z nich to: Mielno, Wielki Omin, Ostrowin, Lichtajny, Dur¹g, Gugowo, Platyny i Obst o ³¹cznej powierzchni oko³o 6 km2. W rynnach polodowcowych, a tak¿e w misach koñcowych w rejonie Tu³odziada i Zybu³towa rozci¹gaj¹ siê równiny torfowe. Przez obszar arkusza biegn¹ dwa dzia³y wodne pierwszego rzêdu: Dylewo–Gierzwa³d–Pacó³towo–Lich- tajny (S) (oddzielaj¹cy zlewniê Wis³y od zlewni Zalewu Wiœlanego) oraz Drwêck–Lichtajny (S) (oddzielaj¹cy zlewnie Zalewu Wiœlanego od zlewni Prego³y). Sieæ rzeczna jest umiarkowanie rozwiniêta. Najwiêksz¹ rzek¹ jest Drwêca której Ÿród³a po³o¿one sa na NNW od Pacó³tówka. W rynnie Grabiczka p³ynie rzeka o tej samej nazwie, od Jeziora Lichtajny porzuca jednak tê rynnê i malowniczym prze³omem dociera do Drwêcy tu¿ poza pó³nocn¹ granic¹ badanego terenu. W po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru arkusza znajduje siê œrodkowy odcinek biegu Marózki i jej lewobrze¿ny dop³yw — Struga Grunwaldzka. Marózka na swej drodze do £yny wpada tu do jeziora Mielno.

III. BUDOWA GEOLOGICZNA

A. STRATYGRAFIA

G³ównym przedmiotem badañ stratygraficznych przeprowadzonych w ramach opracowania arkusza Gierzwa³d by³y osady czwartorzêdowe. Przebija je piêæ otworów wiertniczych, siêgaj¹c jedynie utworów paleogenu (otwór archiwalny Tomaszyn, otw. 8). Pe³ny profil utworów starszych od czwar- torzêdu, a¿ do pod³o¿a granitowego, zosta³ rozpoznany na s¹siednim arkuszu Nidzica (Morawski, 1996). Do interpretacji stratygraficznej wykorzystano profile wszystkich 117 wierceñ.

12 1. Paleogen

a. Oligocen

Piaski glaukonitowe stwierdzono w otworze archiwalnym Tomaszyn (otw. 8 — g³êb. 263,4–272,2 m). S¹ to drobnoziarniste piaski szaro-zielone, piaskowce, miejscami mu³ki piaszczysty z gniazdami piasków glaukonitowych. Osady tego wieku nie zosta³y przewiercone na badanym terenie. Ich strop wystêpuje na wysokoœci oko³o 110–115 m p.p.m w pó³nocno-wschodniej czêœci arkusza. i oko³o 40 m p.p.m. w czêœci zachodniej. W starszych opracowaniach niemieckich (Jentzsch, 1900) piaski glaukonitowe by³y opisywane na podstawie p³ytkiego wiercenia w Dêbowej Górze (na pó³nocny wschód od Mielna). Jednak w odwierconej w bezpoœrednim s¹siedztwie w 1998 r. studni nie natrafiono na opisywane osady. Drobnoziarniste, zielonkawe piaski stwierdzono w podobnej sytuacji w otworze badawczym w Tymawie (Ga³¹zka, Marks, 1997a, b), jednak wystêpowa³y w nich dosyæ liczne czer- wone skalenie, wskazuj¹c na czwartorzêdowy wiek osadów.

2. Neogen

a. Miocen

Mu³ki, mu³owce i piaski kwarcowe stwierdzono w otworze kartograficznym Wigwa³d (otw. 12 — g³êb. 263,7–266,0 m) i otworze archiwalnym Tomaszyn (otw. 8 — g³êb. 257,3–263,4 m). S¹ to piaski drobno- i œrednioziarniste, kwarcowe, bia³e, bezwapniste. Sk³ad minera³ów ciê¿kich wykazuje przewagê ziaren minera³ów odpornych, dobrze wysortowanych i obtoczo- nych, z wyraŸn¹ dominacj¹ granatów (do 65%). Brak jest tlenków wtórnych i siarczków, które zosta³y zniszczone podczas d³ugiego transportu. W po³udniowo-wschodniej czêœci terenu arkusza, osady te wystêpuj¹ bezpoœrednio w pod³o¿u osadów czwartorzêdowych. Maksymalne mi¹¿szoœci osi¹gaj¹ w rejonie Rychnowa — oko³o 90 m. Po³o¿enie stropu jest zmienne. W depresji górnej Drwêcy jest to oko³o 110 m p.p.m., natomiast w zachodniej czêœci obszaru arkusza mo¿e dochodziæ do 50 m n.p.m. I³y, piaski i mu³ki stwierdzono w otworach kartograficznych Grabin (otw. 2 — g³êb. 104,6–112,0 m), Wigwa³d (otw. 12 — g³êb. 258,0–263,7 m) i Frygnowo (otw. 41 — g³êb. 152,4–153,0 m) oraz w otworze archiwalnym Tomaszyn (otw. 8 — g³êb. 249,5–257,3 m). Otwór kartograficzny Dom- kowo (otw. 30) równie¿ koñczy siê w tych osadach (86,5–88 m). Wystêpuj¹ one bezpoœrednio w pod³o¿u utworów czwartorzêdowych na znacznej czêœci obszaru arkusza, osi¹gaj¹c kilka metrów (8–10 m) mi¹¿szoœci w depresji górnej Drwêcy, ale kilkadziesi¹t metrów (90 m) (prawdopodobnie wskutek deformacji glacitektonicznych) w elewacji Stêbark–Rychnowo–Szyldak. Wi¹¿¹ siê z tym znaczne ró¿nice w wysokoœci po³o¿enia stropu: od oko³o 100 m p.p.m. w pólnocno-wschodniej czêœci terenu do oko³o 100 m n.p.m. w rejonie Domkowa i Rychnowa. W sp¹gu s¹ to ciemnoszare bezwapniste

13 i³y z domieszk¹ substancji organicznej lub mu³owce i i³y pstre z przemazami mu³ków. Wy¿ej wystê- puj¹ zielonkawe piaski œrednio- i drobnoziarniste oraz mu³ki piaszczyste. I³y z wêglem brunatnym stwierdzono tylko w otworze kartograficznym Domkowo (otw. 30 — g³êb. 79,8–86,5 m). S¹ to bezwapniste i³y szarobrunatne z wk³adkami wêgla brunatnego i przemazami jasnoszarych mu³ków. Wystêpuj¹ bezpoœrednio pod utworami czwartorzêdowymi w najwy¿ej po³o¿onych partiach elewacji pod³o¿a w rejonie Domkowa i Rychnowa, osi¹gaj¹c maksymalnie do 20 m mi¹¿szoœci.

3. Czwartorzêd

Mi¹¿szoœæ osadów czwartorzêdowych w depresjach pod³o¿a dochodzi do 261 m (Wigwa³d — otw. 12), lecz na elewacjach wynosi oko³o 80 m (Domkowo — otw. 30). Decyduj¹cy wp³yw na sto- pieñ zachowania i mi¹¿szoœci osadów czwartorzêdowych mia³o powstanie ju¿ podczas pierwszego zlodowacenia egzaracyjnej depresji górnej Drwêcy. Nie jest wykluczone, ¿e wyj¹tkowo strome (prawie 200 m na 6 km) po³udniowo-zachodnie krawêdzie depresji mog¹ mieæ g³êbsze za³o¿enia tektoniczne. Byæ mo¿e wiêcej informacji na ten temat dostarcz¹ specjalnie pod tym k¹tem zaprojektowane prace badawcze na obszarze s¹siedniego arkusza SMGP Lubawa. Mimo stosunkowo licznych otwo- rów archiwalnych oraz czterech otworów kartograficznych wykonanych na potrzeby niniejszego opracowania, profil osadów czwartorzêdowych nie móg³ byæ wszechstronnie udokumentowany. Przyczyn¹ takiego stanu rzeczy jest jego fragmentarycznoœæ, przede wszystkim w strefach elewacji pod³o¿a, gdzie wystêpuj¹ liczne przerwy sedymentacyjne i erozyjne oraz deformacje glacitektoniczne, a tak¿e brak przewodnich (interglacjalnych) osadów organicznych poza udokumentowan¹ seri¹ je- ziorn¹ interglacja³u eemskiego we Frygnowie (Biñka, 2000). Stratygrafia osadów plejstoceñskich zosta³a w znacznym stopniu oparta na szczegó³owym opracowaniu litologiczno-petrograficznym osa- dów (Ga³¹zka, Marks, 2001a), opracowaniach regionalnych (Michalska, 1967, 1975; Rzechowski i in., 1975; Marks, 1990, 1995; Ba³uk, 1991; Krupiñski, Marks, 1993a, b; Lindner, Marks, 1995a, b; Lindner i in., 1995; Marks, 1995; Lisicki, 1996, 1998; Ga³¹zka i in., 1998a, b, 2000; Morawski, 1991) oraz strategii przyjêtej na s¹siednich arkuszach: D¹brówno (Ga³¹zka, Marks, 1997a, b) oraz Nidzica i Muszaki (Kenig, 1994, 1995; Morawski, 1995, 1996). Podstawowym kryterium s³u¿¹cym rozpoziomowaniu poszczególnych glin zwa³owych by³ sk³ad petrograficzny ¿wirów. Zestawienie wyników analiz petrograficznych z wierceñ kartograficznych zosta³o przedstawione na tablicy III. Podobnie jak na terenie arkusza D¹brówno (Ga³¹zka, Marks, 1997a, b), na obszarze opracowa- nego arkusza w pod³o¿u czwartorzêdu wystêpuj¹ g³êbokie depresje o charakterze egzaracyjnym (b¹dŸ egzaracyjno-tektonicznym), których dna s¹ wyœcielone g³ównie glinami zwa³owymi. W glinach tych z kolei wyciête s¹ rynny subglacjalne, wype³nione mi¹¿szymi seriami osadów wodnolodowcowych.

14 W kompleksie osadów czwartorzêdowych wystêpuj¹cych na obszarze arkusza wydzielono dwanaœcie poziomów glin zwa³owych, dziesiêciu z nich przypisano znaczenie stratygraficzne. Osady starszego plejstocenu tworz¹ prawie zwarte kompleksy glin zwa³owych o znacznej mi¹¿szoœci, m.in. w Wigwa³dzie (otw. 12) i Korsztynie (otw. 35). Ich stratygrafia mo¿e podlegaæ w przysz³oœci znacznej weryfikacji, poniewa¿ podstaw¹ podzia³u by³y przede wszystkim zró¿nicowane wartoœci wspó³czyn- ników petrograficznych, g³ównie otworze 12 oraz interpretacja profili uzyskanych z sondowañ elektrooporowych (Pilaciñski, 1987; Rogala, 1987; Jagodziñski i in., 1999;). O wiele bardziej wiarygodny jest podzia³ stratygraficzny osadów m³odszego plejstocenu, poniewa¿ wystêpuj¹ one na ca³ym obszarze, nie ograniczaj¹c siê wy³¹cznie do depresji pod³o¿a. Gliny zwa³owe s¹ zwykle rozdzielone osadami wodnolodowcowymi, podrzêdnie równie¿ zastoiskowymi oraz jeziornymi.

a. Plejstocen Zlodowacenia najstarsze Zlodowacenie Narwi

Zosta³y rozpoznane w profilach w Wigwa³dzie (otw. 12) i Grabinie (otw. 2) oraz w Korsztynie (otw. 35), gdzie zalegaj¹ bezpoœrednio na utworach neogenu w dnach g³êbokich depresji pod³o¿a. Powstanie tych depresji nale¿y wi¹zaæ przede wszystkim z egzaracj¹, czêœciowo równie¿ z erozj¹ wodnolodowcow¹. W rejonie elewacji Domkowa osady zlodowacenia Narwi s¹ zdeformowane glacitektonicznie.

Stadia³ dolny

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe to najprawdopodobniej piaski ró¿noziarniste z domieszk¹ ¿wirów. Zosta³y rozpoznane na podstawie interpretacji wyników sondowañ elektroporo- wych (Pilaciñski, 1987) wykonanych w rejonie Dur¹ga, Grabina i Korsztyna w zachodniej czêœci obszaru arkusza. Maj¹ mi¹¿szoœæ do 8–11 m i wyœcielaj¹ najni¿ej po³o¿one partie depresji Dyle- wo–Dur¹g–Lichtajny (S). Gliny zwa³owe zwykle s¹ ciemnoszare, mu³kowate, wapniste, lokalnie zawieraj¹ porwaki mioceñskich i³ów pstrych. Wystêpuj¹ na stokach i w dnach obni¿eñ w pod³o¿u czwartorzêdu: Dyle- wo–Dur¹g–Lichtajny (N) oraz górnej Drwêcy, gdzie osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ do 30 m, ale wskutek deformacji glacitektonicznych w rejonie Kitnowa nawet do 50 m. Stwierdzono je w Wigwa³dzie (otw. 12, g³êb. 232,2–258,0 m) (tabl. II). W glinach wystêpuj¹ liczne cienkie przewarstwienia ¿wirowo-piaszczyste (tak¿e w formie bruków) oraz wk³adki mu³ków, co mo¿e wskazywaæ na depozycjê w strefie bazalnej (gliny z od³o¿enia) (Piotrowski i in., 2001). Du¿e deniwelacje w pod³o¿u osadów czwartorzêdowych rzutuj¹ na wysokoœæ po³o¿enia stropu poszczególnych poziomów chronostratygraficznych. Strop glin

15 tej warstwy wystêpuje na wysokoœci od oko³o 80 m p.p.m. w rejonie Tomaszyn–Wigwa³d do oko³o 20–85 m n.p.m. w obni¿eniu Dur¹ga oraz w na stoku elewacji Domkowa (Kitnowo–Korsztyn). W sk³adzie petrograficznym frakcji ¿wirowej wœród materia³u skandynawskiego jest wiêcej wapieni paleozoicznych (34–46%) ni¿ ska³ krystalicznych (16–29%), przy znacznej zawartoœci piaskow- ców (4–14%) i dolomitów (do 12%). Wœród ska³ lokalnych s¹ podobne iloœci wapieni, mu³owców i piaskowców (do 8–10%). Œrednie wspó³czynniki petrograficzne O/K–K/W–A/B2 wynosz¹ 2,01–0,70–1,10 (10 analiz) (tabl. III).

Stadia³ górny

Mu³ki i piaski zastoiskowe wystêpuj¹ we Frygnowie (otw. 41 — g³êb. 132,2–152,4 m) i w Korsztynie (otw. 35). S¹ to szare mu³ki wapniste, miejscami piaszczyste lub ilaste, a tak¿e i³y warwowe. Zawieraj¹ sporadycznie cienkie (0,4–0,6 m) przewarstwienia piasków, g³ównie œrednio- i drobnoziarnistych, doœæ dobrze wysortowanych. Sk³ad minera³ów ciê¿kich (dominuj¹ amfibole) wskazuje na krótki transport i depozycjê przez wody roztopowe. Depozycja tych osadów zachodzi³a prawdopodobnie w niewielkich zbiornikach limnoglacjalnych z okresowym przep³ywem. Na podstawie badañ palinologicznych (Biñka, 2000) wykazano obecnoœæ redeponowanych ziarn py³ku zarówno wieku neogeñskiego jak i czwartorzêdowego. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe topiaski drobnoziarniste warstwowane poziomo lub piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami, lokalnie ¿wiry (sporadycznie g³aziki), miejscami z domieszk¹ substancji organicznej — lignitu. Próba wykonania analizy palinologicznej kilkunastu próbek pobranych z rdzeni otworu kartograficznego we Frygnowie (otw. 41) nie powiod³y siê ze wzglêdu na bardzo z³y stan zachowania ziarn py³ku (Biñka, 2000). Omawiane osady wystêpuj¹ w Grabinie (otw. 2 — g³êb. 99,4–104,6 m), Frygnowie (otw. 41 — g³êb. 107,2–132,2 m) i Wigwa³dzie (otw. 12 — g³êb. 230,8–232,2 m), a tak¿e w otworze archiwalnym w Korsztynie (otw. 35). Gliny zwa³owe z wk³adkami piasków i ¿wirów s¹ przewa¿nie wapniste ciemnoszare, zwykle mu³kowate, lokalnie zawieraj¹ porwaki neogeñskich i³ów pstrych. Wystêpuj¹ w Grabinie (otw. 2 — g³êb. 74,0–99,4 m, ok.: 30–63 m n.p.m.) i Wigwa³dzie (otw. 12 — g³êb. 222,45–230,8 m, ok.: 69–77 m p.p.m.), jak równie¿ w Korsztynie (otw. 35) (przekrój geologiczny A–B i tabl. II). W Grabinie (otw. 2) gliny te maj¹ liczne przewarstwienia mu³ków ilastych lub piaszczystych szaro-zielonych (do 5 m

2 Wspó³czynniki petrograficzne dla ¿wirów o œrednicy 5–10 mm, uzyskanych z glin zwa³owych, charakteryzuj¹ zale¿no- œci pomiêdzy ró¿nymi grupami ska³ skandynawskich gdzie: O — ska³y osadowe, K — ska³y krystaliczne i kwarc, W — ska³y weglanowe, A — ska³y nieodporne na nieszczenie, B — ska³y odporne na niszczenie, Wp — wapienie pó³nocne, Dp — dolomity pó³nocne.

16 mi¹¿szoœci) oraz piasków œrednio- i gruboziarnistych (do 6 m). Taka zmiennoœæ litologii mo¿e wska- zywaæ na strefê brze¿n¹ kopalnej rynny subglacjalnej. W sk³adzie petrograficznym frakcji ¿wirowej wœród materia³u skandynawskiego dominuj¹ wapienie paleozoiczne (33–46%) i ska³y krystaliczne (16–29%) przy mniejszym udziale dolomitów (9–15%). Wœród ska³ lokalnych przewa¿aj¹ wapienie, piaskowce i mu³owce (ka¿da grupa do 9%). Œrednie wspó³czynniki petrograficzne O/K–K/W–A/B przyjmuj¹ nastêpuj¹ce wartoœci: 2,30–0,50–1,50 (Wigwa³d, otw. 12 — 7 analiz) i 1,92–0,50–1,50 (Grabin, otw.2—11analiz) (tabl. III).

Zlodowacenia po³udniowopolskie

Osady zlodowaceñ po³udniowopolskich osi¹gaj¹ najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ w depresjach pod³o¿a czwartorzêdu. Na podstawie wyników badañ litologiczno-petrograficznych, a w szczególnoœci opieraj¹c siê na wartoœciach wspó³czynników petrograficznych frakcji ¿wirowej glin zwa³owych, wyró¿- niono osady zlodowacenia Nidy oraz dwóch stadia³ów zlodowacenia Sanu 1.

Zlodowacenie Nidy

Osady zlodowacenia Nidy wystêpuj¹ wy³¹cznie w depresjach pod³o¿a czwartorzêdu i s¹ reprezentowane przez jeden poziom glin zwa³owych, podœcielony przez piaski i ¿wiry wodnolodowcowe. W rejonie elewacji Domkowa osady zlodowacenia Nidy s¹ s³abo zaburzone glacitektonicznie. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe s¹tog³ównie piaski drobnoziarniste, na ogó³ dobrze wysortowane, lokalnie z domieszk¹ mioceñskiej substancji organicznej (Biñka, 2000). Miejscami s¹ to piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami i ma³ymi g³azami o œrednicy do 250 mm. Wystêpuj¹ w Grabinie (otw. 2 — g³êb. 57,2–74,0 m) i Wigwa³dzie (otw. 12 — g³êb. 200,6–222,45 m), a tak¿e w licznych otworach archiwalnych. Wœród minera³ów ciê¿kich przewa¿aj¹ granaty (61–69%), ziarna wszystkich minera³ów s¹ dobrze wysortowane. Cechy osadów wskazuj¹ na d³u¿szy transport w œrodowisku rzecznym, co mo¿e byæ skutkiem redepozycji starszych utworów (interglacjalnych?). Wysokoœæ zale- gania stropu serii jest zmienna, w pó³nocno-wschodniej czêœci terenu arkusza osi¹ga wysokoœæ oko³o 50 m p.p.m., a w czêœci pó³nocno-zachodniej dochodzi do 80 m n.p.m. Tak du¿e ró¿nice w po³o¿eniu równowiekowych serii w obrêbie i na zewn¹trz depresji górnej Drwêcy mog¹ wskazywaæ na g³êbsze za³o¿enia tektoniczne depresji i dzia³anie procesów neotektonicznych trwaj¹cych najprawdopodobniej do schy³ku zlodowacenia Odry. Gliny zwa³owe s¹szare, piaszczyste i wapniste. Wystêpuj¹ w otworze 2 (Grabin — g³êb. 52,0–57,2 m) i otworze 12 ( Wigwa³d — g³êb. 192,5–200,6 m) oraz w kilku otworach archiwalnych (Pacó³towo — otw. 37, Tu³odziad — otw. 39 i Tomaszyn — otw. 8). Mi¹¿szoœæ tego horyzontu wynosi przewa¿nie do 15 m, jedynie w rejonie Korsztyna dochodzi do 35 m. Strop wystêpuje na wysokoœci od oko³o 40 m p.p.m. w depresji górnej Drwêcy do prawie 120 m n.p.m. na po³udniowo-zachodnim

17 sk³onie elewacji Domkowa. Gliny tego wieku s¹ silnie zaburze glacitektonicznie m.in. w rejonie elewacji Domkowa. W glinach sporadycznie wystêpuj¹ przewarstwienia piasków drobnoziarnistych (np. otw. 8). W sk³adzie petrograficznym frakcji ¿wirowej wœród materia³u skandynawskiego dominuj¹ ska³y krystaliczne (23–32%), przy bardzo zmiennej zawartoœci wapieni paleozoicznych (12–47%) i do- lomitów (2–22%). Wœród ska³ lokalnych przewa¿aj¹ wapienie i mu³owce (do 8%), a miejscami piaskowce (do 10%). Œrednie wspó³czynniki petrograficzne O/K–K/W–A/B wynosz¹ odpowiednio: 1,20–0,60–0,80 (Wigwa³d, otw.12 — 8 analiz) i 1,70–0,60–1,54 (Grabin, otw.2—4analizy) (tabl. III).

Zlodowacenie Sanu 1

Zlodowacenie Sanu 1 jest reprezentowane przez trzy poziomy glin zwa³owych (jeden poziom w stadiale dolnym oraz dwa w stadiale górnym), rozdzielone piaskami i ¿wirami wodnolodowcowymi, jak równie¿ mu³kami i piaskami zastoiskowymi. Osady stadia³u dolnego i w mniejszym stopniu stadia³u górnego s¹ zdeformowane glacitektonicznie w rejonie elewacji Domkowa, przy czym te ostatnie wystêpuj¹ w formie prawie ci¹g³ej pokrywy na ca³ym obszarze arkusza. Dwie m³odsze gliny zawieraj¹ przewarstwienia piasków i ¿wirów. Bardzo zbli¿one do siebie, typowe dla zlodowacenia Sanu 1, wspó³czynniki petrograficzne m³odszych glin nie pozwalaj¹ na zaliczenie najwy¿szego poziomu glacjalnego do zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi). Na terenie s¹siedniego arkusza D¹brówno (Ga³¹zka, Marks, 1997a, b) i I³awa (Ga³¹zka, 2003) równie¿ nie znaleziono wystarczaj¹cych przes³anek wskazuj¹cych na obecnoœæ osadów pochodz¹cych z tego zlodowacenia.

Stadia³ dolny

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe zosta³y rozpoznane w otworze 39 (Tu³odziad) jako piaski ró¿noziarniste i ¿wiry. Zwykle maj¹ niewielkie mi¹¿szoœci, nieco wiêksze (ponad 30 m) wystêpuj¹ w obrêbie depresji pod³o¿a (np. w rejonie Korsztyna), co prawdopodobnie wynika z depozycji w rynnach subglacjalnych. Sporadycznie w dnach rynien subglacjalnych stwierdzono tak¿e wy- stêpowanie warstw bruku. Mu³ki i piaski zastoiskowe wystêpuj¹ we Frygnowie (otw. 41 — g³êb. 100,8–107,2 m). W sp¹gu osady te maj¹ postaæ szarych wapnistych mu³ków ilastych, miejscami z przewarstwieniami i³ów warwowych. Ich depozycja zachodzi³a w zbiorniku limnoglacjalnym z okresowym przep³ywem. Wy¿ej (na g³êb. 77,0–100,8 m) s¹ to piaski drobnoziarniste wapniste, ku górze przechodz¹ce miejscami w ró¿noziarniste, szare. Zawieraj¹ liczne przemazy substancji organicznej, niestety z³y stan zachowania ziarn py³ku nie pozwoli³ na wykonanie analiz palinologicznych. Warstewki organiczne rozdzielaj¹ osady o zró¿nicowanej litologii. Ró¿nice dotycz¹ przede wszystkim uziarnienia i sk³adu minera³ów ciê¿kich. W sp¹gu wysortowanie osadów jest dobre, potem coraz gorsze i dopiero w samym stropie nieco siê poprawia. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich wyraŸnie przewa¿aj¹ nieprzeŸroczyste (do 95%),

18 a zawartoœæ minera³ów przeŸroczystych jest doœæ zubo¿ona: w sp¹gu wystêpuj¹ jedynie amfibole (do 37%), biotyt (do 35%), chloryty (do 29%) oraz granaty (do 18%). Wy¿ej zwiêksza siê zawartoœæ amfiboli (do 51%) i granatów (do 38%), zanika biotyt i chloryty, natomiast sporadycznie pojawia siê w du- ¿ych iloœciach epidot (do 14%). Charakter tych osadów œwiadczy o okresowym sp³yniêciu zbiornika i rozwoju sedymentacji wodnolodowcowej, przy czym zubo¿enie ku stropowi sk³adu minera³ów ciê¿kich w sk³adniki mniej odporne wskazuje na daleki transport. Tê sekwencjê osadów wieñcz¹ mu³ki piaszczyste i piaski mu³kowate, wapniste, z niewielk¹ domieszk¹ substancji organicznej (otw. 41 — g³êb. 74,0–77,0 m), co wskazuje na powrót warunków zbiornikowych. Strop osadów wystêpuje na wysokoœci oko³o 115 m n.p.m. Gliny zwa³owe z wk³adkami piasków i ¿wirów s¹togliny wapniste ciemnoszare, zwykle piaszczyste, rzedziej ilaste. Wystêpuj¹ w otworachw:Wigwa³dzie (otw. 12 — g³êb. 137,1–192,5 m) Szyldaku (otw. 11), Wy¿nicach (otw. 20), Pacó³towie (otw. 37) i Tu³odziadzie (otw. 39). Sporadycznie w g³ównym poziomie glin wystêpuj¹ cienkie (kilkadziesi¹t cm) przewarstwienia pia- sków gliniastych, miejscami ze ¿wirami, wyj¹tkowo przewarstwienia mog¹ byæ bardziej mi¹¿sze do oko³o 4 m (otw. 12, tabl. II). Obserwacje poczynione w odkrywkach wêgla brunatnego w rejonie Ko- nina potwierdzaj¹ mo¿liwoœæ wystêpowania mi¹¿szych przewarstwieñ piaszczystych w jednowieko- wych poziomach glin zwa³owych (Ga³¹zka, Zabielski, 2005). W sk³adzie petrograficznym frakcji ¿wirowej wœród materia³u skandynawskiego dominuj¹ ska³y krystaliczne (25–42%) i wapienie paleozoiczne (15–31%) przy mniejszym, lecz bardzo zró¿nicowanym udziale piaskowców paleozoicznych (5–19%) i dolomitów (1–14%). Wœród ska³ lokalnych wystêpuj¹ g³ównie, i w podobnych iloœciach wapienie, piaskowce i mu³owce (do 13%). Œrednie wspó³czynniki petrograficzne O/K–K/W–A/B wynosz¹ odpowiednio 1,50–2,00–0,80 (23 analizy) (tabl. III). Strop tych glin wystêpuje na wysokoœci oko³o 20 m n.p.m. w pó³nocno-wschodniej czêœci terenu i oko³o 120 m n.p.m. w czêœci po³udniowo-zachodniej i zachodniej. Maksymaln¹ mi¹¿szoœæ osi¹gaj¹ w depresji górnej Drwêcy – do oko³o 60 m.

Stadia³ górny

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) maj¹ postaæ piasków ró¿noziarnistych wapnistych, w sp¹gu ilastych (a nawet z toczeñcami i³u) i z przewarstwieniami mu³ków, lokalnie zawieraj¹cych kawa³ki drewna. W stropie osady s¹ lepiej wysortowane i miejscami zawieraj¹ domieszkê ¿wirów. Wystêpuj¹ w Wigwa³dzie (otw. 12 — g³êb. 136,8–137,1 m) i Domkowie (otw. 30 — g³êb. 63,0–79,8 m), ale ich mi¹¿szoœæ dochodzi miejscami do 26 m np. w rejonie Woli Rychnowskiej, w strefie krawêdziowej depresji górnej Drwêcy. W tym rejonie strop tej serii wystêpuje najni¿ej – oko³o 20 m n.p.m., natomiast w rejonie Domkowa i Szczepankowa stwierdzono jej najwy¿sze wystê- powanie do oko³o 135 m n.p.m. Oprócz depresji górnej Drwêcy, na tak du¿e zró¿nicowanie wysoko- œciowe po³o¿enia stropu omawianej serii wp³yw mia³y silne deformacje glacitektoniczne, które

19 zachodzi³y intensywnie w rejonie elewacji Domkowa oraz zachodniego sk³onu elewacji Góry Dylew- skiej (na zachód od Szczepankowa – tabl. II). Nie jest to sytuacja wyj¹tkowa, na zachodnim sk³onie Góry Dylewskiej (Ga³¹zka, 2003) stwierdzono podobn¹ sytuacjê w obrêbie osadów ostatniego zlodowacenia. Mi¹¿szoœæ osadów zlodowacenia Wis³y na przestrzeni kilku kilometrów zmienia siê ze 115 m (rejon Szczepankowa) do 13 m (rejon wsi Ka³duny). Mu³ki i piaski zastoiskowe (dolne). S¹ to mu³ki i piaski drobnoziarniste z przemazami mu³ków lub niewielk¹ domieszk¹ piasków ró¿noziarnistych. Wystêpuj¹ g³ównie w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru arkusza, osi¹gaj¹c zwykle mi¹¿szoœæ kilku metrów, ale w strefach prawdopodob- nych deformacji glacitektonicznych nawet do 30 m. (np. na pó³noc od Domkowa). Zosta³y tak¿e rozpoznane w studni ko³o Tu³odziada (otw. 39). I³y pstre miocenu jako kra w glinach zwa³owych stadia³u górnego zlodowacenia Sanu 1 wystêpuj¹ na po³udnie od Domkowa, w strefie dystalnej elewacji pod³o¿a neogenu. Mi¹¿szoœæ kry i³ów pstrych wynosi do 40 m i jest ona inkorporowana w gliny zwa³owe (dolne) stadia³u górnego zlodowacenia Sanu 1. Zosta³a wydzielona przede wszystkim na podstawie wyników sondowañ geoelektrycznych (Jagodziñski i in., 1999). Stwierdzono bardzo niskie opory osadów (10–15 Ùm) charakterystyczne dla neogeñskich i³ów pstrych. Mu³ki i i³y czwartorzêdowe charakteryzuj¹ siê z regu³y wiêkszymi wartoœciami oporów (>15–20Ùm) (Jagodziñski i in., 1999, 2001). Strop osadów kry w rejonie Kitnowa wystêpuje na wysokoœci oko³o 140 m n.p.m. Neogeñskie niebieskie i³y, wystêpuj¹ce dosyæ powszechnie w rejonie Góry Dylewskiej, by³y eksploatowane do 1944 r. w pobliskim Dylewie na potrzeby zniszczonej w styczniu 1945 r. cegielni oraz w kilku przycegielnianych wyrobiskach w rejonie wsi Wygoda (ok. 5 km na zachód od granicy terenu arkusza) (Ga³¹zka, Marks, 2001a). Kry i³ów pstrych zosta³y tak¿e stwierdzone w trzech studniach w po³udniowej czêœci omawianego terenu w rejonie Zybu³towa i Mielna, najprawdopodobniej równie¿ w glinach tego samego wieku. Gliny zwa³owe (dolne) z wk³adkami piasków i ¿wirów toosady szarobr¹zowe, szare i wapniste. Wystêpuj¹ w Wigwa³dzie (otw. 12 — g³êb. 122,9–136,8 m), Domkowie (otw. 30 — g³êb. 62,6–63,0 m) i Frygnowie (otw. 41 — g³êb. 69,0–74,0 m). W otworze Wigwa³d (otw. 12) w stropie glin stwierdzono przewarstwienie piasków ró¿noziarnistych ze ¿wirami. W sk³adzie petrograficznym frakcji ¿wirowej, wœród materia³u skandynawskiego wystêpuj¹ podobne iloœci wapieni paleozoicznych i ska³ krystalicznych (zazwyczaj po 25–40%), przy znacznej zawartoœci piaskowców (5–16%) i ma³ej – dolomitów (4–9%). Wœród ska³ lokalnych stwierdzono znaczn¹ zawartoœæ piaskowców, wapieni i mu³owców (ka¿da grupa zwykle do 8–11%). Œrednie wspó³czynniki petrograficzne wynosz¹ O/K—1,10, K/W—1,50 oraz A/B—0,60 (9 analiz). Dziêki zbli¿onym do siebie i charakterystycznym wartoœciom wspó³czynni- ków petrograficznych jest to poziom przewodni dla obszaru ca³ego arkusza (tabl. III). W otworze 12 (g³êb. 126,5–136,8 m) w obrêbie tych glin wystêpuje porwak glin zwa³owych zlodowacenia Nidy, zaœ w otworze 41 (g³êb. 72,0–73,0 m) – porwak i³ów pstrych. Strop tego poziomu glin wystêpuje na wyso-

20 koœci od 40 m n.p.m. w pó³nocno-wschodniej czêœci terenu do oko³o 140 m n.p.m. w rejonie Kitnowa i Korsztyna. Ich mi¹¿szoœci nie przekraczaj¹ 20 m, wyj¹tkowo na po³udniowy zachód od Szczepankowa, na wschodnim sk³onie elewacji Góry Dylewskiej, dochodz¹ do 40 m. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (œrodkowe) to piaski ró¿noziarniste z drobno- okruchowymi ¿wirami. Wystêpuj¹ w Grabinie (otw. 2 — g³êb. 48,6–52,0 m), Domkowie (otw. 30 — 56,5–62,6 m) w otworach archiwalnych: Ostrowin (otw. 5) i (otw. 6) i Wy¿nice (otw. 20). Na znacznym obszarze arkusza mi¹¿szoœæ tych osadów wynosi kilka metrów, ale lokalnie (prawdopodobnie w kopalnych rynnach subglacjalnych) przekracza 60 m – otwór archiwalny w Tomaszynie (otw. 8 — tabl. II). Strop tej serii wystêpuje na wysokoœci od 20 m n.p.m. w rejonie Tomaszyna do oko³o 150 m n.p.m. w rejonie silnych deformacji glacitektonicznych Domkowo–Szczepankowo, oraz w rejonie Korsztyn–Frygnowo. Mu³ki i piaski zastoiskowe (górne) wystêpuj¹ lokalnie w rejonie Szczepankowa (strop na wysokoœci oko³o 140 m n.p.m.) i Tomaszyna (strop na wysokoœci oko³o 30 m n.p.m.), osi¹gaj¹c mi¹¿szoœæ do 15 m. S¹ to szare mu³ki z cienkimi przewarstwieniami jasnoszarymi oraz szare piaski drobnoziarniste, py³owate. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) s¹ to piaski ró¿noziarniste i ¿wiry, miejscami z otoczakami i cienkimi wk³adkami piasków mu³kowatych, a nawet mu³ków piaszczystych. Osady te s¹ wapniste. Wystêpuj¹ w Wigwa³dzie (otw. 12 — g³êb. 98,0–122,9 m) osi¹gaj¹c oko³o 25 m gruboœci. Na znacznym obszarze arkusza osi¹gaj¹ mi¹¿szoœci 10–15 m, natomiast — w depresjach pod³o¿a czwartorzêdu wiêksze (32 m). W otworze 12 stwierdzono tak¿e liczne porwaki (do 0,3–0,4 m mi¹¿szoœci) neogeñskich, niewapnistych i³ów pstrych. Strop tej serii wystêpuje na wysokoœci od oko³o 35 m n.p.m. w pó³nocno-wschodniej czêœci terenu do oko³o 150 m n.p.m. w rejonie Szczepankowa. Gliny zwa³owe (górne) z wk³adkami piasków i ¿wirów s¹wapniste ciemnoszare lub szare, zwykle ilaste. Wystêpuj¹ w otworach 30 (g³êb. 56,2–56,5 m), 2 (g³êb. 36,8–48,6 m), a w otworze 12 jako porwak w glinach zwa³owych zlodowacenia Warty. W Grabinie (otw. 2) stwierdzono w glinach nagromadzenia g³azów (byæ mo¿e bruk), a w stropie stopniowe przejœcie w i³y. W sk³adzie petrograficznym frakcji ¿wirowej wœród materia³u skandynawskiego zawartoœæ ska³ krystalicznych jest nieco wiêksza (33–41%) ni¿ wapieni paleozoicznych (23–36%), przy znacznej domieszce piaskowców (7–18%) i mniejszej — dolomitów (2–8%). W porwakach wystêpuj¹ miejscami znacz¹ce iloœci ³upków paleozoicznych (do 6%). Wœród ska³ lokalnych przewa¿aj¹ wapienie (5–9%), nieco mniej jest mu³owców i piaskowców (2–5%). Wspó³czynniki petrograficzne s¹ zbli¿one do wspó³czynników starszych glin O/K—1,20–1,50, K/W—1,45–1,77 oraz A/B—0,47–0,65 (4 analizy) (tabl. III).

21 Zlodowacenia œrodkowopolskie

Osady zlodowaceñ œrodkowopolskich tworz¹ prawie ci¹g³¹ pokrywê na ca³ym obszarze.

Zlodowacenie Odry

Osady reprezentuj¹ce zlodowacenie Odry pochodz¹ z jednej transgresji l¹dolodu, prawdopodobnie w randze stadia³u, chocia¿ materia³y zebrane w trakcie opracowywania arkusza nie dostarczy³y jednoznacznych dowodów na okreœlenie rangi tego epizodu glacjalnego.

Stadia³ górny

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe s¹topiaski i ¿wiry piaszczyste, miejscami lekko gliniaste nagromadzenia g³azów (bruk) ze ¿wirami. Wystêpuj¹ we Frygnowie (otw. 41 — g³êb. 52,0–69,0 m), Wigwa³dzie (otw. 12 — g³êb. 73,9–98,0) oraz w rejonie Woli Rychnowskiej i okolicach Korsztyna. Gliny zwa³owe s¹ciemnoszare lub szare, wapniste, zwykle ilasto-piaszczyste. Wystêpuj¹ w otworze 12 (g³êb. 67,3–73,9 m), a tak¿e jako porwak w glinach zwa³owych zlodowacenia Warty i w ods³oniêciu Pacó³tówko (punkt dok. 24 — g³êb. 23,3–27,5 m) gdzie ods³aniaj¹ siê w pionowej œcianie zachodniej krawêdzi rynny górnej Drwêcy (na mapie wychodnie tych osadów zosta³y przewiê- kszone). W sk³adzie petrograficznym frakcji ¿wirowej wœród materia³u skandynawskiego dominuj¹ wapienie paleozoiczne (29–56%) przy mniejszej zawartoœci ska³ krystalicznych (20–26%) i zmiennej zawartoœci dolomitów (do 17%), domieszce kwarcu paleozoicznego (do 10%) i piaskowców (do 8%). Wœród ska³ lokalnych wystêpuj¹ w podobnych iloœciach mu³owce i wapienie (do 8%) oraz piaskowce (do 5%). Wspó³czynniki petrograficzne wynosz¹: O/K—2,07–2,26; K/W—0,50–0,57 i A/B—1,41–1,76 (3 analizy). Przytoczone wartoœci wspó³czynników przemawiaj¹ za zaliczeniem tej serii do stadia³u górnego zlodowacenia Odry (Kondracki, Pietkiewicz, 1967; Kondracki, 1980; Ga³¹zka i in., 1998). Podobnie jak na terenie s¹siedniego arkusza SMGP — D¹brówno, gliny zwa³owe tego wieku wystêpuj¹ jedynie w obni¿eniach, osi¹gaj¹c stosunkowo niedu¿e mi¹¿szoœci — przeciêtnie oko³o 15–20 m, wyj¹tkowo w rejonie Tomaszyna — 35 m. Ich strop wystêpuje na wysokoœci od oko³o 100 m n.p.m. w pó³nocno-wschodniej czêœci terenu, do oko³o 160 m n.p.m. w czêœci po³udniowo-zachodniej. Analogicznie jak na obszarze arkusza D¹brówno (Ga³¹zka, Marks, 1997a) pocz¹wszy od tej serii osadów zaobserwowano i¿ kolejne poziomy glin zwa³owych zalegaj¹ bardziej równomiernie.

Zlodowacenie Warty

Zlodowacenie Warty jest reprezentowane przez osady trzech transgresji l¹dolodu. Materia³y zebrane w trakcie opracowywania arkusza nie dostarczy³y dowodów na jednoznaczne okreœlenie rangi tych nasuniêæ. Jednak¿e w nawi¹zaniu do literatury regionalnej i teorii prezentowanych na s¹siednim

22 arkuszu D¹brówno (Ga³¹zka, Marks, 1997a, b) stadia³y mo¿na skorelowaæ ze starszym podzia³em stratygraficznym w nastepuj¹cy sposób: stadia³ dolny — maksymalny zasiêg l¹dolodu, œrodkowy — stadia³ Wkry, stadia³ górny — stadia³ M³awy (Michalska, 1961b, Krupiñski, Marks, 1993a). Stadia³ górny (dawniej M³awy) uwa¿any jest na ogó³ za ostatni¹ wiêksz¹ oscylacjê l¹dolodu zlodowacenia Warty (Krupiñski, Marks, 1993a, b). Jest to zgodne z wyraŸn¹ odrêbnoœci¹ stratygraficzn¹ tych glin zwa³owych na ca³ym obszarze od M³awy i Ciechanowa na po³udnie (Michalska 1961a, b, 1967) po okolice Lidzbarka Welskiego, Ostródy i Olsztyna na pó³nocy i pó³nocnym-zachodzie (Marks, 1984, 1988a, Kurpiñski, Marks, 1993a, b).

Stadia³ dolny

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) wystêpuj¹ w otworze archiwalnym w To- maszynie (otw. 8 — g³êb. 81,2–114,7 m). S¹ to piaski drobno-, œrednio- i gruboziarniste, szare z otoczakami ska³ skandynawskich, wype³niaj¹ce rynnê subglacjaln¹. Mu³ki i piaski zastoiskowe (dolne) zosta³y stwierdzone w nielicznych otworach archiwalnych m.in. Wigwa³d (otw. 13 — g³êb. 60,0–61,5 m), Tomaszyn (otw. 8 — g³êb. 80,2–81,2) i Frygnowo (otw. 40 — g³êb. 37,0–42,0). S¹ to mu³ki piaszczyste, warstwowane, szare lub ciemnoszare z zielonkawymi przemazami. Piaski, ¿wiry i g³azy wodnolodowcowe (górne) wystêpuj¹ w otworach kartograficznych: Frygnowo (otw. 41 — g³êb. 38,0–52,0 m), Wigwa³d (otw. 12 — g³êb. 46–67,3 m) i w wielu otworach archiwalnych, szczególnie w pó³nocno-wschodniej czêœci badanego terenu. S¹ to ¿wiry piaszczyste, zawieraj¹ce domieszkê piasków ró¿noziarnistych i g³aziki ska³ skandynawskich o œrednicy do 120 mm. Ich strop wystêpuje na wysokoœci oko³o 110 m n.p.m., zaœ w rejonie Frygnowa wyj¹tkowo dochodzi do 160 m n.p.m. Gliny zwa³owe s¹ wapniste, szare lub br¹zowe. Wystêpuj¹ we Frygnowie (otw. 41 — g³êb. 35,0–38,0 m) i Wigwa³dzie (otw. 12 — g³êb. 36,0–45,0 m) oraz w licznych otworach archiwalnych w pó³nocno-wschodniej i po³udniowo-zachodniej czêœci terenu arkusza. W sk³adzie petrograficznym frakcji ¿wirowej wœród materia³u skandynawskiego dominuj¹ wapienie paleozoiczne (32–42%) i ska³y krystaliczne (25–35%), przy znacznie mniejszej zawartoœci piaskowców (5–12%). Wœród ska³ lokalnych przewa¿aj¹ piaskowce i wapienie (do 8%), jest natomiast nieco mniej mu³owców (do 5%). Wspó³czynniki petrograficzne wynosz¹: O/K—1,46–1,50; K/W—0,72–0,80 i A/B—1,10–1,18 (8 analiz). Ich strop wystêpuje na wysokoœci od oko³o 130 m n.p.m. w pó³nocno-wschodniej czêœci terenu do oko³o 170 m n.p.m. w po³udniowo-zachodniej, a mi¹¿szoœci rzadko przekraczaj¹ 20 m. W otworze kartograficznym Wigwa³d (otw. 12) gliny te s¹ przewarstwione mu³kami wapnistymi szarymi, co mo¿e wskazywaæ albo na depozycjê w zbiorniku subglacjalnym, albo w strefie krawêdzi l¹dolodu.

23 Mu³ki i piaski zastoiskowe górne wystêpuj¹ w nielicznych otworach archiwalnych m.in. w rejonie Kitnowa (otw. 34 — g³êb. 30,0–34,0) i Frygnowa (otw. 40 — g³êb. 30,0–36,0). S¹ to mu³ki i piaski drobnoziarniste, szare.

Stadia³ œrodkowy

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe wystêpuj¹ w rejonie Frygnowa, stanowi¹c pó³nocne zakoñczenie serii wodnolodowcowej rozwiniêtej w pe³ni na terenie s¹siedniego arkusza D¹brówno (Ga³¹zka, Marks, 1997a). S¹ to piaski œrednio- i drobnoziarniste, szare z pojedynczymi okazami drobnookruchowych ¿wirów. Gliny zwa³owe stwierdzono wy³¹cznie w otworach archiwalnych we Frygnowie (otw. 40 i otw. 42), jako zakoñczenie serii lepiej rozwiniêtej na obszarze arkusza D¹brówno (Ga³¹zka, Marks, 1997a). S¹ to gliny zwa³owe stalowoszare, ze ¿wirami i otoczakami.

Stadia³ górny

Piaski, ¿wiry i g³azy wodnolodowcowe (dolne) wystêpuj¹ w otworach kartograficznych: 12 (g³êb. 32,5–36,0 m), 30 (g³êb. 30,4–56,2 m) i 41 (g³êb. 15,0–35,0 m), a tak¿e w licznych otworach archiwalnych – przede wszystkim w po³udniowej i œrodkowej czêœci badanego terenu. Z pozosta³ej czêœci prawdopodobnie zosta³y usuniête w wyniku póŸniejszej egzaracji. S¹ to piaski i ¿wiry piaszczyste, z brukiem w sp¹gu i otoczakami ska³ skandynawskich (o œrednicy do 120 mm) w stropie, zwykle o mi¹¿szoœci kilkunastu metrów. Jednak¿e w przebiegaj¹cych po³udnikowo przeg³êbieniach mog¹ osi¹gaæ mi¹¿szoœæ nawet do 24 m. Mu³ki i piaski zastoiskowe (dolne) zosta³y stwierdzone w otworach archiwalnych Frygnowo (otw. 42) i (otw. 43). S¹ to mu³ki piaszczyste i piaski drobnoziarniste o mi¹¿szoœci od 5 do 6,5 m. Gliny zwa³owe s¹ wapniste, szare lub br¹zowe, zwykle ilaste, w stropie przechodz¹ w piaszczyste. Wystêpuj¹ w Wigwa³dzie (otw. 12 — g³êb. 23,0–32,5 m), Domkowie (otw. 30 — g³êb. 24,5–30,4 m) i Frygnowie (otw. 41 — g³êb. 10,4–15,0 m), oraz w ods³oniêciu Pacó³tówko (punkt dok. 24 — g³êb. 20,0–23,3 m) a ponadto w wiêkszoœci otworów archiwalnych g³êbszych ni¿ 30 m. Gliny te ods³aniaj¹ siê na powierzchni terenu lub wystêpuj¹c pod cienk¹, kilkudziesiêciocentymetrow¹ pokryw¹ osadów deluwialnych, na zachodnim skraju rynny górnej Drwêcy w rejonie Pacó³tówka. W sk³adzie petrograficznym frakcji ¿wirowej wœród materia³u skandynawskiego przewa¿aj¹ wapienie paleozoiczne (32–50%) i ska³y krystaliczne (22–34%), przy mniejszej zawartoœci dolomitów (2–16%) i piaskowców (do 11%). Wœród ska³ lokalnych jest znaczna zawartoœæ wapieni (do 16%), mu³owców (do 7%) i piaskow- ców (do 6%). Wspó³czynniki petrograficzne wynosz¹: O/K—1,51–1,74; K/W—0,60–0,83 i A/B—0,92–1,40 (17 analiz). Ich strop wystêpuje na wysokoœci od 130 m n.p.m. w pó³nocno-wschodniej czêœci terenu arkusza do 180 m n.p.m. w czêœci po³udniowo-zachodniej.

24 Mu³ki i piaski zastoiskowe (górne) wystêpuj¹ w otworze archiwalnym w Rychnowie (otw. 31) osi¹gaj¹c mi¹¿szoœæ oko³o 16 m. S¹ to mu³ki piaszczyste i piaski drobnoziarniste. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) wystêpuj¹ w okolicy Korsztyna, osi¹gaj¹c maksymaln¹ mi¹¿szoœæ oko³o 10 m.

Interglacja³ eemski

Organiczne osady jeziorne interglacja³u eemskiego wystêpuj¹ w jednoznacznej pozycji stratygraficznej we Frygnowie (otw.41), bezpoœrednio pod glinami zwa³owymi zlodowacenia Wis³y. Gytie i mu³ki jeziorne, z substancj¹ organiczn¹, jeziorne s¹ciemnosza- ro-niebieskie. Gytie wêglanowe i mu³ki wapniste, z domieszk¹ substancji organicznej, zawieraj¹ przemazy torfów, a w sp¹gu domieszki piasków. Stwierdzono je w kilku sondach mechanicznych we Frygnowie. Najpe³niejszy profil zosta³ opisany i opróbowany w punkcie dokumentacyjnym 31 (g³êb. 16,2–16,9 m) (Biñka, 2000; Ga³¹zka, Marks, 2001a). Torfy s¹ciemnobr¹zowe i czarne z przewarstwieniami piasków. Podœcie³aj¹ je ciemnoszare gytie wêglanowe, w stropie z przewarstwieniami torfów zaœ w sp¹gu piaszczyste. Torfy stwierdzono we Frygnowie (otw. 41 — g³êb. 10,3–10,4 m i otw. 40 — g³êb. 12,0–14,0 m) oraz w punkcie dokumentacyjnym 31 (sonda mechaniczna — g³êb. 15,2–16,2 m). Torfy poprzewarstwiane s¹ piaskami drobno- i œrednioziarnistymi o œrednim wysortowaniu. Wœród minera³ów ciê¿kich przewa¿aj¹ dobrze obtoczone ziarna odporne na zniszczenie. Zaznacza siê wyraŸna dominacja minera³ów przeŸroczystych (60%), w znikomych iloœciach wystêpuje glaukonit (niespe³na 2%). Wœród minera³ów nieprzeŸroczystych przewa¿aj¹ siarczki, tlenki pierwotne (g³ównie ilmenit, ale tak¿e magnetyt) stanowi¹ oko³o 40–50%. W sk³adzie minera³ów przeŸroczystych wystê- puj¹ granaty (61%), amfibole (27%), epidot (4%), pirokseny (3%), staurolit i apatyty (po 2%), oraz œladowe iloœci turmalinów i dystenu. Sk³ad minera³ów ciê¿kich (wœród minera³ów przezroczystych dominacja granatów i znacznie mniej amfiboli, a wœród minera³ów nieprzeŸroczystych przewaga siarczków i tlenków pierwotnych) wskazuje na d³ug¹ drogê transportu. Analiza palinologiczna próbek pobranych z gytii wêglanowych (7 próbek, g³êb. 16,2–16,9 m) oraz z torfów (11 próbek, g³êb. 15,2–16,2 m) wskaza³a jednoznacznie na interglacja³ eemski (Biñka, 2000; Ga³¹zka, Marks, 2001a).

Zlodowacenie Wis³y

Po raz pierwszy podczas opracowywania arkusza SMGP zastosowano oprócz standardowej analizy petrograficznej drobnej frakcji ¿wirowej (5–10 mm) analizê petrograficzn¹ frakcji œrednio- i grubookruchowych ¿wirów oraz g³azików i g³azów (Numberg, 1971, 1979; Ga³¹zka, 2002a, b). Opieraj¹c siê na danych uzyskanych we Frygnowie (ze stanowiska reperowego osadów organicznych

25 interglacja³u eemskiego) okreœlono dwa litotypy glin lodowcowych powsta³ych w czasie ostatniego zlodowacenia. Na podstawie korelacji regionalnych3 wyró¿niono zatem osady stadia³u œrodkowego i górnego zlodowacenia Wis³y (okreœlanych dawniej jako stadia³ Œwiecia i stadia³ g³ównych, zwany te¿ leszczyñsko-pomorskim)

Stadia³ œrodkowy

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe wystêpuj¹ w Wigwa³dzie (otw. 12 — g³êb. 21,0–23,0 m), Domkowo (otw. 30 — g³êb. 23,5–24,5 m), w okolicach Dur¹ga i Pancerzyna (otw.: 9, 10, 18, 19), Korsztyna (otw. 35) oraz w rejonie Szczepankowa (otw.: 23, 24, 25) osi¹gaj¹c maksymaln¹ mi¹¿szoœæ oko³o 15 m przy zachodniej granicy obszaru arkusza. S¹ to piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami i otoczkami. Gliny zwa³owe z przewarstwieniami piasków s¹wapniste szare i br¹zowe, miejscami piaszczyste. Wystêpuj¹ w Wigwa³dzie (otw. 12 — g³êb. 10,0–21,0), Domkowie (otw. 30 — g³êb. 22,7–23,5 m) i Frygnowie (otw. 41 — g³êb. 9,1–11,3 m), jak równie¿ w sondach mechanicznych w Gaju (punkt dok. 6 — g³êb. 11,0–15,0 m) i Frygnowie (punkt dok. 31 — g³êb. 11,2–13,5 m) oraz w ods³oniêciach w Dur¹gu (punkt dok.9i10—g³êb. 17,0–19,0 m) i Pacó³towie (punkt dok. 28 — g³êb. 1,7–1,9 m) a ponadto na powierzchni terenu w dolinie Dylewki na pó³nocny wschód od Dur¹ga. W sk³adzie petrograficznym frakcji ¿wirowej wœród materia³u skandynawskiego przewa¿aj¹ wapienie paleozoiczne (43–60%), ska³y krystaliczne (26–32%), piaskowce paleozoiczne (do 11%), dolomity (do 12%) i kwarc paleozoiczny (do 5%). Wœród ska³ lokalnych wystêpuj¹ g³ównie wapienie (do 8%). Wspó³czynniki petrograficzne wynosz¹: O/K—1,77–2,22, K/W—0,53–0,67 i A/B—1,13–1,83 (7 analiz). Wyniki trzech analiz petrograficznych frakcji kamienistej (Nunberg, 1971, 1979) wskazuj¹ na znaczn¹ przewagê liczebn¹ eratyków przewodnich pochodz¹cych ze œrodkowej Szwecji (Uppland) nad eratykami pochodz¹cymi z pozosta³ych prowincji przewodnich. Jest to najwa¿niejszy wyró¿nik dla glin zwa³owych tego wieku (Ga³¹zka, 2002a, b). Bazuj¹c na wszystkich opracowanych dotychczas przez autorów stanowiskach glin zwa³owych ostatniego zlodowacenia na obszarze po³udniowo-zachodnich Mazur (Ga³¹zka, 2004), wykorzystano program komputerowy Statistica 5.0 i obliczono przeciêtne wartoœci wspó³czynników petrograficznych O/K–K/W–A/B oraz odpowiadaj¹ce im odchylenia standardowe dla poszczególnych poziomów glin. Opieraj¹c siê na przeanalizowanych próbkach, oszacowano (przy poziomie ufnoœci równym 0,95) przedzia³y ufnoœci dla wartoœci przeciêtnej (m) wspó³czynników petrograficznych w poszcze- gólnych poziomach glin zwa³owych w odniesieniu do ca³ej populacji (tab. 2).

3 Korelacjê umo¿liwi³y przeprowadzone kompleksowo analizy petrograficzne m.in. w rejonie Dolnej Wis³y (Ga³¹zka 2002a, b)

26 Tabela 2 Przedzia³y ufnoœci dla wartoœci przeciêtnej (m) wspó³czynników petrograficznych (a = 0,955) wg procedury zaproponowanej przez Zabielskiego (Zabielski, 1998, 2000)

Wiek Liczba Przedzia³y ufnoœci dla wartoœci przeciêtnej (m): próbek (n) O/K K/W A/B Zlodowacenie Wis³y 31 1,71–1,98 0,53–0,74 1,12–1,55 stadia³ œrodkowy Zlodowacenie Wis³y 52 2,20–2,45 0,40–0,70 1,52–2,22 stadia³ górny

Podstawowym za³o¿eniem petrograficznej metody korelacji glin lodowcowych s¹ okreœlone, charakterystyczne dla ka¿dego niezwietrza³ego poziomu gliny zwa³owej, proporcje ska³ skandynawskich frakcji ¿wirowej (g³ównie krystalicznych i wêglanowych). Na tej podstawie wydziela siê litotypy glin lodowcowych, charakteryzuj¹ce siê okreœlonym sk³adem petrograficznym i wyliczonymi na jego podstawie tzw. wspó³czynnikami petrograficznymi (O/K, K/W, A/B). Litotypy te najczêœciej maj¹ jedynie znaczenie regionalne i s³u¿¹ do korelacji horyzontów glacjalnych na okreœlonym obszarze. Ob- serwuj¹c przedzia³y ufnoœci, w których mieœci siê 95 % wszystkich wartoœci wspó³czynników petrograficznych z poszczególnych glin zwa³owych, mo¿na zaobserwowaæ pewne regionalne pra- wid³owoœci w równowiekowych poziomach oraz przeanalizowaæ tendencje zmian wartoœci pomiêdzy ró¿nowiekowymi poziomami w tym samym regionie (tab. 2). Wskazuj¹ one na istotne z punktu wi- dzenia statystyki zró¿nicowanie sk³adu petrograficznego. Pomimo zbli¿onych wartoœci wspó³czynniki petrograficzne jednoznacznie wskazuj¹ na istnienie dwóch litotypów glin zwa³owych zlodowacenia Wis³y w tym rejonie. Poprzez porównanie tych wartoœci ze stanowiskami reperowymi w dolinie Dolnej Wis³y (Ga³¹zka, 2002a, b) mo¿na z du¿ym prawdopodobieñstwem stwierdziæ wystêpowanie na terenie arkusza glin lodowcowych ze stadia³u œrodkowego (Œwiecia) i górnego (leszczyñsko-pomorskiego). Dodatkowym argumentem potwierdzaj¹cym powy¿sze obserwacje s¹ wyniki analiz petrograficznych frakcji kamienistej (metoda eratyków przewodnich — Nunberg, 1971, 1979). Poni¿ej zestawiono wyniki analiz petrograficznych frakcji ¿wirowej i kamienistej w stanowisku reperowym w Dur¹gu (fig. 1) w g³êbo- kim prze³omie (o niemal pionowych œcianach dochodz¹cych do 50 m wysokoœci) rzeki Dylewki. Mu³ki i piaski zastoiskowe wystêpuj¹ lokalnie. Stwierdzono je w Grabinie (otw. 2 — g³êb. 10,4–36,8 m) i Domkowie (otw. 30 — g³êb. 12,0–22,7 m). S¹ to szare mu³ki wapniste, miejscami piaszczyste lub ilaste oraz szare lub ¿ó³te piaski wapniste drobnoziarniste (wystêpuj¹ce równie¿ w przewarstwieniach). Miejscami w stropie pojawiaj¹ siê tak¿e i³y warwowe. Piaski s¹ na ogó³ doœæ dobrze wysortowane, zaœ sk³ad minera³ów ciê¿kich (dominuj¹ amfibole i granaty) wskazuje na krótki transport i depozycjê przez wody roztopowe. Depozycja zachodzi³a w zbiorniku limnoglacjalnym z okresowym przep³ywem, a w stropie — prawdopodobnie w œrodowisku fluwioperyglacjalnym.

27 Fig. 1. Zestawienie wyników analiz petrograficznych w stanowisku reperowym w Dur¹gu. Znaki petrograficzne jak na tablicach II i III

Piaski, ¿wiry i g³azy wodnolodowcowe wystêpuj¹ w Wigwa³dzie (otw. 12 — g³êb. 4,2–9,2 m), w Kitnowie (otw. 34 — g³êb. 3,0–7,0 m) i Rychnowie (otw. 31 — g³êb. 10,0–20,0 m).

28 S¹ to piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami i otoczakami, miejscami lekko gliniaste. Osady tego wieku wy- stêpuj¹ powszechnie w rejonie Rychnowa pomiêdzy rynnami polodowcowymi górnej Drwêcy i Gra- biczka osi¹gaj¹c maksymaln¹ mi¹¿szoœæ ponad 20 m.

Stadia³ górny

Gliny zwa³owe z wk³adkami piasków zwykle s¹ piaszczyste i wapniste, miejscami zast¹pione przez piaski gliniaste, br¹zowe, z przewarstwieniami drobnego bruku. Wystêpuj¹ w Grabinie (otw. 2 — g³êb. 0,8–10,4 m), Wigwa³dzie (otw. 12 — g³êb. 0,2–4,0 m) i Frygnowie (otw. 41 — g³êb. 0,4–10,0 m), oraz w licznych ods³oniêciach i sondach (tab.1). W sk³adzie petrograficznym frakcji ¿wirowej wœród materia³u skandynawskiego przewa¿aj¹ wapienie paleozoiczne (30–53%) nad ska³ami krystalicznymi (18–30%), piaskowce paleozoiczne stanowi¹ do 15%, dolomity — 8–15% i kwarc paleozoiczny do 8%. Wœród ska³ lokalnych stwierdzono g³ównie wapienie (do 10%), lokalnie mu³owce i piaskowce (nawet do 7–8%). Wzbogacenie w materia³ odporny na wietrzenie stropowej czêœci osadów, jest dowodem na intensywne niszczenie. Wspó³czynniki petrograficzne dla osadów niezwietrza³ych wynosz¹ O/K—1,82–2,63, K/W—0,39–0,67 i A/B—1,09–2,38 (16 analiz). Wyniki 24 analiz petrograficznych frakcji kamienistej (Nunberg, 1971, 1979) wskazuj¹ na znaczn¹ przewagê eratyków przewodnich z Wysp Ålandzkich nad pozosta³ymi prowincjami przewodnimi, co jest najwa¿niejszym wyró¿nikiem dla glin zwa³owych tego wieku (fig. 1; Ga³¹zka, 2002a, b). Piaski, ¿wiry i g³azy lodowcowe (dolne), miejscami wodnolodowco- w e s¹ to piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami i g³azami, bezwapniste, wystêpuj¹ce w podobnej sytuacji geologicznej jak gliny sp³ywowe i w tych samych rejonach. Najwiêksze mi¹¿szoœci osi¹gaj¹ w dnie rynny górnej Drwêcy w rejonie Woli Rychnowskiej (otw. 21 — g³êb. 10,0–20,0 m). Gliny zwa³owe w sp³ywach s¹piaszczyste, przewa¿nie bezwapniste. Wystêpuj¹ naj- czêœciej w bezpoœrednim s¹siedztwie moren czo³owych w strefach lokalnych oscylacji ostatniego zlodowacenia. Najwiêksze mi¹¿szoœci osi¹gaj¹ przy po³udniowo-zachodniej krawêdzi rynny Grabiczka na pó³nocny wschód od Domkowa (oko³o 5 m) oraz na wschód od Kiersztanówka (w rynnie górnej Drwêcy) w miejscu wytopienia siê du¿ej (ponad 1 km œrednicy) bry³y martwego lodu. Natomiast na wschodnich stokach Góry Dylewskiej, w rejonie Szczepankowa mi¹¿szoœæ tych osadów rzadko przekracza 1,5 m. Piaski, ¿wiry i g³azy lodowcowe (górne). S¹ to piaski ró¿noziarniste, przewa¿nie gliniaste, nieprzemyte, ¿wiry ró¿nookruchowe i g³azy. Zbudowane s¹ z nich fragmenty powierzchni wysoczyzny polodowcowej na pó³noc i wschód od Mielna. Zajmuj¹ one w tym rejonie wyj¹tkowo du¿e powierzchnie. W strefach ni¿ej po³o¿onych, szczególnie w pobli¿u rynien polodowcowych, stanowi¹ lokalne kulminacje. Mi¹¿szoœæ tych osadów wynosi zwykle 1–3 m, ale w pobli¿u rynien polodowcowych sporadycznie dochodzi do 10 m.

29 Gliny zwa³owe, miejscami z piaskami i ¿wirami, moren spiêtrzo- nych.S¹togliny piaszczyste piaszczysto-ilaste, a miejscami wystêpuj¹ tak¿e w formie gliniastych piasków ró¿noziarnistych i ¿wirów ró¿nookruchowych. S¹ one silnie zaburzone. Zbudowana jest z nich wiêkszoœæ form marginalnych w strefie krawêdziowej lokalnej oscylacji ostatniego zlodowacenia w rejonie Pancerzyna, Dur¹ga i Kiersztanówka. Gliny zwa³owe s¹ dominuj¹cymi osademi moren czo³owych spiêtrzonych na obszarze arkusza, pozosta³e osady stanowi¹ maksymalnie 30-procentow¹ domieszkê. Przeciêtna mi¹¿szoœæ tych osadów rzadko przekracza 8 m. W licznych, niewielkich ods³oniêciach, w tym rejonie by³o mo¿liwe przeprowadzenie dok³adniejszych badañ strukturalnych, w tym te¿ pomiarów kierunków naprê¿eñ odczytanych z ró¿noskalowych fa³dów glacitektonicznych. Wskazuj¹ one na kierunek NE – SW transgresji podczas tej oscylacji l¹dolodu. Piaski i ¿wiry miejscami z glinami, moren czo³owych wotworze kartograficznym w Domkowie (otw. 30 — g³êb. 0,0–12,0 m) to szaro¿ó³te piaski drobno- i œrednioziarniste z przemazami mu³ków. Najczêœciej s¹ to jednak osady grubookruchowe ¿wiry piaszczyste z otoczakami i g³azami do 2 m œrednicy. Wœród osadów, z których zbudowane s¹ akumulacyjne moreny czo³owe obserwuje siê niewielkie zaburzenia na pó³nocnym stoku najwiêkszej moreny w rejonie Gierzwa³du. S¹ to jednak g³ównie niewielkie fa³dy i dyslokacje wywo³ane przez procesy sp³ywowe rozwijaj¹ce siê podczas zaniku l¹dolodu wzd³u¿ stromych pó³nocnych stoków moreny czo³owej. Omawiane osady tworz¹ liczne kulminacje i ci¹gi wzgórz w po³udniowej, œrodkowej i pó³nocnej czêœci obszaru arkusza. Piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami i brukiem (z wk³adkami sp³ywowych glin zwa³owych) s¹ bardzo Ÿle wysortowane,. Mi¹¿szoœæ osadów jest zró¿nicowana, przekracza nawet 10 m w rejonie Gierz- wa³du (Liwska, 1990, Rybak, 1990). Piaski, ¿wiry i gliny zwa³owe moren martwego lodu. S¹tog³ównie piaski ró¿noziarniste ze ¿wirem i g³azami, zawieraj¹ce soczewki glin zwa³owych. Miejscami s¹ to gliny sp³ywowe, piaszczyste z du¿¹ domieszk¹ frakcji ¿wirowej. Wystêpuj¹ w niewielkich wzgórzach, g³ównie w s¹siedztwie du¿ych zag³êbieñ wytopiskowych w rejonie Starego Gaju i Platyn w pó³nocno-wschodniej czêœci terenu arkusza. Piaski i mu³ki, miejscami z glinami zwa³owymi, kemów wystêpuj¹ w po³udniowej czêœci obszaru arkusza (najwiêksze formy w rejonie Pacó³towa) oraz w licznych drob- nych pagórkach kemowych w rynnach polodowcowych. Na obszarze wysoczyznowym s¹ to g³ównie piaski drobnoziarniste, rzadziej mu³ki, podczas gdy w rynnach polodowcowych dominuj¹ piaski ró¿noziarniste, gliny sp³ywowe, sporadycznie tak¿e g³azy. Kemy wysoczyznowe zbudowane s¹ z osadów charakteryzuj¹cych siê bardzo dobrym wysortowaniem. Wyj¹tkowo wystêpuj¹ pojedyncze ¿wiry o œrednicy do 40 mm i przemazy glin sp³ywowych piaszczystych. Wœród pozosta³ych form rynno-

30 wych wysortowanie jest znacznie gorsze. Osi¹gaj¹ one mi¹¿szoœæ ponad 10 m (Karta rejestracyjna z³o¿a kruszywa naturalnego, 1979, 1981, 1984). Piaski, miejscami ze ¿wirami i glinami zwa³owymi, akumulacji szczelinowej wystêpuj¹ g³ównie w po³udniowej czêœci obszaru arkusza. S¹ to piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami i wk³adkami glin zwa³owych, piaszczystych, bardzo Ÿle wysortowane, zwykle o mi¹¿szoœci kilkunastu metrów. Zbudowane s¹ z nich niewielkie wyd³u¿one wzgórza o wysokoœci wzglêdnej do 15 m, u³o¿one przewa¿nie prostopadle do ci¹gów moren czo³owych (Liwska, 1990). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (poziom sandrowy I) wystêpuj¹ tylko w po³udniowej czêœci terenu arkusza tworz¹c rozleg³e powierzchnie na wysokoœci od 200 m n.p.m. na pó³noc od Tu³odziada, oraz na pó³nocny zachód od Korsztyna i Frygnowa, do 175 m n.p.m. w rejonie Mielna (poziom ten odpowiada najm³odszemu poziomowi sandrowemu (IV) na terenie arkusza D¹brówno (Ga³¹zka i in., 1998a). Na jego powierzchni znajduj¹ siê wyj¹tkowo liczne i rozleg³e zag³êbienia wytopiskowe. Poziom sandrowy zbudowany jest z piasków ró¿noziarnistych z pojedynczymi ¿wirami, miejscami nieco gliniastych, o mi¹¿szoœci œrednio 2–3 m, miejscami osi¹gaj¹cych ponad 10 m (w rejonie Korsztyna i Mielna). Jedyna na obszarze ca³ego arkusza, powoli zarastaj¹ca, du¿a ¿wirownia-pia- skownia (na wschód od Mielna) oraz wyj¹tkowo obszerna surowcowa dokumentacja archiwalna (Zaprzelski, 1989) umo¿liwi³a dok³adniejsze rozpoznanie osadów tego tarasu. I³y i mu³ki zastoiskowe (dolne) wystêpuj¹ w lokalnym zastoisku na po³udnie od Dom- kowa. S¹ to mu³ki ilaste i i³y warwowe, rzadziej mu³ki piaszczysto-ilaste, szare o mi¹¿szoœci œrednio oko³o 3–4 m. By³y one obserwowane w licznych sondach rêcznych i mechanicznych, udokumentowane na po³udnie od Domkowa (punkt dok. 23). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (poziom sandrowy II) s¹ to s³abo wysortowane piaski ró¿noziarniste ze ¿wirem o mi¹¿szoœci zwykle 4–10 m, lokalnie z wk³adkami piasków gliniastych. Zosta³y rozpoznane w licznych odkrywkach w rejonie Lichtajn (S), gdzie s¹ intensywnie eksploatowane w dzikich wyrobiskach. Zmierzone kierunki warstwowañ skoœnych w osadach piaszczystych wskazuj¹ na du¿¹ zmiennoœæ kierunków przep³ywu wód sandrowych. Generalnie dominuje kierunek N–S, ale ze znacznymi lokalnymi modyfikacjami: NW–SE, NE–SW, a nawet w rejonie Lich- tajn (S): E–W, a w okolicy Kiersztanowa SW–NW. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (poziom sandrowy III) s¹ to piaski œrednio- i gruboziarniste z domieszk¹ ¿wirów, s³abo wysortowane o mi¹¿szoœci zwykle 6–15 m. Jedynie w rynnie Grabiczka ich mi¹¿szoœæ dochodzi 30 m. Na wschód od wsi Œwiêtajñska Karczma widoczne s¹ najwy- raŸniej krawêdzie pomiêdzy poziomami II i III (tabl. I). Dodatkowych informacji o budowie geologicznej i osadach tego poziomu dostarczy³y archiwalne dokumentacje surowcowe z rejonu Domkowa i Rychnowa (Rybak, 1990; Karta rejestracyjna z³o¿a kruszywa naturalnego, 1979, 1981, 1984).

31 G³ówny wyp³yw wód lodowcowych transportuj¹cych osady, z których zbudowany jest ten poziom sandrowy, nastêpowa³ przez bramê lodowcow¹ w rejonie Elgnówka i dalej wzd³u¿ bry³ martwego lodu w rejonie Œwiêtajñskiej Karczmy (Œwiêtajñskie Bagna) do uwolnionej od lodu rynny górnej Drwêcy na pó³noc od Drwêcka, oraz z zachodu, z rejonu Dylewa na zapleczu moren „kitowskich” w kierunku rynny polodowcowej Grabiczka. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (poziom sandrowy IV) osady tego wieku znajduj¹ siê s¹ na wysokoœci 160–140 m n.p.m. S¹ to piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami, s³abo wysortowane. Osady tego poziomu zosta³y dobrze rozpoznane licznymi sondami mechanicznymi, z których dwie (punkty dok.6i7)zosta³y wykorzystane podczas sporz¹dzania przekroju geologicznego C–D (tabl. II). I³y i mu³ki zastoiskowe (górne) wystêpuj¹ w rozleg³ym zag³êbieniu zastoiskowym na pó³noc i pó³nocny wschód od Szyldaka oraz w rejonie Mielna w niewielkim zag³êbieniu odwadnia- nym obecnie przez Marózkê. Mi¹¿szoœæ mu³ków i i³ów warwowych dochodzi do 10 m. Zosta³y rozpoznane m.in. w kilku ods³oniêciach na wschód od Szyldaka oraz w punkcie dokumentacyjnym 5. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (poziom sandrowy V) tworz¹ najm³odszy poziom sandrowy V, który jest szczególnie zwi¹zany z rynn¹ górnej Drwêcy. Wystêpuje on g³ównie w formie w¹skich tarasów w s¹siedztwie wspó³czesnej doliny rzecznej od 120 m n.p.m. w rejonie Rychnow- skiej Woli do 105 m n.p.m. na pó³noc od Grabina. Ponadto znajduje siê w resztkowo zachowanych rynnach na pó³noc i pó³nocny wschód od Jeziora Gugowo oraz w s¹siedztwie rynny M³ynówki pod Tomaszynem. W tym samym rejonie V poziom sandrowy osi¹ga swoje maksymalne wyniesienie nad poziom morza — 150 m n.p.m. Tworz¹ go piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami, o wysortowaniu od prze- ciêtnego do dobrego.

b. Czwartorzêd nierozdzielony

Piaski deluwialne toosady stokowe ró¿nej genezy wype³niaj¹ce w¹skie i obecnie suche dolinki, szczególnie w rejonie Gierzwa³du i Rychnowa. Wystêpuj¹ tak¿e u podstawy krawêdzi g³êbo- kich rynien polodowcowych: Drwêcy i Grabiczka. S¹ to piaski gliniaste, z pojedynczymi ¿wirami, o mi¹¿szoœci zmiennej, jednak nie przekraczaj¹cej 3,0 m.

c. Holocen

Piaski i mu³ki, miejscami ze ¿wirami, rzeczne wystêpuj¹ g³ównie wzd³u¿ dolin Grabiczka i Drwêcy, tworz¹c tarasy zalewowe. S¹ to piaski, mu³ki piaszczyste, piaski ró¿noziarniste oraz ¿wiry z nielicznymi szcz¹tkami malakofauny. Mi¹¿szoœæ osadów przekracza 2 m. Mineralne osady rzeczne zosta³y rozpoznane w licznych sondach rêcznych, czêsto s¹ te¿ dok³adnie opisywane w surowcowych dokumentacjach torfowisk.

32 Torfy wystêpuj¹ w wiêkszoœci zag³êbieñ bezodp³ywowych. Œrednia mi¹¿szoœæ torfów wynosi 1,5–2,5 m, wyj¹tkowo przekracza 4 m (m.in. w rejonie Grabina). Holoceñskie osady organiczne zosta³y rozpoznane i opisane m.in. w 13 dokumentacjach torfowisk w tym rejonie. Piaski, mu³ki humusowe oraz namu³y den dolinnych i zag³êbieñ okresowo przep³ywowych wystêpuj¹ w niewielkich zag³êbieniach w najwy¿szych partiach wysoczyzny polodowcowej m.in. w rejonie Marcinkowa. Ich mi¹¿szoœæ nieznacznie przekracza 2,0 m.

B. TEKTONIKA I RZEBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU

Na obszarze arkusza wystêpuje zespó³ naprzemianleg³ych depresji i elewacji o generalnym przebiegu pó³nocny zachód — po³udniowy wschód (tabl. IV). Najwy¿ej po³o¿ona elewacja pod³o¿a osadów czwartorzêdowych znajduje siê w j¹drze Garbu Lubawskiego na zachód od badanego terenu. Na wschód od niej stwierdzono kolejno: depresjê Dylewo–Dur¹g–Lichtajny (N) o dnie poni¿ej poziomu morza, ale z wyniesieniem na wysokoœci 40 m n.p.m. w rejonie Szczepankowa, elewacjê Stê- bark–Rychnowo–Grabin (do wysokoœci oko³o 102 m n.p.m. w rejonie Domkowa) oraz oddzielon¹ od niej 100–120-metrowym sk³onem rozleg³¹ depresjê górnej Drwêcy (o dnie poni¿ej 100 m p.p.m.). W depresjach mi¹¿szoœæ osadów paleogenu i neogenu jest wyraŸnie zredukowana w porównaniu z s¹siaduj¹cymi elewacjami, szczególnie elewacj¹ Stêbark–Rychnowo–Szyldak, co mo¿e wskazywaæ na intensywne deformacje glacitektoniczne. Przebieg elewacji i depresji pod³o¿a czwartorzêdu w po³udniowo-zachodniej czêœci Mazur wykazuje zbie¿noœæ z rozci¹g³oœci¹ struktur pod³o¿a podkenozoicznego (Marks, 1988a) i ta zale¿noœæ niew¹tpliwie wp³ywa³a równie¿ na przebieg wydarzeñ w plejstocenie. Szczegó³owa analiza budowy geologicznej i rzeŸby rejonu Garbu Lubawskiego wykaza³a (Marks, 1980), zgodnoœæ przebiegu g³ów- nych obni¿eñ powierzchni terenu i depresji pod³o¿a czwartorzêdu (np. dolina górnej Drwêcy wyko- rzystuje rynnê polodowcow¹ biegn¹c¹ wzd³u¿ sk³onu depresji pod³o¿a). Ponadto moreny czo³owe w rejonie Gierzwa³du oraz na wschodnim sk³onie Góry Dylewskiej spoczywaj¹ na elewacjach pod³o¿a. Z wyniesieniem pod³o¿a zwi¹zane jest równie¿ wystêpowanie zwartego obszaru wysoczyznowego w rejonie Gierzwa³du. Ukszta³towanie powierzchni pod³o¿a czwartorzêdu jest przede wszystkim efektem egzaracji, której pierwszy etap zwi¹zany by³ najprawdopodobniej ju¿ ze zlodowaceniem Narwi. O egzaracyjnym charakterze depresji w tej czêœci Mazur œwiadczy brak w ich obrêbie górnej partii kompleksu osadów neogeñskich (Marks, 1988a, b; Ga³¹zka, Marks, 1997), a tak¿e wype³nienie mi¹¿szymi pok³adami glin zwa³owych. Powierzchnia pod³o¿a czwartorzêdu podlega³a czêœciowo erozji wodami subglacjalnymi (szczególnie intensywnej w depresji Dylewo–Dur¹g–Lichtajny (N)) i deformacjom glacitekto- nicznym. Wystêpowanie tych ostatnich jest udokumentowane przez wysokie zaleganie osadów

33 plioceñskich w rejonie Góry Dylewskiej (na arkuszu Lubawa), a tak¿e obecnoœæ porwaków i³ów pstrych w glinach zwa³owych zlodowaceñ Narwi i Sanu. Rozci¹g³oœæ elewacji i depresji pod³o¿a na ca³ym obszarze zachodniej Warmii i Mazur, zgodna z przebiegiem linii Teisseyre’a-Tornquista, nie wyklucza, ¿e by³y one kszta³towane czêœciowo równie¿ pod wp³ywem zjawisk neotektonicznych (Marks, 1988a). Te ostatnie zachodzi³y najprawdopodobniej okresowo, wywo³ane zmieniaj¹c¹ siê intensywnoœci¹ procesów glaciizostatycznych wskutek cyklicznych transgresji i recesji l¹dolodów plejstoceñskich.

C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

Na obszarze objêtym arkuszem Gierzwa³d najprawdopodobniej przez ca³y paleogen i neogen mia³a miejsce sedymentacja, pocz¹tkowo w zbiorniku morskim, a nastêpnie œródl¹dowym, któr¹ za- koñczy³a seria i³ów górnomioceñskich (tab. 3). Na stosunkowo wyrównany obszar powsta³y po zaniku jeziorzyska neogeñskiego wkroczy³ dwukrotnie l¹dolód zlodowacenia Narwi. W wyniku egzaracji, wspomaganej prawdopodobnie rów- nie¿ przez erozjê wód proglacjalnych i subglacjalnych podczas stadia³u dolnego powsta³y g³êbokie depresje w pod³o¿u czwartorzêdu (miejscami wype³nione osadami wodnolodowcowymi tego samego wieku). Strome, zachodnie stoki depresji górnej Drwêcy maj¹ najprawdopodobniej za³o¿enia tektoniczne. W trakcie deglacjacji depresje zosta³y czêœciowo wyœcielone glinami zwa³owymi. Stadia³ górny rozpoczê³a depozycja zastoiskowa w niewielkich zbiornikach z okresowym przep³ywem, po³o¿onych na po³udnie od Gierzwa³du. Po niej nast¹pi³a akumulacja wodnolodowcowa, czêœciowo zwi¹zana ze stref¹ subglacjaln¹. W trakcie transgresji l¹dolodu powsta³y deformacje glacitektoniczne w rejonie Domkowa, a egzaracja spowodowa³a wzbogacenie glin zwa³owych w liczne porwaki. W interglacjale augustowskim w depresjach prawdopodobnie rozwinê³a siê sieæ rzeczna, o czym œwiadczy domieszka dobrze wysortowanych piasków w wy¿ej wystêpuj¹cych utworach wodnolodowcowych zlodowacenia Nidy, którego l¹dolód wkroczy³ na obszar arkusza jednokrotnie. L¹dolód zlodowacenia Sanu 1 wkroczy³ na obszar arkusza trzykrotnie: raz podczas stadia³u dolnego i dwukrotnie w stadiale górnym. Podczas stadia³u dolnego nast¹pi³o wyciêcie rynien subglacjalnych na po³udnie od Gierzwa³du, maj¹cych swoje przed³u¿enie w rynnach jezior Wielka i Ma³a D¹browa na obszarze arkusza D¹brówno (Ga³¹zka, Marks, 1997a). W ich obrêbie zachodzi³a naprze- miennie depozycja wodnolodowcowa i zastoiskowa, co œwiadczy o okresowym sp³ywaniu wód. Pod- czas obu transgresji l¹dolodu w stadiale górnym nast¹pi³o wyciêcie rynien subglacjalnych na po³udnie od Gierzwa³du oraz w rejonie Wigwa³du. Nastêpnie formy te zosta³y wype³niane utworami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi, a miejscami koluwiami ze sp³ywów glin zwa³owych (ze zboczy rynien). Starsza transgresja l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Sanu 1 to ostatnia faza znacznych

34 Tabela 3 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

Stratygrafia

Utwory Procesy geologiczne Piêtro (opis litologiczny) System Oddzia³ Podpiêtro Piaski i mu³ki humusowe oraz namu³y den dolinnych Akumulacja w dolinach rzecznych i zag³êbieniach i zag³êbieñ okresowo przep³ywowych — Q pmn h wytopiskowych Torfy — Q th Akumulacja organiczna f Holocen Piaski i mu³ki, miejscami ze ¿wirami, rzeczne — Q Erozja i akumulacja rzeczna, powstanie prze³omów pm h Grabiczka i Drwêcy Zmywanie osadów i gromadzenie ich u podnó¿a zboczy. Piaski deluwialne — d Q Erozja rzeczna, wietrzenie, procesy peryglacjalne, denuda- p cja (powstanie rezyduów i odwapnienie osadów), zmywanie Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe poziomu sandrowego V Akumulacja przez wody lodowcowe miêdzy bry³ami — fg QB3 p¿5 p4 martwego lodu

I³y i mu³ki zastoiskowe (górne) — b Q B3 Akumulacja zastoiskowa w zbiornikach miêdzy bry³ami im2 p4 martwgo lodu Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe poziomu sandrowego IV — fg QB3 p¿4 p4 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe poziomu sandrowego III Akumulacja przez wody lodowcowe miêdzy bry³ami — fg QB3 p¿3 p4 martwego lodu Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe poziomu sandrowego II — fg QB3 p¿2 p4

I³y i mu³ki zastoiskowe (dolne) — b Q B3 Akumulacja zastoiskowa w zbiornikach miêdzy bry³ami im1 p4 martwgo lodu Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe poziomu sandrowego I Akumulacja przez wody lodowcowe miêdzy bry³ami — fg QB3 p¿1 p4 martwego lodu Piaski, miejscami piaski, ¿wiry i gliny zwa³owe akumulacji Akumulacja przez wody lodowcowe w szczelinach lodow- szczelinowej — gs Q B3 p p4 cowych Piaski i mu³ki, miejscami z glinami zwa³owymi, kemów Akumulacja przez wody lodowcowe miêdzy bry³ami — k QB3 pm p4 martwego lodu Piaski, ¿wiry i gliny zwa³owe moren martwego lodu Akumulacja grawitacyjna i przez wody lodowcowe miêdzy — gm Q B3 p¿gzw p4 bry³ami martwego lodu Piaski, ¿wiry, miejscami z glinami zwa³owymi, moren czo³owych — gc Q B3 p¿ p4

Stadia³ górny Akumulacja grawitacyjna i przez wody lodowcowe Gliny zwa³owe, miejscami z piaskami i ¿wiami, moren spiêtrzonych — gw Q B3 gzw p4 Piaski, ¿wiry i g³azy lodowcowe (górne) — g Q B3 p¿g³2 p4 Akumulacja przez wody lodowcowe Gliny zwa³owe w sp³ywach — g Q B3 Zlodowacenie Wis³y gzw p4 Sp³ywy grawitacyjne miêdzy bry³ami martwgo lodu Piaski, ¿wiry i g³azy lodowcowe (dolne), miejscami wodnolodowcowe — g Q B3 Akumulacja przez wody lodowcowe p¿g³2 p4 Gliny zwa³owe z wk³adkami piasków — g Q B3 Egzaracja i akumulacja lodowcowa, nasuniêcie l¹dolodu na gzw p4 ca³y obszar i póŸniejsze wytopienie Zlodowacenia pó³nocnopolskie Plejstocen Piaski, ¿wiry i g³azy wodnolodowcowe — fg QB2 p¿g³ p4 Akumulacja przez wody lodowcowe Czwartorzêd Mu³ki i piaski zastoiskowe — b Q B2 Akumulacja zastoiskowa w zbiornikach miêdzy bry³ami mp p4 martwgo lodu Gliny zwa³owe z wk³adkami piasków — g Q B2 Egzaracja i akumulacja lodowcowa, nasuniêcie l¹dolodu na gzw p4 ca³y obszar i póŸniejsze wytopienie fg B2 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q 4 Akumulacja przez wody lodowcowe Stadia³ œrodkowy p¿ p fg B2 Torfy — Q 4 Akumulacja organiczna, jeziorna Interglacja³ p¿ p eemski li Gytie i mu³ki z substancj¹ organiczn¹, jeziorne — Q gym p34– Akumulacja jeziorna

35 cd. tabeli 3

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg QW3 p¿ p3 Akumulacja przez wody lodowcowe

Mu³ki i piaski zastoiskowe (górne) — b Q W3 Akumulacja zastoiskowa w zbiornikach miêdzy bry³ami mp2 p3 martwgo lodu Gliny zwa³owe — g Q W3 Egzaracja i akumulacja lodowcowa, nasuniêcie l¹dolodu na gzw p3 ca³y obszar i póŸniejsze wytopienie Mu³ki i piaski zastoiskowe (dolne) — b Q W3 Akumulacja zastoiskowa na przedpolu transgreduj¹cego mp1 p3 l¹dolodu Stadia³ górny Piaski, ¿wiry i g³azy wodnolodowcowe — fg QW3 p¿ p3 Akumulacja przez wody lodowcowe

Gliny zwa³owe — g Q W2 Egzaracja i akumulacja lodowcowa, nasuniêcie l¹dolodu na gzw p3 ca³y obszar i póŸniejsze wytopienie fg W2

Stadia³ Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q 3 Akumulacja przez wody lodowcowe

œrodkowy p¿ p

Mu³ki i piaski zastoiskowe (górne) — b Q W1 Akumulacja zastoiskowa w zbiornikach miêdzy bry³ami mp2 p3 martwgo lodu Gliny zwa³owe — g Q W1 Egzaracja i akumulacja lodowcowa, nasuniêcie l¹dolodu na gzw p3 ca³y obszar i póŸniejsze wytopienie fg W1 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) — Q 3 Akumulacja przez wody lodowcowe

Zlodowacenie Warty p¿2 p

Mu³ki i piaski zastoiskowe (dolne) — b Q W1 Akumulacja zastoiskowa na przedpolu transgreduj¹cego mp1 p3 l¹dolodu Stadia³ dolny Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — fg QW1 p¿1 p3 Akumulacja przez wody lodowcowe Zlodowacenia œrodkowopolskie Gliny zwa³owe — g QO3 gzw p3 Akumulacja zastoiskowa

Odry Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg QO3 Stadia³ górny p¿ p3 Akumulacja przez wody lodowcowe Zlodowacenie

Interglacja³ Piaski i ¿wiry rzeczne — f QM Dzia³alnoœæ wód rzecznych i wykszta³cenie dolin o prze- mazowiecki p¿ p23– biegu N–S Gliny zwa³owe (górne) z wk³adkami piasków i ¿wirów Egzaracja i akumulacja lodowcowa, nasuniêcie l¹dolodu na — g QS3 gzw 2 p2 ca³y obszar i póŸniejsze wytopienie. Procesy stokowe

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) — fg QS3 p¿3 p2 Akumulacja przez wody lodowcowe Egzaracja i akumulacja lodowcowa, nasuniêcie l¹dolodu na Mu³ki i piaski zastoiskowe (górne) — b Q S3 mp2 p2 ca³y obszar, powstanie deformacji glacitektonicznych i póŸ- niejsze wytopienie miêdzy bry³ami martwgo lodu Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (œrodkowe) — fg QS3 p¿2 p2 Akumulacja przez wody lodowcowe Gliny zwa³owe (dolne) z wk³adkami piasków i ¿wirów Egzaracja i akumulacja lodowcowa, nasuniêcie l¹dolodu na — g QS3 ca³y obszar, powstanie deformacji glacitektonicznych i póŸ- gzw1 p2 niejsze wytopienie

Stadia³ górny I³y pstre miocenu jako kra w glinach zwa³owych stadia³u Egzaracja i akumulacja lodowcowa, nasuniêcie l¹dolodu na górnego, zlodowacenia Sanu 1 — Q S3 Mp2 ca³y obszar i póŸniejsze wytopienie

Mu³ki i piaski zastoiskowe (dolne) — b Q S3 Akumulacja zastoiskowa na przedpolu transgreduj¹cego mp1 p2 l¹dolodu Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — fg QS3 p¿1 p2 Akumulacja przez wody lodowcowe

Zlodowacenie Sanu 1 Gliny zwa³owe z wk³adkami piasków i ¿wirów g S1 Egzaracja i akumulacja lodowcowa, nasuniêcie l¹dolodu na — Q 2 ca³y obszar i póŸniejsze wytopienie

Plej stoc e n gzw p b S1 Czwartorzêd Mu³ki i piaski zastoiskowe — Q Akumulacja zastoiskowa na przedpolu transgreduj¹cego mp p2 l¹dolodu fg S1 Zlodowacenia po³udniowopolskie Stadia³ dolny Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q p¿ p2 Akumulacja przez wody lodowcowe

Gliny zwa³owe — g QN Akumulacja lodowcowa, nasuniêcie l¹dolodu na ca³y obszar gzw p2 i póŸniejsze wytopienie

fg N Nidy Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q p¿ p2 Akumulacja przez wody lodowcowe Zlodowacenie Interglacja³ Dzia³alnoœæ wód rzecznych w obrêbie obni¿eñ pod³o¿a augustowski

36 cd. tabeli 3

Gliny zwa³owe z wk³adkami piasków i ¿wirów Nasuniêcie l¹dolodu na ca³y obszar. Egzaracja i akumulacja — g Q A3 lodowcowa, powstanie deformacji glacitektonicznych. Wy- gzw p1 topienie l¹dolodu Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg QA3 p¿ p1 Akumulacja przez wody lodowcowe Narwi

Stadia³ górny Piaski i mu³ki zastoiskowe — b Q A3 Akumulacja zastoiskowa w okresowo przep³ywowych pm p1 zbiornikach na przedpolu transgreduj¹cego l¹dolodu

Gliny zwa³owe — g Q A1 Egzaracja i akumulacja lodowcowa, nasuniêcie l¹dolodu gzw p1 Plejstocen na ca³y obszar i póŸniejsze wytopienie Zlodowacenie

Czwartorzêd fg A1

Stadia³ dolny Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q Zlodowacenia najstarsze p¿ p1 Akumulacja przez wody lodowcowe

I³y z wêglem brunatnym — iwbr M Akumulacja w jeziorzysku I³y, piaski i mu³ki — ipm M Miocen Neogen Mu³ki, mu³owce i piaski kwarcowe — mmcpQ M Akumulacja jeziorno-rzeczna

Piaski glaukonitowe — pGk Ol P³ytkomorska sedymentacja o charakterze brakicznym Paleogen Oligccen deformacji glacitektonicznych na obszarze arkusza. Z kolei m³odsza zaznaczy³a siê intensywn¹ depozycj¹ glin bazalnych z od³o¿enia, zawieraj¹cych wyraŸny bruk œwiadcz¹cy o intensywnej egzaracji. Deglacjacjê zakoñczy³o przejœcie w stan stagnacji i zamierania l¹dolodu, zaznaczone lokalnie przejœciem depozycji glacjalnej w zastoiskow¹. W interglacjale mazowieckim prawdopodobnie istnia³a przynajmniej jedna dolina rzeczna, biegn¹ca ku pó³nocy we wschodniej czêœci terenu (Marks, 1988a, Ga³¹zka, Marks, 1997a). Jednak ponad 150 m ró¿nicy wysokoœci pomiêdzy wspomnian¹ dolin¹ i udokumentowanymi osadami organicznymi interglacja³u mazowieckiego na obszarze arkusza Nowe Miasto Lubawskie SMGP (We³niak, 2002) pozostawia ten problem nie rozwi¹zany. L¹dolody m³odszych zlodowaceñ nie odegra³y ju¿ wiêkszej roli w kszta³towaniu rzeŸby pod³o¿a czwartorzêdu. L¹dolód zlodowacenia Odry wkroczy³ na obszar arkusza jednokrotnie, a jego wkroczenie poprzedza³a akumulacja wodnolodowcowa, charakterystyczna dla proksymalnej czêœci sto¿ka sandrowego. L¹dolód zlodowacenia Warty pokry³ omawiany obszar trzy razy. W stadiale dolnym transgresjê l¹dolodu poprzedza³a akumulacja wodnolodowcowa i zastoiskowa, a po jego ust¹pieniu odbywa³a siê akumulacja zastoiskowa. W stadiale œrodkowym transgresjê l¹dolodu poprzedza³a akumulacja wodnolodowcowa, a stadia³u górnego akumulacja wodnolodowcowa i zastoiskowa, podobnie jak w okresie póŸniejszej deglacjacji. W interglacjale eemskim obszar arkusza znajdowa³ siê prawdopodobnie w strefie wodo- dzia³owej, a w rejonie Frygnowa zachowa³y siê œlady kopalnego pojezierza. L¹dolód zlodowacenia Wis³y wkroczy³ na obszar arkusza dwukrotnie, prawdopodobnie w czasie stadia³u œrodkowego (Œwiecia) i stadia³u górnego (g³ównego, leszczyñsko-pomorskiego), docieraj¹c

37 za ka¿dym razem do po³o¿onego na po³udniu obszaru arkusza D¹brówno (Ga³¹zka i in., 1998a, b; Lisicki, 1998). Podczas recesji l¹dolodu starszego stadia³u zachodzi³a akumulacja zastoiskowa i wodnolodowcowa. Obie s³abo widoczne w rzeŸbie terenu rynny o przebiegu po³udnikowym (Tu³odziad–Dur¹g i Jezioro Mielno–Tomaszyn) reprezentuj¹ prawdopodobnie sieæ odp³ywu subglacjalnego z czasu maksymalnego zasiêgu l¹dolodu zlodowacenia Wis³y. Natomiast rynny Grabiczka i górnej Drwêcy–Jeziora Mielno powsta³y podczas postoju l¹dolodu w rejonie Grunwaldu i Zybu³towa na terenie arkusza D¹brówno (Ga³¹zka, Marks, 1997a). Stopniowa recesja czo³a l¹dolodu stadia³u górnego na obszarze arkusza Gierzwa³d by³a przery- wana krótkotrwa³ymi postojami, zaznaczonymi przez ci¹gi moren czo³owych Frygnowo–Dylewo, Lichtajny (S)–Gierzwa³d–Szczepankowo i Ostrowin–Elgnówek. W czasie postoju czo³a l¹dolodu na linii ka¿dego z tych ci¹gów moren tworzy³y siê starsze poziomy sandrowe (I–III). Poziom sandrowy IV powsta³ w czasie niewielkiej oscylacji l¹dolodu wzd³u¿ ci¹gu moren czo³owych Dur¹g–Szyl- dak–Ostrowin–Tomaszyn. Byæ mo¿e w tym czasie powsta³ te¿ s³abo wykszta³cony system rynien subglacjalnych o przebiegu NE–SW. Najm³odszy poziom sandrowy V usypywany by³ w rynnie górnej Drwêcy wype³nionej bry³ami martwego lodu i jest zwi¹zany z odp³ywem wód roztopowych podczas postoju czo³a l¹dolodu ju¿ poza pó³nocn¹ granic¹ arkusza. Generalnie sandry ulokowane s¹ g³ównie w strefach wystêpowania depresji pod³o¿a czwartorzêdu, czêsto towarzysz¹c rynnom polodowcowym. Zwykle sandry omijaj¹ kulminacje elewacji pod³o¿a, ale przechodz¹c przez rejony wy¿ej po³o¿onego pod³o¿a ich powierzchnia podlega wyraŸnemu zwê¿eniu. W holocenie rozwinê³y siê procesy denudacyjne. Na glinach zwa³owych utworzy³y siê kilku- dziesiêciocentymetrowej mi¹¿szoœci rezydua glin zwa³owych, zaœ na poziomach sandrowych nast¹pi³o odwapnienie przypowierzchniowej warstwy osadów. W obni¿eniach po wytopionych w póŸnym gla- cjale bry³ach martwego lodu powsta³y jeziora, w których w holocenie zachodzi³a akumulacja torfów. Kszta³tuj¹cy siê odp³yw powierzchniowy sprzyja³ depozycji piasków i namu³ów rzecznych, szczególnie w dolinach Drwêcy i Grabiczka. Erozja wsteczna w dolinie rzeki Grabiczka spowodowa³a utworzenie malowniczego prze³omu pomiêdzy rynnami Grabiczka i górnej Drwêcy.

IV. PODSUMOWANIE

W wyniku przeprowadzonych badañ wyci¹gniêto nastêpuj¹ce wnioski dotycz¹ce budowy geologicznej obszaru arkusza: — powierzchnia pod³o¿a czwartorzêdu charakteryzuje siê wystêpowaniem depresji i elewacji (deniwelacje dochodz¹ do 200 m) utworzonych g³ównie w wyniku egzaracji podczas zlodowaceñ Narwi, Nidy i Sanu 1. Depresja górnej Drwêcy mo¿e mieæ za³o¿enia tektoniczne w g³êbszym pod³o¿u

38 (Marks, 1988a). Niektóre granice depresji mog³y siê rozwin¹æ wzd³u¿ odnowionych linii uskoko- wych, jednak nie mo¿na tego jednoznacznie rozstrzygn¹æ na tym etapie badañ; — procesy neotektoniczne (szczególnie wywo³ane przez glaciizostazjê) mog³y odegraæ pewn¹ rolê w powstawaniu depresji o przebiegu NW–SE, glacitektonika przyczyni³a siê równie¿ do przekszta³cenia szczytowych partii elewacji (rejon Domkowo–Kitnowo); — mi¹¿szoœæ osadów czwartorzêdowych przekracza w depresjach pod³o¿a 260 m, na elewacjach wynosi oko³o 50–60 m; — w rejonie Frygnowa zachowa³y siê osady jeziorne kopalnego pojezierza z interglacja³u eemskiego; — podczas dwóch ostatnich interglacja³ów obszar arkusza znajdowa³ siê w strefie wodo- dzia³owej; — wykorzystuj¹c nowe eemskie stanowisko we Frygnowie udokumentowano wystêpowanie na obszarze arkusza glin lodowcowych ze stadia³u œrodkowego i górnego zlodowacenia Wis³y. Zastoso- wano w tym celu analizy petrograficzne frakcji ¿wirowej i kamienistej (metoda eratyków przewodnich); — wstêpne wyniki datowañ wielkich g³azów narzutowych metod¹ izotopów kosmogenicznych pokaza³y przydatnoœæ tej metody w badaniach paleogeograficznych; — podczas zlodowacenia Wis³y stwierdzono kilka faz postojowych czo³a l¹dolodu, zaznaczonych ci¹gami moren czo³owych i lokalnymi poziomami sandrowymi oraz zmianami kierunku odp³ywu wód subglacjalnych i proglacjalnych. Dalszych badañ i wyjaœnieñ wymagaj¹ nastêpuj¹ce zagadnienia: ¾ rozpoznanie budowy bardzo urozmaiconego pod³o¿a czwartorzêdu w zachodniej czêœci obszaru arkusza (wschodni sk³on Góry Dylewskiej). — pe³niejsze udokumentowanie osadów stadia³u œrodkowego zlodowacenia Wis³y; — okreœlenie dok³adnych zale¿noœci pomiêdzy rzeŸb¹ terenu a ukszta³towaniem pod³o¿a czwartorzêdu; — datowanie etapów zaniku l¹dolodu zlodowacenia Wis³y.

Zak³ad Kartografii Geologicznej Struktur P³ytkich Pañstwowego Instytutu Geologicznego Pañstwowego Instytutu Badawczego w Warszawie Warszawa, 2009 r.

39 LITERATURA

Ba³uk A., 1991 — Czwartorzêd dorzecza dolnej Narwi (pó³nocno-wschodnie Mazowsze). Pr. Pañstw. Inst. Geol.,130. Biñka K., 2000 — Analiza py³kowa profilu Frygnowo. Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Borchert Z., 1994 — Budowa i struktura osadów czwartorzêdowych pó³nocno-zachodniej czêœci kulminacji Góry Dylewskiej. W: Mat. Konferencyjnych „Stratygrafia Plejstocenu Polski”, Bocheniec. Warszawa.: 10s. Borchert, Z., 1998—Nowe dane o budowie i osadach obszaru Góry Dylewskiej i ich znaczeniu w chronostratygrafii. W: Mat. V Konferencji „Stratygrafia Plejstocenu Polski", Iznota, 75 s. Galon R., 1948 — Przegl¹dowa Mapa Geologiczna Polski 1:300 000, ark. Toruñ, wyd. A. Wojsk. Inst. Geol., Warszawa. Galon R., 1957 — Zagadnienie ostatniego zlodowacenia w Polsce. Kosmos. Ser. B. 3, 3: 219–236. Galon R., 1968 — Przebieg deglacjacji na obszarze Peribalticum. W: Ostatnia zlodowacenie skandynawskie w Polsce. Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 74. Galon R., 1972 — Pojezierze Pomorskie i przyleg³e wysoczyzny jeziorne. W: Geomorfologia Polski (R. Galon, red.), 2. PWN, Warszawa: 129-156. Galon R., Pacowska J., 1953 — Przegl¹dowa Mapa Geologiczna Polski 1:300 000, ark. Toruñ, wyd. B. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Galon R., Roszkówna L., 1961 — Extents of the Scandinavian glaciations and of their recession stages on the territory of Poland in the light of an analysis of the marginal forms of inland ice. Prz. Geogr., 33, 3: 347–364. Galon R., Roszkówna L., 1967 — Zasiêgi zlodowaceñ skandynawskich i ich stadiów recesyjnych na obszarze Polski. W: Czwartorzêd Polski (R. Galon, red.). PWN, Warszawa. Ga³¹zka D., 2002a — Petrological characteristic of tills of the last glaciation in the Lower Vistula Valley, North Po- land. Field Symposium on Quaternary Geology and Geodynamics in Belarus, Grodno. Abstract volume: 15–16. Ga³¹zka D., 2002b — Charakterystyka petrograficzna glin zwa³owych ostatniego zlodowacenia w dolinie dolnej Wis³y. W: Mat. IX Konferencji „Stratygrafia Plejstocenu Polski” Borne Sulinowo: 67s. Ga³¹zka D., 2003 — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. I³awa (210) (wraz z Objaœnieniami). Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Ga³¹zka D., 2006 — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Lubawa (211) (wraz z Objaœnieniami). Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Ga³¹zka D., Kusiñski, J., Marks, L., 1998a — Próba rewizji zasiêgu l¹dolodu zlodowacenia Wis³y w po³udniowo-zachodniej czêœci Mazur. W: Mat. V Konferencji „Stratygrafia Plejstocenu Polski” Iznota, : 21–23. Ga³¹zka D., Kusiñski, J., Marks, L., 1998b — New approach to a maximum extent of the Vistulian Glacia- tion in the south-eastern Mazury Lakeland, northern Poland. W: Abstracts of papers and posters „Field Symposium on glacial geology at the Baltic sea coast in northern Poland”. s :11–12. Ga³¹zka D., Marks L., 1997a — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. D¹brówno (250). Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Ga³¹zka D., Marks L., 1997b — Badania litologiczno-petrograficzne osadów czwartorzêdowych dla Szcze- gó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, arkusz D¹brówno (250). Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Ga³¹zka D., Marks L., 2000a — Impact of the bedrock on the Quaternary palaeogeography in the Lubawa Eleva- tion region, northern Poland. W: Abstracts „International Field Symposium, Peribaltic Group INQUA Quaternary Geology of Denmark”, Århus.: 10–11.

40 Ga³¹zka D., Marks L.,2000b — Wp³yw pod³o¿a czwartorzêdu na rzeŸbê wschodniego obrze¿enia Garbu Lubaw- skiego. W: Streszczenia referatów, komunikatów i posterów, V Zjazd Geomorfologów Polskich „Dorobek i pozycja polskiej geomorfologii u progu XXI wieku”, Toruñ, 11–14 wrzeœnia 2000 r.,: 35–36. Ga³¹zka D., Marks L., 2001a — Badania litologiczno-petrograficzne osadów czwartorzêdowych dla Szcze- gó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Gierzwa³d (212). Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Ga³¹zka D., Marks L., 2001b — Projekt badañ geologicznych dla wykonania arkusza Lubawa (211) Szcze- gó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Ga³¹zka D., Marks L., Zabielski R., 1999 — Czy litostratygrafia glin lodowcowych mo¿e byæ przydatna dla stratygrafii czwartorzêdu Polski? Prz. Geol., 47, 3: 261–265. Ga³¹zka D., Marks L., 2005 — Eratyki przewodnie glin lodowcowych Polski Centralnej w nawi¹zaniu do obsza- rów macierzystych w Skandynawii. Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Gosse J., Klein J., 1996 — Production rate of in situ cosmogenic 10Be in quartz at high altitude and mid-latitude. Radiocarbon, 38, 1: 154–155. Gosse J.C., Evenson E.B., Klein J., Lawn B., Middleton R., 1995 — Precise cosmogenic 10Be me- asurements in western North America: Support for a global Younger Dryas cooling event. Geology, 23, 10: 877–880. Graniczny M., Doktór S., Kucharski R., 1995 — Sprawozdanie z opracowania liniowych elementów strukturalnych Polski w skalach 1:500 000 i 1:200 000 na podstawie kompleksowej analizy zdjêæ geofizycznych i teledetekcyjnych. Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Jagodziñski A., Kalitiuk R., Jagodziñska B., 1999 — Dokumentacja badañ geoelektrycznych. Szcze- gó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Gierzwa³d (212). Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Jagodziñski A., Kalitiuk R., Jagodziñska B., 2001 — Dokumentacja badañ geoelektrycznych, Szcze- gó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. I³awa (210). Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Jentzsch A., 1900 — Der vordiluviale Untergrund des Nordostdeutschen Flachlandes. Jahrb. d. Kgl. geol. Lande- sanst. u. Bergakad.: 266–285. Karta rejestracyjna z³o¿a kruszywa naturalnego grubego Rychnowo, 1984 — Urz¹d Wojewódzki w Olsztynie. Karta rejestracyjna z³o¿a kruszywa naturalnego Rychnowo II, 1979 — Urz¹d Wojewódzki w Olsztynie. Karta rejestracyjna z³o¿a kruszywa naturalnego Rychnowo, 1981 — Urz¹d Wojewódzki w Olsztynie. Kenig K., 1994 — Badania litologiczno-petrograficzne osadów czwartorzêdowych dla Szczegó³owej Mapy Geolo- gicznej Polski 1:50 000, ark. Muszaki (252). Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Kenig K., 1995—Badania litologiczno-petrograficzne osadów czwartorzêdowych, Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Nidzica (251). Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Kondracki J., 1952 — Uwagi o ewolucji morfologicznej Pojezierza Mazurskiego. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 65: 513–597. Kondracki J., 1972 — Pojezierze Mazurskie. W: Geomorfologia Polski (R. Galon, red.), 2, PWN, Warszawa: 161–178. Kondracki J., 1980 — Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa. Kondracki J., Pietkiewicz S., 1967 — Czwartorzêd pó³nocno-wschodniej Polski. W: Czwartorzêd Polski (R. Galon, J. Dylik, red.). PWN, Warszawa.

41 Krupiñski K.M., Marks L., 1993a — Pozycja stratygraficzna i paleogeograficzna zlodowacenia Warty w NE Polsce. W: Streszczenia referatów, przewodnik terenowy Konferencji naukowej „Stratygrafia i paleogeografia zlodowacenia Warty”, £ódŸ: 20–31. Krupiñski K.M., Marks L., 1993b — Pozycja stratygraficzna i paleogeografia zlodowacenia Warty w pó³nocno-wschodniej Polsce. Acta Geogr. Lodz., 65: 175–183. Lindner L., Dzier¿ek J., Lamparski Z., Marks L., Nitychoruk J., 1995 — Zarys stratygrafii czwartorzêdu Polski, g³ówne poziomy osadów glacjalnych oraz ich rozprzestrzenienie. Prz. Geol., 43, 7: 586–591. Lindner L., Marks L., 1995a — Correlation of glacial episodes of the Wis³a (Vistulian) Glaciation in the Polish Lowland and mountain regions, and in Scandinavia. Bull. Pol. Acad. Earth Sci., 43, 1: 5–15. Lindner L., Marks L., 1995b — Zarys paleogeomorfologii obszaru Polski podczas zlodowaceñ skandynawskich. Prz. Geol., 43, 7: 591–594. Lisicki S., 1996 — Stratygrafia plejstocenu centralnej czêœci Pojezierza Mazurskiego. W: Stratygrafia plejstocenu Polski (L. Marks, red.), Warszawa. Lisicki S., 1998 — Paleogeograficzny aspekt litostratygrafii glin zwa³owych na przyk³adzie po³udniowo-zachodnich Mazur. Prz. Geol., 46, 7: 599–602. Liwska H., 1990 — Orzeczenie o wystêpowaniu z³o¿a kruszywa naturalnego (grubego) w rejonie Frygowa, gm. Grunwald, woj. Olsztyñskie. Urz¹d Wojewódzki w Olsztynie. £yszkowska J., 1982 — Poszukiwanie z³ó¿ wêgla brunatnego w obrêbie anomalii grawimetrycznych w rejonie Zybu³towa. Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Mañkowska A., S³owañski W., 1978 — Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, ark. Olsztyn, wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. Mañkowska A., S³owañski W., 1980 — Objaœnienia do Mapy Geologicznej Polski 1:200 000, ark. Olsztyn wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. Marks L., 1979 — Foreland influence on ice sheet movement during the Vistulian (Wrm) Glaciation the case of the Lu- bawa Elevation (Mazury Lakeland). Bull. Acad. Polon. Ser., Sci. Terre, 26, 3–4: 203–213. Marks L., 1980 — Pod³o¿e i stratygrafia osadów czwartorzêdowych w SW czêœci Pojezierza Mazurskiego. Kwart. Geol., 24, 2: 361–376. Marks L., 1984 — Zasiêg l¹dolodu zlodowacenia ba³tyckiego w rejonie D¹brówna i Uzdowa (zachodnia czêœæ Poje- zierza Mazurskiego). Biul. Geol. UW, 28: 133–176. Marks L., 1988a — Relation of substrate to the Quaternary paleorelief and sediments, western Mazury and Warmia (northern Poland). Zesz. Nauk. AGH. Geol. Kwart., 14, 1: 1–76. Marks L., 1988b — Zasiêgi l¹dolodów zlodowacenia Wis³y w œrodkowej i wschodniej Polsce. W: Streszczenia refera- tów seminarium „Geneza, litologia i stratygrafia utworów czwartorzêdowych” Poznañ: 47. Marks L., 1990 — Middle and late Pleistocene glacial episodes in western Mazury and Warmia, northern Poland. Lun- dqua Raport., 32, Lund.: 23s. Marks L., 1991 — Zasiêgi l¹dolodów zlodowacenia Wis³y w œrodkowej i wschodniej Polsce. W: Geneza, litologia i stratygrafia utworów czwartorzêdowych. (A. Kostrzewski, red.). Wyd. Nauk. UAM, Warszawa: 531–538. Marks L., 1995 — Correlation of the Middle Pleistocene ice-dam lacustrine sediments in the Lower Vistula and the Lo- wer Elbe regions. Acta Geol. Pol., 45, 1/2: 143–52.

42 Marks L., Lindner L., Nitychoruk J., 1995 — New approach to a stratigraphic position of the Warta Stage in Poland. Acta Geogr. Lodz., 68: 135–147. Michael R., 1905 — Geologische Mittheilungen über die Gegend von Gilgenburg und Geierswalde in Ostpreussen. Jb. Preuss. Geol. Landesanst., 23, 70–77. Michalska Z., 1961a — Stratygrafia plejstocenu i paleomorfologia pó³nocno-wschodniego Mazowsza. Stud. Geol. Pol., 7: 1–102. Michalska Z., 1975 — Ewolucja rzeŸby okolic Nidzicy w m³odszym plejstocenie. W: Streszczenia referatów Sesji Naukowo-sprawozdawczej Pracowni Geologii Czwartorzêdu Zak³adu Nauk Geologicznych PAN, Warszawa: 52–61. Michalska Z., 1961b — O wieku moren czo³owych w okolicy M³awy i Przasnysza w œwietle badañ stratygraficznych i paleomorfologicznych. W: Prace o plejstocenie Polski Œrodkowej (E. Passendorfer, red.). Wyd. Geol. PAN,: 47–57. Michalska Z., 1967 — Stratygrafia plejstocenu pó³nocnego Mazowsza w œwietle nowych danych. Acta Geol. Pol., 17, 3: 393–418. Ml¹cka I., Wojas A., 1983 — Poszukiwanie z³ó¿ wêgla brunatnego w obrêbie anomalii grawimetrycznych (obszary: Stare Miasto, Œwi¹tki, Zybu³towo). Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Morawski W., 1995—Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Muszaki (252) (wraz z Objaœnie- niami). Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Morawski W., 1996 — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Nidzica (251) (wraz z Obja- œnieniami). Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Morawski W., 1999 — Maximum limit of the Vistulian Glaciation in the vicinity of Nidzica, southwestern Mazury Lakeland. Kwart. Geol., 43, 1: 61–69. Nechay W., 1927 — Utwory lodowcowe Ziemi Dobrzyñskiej. Spraw. Pañstw. Inst. Geol., 4, 1/2. Nunberg J., 1971 — Próba zastosowania metod statystycznych do badañ zespo³u g³azów fennoskandyjskich wystê- puj¹cych w utworach glacjalnych pó³nocno-wschodniej Polski (An application of statistical methods to the investiga- tion of Fenno-Scandian erratics boulder associations from the glacial deposits of the north-eastern Poland). Stud. Geol. Pol., 37. Nunberg J., 1979 — Erratics selection index as a value determing the origin of marginal forms and glacial sediments. Quatern. Stud., 1: 65–69. Pachucki C., 1961 — Moreny czo³owe ostatniego zlodowacenia na obszarze Peribalticum. Roczn. Pol. Tow. Geol., 31, 2: 303–318. Pasierbski M., 1984 — Struktura moren czo³owych jako jeden ze wskaŸników sposobu deglacjacji obszaru ostatniego zlodowacenia w Polsce. Rozprawy UMK, Toruñ. Pilaciñski T., 1987 — Wyniki badañ elektrooporowych gminy Ostróda, czêœæ po³udniowa. Archiwum BIPROMEL, Warszawa. Piotrowski J. A., Mickelson D. B., Tulaczyk S. C, Krzyszkowski D., Junge F. W., 2001 — Were deforming subglacial beds beneath past ice sheet really widespread? Quartern. Intern., 86, 1: 139–150. Rühle E., 1965 — Czwartorzêd Polski. W: Zarys geologii Polski (M. Ksi¹¿kiewicz, J. Samsonowicz, E. Rühle, red) Wyd. Geol., Warszawa: 299–350. Rinterknecht V. R., Raisbeck G. M., Yiou F., Clark P. U., Bitinas A., Marks L., Pio- trowski J. A., Zels V., Brook E. J., 2002 – Preliminary 10Be chronology for the last deglaciation of the southern Scandinavian Ice Sheet. Goldschmidt Conference Abstract, Davos, Switzerland: A640.

43 Rogala S., 1987 — Dokumentacja badañ geofizycznych metod¹ elektrooporow¹ dla zaopatrzenia w wodê gminy Olsztynek. Arch. BIPROMEL, Warszawa. Roszkówna L., 1968 — Recesja ostatniego l¹dolodu z terenu Polski. Pr. Geogr. Inst. Geogr. Przestrz. Zagosp. PAN, 74: 65–100. Rybak A., 1990 — Sprawozdanie z prac poszukiwawczych kruszywa naturalnego – Kalwa, gm. Grunwald, woj. Olsztyñskie. Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Rzechowski J., Gronkowska B., Kenig K., Sobczuk B., 1975 — Litostratygrafia osadów glacjalnych z profilów wiertniczych na Pojezierzu Mazurskim. Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. S³owañski W., 1978 — Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, ark. Olsztyn, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. We³niak A., 2002 — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Nowe Miasto Lubawskie (248), (wraz z Objaœnieniami) Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Zabielski R., 1998 — Statystyczne podstawy litopetrograficznej korelacji glin morenowych. Materia³y konferencyjne — III Seminarium „Geneza, litologia i stratygrafia utworów czwartorzêdowych w „20 rocznicê œmierci profesora Bogumi³a Krygowskiego, Poznañ:124–126. Zabielski R., 2000 — Charakterystyka petrograficzna glin lodowcowych rejonu Konina w œwietle analizy staty- stycznej. Prz. Geol., 48, 4: 345–350 Zaprzelski Z., 1989 — Zbiorczy Projekt Badañ Geologicznych gminy Grunwald. Urz¹d Wojewódzki w Olsztynie.

44 Tablica I Dolinki denudacyjne Dna dolin rzecznych Równiny torfowe Krawędzie i stoki: a. wysoczyzny, b. tarasów Opracowali: D. GAŁĄZKA, L. MARKS Źwirownie-piaskownie (ŻP) Stożki napływowe b a Formy rzeczne Formy denudacujne Formy utworzone przez roślinność Formy antropogeniczne ŻP Skala 1:100 000 Ark. Gierzwałd (212) SZKIC GEOMORFOLOGICZNY Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 Ozy, formy akumulacji szczelinowej Wysoczyzna morenowa falista Równiny sandrowe i wodnolodowcowe ( poziomy I – V ) Zagłębienia powstałe po martwym lodzie Kemy Rynny subglacjalne Rynny wykorzystywane przez rzeki i częściowo przez nie przekształcone Równiny zastoiskowe Moreny czołowe spiętrzone Krawędzie rynien subglacjalanych częściowo zniszczone Moreny martwego lodu Moreny czołowe akumulacyjne V III Formy utworzone w strefie martwego lodu Formy wodnolodowcowe Formy lodowcowe IV II I o o 53 40’ 53 30’ o o (S) 20 15’ 20 15’ Góra J. Mielno Karczma Lichtajny Lichtajny (S) Dębowa Góra Dębowa

Elgnówko Elgnówko

Wieś Ostródzka Młynówka ŻP Nowa Wieś Ostródzka Nowa Świętajńska Świętajńska Karczma Tomaszyn Tomaszyn Zawady Zawady Omin Mielno Mielno Jez. Wielki Omin

Marózka Drwęck Drwęck Platyny Platyny Gaj Gaj Zybultowo Zybultowo

J. Platyny Wigwałd Wigwałd Warglewo Warglewo Pacółtówko Pacółtówko ola Wola

J. Gugowo Kiersztanowo Kiersztanowo

Rychnowska W Rychnowska Pacółtowo Pacółtowo .Obst J.

Drwęca Kiersztanówko Kiersztanówko Ostrowin Ostrowin Wróble Wróble GIERZWAŁD GIERZWAŁD Rychnowo Wyżnice Wyżnice 012345km Frygnowo Frygnowo Korsztyn Korsztyn

Kitnowo .Ostrowin J. Szyldak Szyldak Domkowo

J. Durąg Dylewko Dylewko Pancerzyn Pancerzyn Marcinkowo Marcinkowo Grabin Grabin Grabiczek Durąg Durąg Moskal Moskal Dylewo Dylewo Szczepankowo Szczepankowo

(N) Dylewka

J.J. Lichtajny Lichtajny Tułodziad o o Lichtajny Lichtajny (N) Glądy Bartki Bartki

j. J. 20 00’ 20 00’ o o 53 40’ 53 30’ Tablica II ) i / lub erozyjne h w m n.p.m. Copyright by Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2012 h w m n.p.m.) Skala 1:100 000 Ark. Gierzwałd (212) Opracowali: D. GAŁĄZKA, L. MARKS Krawędzie poligenetyczne tektoniczne (glacitektoniczne Zaburzenia glacitektoniczne Granice przypuszczalnych stref złuskowań Strefa występowania porwaków osadów paleogeńskichw i osadach neogeńskich plejstoceńskich Linia przekroju geologicznego załączonego do tekstu Wybrane otwory wiertnicze z numeracją(symbol według oznacza mapy wiek: geologicznej M —starszych miocen; od liczba czwartorzędu wysokość lub stropu rzędnączwartorzędowyc utworów otworu w osadach Izohipsy stropu utworów podczwartorzędowyc Linia przekroju geologicznego na mapie geologicznej Iły, piaski, mułki i węgiel brunatny D B

SZKIC GEOLOGICZNY ODKRYTY 41 M

-60 M 43,6 A C Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 MIOCEN NEOGEN o o 53 30’ 53 40’ o o 20 15’

20 15’ J. Mielno

-40 -20

Młynówka

-104,5

-80

D Lichtajny (S)

M? -60

Omin Marózka 20

17 Jez. Wielki Omin

Mielno

Q <101,5

Q <90,4 22 M

38 -100

Platyny

J. Platyny Q < 83,5

Q <96,5

M -100,0

37 Gugowo 40 Q <101,0

J. Gugowo

Stębark

Q < 68,7

Q <79,0

Obst

.Obst J. J. 40

Drwęca

Q <85,0 Q <100,5

80 5 Q <79,0 60

Q <110,0

-80

Q <85,0

Rychnowo

Q <22,8 41

012345km

M 43,6

GIERZWAŁD

100

Ostrowin 20 J.

.Ostrowin J. 40 11

Q <59,0

Domkowo 4

Szyldak

Q <54,6 2

M 32,9 Durąg Q < 27,5 J. Durąg

Grabiczek

Q < 39,5

-20 0 30

Grabin 0

Q <86,0

M 98,2

Dylewo

Q <60,2

Durąg 20

Q <98,0

Szczepankowo

Q <127,0

40 20

40 60

J. Lichtajny Dylewka

Q < 45,2 60 20

o o

1 80

Q <83,9

Lichtajny (N) C 20 00’ 20 00’ o o 53 40’ 53 30’ Tablica III Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 Ark. Gierzwałd (212)

ZESTAWIENIE OTWORÓW BADAWCZYCH DLA SMGP (KARTOGRAFICZNYCH)

2,5 2,20 2,0 1,90 m n.p.m. Otw. 41 Frygnowo 1,5 193,0 m n.p.m. 1,0 200 0,5 0,60 0,0 O/K K/W A/B Otw. 30 Otw. 12 190 2,0 1,80 1,70 Domkowo Wigwałd B3 1,5 178,0 m n.p.m. 158,0 m n.p.m. 2,5 180 B2 1,0 2,20 2,0 1,90 0,5 W3 0,60 1,5 2,0 0,0 170 1,5 O/K K/W A/B 2,0 1,80 1,0 1,20 1,70 1,0 1,5 0,5 1,60 0,60 1,0 0,0 160 0,5 0,60 O/KK/WA/B 0,5 Otw. 2 2,0 W1 0,0 B2 0,60 1,80 1,70 O/K K/W A/B 0,0 Grabin B3 1,5 150 2,0 O/KK/W A/B 1,46 W3 1,0 1,5 2,0 137,5 m n.p.m. 1,18 1,68 0,5 1,0 1,5 1,30 0,60 140 B2 0,0 0,5 0,72 1,0 2,0 O/KK/W A/B 2,5 2,20 1,60 0,0 0,5 0,66 B3 2,0 1,5 130 O/K K/W A/B 1,20 0,0 1,5 1,0 O/KK/W A/B 1,15 W3 1,0 0,5 0,70 120 0,0 S3 1,5 1,28 0,5 0,60 S3 1,10 2,0 O/K K/W A/B 1,38 1,0 0,84 0,0 W1 1,5 1,02 1,5 1,50 0,94 O/K K/W A/B 110 0,5 1,10 1,0 1,0 0,0 0,5 1,50 0,5 0,80 O/K K/W A/B 1,5 1,10 100 0,0 0,0 O/K K/W A/B Q 1,0 0,60 O/K K/W A/B 2,5 S3 0,5 2,10 90 M 2,0 0,0 O/K K/W A/B 1,60 O3 1,5 88,0 m 2,0 1,70 1,54 1,0 80 N 1,5 0,5 0,55 1,0 0,0 70 0,5 0,60 O/K K/W A/B 0,0 O/K A/B 60 K/W 2,5 50 A3 2,0 1,92 1,5 1,50 Q 1,0 40 1,54 M 0,5 0,50 1,5 1,08 157,0 m Q 0,0 1,0 0,64 30 O/K K/W A/B M 0,5 S3 0,0 A/B 20 112,0 m O/K K/W

2,5 2,00 0 2,0 OBJAŚNIENIA: 1,5 1,50 -10 Znaki petrograficzne: 1,0 S1 0,5 0,80 0,0 -20 Piaski drobno- i średnioziarniste Iły i mułki z węglem brunatnym O/K K/W A/B Piaski różnoziarniste ze żwirami -30 Gliny zwałowe Mułki, mułki ilaste i iły warwowe -40 Torfy 1,5 1,20 1,20 N 1,0 Iły pstre 0,5 0,60 -50 0,0 O/K K/W A/B Miejsca pobrania próbek: -60 palinologicznych 2,5 2,30 2,0 -70 1,50 petrografic znych A3 1,5 1,0 -80 2,01 2,0 0,5 0,50 1,5 Wykresy wartości współczynników 0,0 1,10 O/K K/W A/B -90 1,0 petrograficznych glin zwałowych A1 2,01 0,5 0,70 2,0 0,0 -100 O/K K/WA/B Q 1,5 1,10 M 1,0 -110 0,5 0,70 Oznaczenia wieku glin zwałowych: 0,0 A1- stadiał dolny zlodowacenia Narwi; A3 - stadiał górny zlodowacenia Narwi; N - zlodowacenia Nidy; 266,0 m O/K K/W A/B -120 S1 - stadiał dolny zlodowacenia Sanu 1; S3 - stadiał górny zlodowacenia Sanu 1; O3 - stadiał górny zlodowacenia Odry; W1 - stadiał dolny zlodowacenia Warty; W3 - stadiał górny zlodowacenia Warty; B2 - stadiał środkowy zlodowacenia Wisły; B3 - stadiał górny zlodowacenia Wisły.

Opracowali: D. GAŁĄZKA, L. MARKS

Copyright by Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2012 Tablica IV Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 Ark. Gierzwałd (212)

PRZEKRÓJ GEOLOGICZNY C–D C D

SE NW Szczepankowo Dymkowo Rychnowo Wola Rychnowska Wigwałd Gaj Tomaszyn

Otw. 24 Otw. 13 m n.p.m. m n.p.m. Otw. 23 Otw. 25 Otw. 30 Otw. 31 Otw. 21 Otw. 12 Otw. 14 Otw. 15 Otw. 16 Otw. 8 20 21 22 18 19 67 220 220

15 210 15 Dylewka 210

Grabiczek 18 Grabiczek 18 15 Drwęca 16 200 200 19 8 20 8 190 2 3 190 21 Zw 21 2 8 2 18 15 17 180 15 15 180 Bruk 20 15 23 20 10 2 19 13 23 22 18 8 20 8 17 17 7 170 P 20 2 2 170 24 P 23 8 5 9 20 24 8 21 15 17 7 23 21 7 20 5 20 13 5 17 9 15 7 160 160 41 24 29 15 41 23 7 2 21 23 20 5 2 31 4 28 23 20 29 150 45 29 150 42 24 24 21 24 23 21 29 2 8 29 29 35 43 41 29 21 13 8 140 3 31 29 140 48 42 5 21 31 31 13 35 49 44 31 2 35 41 2 130 45 41 31 36 31 130 41 5 45 42 39 36 120 48 48 41 19 3 3 39 36 120 45 42 49 51 45 42 110 110 59 36 59 41 40 37 39 100 51 100 60 40 60 51 45 90 52 37 90 41 53 48 41 80 55 80 54 42 38 70 42 70

60 49 45 60 45 45 43 50 60 50 61 60 48 40 52 40 61 51 49 49 30 44 30 20 20 62 54 10 10 49 0 0 52 52 61 52 -10 -10 53 53 54 -20 62 -20 57 54 54 -30 55 -30 62 -40 62 57 57 -40 57 -50 -50 012km -100 60 60 -60 -60 -110 61 61 -70 -70 b B3 g B3 g W3 fg O3 62 -120 2 — Q 10 — Q 4 19 — Q 4 29 — Q 3 40 — Q 3 -80 t h im p pżgł1 p gzw p pż p 62 -80 — f — gs B3 — g B3 — fg W3 — g S3 — g S1 -90 3 pmQh 12 pQp4 20 gzwQp4 31 pż1Qp3 41 gzw2Qp2 49 gzw1Qp2 -90 g W1 — d — k B3 — fg B2 — — fg S3 — fg S1 — g A1 -100 4 pQ 13 pmQp4 21 pżgł2Qp4 35 gzwQp3 42 pż3Qp2 51 pżQp2 57 gzw1Qp1 Piaski i żwiry Iły, mułki i piaski B3 gc B3 fg W1 -110 — fg — — b B2 — — b S3 — g N — 5 pż5Qp4 15 pżQp4 22 mpQp4 36 pż2Qp3 43 pm2Qp2 52 gzw Qp2 59 iwbrM Piaski Gliny zwałowe -120 gw B3 fg N — fg B3 — — g B2 — b W1 — fg S3 — — 7 pż4Qp4 16 gzwQp4 23 gzwQp4 37 mp1Qp3 44 pż2Qp2 53 pżQp2 60 ipmM Piaski glaukonitowe Torfy g g S3 — fg B3 — B3 — g B2 — fg W1 — — g A3 — 8 pż3Qp4 17 pżgł2Qp4 24 gzwQp4 38 pż1Qp3 45 gzw1Qp2 54 gzw2Qp1 61 mmcpQM Mułki, mułowce i piaski kwarcowe Węgiel brunatny — fg B3 — g B3 — b W3 — g O3 — fg S3 — fg A3 — 9 pż2Qp4 18 gzwQp4 28 mp2Qp3 39 gzwQp3 48 pż1Qp2 55 pżQp1 62 pGkOl Mułki i piaski

Uwaga:pozostałe objaśnienia jak na mapie geologicznej Copyright by Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2012 Opracowali: D. GAŁĄZKA, L. MARKS