UvA-DARE (Digital Academic Repository)
Vereniging Hendrick de Keyser in oorlogstijd Beleid en bestuur gedurende de Duitse bzetteing 1940-1945 Bosman, L. DOI 10.7480/knob.117.2018.3 Publication date 2018 Document Version Final published version Published in Bulletin (KNOB) License CC BY Link to publication
Citation for published version (APA): Bosman, L. (2018). Vereniging Hendrick de Keyser in oorlogstijd: Beleid en bestuur gedurende de Duitse bzetteing 1940-1945. Bulletin (KNOB), 117(3), 167-177. https://doi.org/10.7480/knob.117.2018.3
General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons).
Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible.
UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (https://dare.uva.nl)
Download date:26 Sep 2021 VERENIGING HENDRICK DE KEYSER IN OORLOGSTIJD BELEID EN BESTUUR GEDURENDE DE DUITSE BEZETTING 1940-1945
Lex Bosman
Op donderdag 9 mei 1940 kwam het dagelijks bestuur Een dag later, op vrijdag 10 mei, werd alles anders. De van Vereniging Hendrick de Keyser voor de maande- Duitse aanval verraste talloze Nederlanders, ook al
lijkse vergadering bijeen. Verschillende zaken werden had de Tweede Wereldoorlog zich buiten ons grondge- PAGINA’S 167-177 besproken, zoals de planning van activiteiten voor bied al veel eerder aangediend. Ook de Vereniging 1941, onder meer een lezing door bestuurslid Frans Hendrick de Keyser lijkt overvallen te zijn geweest Vermeulen. Het dreigende oorlogsgevaar was geen door de snelheid waarmee Duitse troepen het land ver- agendapunt en kwam kennelijk niet aan de orde. overden en door de kracht van de Duitse bombarde- menten op Nederlandse steden, al was het bestuur m 1. Middelburg, ‘In de Steenrotse’ verwoest in mei 1940 zich in de voorafgaande jaren bewust geweest van de (Vereniging Hendrick de Keyser) oorlogsdreiging. Op de volgende bestuursvergadering, 167 niet van gekomen.2 Bij enkele panden in andere plaat- sen waren ruiten gesprongen of was er geringe schade aan de daken, zo rapporteerden vicevoorzitter archi- tect Jan Gratama en adviseur C. Visser. Van de onge- veer 90 huizen die de vereniging in bezit had, was nu ruim 3 procent verwoest. Al met al viel de schade aan het begin van de oorlog zo bezien nog mee, zeker als die wordt vergeleken met de schade door oorlogshan- delingen aan gebouwde monumenten in Nederland in het algemeen, nog afgezien van de verwoestingen van talloze niet-monumentale gebouwen en huizen. Want in de periode 1940-1945 werden ruim 1000 monumen- ten beschadigd, waarvan er 300 waren verwoest.3 Maar de schade aan het bezit van de vereniging zou nog wel oplopen. Vereniging Hendrick de Keyser was als particuliere organisatie sinds de oprichting in 1918 uitgegroeid tot een belangrijke instelling die zich actief bezighield met de zorg voor monumenten en zowel door particu- lieren als door overheden werd aangezocht om be- dreigde gebouwen te redden door verwerving en res- tauratie. Door het oorlogsgeweld van mei 1940 was de vereniging geraakt in de essentie van haar bestaan, in de collectie huizen namelijk die waren verworven om ze juist voor verval en sloop te behoeden en ze door res- tauratie en verantwoord gebruik te kunnen bewaren. Het is daarom interessant om te zien in hoeverre de kerntaken gedurende de vijf bezettingsjaren konden worden uitgevoerd, het verwerven en restaureren van 2. Middelburg, huis ‘In de Steenrotse’ (Rijksdienst voor het historisch belangrijk geachte huizen, met alle bijko- Cultureel Erfgoed) mende aspecten die met het beleid van het bestuur te maken hadden. Want Vereniging Hendrick de Keyser op 13 juni, was de situatie dramatisch veranderd. Ne- bezat en bezit een unieke positie als belangrijke niet- derland was inmiddels militair verslagen en de Duitse overheidsorganisatie op het gebied van monumenten- bezetting begon gestalte te krijgen, maar vooral de mi- zorg, die door particulieren en met subsidie van de litaire strijd en de bombardementen op Rotterdam en overheid werd gesteund bij het werk. Middelburg waren aanleiding om een en ander te be- Het huizenbezit bleef hoe dan ook aandacht opeisen, spreken. De bestuursleden stonden stil bij de gevolgen want men kon de activiteiten niet tot nader order stil- van het militaire geweld en van de bombardementen, leggen. Maar hoe zou het bijvoorbeeld verder moeten voor zover merkbaar in het huizenbezit van de vere gaan met verwervingen? De financiële situatie moest niging. Omdat Vereniging Hendrick de Keyser geen nauwgezet in de gaten worden gehouden, en de subsi- panden in Rotterdam bezat, was daar ook geen schade dies van overheidswege kwamen in een enigszins an- aan eigen bezit te betreuren; enigszins laconiek werd der daglicht te staan nu Duitsers de hoofdlijnen van wel opgemerkt dat het achttiende-eeuwse pand Nieu- het overheidsbeleid in Nederland bepaalden. Welke we Haven 89 in Rotterdam, dat juist nu verworven zou risico’s liep het huizenbezit, bijvoorbeeld bij vordering worden, door het bombardement was vernietigd, door de Duitse bezettingsmacht? En kon het huizen- BULLETIN KNOB 2018 KNOB BULLETIN ‘zoodat deze zaak zich zelve heeft afgedaan’.1 Het bom- bezit misschien ook een doelwit voor de Duitsers wor- bardement op Middelburg op 17 mei had het histori- den om in te zetten voor nationaalsocialistische cultu- sche centrum nagenoeg weggevaagd, een lot dat ook rele propaganda? Het dagelijks bestuur, dat het beleid verschillende huizen van de vereniging trof: twee pan- bepaalde, bestond in de oorlogsperiode bovendien uit den (aan de Lange Delft respectievelijk Rotterdamse personen die er volkomen verschillende opvattingen Kaai) waren geheel verwoest, en het laatzestiende- op nahielden over de Duitse bezetting van Nederland,
eeuwse huis ‘In de Steenrotse’ was zeer zwaar bescha- een precair punt dat de bestuursleden buiten de verga-
•
3 digd (afb. 2). Herstel was misschien niet uitgesloten, zo deringen en het beleid van de vereniging probeerden besprak men, en brokstukken van het ingestorte pand te houden, maar dat soms toch onvermijdelijk bleek te 168 waren al verzameld (afb. 1). Toch is dat er uiteindelijk zijn. Over deze kwesties handelt dit artikel. ZORGEN VOOR CONTINUÏTEIT EN BESCHERMINGS - soon weliswaar vrijstonden, zo werd geformuleerd, MAATREGELEN maar die nadelig konden zijn voor de vereniging. Ten Uit de notulen van het dagelijks bestuur wordt duide- minste 27 bestuursleden onderschreven de afkeuring lijk dat het bestaande beleid vooral werd voortgezet, die aan Boelen werd gestuurd, waarbij Vermeulen – die zonder dat van paniek sprake lijkt te zijn geweest. zijn nationaalsocialistische opvattingen niet verbor- Daaruit valt af te leiden dat vooropstond dat de vereni- gen hield – in een briefje aan Van Lennep de kantteke- ging moest zien te overleven en het daartoe nodige ning plaatste dat hij het weliswaar met de inhoud van werk moest worden voortgezet. Ook al bevatten die no- Boelens pamflet geheel eens was, maar desondanks tulen natuurlijk geen compleet verslag van alles wat bij diens optreden betreurde vanwege zijn functie bij de een vergadering werd besproken, wel werd hierin vereniging.7 Tot verdere repercussies hadden de publi- nauwgezet vastgelegd waarover een besluit genomen catie van het pamflet en de afwijzing daarvan door be- werd. stuursleden niet geleid, in de vergaderingen van het In de jaarverslagen, waarvan die over 1938 en 1939 dagelijks bestuur werd er niet over gerept. Zou het feit vertraagd in 1940 werden gepubliceerd, werd wel mel- dat Boelen op 3 januari 1918 een van de zeven oprich- ding gemaakt van zorgen om de bescherming van de ters van de vereniging was geweest en dat hij sinds de monumenten, maar ook werd opgemerkt dat er in Ne- oprichting een actieve voorzitter was hierbij een rol derland geen sprake was van een zodanige voorberei- hebben gespeeld? Deze diepe verschillen van mening ding op een oorlogssituatie dat men de toekomst van over wezenlijke politiek-maatschappelijke opvattin- de oude architectuur ‘met volkomen rust’ tegemoet gen hebben de bestuursleden waarschijnlijk wel extra kon zien.4 Dat gold dus ook voor het bezit van Vereni- alert gemaakt ten opzichte van elkaar, zoals twee jaar ging Hendrick de Keyser. Maatregelen waren er overi- later zou blijken. gens wel degelijk genomen door de Inspectie Kunstbe- In de vergadering van 25 oktober 1940 kwamen de scherming onder leiding van Jan Kalf, die in 1938 het uiteenlopende opvattingen binnen het bestuur waar- boek Bescherming van kunstwerken tegen oorlogsgeva- schijnlijk voor het eerst en wel behoorlijk scherp aan ren had gepubliceerd.5 Bij de 108 door de Inspectie ge- de orde, naar aanleiding van een verzoek om een zaal selecteerde monumenten die speciaal beschermd in het huis Van Brienen in Amsterdam te mogen ge- dienden te worden, gaat het om grote gebouwen zoals bruiken. Dat verzoek ten behoeve van niemand min- kerken en raadhuizen, en monumenten die in potenti- der dan de rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart was eel kwetsbare plaatsen stonden. Slechts enkele huizen afkomstig van Vermeulen en dr. Edgar Schmid(t)- waren in deze lijst opgenomen, waarvan één in bezit Burgk, cultuurreferent bij het Rijkscommissariaat in van de Vereniging Hendrick de Keyser, het Romerhuis Den Haag. Van Lennep meende dat het initiatief van in Venlo in de tegenwoordige Kwartelenmarkt.6 Des- Boelen was uitgegaan, maar daarin heeft hij zich zeker ondanks was er in 1940 schade aan het gebouw door vergist. Voor hem was het wezenlijk hoe men zich als granaatinslag, en in 1944 werd het zwaar getroffen bij geallieerde bombardementen op Venlo (afb. 3). 3. Venlo, ‘Romerhuis’ na het bombardement in 1944 (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) ONAANGENAAM BEZOEK Al relatief kort nadat de bezetting en het Duitse be- stuur over Nederland een feit waren geworden, werd het bestuur van de vereniging geconfronteerd met een kwestie die de onderliggende politieke en maatschap- pelijke opvattingen van verschillende bestuursleden op scherp zette en die de verschillen in opvatting over het beleid onder Duits bewind blootlegde. Bijna twee jaar eerder was daarvan al iets zeer pijnlijks naar bo- ven gekomen, toen voorzitter Jacobus Boelen een pam- flet had gepubliceerd getiteld ‘Jodenvervolging en Christenvervolging’. De zeer antisemitische inhoud van die circulaire had in het dagelijks bestuur en in het veel grotere algemene bestuur reacties losgemaakt, omdat velen vreesden dat de opvattingen van Boelen Vereniging Hendrick de Keyser schade zouden kunnen berokkenen. Daarom nam nog in dezelfde december- maand 1938 penningmeester jonkheer Guus van Len- nep het initiatief om Boelen op de hoogte te stellen van het ‘leedwezen’ over zijn opvattingen, die hem als per-
------ 11 In ver 10 Als natio 12 Maar het hield bestuur uiteindelijk 13 ’er ’er Tobie Goedewaagen en Vermeulen. Het Het heefter alle schijn van Vermeulendat beoogde De opmerking van Van Lennep over de Nederland Ondanks de radicale verschillen van overtuiging SB goede connecties aan te knopen met de hoogste baas aan de connecties goede met te knopen van de Duitsers in Nederland, om het culturele werk dat Keyser Hendrick de Vereniging ten slotte als doel matigde politiek om Nederland geleidelijk voor banden culturele het de en winnen nationaalsocialismete tussenDuitsland Nederlandbenadrukken.ente naalsocialist zag Vermeulen geen gevaar in een nau wer contact met de gendeel, Duitse zijn opvatting bezettingsautoriteiten, werd ten tussen beleid Nederlandse dele frustratiehet dezelfde over gevoed door de twee inte wereldoorlogen die ook andere ambtenaren hadden ervaren. tember tember Seyss-Inquart voor het eerst heeft hield Snijder die rede ontmoet. van de teneur wasde Bovendien maand een Vermeulen hetgeen met vergelijkbaarzeer later bij de bestuursvergadering waar van werk culturele het voor want bracht, naar de voren vereniging toe de CultuurkringNederlandsche in het leven werd geroepen, riep Snijder de rijkscommissaris op de Cul Seyss-antwoordvan Het steunen. tetuurkring daarbij Inquart paste goed in de aanvankelijk enigszins ge Seyss- dezelfde door ondersteunen laten te had stelling wacht de in subsidie hogere een mogelijk zo en Inquart te slepen. De Nederlandse overheid had volgens hem veel te weinig interesse in de monumentenzorg en in steeds als met getoond, Keyser de Hendrick Vereniging terugkerend excuus gebrek aan financiële middelen, belangstelling wel die menschen, er komen ‘Nu maar hebben.Wij moeten die hulp aanvaarden.’ vertegenwoordigen. Met gespeelde of werkelijke naïvi werkelijke of gespeelde Met vertegenwoordigen. initiatiefvan het dat zijn te blij Gratamaweten liet teit Duitsersde was uitgegaan zo niet van en Vermeulen, als sommigen leken te denken. Hoe echter Schmidt- geweten hebben zou danviaBurgkanders Vermeulen dat zich in het huis Van Brienen een fraaieeeuwse achttiende- zaal bevond, lichtte hij niet toe. daarvan oprichting een de op Cultuurkring sloeg sche maand eerder op 28 september met 1940 een feestelij ke bijeenkomst in de Haagse Pulchri Studio, waarbij organisatie,geDezeSeyss-Inquartwas. aanwezig ook richt op het bundelen van het culturele leven naar na tionaalsocialistisch model, kwam tot stand op initia tief van de archeoloog professor Geerto Snijder; het bestuur werd verder gevormd door Dirk Hannema, directeur van Museum Boymans, de Leidse hoogle rector kunstschilder raarVries, Nachenius, de Jan Jan van het Hervormd Lyceum in Amsterdam Jan Smit, N band met de het want belang, bestuursvergadering zonder niet dit is Keyser de Hendrick van sep Vereniging 28 zaterdag die op Vermeulen dat waarschijnlijk is binnen binnen het bestuur heeftdeze kwestie niet geleid tot wel degelijk afstand tot de Duitsers. de afstandtot degelijk wel ------lid SB N De uitvoerige 8 Deze opmerking 9 , Jan GratamadatJan , terecht ontkende SB N DaarmeeLennep zou Van eenvolgens geheel echter Van Van Lennep legde er in het verhitte gesprek de na te zijn, al zou hij het later wel worden en in 1943 ook de de ook 1943 in en worden wel later het hij zou al zijn, te functie van wethouder Publieke Werken onder de pro-Duitseburgemeester accepteren. Voûte bestuur opstelde tegenover de Duitsers. Vermeulen wasvanlid de discussie maakte dat de duidelijk bestuursleden heel verschillend dachten over de oorlog en de Duitse be zetting: van overtuigd nationaalsocialist en (Vermeulen), via toen nog gematigd geïnteresseerd in in geïnteresseerd gematigd nog via toen (Vermeulen), het nationaalsocialisme (Gratama en misschien Boe den: het idee om Vermeulen een tweegesprek het om Vermeulen idee den: te laten voeren met de pro-Duitse schrijfster Jo van Ammers- Vermeulen evenminzou vantafel,en verdween Küller het woord moeten voeren, om te dat voorkomen men bestuurzou opvattingen het van de hij dat menen kon ting zouden (moeten) maken ting de bij muziekavond zouden (moeten) van rijkscommissaris Seyss-Inquart, die nu eenmaal niet lukte Het Lennep worden. geweigerd Van ver om kon toon van een al te vriendelijke of vriendschappelijke hou te tegen gezelschap Duitse het tegenover houding de stellen voor een soiree van Seyss-Inquart, wat al las al Seyss-Inquart,wat van soiree een voor stellen de tig genoeg was, maar ook over de mogelijkheid om de vereniging de van werk het voor bezettingsautoriteiten te interesseren daarmee in hoop de subsi hogere een verkrijgen. te die verkeerd signaal worden afgegeven. En dat gold ook voor de manier waarop bestuursleden hun opwach eeniging in kennis te stellen en aldus een verhoging mogelijk te zo maken’, meende hij. derland derland door de Duitsers bevrijd van ‘Engels-Joods- maçonnieke’ machinaties. Toen Schmidt-Burgk bij hem kwam en vertelde over de muziekavonden van Seyss-Inquart, moet Vermeulen hebben bedacht dat hethuis Van Brienen aan spreker de heeft Herengracht ‘Toen bood. avond zo’n voor ambianceeen te geschik aan[LB: Vermeulen] het subsidie gedacht. Hij achtte het toen gewenscht den Rijkscommissaris met de Ver druk op dat de vereniging de Duitsers schappelijk diende niet te bejegenen, vriendomdat het tenslotte om de vijand ging waarmee inNederland was;oorlog vriendschappelijkheid zoals bij de Rijksbu Nederlandse het bij CulDe vermeden. worden moesttuurkring reau voor de Monumentenzorg werkzame Vermeulen stond juist aan de andere kant: volgens hem was Ne eniging nooit ter discussie stonden, maar wel de ma nier waarop die doelstellingen verwezenlijkt konden worden in de dramatisch gewijzigde situatieschappelijke politiek-maat die Duitse de bezetting beteken de. len) naar een krachtige anti-Duitse houdingis (Van Lenhierbij Interessant Westermann). Feltz, der Van nep, dat het voortbestaan en de doelstellingen van de ver maakt dat het niet alleen duidelijk ging vraagde over of het bestuur een ruimte in een huis beschikbaar wil
BULLETIN KNOB 2018 • 3 170 BULLETIN KNOB 2018 • 3 171
------ In dezelfde periode be periode dezelfde In 4). 4). Het verwondert dan 18 17 Van een nadelige of hinderlijke bemoeienis 19 Een Een ander gevolg van de oorlog was geheel nieuw. De oorlogssituatie bracht het bestuur ook enigszins enigszins bestuur ook het bracht De oorlogssituatie van Voûte is in het vervolg overigens niets gebleken, de bij positie zijn dat gevoel ongemakkelijke maar het vereniging kennelijk opriep, wijst erop dat het dage Want Want in constateerde1943 de voorzitter dat er nogal wat nieuwe leden waren gekomen, waarvan niet duidelijk zo was of die uit pure interesse of uit andere in verlegenheid bij de viering van het 25-jarig jubileum jubileum 25-jarig het vanviering de bij verlegenheid in in 1943. Van een grootscheepse viering kon gezien tuurmonumenten, worden gevraagd. Nadat alle drie bedankt,bestuurslid washadden eer de voor heren de Vermeulen wel bereid; zijn lezing op 4 januari 1943 werd gevolgd door een kortebenadrukteVer rede toespraak zijn van deel laatste het doorIn hoven. Van Tien leiding wasleiding kandidatuurde van die naEdward Voûte, het neerslaan van de Februaristaking in burge1941 op werd Voûte geworden. Amsterdamwas van meester en gekozen 1942 november 20 van ledenvergadering de aanvaardde zijn benoeming. naderde Voûte bestuurslid Gratama om van Publieke wethouder Werken te worden, die deze functienuari in ja 1943 aanvaardde (afb. ook niet dat juist Gratama tijdens de bestuursverga stelde Voûte over punt het bij november vandering 23 dat men geen politiek moest bedrijven. Immers, zo vervolgde hij, ‘dhr. Voûte is gesteld als burgemeester en als iemand, die voor het werk van de Vereniging voelt’. nauw te al niet Duitsers de met banden de bestuur lijks aanhalen. wilde jubileumvergade de Voor zijn. sprake geen situatie de ring zou in eerste instantie de centrale figuur vande Nederlandse monumentenzorg Jan Kalf als spreker uitgenodigd worden, bij diens verhindering zouden achtereenvolgens mr. vanChr.P. Eeghen en mr. P.G. van Tienhoven, de vanmedeoprichter Vereniging Na werd werd waargenomen door voorzitter Boelen. Een al ja Westermann secretaris tussen conflict sluimerend ren en voorzitter Boelen kwam in tot 1944 uitbarsting en leidde tot het vertrek van de secretaris en van baron uit het algemeen bestuur Feltz; der Van vertrok Frans van Lennep. motieven belangstelling voor de vereniging hadden. Ook al werden er in de notulen van bestuursvergade bestuur het zag kenne genoemd, ringen namen geen lijk bepaalde leden liever niet dan wel, maarovertuiging wenste(politieke) de naar doen te onderzoek geen met op doemde probleem vergelijkbaar Een leden. van de kandidaatstelling van leden voor bestuur, die niet het eerst door het dagelijks bestuur algemeen wa renbesproken. Datbracht hetrisico met zich mee dat er bestuursleden werden gekozen die men om uiteen lopende redenen liever niet had. mee, Voorzitter ongelukkig was er en naar voren punt dit bracht Boelen niets aanal meer dat moment viel op er te Aan doen.
------16 aan dat in 1938 Dit overigens tamelijk 15 Deutsche Zeitung in den Nie den in Zeitung Deutsche Gedenkboek De 14 berichtte twee dagen na het concert overi ternde Einstimmung mit den verdienstvollen Op maandag 27 januari vond de 1941 muziekavond land gevangen te zitten. Zijn taak penningmeesteralsZijn zitten.gevangenland te pen Amersfoort, Vught en Herzogenbusch in Duits van al een voorbeeld. Reserveofficier Van Lennep werd Lennep Van Reserveofficier voorbeeld. een al van in februari 1942 gearresteerd en als krijgsgevangene om overgebracht, Scheveningen in gevangenis de naar vervolgens tot achtereenvolgens inmei 1945 de kam leden zelf geconfronteerd met gevolgen van de oorlog en de Duitse bezetting van Nederland, de discussie over het verzoek voor de soiree van Seyss-Inquart die het bestuur in verlegenheid had gebracht, was daar DE ORGANISATIE: BESTUUR EN LEDEN Opheeluiteenlopende manieren werdenbestuursde Bestrebungen der Vereinigung “Hendrick de Keyser”, den in Baudenkmäler alte macht, Ziele zum sich es die Niederlanden zu schützen.’ gens wel over de avond, waarbij tot slot de architectuur de slot tot waarbij avond, de over wel gens van het huis aan de Herengracht werd geprezen: ‘Die herrlichen alten Räume des Hauses Herengracht 284 und namentlich der kleine Fest- und Musiksaal mit den reichen Wand- und begeis Deckenmalereien fanden handelwijze juist af. derlanden van de Duitse voor autoriteiten de vereniging worden gewekt, meende hij, maar op een volgende bestuurs vergadering keurden andere bestuursleden deze zitter Boelen bood het ter gelegenheid van het twintigjarig bestaan vorm een vanals dat zag de Hij samengesteld. was vereniging van beleefdheid en tegelijk kon daarmee interesse meen meen bestuur van de Vereniging Hendrick de Keyser gehoor gegeven aan de uitnodiging. Van Lennep was aanwezig en Vermeulen zal er zeker zijn geweest, voor van rijkscommissaris Seyss-Inquart dan uiteindelijk plaats in het huis Van Brienen in Amsterdam, opge luisterd door het Nederlandse Zepparoni aangevuld met de Kwartet, Weense Sylvia Grümmer (viola da gamba). Behalve van de entourage van Seyss-Inquart hadden ook onder meer Snijder en een lid van het alge avond avond van Seyss-Inquart. Dat be enkel is geen er is dagbladen ook Nederlandse de in want aardig gelukt, gepubliceerd. over richt gen gen in de pers zouden verschijnen over de muziek het het splijten van de organisatie. Van Lennep sloot de discussie af met de opmerking dat hij de bespreking zegde toe ervoor Vermeulen hadgesteld en te prijs op zullen zorgen dat er geen onaangename mededelin neutrale bericht zal de bestuursleden vermoedelijk niet onder ogen zijn gekomen, met uitzondering van Vermeulen, die wellicht sturend is opgetreden bij de inhoud van het stukje. Eerdere Seyss-Inquart huisconcerten van vonden onder meer plaats Kneuterdijk in in Paleis Den Haag, en Kwartet hetzelfde trad Zepparoni daarbij tenminste eenmaal op. 4. Jan Gratama, portretfoto door Bernard Eilers (Stadsarchief Amsterdam)
meulen het belang van de woningen, het type gebouw ten en was op verzoek van Goedewaagen in dienst ge- BULLETIN KNOB 2018 KNOB BULLETIN waarop de vereniging zich bij uitstek richtte, omdat treden van diens Departement van Volksvoorlichting juist in die architectuur het ‘landseigene’ zou schui- en Kunsten, waar op dat moment ook Gratama nog net len, tegenover de grootse architectuur van bijvoor- werkzaam was. Secretaris-generaal Van Dam van het beeld middeleeuwse kerken, die veelal tot stand waren Departement van Opvoeding, Wetenschap en Kultuur- gekomen op instigatie van ‘buitenlandse’ vorsten.20 bescherming bood de vereniging een bedrag aan voor Politieke boodschappen zaten in de lezing van Ver- het aankoopfonds.
meulen niet opgesloten, want de term ‘landseigen’ Als jubileumboek werd een heruitgave gepubliceerd
•
3 werd ook door andere dan nationaalsocialistische au- van het gedenkboek uit 1938, met als titel Oude Neder- teurs gebruikt. Vermeulen had juist op 1 december landsche bouwkunst in het bezit van de Vereeniging 172 1942 het Rijksbureau voor de Monumentenzorg verla- ‘Hendrick de Keyser’, samengesteld door Gratama en BULLETIN KNOB 2018 • 3 173 ------Door de steeds be steeds de Door 27 . Het initiatief hiertoe kwamhiertoe initiatief Het . Maar dat plan is door de loop der 25
26 5). Naar 5). aanleiding van deze expositie bleek Ver 6). Naast schade door oorlogsgeweld en doordat restau doordat en oorlogsgeweld door schade Naast Bij de bevrijding van Groningen in april 1945 werd de de werd 1945 april in Groningen vanbevrijding de Bij dingen ingehaald. Op 6 juni waren immers geallieerde immers waren juni 6 Op ingehaald. dingen troepen geland in Normandië, waarna eind augustus Haagseex de plattegrond voor bevrijd Een Parijswas. eniging, eniging, aan de Grote Markt en in de Oude Ebbinge straat, gingen daarbij verloren, zodat het totaal aan vernietigde huizen zesop kwam. voeren, te restauraties uit om mogelijkheden perktere bezit het werd van vereniging de bedreigd, bovendien zien. Geertruidenbergvanliet voorbeeld het zoals raties achterwege moesten blijven is er één Amster zin naar familie van zijn vrouw in Midden-Europa ver vrouwnaarMidden-Europa zininfamilie vanzijn trokken. GEBOUWDEERFGOEDHET OM ZORG In de jaren voorafgaand aan en gedurende de bezet ting werden maar weinig nieuwe aanwinsten verkre gen, hoewel er wel verschillende panden werden aan geboden. Soms waren ze niet aan het interessant Door vereniging. genoeg, de of voor hoog te prijs de bleek zienlijke bezit aan huizen bestond het risico dat pan den door de bezetter gevorderd zouden worden, het geen huurverlies zou opleveren en vooralrisico voor ook de een instandhouding van toch wat viel echter het er pand Kennelijk zou betekenen. betreffende te bespreken als vordering dreigde, zopan enkele maar blijkt waardoor uit het 1942-1943, over jaarverslag den daadwerkelijk gevorderd werden: een recent ver worven pand in Geertruidenberg en de kapel van St. aanrestautoehoognodigwaren Beide Sluis. in Pieter ratie, plannen lagen al gereed. Ironisch genoeg is het huis in Geertruidenberg kort na de oorlog ingestort voordat het gerestaureerd kon worden, en werd de ka verwoest bombardement geallieerd een bij Sluis in pel (a fb. toonstelling over de vereniging ingericht met de titel Wat doet Hendrick de Keyser. Een tentoonstelling stedenschoon van Neerlandsch’ kennelijk van de reclamechef van de Bijenkorf, Grata ma tekende de plattegrond voor de inrichting. Op 1 voor die geopend, tentoonstellingdeze werd 1944 juni een belangrijk deel bestond uit foto’s, maar waarbij ook bouwfragmenten getoond. werden Een op model waregrootte zeventiende-eeuwvan het façade van de se pand Kattengat 6 in Amsterdam, de Spie ‘Gouden stond gel’, centraal bij binnenkomst op de expositie (afb. woonplaats inDenom Haag bereid zijn meulen even eenseententoonstelling over Vereniging Hendrick de Keyser in te richten. positie is gemaakt,wel maar toen die 8 op september door C. Visser in een bijeenkomst werd getoond, was Vermeulen al niet meer in het land; hij was enkele da ge zijn met 1944) september dinsdag(5 dolle voor gen stad alsnog zwaar beschadigd. Twee huizen van de ver de van huizen Twee zwaarbeschadigd. alsnog stad ------
21 verdieping’, een ten e Aan de ledenwerving kan 23 ’er Hans Müller-Lehning,Werner’er 24 SB N 22 De gelijkschakeling van pers en organisaties door de de organisaties door en pers van gelijkschakeling De In 1944 werd er in de Amsterdamse de in er werd vestiging van de 1944 In Van Van arisering van het ledenbestand is geen sprake had vergaande bevoegdheden om besturen van or ganisaties te wijzigen en organisaties op te heffen. Dat heffen. te organisaties op en wijzigen ganisatieste lot trof nogal wat charitatieve instellingen, maar met Vereniging Hendrick de Keyser heeftde commissaris verenigin 90.000 circa taakom zijn bemoeid; niet zich Duitsers werd gaandeweg verder uitgebreid, zodat in februari 1943 door de Commissarisvoor de Niet-Com ook een filmfragmenthebben bijgedragen dat waar Bijenkorf,in de ‘groote lichthal 1 geweest en daarop schijnt door de Duitse autoriteiten Duitse de geweestautoriteiten door daarop en schijnt ook nooit te zijn aangedrongen. Actieve maatregelen ten aanzien van Joodse leden schijnen nooit aan de ingeweestorde is Amsterer bijvoorbeeld Wel te zijn. drijf Profilti was gemaakten waarvan werd kopie een het of duidelijk niet is Het gulden. 75 aangeschaftvoor film, die uitmaaktevan deel fragment korte genoemde waarvandaarvanwie is evenminbekend overigens de bouwkunst oude over gaat film De was. opdrachtgever en daarbij werden ook delen gewijd aan Vereniging Keyser.Hendrickde schijnlijk in het wekelijkse bioscoopjournaal om aan vangenomen jubileum de het vereni 25-jarig werd op ging aandacht te geven. In werd in bestuursvergaderingen de periode september 1943 tot januari 1944 regelmatig gesproken over een film diedoor filmbe lijks lijks bestuur gevraagd persoonlijk nieuwe werkelijk ook van leden tijd verloop na actiedie werven, een te effectheeft gehad. In maart1944 waren erongeveer nieuwe leden 150 bij guldengekomen, met 1.100 aan contributie-inkomsten. dacht aan dacht drukkenmaar het werd ook van folder, een aan bestuursleden van het algemeen en van het dage dam ten minste één joodse huurder in Mauthausen vermoord. Ondanks het feit dat er in 1943 blijkbaar nieuwe leden waren gekomen, liep het totaal aantal leden terug, met als gevolg een flinke vermindering van inkomsten de werven contributie. Om het uit van nieuwe leden actief aan te pakken, werd niet alleen ge gen gen en stichtingen te bovendien albleek controleren, spoedig veel te ambitieus. Er werd kort uitstel te termijn de verkregen omdat leveren, te in ledenlijst de om bleek. den in te leveren. Dat was niet zonder risico, want deze want risico, zonder niet was Dat leveren. te in den commissaris, de merciële VereenigingenStichtingenmerciëlemededeling en de werd datgepubliceerd organisatiesdergelijke hun le denlijsten per maart 15 van dat jaar in tweevoud dien langstellinggestimuleerd.hebben listische interesse in ‘volkseigen’ cultuuruitingen be cultuuruitingen in ‘volkseigen’ interesse listische Vermeulen, in 1944 volgde een herdruk. Voor het boek het herdruk.Voor een volgde 1944 in Vermeulen, was kennelijk veel belangstelling, enerzijds door een algemeen voelbaar gebrek aan interessante nieuwe boeken, maar anderzijds kan ook de nationaalsocia 5. De Bijenkorf Amsterdam, tentoonstelling Vereniging Hendrick de Keyser, 1944 (Vereniging Hendrick de Keyser) BULLETIN KNOB 2018 KNOB BULLETIN
•
3
174 dams huis van de vereniging waar gedurende en van- wege de oorlog aanpassingen werden gedaan. Het pand Herengracht 170 werd in de herfst van 1941 door de Bank voor West-Europeeschen Handel (Bank für Westeuropäische Wirtschaft) gehuurd. Daarmee was ongewild een connectie ontstaan met zeer verwerpe- lijke activiteiten van de Duitse bezettingsautoriteiten. De directeur van deze bank was Alfred Flesche, voor- zitter van de Deutsche Handelskammer in den Nieder- landen en jarenlang directeur van Rhodius-Koenigs Handel-Maatschappij. In 1939 werd hij directeur van een dochteronderneming, genaamd Bohrens und Söh- ne, waarvan de naam na enige tijd werd gewijzigd in Bank für Westeuropäische Wirtschaft, een bank die kredieten verleende aan bedrijven die opdrachten voor de Wehrmacht uitvoerden.28 Op 5 mei 1940 was deze Flesche gearresteerd op verdenking van spiona- ge, maar na de capitulatie werd hij op 16 mei prompt in vrijheid gesteld. Later zou blijken dat hij inderdaad medewerker was van de Duitse Abwehr. In juli 1940 werd Flesche aangesteld als ‘Verwalter’ van de bank Lippmann, Rosenthal & Co, in mei 1941 werd hij er di- recteur. De naam van deze bank werd door de Duitsers gebruikt om een tweede bedrijf op te richten, gericht op het roven van joods vermogen, de berucht gewor- 6. Sluis, kapel van St. Pieter, restauratieplan 1936 den bank Lippmann, Rosenthal & Co, in de Sarpha- (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) tistraat. Ook hiervan had Flesche de leiding, maar hij bemoeide zich zo min mogelijk met de gang van za- tekenen was al jaren voor de oorlog gelanceerd, maar ken.29 Bij het ariseringsproces van joodse onderne - werd pas vanaf 1941 gerealiseerd; twee jaar later pro- mingen waren diverse bancaire instellingen betrok- beerde Gratama het project meer gewicht te geven. Te- ken, zo ook de Ba n k voor West-Europeeschen Ha ndel.30 keningen van een aantal Amsterdamse panden van de Als huurder van Herengracht 170 had deze instelling vereniging werden als gevolg hiervan aangeboden aan in de tuin zonder toestemming een schuilkelder laten het bestuur.32 Het oorspronkelijke doel was geweest bouwen. Na excuses hiervoor werd afgesproken dat de om ‘systematisch te werk gaande, de karakteristieke schuilkelder aan het eind van de huurperiode weer zou schoonheid van fraaie perceelen in de oude stad door worden verwijderd, maar dit is nooit gebeurd. Wel middel van opmeting en het maken van foto’s vast te werd een verzoek gedaan om een brandvrije ruimte te leggen’. Ook elders gebeurde dit, maar Gratama wees mogen maken in de voormalige wijnkelder van het in 1943 expliciet op het gevaar van bombardementen, huis, waartoe een betonnen plafond moest worden als gevolg waarvan belangrijke monumenten zouden aangebracht, terwijl de toegang zou worden afgeslo- kunnen verdwijnen. Hoewel het werk aan dit project in ten met een stalen deur.31 Van deze ingreep rest geen Amsterdam na de oorlog als collaboratie werd gezien, spoor in het gebouw. bleef het uiteindelijk zonder gevolgen voor de architec- ten die hadden meegewerkt.33 De documentatie van Door verschillende instanties en personen in Neder- gebouwd erfgoed lijkt hierbij voorop te hebben ge- land werden initiatieven ontplooid om belangrijk ge- staan, al kwam het in het geval van Amsterdam uitein- achte monumenten in elk geval te documenteren, zo- delijk uit de koker van collaborerende bestuurders. dat bij onverhoopte schade of erger nog, vernietiging, Ook in Duitsland werd vanaf 1943 gewerkt aan de do- 2018 KNOB BULLETIN tenminste enige kennis van zulke monumenten be- cumentatie van erfgoed dat door de oorlogshandelin- waard zou blijven. In dat opzicht was de benoeming gen groot gevaar liep vernietigd te worden. Zo voorzag van Gratama tot wethouder Publieke Werken van Am- een grootscheeps project, bekend als ‘Führerauftrag sterdam indirect niet ongunstig voor Vereniging Hen- Monumentalmalerei’ in het fotografisch documente- drick de Keyser. Gratama was in zijn nieuwe functie bij ren van monumentale wandschilderingen in hun ar-
uitstek geïnteresseerd in monumentenzorg en als chitectonische context, dat rond de 40.000 kleuren-
• vorm van werkverschaffing voor architecten zonder dia’s tot resultaat had.34 3 werk liet hij een reeks van monumentale panden op- meten en tekenen. Het idee om gevels op te meten en te 175 ------
- , ------SAA - Jaarver Jaarver Jaarversla , 14: 22 septem maart 27 z.p.: , Händlerund , 60: novem 23 maart 25 78: , juni 29 96: , , 16: 30 oktober 30 16: , , 11, 12. , 11, VII VII VII VIII VIII VII
, 16-19. K K K K K K d d d d d d H H H H H H , 10. Roof.De ontvreemdingvan , Stuttgart 2005, 186. , dl. 5 eerstedl.5 , helft, HaagDen , Amsterdam 1943, resp. 1944. Amsterdamresp.1944. , 1943, , 2: 31 augustus 1943; z.p.: 13 13 z.p.: augustus 31 2: 1943; , 35 Oude Nederlandsche bouwkunst Nederlandsche Oude HetVolk: dagblad voor Arbeidersde VIII 12 februari 26 1; februari 1943, , Amsterdam 155. 150, 1999, menst.), hetin bezit van Vereenigingde ‘Hendrick de Keyser’ Vgl. Keuning 150. (noot 8), 2017 Notulenbestuur Gratama(sa Vermeulen J. F.A.J. en Notulenbestuur partij De 1; 1943, Jong, HetKoninkrijk derNe Tweede de Wereldoorlog in derlanden 1939-1945 1974, 419-423. Notulenbestuur Notulenbestuur Notulenbestuur slagen 1941-’42, 1942-’43 slagen1941-’42, slag 1945-1946 log VerenigingHendrick Keyserde VerenigingHendrick Keyserde Notulenbestuur Aalders, G. joods bezit tijdens de Tweede Wereldoor enigingHendrickKeyser de ber 1942; 67, 68: 10 december 1942; Ver december 1942; 10 68: 67, ber1942; 1943; 1943; maart 1944. 29 Archief de Bijenkorf, inv.nr. 1680. 1944, 19 mei 944, 18 augustus 944, mei 18 1944; 19 1944, 1941; Chr. Kreutzmüller, Chr. 1941; Handlungsgehilfen.Der Finanzplatz Am Großbanken deutschen die und sterdam (1918-1945) ber 1942; Keuning 2017 (noot 8), 152-153. 152-153. 8), (noot Keuning 2017 ber1942; Zie ook: Romijn, P. Burgemeestersoorin logstijd. Besturen onder Duitse bezetting Amsterdam2006,253-256. gen 1941-’42, 1942-’43 gen1941-’42, ber 1943; 19: 8 novemberber ja 19: 1943; 17 37: 1943; nuarigenoemdefragmentHet 1944. is internetop temaarzien, filmde zelf is onvindbaar:hedentot op www.open beelden.nl/media/81852/25_jarig_jubili eum_van_de_vereniging_Hendrick_de_ Keyser,www.youtube.com/en watch?v=EdC9QjZmxlg.
21 27 29 22 25 23 28 26 20 24
------nr. Het , 42: 42: , , Am Het , Am Het VIII
Huizen in in Huizen K d Jaarversla H : 60, novem 23 , 60: novem 23 , 99: 17 februari 17 99: , , vier, pagina’s vier, pagina’s , deel 4 tweede4 deel , , dl. 4 eerstedl.4 , helft, beperkt, maar na de bevrijding moest wel het bestuur bevrijdinghet beperkt, maar de wel moestna drastisch worden aangepast: Vermeulenbezocht Boe of begin inlen en deelde december 1944 januari 1945 hem mee geen gelegenheid meer te hebben voor het bestuurswerk,bevrijding de na werd gearresteerd; hij werd Gratama op 12 mei 1945 eveneens gearresteerd, en medeoprichter huizen Het en 1946. mei 26 op voorzitter overleed Boelen van1918 sinds de vereniging geworden speelbal een nooit is vereniging de van bezit in nationaalsocialistische culturele propaganda door deonafhankelijke te van houding de Duitse bezetters. De vanspoorloos verdwenen het film zoubestuur hier misschienjuist weliets vanhebben ge ten opzich toond, al kwam nationaalsocialistische propaganda in 1944 hoe dan ook te laat. sche invloed op de restauratiepraktijk is evenmin En als van nationaalsocialistielders iets terug te vinden. VI VII VII VI VI
, 12; L. de Jong, Jong, L.de 12; , K K K K K d d d d d , Wenen/Keulen/Wei, - - - - H H H H H De oorsprong van het Nederlandse muziek in in muziek Nederlandse : 68, 10 december 1942; Ver december 1942; 10 68, : ArthurSeyss-Inquart und die 29 september B. 1940; van VII TobieGoedewaagen (1895-1980). , Amsterdam 195-196. 2006, 174-175, Amsterdam/Nijmegen 2017, 135-157, sp. sp. 135-157, Amsterdam/Nijmegen2017, 152-156. Notulenbestuur Notulenbestuur Deutsche Zeitung in den Niederlanden L.Samama, Vgl. de 20-ste eeuw: voorspel tot een nieuwe dag Archief SAAfamilie 30491 Lennep, Van briefkaart 238: inv.nr. 1.39 F.J.E. van Len Notulenbestuur Vgl. J. Koll, J. Vgl. deutsche Besatzungspolitik in den Nieder (1940-1945) landen 487-506. mar 71-72, 2015, Notulenbestuur Eickhoff,M. Vgl. 1941. 29 januari236, 2. 1941, aan nep A.van Lennep, Amsterdam, 4 Notulen junibestuur1944; Notulenbestuur sterdam,Zantkuijl,vgl. R.Meischke, H.J. Rosenberg, P.T.E.E. Raue en W. Amsterdam, Zwolle/ 2: Dl. Nederland. 261-269. Amsterdam1995, diverse Vgl. krantenberichten, bijv. verleden, vroegste Nederlands ‘eigene’. nationaal-socialisme en archeologie separaat, 25 oktober Over 1940. het be treffende pandHerengracht 284 in Am Vaderland separaat, 25 oktober 1940. Berkel, nationaalsocialist onverbeterlijk Een sterdam 2003, 125-126. sterdam 2013, 143-144; L. de Jong, Jong, L.de 143-144; sterdam2013, Tweede de in Nederlanden Koninkrijkder Wereldoorlog 1939-1945 Den Haag 421-425. 1972, ber 1942; ber1942; enigingHendrickKeyser de Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede de in Nederlanden Koninkrijkder Wereldoorlog 1939-1945 helft, Den Haag929-931. 1972, 14 februari 14 1944. gen 1941-’42, 1942-’43 gen1941-’42,
9 14 10 16 17 18 11 15 19 13 12
- - , - - - , - - - Hui - , Zwol 5de 5de (hierna: (hierna: Jaarver , Zwolle/ VI , Zwolle/ NOB : 70, 72, 9 mei mei 9 72, 70, : VI , 7, Toelichting tot 7, , ) Bulletin Bouwkunst en de K Huizen in Nederland. in Huizen d , Den Haag 1938. Vgl. Vgl. DenHaag, 1938. Monumenten in oor , rapport Rijksdienst H Monumenten in oorlogstijd. Beschermingvan kunstwerken te en Not ging voor sommige bestuursleden ook geweest moge werkelijk daarniet is vereniging de van beleid het zijn, door veranderd, want men bleef op gepaste afstand van de Duitsers waardoor verhoging van de subsidies geen realiteit is geworden. De schade bleef in die zin ren ren tot de Duitse bezettingsautoriteiten, zag zes pan den verloren gaan en kon geleidelijk aanlokkelijk steeds Hoe doen. restauraties minder en onderhoud aan het perspectief van ruimere subsidies voor de vereni Alal met levert bezettingsperiode de divers een beeld Hendrick Vereniging de van zeilen en reilen het van op de Keyser. Belangrijk is om vast te stellen dat de zorg bleef voorop erfgoed gebouwde monumentale het voor staan,ook al lagen de opvattingen van de verschillen vande opzichte ten houding de over bestuursleden de Duitse bezetters erg ver uiteen. Zo kon de vereniging de oorlog doorkomen door voldoende afstand te bewa TOT SLOT TOT le/Amsterdam 2000, 386-391. logstijd. Jaarboek Monumentenzorg 1995 Monumentenzorg Jaarboek logstijd. Zwolle/Zeist 49-65. 1995, zenin Nederland. Dl. 4: Utrecht,Noord- Brabant en deoostelijke provincies Keuning, ook:Zie D. Nieuwe Orde. Collaboratie en berechting 1940-1950 architecten Nederlandse van Berends 1995 (noot 5), 65; R.Meischke, 65; 5), (noot Berends1995 Rosenberg, Zantkuijl H.J. P.T.E.E. en ArchiefVereniging HendrickKeyser, de pamflet‘Jodenvervolging Christen en slagen1938-1939-1940 de Jaarrekening 1938. Kalf, J. genoorlogsgevaren tegenmenten oorlogsgevaren’, in:A.G. Schultee.a. (red.), van J.Th. vervolging’,december6 1938 Boelen;getypte december brief (kopie) namenBoelen,de met van aan J.Th. 1938 bestuursleden; 27 Ver brief van F.A.J. meulenaan A.van Lennep, DenHaag,7 januari1939. VerenigingHendrick Keyserde Berends, G. ‘Debescherming van monu D. van Laanen,D. zorg. ‘Aangehouden Rijksdienstenmonumentenvoor de 1939-1947’, in: 1995 Monumentenzorg Jaarboek E.H.terKuile,J.A.L. Bom 27; Zeist1995, ‘Oorlogsschade van Veken, der C.J.M. en aanvanmonumenten geschiedenis en kunst inNederland’, E.van 69-89; Blankenstein, serie(1947), 1 Defensie-enoorlogsschade kaartin ge bracht (1939-1945) Monumentenzorg,voorde Zeist 2006. ArchiefVereniging HendrickKeyser, de NotulenBestuursvergadering Zantkuijl R.Meischke, H.J. Vgl. en Rosenberg, P.T.E.E. Dl.Zeeland 3: enZuid-Holland Notulenbestuur Amsterdam 172-183. 1997, 1940; 78, 79: 13 juni 79: 78, 1940; 13 1940.
8 6 7 5 4 3 2 1
BULLETIN KNOB 2018 • 3 176 BULLETIN KNOB 2018 • 3 177
------117 . Eine KNOB . Ook werkt D Keulen/Wei Bulletin Führerauftrag Monumentalmalerei Führerauftrag ’ mar/Wenen2006. Vgl. M.de Jong, ‘Monumentenzorg tij bezetting.de dens zoektochtEen naar nationaalsocialistischin restaureren Nederland1940-1944’, (2018) 1, 14-27. 1, (2018) ‘ Fotokampagne 1943-1945,
35
- - - Monu , 86: 25 maart 25 86: , There There is no evidence of any concerted effort to bar By war’s end, six of the association’s buildings had hij hij aan een onderzoek over nationaalsocialisme en riorated considerably and there was a sizeable backlogsizeable a wasthere and rioratedconsiderably of restoration. After the liberation, VermeulenGratama were and arrested because of their pro-German stance; Boelen, the wartime chairman, died in 1946. Despite all the differences of opinion among board membersand the difficult circumstances, thestorm.the weathered had association there was even a short film clip in 1943 that focused on on focused that 1943 in clip film short a even was there the association’s 25th anniversary, modestly celebrat Vermeulen Frans by lecture a with 1943 January 4 on ed reception. a and Jewish members and no question of Aryanization of the association. In addition, by keeping its was distanceboard the authorities, occupyingGerman the from able to prevent its properties, which included many sixteenth- and seventeenth-century houses, from be ing misused for national-socialist cultural propagan da. Herengracht 170 was leased in autumn Wirtschaft. Westeuropäischedirector,Bankfür 1941 Its the by Alfred Flesche, was Rosenthal& Co, the bank notoriously used alsoby the Ger director mans of to rob Jews Lippmann, of their possessions.by played role dual the It of awarewasboard the whether is unclear Flesche, who had moreover worked for the thein built was shelter bomb GermanA war. the before Abwehr garden of Herengracht 170 and, in agreement, defiancenever removed. Permission was requested of the re trace no this of but room, fireproof a for given and mains. suffered war damage.Its financialsituation had dete architectuurgeschiedenis in Nederland 1933-1945. Nederland in architectuurgeschiedenis were Tijd, toepassing van spolia, en op 3 op en spolia, van toepassing Tijd, were VII
K d
------H , Zwolle/Zeist 1995, 37-38; 37-38; Zwolle/Zeist, 1995, Vgl. Chr. Fuhrmeister Chr. Vgl. e.a.(red.), Keuning 2017 (noot 8), 153-155, 268-276; 268-276; 153-155, 8), (noot Keuning2017 Notulenbestuur Vgl. 276. 269, 268, 8), (noot Keuning2017 E.O.M. van Nispen tot Sevenaer, ‘Monu mentenzorgin:oorlogsschade’, en mentenoorlogstijd.in Jaarboek Monumen 1995 tenzorg Berends 57-58. (noot 5), 1995 1943.
32 33 34
, n is hoogleraar architectuurge , 96: 29 juni 29 96: , a VII
m K d
H Roofkunst. De zaak n . Bos a L , Amsterdam 103- 87, 2007, m . r Bos . d f During this period, membership graduallyDuring thismembership declined,period, Differences of opinion among opinion board of among members Differences came o During the German Occupation of the Netherlands be prompting the board to organize activities aimed at at organize at activitiesto boardaimedthe prompting tracting new members. Board and the executive com mittee members were fairly successful in this and authorities. en) while the remaining members (G. van Lennep, Van Van vanLennep, (G. remainingthewhilemembers en) anti-German. vehemently were Westermann) Feltz, der length bothattitude at aired were in differences These his that claimed Vermeulen soirée. the after and before intention had been to get Seuss-Inquart interested in funding. attracting more of hope the in association the maintainedboard the because that to came never it But a discreet distance from the German occupying to light quite early on, when the head of the occupyingthe of head the when earlyon, quite light to forces, Reichskommissar soirée. a for 284 Herengracht at house hiringthe about Seyss-Inquart, board among enquireddiscussion heated a sparked request That members, which revealed that one member was pro- German two(Frans Vermeulen), were not ill-disposed towards the occupier (Jan Gratama and Jacobus Boel ishing funds for acquisitions vis adopt and to attitude what restorations, on board the withindivisions and à vis the Germans. ings, were also vulnerable. The difficulties and perils it perils difficultiesand The vulnerable.also were ings, dimin houses, of commandeering the included faced tween 1940 and 1945 it wasments, not just forced government to toe the ardy. departPrivate Germanorganizations like Vereniging line, Hendrick that de were Keyser, whose in core task jeop involved the acquisition, historicallyof importantleasingrestorationandbuild Lex VERENIGING HENDRICK DE KEYSER IN WARTIME VERENIGING HENDRICK DE KEYSERWARTIME IN GOVERNANCE AND POLICY UNDER GERMAN OCCUPATION r P schiedenis aan de Universiteit van zijn Amsterdam. onderzoek In richt hij zich op van betekenisaspecten de architectuur van de Middeleeuwen en de Nieu Notulenbestuur 104, 114, 158-160; Koll 2015 (noot 11), 11), (noot 2015 Koll 158-160; 114, 104, 330-331. OverFlesche vgl. o.a. De Jong, Koninkrijk eerstedl.5 helft, eerste607-609; 7 dl. helft, 420-426; Kreutzmüller(noot 2005 Pieter 233; 189, 186, 151-152, 37-38, 28), Hollander, den Goudstikker 1943.
31 30