Vereniging Hendrick De Keyser in Oorlogstijd Beleid En Bestuur Gedurende De Duitse Bzetteing 1940-1945 Bosman, L
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Vereniging Hendrick de Keyser in oorlogstijd Beleid en bestuur gedurende de Duitse bzetteing 1940-1945 Bosman, L. DOI 10.7480/knob.117.2018.3 Publication date 2018 Document Version Final published version Published in Bulletin (KNOB) License CC BY Link to publication Citation for published version (APA): Bosman, L. (2018). Vereniging Hendrick de Keyser in oorlogstijd: Beleid en bestuur gedurende de Duitse bzetteing 1940-1945. Bulletin (KNOB), 117(3), 167-177. https://doi.org/10.7480/knob.117.2018.3 General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible. UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (https://dare.uva.nl) Download date:26 Sep 2021 VERENIGING HENDRICK DE KEYSER IN OORLOGSTIJD BELEID EN BESTUUR GEDURENDE DE DUITSE BEZETTING 1940-1945 lex bosman Op donderdag 9 mei 1940 kwam het dagelijks bestuur Een dag later, op vrijdag 10 mei, werd alles anders. De van Vereniging Hendrick de Keyser voor de maande- Duitse aanval verraste talloze Nederlanders, ook al lijkse vergadering bijeen. Verschillende zaken werden had de Tweede Wereldoorlog zich buiten ons grondge- 167-177 PAGINA’S besproken, zoals de planning van activiteiten voor bied al veel eerder aangediend. Ook de Vereniging 1941, onder meer een lezing door bestuurslid Frans Hendrick de Keyser lijkt overvallen te zijn geweest Vermeulen. Het dreigende oorlogsgevaar was geen door de snelheid waarmee Duitse troepen het land ver- agendapunt en kwam kennelijk niet aan de orde. overden en door de kracht van de Duitse bombarde- menten op Nederlandse steden, al was het bestuur m 1. Middelburg, ‘In de Steenrotse’ verwoest in mei 1940 zich in de voorafgaande jaren bewust geweest van de (Vereniging Hendrick de Keyser) oorlogsdreiging. Op de volgende bestuursvergadering, 167 niet van gekomen.2 Bij enkele panden in andere plaat- sen waren ruiten gesprongen of was er geringe schade aan de daken, zo rapporteerden vicevoorzitter archi- tect Jan Gratama en adviseur C. Visser. Van de onge- veer 90 huizen die de vereniging in bezit had, was nu ruim 3 procent verwoest. Al met al viel de schade aan het begin van de oorlog zo bezien nog mee, zeker als die wordt vergeleken met de schade door oorlogshan- delingen aan gebouwde monumenten in Nederland in het algemeen, nog afgezien van de verwoestingen van talloze niet-monumentale gebouwen en huizen. Want in de periode 1940-1945 werden ruim 1000 monumen- ten beschadigd, waarvan er 300 waren verwoest.3 Maar de schade aan het bezit van de vereniging zou nog wel oplopen. Vereniging Hendrick de Keyser was als particuliere organisatie sinds de oprichting in 1918 uitgegroeid tot een belangrijke instelling die zich actief bezighield met de zorg voor monumenten en zowel door particu- lieren als door overheden werd aangezocht om be- dreigde gebouwen te redden door verwerving en res- tauratie. Door het oorlogsgeweld van mei 1940 was de vereniging geraakt in de essentie van haar bestaan, in de collectie huizen namelijk die waren verworven om ze juist voor verval en sloop te behoeden en ze door res- tauratie en verantwoord gebruik te kunnen bewaren. Het is daarom interessant om te zien in hoeverre de kerntaken gedurende de vijf bezettingsjaren konden worden uitgevoerd, het verwerven en restaureren van 2. Middelburg, huis ‘In de Steenrotse’ (Rijksdienst voor het historisch belangrijk geachte huizen, met alle bijko- Cultureel Erfgoed) mende aspecten die met het beleid van het bestuur te maken hadden. Want Vereniging Hendrick de Keyser op 13 juni, was de situatie dramatisch veranderd. Ne- bezat en bezit een unieke positie als belangrijke niet- derland was inmiddels militair verslagen en de Duitse overheidsorganisatie op het gebied van monumenten- bezetting begon gestalte te krijgen, maar vooral de mi- zorg, die door particulieren en met subsidie van de litaire strijd en de bombardementen op Rotterdam en overheid werd gesteund bij het werk. Middelburg waren aanleiding om een en ander te be- Het huizenbezit bleef hoe dan ook aandacht opeisen, spreken. De bestuursleden stonden stil bij de gevolgen want men kon de activiteiten niet tot nader order stil- van het militaire geweld en van de bombardementen, leggen. Maar hoe zou het bijvoorbeeld verder moeten voor zover merkbaar in het huizenbezit van de vere- gaan met verwervingen? De financiële situatie moest niging. Omdat Vereniging Hendrick de Keyser geen nauwgezet in de gaten worden gehouden, en de subsi- panden in Rotterdam bezat, was daar ook geen schade dies van overheidswege kwamen in een enigszins an- aan eigen bezit te betreuren; enigszins laconiek werd der daglicht te staan nu Duitsers de hoofdlijnen van wel opgemerkt dat het achttiende-eeuwse pand Nieu- het overheidsbeleid in Nederland bepaalden. Welke we Haven 89 in Rotterdam, dat juist nu verworven zou risico’s liep het huizenbezit, bijvoorbeeld bij vordering worden, door het bombardement was vernietigd, door de Duitse bezettingsmacht? En kon het huizen- BULLETIN KNOB 2018 ‘zoodat deze zaak zich zelve heeft afgedaan’.1 Het bom- bezit misschien ook een doelwit voor de Duitsers wor- bardement op Middelburg op 17 mei had het histori- den om in te zetten voor nationaalsocialistische cultu- sche centrum nagenoeg weggevaagd, een lot dat ook rele propaganda? Het dagelijks bestuur, dat het beleid verschillende huizen van de vereniging trof: twee pan- bepaalde, bestond in de oorlogsperiode bovendien uit den (aan de Lange Delft respectievelijk Rotterdamse personen die er volkomen verschillende opvattingen Kaai) waren geheel verwoest, en het laatzestiende- op nahielden over de Duitse bezetting van Nederland, eeuwse huis ‘In de Steenrotse’ was zeer zwaar bescha- een precair punt dat de bestuursleden buiten de verga- • 3 digd (afb. 2). Herstel was misschien niet uitgesloten, zo deringen en het beleid van de vereniging probeerden besprak men, en brokstukken van het ingestorte pand te houden, maar dat soms toch onvermijdelijk bleek te 168 waren al verzameld (afb. 1). Toch is dat er uiteindelijk zijn. Over deze kwesties handelt dit artikel. ZORGEN VOOR CONTINUÏTEIT EN BESCHERMINGS - soon weliswaar vrijstonden, zo werd geformuleerd, MAATREGELEN maar die nadelig konden zijn voor de vereniging. Ten Uit de notulen van het dagelijks bestuur wordt duide- minste 27 bestuursleden onderschreven de afkeuring lijk dat het bestaande beleid vooral werd voortgezet, die aan Boelen werd gestuurd, waarbij Vermeulen – die zonder dat van paniek sprake lijkt te zijn geweest. zijn nationaalsocialistische opvattingen niet verbor- Daaruit valt af te leiden dat vooropstond dat de vereni- gen hield – in een briefje aan Van Lennep de kantteke- ging moest zien te overleven en het daartoe nodige ning plaatste dat hij het weliswaar met de inhoud van werk moest worden voortgezet. Ook al bevatten die no- Boelens pamflet geheel eens was, maar desondanks tulen natuurlijk geen compleet verslag van alles wat bij diens optreden betreurde vanwege zijn functie bij de een vergadering werd besproken, wel werd hierin vereniging.7 Tot verdere repercussies hadden de publi- nauwgezet vastgelegd waarover een besluit genomen catie van het pamflet en de afwijzing daarvan door be- werd. stuursleden niet geleid, in de vergaderingen van het In de jaarverslagen, waarvan die over 1938 en 1939 dagelijks bestuur werd er niet over gerept. Zou het feit vertraagd in 1940 werden gepubliceerd, werd wel mel- dat Boelen op 3 januari 1918 een van de zeven oprich- ding gemaakt van zorgen om de bescherming van de ters van de vereniging was geweest en dat hij sinds de monumenten, maar ook werd opgemerkt dat er in Ne- oprichting een actieve voorzitter was hierbij een rol derland geen sprake was van een zodanige voorberei- hebben gespeeld? Deze diepe verschillen van mening ding op een oorlogssituatie dat men de toekomst van over wezenlijke politiek-maatschappelijke opvattin- de oude architectuur ‘met volkomen rust’ tegemoet gen hebben de bestuursleden waarschijnlijk wel extra kon zien.4 Dat gold dus ook voor het bezit van Vereni- alert gemaakt ten opzichte van elkaar, zoals twee jaar ging Hendrick de Keyser. Maatregelen waren er overi- later zou blijken. gens wel degelijk genomen door de Inspectie Kunstbe- In de vergadering van 25 oktober 1940 kwamen de scherming onder leiding van Jan Kalf, die in 1938 het uiteenlopende opvattingen binnen het bestuur waar- boek Bescherming van kunstwerken tegen oorlogsgeva- schijnlijk voor het eerst en wel behoorlijk scherp aan ren had gepubliceerd.5 Bij de 108 door de Inspectie ge- de orde, naar aanleiding van een verzoek om een zaal selecteerde monumenten die speciaal beschermd in het huis Van Brienen in Amsterdam te mogen ge- dienden te worden, gaat het om grote gebouwen zoals bruiken. Dat verzoek ten behoeve van niemand min- kerken en raadhuizen, en monumenten die in potenti- der dan de rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart was eel kwetsbare plaatsen stonden. Slechts enkele huizen afkomstig van Vermeulen en dr. Edgar Schmid(t)- waren in deze lijst opgenomen, waarvan één in bezit Burgk, cultuurreferent bij het Rijkscommissariaat in van de Vereniging Hendrick de Keyser, het Romerhuis Den Haag. Van Lennep meende dat het initiatief van in Venlo in de tegenwoordige Kwartelenmarkt.6 Des- Boelen was uitgegaan, maar daarin heeft hij zich zeker ondanks was er in 1940 schade aan het gebouw door vergist.