TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ
YIL: 2009 SAYI: 9
T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü tarafından yılda bir kez yayınlanır. T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI Ana Yayın No: 3252
Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları Yayın No: 137
YAYIN KURULU Prof. Dr. Aygül SÜEL Prof. Dr. Bozkurt ERSOY Prof. Dr. Binnur GÜRLER Prof. Dr. Harun TAŞKIRAN Prof. Dr. Mustafa Hamdi SAYAR Prof. Dr. Oğuz TEKİN Doç. Dr. Hande KÖKTEN Doç. Dr. Tunç SİPAHİ Doç. Dr. Bekir ESKİCİ
YAYINA HAZIRLAYANLAR Dr. Adil ÖZME Mahmut AKPINAR Sevgi YAVUZ Meral ÖZDEMİR
KAPAK TASARIMI Koray OLŞEN
UYGULAMA Suna HÖKENEK
ISSN: 1302-9231
Kapak Fotoğrafı: Ela TAŞ “Malatya Müzesi’nde Bulunan Tepelikler”
* Dergide yayınlanan yazıların sorumluluğu yazarlarına aittir. Yayınlanan yazılarda dil, anlatım ve yayın tekniği yönünden değişiklik yapılabilir. İÇİNDEKİLER
Akın TEMÜR
Hippalektryon...... 1-18
Ayla ÜNLÜ
İzmir Arkeoloji Müzesi’nde Bulunan Bir Grup Megara Kâsesi Baskı Kalıbı...... 19-24
Gülgün YILMAZ
Edirne-Zindanaltı Kurtarma Kazılarında Bulunan Erken Osmanlı Seramikleri-1...... 25-42
Halim KORUCU
Kars’ta Erken Tunç Çağı ve Karaz Kültürü İzleri...... 43-60
Hüseyin METİN
Antik Çağ’da Amazonlar Söylencesi ve Attika Seramikleri Üzerindeki Betimlemeleri...... 61-72
Güner ÖZLER
Halikarnassos Tonozlu Mezar Grubu...... 73-92
Ela TAŞ
Malatya Müzesi’nde Bulunan Tepelikler...... 93-102 IV TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ HİPPALEKTRYON
Akın TEMÜR*
Antik Grek sanatı büyük ölçüde mitolojik özgü bilinen herhangi bir mitolojisi yoktur. olaylara bağlı olarak oluşturulan varlıkların İlk olarak Aristophanes'in2 (M.Ö. 405) tasvirlerinden oluşur. Bunlar çoğunlukla "Kurbağalar" adlıoyununda Euripides, Dionysos tanrı, tanrıça ve kahramanlardır. Bunların ve Aiskhylos arasında geçen bir diyalogda yanı sıra çok sayıda hayvan ve farklı canlılara karşımıza çıkar. Kökenine baktığımızda ise ait uzuvların bir araya getirilmesiyle oluşan, ne Mısır'da ne de Mezopotamya'da benzer karışık yaratıklarda bu tasvirlere konu bir yaratığın olmadığı görülür3. Birçok karışık yaratığın Mısır ve Mezopotamya sanatında olurlar. Bu yaratıkların ortaya çıkış amacı görülmesine karşın, horoz ve at birleşmesinden bazen bir tabiat olayının kişileştirilmesi, oluşan bir yaratığın bu sanatlarda olmaması özdeşleştirilmesi bazen de insanların korkuları ilginçtir. Bu durumda yaratığın kökeni ile ilgili veya ulaşmak istedikleri bir hayalidir. iki ihtimal ortaya çıkar. Birincisi; bu yaratıkla Çalışmamıza konu olan Hippalektryon'da bu ilgili yeterli bilgimizin olmayışıdır. Bunun yaratıklardan biridir. en önemli sebebi çok fazla eser üzerinde Hippalektryon1 Grek mitolojisinde önü görülmeyişi olarak açıklanabilir. Kendine özgü at, arkası horozdan oluşan bir yaratıktır. bir mitolojisi olmaması, yaratığın kullanım Pek fazla bilinmeyen bu yaratığın kendine amacını büyük ölçüde kısıtlamış ve buna
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 1 Çizim: 3 bağlı olarak diğer yaratıklar kadar eserler olarak adlandırılması yaratığın ortaya çıkış üzerinde sık tasvir edilmemiştir. İkincisi sebebi olabilir mi? Çünkü horoz Perslerle ise; bu yaratığın doğrudan Grek sanatından özdeşleştirilmişse Greklerin Persleri yenmesi çıkmış olabileceği ihtimalidir. Horoz ve bu şekilde temsil edilmiş olabilir. Bu durumda benzeri kümes hayvanlarının Greklere at ve binicisi Grekleri temsil ederken, horoz daha sonraları Persler aracılığıyla gelmiş Persleri temsil ediyor olabilir. Böylelikle olduğu ve hatta horozun Pers kuşu olarak bir yaratığın bünyesinde tarihsel bir olay adlandırıldığı bilinmektedir4. Bu yaratığın kişileştirilmiş olacaktır. Benzer bir durum daha geç bir dönemde ortaya çıkmış olması, Minotauros için de görülür. Boğa Girit'in bu nedenden kaynaklanmış olabilir. Neden simgesidir. Atina'dan çıkan bir kahramanın böyle bir yaratığa ihtiyaç duyulmuştur yani Theseus'un yaratığı kendi evi olan Girit'te yenmesi Kral Minos'un egemenliğinin sorusuna ise net bir cevap vermek çok sona erdiğinin göstergesidir. Yaratığın adının zordur. Grek sanatında gördüğümüz bir tiyatro oyununda geçmesi de bu savı yaratıkların birçoğu doğadaki olayların ya da destekler niteliktedir. elementlerin birer kişileştirilmesidir. Ancak horoz ve at birleşiminde nasıl bir şey rol Grek sanatında yaratık ilk olarak M.Ö. oynamıştır? Greklerde horozun Pers kuşu 6. yüzyıldan itibaren görülmeye başlar. En
2 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ Çizim: 4 erken örneklerden biri, Bonn'da bulunan verilmemiş olması sanatçının bu alanı kanatla boyunlu bir amphora5 üzerinde görülür kapatmış olmasından kaynaklanıyor olmalıdır. (Çizim: 1). Stilize edilmiş bir palmetin her iki Harvard Üniversite Müzesi'nde bulunan tarafına yerleştirilen antitetik yaratıklar, kylixte ise yaratık farklı olarak sırtında horoz gövdesi üzerine eklenmiş ağzı açık bir dizginleri elinde bir biniciyle resmedilmiştir at başı ve şaha kalkmış bir at ayağına sahiptir. (Resim: 1) . Ancak burada horoz kuyruğu daha Amphoralar dışında yaratık özellikle kylix çok kanadı anımsatmaktadır. Bunda şüphesiz türü kapların tondoları üzerinde karşımıza ressamın horozun kuyruk tüylerini tam olarak çıkar. Taranto Müzesi'nde bulunan kylix6 yansıtamamasından kaynaklanan bir durum bunun için iyi bir örnek teşkil eder (Çizim: 2). söz konusudur. New York'ta bulunan diğer bir Kabın tondosunda tek başına işlenen yaratık kylix8 üzerinde görülen yaratık daha ayrıntılı dairesel alanın dışına da taşırılmıştır. Amphora bir tasvir ortaya koyar (Resim: 2). Yine üzerinde betimlenen örnekle benzer özelikler Harvard örneğinde olduğu gibi sırtında çıplak taşıyan yaratığa farklı olarak yukarı kalkık bir bir binicisiyle resmedilen yaratık ince ince kuş kanadı eklenmiştir. Kanat ve tüylerin tek bölümlenmiş bir horoz kuyruğuna ve kanadına tek işlendiği yaratıkta diğer bir farklılık ise sahiptir. Daha önceki örnekte gördüğümüz dizginlere yer verilmiş olmasıdır. Biniciye yer kuyruğun üst kısmından yukarı doğru çıkan
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 3 Resim: 1
ikili tüy burada da görülür. Şekilsel yönden Binicinin başında ise, ensede bağlanmış ilginç Harvard örneği ile aynıdır. Farklılık sadece bir şapka bulunmaktadır. Bu binicinin sıradan New York örneğinde daha ayrıntılı bir biri mi yoksa mitolojik bir kahraman mı olduğu işçiliğin olmasıdır. Paris Louvre'de bulunan bilinmemektedir. Bununla birlikte yaratık bir amphora9 üzerinde de benzer bir tasvir üzerinde kahraman ın yan ı s ıra tanrı lara da yer görülür (Çizim:3). Burada artık anatomik yapı verilmiştir. Lugano'dan bir kyathos10 üzerinde bir nokta ileriye gitmiş, süsleme unsurları yaratığın sırtında üç dişli mızrağı ile Poseidon sahneye girmiştir. Kuyruk tüyleri iki renkli betimlenmiştir (Çizim: 4). Vazo yüzeyinin olarak ele alınırken bitiş noktası çift çizgi her yanından fışkıran sarmaşık dalları ise arası zincir motifi ile doldurulmuştur. Yine oldukça ilginçtir. Benzer sarmaşık dalları ile bezer şekilde binicinin oturduğu yerden betimlenmiş yaratığa Paris Louvre'den bir başlayarak ayakların başlangıç çizgisine kadar olan bölüm farklı çizgilerle süslenmiştir. Sırtındaki binici bu defa çıplak değil bir omzunu açıkta bırakan kısa bir giysi giymiştir.
Resim: 2
4 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ lekythos11 üzerinde de rastlanır (Çizim: 5). yaratığın sadece küçük buluntularda değil Burada da binicisiyle betimlenen yaratığın heykeltıraşlık eserlerinde de tasvir edildiğini sırtındaki kişinin Poseidon olduğunu gösterir (Resim:5). Heykelin ayak, kuyruk ve söylemek güçtür. Zira elinde üç dişli mızrağı baş kısımları kırılmış olduğundan ayrıntıları yoktur ve sarmaşık dalları avucundan hakkında tam bir bilgi sahibi olamıyoruz. Aynı çıkmaktadır. Bu durumda Poseidon'dan daha şekilde çıplak olarak yapılmış olan binicinin çok Dionysos'u hatırlatmaktadır. Denizatı baş ve kolları ele geçemediği için savaşçı olup olarak adlandırılan Hippokampos'un ve olmadığı anlaşılamamaktadır. Hippalektryon'un Poseidon'un hayvanı Seramikler ve heykeltıraşlık eserleri olduğunu ve çoğunlukla Atika siyah figürlü üzerinde görülen bu örneklerin yanı sıra vazolar üzerinde tasvir edildiğini biliyoruz12. yaratık özellikle süsleme amaçlı olarak Ancak Hippalektryon için böyle bir bilgi metal kapların kulplarında karşımıza çıkar. mevcut değildir. Her iki vazo üzerindeki Kopenhag'dan bronz bir stamnos veya hydria yaratığa baktığımızda ise aynı döneme ya ait olan bir kulp16 bunun için güzel bir tarihlenmesine rağmen kanat ve kuyruk örnek oluşturur (Resim: 6). Kulpların kapla yapısının oldukça farklı olduğu görülür. birleşme yerine yerleştirilmiş olan yaratıklar Lugano örneğinde yaratığın kuyruğu açılmış kuyruk kısmından sırt sırta gelecek şekilde kuş kanadı şeklindeyken Paris örneğinde kulpa eklenmişlerdir. Binicisiz olarak işlenmiş yelpaze şeklindedir. Bu da aynı dönem içinde olan yaratıklarda dikkati çeken farklılık hem yaratığın tasvirlerinde farklı yorumların horoz hem de at ayağının içe doğru katlanmış olduğunu ortaya koyması açısından önemlidir. olmasıdır. Ayakların katlanmasındaki amaç Sırtında tanrı taşıyan örneklerin yanı muhtemelen göze bu şekilde daha iyi sıra, yaratığın sırtında görünmesinden kaynak çoğunlukla bir savaşçı lanıyor olmasıdır. Yara görülür. Cerveteri'den tığın tasvir edildiği boyunlu bir amphora13 diğer bir süs eşyası üzerinde tahrip olmasına New York'tan altın bir karşın yaratığın sırtında yüzüktür17 (Çizim: 6). binen kişinin başında Nokta çelengi içinde miğfer bulunan bir savaşçı betimlenen yaratık olduğu anlaşılmaktadır sırtında bir binici ile (Resim: 3). Benzer bir görülür. Kafası oldukça tasvir Paris Louvre'den abartılı olan yaratığın terrakotta bir heykel14 at ön ayakları oldukça üzerinde de izlenir belirsizdir. Horoz ayak (Resim: 4). Kol ve larından biri ise gövdenin bacakları tahrip olan altından değil kuyruk çıplak savaşçı, başında, kısmından çıkmaktadır. amphora üzerindeki Yaratığa ait geç dönem savaşçınınkine benzer örnekleri ele geçmemiştir. bir miğfer taşımaktadır. Bunun en önemli sebebi Akropolis'ten mermer çok tercih edilen bir bir heykel15 ise tasvir olmayışıdır.
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ Resim: 4
Bunda de Hippalektryon'un diğer yaratıklar SONUÇ kadar geniş bir kullanım amacının olmayışı rol oynar. Yaratıkların yayılmasındaki en M.Ö. 6. yüzyıldan itibaren Hippalektryon büyük faktörlerden biri şüphesiz Homeros Grek sanatında görülmeye başlar. Ondan ve Hesiodos gibi yazarların anlatımlarıdır. ilk bahseden Aristophanes'dir. Ancak Kulaktan kulağa aktarılan bu efsaneler, onun yaşadığı dönemden çok daha önceye sanatçılar tarafından eserlere aktarılırlar. ait yaratığın tasvirlerinin bulunması daha Ancak zamanla bu yaratıkların çoğu ilk ortaya önceden bilindiğini gösterir. Ancak kökenine çıkış anlamlarından ya da mitolojilerinden ait herhangi bir buluntu olmadığından uzaklaşarak daha çok bir süsleme onun Grek sanatına özgü bir tasvir olduğu fonksiyonu kazanırlar. Hippalektryon'un anlaşılmaktadır. Özellikle seramikler böyle bir mitolojiye sahip olmayışı çok üzerinde görülen yaratık, bazen sırtında yaygınlaşmamasının en önemli sebebidir.
6 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ Resim: 5
çıplak bir binici, savaşçı, kahraman veya SUMMARY tanrıyla tasvir edilir. Horoz kanadı ve The creature moulded by the addition of kuyruğuna sahip yaratığın ön kısmından at horse head to rooster's body began to be seen başı ve ön ayağı çıkar. Bu tasviri değişmeden in Greek Art by the 6th Century B.C. The sürekli kullanılır. Değişiklik horoz kuyruğunun creature which was not mentioned by such authors as Homeros and Hesiodos, entered ve kanadının işçiliğinde görülür. Binicinin into the literature by a play o f Aristophanes. olmadığı bazı örneklerde ise gövdenin ön Having no counterparts in Mesopotamian kısmından çıkan, yukarı kalkık açılmış kuş and Egyptian A rts that would account for its origin, the creature appears to be an kanadına yer verilmiştir. Kendine özgü bir absolute Greek invention. In addition to this, mitoloji olmadığı için eserler üzerinde fazla having no mythology of its own, the creature kullanılmamış ve bu yüzden elimize çok az could not spread as fa r as the others, and it sayıda örnek ulaşabilmiştir. was used in a very limited field.
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 7 Resim: 6
NOTLAR KAYNAKÇA ve KISALTMALAR
* Arş. Gör. Akın TEMÜR, Atatürk Aristophanes, : Aristophanes, Frogs Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü, [email protected]. Erzurum/ Boardman 1995, :J. Boardman, Athenian TÜRKİYE. Black Figüre Vases (1995) 1 Grekçe- 'Inna^sKipuov (Transkripsiyonu Bothmer 1953, :D.V. Bothmer, " The Tawny Hippalektryon), Latince - Hippalectryon, İngilizce - Hippalektryon Hippalektryon" The Metropolitan Museum 2 Aristophanes, Frogs, 926 of A rt Bulletin 11, 1953, 132-136 3 Bothmer 1953, 132 Bothmer 1962, :D.V. Bothmer, " Five Attic 4 Bothmer 1953, 132 Black-Figured Lip-Cups"AJA 66, 1962, 5 Bothmer 1953, 135; LIM C 1990, V 1-2, 427, Res.1 255-258
6 LIM C 1990, V 1-2, 428, Res.25 Carpenter 2002, :T.H. Carpenter, Antik
7 LIM C 1990, V 1-2, 430, Res.53 Yunan'da Sanat ve Mitoloji. Çev. B.B.M. 8 Bothmer 1953, 132-133; Bothmer 1962, Ünlüoğlu (2002) 258, Res.8; LIM C 1990, V 1-2, 430, Res.56 Higgins 1967, :R.A. Higgins, Greek
9 LIM C 1990, V 1-2, 430, Res.61 Terracottas (1967) 10 LIM C 1990, V 1-2, 429, Res.44 LIM C 1990, :Lexicon Iconographicum 11 Bothmer 1953, 134 Mythologiae Classicae V,1-2 (1990) 12 Carpenter 2002, 41 13 Boardman 1995, 64, Res.150 Payne-Young 1936, :H. Payne - G. M. Young, 14 Bothmer 1953, 135; LIM C 1990, V 1-2, Archaic Marble Sculpture from the 429, Res.52; Higgins 1967, 30, Lev.33A Acropolis (1936) 15 Payne-Young 1936, 74, Lev.136; Schuchhardt-Schrader 1939, 239-240, Schuchhardt - Schrader 1939, :W.H. Lev.146; LIM C 1990, V 1-2, 430, Res.79 Schuchardt - H. Schrader, Die 16 LIM C 1990, V 1-2, 428, Res.14 Archaischen Marmorbildwerke von der 17 Bothmer 1953, 136; LIM C 1990, V 1-2, Akropolis (1939) 431, Res.81
8 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİ SÎ ELBİSTAN OVASI'NIN GEÇ HİTİT ŞEHİR DEVLETLERİ DÖNEMİNDEKİ ÖNEMİ ÜZERİNE GENEL BÎR DEĞERLENDİRME
Ali ÇİFTÇİ*
H e z a n lı M t 2283
S oğan lı M t 2295
Mcrikli Arslantaş
kemer Karahöyük Emirliyas M araba
♦ Yalak TeJevin • * A t sin ♦ AFŞİN • ELBİSTAN Matah
Rozhoyiık Iskartan
Sa lavan Mount DOĞANŞAHİR Orluoret Gak s tın
Dam GÖKSÜN
Engizek Mt. GÖLBAŞI
Menzelet BESN Dam A h ır Mt. '"nen
■ K. MARAŞ •ANDIRIN PAZARCIK Kartalkaya Dam ARABAN Karasu
RKOĞLU h Yazıtlari ve Arslan Heykelleri
NARLI teolojik Yerleşim Yerleri km.
Harita: Milattan önce ikinci bin yıl ve sonrasında Elbistan ve çevresinde bulunan arkeolojik yerleşmeler ile Geç Hitit Dönemine tarihlenen hiyeroglif yazıtların buluntu yerleri
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 9 GİRİŞ kadar yapılan çalışmalar sonucunda elde edilen arkeolojik malzemenin Elbistan ile çevresi Elbistan ve Göksun ovaları ile Tohma Suyu için önemi üzerinde durulacaktır. Bu dönem Vadisi, Kuzey Suriye ile î ç Anadolu Bölgesi Anadolu'su ile ilgili siyasi gelişmeleri Malatya, arasındaki yolların kontrol edildiği bir bölgede Kilikya, Karkamış ve î ç Anadolu Bölgesi'ndeki bulunmaları nedeni ile özellikle H itit Devleti yerel krallıkların geride bıraktığı çivi yazılı ve Geç H itit şehir devletleri döneminde kitabeler ile dönemin Assur Devleti yıllıkları bu bölgelerin kontrolünü önemli kılmıştır. oluşturmaktadır. Bölgeden ilk olarak 19. yüzyılın sonlarında W. M. Ramsay (Ramsay 1890) ve daha sonra D. Elbistan Ovası1 tarihi Kilikya Bölgesi'nin G. Hogart ile J. A. Munro (Hogart - Munro doğusunda, Doğu Anadolu Bölgesi'nin ise güney 1893) A n ti-T a ro s olarak söz etmişlerdir. batı ucunda bulunmaktadır. Alivüyonlu toprağa sahip olan Elbistan Ovası deniz seviyesinden Cumhuriyetin ilk yıllarında H. H. von der 1150 m. yükseklikte yer almakta ve ovanın Osten (von der Osten 1929) Elbistan'da etrafı dağlarla adeta çevrelenmiştir. Ovanın yaklaşık olarak bir ay gibi bir zaman geçirmiş batısında Binboğa (2500 m.), güneyinde ve bu zaman zarfından Elbistan Ovası ve Berit (3054 m.) kuzeyinde Hizanlı (2256 çevresinde bulunan birçok eski yerleşim m.) ve doğusunda da Nurhak Dağları (3090 yerini ziyaret etmiştir. Bölgedeki ilk bilimsel m.) yer almaktadır. Ayrıca Ceyhan Nehri çalışma Karahöyük'te 1947'de Tahsin Özgüç (Pyram us) ovanın en önemli akarsuyu olup başkanlığında yapılan Karahöyük kazısıdır bünyesine Söğütlü Çayı ile Sarsap, Göksu (Özgüç - Özgüç 1949). Karahöyük kazısı ve Hurman Çay'ını da alarak Güney Doğu Elbistan Ovası ve çevresinde bugüne kadar Toroslar üzerinden Akdenize doğru akar. yapılan en önemli çalışmayı oluşturmaktadır. Bölgenin bu önemli su kaynaklarının yanı sıra, Kısa bir süre sonra bölgede bulunan Dönmez Elbistan ve çevresindeki alüvyonlu topraklar ile Brice (Dönmez - Brice 1949:50-51) ve G. Türkiye'nin en verimli tarım alanlarından birini H. Brown (Brown 1967:123-164) Elbistan ve oluşturmaktadır. Yine tarımdan sonra bölgenin çevresindeki eski yerleşim yerlerinde bulunan ikinci önemli geçim kaynağı olarak hayvancılık Kalkolitik ve Erken Tunç Çağı çanak çömleğini öne çıkmaktadır. Tarım alanlarının az olduğu yayınlamışlardır. Bu çalışmalar Elbistan yüksek yerlerde, özellikle Nurhak ve Göksun Ovası ile çevresinin insanlık tarihinin erken ilçelerinin bulunduğu bölgelerde hayvancılık dönemlerden itibaren önemli yerleşmelere en büyük geçim kaynağını oluşturmaktadır. sahne olduğu ve Anadolu'da tarihi devirlerin başlamasıyla birlikte özellikle Assur Ticaret Koloni Çağı ile Hitit ve Geç Hitit şehir ELBİSTAN OVASI VE ÇEVRESİNİN devletleri döneminde yoğun yerleşmelere GEÇ HİTİT DÖNEMİNDEKİ ÖNEMİ sahne olduğunu göstermiştir. H itit Devleti'nin yıkılması sırasında bu Bu çalışmada Elbistan Ovası'nın Son Tunç devlete bağlı olan alanlarda yarı bağımsız ve Demir Çağı olarak adlandırılan ve Assur yaşayan bölgelerin başta Tarhuntaşa ve împaratorluğu'nun bölgeye doğru yayıldığı Kargamış (Hawkins 1988:104, 2000:283) döneme denk gelen zaman diliminin bölge olmak üzere bir süre sonra bağımsız oldukları siyasi ve tarihi coğrafyası ile bölgede bugüne bilinmekle beraber bu geçiş dönemine dair
10 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ çok az bir bilgiye sahibiz (M. Ö. 1200 dönemde Elbistan Ovası ve çevresinin 1000). Hititlerin ortadan kalkmasından sonra Karkamış Krallığından yeni ayrılmış olan Tarhuntaşa'nın Batı, î ç Anadolu ile Kilikya Melitane Krallığı toprakları içerisinde yer Bölgesi'ni kısa sürede kontrolü altına aldığı aldığı Elbistan ile Malatya civarında elde (Beal 1993:29-39; Bryce 2005:349; Dinçol edilen çivi yazılı kitabelerden anlaşılmaktadır. vd. 2000:1-29; Melchert 2007: 507-13) Ancak bu yazılı kaynaklar da ifade edilenler buna karşın Kargamış Krallığı'nın da Kuzey ile Elbistan Ovası ve çevresinden gelen Suriye ile Fırat Vadisi boyunca Malatya'ya arkeolojik malzemenin özellikle çanak kadar olan alanı kendi kontrolü altına aldığı çömlek örneklerinin birbirinden farklı olduğu anlaşılmaktadır (Bryce 2005:349-350; görülmektedir2. Hawkins 1988:104). Ancak bu yeni ortaya Elbistan Ovası'nda bulunan Karahöyük'te çıkan iki krallığın tam olarak birbirinde ayıran 1947 yılında Tahsin Özgüç başkanlığında sınırları bilinmemekle beraber aşağıda ele yapılan kazılar da in s it u durumunda ele alınacak olan Karahöyük kitabesi bu konuda geçirilen çivi yazılı Karahöyük kitabesi önemli ip uçları içermektedir (Hawkins (Özgüç - Özgüç 1949:22-25) bölge tarihi 1993:276-277, 2000: 288-295). için çok önemlidir. Tahsin Özgüç tarafından H itit Devleti'nin yıkılmasından sonra H itit sonrası döneme tarihlenen kitabe 2.38 Kuzey Suriye ile Anadolu'da oluşan bu güç cm. yüksekliğinde ve 1.11 cm. genişliğindedir. boşluğunun ilk olarak Tarhuntaşa ve Kargamış Kitabenin önü, sağı ve sol tarafı yazılıdır. tarafından doldurduğu daha sonra da şehir Özgüç ve Özgüç'ün belirttiğine göre, kitabe devletlerinin bu geçiş sürecinde önemli ilk bulunduğunda dikkatli bir şekilde yumuşak rol oynadıkları anlaşılmaktadır. Eski H itit toprakla arka ve sol taraflarından bir duvarla Devleti topraklarında yeni krallıkların ortaya çevrildiğidir. Ancak Hawkins tarafından çıkmaya başladığı örneğin Tabal (Kululu/ yapılan incelemelerde kitabenin yazım tarzı Kayseri), Gurgum (Kahramanmaraş), Mel id ile yazı türünün Malatya-Arslantepe ve (Arslantepe/Malatya), Kargamış, Kummuh Kargamış'tan gelen ve bu döneme tarihlenen (Samsat/Adıyaman), Que (Cilicia/Çukurova- kitabelerle herhangi bir bağının olmadığı Adana), Sam'al (Zincirli), ve Unqi (Kunulua, (Izgın, Gürün, Kötükale, îspekçür ve Amik Ovası) gibi şehir devletlerinin ortaya Darende) buna karşın Karahöyük kitabesinin çıkıp bu döneme damgalarını vurdukları î ç Anadolu Bölgesi'nde bulunan Kızıldağ, ifade edilmektedir (Hawkins 1974:67-83, Karadağ, ve Burunkaya kitabeleri yazım tarzı 1982:373-441, 2000:249-281; Özgüç 1971; ve yazı şekli itibariyle ile yakın benzerlikler W inter 1973:154-256). gösterdiğini belirtmiştir (Hawkins 1993: 273-279, 1998:69 n.44, 2000: 287-288). Bu küçük ancak güçlü şehir devlerinin yanı sıra özellikle î ç Anadolu'da Frigler (Gordion) Yerel ’Fırtına Tanrısı'na adanmış olan ve Kuzey Doğu ve Doğu Anadolu'da da kitabe bu bölgenin yerel beyi olan Armanani Urartu Krallığı'nın (Tuşpa-Van) büyük birer tarafından, büyük kral Ir-Teşub için güç olarak ortaya çıktıkları ve çoğu zaman yaptırılmış, ancak bu kralın kim olabileceği bu büyük krallıkların Melitane (Malatya), konusunda değişik fikirler ileri sürülmüştür. Kummuh, ve Kargamış gibi şehir devletlerinin Hawkins'e göre büyük Kral Ir-Teşub iç işlerine karıştıkları görülmektedir. Bu Kargamış'ta bulunan kraldan ziyade, î ç
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 11 Anadolu'da H itit Devleti'nin dağılmasından Tarhuntaşa Krallığının varlığını fazla sonra ortaya çıkarak bu bölgedeki güç sürmediği anlaşılmaktadır. Keza Karahöyük'ün boşluğunu dolduran Tarhuntaşa Kralı'dır 5 km. kadar güneyinde Izgın Köyü'nden gelen (Hawkins 1988: 99-108, 1993: 273-279, Izgın I ve I I kitabelerinden anlaşıldığına göre 1998: 63-77, 2000: 283). Hawkins'in bölge M. Ö. 11 yüzyılda Melitane Krallğı'nın Karahöyük kitabesinin tercümesine göre bu hakimiyeti altına girmiştir (Hawkins yazıt Tarhuntaşa kralı tarafından Elbistan 1993:279, 1998:72, 2000: 314-318). bölgesinde M.Ö. 12 yüzyılda yapılmış ve Izgın kitabeleri '"Ülke Beyi ifadeleri dolayısıyla bu dönemde Elbistan bölgesi taşımakta ki bu ünvan Malatya ile Elazığ, Tarhuntaşa Krallığı'nın egemenliği altında Tohma Suyu vadisi ve Elbistan bölgesine olduğu, ancak daha sonra M.Ö. 11 yüzyılda kadar hakim olduğu bilinen Melitane Krallığı Malatya'da bulunan Melitane Krallığı'nın tarafından kullanıldığı bu alanlarda elden bölgeyi kendi topraklarına ilhak ettiğini diğer yazılı kitabelerden anlaşılmaktadır belirtm iştir (Hawkins 1993: 279, 1998:72, (Hawkins 1993:278, 1998:72, 2000: 314 2000: 287-288). 318). Izgın kitabeleri yaklaşık olarak M. Ö. Yazıtın birinci ve dördüncü satırları bu 11 ve 10 yüzyılları arasındaki bir döneme yorumu doğrular niteliktedir. Şöyle ki: tarihlenmekte ve içeriklerinden anlaşıldığına "Büyük (muhteşem) kral Ir- göre bu kitabeler yukarıda da belirtildiği Teşub Poculum topraklarına üzere Malatya ve civarında elde edilen geldiği zaman bu şehri boş buldu kitabelerle aynı ifadeleri taşımakta ve ve k ra llık tahtına oturdu..... yazım şekilleri ilede uyum göstermekteler. bölge topraklarında yeni evler ve Ancak bu kitabeler Karahöyük'te bulunandan ş e h irle r kurdu" farklı olarak Poculum şehri yerine yine
(Hawkins 2000:289), bu ifadelerden de bu bölgede bulunan başka bir şehir olan anlaşılacağı üzere Elbistan bölgesinin bu Taita (?)'nin kuruluşu ile ilgilidir. Malatya dönemde yerleşmeye sahne olmadığı veya Ovası'nda kurulmuş olan Melitane Krallığı'nın H itit Devleti'nin dağılmasında sonra Elbistan Kargamış'tan ayrıldığı ve Kargamış'ta Ovası ve çevresine hakim olmak için Kuzey bulunan Kuzi-Teşub'un ardılları tarafından Suriye ile Fırat havzasına hakim olan kurulduğu bilinmektedir. Bu yazıtlarda Kargamış ile î ç Anadolu ve Kilikya Bölgesi'ni yukarıda bahsedilen şehrin kuruluşu dışında egemenliği altında bulunduran Tarhuntaşa yine bölgede inşa edilen diğer kentler ile bu Krallığı arasında bölgeye hakim olmak için alanlarda yapılan imar faaliyetleri de ifade bu alanlarda yapılan mücadeleler sonucunda edilmekte ki özelikle 4 ve 7 satırlarında: bölgenin yıkıma ve talana sahne olduğu Topraklarıma yeni topraklar, yeni anlaşılmaktadır. Yine kitabenin 17 ve 20 ırmaklar kattım, Taita şehrini inşa satırlarında büyük Kral Ir-Teşub Elbistan ve ettim, ve Melizi(eans)Malatya'lıları çevresinde imar faaliyetlerinde bulunduğu buraya yerleştirdim... Irmaklar ve artık bölgede kendisine karşı kimsenin ülkesinin insalarını Yalıyasa ve gelmeyeceği ifade edilmektedir3. Bölgedeki Pithosşehirlerine yerleştirdim..."
12 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ (Hawkins 2000:315-316) denilmektedir. Bu olmayan bir noktada Palanga Köyü'nde üzeri ifadelerden de anlaşılacağı üzere Elbistan çivi yazılı bir heykel parçası bulunmuş ve ve civarındaki topraklar Malatya'da bulunan İstanbul Arkeoloji Müzeleri'ne taşınmıştır. Melitane Krallığı tarafından ilhak edilmiştir. Palanga da bulunan bu çivi yazılı heykel parçası Yine bu satırlardan da anlaşılacağı üzere ile Kululu'da bulunan bir heykel benzerlikler muhtemelen Elbistan Ovası ve civarının göstermekte ve yapılış tarzına göre M. Ö. 7 Tarhuntaşa ile Kargamış/Melitane krallıkları yüzyıla tarihlenmiştir (Özgüç 1971:47 Lev. arasında mücadeleye sahne olduğu dolayısıyla 35-39; Hawkins 2000: 325). bölgenin tahribe uğradığı bunun için de Melitane Krallığı tarafından bölgede yeniden imar faaliyetleri yapıldığı anlaşılmaktadır. ELBİSTAN OVASI VE ÇEVRESİNDE
Yukarıda bahsi geçen kitabelerin dışında VARLIĞI BİLİNEN YERLEŞMELERE
Elbistan Ovası'nın kuzey doğusunda Demir GENEL BİR BAKIŞ VE Çağına tarihlenen üç adet aslan heykeli DEĞERLENDİRME bulunmuştur4. Bu aslan heykellerinden Arslantaş olarak bilinen ve Elbistan şehir Elbistan ve çevresinin özellikle ovanın merkezinden yaklaşık olarak 15 km. uzakta, kuzey ve kuzeybatısının Assur Ticaret Elbistan ile Darende yolu üzerinde Yarımca ve Kolonileri döneminde yoğun olarak yerleşime Yeniköy arasında bir alanda ele geçirilmiştir sahne olduğu anlaşılmaktadır. Özellikle Hunu, (von der Osten 1929:105, fig. 111; Özgüç - Karasüleyman Deresi ile Hurman Suyu'nun Özgüç 1949:11-16; Hawkins 2000:329). 19 (Emirliyas, Merikli, Ariştil I, II, Afşin, yüzyılın ortalarında itibaren varlığı bilinen Tedevin, Çebikçil, Tilafşin, Karahöyük ve Arslantaş heykellerinin bulunduğu yerde Tanır) bulunduğu bölgenin buradan geçen herhangi bir yerleşmenin veya bulundukları ticaret yolunun bir sonucu olarak çok sayıda yerde herhangi bir binaya veya kapısına dair yerleşime sahne olduğu bilinmektedir. bir bilgi ortaya çıkarılmamıştır. Karahöyük Hunu Deresi'nin yer aldığı alanda sadece bu kazısını yapan heyet tarafından ziyaret edilen döneme tarihlenen 5 adet yerleşim yeri bu bu aslan heykelleri M. Ö. 12 ile 11 yüzyılları fikri doğrulamaktadır (Emirliyas, Merikli, arasında bir döneme tarihlenmiştir. Ariştil I, I I ve Tedevin). Ancak bu alandaki
Arslantaş heykellerinin bulunduğu alandan en önemli yerleşim yerleri olarak Karahöyük, fazla uzakta olmayan Sevdilli Köyü'nde Tedevin, Tanır ve Afşin ile Ariştil I öne yine bir adet aslan heykeli bulunmuş ve çıkmaktalar. Tahsin Özgüç ile Nimet Özgüç Kahramanmaraş Müzesi'ne taşınmıştır. 1947 yılında bölgede gerçekleştirdikleri Sevdilli aslanı 2.04 cm. yüksekliğinde olup çalışmada Karahöyük'ün Elbistan Ovası'nda andezit blok üzerine ayakta tasvir edilmiştir bulunan en büyük yerleşim yeri olduğunu (Eralp 1995: 115). Arslantaş heykelleri ile belirtmişlerdir (Özgüç - Özgüç 1949:16 Sevdilli heykelinin yapılış tarzları birbirine 17). Karahöyük5 ovanın merkezinden geçen benzerlikler göstermekte (Eralp 1995:119) doğu batı ile kuzey güney yönündeki yolların ve muhtemelen heykeller aynı atölyede merkezinde ve Hurman Suyu'na yakın konumu yapılmışlardır (Orthmann 1971:118). Yine bu ile ovaya hâkim bir konumdadır. Ovadaki aslan heykellerinin bulunduğu noktadan uzak yerleşmelerin büyükleri değerlendirildiğinde
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 13 Karahöyüğün 10.5 hektarlık büyüklüğü ile Arslantaş heykellerinin bulunduğu bölge ovanın en büyük yerleşim yeri olduğu görülür. bulunmaktadır. Yine Karahöyükten başka Tanır (Yassı Höyük) Ancak şunu özellikle belirtmek gerekir Iskatun, Til Höyük ve Tedevin gibi höyüklerin ki Elbistan Ovası ve çevresinde yer alan büyüklüklerinin 2.2ha. ile 4.2ha. arasında bir çok yerleşim yerinin Kalkolitik'ten M. değiştiği görülmektedir. Ö. ikinci binyıl ile özellikle Orta-Geç Tunç Yerleşim yerlerinin büyük çoğunluğunun ve Demir Çağları boyunca yerleşmelere bölgede bulunan akarsu yataklarının sahne oldukları ve bazı yerleşim yerlerinin kenarlarında veya yakınında bulundukları bir diğerinden daha büyük olduğu görülür. görülmektedir (Tanır, Merikli, Ariştil I, Yerleşim yerlerinin büyüklerinde görülen I I Tedevin, Karahöyük, Tilafşin, Poskoflu bu farklılığın çeşitli sebeplere dayandığı, ve Karaelbistan). Bölgenin bir diğer örneğin su alanlarına ve maden yataklarına özelliği de bugüne kadar bilinen arkeolojik yakınlığı (Merikli, Emirliyas, Ariştil, yerleşmelerin ovanın düz ve tarıma elverişli Yantepe, Tilafşin ve Poskoflu), ticaret yolları alanlarında bulunduklarıdır. Bölgenin tarıma (Karahöyük, Karaelbistan, Tedevin, Tanır) elverişli topraklara sahip olması Elbistan veya siyasi merkez olmaları (Karahöyük, Til Ovası ile çevresinde bulunan yerleşmelerin Höyük) gibi faktörlerin büyük rol oynadığı gelişmesinde büyük bir etken olduğu, örneğin görülür. Siyasi merkez olarak belirttiğimiz Söğütlü, Hurman ve Ceyhan Nehri ve bu yerleşim yerleri ile ilgili olarak elimizde akarsuların kollarının etrafında bulunan yeterince bilgi olmamasına karşın yinede alanlarda yoğun olarak tarım faaliyetleri büyükleri ve bulundukları konum itibariyle yürütüldüğü anlaşılmaktadır. Elbistan bölgesi bu yerlerin birer siyasi, kültürel ve ekonomik ve civarındaki yerleşmeler için çok büyük bir merkez olabilecekleri ve bunların etrafında öneme sahip olan su kaynaklarının bölgedeki yer alan daha küçük ölçekteki yerlerin ise bu yerleşim yerlerinin gelişiminde önemli rol büyük merkezlerin etrafında kümelendikleri oynamasına karşın diğer faktörlerin özellikle görülür. bölgenin tarıma elverişli olması, hayvancılık Eğer yerleşme yerlerinin büyüklüğü politik için büyük otlaklara, maden yatakları ve ve ekonomik üstünlüğün bir ölçütü olarak bölgenin stratejik öneminin tarihi devirler kabul edilecek olursa Karahöyüğün (350 x boyunca büyük rol oynadığı görülmektedir. 300 x 18 m.) Elbistan Ovası ve civarındaki Bölgenin özellikle kuzey doğusu ile yerleşmeleri kendi stratejik konumunu doğusunun bu alanlardan gelen arkeolojik kullanarak büyük ihtimalle kontrol ettiği malzeme göz önünde bulundurulduğunda ve egemenliği altına aldığı görülmektedir. Demir Çağı boyunca daha yoğun bir yerleşmeye Karahöyük'te yapılan kazılar da bu höyükte sahne olduğu (Til Höyük ile Malab höyükleri boyasız ve boyalı çanak çömlek türlerinin hariçinde zira bu höyüklerin Kalkolitikten M. yaygın olduğunu ortaya koymuştur (Özgüç Ö. ikinci binyıla kadar olan dönemler boyunca - Özgüç 1949:25). Demir Çağı'na tarihlenen yerleşmeye sahne olduğu bilinmektedir) Karahöyük boyasız çanak çömlekleri daha çok anlaşılmaktadır. Bu alanda Evcihöyük ile Demir kırmızımsı, kahverengi, devetüyü rengindedir. Çağı'na tarihlenen Palanga ve bu yerleşmenin Genel olarak burada ele geçirilen Demir Çağı 5 km. kadar uzağında Yarımca ve Yeniköy'deki malları daha çok çanak, kazanlar, sürahiler,
14 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ gaga ve yonca ağızlı testiler, taslar, tabaklar, bir kısmı saman karışımı özelliği gösteren, vazolar ve çömlekler oluşturmakta; bu tarzda yüzeyleri kahve rengi astarlı ve kırmızı boya olan malların ağız kenarları kalın ve parlaktır. bezemeli olan kaplarının en önemli özelliği yivli Boyalı mallar ise genelde kırmızı, siyah, bir özellik göstermeleridir. Bu yivli kapların kahverengimsi hamurlu olup zikzak, dalgalı yerine Elbistan bölgesinde î ç Anadolu'da şeritler, nokta şeklinde küçük yuvarlaklar görülen boyasız ve boyalı çanak çömlek ile içten içe geçmeli yuvarlaklardan oluşan türleri hakim bir özellik gösterirler. Yukarıda motiflerle bezenmişlerdir. da belirtildiği gibi eğer gerçekten Elbistan bölgesi H itit Devleti'nin dağılmasından sonra Karahöyük kazısında ele geçirilen en önemli kısa bir süreliğine Tarhuntaşa Krallığı'nın (M. buluntulardan birisi de kulpları aslan kafası Ö. 1200-1100) egemenliği alanına girmiş ve şeklinde tasvir edilmiş olan bir vazodur. daha sonrada Melitane (Malatya) Krallığı'nın Vazonun kulplarını oluşturan aslan başları egemenliği altına geçmiş ise bu bölgede çok kulakları dik, sivri burunlu ve beyaz zeminli yivli bir özellik gösteren kapların bulunmaması kirpikleri ile burnu kahverengi şeritlerle bir çelişki yaratmaktadır. Eğer gerçekten boyanmıştır. Vazonun gövdesinin üzerinde Elbistan Ovası Melitane Krallığı'nın etkisi dört tarafını çevreleyen beyaz zeminli altına girmiş ise (Hawkins 1993:279, 1998:72, bir şerit ve bu şeridin üzerinde kanatlı 2000: 287-288), ki bu bölgede bulunmuş kuşlar ile 'X' işareti bulunmaktadır. Kırmızı olan çivi yazılı yazıtlarla örneğin Izgın I, hamurlu olan vazo 37 cm. yüksekliğinde ve II, Palanga ile Malatya ve etrafında bulunan 27 cm. genişliğindedir. Kazı ekibi tarafından çivi yazılı kitabelerle desteklenmekte, o H itit sonrası döneme level II'ye tarihlenen zaman bu dönem kaplarında görülen örneğin vazo daha çok H itit Dönemi özelliklerini küplerin, tasların ağız kenarlarından omuz ve andırmaktadır. boyunlarına kadar görülen yivli kapların burada Karahöyük'teki kazıların diğer önemli da görülmesi gerekir, ancak Karahöyük'te buluntularının başında gaga ağızlı testiler yapılan kazılar da bu tarzda yapılan kaplara gelmektedir. Bu gurubun en önemli buluntusu rastlanılmamıştır. Karahöyük'te ortaya 64 cm. yüksekliğinde, 50 cm. genişliğinde çıkarılan kapların Kültepe ile Kululu'da olan ve kırmızı hamurlu, kırmızı boya astar ortaya çıkarılan çanak çömlekler ile çok özelliği gösteren düz dipli testidir. Şerit büyük benzerlikler gösterdiği görülmektedir kulplu olan bu testinin gövdesi üzerinde (Özgüç 1971:13-31). beyaz zemin üstüne geniş şeritler, keskin olmayan zikzaklar kulpun olduğu alan kadar devam etmektedir. SONUÇ
Yukarıda da belirtildiği gibi Karahöyük'te Elbistan Ovası ve çevresinde görülen ele geçirilen çanak çömleklerin içerisinde uygun iklim koşulları, bol tarım alanları, Erken Demir Çağı'na tarihlenen ve Malatya- Ceyhan Nehri, Söğütlü, Göksu, Hurman Çayı Elazığ bölgelerinde yoğun olarak görülen yivli ile dağlık alanlarda bulunan su ve otlaklar kapların Elbistan bölgesinde görülmemeleridir ile yörenin stratejik konumunun bu bölgenin (Sevin 1991:87-97). Elde ya da çok ağır dönen yoğun olarak yerleşmelere sahne olmasında çarkda yapılmış, açık kahverengi hamurlu, en önemli etken oldukları görülmektedir.
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 15 Ovada gerek büyüklükleri ve gerek de SUMMARY bulundukları stratejik konum ile Karahöyük, Tanır, Göksun, Iskartun, Ortaören, Til Höyük In this article, the political and historical ve Afşin gibi höyüklerin M. Ö. ikinci ve birinci geography o f the Elbistan Plain from the binyıl boyunca çok önemli yerleşmelere Late Bronze to the Iron Age is considered sahne oldukları görülmektedir. Yine bölgede alongside the archaeological materials that bulunan eski çağ yerleşim yerlerinin özellikle so fa r have been reported in the Elbistan Orta ve Son Tunç ile Demir Çağları boyunca Plain and its vicinity. In particular, Neo- yerleşmeye sahne olan yerlerde devamlılık Hittite and Assyrian Empire period material olduğu dikkati çekmektedir. such as inscriptions from Karahoyuk and Izgin, and sculptures from Arslanta$ and Ayrıca H itit Devleti'nin yıkılmasından Sevdilli was examined. In addition to this sonra bölge üzerinde hak iddia eden evidence, pottery and other archaeological Tarhuntaşa ile Meltane/Kargamış krallıkları material is considered in order to establish arasında çatışmaların yaşandığı Karahöyük historical events that attributable to the ile Izgın I ve II kitabelerinin varlığı bunu Elbistan region throughout the Late Bronze doğrulamaktadır. Yine Karahöyük ile Izgın to the Iron Age. I ve I I kitabeleri bölgenin H itit Devleti yıkıldıktan sonra tekrar yeniden inşa edilemeye çalışıldığı anlaşılmıştır.
Bu çalışmanın sonucunda, bölgede bulunan yazılı kitabelerden ve diğer arkeolojik NOTLAR malzemenin incelenmesinden Elbistan ve * Ali ÇÎFÇÎ, University of Liverpool, School çevresinin yeniden sistemli bir şekilde of Archaeology, Classics & Egyptology, araştırılmaya, özellikle ovanın kuzey doğusu 12-14 Abercromby Square, Liverpool L69 ve güney doğusu ile dağlık bölgelerinin ihtiyacı 3WZ, ENGLAND [email protected] olduğu görülmektedir. Zira bu alanlardan 1 Elbistan Ovası, ismini Elbistan şehrinden Erken Demir Çağı'na tarihlenen arkeolojik almakta ve Kahramanmaraş ilinin en büyük malzemelerin varlığının bilinmesine rağmen ilçesi konumundadır. Elbistan şehrinden (Sevdilli ve Arslantaş heykelleri ile Palanga başka bu bölgede ayrıca Afşin (Arabisos, yazılı heykel parçası) ovanın bu kesimlerinde Yarpuz) (Hogart - Munro 1893: 41-47;An- bulunan arkeolojik yerleşmeler ile ilgili derson 1897:22-44), Göksun (eski Cocus- elimizde yeterince bir bilgi bulunmamaktadır. sus) (Anderson 1897:22-47), Ekinözü ve Bu nedenle bölgede yapılacak kapsamlı bir Nurhak şehirleri yer almaktadır. çalışma ile Elbistan Ovası ve çevresinde 2 Bkn. Sayfa 5-6. bulunan yerleşim yerlerinin Geç Tunç Çağı'ndan Erken Demir Çağı'na geçiş süreçleri 3 234 bir ev yaptım bundan sonra otori hakkında daha sağlıklı bir bilgi elde edilmesi teme karşı herhangi b ir başkaldırı olmasın mümkündür. (Hawkins 2000:290).
16 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 4 yukarıda bahsedilen Geç Hitit devri kita Beal, R. 1993, "Kurunta o f Tarhuntassa be ve arslan heykelerinin dışında Yukarı and the Imperial H ittite Mausoleum: A New Yapalak köyü civarında bir Hitit kitabe Interpretation o f §10 o f the Bronze Tablet" si bulunduğu rapor edilmiştir (Garstang Anatolian Studies 43: 29-39
1929:213) ancak bu kitabeye dair başka Brown, G. B. 1967, "Prehistoric Pottery herhangi bir yayında bahsedilmemiştir from the Antitaurus" Anatolian Studies t 17: Garstang 1929 yılından "Over the waters 123-164 hed nearing Albistan, at a spot between Bryce, T. 2005, The Kingdom of the the villages o f Ahagha and Yapalak, a badly H ittite s , Oxford defacedHittite inscription has been seen but not published and it seem to have Dinçol, A.; J. Yakar; B. Dinçol, l; A. been removed' (Garstang 1929:213) şek T a ffe t 2000, "The Borders o f the Appanage Kingdom of Tarhuntassa - A Geographical linde ifade ettigi bu kitabenin yeri olarak and Archaeological Assessment" A n atolica belirtigi alanda bugün Yukarı ve AşağıYa- 26: 1-19 palak köyleri bulunmaktadır ve Garstang'- dan başka kimse böyle bir yazıttın varlı Dönmez, Ahmet; W.C. Brice 1949, "The ğından söz etmemektedir. Distribution of Some Varieties o f Early Pottery in South-east Turkey" Ira q 11: 44 5 Karahöyük'te Tahsin Özgüç başkanlıgında 58 bir ekip tarafından 1947 yılında 20 x 20 ölçülerinde höyügün en üstünden modern Eralp, Gül 1995, "Sevdili Köy Geç H itit köy yerleşmesi tarafından tahrip edilme Aslanı" I. Metin Akyurt, Bahattin Devam anı miş olan bir alanda çalışma yapılmış. Kazı Kitabı-Eski Yakın Doğu Kültürleri Üzerine heyeti tarafından Karahöyük'teki yapılaş İncelemeler (ed) A. Erkenal, H. Erkanal, H. ma dört ana evreye ayrılmış, höyügün en Hüryılmaz, A. Tuba Ökze, N. Çinardalı, S. üst kısmından Roma, Helenistik ve onun Günel, H. Tekin, B. Uysal, D. Yalcıklı, 115-120, altında iki evreyide Geç Hititler döne İstanbul
mine olarak belirtip dört inşa dönemine Garstang, J.; O. R. Gurney 1959, The ayırmış, en son tabakayıda Hitit devleti Goegraphy o f the H ittite Empire, London dönemine tarihlemiş, ve Karahöyügün bir Hawkins, J. D. 1974, "Assyrians and kerpiç duvarlada etrafının kale şeklinde Hittites" Iraq, in Honour of Sir Max çevrelendiğini belirtilmiştir (Özgüç - Öz- Mallowan, 36:67-83 güç 1949:20-21 ve 36). 1982, "Neo-Hittite States in Syria and Anatolia", The Cambridge Ancient History: KAYNAKÇA The Prehistory o f the Balkans; and Middle
Anderson, J. G. C. 1897, "The Road-System East and the Aegean W orld, Tenth to Eighth Centauries BC, Vol. III part I. 372-441 of Eastern Asia Minor with the Evidence of Byzantine Campaigns" The Journal o f Hellenic 1988, "Kuzi-Tesub and the Great Kings of S tu d ies 17: 22-44 Karkamış" Anatolian Studies 38:99-108
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 17 1993, "The historical significance of the Özgüç, T. 1971, Demir Devrinde Kültepe
Karahöyük (Elbistan) Stele" Aspects o f Art ve Civan: Kültepe and its Vicinity in the Iron and Iconography: Anatolia and its Neighbors, Age, Ankara Studies in Honor o f Nimet Özgüç (ed.) M. J. Mellink - E. Porada - T. Özgüç, 273-279 Ramsay, W. M. 1890, The Historical
1998, "Hittites and Assyrians at Melid Geography o f Asia Minor, Royal Geographical (Malatya)" 34 International Assyriology Society's Supplementary Paper Vol. IV,
Congress, (ed.) Hayat Erkanal, Veysel London Dönmez, Ayşegül Uğurlu, 63-78, İstanbul Sevin, V. 1991, "The Early Iron Age in 2000, Corpus o f Hieroglyphic Luwian the Elazığ Region and the Problem o f the In scrip tio n s Vol. I Inscription o f the Iron Mushkians" Anatolian Studies 41:87-97 Age, Part 1
Hogart, D. G.; J. A. R. Munro 1893, von der Osten, Hans H. 1929, Explorations Modern and Ancient Roads in Eastern Asia in Hittite Asia Minor 1927-28, Oriental
M inor, Supplementary Papers of the Royal Institute Communications No. 6, Chicago Geographical Society Wilhelm, G. 1989, H urrians, (Translated Konyar, E. 2008, "Kahramanmaraş Yüzey by J. Barnes) Warminster Araştırması 2007" Anadolu Akdeniz Arkeoloji
H a b e rle ri 8:130-136 Winter, Irene J. 1973, North Syria in
Melchert, H. Craig 2003, The Luwians the Early First Millennium BC with Special
Handbook of Oriental Studies; The Near and Reference to Ivory Carving, Columbia Middle East, Leiden Üniversitesi, Basılmamış Doktora Tezi, Xerox
Orthmann, W. 1971, Untersuchungen zur microfilm spatheth Kunst, Bonn Yakar, J. 1993, "Anatolia civilisation Özgüç, T.; N. Özgüç 1949, Türk Tarih following the disintegration of the hittite Kurumu Tarafindan Yapılan Karahöyük Har fiyat Raporu 1947; Ausgrabungen in empire: An archaeological appraisal" T e l A viv Karahöyük, Ankara 20:3-28
18 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİ SÎ • • • • • ___ • _ __„ İZMİR ARKEOLOJİ M ü Z E S I’NDE b u l u n a n BİR GRUP MEGARA KÂSESİ BASKI KALIBI
Ayla ÜNLÜ*
Bu makalemizin konusunu İzm ir Arkeoloji 14917 ENVANTER NUMARALI MEGARA Müzesi koleksiyonları arasında yer alan ve BASKI KALIBI Helenistik Devre ait olan Megara Kâsesi baskı Pişmiş topraktan kalıpları oluşturmaktadır1. Bu baskı kalıpları üretilmiş baskı kalıbı müzemize müsadere yoluyla kazandırılmıştır. bej renk hamurludur. İyi Bu eserlerin müzeye geliş tarihleri ile buluntu korunmuş durumdaki eserin yerleri hakkında herhangi bir bilgi mevcut yüksekliği 3,1 cm. uzunluğu değildir. 4 cm. ve genişliği 1,9 cm. dir. Yaprak biçimli, konik tutamaklı baskı kalıbının KATALOG bir ucu yuvarlatılmış ve tek kazıma çizgi ile kenarı 14934 ENVANTER NUMARALI MEGARA sınırlandırılmıştır. Orta kısmında dik olarak BASKI KALIBI inen üç kazıma çizgi bulunmaktadır.
Pişmiş topraktan yapılmış olan baskı 14918 ENVANTER NUMARALI MEGARA kalıbının hamuru BASKI KALIBI bej renktedir. İyi Pişmiş topraktan korunmuş durumdaki yapılmış olan baskı kalıbının eserin yüksekliği 1,9 hamuru bej renktedir. İyi cm. uzunluğu 3,9 cm. korunmuş eserin yüksekliği ve genişliği 1,4 cm. dir. 2,7 cm. uzunluğu 4,9 cm. Dikdörtgen şekilli ve ve genişliği 2 cm. dir. konik tutamaklı bir baskı Yaprak biçimli ve kısa kalıbıdır. Yüzeyinde dört konik tutamaklı bir baskı kazıma çizgiden oluşan kalıbıdır. Sivri uçlu olup iki yivler vardır. kazıma çizgi ile kenarları
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 19 sınırlandırılmıştır. O rta kısmından dik 14940 ENVANTER NUMARALI MEGARA olarak inen küçük çizgilerle yaprağın ayası BASKI KALIBI belirtilmiştir. Pişmiş topraktan yapılmış bej renk hamurludur. iy i 14904 ENVANTER NUMARALI MEGARA korunmuş durumdaki BASKI KALIBI eserin yüksekliği 2,7 Pişmiş topraktan cm. uzunluğu 2,3 cm. yapılmış bej renk genişliği ise 1,5 cm. dir. hamurludur. iy i Zeytin yaprağı biçimli korunmuş durumdaki ve kısa konik tutamaklı baskı kalıbının yüksekliği bir baskı kalıbıdır. Üç zeytin yaprağı ortasında 1,7 cm. uzunluğu 4,8 cm. iki zeytin tanesi mevcuttur. Yaprağın kenarları ve genişliği 1,7 cm. dir. detaylı işlenmiş olup yapraklar dip kısmında Yaprak biçimli, konik bir boğumla birleştirilmiş durumdadır. tutamaklıdır. Uzunca, ucu sivri, yan kenarları tırtıklı olup yaprağın 14900 ENVANTER NUMARALI MEGARA ortasındaki iki kazıma BASKI KALIBI çizgi yaprağın ayasını oluşturmaktadır.
14919 ENVANTER NUMARALI MEGARA BASKI KALIBI
Pişmiş topraktan yapılmış olan baskı kalıbının hamuru bej renktedir. iyi Pişmiş topraktan yapılmış olan baskı korunmuş durumda kalıbının hamuru bej renktedir. Eserin olan eserin yüksekliği yüksekliği 2,9 cm. ve çapı 2,9 cm. dir. Çiçek 2,7 cm. uzunluğu 3 cm. rozeti şeklinde ve konik tutamaklı bir baskı ve genişliği 1 cm. dir. kalıbıdır. Orta kısmı kabartma olarak Zeytin yaprağı biçimli yapılmış, yuvarlak tomurcuk kısmı ve onun ve kısa konik tutamaklı etrafında yine kabartma olarak sekiz küçük bir baskı kalıbıdır. yaprakçık mevcuttur. Kenarlarında sekiz Sivri uçlu, kenarları taç yaprak vardır ve yaprakların kenarları ve orta çizgisi yivlerle kazıma çizgilerle belirtilmiştir. Yapraklardan belirtilmiş olup sap kısmı düğümlü izlenimi bir tanesinin ucu kırık ve eksiktir. vermektedir.
20 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 14927 ENVANTER NUMARALI MEGARA 14953 ENVANTER NUMARALI MEGARA BASKI KALIBI BASKI KALIBI
Pişmiş topraktan yapılmış olan baskı kalıbının hamuru bej renktedir. iy i korunmuş durumdaki eserin yüksekliği 1,9 cm. uzunluğu 2,3 cm. ve genişliği 1,2 cm. dir. Ağız kenarından yukarı doğru Pişmiş topraktan yapılmış bej renk yükselerek bir hamurludur. H afif aşınmış durumda olan kıvrım yapıp omuza bağlanan iki kulba sahip, eserin yüksekliği 2,8 cm. ve genişliği 2,4 gövde üzeri yivli, ince uzun formlu, yüksek cm. dir. Kıvrık bir asma dalının ucunda kaideli, krater şeklinde konik tutamaklı baskı asılı asma yaprağı ve bir salkım üzümden kalıbıdır. oluşan konik tutamaklı bir baskı kalıbıdır. Yaprağın damarları ve üzüm taneleri ayrıntılı işlenmiştir.
14967 ENVANTER NUMARALI MEGARA 14957 ENVANTER NUMARALI MEGARA BASKI KALIBI BASKI KALIBI
Pişmiş topraktan yapılmış olan baskı kalıbının hamuru bej renktedir. Eserin yüksekliği 2,2 cm. uzunluğu 1,7 cm. ve genişliği 1,2 cm. dir. Pişmiş topraktan yapılmış bej renk Küçük noktacıklar hamurludur. Oldukça aşınmış durumda biçiminde ve ayrıntıları pek belirgin olmayan eserin yapılan üzüm yüksekliği 1,6 cm. uzunluğu 3,2 cm. ve genişliği taneciklerinden 5 mm. dir. Gövdesi gergin, ayakları açılmış, oluşan, üzüm salkımı şeklinde konik tutamaklı koşar durumda, kısa kuyruklu, köpek şeklinde bir baskı kalıbıdır. bir baskı kalıbıdır.
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 21 14928 ENVANTER NUMARALI MEGARA 14962 ENVANTER NUMARALI MEGARA BASKI KALIBI BASKI KALIBI
Pişmiş topraktan yapılmış olan baskı kalıbının hamuru bej renktedir. Eserin Pişmiştopraktan yapılmışolan baskı kalıbının yüksekliği 2,8 cm. uzunluğu 2,3 cm. ve hamuru bej renktedir. Aşınmış durumda olan genişliği 1,2 cm. dir. Ön ayakları gergin, arka eserin yüksekliği 1,3 cm. uzunluğu 2,5 cm. ayakları kıvrılmış, zıplar durumdaki tavşan ve genişliği 7 mm. dir. Sağ kolu yukarıda, şeklinde, konik tutamaklı bir baskı kalıbıdır. sol kolu aşağıya doğru ve gövdesi hafif sağa Uzun, dik kulaklı, kulaklarından biri kırık ve eğilmiş durumda, çıplak erkek şeklinde, konik kısa kuyrukludur. Gövde üzerindeki tüyleri tutamaklı bir baskı kalıbıdır. Detayları k ısmen muntazam biçimde belirtilmiş durumdadır. silikleşmiş durumdadır.
14965 ENVANTER NUMARALI MEGARA 14971 ENVANTER NUMARALI MEGARA BASKI KALIBI BASKI KALIBI
Pişmiş topraktan yapılmış bej renk hamurludur. Eserin yüksekliği 1,6 cm. Pişmiş topraktan yapılmış olan baskı uzunluğu 2,1 cm. ve genişliği 1,2 cm. dir. kalıbının hamuru bej renktedir. Eserin Grifon şeklinde ve kısa konik tutamaklı bir yüksekliği 1,7 cm. uzunluğu 1,3 cm. ve genişliği baskı kalıbıdır. Aslan vücutlu, kanatlı ve 7 mm. dir. îç içe helezonik dairelerden sıçrar durumdaki grifonun ön ayakları yukarı oluşmuş, konik tutamaklı bir baskı kalıbıdır. kalkık durumdadır.
22 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ DEĞERLENDİRME NOTLAR Megara kâseler, Helenistik Dönem'in en önemli seramik gruplarındandır. M.Ö. 3. yüzyılının başlarından itibaren üretilmeye * Ayla ÜNLÜ, Arkeolog, İzmir Arkeoloji başlanmış ve Helenistik Dönem boyunca Müzesi, İzmir/TÜRKİYE kullanılmıştır. "Kalıplı kâseler" veya "Masa 1 Bu eserler üzerinde yaptığım çalışmada üstü kapları" diye adlandırılan Megara tipi bana yardımcı olan arkeolog Sayın Halil kapların en önemli özelliklerinden birisi tüm Hamdi EKİZ'e ve eserlerin resimlerini dış yüzünün kabartma şeklinde yapılmış çeken Sayın Seçil TÖRE'ye teşekkürlerimi çeşitli motiflerle bezeli olmasıdır. Genelde sunarım. yarım küresel forma sahip olan Megara kâselerin yapımında kullanılan kalıpların 2 Anlağan 2000, s.14; Üstüner 1999, s.1-98. üzerine hamur henüz yaşken baskı kalıpları ile bastırılarak bezemeler oluşturulmuştur. 3 Anlağan 2000, s.13. Megara kâsesi kalıpları üzerinde kullanılan baskı kalıpları pişmiş topraktan yapılmış 4 Ekiz-Ünlü 2005, s.55. olup damga mühürlerini andırmaktadır. Baskı kalıplarının (damga) üzerinde çeşitli geometrik, bitkisel motifler, rozetler ve figürler yer alır. Helenistik Dönemin KAYNAKÇA karakteristik eserlerinden olan Megara kâsesi baskı kalıplarının M.Ö. 3-2. yüzyıllara Anlağan, Tanju 2000, Sadberk Hanım ait olduğu düşüncesindeyiz. Müzesi Kalıplı Kâseler ve Kabartmalı Kaplar, Sadberk Hanım Museum Moldmade Bowls and Related Wares. Vehbi Koç Vakfı Sadberk Hanım Müzesi, İstanbul. SUMMARY Ekiz, Halil Hamdi-Ayla Ünlü 2005, "İzmir The bowls of Megara are very important Arkeoloji Müzesi'nde Bulunan bir Grup ceramic groups of Hellenistic Period. Their Megara Kasesi Baskı Kalıbı ile Megara Kasesi production began in the BC 3rd centuries and Kalıbı", Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi they are used through Hellenistic Period. The Yıl: 2005, Sayı: 5, s.51-55. impression moulds o f Megara werebrought to Izm ir Archeology Museum by confiscation. Richter, Gisela 1979, Yunan Sanatı, There is no clue about their foundling places. (Türkçesi: Beral Madra), Cem Yayınevi, They are made from fired soil. They seem İstanbul. like a stamp seal. There are various figures badges and floral and geometrical motifs on Üstüner, Ali Cengiz 1999, Antik Yunan them. The impression moulds o f Megara are Keramik Sanatı, Anka Yayınları: 8, İstanbul. the characteristic of Hellenistic Period. We concerned about that they must be belong to the BC 3-2 th. Centuries.
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 23 24 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ EDİRNE-ZİNDANALTI KURTARMA KAZILARINDA BULUNAN ERKEN OSMANLI SERAMİKLERİ - I
Gülgün YILMAZ*
Edirne, Merkez, Dilaverbey Mahallesi, oynamış, tamir ve eklentilerle 19. yüzyıla Saraçlar Caddesi, 4. pafta, 15. Ada, 21-53 kadar korunmuştur. Kale, 1866-70 yıllarında parsel, Zindanaltı Mevki'nde Edirne Kültür Vali Hurşid Paşa tarafından yıktırılm ıştır1. ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu'nun Kurtarma kazılarında çeşitli dönemlere kararı, Kültür ve Turizm Bakanlığı'nın izniyle işaret eden bir tabakalaşma saptanmıştır. Edirne Arkeoloji ve Etnografya Müzesi Geç Osmanlı, Erken Osmanlı, Bizans ve Roma Müdürlüğü tarafından 2008 yılında kurtarma dönemlerine uzanan tabakalar içinde, Osmanlı kazısı başlatılmıştır. Buradaki çalışmalar Dönemi buluntuları öne çıkmaktadır. Buradan kentin sur dışı yapılanması hakkında önemli ele geçirilen, kırmızı hamurlu, beyaz astar bilgiler vermenin yanı sıra, Osmanlı Dönemine üzerine kobalt mavisi bezemeli Erken Osmanlı ait önemli bulgular sağlamıştır. seramiklerinin yoğunluğu dikkat çekicidir.
Kazıların yapıldığı alan kent surunun dış kesiminde kalmakta; kazının başlangıç EDİRNE'DE ERKEN OSMANLI DÖNEMİ seviyesi yaklaşık 42 m. olmak üzere 40.98 m. (1361-1453) seviyesinde saptanan sur, parselin batı sınırı Edirne, Sultan I. Murad Döneminde (1359 boyunca uzanmaktadır. Edirne surları, şehre 89) Lala Şahin Paşa yönetimindeki Osmanlı adını veren Roma İmparatoru Hadrianus'un ordusunun 1361 yılında Edirne Tekfurunu, buraya geldiği M.S. 124 yılından sonra kenti Sazlıdere mevkiinde yenmesi ile Osmanlı bir ordugah (castrum) haline dönüştürdüğü egemenliğine girer. Bursa'dan sonra ikinci döneme dayanır. Kent, İmparator başkent olarak Edirne'yi, seçen I. Murad, Diocletianus (284-305) zamanında Thracia bugün Selimiye Camii'nin; bulunduğu yere eyaletinin önemli bir merkezi durumuna yakın bir alanda (Sarı bayır veya Muradiye gelmiş ve 6. yüzyılda Roma İmparatorluğu'nun bayırı denilen yerde) olduğu düşünülen Eski büyük sorunlar yaşadığı Got akınlarına karşı Saray'ın inşasını başlatır. Sarayın yapımı 1368 güçlü surları ve stratejik önemiyle tarihe yılında tamamlanıncaya kadar Dimetoka'da geçmiştir. Yaklaşık kare planlı olan sur, uzun ikamet eder, kalenin yönetimini ise Lala Şahin dönemler şehrin savunmasında önemli rol Paşa'ya bırakır.
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 25 Sultan I. Bayezid (Yıldırım) Döneminde "MİLET TİPİ" ERKEN OSMANLI (1389-1402), Yıldırım Camii (1400) ve imareti SERAMİKLERİ ile saray hamamı inşa edilir. Bayezid'in 14. yüzyıl sonlarıyla 15. yüzyıl ortalarına oğulları Süleyman, Musa ve Mehmed arasında ait bu grup seramik, ilk olarak 1935 yılında anlaşmazlıkların yaşandığı Fetret Devrinin Milet'teki (Aydın) kazılarda saptanmış2, bu (1402-13) karmaşık politik ortamında da şehir seramik tipinin kökeni konusu bilim dünyasını önemini korur ve yeni yapılarla zenginleşir. uzun yıllar meşgul etmiştir. İlk buluntu yerine Eski Camii (1403-14) bu dönemde yapılan, bağlı olarak "Milet Tipi" adı verilen grubun medrese ve bedestenin (1418) eklenmesiyle İznik'ten tüm Anadolu'ya ihraç edildiğine külliye niteliği kazanan en önemli yapıdır. Eski ilişkin görüşün3 yanı sıra Batı Anadolu'nun Saray da ihtiyaca bağlı olarak büyütülür. Sarı çeşitli merkezlerinde ya da Adalarda üretilmiş Cami ve Timurtaş Camii ise Sultan I. Mehmed olabilecekleri de iddia edilmiştir4. Hamur (Çelebi) Dönemine (1413-21) aittir. yapısı bakımından Bizans seramikleriyle karşılaştırılan, desenler ve firuze sıraltı II. Murad Döneminde (1421-51) şehir örneklerle ise Selçuklu geleneğine bağlanan5 yine yoğun imar faaliyetlerine sahne olur. seramiklerin asıl üretim yerinin İznik Muradiye Camii (1436) ve Üç Şerefeli Camii olduğu 1965 yılı İznik kazılarında, büyük bir (1443-7) bu yapılar arasında en önemlileridir. seramik fırınından ele geçen çok sayıdaki Gazi Mihal Camii (1422), Şah Melek Camii parça sayesinde anlaşılmıştır6. İznik Roma (1429), Dar'ül-hadis Camii (1435), Şehabettin tiyatrosu kazılarında bulunmuş Osmanlı Paşa Camii (1436-7), Arif Ağa Camii (1445 çini fırınlarından ele geçen "Milet Tipi" 6) ve M ezit Bey Camii (1442) II. Murad seramiklerin çokluğu, üretimin yoğunluğunu döneminden günümüze kalmıştır. Bu dönemde bir kez daha göstermiştir7. Eski Saray yerine, günümüzde Sarayiçi olarak anılan alanda, Şehzade Mehmed'in (Fatih) İznik dışında İstanbul8, Salihli9, 1439 yılındaki sünnet düğünü şenliklerinin Çanakkale10, Antalya11 gibi merkezlerde yapılacağı Yeni Saray yaptırılır. örnekleri saptanan "Milet Tipi" seramiklerin Kütahya'da da üretildikleri, yapılan kazılarda İstanbul'un fethi için hazırlıklarını ele geçirilen zengin buluntular ve fırın Edirne'de yürüten Sultan II. Mehmed malzemelerinden anlaşılmıştır12.Kütahya Döneminde (1451-81) Edirne'nin imarı devam Müzesi'nde korunan bazı kaplar üzerinde eder. Çakırağa Mescidi (1453), Selçuk Hatun üçayakların yapışık vaziyette ele geçirilmesi Camii (1455-6), Sarıca Paşa Camii (1458-9), buradaki üretime işaret etmeleri açısından İsmail Ağa Camii (1462-3), Ayşe Kadın Camii ilginçtir13. "Milet Tipi" seramiklerin alçı (1468), Taşlık (Mahmud Paşa) Camii (1473), mihraplarda mimariye bağlı süsleme Sitti Hatun Camii (yakl. 1484), Peykler elemanı olarak da kullanıldığını özellikle Medresesi, Zen-i İbrahim Hamamı bu Ankara'da bulunan 15. yüzyıla ait Molla Büyük dönemde inşa edilir, Yeni Saray genişletilir Mescidi ile Hoca Hundi (Örtmeli) Mescidi ve saraya ulaşımı kolaylaştıran Fatih Köprüsü göstermektedir14. yaptırılır.
26 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ Kırmızı hamur, beyaz astar, alkali kurşun arasında yer alan kuş figürlü iki parça (Kat.
ş e ffa f sır altına çoğunlukla kobalt mavisi no. 1, 2) nadir rastlanan örneklerden olup bazen de eflatun, firuze ya da yeşil boya özel bir öneme sahiptir. Bezeme düzenleri bezeme bu seramikler için karakteristiktir. her parçada birbirinden farklıdır. Düz ve
Selçuklu geleneğini sürdüren firuze sır altına pervaz ağızlı büyük tabaklar, yayvan ve derin siyah bezemeli örnekler de mevcuttur. Tabak kaselerin yanı sıra kapalı kap formlarına ve kase gibi açık formlar yaygındır. Kapların işaret eden kulp parçaları da ele geçmiştir. içini tümüyle kaplayan zengin bezemelere Beyaz astar ve sıraltı kobalt mavisi kapların karşılık, arka yüzler yarıya kadar astarlı, basit yanında (Kat. no. 3-12), nadir rastlanan firuze dalgalı ya da diyagonal hatlarla bezeli ve yine (Kat. no. 13) ve mor (Kat. no. 14, 15) sıraltına yarıya kadar sırlıdır. Genel olarak bitkisel siyah bezemeli örnekler de mevcuttur. ve geometrik motifler kullanılmıştır. Çoğu Kazıma bezemeli bir örnek (Kat. no. 16) ile parçada merkezde bir rozet, bazen de dolgun Çin porselenlerinin etkisini açıkça ortaya yaprak sarmalları yer alır. Genellikle bitkisel koyan dış yüzü mavi-beyaz bezemeli örnekler bezemeler kuşaklar halinde serpiştirilmiştir. de özellikle ilginçtir (Kat. no. 17, 18). Işınsal bezemeler de birkaç kuşak halinde kullanılabilmektedir. İlk bakışta metal kapları Buluntu yoğunluğu, İznik üretimi olduğu andıran fakat aynı zamanda Yuan ve Erken bilinen bu grup seramiklerin Edirne'de
Ming sülalelerine ait Çin seladonları üzerinde üretilmiş olabileceği fikrini doğurmuşsa da kabartma olarak görülen ışınsal bezemeler, fırın malzemeleri gibi üretime ilişkin herhangi "Milet Tipi" tabaklarda boya ile taklit edilmiş bir bulgu elde edilememiştir. Kazı alanında, ve yine iki sıra halinde uygulanmıştır15. İznik 0=42 m. olmak üzere 39.00-37.88 m. kodundan buluntuları arasında balık16 ve kuş17 figürleri, gelen seramikler küçük parçalar halinde ele altı kollu yıldızlar ya da minik spirallerle geçmektedir. Hemen üst seviyede rastlanan doldurulmuş arabesk panellere de rastlanır. ve kesilmiş kemikleri de içeren yoğun kemik 1984 yılı İznik çini fırınları kazılarında tabakası, sur dışındaki bu alanın çöplük olarak insan yüzlü bir parçanın bulunması bu grup kullanıldığını düşündürmektedir. seramiklerde insan figürüne de yer verildiğini göstermiştir18. Desenlerde, 13. yüzyıldan Edirne buluntuları, desen repertuarı, beri Anadolu'ya porselen ihraç eden Çin renkler ve formlar açısından İznik çini etkilerinden söz etmek mümkündür. fırınları ve tiyatro kazıları buluntularıyla
paralellik göstermektedir. Yapılacak hamur,
sır ve pigment analizleri üretim merkezi
EDİRNE'DE ELE GEÇİRİLEN "MİLET konusunda daha net bilgiler sağlayabilecektir. TİPİ" ERKEN OSMANLI SERAMİKLERİ Kazı alanının üç taraftan yapılarla, bir
Sur dışı bölgesi kurtarma kazılarında ele taraftan ise Saraçlar caddesiyle sınırlı geçirilen ve son derece zengin bir desen olması ve sur duvarının yaratabileceği statik repertuarı sergileyen Edirne buluntuları problemler nedeniyle çalışmalar sınırlı bir
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 27 alanda yürütülmüştür. Kazının, ikinci dönemde KATALOG kuzey yönünde genişletilerek sürdürülmesi Katalog No. : 1 planlanmakta ve mevcut buluntulara yeni buluntuların ekleneceği beklenmektedir.
Küçük bir alandan bu yoğunlukta bir buluntu topluluğunun ele geçmiş olması son derece çarpıcıdır. Buluntuların modern ve bilimsel yöntemlerle değerlendirilmesi Edirne'nin Osmanlı dönemi konusunda yeni bulgular sağlayacak niteliğe ve öneme sahiptir.
Desenler üzerinde yapılacak çalışmalar genel olarak 14.-15. yüzyıla tarihlenen bu grup seramiğin erken ve geç evrelerini de aydınlatacaktır. Şu aşamada Çin porselenleri ve Kaşan seramiklerinin kompozisyon etkilerinden bahsetmek mümkündür. Kazı Kayıt No. : 26
Buluntu Tarihi: 10.03.2008 2008 kazı sezonunda ele geçen çok sayıdaki parçadan formu anlaşılabilen 50 Plankare ve Tabaka: B V II, 39.15-39.85 m. adedi incelenmiştir. Kenar ve kaidelerine Ölçüler : Kaide Çapı 10 cm. göre bunların 24 adedi tabak, 14 adedi Durum : Birle ş tirilmi ş derin kase ve 4 adedi yayvan kase olarak parçalardan oluşan bir tabağa ait kaide ve tespit edilmiştir. 8 adet kaide parçasının taban parçasıdır. Astar ve sırında çatlaklar formu anlaşılamamıştır. Form sınıflandırması görülür. aşağıdaki oranlara göre yapılmıştır: Tanım : Kırmızımsı kiremit rengi, homojen ve iyi pişirimli hamurdan; beyaz astarlıdır. içte renksiz şeffaf sıraltına koyu kobalt mavisiyle yapılmış kanatları açık bir Ağız çapı Yükseklik Kaide çapı kuş figürü yer alır. Kuşun gövde ve başı ince
Tabak 27-33 cm. 6-10 cm. 7-11 cm. sarmallarla, kanatları paralel ince çizgilerle belirtilmiş; bulunduğu geniş beyaz zemine üç- Derin Kase 18-20 cm. 8-12 cm. 6-9 cm. benek ve noktalar serpiştirilmiştir. Figürün
Yayvan Kase 20-25 cm. 10-13 cm. 8-10 cm. yer aldığı zeminin dışındaki alanlar mavi konturlu ince sarmallarla doldurulmuştur. iç t e üç-ayak izi; dışta beyaz astar üzerine Bu makalede, incelenen 50 parça arasından ş e ffa f sıraltına yeşil kıvrımlar görülür. bir seçim yapılmış, tam veya tama yakın 18 Karşılaştırma : Aslanapa, 50, Res. 27, tanesine yer verilmiştir: Lev. 14; Aslanapa-Yetkin-Altun, 145.
28 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ Katalog No. : 2 Katalog No. : 3
Kazı Kayıt No. : 38
Buluntu Tarihi:
Plankare ve Tabaka: B V, 38.08-37.95 m.
Ölçüler : Kaide Çapı 7.1 cm.
Kazı kayıt No. : 36 Yükseklik 7.8 cm
Buluntu Tarihi: 12.03.2008 Ağız Çapı 29.6 cm Durum : Birle ş tirilmi ş Plankare ve Tabaka: B VII, 38.65-38.35 m. parçalardan oluşan bir tabaktır. Astarında Ölçüler : Kaide Çapı 7.1 cm. çatlak ve lekeler; sırında çatlak ve dökülmeler
Durum : Bir tabağa ait kaide ve vardır. taban parçasıdır. Astarında çatlak ve lekeler; Tanım : Kırmızımsı kiremit sırında çatlaklar vardır. rengi, homojen ve iyi pişirimli hamurdan; beyaz astarlıdır. İçte renksiz şeffaf sıraltına koyu Tanım : Pembemsi kiremit kobalt mavisiyle yapılmış, tüm yüzeyi yelpaze rengi, kireç ve kum katkılı, iyi pişirimli şeklinde kaplayan bitkisel kompozisyon hamurdan; beyaz astarlıdır. İçte renksiz görülür. Bezeme ortadaki rozetten yanlara şeffa f sıraltına, koyu kobalt mavisi ve siyahla yayılan dal ve yapraklardan oluşur. Dışa dönük yapılmış küçük bir kuş figürü görülür. Kanadı ağız kenarında iki sıra halinde dizilmiş üçgen ince kafeslerle belirtilmiş; gagası aralıktır. bezeme vardır. Dışta yarıya kadar beyaz astarlı alanda yeşilimsi sıraltına yeşil boyayla Figürün çevresi kıvrım dallarla dolgulanmıştır. diyagonal bezeme görülür. İçte üç-ayak izi mevcuttur. Karşılaştırma : Aslanapa, 38, Res. 6-7, Karşılaştırma : Aslanapa, 50, Res. 27, Lev. 12; Paker, 167, Res. 1; Aslanapa-Yetkin- Lev. 14; Aslanapa-Yetkin-Altun, 145. Altun, 83; Özkul-Fındık, 66, 70.
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 29 Katalog No. : 4 Katalog No. : 5
Kazı Kayıt No. : 49 Kazı Kayıt No. : 13
Buluntu Tarihi: 11.03.2008 Buluntu Tarihi: 11.03.2008
Plankare ve Tabaka: B VII, 38.85-38.65 m. Plankare ve Tabaka: B VII, 38.85-38.65 m.
Ölçüler : Kaide Çapı 9.2 cm. Ölçüler : Kaide Çapı 9.5 cm.
Yükseklik 7.5 cm. Yükseklik 7.3 cm.
Durum : Birle ş t i r i l m i ş Ağız Çapı 31.6 cm. parçalardan oluşan bir tabaktır. Astarında Durum : Birle ş tirilmi ş leke ve çatlaklar; sırında çatlaklar vardır. parçalardan oluşan bir tabaktır. Astarında Tabağın kenar kısmı yaklaşık 2/3 oranında ve sırında çatlaklar vardır. noksandır. Tanım : Pembemsi kiremit Tanım : Pembemsi kiremit rengi, homojen ve iyi pişirimli hamurdan; beyaz rengi, homojen ve iyi pişirimli hamurdan; beyaz astarlıdır. İçte renksiz şeffaf sıraltına koyu astarlıdır. İçte renksiz şeffaf sıraltına koyu kobalt mavisiyle yapılmış madalyon içinde rumi kobalt mavisiyle yapılmış madalyon içinde altı kompozisyonu vardır. Madalyonun etrafında yapraklı rozet vardır. Madalyonun etrafında ve kenar kısmında iki kuşak halinde ışınsal ve kenar kısmında iki kuşak halinde ışınsal bezeme; dışa dönük ağız kenarında stilize bezeme; dışa dönük ağız kenarında stilize bulutlar görülür. İç te üç-ayak izi; dışta dibe bulutlar görülür. İç te üç-ayak izi; dışta dibe kadar beyaz astar üzerine renksiz şeffaf sıraltına yeşilimsi maviyle yapılmış diyagonal kadar beyaz astar üzerine renksiz şeffaf çizgiler, ağız kenarında dalga bezeme yer sıraltına yeşille yapılmış diyagonal çizgiler, alır. ağız kenarında dalga bezeme görülür.
Karşılaştırma : - Karşılaştırma : -
30 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ Katalog No. : 6
Kazı Kayıt No. : 39 kobalt mavisi ve siyahla yapılmış altı yapraklı rozet, yapraklar arasındaki üçgen alanlarda Buluntu Tarihi: üç-benek motifleri görülür. Madalyonu Plankare ve Tabaka: B V, 38.08-37.85 m sınırlayan bant, küçük üç beneklerle Ölçüler : Kaide Çapı 10.2 cm. doldurulmuştur. Madalyonun etrafında ve
Yükseklik 7.8 cm. kenar kısmında dönüşümlü olarak ışınsal ve kıvrım dallardan oluşan kuşak; dışa dönük Ağız Çapı yakl. 33.2 cm. ağız kenarında stilize bulut bezeme vardır. Durum : Birle ş t i r i l m i ş İçte üç-ayak izi; dışta yarıya kadar beyaz parçalardan oluşan tabağın astarında lekeler; astar üzerine renksiz sıraltına koyu yeşille sırında çatlak, dökülme ve patlamalar vardır. yapılmış diyagonal çizgiler ve ağız kenarında Tanım : Kırmızı kiremit rengi, dalga motifi mevcuttur. homojen, iyi pişirimli hamurdan; beyaz Karşılaştırma : Aslanapa, 34, Res. 44; astarlıdır. İçte renksiz şeffaf sıraltına koyu Aslanapa-Yetkin-Altun, 179.
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 31 Katalog No. : 7 Katalog No. : 8
Kazı Kayıt No. : 08 Kazı Kayıt No. : 29
Buluntu Tarihi: 10.03.2008 Buluntu Tarihi: 11.03.2008
Plankare ve Tabaka: B V II, 39.00 m. Plankare ve Tabaka: BVII, 38.85-38.65 m.
Ölçüler : Kaide Çapı 9.1 cm. Ölçüler : Kaide Çapı 7.6 cm. Yükseklik 9.7 cm. Yükseklik 10.3 cm. Ağız Çapı yakl. 30 cm. Durum : Birle ş tirilmi ş Durum : Birle ş tirilmi ş parçalardan oluşan bir derin kaseye ait parçalardan oluşan tabağın astarında leke parçadır. Astarında leke ve çatlaklar; sırında ve çatlaklar; sırında çatlak, matlaşma ve çatlak, dökülme ve patlamalar vardır. Kasenin dökülmeler vardır. kenar kısmı yaklaşık f oranında noksandır. Tanım : Kırmızımsı kiremit Tanım : Pembemsi kiremit renginde, homojen, kötü pişirimli hamurdan; rengi, homojen, iyi pişirimli hamurdan; beyaz beyaz astarlıdır. içte renksiz şeffaf astarlıdır. İçte renksiz ş e ffa f sıraltına siyah sıraltına kobalt mavisi ve siyahla yapılmış konturlu koyu kobalt mavisiyle yapılmış, dilimli çerçeve içinde merkezden dört yöne yüzeyi kaplayan bitkisel bezemede ortadaki dağılan yapraklı dallar; hafif dışa dönük ağız rozetten çıkan dört adet lale ve aralarında kenarında iki sıra halinde eksenleri kaydırılmış kıvrım dallar; hafif dışa profilli ağız kenarında üçgenlerden oluşan kuşak görülür. İçte üç stilize bulut bezeme görülür. İçte üç-ayak izi; ayak izi; dışta yarıya kadar beyaz astar üzerine şeffaf renksiz sır altına maviyle dışta kaideye kadar beyaz astar ve sıraltına yapılmış dalga bezeme vardır. koyu yeşil kafes bezeme mevcuttur.
Karşılaştırma : - Karşılaştırma : Aslanapa, 41, Res. 20; Aslanapa-Yetkin-Altun, 283.
32 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ Katalog No. : 9 Katalog No. : 10
Kazı Kayıt No. : 06 Kazı Kayıt No. : 09 Buluntu Tarihi : 12.04.2008 Buluntu Tarihi: 14.04.2008 Plankare ve Tabaka: B VI, 38.95-38.58 m. Plankare ve Tabaka: B VI, 38.58-38.45 m. Ölçüler : Kaide Çapı 9 cm.
Ölçüler : Kaide Çapı 7.6 cm. Durum : Birle ş tirilmi ş parçalardan oluşan bir yayvan kaseye ait Durum : Bir kaseye ait taban kaide ve taban parçasıdır. Sırında çatlaklar parçasıdır. Astar ve sırında çatlaklar vardır. görülür. Tanım : Pembemsi kiremit Tanım : Pembemsi kiremit rengi, kireç ve kum katkılı, iyi pişirimli rengi, kireç ve kum katkılı, iyi pişirimli hamurdan; beyaz astarlıdır. İçte renksiz şeffaf sıraltına lacivert zeminde siyahla hamurdan; beyaz astarlıdır. İçte renksiz detaylanmış, yapraklarının içi ince çizgi şeffaf sıraltına konturları kobalt mavisi, ve noktalarla dolgulanmış, beyaz renkli iri dolguları siyahla yapılmış tüm yüzeye dağılan bir çiçek vardır. Madalyon içindeki çiçeğin çevresinde dönüşümlü ışınsal bezeme ve düzensiz yaprakların çevrelediği çiçek motifi kıvrım dallı bir kuşak yer alır. İçte üç-ayak vardır. Yapraklar ince kıvrımlarla dolguludur. izi; dışta dibe kadar beyaz astar üzerine
İçte üç-ayak izi; dışta dibe kadar beyaz astar sıraltına koyu yeşil diyagonal çizgili bezeme görülür. üzerine renksiz şe ffa f sıraltına siyah boyayla Karşılaştırma : Paker, Res. 13; yapılmış bant ve dalga bezeme görülür. Aslanapa, 38, Res. 30-32, Lev. 26 ve 30;
Karşılaştırma : - Aslanapa-Yetkin-Altun, 144;
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 33 Katalog No. : 11 Katalog No. : 12
Kazı kayıt no. : 07 Kazı kayıt no. : 28
Buluntu Tarihi: 16.04.2008 Buluntu Tarihi : 05.05.2008
Plankare ve Tabaka: B VI, 38.35-38.20 m. Plankare ve Tabaka: C VI, 38.33-37.88 m.
Ölçüler : Kaide Çapı 9.8 cm. Ölçüler : Kaide Çapı 9.2 cm.
Durum : Birle ş tirilmi ş Durum : Birle ş tirilmi ş parçalardan oluşan bir yayvan kaseye ait parçalardan oluşan bir yayvan kaseye ait kaide ve taban parçasıdır. Astarında ve kaide ve taban parçasıdır. Astarında lekeler, sırında çatlaklar görülür. sırında çatlaklar görülür. Tanım : Kırmızımsı kiremit Tanım : Pembemsi kiremit rengi, homojen, iyi pişirimli hamurdan; beyaz rengi, mika katkılı, iyi pişirimli hamurdan; astarlıdır. içte renksiz şeffaf sıraltına koyu beyaz astarlıdır. İçte renksiz şeffaf sıraltına kobalt mavisiyle üçlü bant ile çizilmiş, köşeleri kobalt mavisiyle yapılmış, içi ince sarmallarla yuvarlak g irift üçgenlerden oluşan altı kollu dolgulu yedi kollu yıldız motifinin arasından yıldız (mühr-ü süleyman) görülür. Yıldızın çıkan damlacık şeklinde uzantılar yer alır. merkezinde benekli rozet ve boşluklarda Aralardaki yapraklar kafes bezemelidir. İçte siyah renkli ince sarmal dolgular vardır. iç t e üç-ayak izi; dışta beyaz astar üzerine renksiz üç-ayak izi; dışta dibe kadar beyaz astar ve
ş e ffa f sıraltına mavi kıvrım dallar yer alır. şeffaf sır altına yeşil sarmallar yer alır.
Karşılaştırma : - Karşılaştırma : Aslanapa, 47, Res. 56.
34 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ Katalog No. : 13 Katalog No. : 14
Kazı Kayıt No. : 12 Kazı Kayıt No. : 43
Buluntu Tarihi: 11.03.2008 Buluntu Tarihi: 05.05.2008 Plankare ve Tabaka: B VI, 38.85-38.65 m. Plankare ve Tabaka: C VI, 38,33 37,88 m. Ölçüler : Kaide Çapı 7.8 cm. Ölçüler : Mevcut 9 x 6.4 cm. Yükseklik 9.5 cm. Durum : Bir tabağa ait kaide ve Durum : Birle ş tirilmi ş parçalardan oluşan derin kase parçasıdır. taban parçasıdır. Kenar kısmı yakl. \ oranında noksandır. Tanım : Pembemsi kiremit Astarında leke ve çatlaklar, sırında çatlaklar rengi, kireç ve kum katkılı, iyi pişirimli vardır. hamurdan; beyaz astarlıdır. İçte mor sıraltına Tanım : Kırmızımsı kiremit siyahla yapılmış bitkisel bezeme izleri yer rengi, kireç katkılı, iyi pişirimli hamurdan; beyaz astarlıdır. iç te firuze sır altına siyahla alır; dışta beyaz astar kalıntısı görülür. yapılmış bütün yüzeyi yelpaze şeklinde Karşılaştırma : - kaplayan bitkisel kompozisyon görülür. Bezeme ortadaki rozetten yanlara yayılan dal ve yapraklardan oluşur. iç t e üç-ayak izi, dışta yarıya kadar yeşilimsi sır altına siyah boyayla yapılmış diyagonal kafes bezeme vardır.
Karşılaştırma : -
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 35 Katalog No. : 15
Kazı Kayıt No. : 44
Buluntu Tarihi: 05.05.2008
Plankare ve Tabaka: C VI, 38,33 37,88 m.
Ölçüler : Kaide Çapı 7.1 cm.
Durum : Bir tabağa ait kaide ve taban parçasıdır. Sırında çatlaklar vardır.
Tanım : Pembemsi kiremit rengi, homojen, iyi pişirimli hamurdan; beyaz astarlıdır.
İçte mor sıraltına siyahla yapılmış bütün yüzeyi yelpaze şeklinde kaplayan bitkisel kompozisyon görülür. Bezeme ortadaki rozetten yanlara yayılan dal ve yapraklardan oluşur. İçte üç-ayak izi; dışta beyaz astar üzerine siyah diyagonal çizgiler yer alır.
Karşılaştırma : -
36 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ Katalog No. : 16
Kazı Kayıt No. : 14
Buluntu Tarihi: 11.03.2008
Plankare ve Tabaka: B VII, 38.85-38.65 m.
Ölçüler : Kaide Çapı 8 cm.
Durum : Birleştirilmiş parçalardan oluşan bir derin kaseye ait kaide ve taban parçasıdır. Astarında ve sırında çatlaklar vardır.
Tanım : Sarımsı kiremit rengi hamurdan; beyaz astarlıdır. İçte renksiz şeffaf sıraltına geniş beyaz zeminde lacivert renkli iri çiçek demetleri yerleştirilmiştir. Dışta renksiz
ş e ffa f sıraltına geniş beyaz zeminde dönüşümlü olarak stilize servi ağaçları ve çiçek demetleri sıralanmıştır. Genel olarak kase mavi-beyaz Çin porselenlerinin taklididir. İçte üç-ayak izi görülür.
Karşılaştırma : -
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 37 Katalog No. : 17
Kazı Kayıt No. : 50
Buluntu Tarihi: 12.03.2008
Plankare ve Tabaka: B VII, 38.65-38.45 m.
Ölçüler : Mevcut 24 x 9 cm.
Durum : Birleştirilmiş parçalardan
oluşan bir tabağa ait taban parçasıdır. Astarında ve sırında çatlaklar vardır
Tanım : Pembemsi kiremit rengi, homojen, iyi pişirimli ve
sert hamurdan; kalın cidarlı; beyaz astarlıdır,
içte çift çizgi halinde
renksiz şeffaf sıraltına kobalt mavisi
konturlu yaprak formlu alanlar yerleştirilmiştir. Boşluklar yeşil boya ile
yapılan sarmal ve bitkisel motifler ile dolguludur. Dışta, beyaz astar üzerine koyu kobalt mavisi ve siyahla oluşturulmuş kuşaklarda sırası ile sarmaşık dizisi, meandr bandı ve niş içinde stilize servi ağaçları yer alır. Mavi-beyaz Çin porselenlerini taklit eden tabak parçası son derece özenli
işçilik gösterir.
Karşılaştırma : Aslanapa, 47, Res. 51, Lev. 16; Aslanapa-Yetkin-Altun, 142.
38 TÜRK ARKEOLOJİ v e e t n o g r a f y a d e r g i s i Katalog No. : 18
Kazı Kayıt No. : 41
Buluntu Tarihi: 16.04.2008
Plankare ve Tabaka: B VI, 38.35-38.20 m.
Ölçüler : Mevcut 11 cm x 8 cm.
Durum : Birleştirilmiş parçalardan oluşan bir tabak kenarıdır. Astarında leke ve çatlaklar; sırında çatlak ve dökülmeler vardır.
Tanım : Kırmızımsı kiremit rengi, mika katkılı, homojen, iyi pişirimli hamurdan; beyaz astarlıdır. içte sgrafitto tekniğinde iki bezeme kuşağı görülür. içteki kuşakta içte kahverengi zeminde beyaz örgü motifleri, dıştaki kuşakta beyaz zeminde lacivert sitlize kufi yazı izleri vardır. Dışta boya ile yapılmış iç içe lacivert ve mor karelerin oluşturduğu geometrik bezeme yer alır.
Karşılaştırma : -
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 39 1 Yıldırım, Ş., "Makedonya Kulesi Kurtarma SUMMARY Kazısı 2002", 14. Müze Çalışmaları ve Two Miletus ware ceramic pieces with bird Kurtarma Kazıları Sempozyumu, Ankara, figures found during the excavations outside 2005, 234. of Edirne city walls are rather rare examples; Miletus ware ceramics are famous for their 2 Sarre, F., "Die Keramik der islamischen rich design. Ornamental compositions are Zeit von Milet", Das Islamische Milet, different by each piece. Besides large dishes Bd. 3 (1935), 69 vd. and bowls, some handle fragments have also 3 Otto-Dorn, K., Das islamischen İznik, been found as signs o f covered pots. There Berlin 1941, 151; Otto-Dorn, K., Türkische are also examples o f white slip and under Keramik, Ankara, 1957, 86-89. glaze cobalt blue pots and rare turquoise and purple under glazed, black ornamented ones. 4 Rice, D. T., Byzantine Glazed Pottery, One example with sgrafitto ornaments and Oxford, 1930, 51; Erdmann, K., "Neue others with blue and white outer ornaments Arbeiten zur türkischen Keramik, A rs with Chinese inspiration are very interesting. O rie n ta ls, V (1963), 191. Although the richness of the findings 5 Diez, E. ve O. Aslanapa, Türk Sanatı, suggests that these typical Iznik ceramics Istanbul, 1955, 228. might have been produced in Edirne, there is no conclusive evidence. Chemical and technical 6 Aslanapa, O., Anadolu'da Türk Çini ve analysis will give better information. Work Keramik Sanatı, İstanbul, 1965, 15-20. has been conducted in a limited scale as 7 Yalman, B., "İznik Tiyatro Kazısında the location is surrounded with buildings on Bulunan Seramik Fırını", Sanat Tarihi three sides and the Saraçlar Street and due Yıllığı, X I I I (1988), 153-197; Yalman, to potential static problems of the city wall. B., "İznik Tiyatro Kazısı Erken Osmanlı In the second phase, excavation is planned Seramik Buluntuları", Prof. Dr. Şerare to continue towards North and more findings Yetkin Anısına Çini Yazıları, İstanbul are expected. In this article, we cover 18 1996, 179-186; Özkul-Fındık, N., İz n ik pieces which came out as complete or almost complete within the total findings of 50 Roma Tiyatrosu Kazı Buluntuları (1980 pieces. 1995) Arasındaki Osmanlı Seramikleri, Ankara, 2001; Bursa Müzesi'nin 1974 yılında müsadere ettiği İznik NOTLAR seramiklerinin bir bölümü tiyatrodan ele * Yrd. Doç. Dr. Gülgün YILM AZ, Trakya geçmiştir bkz. Çorum, B., "1974 Yılında Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Bursa Müzesi Tarafından Müsadere Sanat Tarihi Bölümü Edirne/TÜRKÎYE. Edilen İznik Keramikleri", Sanat Tarihi
** Eserlerin incelenmesi konusundaki izin ve Yıllığı, VI (1976), 279-282, Res. 2-14.
yardımlarından ötürü Edirne Arkeoloji ve 8 İstanbul (Saraçhane) buluntuları için bkz. Etnografya Müzesi Müdürü Sayın Hasan Harrison, R. M. ve N. Fıratlı, "Excavations KARAKAYA'ya teşekkür ederim. at Saraçhane in İstanbul: 2nd and 3rd
40 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ Preliminary Reports", Dumbarton Oaks 17 Carswell, J., İznikPottery, London, 1998, Papers, Vol. 20 (1966), 230, fig. 22; 29.
Harrison, R. M. ve N. Fıratlı, "Excavations 18 Balıklı örnekler için bkz. Çorum, B., "Balık at Saraçhane in İstanbul: 4th Preliminary Figürlü Milet İşi Keramikler", Sanat Tarihi Report", Dumbarton Oaks Papers, Vol. 21 Yıllığı, X I I (1983), 1-4; Aslanapa, O., Ş. (1967), 278, fig. 26. Yetkin ve A. Altun, İznik Çini Fırınları Kazısı: I I Dönem 1981-1988, İstanbul, 9 Salihli (Sardes) buluntuları için bkz. 1989, 279; Bulut, L., "Seramik Tabak", Crane, H., "Some Archaeological Notes Akdeniz'de İslam Sanatı: Erken Osmanlı on Turkish Sardis", Muqarnas, Vol. 4 Sanatı Beyliklerin Mirası, İstanbul, (1987), 53-54, fig. 15; Greenewalt, J. 1999, 103; Özkul-Fındık, N., İz n ik Roma ve H. Crawford, "The 18th Campaign at Tiyatrosu Kazı Buluntuları (1980-1995) Sardis 1975", Basor, Vol. 228 (1978), 47 Arasındaki Osmanlı Seramikleri, Ankara, 59. 2001, 40, Fot. 20.
10 Çanakkale buluntuları için bkz. Akarca, 19 Kuşlu örnekler için bkz. Aslanapa, O., A., "Çanakkale'de Yeni Bir Çanak Çömlek Anadolu'da Türk Çini ve Keramik Sanatı, Merkezi", VII. Türk Tarih Kongresi, İstanbul, 1965, 50, Res. 27, Lev. 14; Tebliğler, I (1979), 501-506. Aslanapa, O., Ş. Yetkin ve A. Altun, İz n ik Çini Fırınları Kazısı: I I Dönem 1981 13 Antalya buluntuları için bkz. Ünal, İ., 1988, İstanbul, 1989, 145. "Antalya Bölgesindeki Çinili Eserler", Etnografya Dergisi, 14 (1974), 15-28. 20 Aslanapa, O., Ş. Yetkin ve A. Altun, İz n ik Çini Fırınları Kazısı: I I Dönem 1981 14 Paker, M., "Anadolu Beylikler Devri 1988, İstanbul, 1989, 141. Keramik Sanatı", Sanat Tarihi Yıllığı (1964-65), 155; Şahin, F., "Kütahya Çini-Keramik Sanatı ve Tarihinin Yeni Buluntular Açısından Değerlendirilmesi", KAYNAKÇA Sanat Tarihi Yıllığı, IX -X (1979-80), 259 Aslanapa Aslanapa, O., Anadolu'da Türk vd. Çini ve Keramik Sanatı, İstanbul, 1965. 15 Kürkman, G., Toprak, A te ş ve S ır: Tarih sel Aslanapa-Yetkin-Altun Aslanapa, O., Ş Gelişimi, A tölyeleri ve Ustalarıyla Yetkin ve A. Altun, İz n ik Çini F ırın la rı Kazısı: Kütahya Çini ve Seram ikleri, İstanbul, I I Dönem 1981-1988, İstanbul, 1989. 2005, 40, Res. 51. Özkul-Fındık Özkul-Fındık, N., İz n ik Roma 16 Ankara mihraplarında seramik kase Tiyatrosu Kazı Buluntuları (1980-1995) kullanımı için bkz. Eskici, B., Ankara Arasındaki Osmanlı Seramikleri, Ankara, 2001. Mihrapları, Ankara, 2001, 303-4. Ayrıca bkz. Öney, G., Beylikler Devri Sanatı Paker Paker, M., "Anadolu Beylikler Devri XIV.-XV. Yüzyıl (1300-1453), Ankara, Keramik Sanatı", Sanat Tarihi Yıllığı (1964 1989, 47. 65), 155-182.
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 41 42 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ KARS'TA ERKEN TUNÇ ÇAĞI ve KARAZ KÜLTÜRÜ İZLERİ
Halim KORUCU*
Doğu Anadolu ile Kafkaslar arasında arasında Ataköy'de ve Ocaklı Köyü'nde geçiş noktasında bulunan Kars, arkeolojik obsidyen ve bazalttan aletler; Azat zenginlikleri bakımından önemli bir yere Höyük'teki hayvan kemiklerinden aletler ile sahiptir (Harita: 1). Kars'ta yapılan Azat, Çallı, Çiçekli, Çamuşlu-Yazılıkaya, İkisu çalışmalar son dönemlerde artmasına rağmen Arası Mevkii, Karaboncuk, Karataş, Katran Kars'ın tarihi ve arkeolojik zenginliklerini Kazanı, Kurbanağa'daki kaya üstü ve mağara ortaya çıkarmada henüz yeterli seviyeye duvar resimleri yer alır1. ulaşmamıştır. Kuzey Doğu Anadolu'nun O. Özbek ve B. Yükmen tarafından prehistoryası ile alakalı ilk bulgular arasında Hasçiftlik Köyü'nde yapılan çalışmalarda î. Kılıç Kökten tarafından yapılan kazılarda ele geçirilen çok sayıdaki çakmak taşı ve ele geçirilen buluntular önemli bir yere obsidyenden çekirdek ile taş aletler Mezolitik sahiptir. Stratigrafi tam anlamıyla ortaya Döneme ait buluntulardır2. çıkarılamamış olmasına karşın bu kazılarda elde edilen bulgular ve Kökten tarafından Kars ve çevresinde Neolitik Döneme bölgede yapı lan yüzey araştırmalarında tespit ait bir yerleşim yeri bilinmiyor. Sadece edilen kaya üstü ve mağara resimleri, Geç Kökten tarafından 1952 yılında, Kağızman'ın Paleolitik Dönem hakkında değerli bilgiler Çamuşlu Köyü'nde, Kurbanağa Mağarası'nın vermektedir. Bu makalede Kars'ın Erken Tunç önünde açılan sondajlarda Erken Tunç Çağ Çağı ile aynı dönem seramiklerinde izlenen seramiklerinin bulunduğu tabakanın altında Karaz kültürünün yansımaları ele alınmaya Geç Neolitik Dönem seramikleri tespit çalışılmıştır. edildiği ifade edilmesine rağmen bu örnekler hakkında ayrıntılı bilgi sahibi değiliz3. Geç Paleolitik Dönemde avcılık ve toplayıcılıkla geçinen insanların mağaralarda Kökten tarafından Azat Köyü'nde yapılan başlayan yaşam izlerinin Kars'taki varlığını çalışmalarda Kalkolitik Çağa ait kemikten gösteren ipuçları Kökten ve sonrasında yapılmış dokuma tarağı, karaca boynuzundan bölgede yapılan çalışmalarda ele geçirilen yapılmış iki tarafı delikli bileği taşı sapları, buluntular oluşturmaktadır. Bu buluntular hayvan parmak kemiklerinden yapılmış çizgi
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 43 süslemeli eşyalar, yarısı kırık geometrik Köyü-Ziyarettepe Mevkii; Arpaçay'da Koçköy- baskılı pişmiş toprak mühür, delikli uzun Danatepe Mevkii, Yalınçayır Köyü-Zöhrap7, bakır iğne bulunmuştur4. Ayrıca Kağızman'ın Tepecik Köyü; Kağızman, Budakveren ve güneyindeki M ısır Dağı üzerinde çok kaba, Danamayalı8; Merkezde Paşaçayır Mahallesi, siyah renkte seramik parçaları ve obsidyen Azat Köyü9, Ataköy10, Bozkale Köyü-Tekneli mikrolitleri de yine Kalkolitik Döneme Mevkii, Carcı Köyü 1-2 yerleşmeleri11; verilmektedir5. Çakmak Köyü-Konk Mevkii; Hasçiftlik Köyü12;
Kars'ta yapılan erken dönem kazıları Sarıkamış Karakurt Mevkii13; Selim Yolgeçmez ve yüzey araştırmaları sonucunda tespit Köyü-Yumrutepe Mevkii, ile Susuz'un Ağzıaçık edilen6 Erken Tunç Çağ buluntu merkezleri: Köyü-Yumrutepe ve Kalecik Köyü14 olarak Akyaka'da Tepecik Köyü, Yerlikavak (Seydi) sıralanabilir (Harita: 1).
Harita 1: Kars İli, komşuları ve arkeolojik buluntu merkezleri
44 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ ERKEN TUNÇ ÇAĞ SERAMİKLERİ kap biçimi ve az süsleme vardır. El yapımı olan kaplar kaba işçilikli ve tek renklidir. Arazide yapılan çalışmalarda ele geçirilen Yer yer çark yapımı kaplar da görülür20. Bu buluntuların çoğunluğunu insanların günlük dönem seramikleri genelde soluk kahve ve hayatta kullandıkları ve kırıldığı zaman bir sarı renklidir. Siyah, gri nadiren de kırmızı- tarafa atıp yerine yenisini yaptığı çanak- kahverengi olanları da vardır. Bezeme olarak çömlekler oluşturmaktadır. Kars'ta yapılan düğmeler, S, V, ve U biçiminde motifler yüzey araştırmalarında Erken Tunç Çağdan kullanılmıştır21. O rta Çağa kadar seramik buluntularıyla karşılaşılmıştır. Bu makalede 2003-2005 Orta Tunç Çağı seramiklerinin yılları arasında yaptığımız araştırmalarda karakteristik özelliği kazıma çizgi bulunan ve Erken Tunç Çağa ait olduğunu bezemelerin yanı sıra çok renkli, boya belirlediğimiz malzeme değerlendirilmiştir. bezemeli çanak çömleğinde görülmesidir. Boya bezeme önceleri devetüyü zemin üzerine Geç Kalkolitik'te görülmeye başlayan, kahverengi geometrik ve hayvan figürleri gerçek kimliğini Erken Tunç Çağda bulan şeklinde görülür. Giderek beyaz astar üzerine ve bu çağla özdeşleşen Karaz Kültürü adını kırmızı ve siyah boya ile yapılmış motifler yer Erzurum Karaz kazılarındaki buluntulardan almaktadır. Erken Tunç Çağın siyah renkli almıştır15. Erzurum Pulur, Güzelova ve Sos monoton malzemesi yerini daha dinamik bir Höyük, Malatya Ovası, Elazığ Bölgesi ve yapıya bırakmıştır. Orta Tunç Çağ başlarında özellikle Altınova, Muş Ovası, Ernis Bölgesi birkaç örnek dışında kulplu örnek yok denecek ve Adilcevaz da izleri görülen16 bu kültürün kadar azalmıştır22. yayılım ve etki alanının sınırı hakkında çeşitli görüşler vardır. Genel kanaat Doğu Bölgede yapılan araştırmalarda Erken Anadolu merkez olmak üzere kuzeyde Kafkas Tunç Çağı seramiklerinin genel olarak çarkta Dağları'nın kuzeyine, güneyde Filistin'e, yapılmış olduğu anlaşılır. Elde yapılmış doğuda Van-Urmiye Gölü havzasına ve olanları da vardır. Çarkta yapılan seramiklerin Azerbaycan'ın büyük bölümüne, batıda ise daha çok yavaş dönen çarkta yapıldığı îç Anadolu düzlüklerine kadar ulaştığıdır17. kapların iç kısmında düzensiz görülen yatay Bu yayılım alanına bakarak yapılacak bir çizgilerden anlaşılmaktadır. İster çarkta değerlendirme bile Karaz Kültürü'nün Kars'ta isterse de elde yapılsınlar tamamına yakını varlığını tartışmasız ortaya koyar. Kars'ın iyi açkılanmış ve yüzeylerindeki pürüzler Karaz Kültürü'nün yayılım alanı içerisinde açkılanarak giderilmeye çalışılmıştır. Ayrıca olduğunu kazı ve yüzey araştırmaları açkılamanın yanı sıra bazı kapların yüzeyleri buluntuları18 ile Kars Müzesi'ndeki eserler19 demir oksitli bir kil astarla sıvanarak ta desteklemektedir. pürüzsüzleştirilmiştir.
Bölgede ele geçirilen Geç Kalkolitik Dönem Kars'ta ele geçirilen seramiklerin hamur seramikleri Erken Tunç Çağ seramiklerinden katkılarının iyi arıtılmadığı kapların iç ve gerek kap formları, gerekse işçilik kaliteleri dış yüzeylerinde görülen iri taşlardan ve bezemeleri açısından farklılıklar gösterir. ve bitki atıklarından anlaşılmaktadır. Kalkolitik Dönem seramiklerinde sınırlı sayıda Seramiklerin katkı maddelerinin miktarı ve
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 45 kabalık dereceleri kapların boyutlarına göre KATALOG değişebilmektedir. Katkı maddesi olarak kum, taşçık, kil ve kireçle karşılaşılırken yer Katalog 1: Ağzıaçık-Yumrutepe'den ince yer mika ve saman katkılı örnekler de vardır. cidarlı, orta büyüklükte çömlek türü bir Mika katkılı toprak Anadolu'nun karakteristik özelliği olup bu coğrafyada yapılan diğer kaba ait gövde parçası (Çizim: 1; Resim: 1). çalışmalarda da mika katkılı buluntularla Çark yapımı ve pişme kalitesi orta. Hamuru, karş ı laş ı lmaktad ı r23. dış ve iç astarı koyu gri renkli. Kil, kireç ve
mika katkılı. Dış yüzü tarak bezemeli, enine Kars Erken Tunç Çağı seramikleri genel paralel kazıma çizgilerle bunları kesen dikine olarak siyah, devetüyü, gri, kahve ve kazıma çizgilerden oluşan çizgi bezeme ve kiremit renklidir. Fırınlama özelliklerine bağlı olarak yer yer alacalı renklerle de zincir şeklinde yapılmış kabartma bezemeyle karşılaşılmaktadır. Seramiklerin renklerinde oldukça kaliteli işçilikli. fırınlama koşullarına bağlı olarak açıklık ya da koyuluk oluşabiliyordu. Fırınlama kalitesi Katalog 2: Ağzıaçık-Yumrutepe'den ince yoğunlukla orta ve iyi nadiren de kötüdür. cidarlı, orta büyüklükte çömleğe ait dudak
Kars'ta ele geçirilen bu dönem seramikleri parçası (Çizim: 2; Resim: 2). Çark yapımı ve üzerinde yer alan kazıma çizgiler ve tarak pişme kalitesi kötü. Hamuru siyah-devetüyü, bezeme, motif olarak kullanılan geometrik dış astar siyah, iç astar devetüyü renkli. şekiller ve boyuna dikdörtgenler Karaz Taşçık, kil ve kireç katkılı. Omuzdan gövdeye kültürünün karakteristik özelliklerin- geçiş bölümünden kırılmış. İyi açkılanan dış dendir24. Bu seramik sitili 5 bin yıllık bir yüzü pürüzsüz bir yapıda iken içte çark izleri gelenek olarak bölgeye damgasını vurmuş,
Erzurum'un Cinis Köyü'nde görüldüğü gibi belirgin. elde yapılmış siyah perdahlı seramikler yakın döneme kadar kullanılmıştır25. Benzer durum Katalog 3: Ağzıaçık-Yumrutepe'den Kars'ta Yerlikavak ve Yalınçayır köylerinde ele geçen parçadan formu tam olarak de karşımıza çıkmaktadır26. anlaşılamayan kalın cidarlı, büyük boyutlu bir
Kars Erken Tunç Çağ buluntuları genel kaba ait gövde parçası (Çizim: 3; Resim: 3). olarak dışı ve içi açkılanmış, geniş ağızlı, El yapımı ve pişme kalitesi kötü. Hamuru gri, orta büyüklükte çömlek ve çanak gibi pişirme dış astarı koyu gri, iç astarı kiremit renkli. kaplarına ait parçalardır. Ayrıca kase ve testi Taşçık, kil ve kireç katkılı. Dış yüzü pürüzsüz türü depolama ve saklama kaplarına ait dudak, yapıda olmasına rağmen iç yüzünde açkı izleri boyun, omuz veya dip kısımları da görülür. belirgin.
46 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ Çizim : 5 Resim: 5
Çizim-Resim: 4-5
Katalog 6: Ağzıaçık-Yumrutepe'den, ele geçen parçadan formu tam olarak Çizim : 3 Resim : 3 anlaşılamayan ince cidarlı, orta büyüklükte
Çizim-Resim: 1-3 bir kaba ait gövde parçası (Çizim: 6; Resim: 6). Çark yapımı ve pişme kalitesi orta. Hamuru Katalog 4: Ağzıaçık-Yumrutepe'den, açık kiremit, dış astarı koyu gri, iç astarı açık ele geçen parçadan formu tam olarak kiremit renkli. Taşçık ve kireç katkılı. Kaliteli anlaşılamayan ince cidarlı, orta büyüklükte işçilikli, dış ve iç yüzü iyi açkılanmış. bir kaba ait dudak parçası (Çizim: 4; Resim: Katalog 7: Ataköy'den, ele geçen parçadan 4) . El yapımı ve pişme kalitesi orta. Hamuru, formu tam olarak anlaşılamayan, ince cidarlı, dış ve iç astarı koyu gri renkli. Taşçık, kil orta büyüklükte bir kaba ait gövde parçası ve kireç katkılı. Dudak ağzı yuvarlatılarak (Çizim: 7; Resim: 7) Çark yapımı ve pişme yaklaşık 2 mm. dışa taşırılarak dudak profili kalitesi iyi. Hamuru açık gri, dış astarı açık oluşturulmuş. Cidar dudaktan gövdeye doğru devetüyü, iç astarı devetüyü renkli. Taşçık kalınlaşmakta. ve kil katkılı. Kazıma çizgi bezemeli kabın
Katalog 5: Ağzıaçık-Yumrutepe'den, dış ve iç yüzündeki pürüzsüz yapı, işçilik ve ele geçen parçadan formu tam olarak açkılanmadaki kaliteyi göstermekte. anlaşılamayan ince cidarlı, orta büyüklükte Katalog 8: Azat Köyü'nden ince cidarlı, bir kaba ait gövde parçası (Çizim: 5; Resim: orta büyüklükte bir çömleğe ait dudak parçası 5) . Çark yapımı ve pişme kalitesi orta. Hamuru (Çizim: 8; Resim: 8). Çark yapımı ve pişme koyu kahverengi, dış ve iç astarı koyu kahve- kalitesi iyi. Hamuru gri renkli, dış astarı koyu gri alacalı. Taşçık, kil ve kireç katkılı. gri-kiremit alacalı, iç astarı açık kiremit- Dış yüzü iyi açkılanmış ve oldukça parlak, iç devetüyü alacalı. Taşçık ve kil katkılı. Ağız yüzde fırınlamadan kaynaklanan çatlaklar ve kısmı yuvarlatılmış, dışı ve içi açkılanarak oyuklar oluşmuş. parlak ve pürüzsüz bir yapı sağlanmış.
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 47 geçiş bölümünden kırılmış dudak-boyun parçası (Çizim: 11; Resim' 11). Çark yapımı ve pişme kalitesi iyi. Hamuru açık gri, dış ve iç astarı gri renkli. Taşçık, kil ve kireç katkılı. Dışa taşırılan yuvarlak ağızlı dudaktan boyuna geçişte aynı şekilde yuvarlak hatlı, dış ve iç yüzde yanık izleri görülmekte.
Katalog 12: Çakmak Köyü'nde ele geçen ince cidarlı, küçük boyutlu, formu tam olarak anlaşılamayan bir kaba ait gövde parçası (Çizim: 12; Resim' 12). El yapımı ve pişme kalitesi orta. Hamuru, dış ve iç astarı açık gri renkli. Taşçık, kil ve kireç katkılı. Dış Çizim : 8 Resjm: 8 yüzeyi tarak bezeme olarak da isimlendirilen, birbirine paralel yatay kazıma çizgileri Çizim-Resim: 6-8 kesen değişik açılı çizgilerle tüm yüzey Katalog 9: Azat Köyü'nden kalın cidarl ı, taranmıştır. büyük boyutlu bir çanağa ait gövde parçası (Çizim: 9; Resim' 9). El yapımı ve pişme kalitesi iyi. Hamuru gri, dış ve iç astarı devetüyü renkli. Taşçık, kil ve kireç katkılı. Dudak ağzı yuvarlatılmış, dışa taşırılarak verilen dudak ile gövde arasındaki geçiş yuvarlak, keskin olmayan hatlar şeklinde verilmiş.
Katalog 10: Bozkale Köyü'nden ince cidarlı, küçük boyutlu bir kase parçası (Çizim: 10; Resim' 10). Çark yapımı ve pişme kalitesi iyi. Hamuru açık gri, dış ve iç astarı siyah renkli. Taşçık, kil, kireç ve mika katkılı. Dudak ağzı düz kesilmiş ve dış yüzde keskin bir çıkıntı şeklinde verilmiş, iç yüzde tam tersi keskin bir girintiyle dudak profili oluşturulmuş, dış yüzde 0.5 cm. lik bir oyuk kısmından sonra gövdeye geçilmiş, dışı ve içi iyi açkılı ve parlak siyah renkte.
(,'ızını: 12 Resim: 12 Katalog 11: Bozkale Köyü'nden kalın cidarlı, büyük boyutlu bir çömleğe ait omuza Çizim-Resim: 9-12
48 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ Katalog 13: Hasçiftlik Köyü'nde bulunan Katalog 16: Kalecik Köyü'nden, ele ince cidarlı, küçük boyutlu bir kaseye ait dip geçirilen parçadan formu tam olarak parçası (Çizim: 13; Resim: 13). El yapımı ve anlaşılamayan, kalın cidarlı, büyük boyutlu bir pişme kalitesi iyi. Hamuru açık kiremit, dış ve kaba ait gövde parçası (Çizim: 16; Resim: 16). iç astarı açık gri renkli. Taşçık ve kil katkılı. Çark yapımı ve pişme kalitesi kötü. Hamuru Dış ve iç yüzü açkılanarak parlak ve pürüzsüz siyah, dış astarı koyu gri ve iç astarı siyah yapılmıştır. renkli. Taşçık, kil ve kireç katkılı. Dış ve iç
Katalog 14: Kalecik Köyü'nden ele geçirilen yüzü açkılı, parlak ve pürüzsüz bir yapıda. ince cidarlı, orta büyüklükteki çömlek türü bir Dış yüzde fırınlamadan kaynaklanan açık gri kaba ait gövde parçası (Çizim: 14; Resim: 14). renkli kısımlar bulunmakta. Çark yapımı ve pişme kalitesi iyi. Hamuru açık Katalog 17: Kalecik Köyü'nden, ele geçirilen koyu gri, dış astarı siyah ve iç astarı koyu gri parçadan formu tam olarak anlaşılamayan renkli. Taşçık, kil ve kireç katkılı. İçi ve dışı parlak siyah renkli, iyi açkılanmış üzerindeki kalın cidarlı, büyük boyutlu bir kaba ait gövde kazıma çizgi ve geometrik bezemelerin parçası (Çizim: 17; Resim: 17). Çark yapımı ve işçiliğindeki kalite burada yerleşmiş kültürün pişme kalitesi orta. Hamuru siyah, dış astarı ulaştığı seviyeyi göstermesi açısından oldukça koyu gri ve iç astarı siyah renkli. Taşçık, kil önemli. ve kireç katkılı. Dış ve iç yüzü açkılı, parlak ve pürüzsüz bir yapıda. Katalog 15: Kalecik Köyü'nden, ele geçirilen parçadan formu tam olarak anlaşılamayan, Katalog 18: Kalecik Köyü'nden, omuzdan kalın cidarlı, büyük boyutlu bir kaba ait gövde boyuna geçiş yerinden kırılmış, ince cidarlı, parçası (Çizim: 15; Resim: 15). Çark yapımı ve küçük boyutlu kase türü bir kaba ait dudak pişme kalitesi orta. Hamuru, dış ve iç astarı parçası (Çizim: 18; Resim: 18). Çark yapımı siyah renkli. Taşçık, kil ve kireç katkılı. Dış ve pişme kalitesi orta. Hamuru koyu gri, dış yüzü açkılı, parlak ve pürüzsüz, iç yüzü mat astarı ve iç astarı siyah renkli. Kil ve kireç ve pürüzlü bir yapıda. katkılı. Oldukça kaliteli işçilikli, dış ve iç yüz açkılı, parlak ve pürüzsüz bir yapıda.
Katalog 19: Tepecik Köyü'nde bulunan kalın cidarlı bir ocağa ait parça (Çizim: 19; Resim: 19). El yapımı ve pişme kalitesi kötü. Hamuru açık kiremit, dış astarı devetüyü ve iç astarı açık kiremit renkli. Taşçık, kil, kireç ve saman katkılı. İç yüz orta kısmı yukarı doğru yükseltilerek içerisindeki ateşin düşmesini engellemek için ateşlik kısmı oluşturulmuş.
Katalog 20: Tepecik Köyü'nden ince cidarlı,orta büyüklükte bir çanağa ait dudak parçası (Çizim: 20; Resim: 20). Çark yapımı
Ç™"-15 itesim. 15 ve pişme kalitesi orta. Hamuru devetüyü-gri, Çizim-Resim: 13-15 dış ve iç astarı açık devetüyü renkli. Taşçık,
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 49 kil ve kireç katkılı. Ağız kısmı dışa taşırılarak Katalog 22: Yalınçayır Köyü'den ince dudak profili oluşturulmuş, cidarı dudaktan cidarlı, orta büyüklükte bir çömleğe ait gövde gövdeye doğru kalınlaşmış, dış yüzde açkı parçası (Çizim: 22; Resim: 22). Çark yapımı ve aletinin temas etmediği kısımlar mat, diğer pişme kalitesi orta. Hamuru, dış ve iç astarı kısımlar parlak. siyah renkli. Taşçık, kil ve kireç katkılı. Dış ve iç yüzde çark izleri yanında açkı aletinin izleri görülmekte.
Katalog 23: Yalınçayır Köyü'den ince cidarlı, orta büyüklükte bir çömleğe ait gövde parçası (Çizim: 23; Resim: 23). Çark yapımı ve pişme kalitesi orta. Hamuru koyu gri, dış astar açık devetüyü ve iç astarı gri renkli. Taşçık, kil ve kireç katkılı. Dış ve iç yüzde Çizim 17 fırınlamadan kaynaklanan yanık izleri yanında dışta açkı, içte çark izleri görülmekte.
0 lOcm
Çızıııı İS
Çizim 20 Resim 20
Çizim-Resim: 16-20 Çizim; 23 Resim: 23
Çizim-Resim: 21-23
Katalog 24: Yalınçayır Köyü'den, ele Katalog 21: Tepecik Köyü'nden ince geçirilen parçadan formu tam olarak cidarlı, orta büyüklükte bir çanağa ait dudak anlaşılamayan ince cidarlı, büyük boyutlu bir parçası (Çizim: 21; Resim: 21). Çark yapımı ve kaba ait gövde parçası (Çizim: 24; Resim: 24). pişme kalitesi orta. Hamuru açık kiremit-gri, Çark yapımı ve pişme kalitesi orta. Hamuru dış ve iç astarı açık kiremit renkli. Taşçık, açık gri, dış astar açık gri ve iç astarı kil ve kireç katkılı. Dudak ağzı ve geçişler devetüyü renkli. Katkısız. Boyunla bağlantı yuvarlatılmış, dışı ve içi açkılanarak parlak yerinden kırılmış, dış ve iç yüzde çark izleri ve pürüzsüz bir yüzey oluşturulmuş, iç yüzde belirgin, çatlaklar ve kısmen de yanık noktalar kısmen yanık izleri görülmekte. mevcut.
50 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ Katalog 25: Yalınçayır Köyü'den, ele Katalog 27: Yerlikavak Köyü'nde ele geçirilen parçadan formu tam olarak geçirilen, kalın cidarlı, büyük boyutlu bir anlaşılamayan ince cidarlı, küçük boyutlu bir ocağa ait parça (Çizim: 27; Resim: 27). El kaba ait gövde parçası (Çizim: 25; Resim: 25). yapımı ve pişme kalitesi orta. Hamuru koyu El yapımı ve pişme kalitesi orta. Hamuru gri, dış astar koyu kahve ve iç astarı koyu gri gri, dış ve iç astarı koyu kahve renkli. Taşçık, renkli. Taşçık, kil ve kireç katkılı. Boyundan kil, kireç ve saman katkılı. Ocağın orta kısmı omuza geçişten kırılmış, dış yüzü iyi açkılanmış ateşin sönmesi engellenmek için yükseltilmiş, oldukça parlak yapıda. kullanımdan dolayı ocağın iç yüzü aşınmış, her
iki yüzü de çok iyi açkılanmış, kısmen yanık
izleri bulunmakta.
Katalog 28: Yerlikavak Köyü'nden ince
cidarlı, küçük boyutlu bir kase parçası (Çizim:
28; Resim: 28). El yapımı ve pişme kalitesi
orta. Hamuru koyu gri, dış astarı gri ve iç
astarı koyu gri renkli. Taşçık, kil ve kireç
katkılı. Dudaktan gövdeye geçiş iç kısımda
yaklaşık 1 mm.lik girintiyle belirtilmiş, dış
Çizim-Resim: 24-25 kısımda bütünüyle profilsiz işlenmiş.
Katalog 29: Bozkale Köyü'nden bulunan
Katalog 26: Yalınçayır Köyü'den ince ince cidarlı, küçük boyutlu, testi türü bir cidarlı, orta büyüklükte geniş açıkağızlı bir kaba ait gövde parçası (Çizim: 29; Resim: 29) kaba ait dudak parçası (Çizim: 26; Resim: 26). Çark yapımı ve pişme kalitesi iyi. Hamuru gri, Çark yapımı ve pişme kalitesi orta. Hamuru dış astarı koyu gri ve iç astarı açık gri renkli. gri, dış astar koyu kahve ve iç astarı koyu Taşçık, kil ve kireç katkılı. Boyunla bağlantı gri renkli. Taşçık, kil ve kireç katkılı. Oldukça kısmında, kabartma dikey dikdörtgenlerle kaliteli işçilikli olup dış ve iç yüzeyde, dudak oluşturulan bezeme alanlarının içleri nokta boyun geçişinde hatlar yuvarlatılarak şeklinde oyulmuş ve bu oyukların içleri beyaz verilmiştir. Boynun dudağa yakın kısmında macunla doldurulmuştur. Dikdörtgen şeklinde yer alan deliklerin sonradan taşıma açıldığı,
iç yüzde delikler açılırken oluşan çatlaklardan yapılmış süslemelerin üst kısmında yer alan anlaşılmaktadır. î ç yüzde çark izleri ince üçgenlerin içleri ve üst köşeleri aynı tarzda hatlar halinde. yapılmış nokta bezemeli.
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 51 Ağzıaçık-Yumrutepe'den ele geçirilen çömleğe ait gövde parçası üzerinde yer alan (katalog 1) kazıma çizgi ve kabartma zincir bezemenin benzerlerine Nahçıvan Kültepe'de karşılaşılmaktadır27. Aynı yerden çömlek parçası (Katalog 2) ve amorf gövde parçaları (Katalog 3-6) Erken Tunç Çağ'da Doğu Anadolu'da yaygın olarak görülürler28.
Ataköy'den ele geçen gövde parçası (katalog 7) ile Çakmak Köyü'nde ele geçirilen gövde parçası (katalog 12) üzerinde yer alan kazıma çizgi bezemeler Erzurum Sos Höyük29 seramikleri, Kars Müzesi'nde sergilenen erken dönem Ani buluntuları, İğdır'da Hazinetepe, Gökçeli ve Melekli Höyüğü ile Ağrı Doğubeyazıt Ovası'ndaki Sağlıksuyu Höyüğü seramikleriyle benzerdir30.
Azat Köyü'nden ele geçirilen çömleğe ait Çizim-Resim: 26-29 dudak parçası (Katalog 8), çanağa ait gövde parçası (Katalog 9) ve Bozkale Köyü'nden ele geçirilen kase parçası (Katalog 10) ile DEĞERLENDİRME çömleğe ait dudak-boyun bölümü (Katalog 11) gerek hamur, gerekse renk ve açkılanma Doğu Anadolu'da Geç Kalkolitik Çağdan teknikleriyle bölgede ele geçirilen Erken itibaren görülmeye başlayan, gerçek kimliğini Tunç Çağ özellikleri gösterir31. Erken Tunç Çağda bulan ve sınırları Doğu Anadolu'dan Batı İran'a, Afganistan'a hatta Hasçiftlik Köyü'nden ele geçirilen kaseye Suriye'ye kadar yayılan Karaz kültürünün ait dip parçası (Katalog 13) işçilik ve renk kendine has özellikler taşıyan seramikleri bakımından Erzurum Pulur ve Çiğdemli Kars'ta da görülür. Bölgelere göre yöresel Höyük'teki İlk Tunç Çağı seramikleriyle bazı farklılıklar olsa da Kars Erken Tunç benzerdir32. Çağı seramikleri karakteristik olarak Karaz Kalecik Köyü'nden ele geçirilen kazıma kültürü seramikleriyle benzerdir. Bu döneme çizgi ve geometrik bezemeli çömlek parçası ait gerek içi dışı parlak siyah renkli, iyi açkılı (Katalog 14) ile amorf gövde parçalarının seramikler gerekse tarak, nokta bezemeli ve (Katalog 15-18) benzerleri Erzurum'da geometrik süslemeli seramik parçalarının Doğu Karaz33, Pulur34, Güzelova35 ve Sos Höyük'te36 Anadolu'da benzerleri olduğu gibi Filistin, görülür. Nahçıvan, Ermenistan ve Gürcistan'da da vardır. Bu benzerlikler kültürel iletişim ve Tepecik Köyü'nde bulunan ocak parçası etkileşimin boyutlarını göstermesi açısından (katalog 19) ve çanak türü kaplara ait dudak önemlidir. parçaları (Katalog 20-21); Yalınçayır Köyü'den
52 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİ SÎ çömlek gövde parçaları (Katalog 22-23), sonucunda tespit edilemediği için Doğu amorf parçalar (Katalog 24-25) ile geniş Anadolu yerleşimlerine özellikle Sos Höyük açıkağızlı bir kaba ait dudak parçası (Katalog gibi kronolojisi radiokarbon yöntemleriyle 26) ve Yerlikavak Köyü'nden ele geçen ocak tespit edilmiş merkezlere bakılmaktadır. parçası (Katalog 27) ile kase parçası (Katalog Sos Höyük kazılarına bakılarak Kars'ta 28) Doğu Anadolu Erken Tunç Çağ merkezleri Karaz Kültürü'nün etkilerinin Geç Kalkolitik ve özellikle Erzurum Pulur ve Sos Höyük Dönemden (M.Ö.3500/3000'lerden) başlayıp buluntularıyla benzerdir37. Bronz Çağın ortalarına (M.Ö.1500'lere) Bozkale Köyü'nden ele geçirilen testi kadar sürdüğü kabul edilebilir47. Bu kültürün türü bir kaba ait gövde parçası (Katalog 29) izlerinin küçük merkezlerde daha uzun Kars Müzesi'nde yer alan Digor38, Ani39 ve süre devam ettiği hatta Kars Yerlikavak ve Ardahan40 buluntuları ile Malatya-Elazığ41 Yalınçayır köyleri ile Erzurum Cinis Höyük bölgesinde bulunmuş nokta bezemeli Erken gibi bazı modern yerleşim yerlerinde Karaz Tunç Çağı seramikleriyle benzerdir. Ayrıca Kültürü'ne ait kapların benzerlerinin hala Anadolu dışında Ermenistan'da Ariç42, yapıldığı ve kullanıldığı görülür48. Nahçıvan'da Şortepe ve Kültepe43 ile Gürcistan'da Trialeti44 gibi merkezlerde ele geçirilen Orta Tunç Çağ seramikleriyle de bezeme yönünden benzerdir. İçi macunlan doldurulmuş, nokta bezemeli kabı Erken SUMMARY Tunç Çağı sonu, O rta Tunç Çağı başına Kars where is a bridge between East tarihleyebiliriz. Bu tarihlemeye göre bu tarz Anatolia and Caucasian is an important place bezemeli kapların erken dönemde Anadolu'da with archeological heritage it has. Although ortaya çıktığını ve kültürel etkileşim yoluyla there has been an increase in excavations Ermenistan, Nahçıvan ve Gürcistan'a kadar and surveys in Kars, they are not enough ulaştığını söyleyebiliriz. to reveal the historical and archeological heritage which Kars has. Among the first Ayrıca Kars Müzesi'nde bulunan bir grup findings related to prehistory of North East seramik Karaz ya da Kura-Aras Kültürü'nün Anatolia, the findings revealed during the seramik geleneğinin özelliklerini tamamen excavations held by İ.Kılıç KÖKTEN have yansıtan tipik bir gruptur45. Bu grubun formu an important role. Despite the fact that olan boyunlu ve geniş ağızlı çömlek formu stratigraphy isn't known exactly, the findings kültürün bilinen form grubunun en yaygın obtained in this excavations and rock and örnekleridir. Bu tür çömleklere kültürün cave paintings detected during the surveys yayılım coğrafyasının hemen her merkezin de in the region by KÖKTEN give us valuable rastlanır46. information about Late Paleolithic Period. Örneklerini yüzey araştırmalarında In this article, it is tried to deal with the ve müzede gördüğümüz Erken Tunç Çağ ceramics of Early Bronze Age of Kars and seramiklerini tarihlerken Kars'ta sistemli the ceramics of Early Bronze Age of Kars bir kazı yapılmadığı ve kronolojisi kazılar with the reflection of Karaz culture.
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 53 8 Ceylan, 2008, 187, 247. NOTLAR
9 Kökten, 1944, 667; Kökten, 1953, 190; Yakar, 1985, 251; Harmankaya-Erdoğu, * Halim KORUCU, Arkeolog, Atatürk 2002; Bingöl, 2003, 62. Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Erzurum/TÜRKÎYE. 10 Kökten, 1944, 668.
11 Ceylan, 2008, 218-219. 1 Kökten, Î.K., "Kars'ın Tarihi Öncesi Hakkında Îlk Kısa Rapor", Belleten VII, 12 Özbek-Yükmen, 2000, 114-115. 1943, 601-613; 13 Arsebük, 1979, 83.
2 Özbek-Yükmen, 2001, 145-153. 14 Kökten, 1948, 194-204; Özbek-Yükmen, 2001, 148. 3 Bingöl, 2003, 40, dn. 136 (ayrıntılı bilgi
için bknz. Kökten, 1975, 95-104) 15 Koşay, H. Z., "Karaz Sondajı"I I I . Türk Tarih Kongresine Sunulan Bildiriler, 4 Kökten, 1944, 668; Yakar, J., The 1943, 165-169; Burney, C.A., "Eastern Later Prehistory of Anatolia, The Late Anatolia in the Chalcolithic and Early Chalcolitic and Early Bronze Age, Part ii, Bronze Age" AnatSt. 8, 1958, 157-209; BAR Înternational Series 268 (ii) 1985. Koşay, H. Z-Turfan, K., "Erzurum-Karaz Kazısı Raporu"Belleten XXIII/91, 1959, 5 Kökten, 1943, 601-613. 349-413; Koşay, H. Z.-Vary, H., Pulur 6 Kökten, 1944, 668; Kökten, 1953, 190; Kazısı 1960 Mevsimi Çalışmaları Raporu, Mellart, J., "The End of the Early 1964, 24 vd.; Koşay, H. Z.-Vary, H., Bronz Age in Anatolia and the Eagean", Güzelova Kazısı, 1967, 8 vd; Güneri, A. A JA 62/1, 9-38 (1958); Arsebük, G., S., "Erzurum Karaz, Pulur ve Güzetova'da "Altınova'da (Elazığ) Koyu Açkılı ve Geç Karaz Kültürü Evresi Yerleşmeleri Karaz Türü Çanak Çömlek Arasındaki Île Îlgili Arkeolojik Keşifler", Atatürk Üniversitesi 50. Kuruluş Yıl Dönümü Î/iş k i" T. T. Kong V III/ I, 1979, 81 Arkeoloji Bölümü Armağanı Doğu'dan 92; Yakar, 1985, 280; Güneri, 1992, Yükselen Işık Arkeoloji Yazıları, 149-186; Harmankaya-Erdoğu, 2002; 2007, 267-324; Işıklı, M. "Erzurum Korucu, H. "Kars Î li Höyükleri", (Atatürk Bölgesinde Karaz Kültürünün Başlangıcı Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Son Dönem Araştırmalarının Genel Bir Arkeoloji Anabilimdalı Yayınlanmamış Değerlendirilmesi" Atatürk Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi) 2005, 19-28; 50. Kuruluş Yıl Dönümü Arkeoloji Bölümü Korucu, H. "Kars Îli Höyükleri" Atatürk Armağanı Doğu'dan Yükselen Işık Üniversitesi 50. Kuruluş Yıl Dönümü Arkeoloji Yazıları, 2007a, 325-350; Arkeoloji Bölümü Armağanı Doğu'dan Yaylalı, S., "Doğu Anadolu Erken Tunç Yükselen Işık Arkeoloji Yazıları, 2007, Çağ Kültürü" Atatürk Üniversitesi 50. 521-537; Ceylan, 2008, 220. Kuruluş Yıl Dönümü Arkeoloji Bölümü Armağanı Doğu'dan Yükselen Işık 7 Kökten, 1948, 463 Arkeoloji Yazıları, 2007, 165-189.
54 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGÎSÎ 16 Burney, 1958, 157-209; Arsebük, 18 Kökten, 1944, 659-681; Kökten, 1953, 15; 1979, 83; Palmieri, A. "Excavations at Kırzıoğlu, 1953,18; Balkan, 1967, 104-118; Arslantepe (Malatya)" AnatSt. 31, 1981, Kökten, 1975, 95-104; Günaltay, 1987, 101-120; Güneri, 1992, 162, 171, Res. 5; 54; Güneri, 1992, 149-186; Harmankaya- A-Erkmen, M-Sagona, C., "Excavations Tanındı, 1996; Ceylan, 2001, 26-29; a t Sos Höyük 1995" KST XVIII/1, 1997, Özbek-Yükmen, 2001, 145-153; Ceylan, 137-145, Fig. 2/5-6; Rothman, M. S.- 2003, 311-325; Harmankaya-Erdoğu, Kozbe, G., "Muş in the Early Bronze Age" 2002; Ceylan, 2004, 263-273; Bingöl, AnatSt. 47, 1997, 105-126; Sagona,A- 2003, 58; Korucu, 2005, 19-28; Sagona, Erkmen, M-Sagona, C., "Excavations 2006, 11-29; Ceylan, 2008. A t Sos Höyük 1996" KST XIX/1, 1998, 245-251; Sagona, A-Erkmen, M-Sagona, 19 Işıklı, M., "A Collection O f Kura-Araxes C-McNiven, I-Howells, S., "Excavations Pottery From Kars Museum" Armenian A t Sos Höyük, 1997: Fourth Preliminary Journal Of Near-Eastern Studies, Vol R e p o rt" Anatolica XXIV, 1998, 33, Fig. 7: II, 2007b, 43-51. 5; Esin, U., "Değirmentepe" Arkeo-Atlas 1, 2002, 118; Hopkins, L., Archaeology at 20 M.Ö. 4. Binde Malatya Değirmentepe the North-East Anatolian Frontier VI, karşılaşıldığı üzere çarkta yapılmış Ancient Near Eastern Studies, 2003, kaplar azımsanmayacak kadar çoktur. 135 vd; Karaosmanoğlu, M-Işıklı, M.- (bknz. Esin, 2002, 118) Can, B., "2001 Yılı Erzurum Ovası Yüzey 21 Burney, 1958, 157-209; Sagona, 2006, Araştırması" AS T 20/1, 2003, 345-356; 14-17. Sagona, A., "Sos Höyük" Arkeo-Atlas,
Sayı 2, 2003, 48; Kiguradze, T.- Sagona, 22 Özfırat, A., Doğu Anadolu Yayla A. "On the Origins o f the Kura-Araxes Kültürleri, 2001, 8-11; Esin, 2002, 118; Cultural Complex" Archaeology in the Sevin, V., ''Doğu Anadolu O rta ve Son Borderlands, investigations in Caucasia Tunç Çağı" Arkeo-Atlas 3, 2003, 104 and Beyond, 2003, 38-95; Sevin, 2003, 130. 118; Karaosmanoğlu, M-Işıklı, M.-Can, B. , "2002 Yılı Pasinler Ovası Yüzey 23 Tavukçu, A. Y., Troas Bölgesi Terrakota Araştırması" A S T 21/1, 2004, 301-311; Figürinleri (Atatürk Üniversitesi, Sosyal Güneri, 2007, 273; Işıklı, 2007, 332. Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, 1999) 17 Burney 1958, 157-209; Edens, C., 25. "Transcaucasia at the End O f The Early
Bronze Age" BASOR 299/300, 1995, 24 Uçar, A. T., Anadolu'da Khirbet Kerak 53-64; Işıklı, M., "Doğu Anadolu Erken (Karaz) Seramiği (Ankara Üniversitesi, Transkafkasya Kültürünün Karaz, Pulur Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji ve Güzelova Malzemesi Işığında Tekrar Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Değerlendirilmesi" (Ege Üniversitesi Tezi, Ankara 2001) 152-153. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji Anabilimdalı Yayınlanmamış Doktora 25 Karaosmanoğlu-Işıklı.-Can, 2003, 345 Tezi) 2005, 1. 356.
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 55 26 Korucu, 2005, 31. 32 Başçı, E, Çiğdemli Höyük (Atatürk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, 27 Aşurov, S, H., Nahçıvan İlk Tunç Devri Basılmamış Lisans Tezi), 2000, 49, Çiz: Keramikası, 2002, 121, Tablo V III/5 ve 6/02; Karaosmanoğlu-Işıklı-Can, 2003, 125, Tablo XII/7. 347; Sagona, 2003, 50; Ceylan, 2008, 88. 28 Lamb, W. The Culture o f North-East
Anatolia and Its Neighbours" AnatSt 33 Lamb, 1954, 21-33; Koşay-Turfan, 1959, IV, 1954, 21-33; Koşay-Turfan, 1959, 349-363; Koşay-Vary, 1967, 7. 349-363; Koşay-Vary, 1967, 9; Arsebük, 1979, 83; Frangipane, M., "Doğu Anadolu 34 Koşay-Vary, 1964, Lev. 5 ve Çiz: LX IV / Ilk Tunç Çağı Dönemi" ArkeoAtlas P.65; Russell, 1980, 16. Sayı 2, 2003, 44-69; Karaosmanoğlu- 35 Koşay-Vary, 1967, 7; Russell, 1980, 16; Işıklı-Can, 2003, 345-356, Çiz. 1c-d; Sevin, 2003, 118. Karaosmanoğlu-Işıklı-Can, 2004, 301 311. 36 Güneri, 1992, 162, 171, Res. 5; Sagona- Erkmen-Sagona, 1996, Fig. 2/5-6; 29 Sagona, 2003, 48. Sagona-Erkmen-Sagona, 1998, 245-251, Fig. 1; Hopkins, 2003, 94; Sagona, 2003, 30 Ünal, A., H ititler Devrinde Anadolu, 48; Sevin, 2003, 118; Karaosmanoğlu- 2002, 163, Res. 65; Ö zfırat, A-Marro, C. Işıklı-Can, 2004, 305. "2002 Yılı Van, Ağrı, Iğdır İlleri Yüzey Araştırması" AS T 21/1, 2004, 17-18, Çiz 37 Lamb, 1954, 21-33; Koşay-Vary, 1964, 5-6; Özfırat, A-Marro, C. "2004 Yılı Van, Lev. 5; Koşay-Vary, 1967, Lev. 28, 31, Ağrı, Iğdır İlleri Yüzey Araştırması" 32, 65, 67; Yener, 1974, 70; Arsebük, Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi 7, 1979, 81-92; Burney, 1980, 162; Sevin, 2008, 1-20; Işıklı, 2007, 43-51. 1987, 3;.Russell, 1980, Fig. 8; Takaoğlu, T., "Hearth Structures in the Religious 31 Lamb, 1954, 21-33; Koşay-Turfan, 1959, Pattern of Early Bronze Age Northeast 349-363; Koşay-Vary, 1964, Lev. 5 ve Çiz: Anatolia" AnatSt. 50, 2000, 11-16; IV/P.65; Koşay-Vary, 1967, 7; Arsebük, Hopkins, 2003, 96-98; Frangipane, 1979, 81-92; Burney, C., "Aspects o f 2003, 44-69; Sagona, 2003, 48; Excavations in Altinova, Elazığ" AnatSt. Karaosmanoğlu-Işıklı-Can, 2004, 305; 30, 1980, 157-167; Russell, H. F., Pre Sagona, 2006, 17-19. Classical Pottery o f Eastern Anatolia, 38 Kars Müzesi Env. No: 3. 4. 1966/372. BAR International Series 85, 1980, 16 17; Sevin, V., "Elazığ-Bingöl İlle ri Yüzey 39 Kars Müzesi Env. No: 3. 2. 1967/478. Araştırması, 1986" A S T V /II, 1988, 1 45, Res. 5/5; Sagona, 2003, 48; Sevin, 40 Kars Müzesi Env. No: 2. 3. 1962/7. 2003, 118; Karaosmanoğlu-Işıklı-Can, 41 Frangipane, 2003, 51. 2003, 348, Çiz. 1-3; Ceylan, 2008, 129, 133. 42 Ö zfırat, 2001, 34, Lev. 7.
56 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 43 Başhaliyev, V., Nahçıvan Arkeolojisi, 1997, Aşurov, S, H., 2002, Nahçıvan İlk Tunç 25, Res. 20; Ayrıca Şortepe ve Kültepe Devri Keramikası. için bkz. Belli, O-Sevin, V., Nahçıvan'da Balkan, K-Sümer, O., 1967, "1965 Yılı Ani Arkeolojik Araştırmalar, 1999, 24; Belli, O-Başhaliyev, V., Nahçıvan Bölgesi'nde Kazıları Hakkında Kısa Rapor"TürkA.D. XIV- Orta ve Son Tunç Çağı Boya Bezemeli 1-2, 1965'ten Ayrıbasım, 104-118. Çanak Çömlek Kültürü, 2001, 33; Ö zf ırat, Başçı, E., 2000, Çiğdemli Höyük (Atatürk 2001, 46, 52; Aşurov, 2002, 121, Tablo Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, VIII/5; 125, Tablo XII/7. Basılmamış Lisans Tezi). 44 Ö zf ırat, 2001, 28. Başhaliyev, V., 1997, Nahçıvan 45 Işıklı, 2005, 155; Işıklı, 2007, 47-53; Arkeolojisi. Sagona, 2006, 11-29. Belli, O., 2001, "Research on the Rock A rt 46 Burney 1958, 182 - 183, Fig. 77-87; in Anatolia" Archaeology in Turkey (1923 Çilingiroğlu, A., "Van-Dilkaya Höyüğü 2000), 266-270. 1984" Kazı Sonuçları Toplantısı VII, 1986, 81-95; Çilingiroğlu, A., "Van- Belli, O., 2005/1, "Kars Bölgesinin Tarihi Dilkaya Höyüğü 1985" Kazı Sonuçları Zenginliği: Kağızman-Çallı'da Onbin Yıllık Toplantısı VIII/1, 1987, 151-163; Kozbe Kayaüstü Resimleri Bulundu" Serhat Kültür, G., "Van-Dilkaya H ö y ü ğ ü 1984-1986 24-29. Kazı Dönemlerinde Ele Geçen Erken Belli, O., 2006, "Kars Bölgesi'nde Tarih Transkafkasya Çanak Çömleği" (Ege Öncesi Döneme A it Kayaüstü Resimleri" Kars, Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Beyaz Uykusuz Uzakta, 165-195. Yüksek Lisans Tezi) 1987, Lev. I vd; Sagona vd. 1998, 33, Fig. 7: 5; Sagona, A- Belli, O., 2007, "Kars Bölgesi'nde Keşfedilen Sagona, C., "Excavations A t Sos Höyük, Tarih Öncesi Döneme A it Kayaüstü Resimleri" 1998-2000" Ancient Near Eastern Kars, 2. Kent Kurultayı, Kafkasya'da Ortak Anatolia X X X V II, 2000, 56-127; Işıklı Geleceğimiz, 30-76. 2005, 162-163.
Belli, O-Sevin, V., 1994, Nahçıvan'da 47 Sagona, 2006, 16-17. Arkeolojik Araştırmalar. 48 Karaosmanoğlu-Işıklı-Can, 2003, 345 Belli, O-Başhaliyev, V., 2001, Nahçıvan 356; Korucu, 2005, 31. Bölgesi'nde Orta ve Son Tunç Çağı Boya Bezemeli Çanak Çömlek Kültürü.
KAYNAKÇA Bingöl, A., 2003, "En Eski Çağlardan Urartu'nun Yıkılışına Kadar Kars ve Çevresi" Arsebük, G., 1979, "Altınova'da (Elazığ) (Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Koyu Açkılı ve Karaz Türü Çanak Çömlek Enstitüsü, Eski Çağ Tarihi Anabilim Dalı, A rasınd aki İ liş k i" T . T. Kong V III/ I, 81-92. Yayınlanmamış Doktora Tezi).
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 57 Burney, C.A., 1958, "Eastern Anatolia Harmankaya, S-Erdoğu, B., 2002, in the Chalcolithic and Early Bronze Age" "Dündartepe", Tay IV. AnatSt. 8, 157-209. Harmankaya, S-Tanındı, O., 1996, Burney, C., 1980, "Aspects o f Excavations "Ağzıaçık", "Borluk Deresi", Cilavuz / in Altinova, Elazığ" AnatSt. 30, 157-167. Susuz", Tombultepe" T A Y I, Paleolitik / Ceylan, A., 2001, Sarıkamış. Epipaleolitik.
Ceylan A., 2003, "2001 Yılı Erzincan, Hopkins, L., 2003, Archaeology at the Erzurum ve Kars ît ter i Yüzey Araştırması" North-East Anatolian Frontier VI, Ancient A S T 20/2, 311-325. Near Eastern Studies. Ceylan, A., 2004, "2002 Yılı Erzincan, Işıklı, M., 2005, "Doğu Anadolu Erken Erzurum, Kars, I ğ d ır îtleri Yüzey Araştırmaları" AS T 21/2, 263-273. Transkafkasya Kültürünün Karaz, Pulur ve Güzelova Malzemesi Işığında Tekrar Ceylan, A., 2008, Doğu Anadolu Değerlendirilmesi" (Ege Üniversitesi Sosyal Araştırmaları Erzurum-Erzincan-Kars-Iğdır, Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji Anabilim Dalı (1998-2008). Yayınlanmamış Doktora Tezi). Çilingiroğlu, A., 1986, "Van-Dilkaya H ö y ü ğ ü 1984" KST V II, 81-95. Işıklı, M., 2007a, "Erzurum Bölgesinde Karaz Kültürünün Başlangıcı Son Dönem Çilingiroğlu, A., 1987, "Van-Dilkaya H ö y ü ğ ü Araştırmalarının Genel Bir Değerlendirilmesi" 1985" KST VIII/1, , 151-163. Atatürk Üniversitesi 50. Kuruluş Yıl Dönümü Esin, U., 2002, "Değirmentepe" Arkeo- Arkeoloji Bölümü Armağanı Doğu'dan Yükselen Atlas 1, 118. Işık Arkeoloji Yazıları, 325-350.
Edens, C., 1995, "Transcaucasia at the End Işıklı, M., 2007b, "A Collection O f O f The Early Bronze Age" BASOR 299/300, Kura-Araxes Pottery From Kars Museum" 53-64. Armenian Journal O f Near-Eastern Studies, Frangipane, M., 2003, "D o ğ u Anadolu îlk Vol II, 43-51. Tunç Ç a ğ ı Dönemi" ArkeoAtlas Sayı 2, 2003, 44-69. Karaosmanoğlu, M-Işıklı, M.-Can, B., 2003, "2001 Yılı Erzurum Ovası Yüzey Araştırm ası" Günaltay, M. Ş., 1987, Anadolu. A S T 20/1, 345-356. Güneri, A. S., 1992, "D oğ u Anadolu'da Yeni Karaosmanoğlu, M.-Işıklı, M.-Can, B. 2004, Gözlemler"'TürkA.D. XXX, 149-186. "2002 Yılı Pasinler Ovası Yüzey Araştırması" Güneri, A. S., 2007, "Erzurum Karaz, Pulur A S T 21/1, 301-311. ve Güzelova'da Geç Karaz Kültürü Evresi Yerleşmeleri île İlgili Arkeolojik Keşifler", Karpuz, H., 1977, "Çamuşlu'da Yontma Taş Atatürk Üniversitesi 50. Kuruluş Yıl Dönümü Ç a ğ ı Kaya R esim leri" Bilim Teknik 112, 1-6. Arkeoloji Bölümü Armağanı Doğu'dan Yükselen Işık Arkeoloji Yazıları, 267-324. Kırzıoğlu, F., 1953, Kars Tarihi.
58 TÜRK ARKEOLOJî VE ETNOGRAFYA DERGÎSÎ Kiguradze, T.- Sagona, A., 2003, "On Kökten, î. K., 1948, "Anadolu'da Prehistorik the Origins o f the Kura-A raxes Cultural Yerleşmeler ve 1944-1948 Yıllarında Yapılan Complex" Archaeology in the Borderlands, Tarih Öncesi Araştırmaları" IV. Türk Tarih investigations in Caucasia and Beyond, 38 Kongresi, 195-209. 95. Kökten, î. K., 1966, "Yazılıkaya'da ve Korucu H., 2005, "Kars İli Höyükleri", Kurbanağa Mağarasında (Kars-Çamışlı) Yeni (Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Diptarih Resimleri" Kars Eli 2/20, 3-16. Enstitüsü, Arkeoloji Anabilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Kökten, î. K., 1970, "Yazılıkaya'da ve Kurbanağa Mağarasında (Kars-Çamuşlu) Yeni Korucu, H., 2007, "Kars İli Höyükleri", Bulunan Dip Tarih Resimleri" Karseli 6/69, 2 Atatürk Üniversitesi 50. Kuruluş Yıl Dönümü 16. Arkeoloji Bölümü Armağanı, Doğu'dan Yükselen Işık Arkeoloji Yazıları, 521-537. Kökten, î. K., 1975, "Kars Çevresinde Diptarih Araştırmaları ve Yazılıkaya Koşay, H. Z., 1943, "Karaz Sondajı" I II. Resimleri" Atatürk Konferansları V, 95-104. Türk Tarih Kongresine Sunulan Bildiriler, 165-169. Lamb, W., 1954, "The Culture o f N orth East Anatolia and Its Neighbours" AnatSt. Koşay, H. Z-Turfan, K., 1959, "Erzurum- IV, 21-33. Karaz Kazısı Raporu" Belleten XXIII/91,
349-413. Mellart, J., 1958, "The End of the Early Bronz Age in Anatolia and the Aegean", Koşay, H. Z.-Vary, H., 1964, Pulur Kazısı A.J.A. 62/1, 9-38. 1960 Mevsimi Çalışmaları Raporu.
Özbek, O.-Yükmen, B., 2001, "1997 Yılı Koşay, H. Z.-Vary, H., 1967, Güzelova Kars, Ardahan, Iğdır İlleri Yüzey Araştırması" Kazısı. Türk Arkeoloji ve Etnoğrafya Dergisi 2, 145 Kozbe G., 1987, "Van-Dilkaya Höyüğü 153. 1984-1986 Kazı Dönemlerinde Ele Geçen Erken Transkafkasya Çanak Çömleği" (Ege Özfıirat, A., 2001, Doğu Anadolu Yayla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Kültürleri, 8-11. Lisans Tezi). Özfırat, A-Marro, C., 2004, "2002 Yılı
Kökten, İ. K., 1943, "Kars'ın Tarihi Öncesi Van, Ağrı, Iğdır İlleri Yüzey Araştırması" Hakkında İlk Kısa Rapor" Belleten V II, 1943, A S T 21/1, 15-32. 601-613. Özfırat, A-Marro, C., 2008, "2004 Yılı
Kökten, İ. K., 1944, "Orta, Doğu ve Van, Ağrı, Iğdır İlleri Yüzey Araştırması" Kuzey Anadolu'da Yapılan Tarih Öncesi Türk Arkeoloji ve Etnoğrafya Dergisi 7, 1 Araştırmaları" Belleten V III, 659-681. 20.
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 59 Palmieri, A., 1981, "Excavations at Sevin, V., 2003, Eski Anadolu ve Trakya. Arslantepe (Malatya)" AnatSt. 31, 101-120. Sevin, V., 2003, "Doğu Anadolu Orta ve
Rothman, M. S.- KOZBE, G., 1997, "Muş in Son Tunç Çağı" Arkeo-Atlas 3, 104-130. the Early Bronze Age" AnatSt. 47, 105-126. Takaoğlu, T., 2000, "Hearth Structures
Russell, H. F., 1980, Pre-Classical Pottery in the Religious Pattern of Early Bronze Age of Eastern Anatolia, BAR International Northeast Anatolia" AnatSt. 50, 11-16.
Series 85. Tavukçu, A. Y., 1999, Troas Bölgesi
Sagona, A-Erkmen, M.-Sagona, C., 1997, Terrakota Figürinleri (Atatürk Üniversitesi,
"Excavations at Sos Höyük 1995" KST Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji Anabilim
X VIII/1, 137-145. Dalı, Basılmamış Doktora Tezi).
Sagona,A-Erkmen, M.-Sagona, C., 1998, Uçankuş, H. T., 2002, Bir İnsan ve Uygarlık
"Excavations At Sos Höyük 1996" KST Bilimi Arkeoloji.
XIX/1, 245-251. Uçar, A. T., 2001, Anadolu'da Khirbet
Sagona, A-Erkmen, M-Sagona, C-Mcniven, Kerak (Karaz) Seramiği (Ankara Üniversitesi,
I-Howells, S., 1998, "Excavations At Sos Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji Anabilim
Höyük, 1997: Fourth Preliminary Report" Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi).
Anatolica XXIV. Ünal, A., 2002, H ititler Devrinde Anadolu. Sagona, A-Sagona, C., 2000, "Excavations
A t Sos Höyük, 1998-2000" Ancient Near Yakar, J., 1985, The Later Prehistory Eastern Anatolia X X X V II, , 56-127. of Anatolia, The Late Chalcolitic and Early Bronze Age, Part ii, BAR İnternational Series Sagona, A., 2003, "Sos Höyük" Arkeo- 268 (ii). Atlas, Sayı 2, 48.
Yaylalı, S., 2007, "Doğu Anadolu Erken Sagona, A., 2006, "Ortaçağdan Önce Tunç Çağ Kültürü" Atatürk Üniversitesi Kars" Kars, Beyaz Uykusuz Uzakta, 11-31. 50. Kuruluş Yıl Dönümü Arkeoloji Bölümü Sevin, V., 1987, "Elazığ-Bingöl İlleri Yüzey Armağanı Doğu'dan Yükselen Işık Arkeoloji Araştırması, 1986" A S T V /II, 1987, 1-45. Yazıları, 165-189.
60 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ ANTİK ÇAğ ’DA AMAZONLAR SÖYLENCESİ VE ATTİKA SERAMİKLERİ ÜZERİNDEKİ BETİMLEMELERİ
Hüseyin METİN*
Anadolu kaynaklı efsanelerin birçoğu olmuş Herodotos Amazonlar hakkında şunları olayları yansıtır. Bu yüzden gerçeklik ve söyler: "Yunanlar Amazonları Thermedon'da tarihsel nitelik taşırlar. İzlerine destanlarda yendikten sonra, ele geçirdikleri esirleri üç olduğu kadar, tarihçilerin ve coğrafyacıların büyük gemiye bindirdiler. Gemiler kıyıdan eserlerinde rastlamamız bunu kanıtlar. açılınca, Amazonlar gemideki erkeklere Amazonlar bu gerçeğin en belirgin örneğidir. ansızın hücum ederek hepsini kılıçtan Çünkü efsaneler yalnız bir olayı değil, bütün geçirdiler. Ne var ki, kullanmasını bilmedikleri bir düzeni dile getirir. Anadolu'da binlerce yıl için gemileri kendi haline bıraktılar. Rüzgar anaerkil bir toplum düzeni içinde yaşanmış ve gemileri bir yere götürdü. Amazonlar orada bu düzenin simgesi olan Ana Tanrıçaya değişik karaya çıktılar. İçerlere doğru yürüyünce adlarla tapınılmıştır. Amazonlar işte bu dü otlamakta olan bir sürü ata rastladılar. zenin kalıntılarıdır. Babaerkin özellikte olan Atların sırtlarına atlayınca hayvanları Grek mitolojisini bu kadar etkilemiş olmaları sürdüler ve İskitlere ait malı mülkü yağma da bu yüzdendir1. Amazonlar söylencesi, Antik ettiler. İskitler şaşırdılar. Bu insanların dili, Grekleri o kadar büyülemişti ki, gittikleri giyim kuşamı, töreleri hep yabancıydı. Bu her yere bu söylenceyi taşımışlardır. Grek yabancıları delikanlı sayarak onlarla savaşa yayılmasıyla birlikte bu söylence de büyümüş, tutuştular. Ölenleri kontrol edince bunların en sonunda bütün dünya bu romantik söylence erkek değil, kadın olduklarını gördüler. İskitler bunun üzerine toplanıp birbirine kişileriyle dolmuş ve Amazonlar gerçeği danıştılar. O andan sonra onların canına unutulup gitm iştir2. kıymamaya, fakat onların sayısı ne kadarsa Büyük filozof Platon ve Sokrates yanlarına o kadar delikanlı göndermeye Amazonların Yunanistan hatta Atina'ya akın kadar verdiler. Delikanlılar bu karara göre etmiş olduklarını kesin bir tarihsel gerçek yabancılarla savaşmayacak, ama onların olarak kabul eder. İ.Ö 4. yüzyılda yaşamış yanında karargah kuracaklardı. İskitlerin olan bu büyük şahsiyetlerin kolay kolay amacı bu yabancı kadınlardan döl almaktı. mitolojik efsanelere inanacak zekalardan biri Delikanlıların kendilerine bir zarar verme olmadıkları kesindir3. niyetinde olmadıklarını anlayan Amazonlar,
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 61 onlara dokunmadılar. Delikanlıların tıpkı îştar, Astoret ve Sidarte'den Astarte'ye Amazonlar gibi silahları ve atları vardı. dönüşmüş oluyor) hem de ana Tanrıça Onlarda tıpkı bu kadınlar gibi aynı hayatı Kybele'ye ve ondan gelişen Anadolu'nun on yaşıyordu. Yani av avlayıp yağma ediyorlardı. sekiz memeli Artemis'ine taptıkları için Sıcak yaz gününde Amazonlar, öğlen vakti kendilerine bu ad verildiğini ileri sürerler. birbirlerinden ayrılıp teker çifter ağaçların Bütün bu araştırmalardan Amazon sözcüğünün gölgelerinin altına uzanıyorlardı. îskitler hangi dille ilgili, hangi anlamda bir sözcük bunu görünce, onlar da öyle hareket etmeye olduğu henüz saptanmadığı anlaşılmaktadır9. başladılar. Bu arada İskitlinin biri bir Amazona Efsaneye göre Amazonlar savaş tanrısı yanaştı. Kadın delikanlıyı reddetmedi. Amazon Ares ile Aphrodite'nin kızları sayılır10. Bazı konuşamıyordu. Çünkü dilini bilmiyordu. Eliyle kaynaklarda Amazonların annesi Harmonia işaret ederek, delikanlının yanına ertesi günü bir delikanlı almasını, çünkü iki Amazon olarak olarak belirtilir11. Ay Tanrıçası'nın sadık geleceğini bildirdi. Ertesi günü delikanlı bir birer hizmetkarı olan bu rahibeler12 Antik arkadaşını daha getirdi ve Amazonun ikinci dünyanın en uç noktasında (coğrafi olarak bir Amazonla oraya geldiğini gördü. Olup Karadeniz sahillerinde), Termodontes Irmağı biteni öteki delikanlılar öğrenince onlar da yakınlarında ve Sirte körfezinde yaşayan öyle yaptılar. Böylece iki karargah birleşti. efsanevi savaşçı kadınlar topluluğudur13. Çocuklara anneleri İskit diline karışık kendi Amazonların burada Themiskyra adlı bir dilini öğrettiler. Sonraları bu insanlara kent kurmuş olduğu da söylenir; ancak Savromatae (Sarmatlar) dendi"4. kent yaşantısının, destanlarda anlatılan Amazonlara uymadığı görülmektedir14. 'A' ve ’mazon' kökünden türeyen bir sözcük olan Amazonlar kelime olarak ’memesizler' Yüzyıllar boyunca halkların çeşitli anlamına gelir. Anlatılanlara göre bu kadınlar, inançlarının ortaya çıkması ve ozanların yeni dünyaya gelen erkek çocukları sakat bırakır uydurmalarıyla, Amazonlar öyküsüne katkıda ya da öldürürlerdi5. Bu kadınlar yalnız bulunması, ilkçağın ileri döneminde, hayli kız çocukları büyütmekte ve rahatlıkla değişik Amazonlar inancı ortaya çıkmıştır15. yay kullanıp ok atabilmeleri için onların Örneğin Herodotos, Amazonların Yunan'larca göğüslerinden birini küçük yaşta almakta ya yenilgiye uğratılarak tutsak edildiklerini, ama da dağlamaktaydılar6. Ancak birçok tarihçiye gemiye doldurulup denize açıldıklarında Yunan göre bu kavram bir hayal ürünü olmaktan ileriye erkeklerinin üstüne atılıp onları öldürdüklerini, gitmez. Gerek kabartma, gerekse resim Kırım'da karaya çıkıp İskitlerle dost olarak Amazonları temsil eden binlerce sanat olduklarını anlatmasına karşın16, daha sonraki eserinin hiçbirinde Amazonlar tek göğüslü yazarlar ise, Amazonları çok daha uzaklara olarak gösterilmemiştir. Bazen sağ göğüsleri götürürler. M.S. 1. yüzyılda yaşamış bir tarihçi örtülü gösterilir. Ancak örtünün altında olan Sicilyalı Diodoros; Amazonlar kadınlarca sağ göğsün kabartısı izlenebilir7. Graves'e yönetilen bir ulustur. Bu ulusta, askerlik göre eski Kafkas dilinden gelen Amazon yükümlülüğü genç kızlara düşer. Askerlik sözcüğü bu dilde ’ay kadınları' anlamına gelir8. görevini bitiren genç kız, çocuk sahibi Amazonların da Ay Tanrıçası'na, yani hem bir olmak için erkekle ilişki kurabilir; erkekler Ay Tanrıçası'na (sonradan yıldız anlamında diğer toplumlarda kadınların bulunduğu
62 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ durumdadırlar17. Bu ulusun öz yurdu Libya'dır. Bütün bunlardan açıktır ki, Amazonlar Ancak Kraliçe Myrina Döneminde, onun inancının, H ititler Döneminde Ephesos'ta önderliğindeki Amazon orduları büyük bir yürütülen Ana Tanrıça tapınağında görevli, savaş yolculuğuna çıkmışlar, Atlantis ülkesi savaş donanımıyla törenlere katılan kadınlar yakınında Gorgo18 ulusu ile savaşmış ve onları nedeniyle ya da bunların anısı veya da bunları yenmişlerdir. Sonra doğuya dönüp, Mısır'a canlandıran heykelcikler vb. nedeniyle yönelmişler; Tanrı Osiris'in Tanrıça îsis'ten doğduğu sonucu çıkmaktadır24. doğma oğlu Tanrı Horus'la barış antlaşması yaparak savaş yolculuğunu sürdürmüşlerdir. Bu tezi savunanlar, mitlere göre Amazon Arabistan (Sina Yarımadası, Filistin) ve başkentinin bulunduğu yerin, aynı zamanda Suriye'den geçip Torosları aşarak Anadolu'nun H itit ülkesinin göbeğini oluşturmakta olan batı kıyılarına, Ege Denizine ulaşmışlar, o Kuzeydoğu Anadolu'da olduğuna; Amazonların kıyılarda birçok kent kurup bunlara en yiğit Batı Anadolu'nun ortasına, yani Smyrna ve önderlerinin adlarını vermişlerdir. Sonra Ephesos'a gelmiş olduklarına, oysa Anadolu'nun Lesbos, Samothrake adalarını alarak bun ancak bu bölgesinde Hitit eserlerinin lar üzerinden Trakya'ya geçmişler ve tüm bulunmuş olduğuna; H itit kabartmalarında dünyaya boyun eğdirmeyi başarınca öz sıkça rastlanan iki yüzlü baltanın Antik Yunan yurtları Libya'ya dönmüşlerdir19. kabartmalarında çoğu kez Amazonlara ait bir silah olarak gösterildiğine; Grek eserlerinde İlkçağda, Anadolu'nun Ege denizi Amazonların serpuş gibi tepelerine birer kule kıyısındaki parçalarından îonia'daki Ephesos, biçimli başlık takmış olarak gösterildiklerine, Smyrna kentlerinin20, Aiolis bölgesindeki öte yandan Hititlerin ana tanrıçasının kendi Kyme, Gryneion, Pitane kentlerinin; Lesbos kabartmalarında bir taç giymiş olarak Adasındaki Mytilene kentinin; ayrıca gösterildiğine; eski Anadolu'da kadınların Marmara Denizi ve Karadeniz kıyılarındaki sosyal, siyasal, dinsel ve askerlik bakımından bazı Anadolu kentlerinin, örneğin Myrleia'nın üstünlüklerine; dini otoritenin çoğu kez (sonraki adıyla Apameia) ve Sinope kentinin kadınlara ait olduğuna ve soyun babadan Amazonlarca kurulduğuna inanılıyordu21. değil, anadan geldiğine işaret etmektedir. Ephesos'daki Artemis Tapınağı Amazonlar Bu teze, Amazonlara ait bilinen bütün tarafından yapılmıştı22. Bu gelenek gerçekte mitler, bazı kronolojik uygunsuzluklar hariç, Atina Akropolü'ndeki koreler, yani genç kızlar uymaktadır25. gibi Tanrıça Artemis'e hizmet eden soylu genç kızlar olan kadın avcı ya da savaşçıların Akdeniz'in dört bir yöresine yayıldıkları toplu yontularını günışığına çıkaran bütün bir kolonizasyon dönemi boyunca, her kazılarla da doğrulanmıştır. Bu anıtlar, ilk yerde karşılaştıkları anaerki ll iği koruyan kalıntılar arasında Hitit etkisinin belirgin halkları Grekler daha yakından tanıdıkça, izlerini gözlemleyen Lethaby tarafından Amazon kelimesi de yayılmıştır. Diğer bir yayınlanmıştır23. Birçok bilim adamı da, deyişle başlangıçta Hattuşa'daki savaş Amazonların bir H itit tapınımıyla bağlantılı tanrısının hizmetkarı olan Amazonlar, oldukları ve daha sonraki Artemis'e genişleyen Antik Grek kültürü çevresinde tapınmanın bu olgudan kaynaklandığı ortaya çıkan bütün öteki anaerkil öğeleri konusunda Lethaby'e katılmaktadır. (Lydialı Omphale, Lemnoslu Hypsiyle, Asur
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 63 Kraliçesi Semiramis, M ısır ve Ethiopia'nın oldukça geniş kemer takmışken, Akhilleus kraliçeleri ve ana kraliçeleri, Massagetlerin boynundan asılı kılıç kını taşımaktadır. Kraliçesi Tomyris ve Arabistan, Libya, İtalya, Figürlerin üst kısmının giysili ya da çıplak Galya ve İspanya'daki birçok ilkel kabilenin, olup olmadığı belli değildir. yetenekli, gözü pek kadınları) beklide Amazon kadınları olarak tek bir söylencesel bir kavram ile özümsenmiştir23.
A ttika Siyah ve Kızmızı Figür Seramiğinde Grek - Amazon Savaşları "Amazonomakhia"
Attika siyah figür seramiğinden önceki dönemde yapılan en erken Amazon betimi, Tiryns'de parçalar halinde bulunan ve M.Ö. 760-750'ye tarihlenen yuvarlak pişmiş toprak Resim 1: Adak kalkanı-Tiyns- M. Ö. 760-750 (Pumpf. A., Malerei Und Zeichnung Der Klassischen Antike, bir adak kalkanının üzerinde görülmektedir27 Berlin, 1953, Taf. 5). (Resim: 1). Birçok kısmı kayıp olan kalkanın üzerinde iç içe çavuş motifleriyle doldurulan Amazonların işlendiği en erken yuvarlak sahnede yer alan dört kişiden eserlerden biriside, Beazley tarafından ortadaki iki savaşçı diğer figürlerden Berlin Ressamı'na verilen Bologna'dan bir büyük resmedilmiştir. Ortadaki erkek amphoradır29 (Resim 2). Üst kısımda lotus figürü muhtemelen Akhilleus28, karşısındaki palmet motifiyle sınırlandırılan sahnenin figür ise Amazon Kraliçesi Penthesileia ortasında Andromache'nin miğfer sorgucunu olmalıdır. Kalkanın korunmuş kısmı üzerine tutarak miğferini çıkarmak için sağa doğru bir mızrak ile sağa doğru atak yapan figürün büyük bir adım atan, kısa khiton üzerine aslan ön kısmındaki yazı ve kraliçenin önündeki postu giymiş, sağ elinde keule tutan Herakles yazı tam olarak okunamamaktadır. Yandaki görülmektedir. Herakles'in sağında yer alan savaşçılar ise bu figürlere yardım etmektedir. Kraliçe Andromache, sol elinde Boeothia Sahnede Akhilleus kılıcını kaldırmış, sol kalkanı, sağ elinde mızrak ile Herakles'e karşı eliyle saçlarından tuttuğu Penthesilea'ya son koymaktadır. Herakles'in solunda, sol elinde darbesini vurmak üzeredir. Penthesile'ya kalkan bulunan Amazon, sol ayağıyla güçlü bir ise sol elindeki mızrakla kendisini korumaya şekilde Greklinin sağ bacağına basmış, sağ çalışmaktadır. Penthesilea'nın arkasındaki elindeki mızrağını saplarken resmedilmiştir. Amazonun ise sağ elinde kalkan sol elinde ise Bu saldırı karşısında Grek hoplitinin savunma muhtemelen mızrak bulunmaktadır. Başında gücü kırılmıştır. Andromache'nin sağındaki miğfer bulunan Akhilleus ve yandaşı kısa hoplit kıyafetli Telamon, sağındaki Amazonu, peplos giymiş ve aynı zamanda sakallıdırlar. vazonun sol kısmında görülen betime benzer Penthesilea ve yandaşı ise kısa tunik giymiş bir şekilde alt etmek üzeredir. Andromache ve her ikisi de miğfer takmışlardır. Figürler kısa tunik üzerine balık puluna benzeyen bir
64 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ Resim 2: Amphora-Bologna Müzesi (Laurinsich. L., “Museo Civico Di Bologna”, Cospvs Vasorvm Anqvorvm, Fas. 1, Bologna, 1930, 1, Tav. 3). zırh giymektedir. Sahnedeki bütün Amazonlar etkileyici bir şekilde işlediği görülmektedir. siyah dizliklidir. Betimde sanatçı Herakles'in Amphora üzerinde, Akhilleus Penthesilea'yı Andromache'yi öldürüş anını işlemiştir. omzundan yakalamış ve mızrağını boynuna Herakles'in ayakları arasındaki kartal, saplamıştır. Boynundan yaralanan mücadelenin nasıl biteceğine işaret eder. Yani Penthesilea son bir hamleyle mızrağını mücadeleye Herakles kazanacaktır. Sanatçı, savurmaktadır. Sahnenin büyük bir kısmına altı kişinin sahneye yerleştirilmesine olanak sadece iki figürün resmedilmesi, sanatçının sağlamıştır. bu figürleri oldukça büyük işlemesine olanak sağlamıştır. Figürlerin ifadesine yardımcı Akhilleus ve Penthesilea'yı konu edinen olan çizgiler dikkatli seçilmiş, Penthesilea'nın siyah figürde elimizdeki tek örnek Vulci'den yüzü, cepheden gözleri ve bedeninin açık bulunmuş, British Museum'da yer alan bölümlerinde beyaz boya kullanılmıştır. bilingual amphoradır30 (Resim: 3). Vazonun Başındaki yüzü açık bırakan zarif tolgada, omuz kısmına iç içe sarmallarla sınırlandırılmış kulaklar içinde bir aralık bırakılmış olduğu alana işlenen betimde, siyah figürün son görülmektedir. Penthesilea'nın üzerinde dönemlerinde önemli eserler veren Exekias'ın, zırh bulunmamaktadır. Ancak, bedenini Akhilleus-Penthesilea mücadelesini oldukça sıkıca saran kısa bir khiton giydiği ve onun
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 65 üzerindeki panter derisi oldukça dikkat elinde yay, sağ elinde kılıç olan Herakles, çekmektedir. Akhilleus'un gömleğinin etek sağ elindeki kılıcıyla, solundaki Amazon bölümündeki pilelerde dönüşümlü olarak, kraliçesinin bağrına darbe indirmek üzeredir. biri açık diğeri koyu olmak üzere ç ift Herakles'in sağında ise diz çökmüş bir Amazon, renk kullanılmıştır. Kalkanlardaki dörtte Herakles'e ok atar halde iken betimlenmiştir. üç profilden gösterim, iç kısmın bir parça Okçu Amazonun yanında sol elindeki kalkanı görülmesini sağlamaktadır. üzerinde aslan betimi bulunan Amazon, sağ elindeki mızrağını Herakles'e fırlatırken görülmektedir. Sahnenin en dikkat çekici yanı ise, siyah figür örneklerinde Herakles her zaman solda, Amazon kraliçesi ise sağda resmedilmekte iken bu sahnede figürler yer değiştirmiştir. Sahnede bütün Amazonlar tepeliksiz miğfer takmaktadır ve kısa khiton üzerine zırh giymişlerdir.
Resim 3: Amphora-British Müzesi (Robertson. M. A., H istory of Greek A rt I I , Combridge University Press, 1975, Resim 4: Kantharos-Brüksel Müzesi- M.Ö. 490-480 (Boardman. Fig. 40c). J., Siyah Figürlü Atina Vazoları (Çev. G. Ergin), Homer Kitabevi, İstanbul, 2002, Res. 298). Duris Ressamı'nın boyadığı Brüksel'de yer alan M.Ö. 490-480 tarihlerine M.Ö. 460-450 tarihlenen ve Beazley verilen kantharos31 siyah figürde sıkça tarafından Berlin Hydria Ressamı'na verilen işlenen Herakles-Amazon mücadelelerinin New York'tan bir kalyx kraterin32 üst kırmızı figürde de sevilerek işlendiğini gövdesine işlenen betimde, siyah figürde göstermektedir (Resim: 4). Sahnede en resmedilmeyen Theseus ve Amazonlar solda yer alan sol elinde kalkan tutan Amazon, mücadelesi konu edilmiştir (Resim: 5). Diğer sağ elindeki kılıcıyla kraliçesini korumak Herakles ve Akhilleus'un mücadelelerinin için Herakles'e saldırı yapma hazırlığı aksine Theseus'un konu edildiği sahneler içerisindeyken resmedilmiştir. Vazonun Attika vazo ressamları tarafından oldukça ortasında yer alan aslan postu giymiş, sol özgün biçimde yorumlanmıştır. Sahnede
66 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ Resim 5: Kalyx krater-N ew York Müzesi- M.Ö. 460-450 (Buschor, E.,Griechische Vasen, München, 1940, 195, Abb. 214). en soldaki Grekli, daha önce Attika kırmızı Woolly Satrys Ressamı'nın boyadığı figür seramiğinde hiç görülmeyen uzun düşünülen New York'taki volütlü kraterin33 bir mızrakla, at üzerinde bulunan Amazon a yüzünde, ortada kalkanı içten verilen Kraliçesi Antiope'yi korumaya çalışan Theseus, çift ağızlı baltayla kendisine Amazona saldırmaktadır. Kraliçe Antiope'nin saldıran Amazonlara karşı sağ elindeki sağında elinde ç ift ağızlı baltasını başının mızrakla kendini savunmaktadır (Resim: 6). üzerine kadar kaldırmış, sol elinde pelta Hemen solunda atlı bir Amazon tarafından bulunan bir Amazon daha bulunmaktadır. yaralanmış yerde yatan bir Grekli bulunurken, Kraliçenin solunda ise sağ elinde mızrak olan, en soldaki iki figür savaşa hazırlanmaktadır. dizleri üzerine yere düşmüş, yaralı bir başka Amazon resmedilmiştir. En sağdaki grupta Sahnenin devamı olan b yüzünde bir Yunanlı ise iki eliyle ç ift ağızlı baltaya sarılmış tarafından omzuna kılıç saplanan Amazon, Grekliye hücum eden bir Amazona yer diz çökmüştür (Resim: 7). Bu grubun hemen verilmiştir. Sahnede savaş aleti olarak kılıç sağında, sağ elinde mızrak, sol elinde ise pelta kullanılmıştır. Mitolojik açıdan bakıldığında, bulunan iki Amazon, yandaşının öldürülüşünü savaş alanında Theseus yer almadığından tedirginlik içerisinde seyretmektedir. dolayı, muhtemelen Antiope grubun lideridir ve henüz kaçırılmamıştır. Antiope'nin bindiği Vazonun c yüzünde quadrigaya binmiş bir atın cepheden gösterilmesi, sanatçının Amazon, savaş alanına dolanmaktadır (Resim: derinlik verme açısından oldukça başarılı 8). Atların arkasında yer alan Yunanlı savaşa olduğunu gösterir. hazırlanmaktadır.
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 67 Resim 6: Volütlü krater a yüz -New York Müzesi (Dörig, J., "Die Frühe Klasik”, Die Griechische Kunts, München, 1984, 122,
Abb.166).
Aynı kabın d yüzünde ise mızrak darbesiyle Akhilleus-Penthesilea'nrn kırmızı figürde yere yığılan bir Amazon bulunmaktadır temsil edilen örneği, M.Ö. 500 tarihlerinden, (Resim: 9). Sağındaki soylu Yunanlıya, bir Berlin Ressamı'nın Citita Castellano'da Amazon saldırmaktadır. Theseus'un içten ve ele geçirilmiş ve New York'ta sergilenen solundaki yandaşının dıştan gösterilen kalkanı defne dalı ile süslenmiştir. Sanatçının birçok kalpisidir34 (Resim: 10). Vazonun üst figürü aynı sahneye sığdırması vazoda en gövdesine işlenen betim, figür ayrıntısındaki göze çarpan yeniliktir. Vazonun kulpları altına özensizlik ve sahneyi kullanma açısında denk gelen kısmında ağaç ve otların işlenmesi başarısızlıktan dolayı Akhilleus - Penthesilea olayın doğal bir ortamda gerçekleştiğini grubunun kırmızı figürdeki en erken örneği göstermektedir. olmalıdır. Sahnenin sol kısmında çıplak
resmedilen Akhilleus, sol elindeki yayına
yaslanmış yaralı Penthesilea'ya sağ elindeki
mızrağıyla saldırmaktadır. Akhilleus, savaş
donanımı olarak mızrak, miğfer, kılıç ve içten
gösterilen kalkan kuşanmıştır. Sağ bacağı
ve sağ göğsünün altından yaralanan miğferli
Penthesilea, khiton giymektedir. Sol elinde
yay olan kraliçenin duruş açısı Herakles-
Andromache vazo sanatında sıkça resmedilen
mücadelesini anımsatmaktadır. Penthesilea
aldığı darbelerinde etkisiyle sağ elini yukarı
kaldırarak Akhilleus'tan merhamet dilemesi,
sanatçının bu mücadele sahnesinin son Resim 7: Kraterin b yüzü evresini işlediğini göstermektedir.
68 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ Resim 8: Kraterin c yüzü
Sonuç
Antik kaynakların hiçbiri Amazonların öyküsünü başından sonuna kadar kesintisiz bir şekilde anlatmaz. Her biri konunun ilgi çeken kısmına değinip, bazı izahatlarla geçiştirmişlerdir. Amazonların iki kavmi, ayrı ve birleşmez tarihleriyle Yunan Mitolojisini güzelleştirmiştir. İlk önce Kuzey Afrika kıyılarında, kayıp bir adanın yerlileri olan Libya Amazonları gelir. Sonraki kavim ise Azak Denizi çevresinde ortaya çıkar ve Karadeniz'in güney kıyılarına yerleşir ve daha sonra da Anadolu'da imparatorluk kurarlar. Antik Çağda Libyalı Amazonlarla ilgili efsaneler az olmasına karşın, Anadolu Amazonları hakkında Resim 9: Kraterin d yüzü oldukça fazla efsane vardır. İki kavimde farklı zamanlarda Anadolu'da mücadele verir. Herakles her iki kavimle de savaşır. Ülkeleri Herakles tarafından istila edilenler Anadolu Amazonları'dır.
Siyah figürün ilk dönemlerinde Herakles- Amazonlar mücadelesi oldukça fazla işlenmesine karşın, geç dönemlerde Theseus ve Amazonların sevilerek resmedildiği görülmektedir. Antik kaynaklarda sıkça bahsedilen Akhilleus-Penthesilea Resim 10: Kalpis-New York Müzesi-M.Ö. 500- (Furtwängler, A.- Reichhold, K., Griechische Vasenmalerei, mücadelesini anlatan vazoların ise az olduğu München, 1932, 1, Taf. 6). görülmüştür.
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 69 Sanatçıların Herakles'in ve Akhilleus'un KAYNAKÇA VE NOTLAR Amazonomakhia'sını genelde şablondan çıkmış gibi tek düze işlemesine karşın, Theseus'un * Arş. Gör. Hüseyin M ETİN , Mehmet Amazonomakhia'sını oldukça değişik tarzda Akif Ersoy Üniversitesi, Fen-Edebiyat sunduğu görülmüştür. Bu da Ressamların Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, Burdur/ mitolojiyi değişik yorumladıklarını TÜRKİYE göstermektedir. e-mail: [email protected] Siyah figürde figürlerde elbiseler genelde 1 Erhat, A., Mitoloji Sözlüğü, Remzi Yunan özelliği gösterirken, kırmızı figürde Kitapevi, 2003, 32. sanatçıların doğulu öğeleri de kullandıkları görülmektedir. 2 Umar, Bilge., İlkçağda Türkiye Halkı, İnkılâp Kitapevi, İstanbul, 1999, 157.
3 Kabaağaçlı, C. Ş., Anadolu Efsaneleri, SUMMARY Bilgi Yanınevi, Ankara, 2001, 20.
The Amazons were a race of warrior 4 Heredotos, Herodot Tarihi, (Çev. women within Ancient Greek civilization. Müntekim Ökmen) T. İş Bankası Kültür Though their origins remain in dispute, the Yayınları, İstanbul, 2004, IV, 110-117. lands most connected to the Amazons are 5 Mascetti, M. D., The Song o f Eve: Libya, Thermiscrya, which is on the Anatolia Mythology and Symbols o f the Goddess, peninsula o f Turkey, and the Black Sea Simon & Schuster, 1990, 21; Grimal, P., region. To what extent the Amazons settled Mitoloji Sözlüğü, İstanbul, 1997, 61; into the Black Sea region has not been Cömert, B., Mitoloji ve ikonografi. Ayraç fully ascertained. Some sources say they Yayınları, Ankara, 1999, 75; Köhlmeier, reached as fa r south as Libya, some to the M.,Tanrıların Masalları, Yurt Yayınları, Anatolia peninsula, others as fa r west as the Ankara, 2001, 397; Erhat 2003, 32; Mongolian region o f Eurasia. These accounts Graves, R., Yunan M itleri, Say Yayınları, are further conflicted by the later Greek İstanbul, 2004, 443; Fink, G., Antik accounts o f the Amazons. According to the Mitolojide Kim Kimdir?, İlya Basım Yayın, Greek accounts, when the Greeks themselves İz-mir, 2004, 46; Bayladı, D., Mitoloji began to settle into the area of the black sea, Sözlüğü, Say Yayınları, İstanbul, 2005, they found no Amazons. There are several 53-54. myths surrounding the Amazons in Ancient 6 Derenberg, E - Saglio, E., Dictionnaire Greek mythology. These myths often involve des Antiquites Grecques et Romaines, a mythic hero, a battle, and later, a defeat Pa-ris, 1919,52; Can, Ş., Klasik Yunan of the Amazons. O f the three most known Mitolo-jisi, İnkılap Yayınları, İstanbul, myths were, the account Diodorus gives of 1997, 190; Grimal, 1997, 62; Cömert the Amazons in Atlan-tis, the twelve labors 1999, 75; Umar, 1999, 157; Necatigil, of Hercules, and Theseus and Penthesileia. Mitologya, Koç Yayınları, İstanbul, 2002, There are many other myths about the 144; Erhat, 2003, 32; Graves, 2004, Amazons, but the above are the main ones. 443; Bayladı, 2005, 54.
70 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 7 Kabaağaçlı, 2001, 20. 16 Thomson, 1995, 200.
8 Graves, 2004, 443. 17 Derenberg, E. -Saglio, E., Dictionnaire des Antiquites Grecques et Romaines, 9 Kabaağaçlı 2001, 21. Paris 1919, 52; Umar 1999, 158; 2000, 10 Grimal 1997, 61; Erhat 2003, 32; Boysal, 12. Y., Görsel îlyada, Ankara, 2004, 104; 18 Sicilya'lı Diodoros Gorgo'lar konusunda Graves 2004, 604. değişik bir yorum öne sürer: Gorgo'lar 11 Sobol, D. J., Yunan Mitolojisinde Amazonlar gibi savaşçı bir soy olduğunu, Amazonlar, Öteki-Açı, İstanbul, 1999, 36; Bayladı, 2005, 53. 19 Atlant'lara (Atlantis) yakınlarında bir ülkede yaşadıklarını, Amazonlar kraliçesi 12 Semiramis söylencesini esinlendiren Myrina'nın yönetimi altında Atlant'ları Ermenilerin ana tanrıçası ile ilişkiliydi. yendikten sonra, çeşitli sebeplerde Yunanlılar Amazonları Kafkasya'ya doğru Gorgo'lar ile savaşa itilmiş, Gorgo'lar izlerken, Artemis'in Kafkasya kökenli yenildikleri halde kısa sürede toparlanıp olduğunu benimseyen bir geleneği Amazonları püskürtmüştür. Sobol, 1999, izlemiş olabilir. Bir yer adı olan Kizkal'ah, 22-23; Erhat, 2003, 118. kız kalesi, bugün hala Ermenistan ve Azerbaycan'da topraktan setlerle kaplı 20 Thomson, 1995, 200; Umar, 1999, 158; tepeler için kullanılan yaygın bir addır. 2000, 12. Thomson, C., Tarih Öncesi Ege II, (Çev. 21 Bean, G. E., Eski Çağda Ege Bölgesi, Celal Üster), Payel Yayınları, İstanbul, (Çev. in ci Delemen), İstanbul, 2001, 22; 1995, 203. Bayladı, 2005, 54. 13 Kozanoğlu, M. T., Yunan Mitolojisi, Mitologya Yayıncılık, İstanbul, 1994, 22 Thomson, 1995, 202; Umar, 2000, 12 159; Thomson, 1995, 200; Can, 1997, 14. 172; Cömert 1999, 75; Umar 1999, 157; 23 Lethaby, W. R., "The Earlier Temple Kabaağaçlı 2001, 19; Carpenter, T., o f Artemis at Ephesus", Journal of Antik Yunanda Sanat ve Mitoloji, Homer Hellenistic Studies, London 1880, 1-37 Kitabevi, İstanbul, 2002, 127; Necatigil,
2002, 144; D'Andria, F., Hierapolis 24 Lethaby, 1880, 10. Arkeoloji Rehberi, Ege Yayınları, İstanbul, 2003, 232; Erhat, 2003, 32; 25 Umar, 1999, 160. Graves, 2004, 443; Schwab, Klasik Yunan 26 Kabaağaçlı, 2001, 29-30. Mitolo-jisinin En Güzel Örnekleri I-II, İlya Ba-sım Yayın, İzmir, 2004, 164. 27 Keraralı Nayarlar anaerkil toplum düzenini I. Dünya Savaşı sonrasına 14 Umar, 1999, 157; kadar korudular. Güzellikleri, özsaygıları 15 Umar 1999, 158; Karadeniz Kappadokia'sı, ve incelikleri dillere destan Nayar İnkılap Kitabevi, İstanbul, 2000, 12. kadınları, Brahminlerden (Brahman adı
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 71 verilen Hint rahiplerinin karıları) yani T., Antik Yunanda Sanat ve Mitoloji, aynı ülkenin ataerkil egemenlik altındaki (Çev. B. M. Ünlüoğlu), Homer Kitabevi, kadınlarından çok daha fazla sağlıklı bir İstanbul, 2002, 213, Res. 321; Boysal tipi temsil etmektedirler. Erkeklerle boy 2004, 104-106, Res. 62. ölçüşebilecek bir zeka, kişilik ve bedensel 31 Vegner, M., Duris, Münster, 1968, Abb. sağlamlık düzeyine erişmişlerdir. 20; Simon 1981,, Abb. 162; Boardman. Ehrenfels, O. R., Mother-Right in Indıa, J., Siyah Figürlü Atina Vazoları (Çev. G. Oxford, 1941, 58-59. Er-gin), Homer Kitabevi, İstanbul, 2002,
27 Pumpf, A., Malerei Und Zeichnung Der Res. 298; Brinkmann, 2003, 139, Abb. Klassischen Antike, Berlin, 1953, Taf. 5; 18-11. Bothmer. D. W., Amazons in The Greek 32 Buschor, E.,Griechische Vasen, München, Art, Oxford, 1957, 1, Pl. 1; Dörig, J., "Die 1940, 195, Abb. 214; Bothmer 1957, 165, Frühe Klasik", Die Griechische Kunts, Pl. 74-2; Beazley, J. D., A ttic Red Figüre München, 1984, 82, Abb. 131. Vase-Painters, Oxford, 1963, 429; Richter, G. M. A., Perspective in Grek 28 Kahramanların Amazonlar ile yaptığı And Roman Art, London, 1971, 23, Fig. savaşların mitosu için bakınız: Metin, H., 89; Dörig 1984, 122, Abb. 167. Attika Seramiğinde Dört Büyük Mitolojik
savaş Betimi, Yayınlanmamış Yüksek Li 33 Richter, G. M. A., Red Figüred Athenian sans Tezi, Erzurum, 2007. Vases in the Metropolitan Museum of Art, Oxford, 1936, 126-127, Pl. 97-98; 29 Laurinsich, L., "Museo Cıvıco Dı Bologna", Dörig, 1984, 122, Abb. 166. Cospvs Vasorvm Anqvorvm, Fas. 1, Bologna,
1930, 1, Tav. 3; Brinkmann, V., "Herakles 34 Furtwangler, A.- Reichhold, K., in der Schlacht der Olympischen Götter Griechische Vasenmalerei, München, gegen die Giganten", Herakles, München, 1932, 1, Taf. 6; Richter, 1936, 38, Pl. 16; 2003, 128, Abb. 18-3. Bothmer, 1957, 144, Pl. 70-1; Beazley, 1963, 140; Cardon, C. M., "TheGorgos 30 Robertson, M., A History of Greek Art II, Cup", American Journal of Archaeology, Combridge University Press, 1975, Fig. Vol. 83, 1979, Pl. 26, Fig. 14; Schefold, K- 40c; Simon, E., Die griechischen Vasen, Jung, F., Die Sagen Von Den Argonauten, München 1981, Abb. 75; Dörig, 1984, Von Theben, Und Troia, in der Klassischen 104, Taf. 14; Pedley, J. G., Greek Art, und Hellenistischen Kunts, München, Combridge, 2001, Fig. 6.70; Carpenter, 1989, 241-242, Abb. 217.
72 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ HALİKARNASSOS TONOZLU MEZAR GRUBU
Güner ÖZLER*
ÖZET zengin aileler vardı. Söz konusu mezarlar bu ailelerin sülale mezarlığı olmalıdır. Halikarnassos'da Myndos Kapı önünde bazı Birçok kez tahrip edilmiş olmalarına mezar yapıları bulunmaktadır. 10 yıl önce rağmen yine de içlerinden küçük buluntular kazılmış olan bu mezarlar Geç Roma Çağına çıkmıştır. Bu mezarların benzer örneklerine aittir. Her biri anıt mezar niteliğinde ve Güney Anadolu'daki Kilikia Bölgesi'nde görkemli olan bu mezarlar vaktiyle oldukça de rastlanmaktadır. Burada önemli olan önemli olmalıydı. Bunlardan bazıları önlerinde Halikarnassos'da da karşılaştığımız bu mezar mozaik döşemeye sahiptirler. Olasılıkla M. tipinin Roma Çağı ölü gömme geleneklerine S. 4. yüzyılda Halikarnassos'da oturan bazı yapacağı katkıdır.
Plan 1: Halikarnassos kent planı (Wagner&Debes).
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 73 Plan 2: Halikarnassos tonozlu mezar grubunun vaziyet planı
Halikarnassos tonozlu mezarlarının bugünkü yeri Bodrum İlçe merkezinde, Eski Çeşme Mahallesi, Gümbet Mevkii'ndedir. Burası antik kentin batısında sur dışında kalan bir alandır. Myndos Kapı olarak da adlandırılan Hellenistik Dönem kent kapısının hemen kuzeybatısındadır (Plan: 1). Bugün L'ambiance Hotel bahçesinde yer almaktadır (Plan: 2). Söz konusu mezar yapılarının kazısı Turkcell-Ericcson Sur Restorasyonu Projesi kapsamında 1-21 Ekim 1998 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir. Kazı sonrası restorasyonları ve çevre düzenlemesi de yapılmıştır1.
Halikarnassos'un bu kuzey kapısının yakınında bugün modern mezarlık bulunmaktadır. Ayrıca bu bölgeden geçmiş yıllarda Bodrum Müzesi'ne kazandırılan birkaç mezar stelinin varlığı da bilinmektedir. Dolayısıyla geniş bir kesimde modern iskan altında kalmış olan bu alanın, tarihi süreç içinde uzun bir süre nekropol alanı olarak kullanıldığını düşünmek yersiz olmayacaktır. Söz konusu mezarlar Halikarnassos'u ziyaret eden 19. yüzyıl gezginleri ve 20. yüzyıl araştırmacıları tarafından da önemsenmemiş olmalıdır2. Çünkü bu yüzyıllara ait hiçbir kaynakta söz konusu mezarlardan tam olarak Resim 1,2,3,4: Halikarnassos tonozlu mezar grubundan genel bahsedilmemiştir. görünümler
74 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ Bu mezar yapılarının mimari özelliklerine değinmeden önce söz konusu mezar grubunun bulunduğu alanın coğrafi açıdan bir değerlendirmesini yapmak yerinde olacaktır. Şüphesiz burada en önemli yapı Myndos Kapı'dır. Onun doğusundaki alan güney batıya bakan bir yamaçtı. Bu yamaç işlenmesi kolay olan volkanik bir kayaç tabakasından oluşmakta idi. Burası mezar yapımına uygun olmasına rağmen kentin kapısından biraz Resim 6: 2 No.lu Mezar Yapısı uzak kalıyordu. Bu tonozlu mezar yapıları grubu bilinçli bir biçimde kent kapısına yakın 1 No.lu Mezar Yapısı bir konumda oluşturulmuştur. Kent kapısı noktasından bakıldığında mezarların hepsi Konum olarak Myndos kapıya en yakın bir alanda ve grup halinde görülmektedir. olan mezar yapısıdır. S ırt sırta vermiş iki Ancak mezarlardan birçoğu giriş yönü ayrı mezar olarak oluşturulmuştur. En altta dikkate alındığında arka kısımlarını Myndos Kapı'ya dönmüşlerdir. Burada çoğu zaman temel seviyesinde yer alan rektagonal bloklar birbirinin aynı gibi görünen ve yan yana duran ana kayaya oturmuştur. Blokların düzgün mezar yapıları nekropol içindeki bir meydan bir biçimde oturtulması için ana kayaya veya sokağa bakıyor olmalıydılar (Resim: yerleri açılmıştır. Bu tek sıra rektagonal 1)3. Yapılan kazı sonucu burada 17 mezar yapısı ve onlara bağlı 31 kripta (gömüt odası) bloklar üzerine moloz taş ve kireç harç ile tespit edilmiştir. Ancak Antik Dönemde tonozlu bir üst mekan oluşturulduğu yapının ve günümüze kadar olan süreçte bu mezar genel görünüşünden bellidir. Ancak tahribat yapıları defalarca tahrip edilmiştir. Tahribat nedeniyle gerek tonozlu üst mekan, gerekse sadece kripta içlerindeki ölü hediyelerinin daha altta yer alması gereken kripta kısmı alınması anlamında değildir. Aynı zamanda mevcut mezar yapılarının mimari olarak da korunamamıştır. Burada kazı sırasında tam olarak tanınamaması veya yok olup gitmesi herhangi bir buluntuya rastlanmamıştır anlamında da bir tahribat söz konusudur. (Resim: 5).
Resim 5: 1 No.lu Mezar Yapısı Resim 7: 2 No.lu Mezar Yapısı
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 75 3 No.lu Mezar Yapısı
Bu mezar yapısı oldukça iyi korunmuştur. Tonozlu bir üst mekan, onun altında yan yana duran iki kripta ve bunların önünde çok geniş olmayan bir ön avludan oluşmaktadır. Gerek üst tonoz ve gerekse kriptalar moloz taş ve kireç harçtan oluşan bir duvar örgüsüne sahiptir. Üst tonoz arka duvarı üzerinde 0.30 m. x 0.46 m. ölçülerinde içe doğru bakan dikdörtgen bir niş bulunmaktadır. Bu kısımda nişin alt kenarı hizasında tüm duvar boyunca bir silme yer alır. Yine bu mekanda, yani üst tonozda silme ile yaklaşık aynı hizada 1.40 m. uzunluğunda karşılıklı olarak yatay uzanan, ahşap hatıllar için açılmış yuvalar bulunmaktadır. Kriptalarda ölü yatağı Resim 8: 3 No.lu Mezar Yapısı ve hareket çukuru bellidir. 3 No.lu mezar yapısına cepheden bakıldığında soldaki 2 No.lu Mezar Yapısı kriptanın in situ duran lento bloğunda tam olarak okunamayan bir yazıt4 mezar sahibi Bu mezar yapısında üstte yer alması ve sülalesi ile ilgili olmalıdır. Bu mezar yapısı gereken tonozlu mekan korunamamıştır. bir diğer özellik olarak bir ön avlu ve onun Korunan kalıntıların moloz taş ve kireç harç zemininde bir mozaiğe sahiptir. Burası 1.20 ile oluşturulduğu görülmektedir. Burada yan m. x 1.80 m. ölçülerinde dikdörtgen bir alanı yana duran dikdörtgen planlı iki kripta vardır. kaplamaktadır. Bir av sahnesi işlenmiştir. Bu kriptalar bir ölü yatağı, ölü hediyelerinin Önde hızla kaçmakta olan bir geyik, konulacağı zeminden yükseltilmiş bir alan ve başını arkada onu kovalayan av köpeğine hareket çukurundan oluşmaktadır. Kazı sonucu doğru çevirmiştir. Yakalanma heyecanı ve buradaki kripta içlerinden üç unguentarium koşması nedeniyle geyiğin ağzı açık ve dili ve iki kandil ele geçirilmiştir (Resim: 6-7). dışarıdadır. Hemen arkada yer alan erkek av köpeği de yine ağzını açmış ve geyiği sol arka bacağından ısırmak üzeredir. Olayın doğada gerçekleştiği arka planda yer alan bir ağaç ve sahnenin zemininde tasvir edilen iki ayrı bitki motifleriyle anlatılmıştır. Burada renk olarak fon beyazdır. Çerçeve siyah işlenmiştir. Geyikte turuncu renk hakimdir. Geyiğin kenar çizgileri tek sıra kırmızı tessera ile oluşturulmuştur. Benekler oldukça gerçekçi bir biçimde siyah ve beyaz Resim 9. 3 No.lu mezar yapısının yan cephe görünüşü tesseralarla vurgulanmıştır. Av köpeği ise
76 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ siyah ve grinin tonları ile oluşturulmuştur. Boynundaki kalın tasma cam boncuklu olmalıdır. Onun ön bacaklarının gövdeye birleştiği yerden dolanarak kürek kemikleri üzerinde düğümlenen bir başka bağı daha vardır. Bağda ve tasmada kırmızı ve turuncu renk tesseralar kullanılmıştır. Bu mezar yapısının dikkati çeken bir diğer yönü dış yan cephelerinin sıvanmış olmasıdır. Yan cephelerdeki sıva üzerinde görülen birbirine Resim 10: 3 No.lu mezar yapısının yan cephesindeki sıva yakın dikine üç çizgi vardır. Çizgiler 1.40 izleri m. aralıklarla yinelenmektedir ve böylece yana duran, moloz taş ve kireç harçla örülmüş mimari bir dekorasyon şeması oluşturulmuş duvarlara sahip iki kriptanın varlığı kesindir. görünmektedir. Yapılan kazı sonucu bu 3 no.lu Ön cephe daha düzgün rektagonal bloklarla mezardan hiçbir buluntu ele geçmemiştir oluşturulmuştur. Mezar cephesine göre (Çizim: 1, Resim: 9-14). soldaki kripta girişinde zeminde yer alan iki ayrı rektagonal andezit blok üzerinde üç kenet oluğu bulunmaktadır. Dikdörtgen planlı kriptalarda ölü yatağı ve hareket çukuru 4 No.lu Mezar Yapısı belli olmaktadır. Burada da yine bir ön avlu En kötü korunmuş mezarlardan biridir. mevcuttur. 1.40 m. x 2.00 m. ölçülerindeki Burada üçerli iki sıra halinde yer alan düzgün ön avluda var olması gereken mozaik vaktiyle dikdörtgen bölmeler yer alır. Bu bölmeler tahrip olmuş olmalıdır. Bu ön avluda zeminde sadece mozaiğin oturacağı, moloz taş ve birbirinden ince bir harçlı tuğla ve kimi yerde kireç harç ile düzlenmiş bir zemin vardır. moloz taş-kireç örgüsü ile ayrılmaktadırlar. Söz konusu mezar yapısından iki kandil ve Bölmeleri oluşturan izler zemin seviyesinden çok sayıda kandil parçası ele geçmiştir. 0.30 m. kadar yükselmişlerdir. Kazı sonucu Kuzey yöne doğru devam eden izler burada her bir bölmenin aynı yükseklikte ele bir mezar yapısının daha olabileceğini geçirilmiş olması ilgi çekicidir. Ayrıca burada düşündürmektedir (Resim: 17-18). her bir bölme görünen haliyle birer kripta izlenimi yaratmaktadır. Ancak bu kesin değildir. Mezar yapısının kuzeybatı duvarının iç kısmındaki izler sanki burada daha önceden var olan tonoz kalıntılarına işaret etmektedir. Kazı sırasında bu alanda herhangi bir küçük buluntu ile karşılaşılmamıştır (Resim: 15-16).
5 No.lu Mezar Yapısı
Üstte var olması gereken tonozlu mekan Resim 11: 3 No.lu mezar yapısının ön avlusundaki mozaik korunamamıştır. Görünen kalıntılardan yan
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 77 kalıntılardan anlaşılmaktadır. Giriş kısmını oluşturan ön cephe daha düzgün bloklarla inşa edilmiştir. Tek bir kriptası vardır. Kripta dikdörtgen planlı, moloz taş ve kireç harç ile oluşturulmuştur. İçerisinde ölü yatağı ve hareket çukuru bellidir. Kazı sonucu herhangi bir buluntu ele geçirilmemiştir (Resim: 19 22).
Resim 12: 3 No.lu mezar yapısının krip ta lentosundaki yazıt 8 No.lu Mezar Yapısı
6 No.lu Mezar Yapısı Tonozlu, birbirine bitişik iki üst mekan ve onların altında ikişer tane olmak Üstte tonozlu bir mekanın var olup olmadığı üzere toplam dört kriptadan oluşan bir tam olarak anlaşılamamaktadır. Giriş kısmını mezar yapısı uygulaması vardır. Görünen oluşturan ön cephe daha düzgün bloklarla kalıntıları ile inşa sisteminde moloz taş ve inşa edilmiştir. Tek bir kriptası varıdır. kireç harç dışında herhangi bir malzeme Kripta dikdörtgen planlı olup, moloz taş ve kullanılmamıştır. Kriptanın iç zeminleri kireç harç ile oluşturulmuştur. Üstü düz düz bırakılmıştır. Kriptanın girişlerindeki örtülüdür. İçerisinde ölü yatağı ve hareket tahribat nedeniyle bu kısımların detayları çukuru bellidir. Kazı sonucu burada herhangi tam olarak anlaşılamamaktadır. Kazı sonucu bir buluntu ile karşılaşılmamıştır (Resim: 19). herhangi bir buluntu ele geçmemiştir (Çizim: 2, Resim: 23).
7 No.lu Mezar Yapısı 9 No.lu Mezar Yapısı 6 No.lu mezar yapısı ile yan yana durmaktadır. Üstteki tonozlu bir mekanın Bu mezar yapısında tonozlu üst mekanın varlığı sadece çok az bir kısımda korunan var olup olmadığı tam olarak belli değildir. Sağlama yakın vaziyette korunmuş kriptalarda örgü sistemi yine moloz taş ve kireç harçtan oluşmaktadır. Burada dikdörtgen planlı, yan yana üç kripta bulunmaktadır. Ortadaki kripta tonoz örtülü olarak inşa edilmişken yandaki iki kriptanın düz üst örtüye sahip olduğu dikkati çeker. Her üç kripta da dikdörtgen planlıdır. İçlerinde ölü yatağı ve hareket çukuru bellidir. Kazı sonucu mezar buluntusu
Resim 13: 3 No.lu mezar yapısının tonozlu üst mekan iç olarak çok miktarda kandil ve Unguentarium görünüşü ele geçmiştir (Çizim: 3, Resim: 24).
78 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 10 No.lu Mezar Yapısı
Tonozlu üst mekanı iyi korunmuştur. Bu üst mekandaki örgü sistemi yine moloz taş ve kireç harçtan oluşmaktadır. Dikdörtgen planlı tek bir kripta dışta her yönden düzgün rektagonal bloklarla örülmüşken, iç kısımda moloz taş ve kireç harçla oluşturulmuş bir örgü sistemi uygulandığı görülür. Kripta yan uzun kenarlarında karşı 11 kl ı o larak duran di kdörtgen nişler, ölü hediyeleri için ayrılmıştır. Kripta üst örtüsü düzgün, yassı blokların yan yana Resim 14: 3 No.lu mezar yapısının kripta iç görünüşü dizilmesi ile oluşturulmuştur. Bu yassı bloklar aynı zamanda tonozlu üst mekanın kireç harçla oluşturulmuş bir örgü sistemi da zemininin bir parçasıdır. Mezarda çok vardır. Kripta yan uzun kenarlarında karşılıklı miktarda buluntu ile karşılaşılmıştır. Bunlar olarak duran dikdörtgen nişler ölü hediyeleri için ayrılmıştır. Bu mezarda herhangi bir unguentariumlar, terracotta figürinler ve buluntuya rastlanmamıştır (Resim: 29-30). çeşitli kaplardır (Resim: 25-27).
13 No.lu Mezar Yapısı 11 No.lu Mezar Yapısı Tonozlu üst mekan korunamamıştır. Ancak Oldukça kötü korunmuştur. Tonozlu üst izlerden var olduğu bellidir. Moloz taş ve mekanın var olup olmadığı tam olarak belli kireç harçla örülmüş ve kısmen korunmuş değildir. Moloz taş ve kireç harçla örülmüş kriptada ölü yatağı ve hareket çukuru vardır. ve kısmen korunmuş kriptada ölü yatağı Kripta girişinde söve olarak kullanılmış in- ve hareket çukuru vardır. Kripta girişinde situ iki rektagonal andezit blok durmaktadır. söve olarak kullanılmış in-situ iki rektagonal Kripta'nın tonoz biçimli üst örtüye sahip mermer blok durmaktadır. Kripta'nın tonoz olduğu kalıntılardan belli olmaktadır. biçimli üst örtüye sahip olduğu kalıntılardan Kazı sırasında herhangi bir buluntuya belli olmaktadır. Kazı sırasında herhangi bir rastlanmamıştır (Resim: 31). buluntuya rastlanmamıştır (Resim: 28).
12 No.lu Mezar Yapısı
Yakın zamana kadar üstteki tonozlu mekan ev olarak kullanılmıştır. Bu nedenle ön cephesi kapatılmış, sadece bir kapı açıklığı bırakılmıştır. Dikdörtgen planlı tek bir kripta dışta her yönden düzgün rektagonal
bloklarla örülmüşken iç kısımda moloz taş ve Resim 15. 4 No.lu mezar yapısı
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 79 kriptalar grubun diğer diğer mezarlarına ait olanlardan farklı olarak daha büyük boyutludurlar. Kripta girişleri ikişer basamaklı birer merdivenle sağlanmıştır. Böylelikle kriptaların toprak seviyesinden daha aşağıda oluşturuldukları dikkati çekmektedir. Onlardan güney tarafta olanı ince tabaka tuğlalarla oluşturulan harçlı bir örgüyle ikiye bölünmüştür. Böylece kriptada
Resim 16. 4 No.lu mezar yapısından detay görünüş oluşan iki bölmeden giriş tarafında olanında öncelikle haç biçimli bir hareket çukuru oluşturulmuş, köşelerde meydana gelen kare 14 No.lu Mezar Yapısı planlı alanlarda 0.30 m. yüksekliğinde moloz taştan ve kireç harçtan örülmüş yükseltiler Vaktiyle var olduğu tahmin edilen tonozlu elde edilmiştir. Bu benzer izlere kuzey yöndeki üst mekan tahrip olmuş görünmektedir. kriptada da rastlanması iki farklı düşünceye Kripta dışta her yönden düzgün rektagonal sahip olmamıza neden olmuştur. Kriptada bloklarla örülmüşken iç kısımda moloz taş ve arkada kalan bölme gömüt için ayrılmış bir kireç harçla oluşturulmuş bir örgü sistemi yer olarak planlanmış olabilir. Böylece öndeki vardır. Kripta yan uzun kenarlarında karşılıklı bölme ise ölü hediyelerinin ve sunularının olarak duran dikdörtgen nişler ölü hediyeleri konacağı alan olarak düşünülmüş olmalıdır. için ayrılmıştır. Bu mezardan bol miktarda Bir başka olasılık ise bölmelerden her ikisinin unguentarium, düz ağızlı ve enine yivli gövdeye de gömüt için kullanılmış olabileceğidir. Ya sahip bir oinochoe, oldukça fazla sayıda kandil da acaba girişe göre önde yer alan kısımlar ve kandil parçası ele geçirilmiştir (Resim: 32 kremasyon gömüt için mi ayrılmıştı? Bu durumu 33). anlamak zordur. Bu her iki kriptadaki farklı uygulamayı şimdilik mezarın kullanımından sonraki dönemlerde yapıldığını düşünmek akla 15 No.lu Mezar Yapısı yatkın gelmektedir.
Yan yana duran iki kripta ve önünde mozaikli Bu mezar yapısında önde her iki kripta tabana sahip ön avludan oluşmaktadır. Burada genişliğince uzanan mozaik tabana sahip bir ön avlu bulunmaktadır. Burada zemin kriptalardan yukarıdadır. Dikdörtgen planlı olarak uygulanmış olan mozaik kazı öncesi üzerine tüpgaz tankı konduğu için kısmen tahrip olmuş durumdadır. Bu mozaiğin ana konusunu en içteki pano oluşturmaktadır. Burada korunan alanda görülebilen tasvirler; ortada krater benzeri bir saksı ve onun içinden çıkarak panoyu dolduran asma dalları Resim 17: 5 No'lu mezar yapısı ve yaprakları yer alır. Saksının üst kısmında
80 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ çevreleyen dış şeritte ise beyaz renkli bir astragal (inci dizisi) tasvir edilmiştir. Mozaiği tamamlayan en dıştaki çerçeve ise yonca yapraklı ranke (kıvrık dal)'den oluşmaktadır.
Burada her bir kıvrımda yonca yaprakları başarıyla gösterilmiştir7. Söz konusu bu mozaiğe genel olarak bakıldığında beyaz tesseralarla yapılan fon üzerinde mavi, yeşil, sarı, kırmızı ve siyah renk tesseralarla kaliteli Resim 18: 5 No.lu mezar yapısı bir işçilik oluşturulduğu kabul edilmelidir pano içinde sağda ve solda karşılıklı olarak (Resim: 34-38). duran iki kuş büyük olasılıkla güvercindir. Güvercinler önlerindeki birer salkımdan üzüm yemektedirler. Bu ana panonun her iki yan kenarındaki dikdörtgen
Emblema5 kısmında uçlarında yonca yaprağı bulunan ve birbirine çapraz duran Thrysoslar yer almaktadır6. Bunlar ortalarından birer fiyongla bağlanmışlardır. Fiyongların bağlanış şekilleri birbirlerinin tam tersidir. Emblema'daki Resim 20: 7 No.lu mezar yapısının kripta girişi bu tasvir biçimi ortadaki ana pano ile de bağlantılıdır. Ana pano ve emblematayı 16 No.lu Mezar Yapısı
Görünen ve ortaya çıkan mevcut kalıntılardan bu mezar yapısının tonozlu bir
üst mekanı ve altta iki kriptası olduğu belli olmaktadır. Yapı moloz taş ve kireç harçla oluşturulmuştur, fakat alt kısımlarda yer yer düzgün rektagonal blokların kullanıldığı görülmektedir. Kazı sonucu burada herhangi Resim 19: 6 ve 7 No.lu mezar yapısı bir buluntu ele geçmemiştir (Resim: 39).
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 81 bir kısmı eski bir yapının duvarı altında kalmıştır. Görünen kısmı ile bu mozaik iç içe iki çember ve onları çevreleyen kareden oluşmaktadır. İçteki küçük çember içinde bir rozet motifi işlenmiştir. Dış çemberden iç çembere doğru dikine uzanan birbirine paralel çizgiler üzerinde sarı-kırmızı ve siyah-beyaz renklerin dönüşümlü kullanılması ile oluşan balık pulu motifi vardır. Burada dış çember ile kare çerçeve köşeleri arasında Resim 21: 7 No.lu mezar yapısının kripta dıştan görünüşü kalan boşluklarda tek bir yonca yaprağı motifi işlenmiştir. Bunların da dışında yer alan ve 17 No.lu Mezar Yapısı sadece mozaikli tabanın kriptalara bakan Tonozlu üst mekanı korunamamıştır. yönünde korunabilmiş olan ranke motifi de Yapı görünen haliyle yan yana iki kriptadan her bir kıvrım ucunda gri ve siyah tesseralarla oluşur. Kriptaların içlerindeki ölü yatağı yarı yarıya oluşturulmuş yonca yaprağı ile ve hareket çukurları bellidir. Kriptalara sonlanmaktadır. Kazı sırasında burada başka cepheden bakıldığında rektagonal bloklarla herhangi bir buluntuya rastlanmamıştır düzgün bir görünüm oluşturulmaya çalışıldığı (Resim: 40-41). dikkati çeker. Onun önünde 1.60 m. x 2.00 Halikarnassos'daki bu tonozlu mezar m. ölçülerinde mozaikli tabana sahip bir grubunun bulunduğu arazi düz bir konumdadır. avlu bulunmaktadır. Buradaki mozaiğin Onlar yakından incelendiğinde, dizilişleri itibarıyla belli bir düzende oluşturulmaya çalışıldıkları dikkati çeker. İlk bakışta çoğu birbirine bitişiktir. Mezarlar bir kayaya oyulmamışlar veya sırtları bir yamaca dayanmamıştır. Gruptaki mezar yapıları en az iki farklı dönem içinde inşa edilmiş olmalıdırlar. İnşa dönemlerindeki farklılığa rağmen mezar boyutlarında çok büyük farklılıklar görülmemektedir. İlk aşamada mezar yapılarından bazıları birbirinden ayrı duran anıtlar olarak görülmelidir. 16 ve 17 No.lu mezar yapılarının aralarında yer alan yaklaşık 1.40 m. boş alan bunun en önemli kanıtıdır. Yönleri güneydoğuya bakan ve yan yana bir sıra halinde gözüken 10-14 No.lu mezar yapıları da onların serbest duran anıt mezar özelliği taşıdığını belgeleyecek bazı gözlemlerde bulunmamızı sağlamıştır. Bu Resim 22: 7 No.lu mezar yapısının kripta içten görünüşü sırada 11 ve 13 No.lu mezar yapıları sonraki
82 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ fark çok büyük değildir. Mezarlar arasında tonozlu mekan ve Kripta her ikisi birlikte korunamamış örnekler de vardır. Buna rağmen temeller bellidir. Bu mezar grubunda tonozu korunmuş ya da korunmamış olması fark etmeksizin Kripta tekli, çiftli, üçlü ve dörtlü örnekler olarak karşımıza çıkar.
Tahrip olmuş durumlarıyla bakıldığında bunlardan bazılarının üst kısımlarında Resim 23: 8 No.lu mezar yapısı tonoza sahip olup olmadıkları bile tartışma konusu olmaktadır. Gruptaki mezarlardan bir dönemde aralara yerleşerek sırayı özellikle 5, 6, 9, 11 ve 13 No.lu mezar tamamlamışlardır. Aslında ilk dönemde 10, yapıları tonozlu üst mekana sahip değilmiş 12 ve 14 No.lu mezarlar birbirinden bağımsız hissi uyandırmaktadırlar. Bu durum 9 No.lu durmaktaydı. Ancak daha sonraki dönemlerde mezarda daha da bellidir. Çünkü bu mezar bu üç mezar yapısının aralarına 11 ve 13 yapısında yan yana üç kripta bulunmaktadır. No.lu mezarlar da eklenerek aradaki boş Yaklaşık 5 m. yi aşan cephe uzunluğu alanlar değerlendirilmiş ve böylece mezarlar nedeniyle yan yana duran üç kriptayı tek bir birbirine bitişik gibi görünür hale gelmişlerdir. üst tonozla aşmak mümkün görünmemektedir. Ayrıca bu sıradaki mezar yapılarının mimari Buraya 8 No.lu mezarda olduğu gibi yan yana karakterleri incelendiğinde onlarda dikkati iki üst tonoz yapılmış olsa bu sefer ortadaki çeken birkaç özellik vardır. 10, 12, ve 14 No.lu kriptanın üzerine tonoz yan duvar ağırlığı mezarlarda açık bir biçimde görüldüğü gibi geleceği için mimariye aykırı bir durum ortaya onlardan birçoğunda kriptalar dış k ısımlarında çıkmaktadır9. düzgün rektagonal bloklarla oluşturulmuştur.
Pembemsi kahverengi renkte andezit ve grimsi Her bir üst tonoz altındaki kripta sayısı beyaz renkte mermer bloklar dönüşümlü değişmektedir. Bunda da temel etken mezar olarak kullanılarak bazı mezarlarda kripta da sahiplerinin özel isteği olmalıdır. Kriptaların vurgulanmak istenmiştir. Bu bloklardan bir görüntüsü oldukça alçaktır. Hiçbir örnekte kısmı surdan ve Myndos Kapı'ya ait kulelerden kripta yüksekliği 1.40 m. yi geçmez. Tüm alınarak burada kullanılmış olmalıdır8.
Gruptan sadece 1 No.lu mezar sırt sırta durur vaziyette inşa edilmiştir. Yan yana duran her bir mezar yapısında mekanların duvarları ayrıca oluşturulmuş görünmektedir. Mezarların birbirleri arasında zemin seviyesi olarak hemen hemen hiçbir kot farkı görülmez. Mezarlar altta bir ya da birkaç Kripta ve onun üzerinde çoğunlukla bir tonozlu mekana sahip olarak inşa edilmişlerdir. Korunan Resim 24: 9 No.lu mezar yapısı Kripta ve üst tonoz yükseklikleri arasındaki
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 83 örneklerde kripta iç uzunlukları 2 m. den uygulaması belli bir dönemde tamamen terk fazladır. Gerek dörtgen bloklarla çevrelenmiş edilerek bu yeni uygulama tercih edilmiş de kriptalarda, gerekse bu temini sağlayamamış olabilir. Ancak bu sefer de problem kriptanın örneklerde en azından kripta cephesinde, sonraki kullanımlarında kapıyı yeniden açmada alçak söve ve lentoların düzgün dörtgen çekilen zorluk olduğu kesindir. bloklarla oluşturulduğu görülür. Ele geçen tüm kapı bloklarının kripta iç kısımlarına Kripta içlerinin ölü yatağı, hareket çukuru, bakan bölümlerinde daha dar oluşturulduğu veya niş gibi detaylara sahip olup olmaması gözlenmektedir. Böylece kapıya iç kısma dönem özelliği olabileceği gibi tamamen isteğe doğru daralan bir görüntü verilmiştir. Bu bağlı bir uygulamanın da sonucu olabilir. Kripta yapım şeklinde amaç kapı kapalıyken dışarıdan içlerinde uzun kenarlarda karşılıklı olarak, bakıldığında söve ve lento bloklarıyla aynı yaklaşık ortaya gelecek noktada nişlere sahip hizaya gelerek bir bakıma kapıyı gizleyen bir mezar yapıları 10, 12 ve 14 No.lu mezarlar görüntü oluşturmasıdır. Bazı kapı bloklarının olarak karşımıza çıkar.
4 ve 15 No.lu mezar yapılarında diğer mezar yapılarından farklı olarak tuğla ve harç yardımıyla oluşturulmuş bölmelerin ne tür bir işlevi olduğunu anlamak zordur.
Kriptalardan hiç birinde tam olarak kaç gömüt olduğu anlaşılamamıştır. 10 No.lu mezar yapısının ön kısmında kripta dışında yapılmış birkaç gömüte de rastlanmıştır. Ayrıca her bir kriptada kapı yapısı lento, söve ve kapağıyla özenli bir biçimde oluşturulmaya çalışılmıştır. 2 No.lu mezar yapısının kuzeydeki kripta giriş lentosu üzerinde gruba ait tek yazıt olarak in-situ bir biçimde ortaya çıkar. Fakat en önemli özellik 3, 15 ve 17 No.lu mezarların ön kısımlarında mozaikli bir avluya sahip olmasıdır. Belki 5 No.lu mezar da yaklaşık 3 Resim 25: 10 No.lu mezar yapısı No.lu mezarla benzer ölçülerde bir ön avluya kenarlarında görülen horasan harç izi onların sahip olması nedeniyle önünde mozaiği vardı. kapatıldıktan sonra iyice sağlamlaştırıldığını 15 No.lu mezarda mozaik zemine sahip ön avlu gösterir. Bu yöntem olasılıkla mezar aynı mezarın kripta zemininden daha yukarıda soygunculuğuna karşı alınan bir önlem olmalıdır. kalmaktadır. Takip edilebilen kalıntılardan Çok yaygın olarak kullanılan sürgülü kapı her ön avlunun önünün açık bırakıldığı uygulaması bu mezarlarda kullanılmamıştır. bellidir. Mozaik boyutlarını oluşturmada yan Onlardan hiçbirinde sürgülü kapı olabilecek yana duran kriptaların önlerindeki avlunun bir ize rastlanmaması şaşırtıcıdır. Bu yaygın genişlikleri dikkate alınmıştır. Buradaki ve kullanılışlı olduğu bilinen sürgülü kapı mozaiklerde işlenen konular birbirinden
84 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ farklıdır. Bu mozaikler teknik ve kalite açısından oldukça iyi durumdadırlar10. Her üç mozaik örneğinde de renk açısından mavi, turuncu ve beyaz renklerin başarılı bir biçimde kontrast oluşturulmasıyla sahnelerin işlendiği dikkati çeker.
Mezarlarda tonozlu mekanlardan bazıları çökmüş veya tahribat sonucu yok olmuş durumdadır. Bu üst tonozların kripta kapısı yönündeki kısımları açıktır. Korunan Resim 26: 10 No.lu mezar yapısının tonozlu üst mekan örneklerde tonoz oluşturmada yine moloz taş görünüşü ve kireç harç başarılı bir biçimde kullanılmıştır. Ayrıca yer yer düzensiz lokal kayraktaş odaları gerçekten de soygunlara karşı toprak bloklar da görülmektedir. Tonoz oluşturma altında mı durmakta idi. Ancak bu sefer de amacıyla kullanılan ahşap kalıp izleri yaklaşık mozaikler hiçbir biçimde görülemeyecekti. her üst tonozda bellidir. Böylece kriptalar Tüm mezarlarda inhumasyon gömü üstünde bir mekân yaratılmıştır. Ancak bu tekniği kullanılmış olmalıdır. Roma döneminin mekanın işlevini tam olarak anlamak zordur. sonlarında hristiyanlığın topluma hakim İlk akla gelen ölü için yas tutanların ağıtları olmasıyla birlikte kremasyon uygulaması ve diğer törenleri için olduğudur. Grupta ortadan kalkmıştır. Soyulmuş olmalarına bu kanıyı en iyi destekleyen 3 No.lu mezar rağmen bazı mezarlardan seramik eserler yapısıdır. Bu mezar yapısının tonozlu üst bulmak mümkün olmuştur. Çoğu kırık olmak mekanının arka duvarının iç kısmındaki niş ve üzere çok sayıda kandil, gövde formları ayrıca yan uzun kenarlarında yer alan ahşap değişiklik gösteren Unguentariumlar, kase hatıl izleri dikkat çekicidir. Olasılıkla bütün benzeri açık kaplar, tek kulplu- gövdesi tonozlu üst mekanlarda ölüyü anma ile ilgili yatay yivli bir oinochoe, giyimli bir kadının tasvir edildiği üst kısmı korunmuş terrakotta törenler düzenlenmiştir. Ü st tonoz kullanım figürin bunlardan en dikkati çekenlerdir. ve işlevi konusunda sunabileceğimiz bir Farklı mezarlardan ele geçirilmiş bu eserlerin diğer yaklaşım, yapıya uzaktan bakıldığında hamur özellikleri de farklılık göstermektedir. bırakacağı etki de olmalıdır.
Hellenistik ve Roma dönemi mezar yapısı örneklerinde çoğu zaman ölü için ayrılan mekanın üstünde ya da yakınında bir sunu çukuru ile karşılaşmaktayız. Ayrıca yine Roma dönemi örneklerinde mezar odası üstünde bulunan bir künk sayesinde mezar odası içine sıvı sunu yapıldığı da bilinmektedir11. Gruptaki kriptaların üst kısımlarında bu tür bir ize rastlanmamıştır. Herhalde buraya ahşap bir merdiven ile çıkılmakta idi. Ya da acaba mezar Resim 27: 10 No.lu mezar yapısının kripta iç görünüşü
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 85 Gruptaki mezarlardan hiçbirinde tek bir Halikarnassos nekropolünde incelemeye cam esere bile rastlanmamıştır. Özenli çalıştığımız bu mezarlar tonozun yoğun çalışılmasına ve dikkat edilmesine rağmen şekilde kullanımıyla oluşturulmuştur. Bizim hiçbir sikke de ele geçirilmemiştir12. mezarlarımız bu inşa sisteminin geniş anlamda kabul gördüğü, teknik özelliklerinin Bu mezarların inşa tarzları ait oldukları iyice öğrenildiği Roma İmparatorluk Çağından sülalelerin sosyo-ekonomik durumlarının ölü itibaren olmalıdır. Roma mimarlığında gömme geleneğine bir yansıması olmalıdır. geniş açıklıkları kolay ve emin bir şekilde Gerek işçilik bakımından ucuz, gerekse daha geçmek amacıyla kullanılan tonoz bu mezar fazla gömüye olanak tanıdığı için söz konusu yapılarında farklı amaçlarla tasarlanmıştır. mezar tipi belli bir dönemde sık tercih İlk bakışta uzaktan bakıldığında görkemli edilir duruma gelmiştir13. Bu durum dinsel bir anıt mezar etkisi yaratmak içindir. Ya da belki de törensel amaçlı, üstü kapalı bir alan uygulamalardan çok sosyal ve ekonomik yaratılmıştır. Gerek üst tonozlarda gerekse koşulların bir sonucudur. Amaç toplum kripta üst örtüsünü oluşturan tonozlarda içinde refah düzeyi yüksek bazı sülalelerin kullanılan kalıplar arasındaki fark çok büyük bu ekonomik gücünü etkili bir biçimde değildir. Standart bir kalıpla aynı büyüklükte ortaya koymasıdır. Mezarlar gömüt olmanın tonoz inşa edilebilmesine uğraşılmamış dışında birer türbe vazifesi görmüş olarak olması bu mezar yapılarının inşa sürecinde da düşünülmelidirler14. Roma döneminde farklılıklar olduğunun göstergesidir. Buradaki uygulaması sıkça konu edilen, ölüyü anmaya tonozlar Vitruvius'un bahsettiği tekniklere yönelik yapılan Silicernium ve Parentalia uygun olarak yapılmış olmalıdırlar16. Ayrıca törenleri bu mezarların sahiplerinin yakınları mimari ve gömü uygulamasındaki küçük tarafından da yapılmış olmalıdır15. Bu tür farklılıklar burada sadece yöredeki genel mezar binaları aynı sülaleye ait kişilerin son tercihe bağlıdır. Kullanılan sistem basit tonoz evleri olmuştur. örgü biçimidir.
Resim 28: 11 No.lu mezar yapısı
86 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ Halikarnassos'da Myndos Kapısı önündeki katkıda bulunabilmesidir. Mezar odası bu tonozlu mezar grubu Karya'da örneğine alçalmış ve bir kripta haline gelmiştir. Üstte hellenistik dönemde sıkça rastladığımız kalan tonozlu, önü açık mekan ise olasılıkla tonozlu oda mezar geleneğinin bir devamı ahşap bir merdivenle çıkılan, ölü için yas olmalıdır17. Erken örneklerde yapı kendisi tutanların törenleri ve ağıtları için düşünülmüş tümden bir oda mezardı. Dört tarafı ve olabilir. Mezarlardan bazılarında yer alan üst örtüsü düzgün rektagonal bloklarla mozaik döşemeli ön avlu da bu törenler için oluşturulmuştu. Bu mezar tipi daha geç devire önemlidir. Ancak mezarların çoğunda var ait olan uygulamalarda moloz taş ve kireç olmayan bu ön avlu uygulaması onlarda tören harçlı bir sistem kullanılmak zorunda kalındı. yapılmadığı anlamına gelmez. Myndos Kapısı önünde yer alan bu daha geç Halikarnassos tonozlu mezar grubu örneklerde mezar odası daha aşağı çekilerek Anadolu'nun çeşitli bölgelerinde bulunan ayrı bir mekan; bir kripta oluşturulmuştur. ve bir gelişim geleneği gösteren sınıflama Bazı mezar yapılarının önlerinde bulunan içinde ele alınmalıdır. Dağlık Kilikya olarak ve yukarıda yüzeysel de olsa bahsettiğimiz anılan Kilikya Trakheia'da Roma Döneminde mozaikler ilginç bir biçimde konu anlatımı, bir takım ölü gömme dernekleri oluşmuştur. renk seçimi gibi nedenlerle Pedersen'in 1991 Collegia Funeraticia veya koina adı verilen yılında kazdığı roma villalarındaki mozaiklerle bu dernekler sadece cenaze masraflarını bağlantısı kurulmalıdır18. Acaba söz konusu karşılama amaçlı değil, aynı zamanda yıllık mezarlar bu villalarda oturan sülalelere mi anma törenlerini de düzenlerdi. İncelenen aitti. Bunu şimdilik anlamak zordur. mezarlara bakıldığında Halikarnassos'da Bu mezar grubuna ait örneklere Halikarnassos'a oldukça yakın olan Mylasa'da rastlanmaması ilginçtir. Daha uzaktaki Euromos'da ise tek bir örnek vardır. Bu durumun nedeni Halikarnassos'un konumu ve ulaşmış olduğu refah düzeyi olmalıdır. Halikarnassos'da bu tür mezar yapıları inşa ettirebilecek ekonomik güce sahip aileler olması şaşırtıcı değildir. Bunlar genel olarak prestij amaçlı inşa edilmişlerdir. Myndos kapı önünde yer almaları da kente gelen giden çok sayıda ziyaretçinin bu yapıları görüp takdir edecek olması, yaptıranlar için önemli olmalıydı. Halikarnasos nekropolündeki bu yenilik M.S: 4. ve 5. yüzyıllarda az da olsa kalmış olan bir refah seviyesine bağlanmalıdır. Fakat yine de nekropolün bu dönemde aldığı görünümde başka unsurlar da rol oynamış olmalıdır19. Burada önemli olan bu tonozlu mezar grubunun mezar yapıları tipolojisine Resim 29: 12 No.lu mezar yapısının dıştan görünüşü
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 87 da benzer bir uygulamanın var olabileceği tür nekropollere örnek Isola Sacra ve düşünülmelidir. Kilikia Trakheia'daki Roma'da St. Peter Kilisesi altındaki Vatikan
Latomis'de bulunan mezar yazıtlarından Nekropolü gösterilebilir23. Roma Çağında anlaşıldığına göre bu tür mezarlarda ortak bir mezarın biçiminin ve boyutunun ölünün kullanım yaygın bir uygulama idi20. Yine statüsü ile doğru orantılı olması Roma
Kilikia Trakheia'daki Elaiussa Sebaste antik Çağında alışılagelmiş bir durumdur. Bizim kentinde M.S. 2. ve 3. yüzyıllarda yoğunlukla mezarlarımız da Halikarnassos'daki sosyal kare veya dikdörtgen planlı, moloz taştan inşa statünün en önemli göstergelerindendir. M.S. edilmiş tonozlu mezarların rağbet gördüğü 4. yüzyılda zenginleşmiş olan birkaç sülale anlaşılmaktadır. Bunlar genellikle kare planlı M.S. 5. yüzyıl sonlarına kadar mezarları olup moloz taştan inşa edilmiş podia üzerine kullanmış olmalıdır. oturtulmuşlardır. Yapı malzemesi olarak Halikarnassos'daki bu mezarlar Helenistik düzensiz moloz taşlar kullanılmıştır. Roma devrin Karya'ya özgü geleneksel tonozlu Çağında Anadolu'da tonoz örtülü mezarlar oda mezar uygulamasının bir devamı olup da yaygın mezar tiplerinden biri olmuştur. Roma ve geç Roma Dönemine tarihlenirler. Kilikya Bölgesi'nde ve ayrıca İtalya'da da bu Köklü, yerli geleneklere bağlı kalınarak tür mezarlar bulunmaktadır21. birtakım değişikliklerle uygulanmaya devam
Böylece bilindiği gibi Roma Döneminde edilmişlerdir. Bu mezar yapılarının tek ya gömütler farklı biçim ve uygulamalarla da çok kriptaya sahip olmaları, mezarları karşımıza çıkar. Bu durum bölgeler arasındaki yaptıran sülalelerin zevkine ve ekonomik bir farklılık olabileceği gibi aynı bölgedeki gücüne bağlı olarak kendi kişisel isteklerini gömütler için de geçerlidir. Mezar yapılarının gerçekleştirme arzusuyla açıklanabilir. ekonomik güçle beslenen, bireysel tercih Halikarnassos'daki tonozlu mezar yapılarının ve beğenilerin en rahat ortaya konabildiği inşasında fantezilere sınır konulmadığı uygulamadır. Böylece M.S: 4 - 5. yüzyıllarda böylelikle açıkça söylenebilir. nekropollerde görülen değişimlerden biri de böylece Halikarnassos'da gözlenir. Değişim sadece yapı malzemesiyle sınırlı kalmamış, SUMMARY plan tipi ve ifade biçiminde de yenilikler yaşanmaya başlamıştır22. Bu yüzyılda There has been some tomb happenings of
Roma'daki örneklere bakıldığında zeminlerin Myndos Gate in Halikarnassos. These Tombs pahalı mozaiklerle kaplanması da bu tür mezar had been founded during the excavations yapılarında kendini göstermiştir. Ayrıca ölü that hold 10 years ago and discovered as
için düzenlenen şölenlerin gerçekleştirildiği the belongings o f late Roman Age. These alanlar da mezarlarda düşünülmüştür. Bu gorgeous tombs should be very important
88 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ evidences about their times with their 2 Newton., 1862. Vol. I, Plan 1. Newton'un speciality as monumental tombs. Some o f Halikarnassos Kent Planı'nda mezarların them also has mosaic furnishments at their sadece yeri gösterilmiştir. George E. Bean front side. The biggest probability is that de konuya ekstra bir katkıda bulunmamıştır. Bakınız; Bean., 1971. s. 101 vd. A.M. these monumental tombs were belonged to Carstens Halikarnassos Yarımadasındaki some rich families who had lived during 4th Mezar Mimarisini araştırdığı Doktora century A.D. at Halikarnassos. These tomb tezinde bu mezarları kazı öncesi durumu should be their family cemetery. As they ile kısmen belgeleyebilmiştir. Söz konusu had been destroyed many times we were çalışmada burada 12 mezar yapısı tespit lucky to find some small foundings. In South edilmiş olmasına rağmen mezarların Anatolia which has named as Kilikia Region, mimari durumları hakkında çok detaylı bilgi some similar monumental tombs had also been verilmemiştir. Bakınız; A.M. Carstens., founded. The important thing is that these 1999 s.100, Fig. 138-139. stylish monumental tombs we had discovered 3 Yayın hazırlığı sırasında fotoğrafları in Halikarnassos will enlight Roman death çeken, ilgi ve görüşlerini esirgemeyen burial Customs traditions. meslektaşım Banu Mete'ye teşekkür ederim.
4 Bu yazıt iki satır olmalıdır. Birinci satır sonu AN---YNOOC olarak okunabilmiştir. NOTLAR Harf karakteri olarak M.S.3-4 yüzyıl özelliği taşıdığı tahmin edilen yazıtın sağ * Güner ÖZLER, Arkeolog, Bodrum Sualtı alt kısmında bir yonca yaprağı tasviri Arkeoloji Müzesi, 48400-Bodrum/Muğla/ de seçilebilmiştir. Yazıtlardaki harf TÜRKİYE karakteri için bakınız: Malay., 1987. s.32. e-mail:[email protected] 5 Emblema Roma dönemi fresk ve 1 Halikarnassos Tonozlu Mezarlarımın kazısı Mozaiklerde önemli bir yere sahiptir. Müze denetiminde kurtarma kazısı olarak Bakınız. Clarke. 1993. s. 64. gerçekleşmiştir. Kazı sırasında Arkeolog 6 Thrysos Dionysos ayinlerinde kullanılan Güner Özler görev yapmıştır. Restorasyon bir asadır. Söz konusu ayinlerle ilgili çalışmaları ise Ortadoğu Teknik birçok tasvirde Thrysos yer almaktadır. Üniversitesinden Mimar-Restoratörler
Doç.Dr. Emre Madran Dr. Nimet Özgönül, 7 Astragal ve yonca yapraklı Ranke Ankara Üniversitesi Başkent Meslek motifinin birlikte işlendiği başka bir Yüksekokulundan Restoratör Selçuk Şener mozaik Aphrodisias'daki Bazilika'nın batı ve ayrıca taş ustası Zeynel Bayraktar nef tabanında yer almaktadır. Bakınız. tarafından gerçekleştirilmiştir. Campbell., 1991. Res. 102.
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 89 8 Mezarlarda kullanılan rektagonal 17 Kızıl.,1999. s. 54. bloklardan birçoğu ölçüleri ve rengi 18 Pedersen., 1992 s. 140. Bu villalarda görülen itibarıyla surlardan ve Myndos Kapı'ya ait mozaikler stilleri nedeniyle geç antik kulelerden gelmiş izlenimi vermektedir. döneme, M.S. 4 - 5. yüzyıla tarihlenirler. 9 9 No'lu mezar yapısındaki üst tonoz Buradaki villalardan Halikarnassos'da uygulaması ile ilgili olarak farklı bazı Myndos Kapı'dan içeriye doğru doğu-batı olasılıklar öne sürmek mümkündür: Üst yönünde uzanan cadde geç antik dönemde tonoz yapısı yanlardaki kriptaların üzerine de kullanılmakta olmalı. Söz konusu villalar gelecek biçimde ve orta kripta üstü boş bugün Fırkateyn Sok. ve Çoban Yıldızı bırakılacak bir biçimde de inşa edilmiş Sok. da kalmışlardır. Mozaiklerin üzerileri olabilir. Ya da kripta giriş yönleri dikkate kapalıdır. alınmaksızın acaba yan yönlerden birine bakan bir üst tonoz uygulaması mı oldu. 19 Rosenbaum., 1971, s. 123. Şimdilik bunu anlamak zordur. 20 Scarborough - ER., 1998 s. 83. 10 Campbell., 1979 s. 289. 21 Calza., 1940 Genel olarak inceleyiniz. 11 Atila., 1992 s. 106 Res. 5. 22 Toynbee., 1996 s.51. 12 Bu mezarlara ait buluntular ayrıca 23 Hesberg., 1992 s. 42. incelenecektir.
13 Kuban., 1999 s. 338.
14 Carstens., 2002. s. 402. BİBLİYOGRAFYA
15 SiHcernium, mezar başında verilen cenaze Alföldi-Rosenbaum 1971 E. Alföldi- yemeğidir. Parentalia ise her yıl şubat Rosenbaum, The Nekropolis from Anemorium, ayında gerçekleşen ve dokuz gün süren TTK Yayınları, (Ankara 1971). bir törendir. Bu törende ölülere ufak Atila 1992 î. A. Atila., 'Olympos Mezar armağanlar olarak mezarlara meyve, şarap, Odası Kurtarma Kazısı' II. Müze Kurtarma yumuşatılmış ekmek ve çiçek bırakılırdı. Kazıları Sonuçları, 105- 127. (Ankara 1992). Bakınız; Toynbee., 1996. s.50 vd.
Bean 1971 G. E. Bean., Turkey, 16 Vitruvius., 7.3. 1-2. Vitruvius tonoz Beyond the Maeander. Londra 1971. oluşturma sırasındaki ahşap işçiliğini
detaylı anlatmaktadır. Kalıp olarak ahşabın Calza 1940 G.Calza., La Necropoli del kullanılması, bu ahşap kalıbın demir çivilerle Porta di Roma nell' Isola Sacra, Roma 1940. tavana ve çatıya bağlanması, kireç ve kum karıştırılarak sağlanan harcın tonoz Campbell 1979 S.D. Campbell, Roman üzerine sürülerek yalıtım oluşturulması Mosaic Workshops in Turkey, American bizim yapılarımıza da uymaktadır. Belli Journal o f Archaeology, Vol. 83, No. 3 s. izler ve kalıntılar korunmuştur. 287-292, Juli 1979.
90 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ Campbell 1979 S.D. Campbell, The Malay 1987 H. Malay, E p ig ra fi
Mosaics o f Aphrodisias in Caria. Toronto. (yazıtbilim)İzmir 1987. 1991.
Carstens 1999 A.M. Cars tens., Death Newton 1862 C.T. Newton, A H is to ry Matters, Funerary Architecture on The o f Discoveries at Halikarnassos, Cnidus & Halikarnassos Peninsula. Ph. D. Disseration. Branchidae, Vol. I- II, Londra 1862. Vol.1-2. Kopenhag 1999.
Pedersen 1992 P. Pedersen, Carstens 2002 A.M. Cars tens., Tomb Excavations and Reasearch in Halikarnassos Cult on the Halikarnassos Peninsula, A JA 106.3. s.391-410. 2002. 1991, X IV Kazı Son. Top. II, s.133-142. Ankara 1992. Clarke 1993 J.R. Clarke., The Houses o f Roman Italy 100 B.C.-AD. 250, Scarborough-Er 1998 Y. Scarborough- Rituel, Space and Decoration. Napoli. 1993. Er., 'Dağlık Kilikya- Latomis Mezarları' Olba Hesberg 1992 H.V. Hesberg., I, Mersin 1998, s.77-85. 'Römische Grabbauten' Darmstadt 1992.
Kızıl 1999 A. Kızıl., 'Karya Bölgesi Roma Toynbee 1996 J.M.C. Toynbee, Death Dönemi Anıt Mezarları' S.Ü., Yayınlanmamış and Burial in the Roman World, Londra Doktora Tezi, Konya 1999. 1996.
Kuban 1999 Z. Kuban., 'Bir Vitruvius 1990 Vitruvius, Nekropolün Siyasi ve Kültürel Boyutu: Limyra Mimarlık Üzerine On Kitap, İstanbul 1990. örneği,' Olba II, Özel Sayı-II, Mersin 1999, Çev. Suna Güven. s.332-344.
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 91
MALATYA MÜZESİ’NDE BULUNAN TEPELİKLER
Ela TAŞ*
ÖZET GİRİŞ
Çevresine güzel görünme isteği, insanın Çalışmada ele almış olduğumuz bu doğasından kaynaklanmaktadır. Bu nedenden takıların prototipi sayılacak takı örneği, Batı dolayı, kişiler vücutlarını ve elbiselerini, çeşitli Türkistan'da yer alan Esik Kurganı'nda ortaya çıkarılan ve bir Hun prensine ait olduğu şekillerde süsleme ihtiyacı hissetmekte ve bilinen, üst kısmı ok uçlarıyla sonlanan altın bu ihtiyacı gidermek için de maden, dokuma, başlıktır. (Özder:1999, s.11) Ayrıca, gene Hun taş gibi çeşitli malzemelerden yararlanarak, Dönemine ait, taç şeklinde yapılmış çeşitli süslenme eşyaları üretmektedirler. başlık örnekleri, Altay Dağları eteklerinde
Bu makalede incelemiş olduğumuz örnekler bulunan kurganlarda yapılan kazılar sonucunda ele geçirilmiştir. Hunlardan sonra de, bu doğrultuda vücut bulmuş madeni süs Göktürkler, Uygurlar ve Moğollar tarafından eşyalarından oluşmaktadır. da yüksek formlu başlıkların kullanıldığı Başlıkların önemli parçalarından birini ve bunların tepelerinin tüylerle bezendiği, oluşturan tepelikler, günümüzde nişan ve yazma eserlerde yer alan minyatürlerden düğün gibi özel günlerde, gelinin başına anlaşılmaktadır. konan fesi, süslemek amacıyla kullanılan Büyük Selçuklu ve Anadolu Selçukluları'nda takılardandır. da karşımıza çıkan örneklerin ise, daha sade tasarladığı ve üzerlerinin renkli taşlarla Bu çalışmada ele alınan tepelikler, Malatya bezendiği örneklerden anlaşılmaktadır. Müzesi koleksiyonları arasında yer almaktadır. (Özder: 1999, s. 18) Selçuklu Dönemini Müze kayıtlarına göre Osmanlı Dönemine yansıtan ve 13. Yüzyılın ilk yarısında Amele tarihlendirilen örnekler, 1973-1990 Abd el-Mumin bin Muhammed el Hoyi yılları arasında satın alma yoluyla, müzeye tarafından kaleme alınan Varka ve Gülşah kazandırılmıştır. Eserler; malzeme, teknik adlı yazma eserde yer alan minyatürlerden; ve kompozisyon yönlerinden incelenerek, Selçuklu erkeklerinin günlük hayatlarında tanıtılmaya çalışılmıştır. sarık ya da kavuk başlıklar kullandıklarını,
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 93 bunların yanı sıra savaşlarda ç ift ya da tek kadın giyiminin önemli bir parçasını oluşturan sorguçlu başlıklar, miğferler taktıklarını, ve baş süslemesinde kullanılan başlıklar; kadınlarının ise ince yemeniden yapılmış fes, tülbent, tepelik gibi farklı parçaların hotozlu başlık, türban, taylanslı (eskiden bir araya getirilmesiyle oluşturulmakta başa sarılan sarığın sırta uzanan bölümü) ve bunlar gelinin başını süslemek amacıyla kavuk veya taşlarla bezeli dilimli taçları kullanılmaktadır. takmayı tercih ettikleri anlaşılmaktadır. Tepelikler, kullanılan malzeme, teknik Yine Selçuklular zamanında Konya Alaaddin ve süsleme gibi yönlerden farklılıklar Köşkü'nün duvarlarını bezemek amacıyla göstermektedir. Bu farklılıkları, kişilerin yapılmış çinilerde, figürlerin basık başlıklar maddi durumları ve zevkleri belirlemektedir. ve migferler takmış şekilde betimlendiği Daha önce de belirtildiği gibi, özellikle özel görülmektedir. Selçuklu dönemi minyatür günlerde takılan ve gelin başını süslemede ve çinilerinin yanı sıra madeni eserlerinde kullanılan tepelikler, geline verilen değerinde de insan figürlerinin farklı başlıklarla sessiz anlatımıdır (Durmuş: 2005, s. 80). resmedildiği (Süslü: 1989, s. 14,133) ve bunların o kişinin sosyal statüsünü yansıtmak Sosyal statü ile doğru orantılı olarak için bir araç olarak kullanıldığı bilinmektedir. kullanılan tepeliklerin yapımında; altın, gümüş, pirinç, bakır gibi değerli madenlerin Osmanlı zamanında kullanılan başlık yanı sıra pafun (altın taklidi olan değersiz türlerinin malzeme ve teknik yönlerden maden) gibi değersiz madenlerin kullanıldığı; Selçuklu geleneğini devam ettirdiği çeşitli kakma, kabartma ve telkari tekniklerinden minyatürlerden ve Osmanlı'nın yaşantısını yararlanıldığı görülmektedir. konu alan Avrupalı ressamların tablolarından anlaşılmaktadır. Ancak bu dönemde kullanılan Evlilik törenlerinde, evlenen çifte uğur başlık türlerinin arttığı, bunların saray, sokak getirmesi, ferah bir yaşam sağlaması ve evlerde giyilecek olan kıyafet türlerine amacıyla, gelinin başında kullanılan tepeliklere, göre tasarlandığı, üstüfe ve hotoz adlarıyla gözlerden çıkacak kötü etkiyi uzaklaştırmak anıldığı bilinmektedir.(Özder: 1999, s. 37) için, kırmızı ve yeşil renkli taşlar kakma XVI. yüzyılın başında Osmanlı kadınının erkek tekniğiyle eklenmektedir. Gene nazarı feslerine ya da kavuklarına benzer başlıklar uzaklaştırmak amacıyla "Mühr-ü Süleyman" kullandıkları, bunları süslemek amacıyla da motifinin de işlendiği görülmektedir. Mühr tüylerden yararlandıkları dönemi anlatan ü Süleyman, Anadolu'da, Tanrı'nın işareti minyatürlerde izlenmektedir. olarak kabul edildiğinden, tabiatüstü kuvvete sahip olma isteği ve kötülüklerden korunma Kısacası bu dönemlerde ortaya konan başlık amaçları ile Selçuklu, Beylikler ve Osmanlılar türleri, kadın ve erkekler için tasarlanmış, dönemlerinde çeşitli eşyalarda süsleme amaçlı bunlar malzeme ve biçim açılarından çeşitlilik kullanılmıştır (Bayram: 1993, s. 61-72). arz etmişlerdir. Bunlar, tek başlarına kullanıldığı gibi, Geçmişte kadınlar ve erkekler için ayrı ayrı fesin üstüne oturtularak da kullanılmaktadır. tasarlanan başlık türlerinin, günümüzde yalnız Başa iyi oturması için hafif bombeli ve daire kadınlar için tasarlandığı görülmektedir. formunda yapılmakta, üzerleri taşlarla Bugün, Anadolu'nun kırsal kesimlerinde, süslenmekte ve kenarlarına baştan aşağı
94 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ sarkacak şekilde zincirler ve penezler (kadın başlıklarına eklenen para) eklenmektedir.
Malatya Müzesi'nde, envanter defterlerine göre 19. yüzyıl sonu ile 20. yüzyıl başına tarihlendirilen, on adet tepelik tespit edilmiştir. Bu örnekler, Malatya Müzesi etnografik eserler deposunda bulunmaktadır ve sergilemeye açık değildir. Genel olarak dairesel formda yapılmış örneklerde, değerli madenler grubunda yer alan gümüş malzeme kullanılmıştır. Bunun yanı s ıra pafun adı verilen değersiz malzemelerden de yararlanılmıştır. Eserler; z ift gibi yumuşak bir madde üzerine konmuş ya da yapıştırılmış ince bir maden levhası üstüne vurularak, taş kabartmaları taklit eden kabarmış kısımlar elde edilirek yapılan kabartma; maden üstünde oluklar açıp, bu olukların içine altın, gümüş, sedef, fildişi, kemik yerleştirilmesine dayanılarak ortaya konan kakma; altın ya da gümüş madenin üzerine girintili süsler ve figürler kazıyarak, Envanter no: 1537 bu boşlukları siyah renkli bir alaşımla doldurma Malzeme: Gümüş sanatı olarak bilinen savat ve ince altın ya da gümüş telleri bir yüzey veya üç boyutlu Daire Çapı: 15,5 cm. nesne oluşturacak biçimde, çeşitli desenler meydana getirerek, henüz ısıyla edindiği Özellikleri: Daire formlu tepelik örneğinin plastik niteliği kaybetmeden işleme tekniği yüzeyi, savat tekniği kullanılarak meydana olarak tanımlanan telkari tekniklerinden getirilmiş çiçek ve yaprak motifleriyle
(Erginsoy: 1978) yararlanılarak yapılmıştır. bezenmiştir. Tepeliğin merkezinde yarım küre Bu eserlerin üzerleri de ya çiçek, yaprak ve formlu bir yükseklik bulunmaktadır ve bitkisel dal gibi bitkisel motiflerle ya da yıldız ve bezemeye sahiptir. Örneğin kenar kısımlarını daire gibi geometrik formlarla bezenmiştir. bükülmüş ince teller çevrelemektedir.
Ele almış olduğumuz tepelik örnekleri Anadolu'nun öteki yörelerinde olduğu gibi özel günlerde takılmak amacıyla tasarlamıştır.
İncelemiş olduğumuz örnekler ve özellikleri şöyledir:
Örnek no: 1
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 95 Örnek no: 2 Örnek no: 3
Envanter no: 517 Envanter no: 1354
Malzeme: Gümüş Malzeme: Gümüş
Daire Çapı: 14 cm. Daire Çapı: 15 cm.
Özellikleri: Telkari ve kabartma Özellikleri: Daire formlu tepelik, hafif teknikleri kullanılarak meydana getirilen bombelidir. Zemininde küçük noktalar örnek, dilimli forma sahip olup, her dilimde kullanılarak meydana getirilmiş çiçeklerin etrafında, savat tekniklikli yaprak motifleri birer adet damla yer almaktadır. Tepeliğin sıralanmaktadır. Bu süslemelerin merkezinde, tam ortasında, kabartma tekniğiyle yapılmış yarım küre formlu, ortasında kırmızı bir yarım bir küre mevcuttur. Dilimlerin çevresini taş bulunan yükseklik bulunmaktadır. Dış küçük aralıklara sahip kenar bordürü kısma yerleştirilen ç ift sıra kabartma çevrelemektedir. noktalar, zemini çevreleyen bir bordür izlenimi vermektedir. Kenarlara yerleştirilen halkalardan sarkan zincirlerle tepelik son bulmaktadır.
96 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ Örnek no: 4 Örnek no: 5
Envanter no: 1580 Envanter no: 1394
Malzeme: Gümüş Malzeme: Gümüş
Daire Çapı: 19 cm. Daire Çapı: 11 cm.
Ortadaki Kubbe Yüksekliği: 5 cm. Özellikleri: Üst üste yerleştirilmiş biri büyük biri küçük iki yarım küreden oluşan Özellikleri: Daire formlu düz bir levhanın üstüne oturtulmuş bir yarım küre ve bunun tepelik örneği, telkari tekniği ile yapılmış da ortasına gelecek şekilde yerleştirilmiş olup, damla şeklindeki dilimlerin bir araya bir silindirden meydana getirilmiştir. Tabanı getirilmesiyle oluşturulmuştur. Her bir oluşturan levhanın yüzeyi hilal biçimli dilimin üstü kakma tekniğiyle yerleştirilmiş bezemelere sahiptir ve bunların arasında kırmızı ve yeşil renkli taşlarla bezenmiştir. kakma tekniğiyle yerleştirilmiş kırmızı ve Gene bu taşlar, her biri bir kola yerleşecek mavi taşlar mevcuttur. Yarım kürenin yüzeyi şekilde altı kollu yıldızın (Museviliğin sembolü ise kabartma tekniğiyle oluşturulmuş küçük olup, Mühr-ü Süleyman olarak adlandırılır.) toplarla kaplanmıştır. Kürenin ortasına içine alınmıştır. Tepeliğin kenarlarından yerleştirilen silindir kısım ise kırmızı bir sarkan zincirlerin uçları penezlerle taşla sonlandırılmıştır. sonlandırılmıştır.
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 97 Örnek no: 6 Örnek no: 7
Envanter no: 788 Envanter no: 429
Malzeme: Pafun Malzeme: Gümüş
Daire Çapı: 11 cm. Daire Çapı: 16 cm.
Özellikleri: Yarım küre biçimli bir forma Özellikleri: H afif bombeli olarak yapılmış sahip olan tepeliğin yüzeyi, kabartma daire formlu örnekte, kabartma, kakma ve tekniği kullanılarak oluşturulmuş çiçek ve telkari tekniklerinin bir arada kullanıldığı yaprak gibi bitkisel bezemelere sahiptir. görülmektedir. İnce teller, bükülerek, yıldız Ana motifi oluşturan çiçek, kürenin yan motifi oluşturacak şekilde yüzey merkezinde kısımlarını bezeyen yaprak motiflerinden yer alan ve telkari tekniğiyle yapılmış olan zincir motifleriyle ayrılmaktadır. Tepeliğin yarım kürenin etrafına işlenmiştir. Tepeliğin tam ortasında ise, çarkıfelek motifini andıran çevresini, gene tellerden oluşturulmuş bir yükseklik bulunmaktadır ve tepelikle geçmeler çevrelemektedir ve bunların birleştiği alanlarda sekiz adet delikli oyma arasında kakma tekniğiyle yerleştirilmiş bulunmaktadır. kırmızı ve mavi taşlar görülmektedir. Örnek, kenar kısımlarda ise, zincirler arasına yerleştirilmiş pullarla sonlanmaktadır.
98 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ Örnek no: 8 Örnek no: 9
Envanter no: 1575 Envanter no: 749
Malzeme: Gümüş Malzeme: Gümüş
Daire Çapı: 15 cm. Daire Çapı: 12,8 cm.
Özellikleri: Merkeze kakma tekniğiyle Özellikleri: Merkeze kakma tekniğiyle yerleştirilmiş mavi bir taş etrafında gelişme eklenmiş mavi taş, yarım küre formu üstünde gösteren örneğin yüzeyi, ince tellerin yükselmektedir. Bu yüksekliğin çevresi bükülerek yüzeye eklenmesiyle oluşturulan zeminden, çiçek motifi oluşturacak şekilde geçme motifleriyle bezelidir. Kenarlardan, yerleştirilmiş tellerle ayrılmaktadır. Zemin halkalarla tepeliğe tutturulmuş zincirlerde, süslemesini savat tekniğiyle oluşturulmuş gümüş paralar mevcuttur. yaprakların arasına yerleştirilen kabartma çiçekler ve bunun da etrafına yerleştirilen geçmeler oluşturmaktadır. Halkalara tutturulmuş zincirler aşağı doğru uzanmaktadır.
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 99 DEĞERLENDİRME
Çağlar boyunca, kadınlar için süslenmenin ayrı bir önemi olmuştur. Güzel görünme ve maddi gücü vurgulama istekleri bunun başlıca sebepleridir.
Giydikleri kıyafetleri küpe, kolye, kemer gibi aksesuarlarla zenginleştiren kadınlar, başlarına taktıkları örtüleri ya da fesleri de tepeliklerle donatmışlardır. Başa takılan tepeliklerde kullanılan malzemeler, altın, gümüş ya da değeri bunlardan az olan madenler olarak değişmekte ve bunu yaptıranın maddi durumu belirlemektedir. Tepeliklerini daha çekici hale getirmek isteyen kadınlar, gene varlıklarına göre üzerlerini, kakma tekniğiyle eklenmiş yakut, zümrüt, akik, firuze gibi değerli taşlarla bezemişlerdir.
Bitkisel bezemelerin yanı sıra geometrik şekillerin de kullanıldığı tepeliklerde; savat, Örnek no: 10 telkari, kabartma ve kakma tekniklerinin kullanıldığı görülmektedir. Envanter no: 1700 Makalede ele almış olduğumuz 5 No.lu Malzeme: Gümüş örnekteki telkari tepelik, Aksaray - Güzelyurt'ta bulunan ve gelin fesi (Özder: Daire Çapı: 9 cm. 1999, s. 100) olarak adlandırılan kabartma Özellikleri: Kenarlan dilimli formda teknikli örnekle yıldız motiflikompozisyonuyla, tasarlanmış tepeliğin yüzeyi, savat tekniğiyle Kayseri Müzesi'nde yer alan ve telkari ile oluşturulmuş bitkisel desenlere sahiptir. oyma teknikleriyle meydana getirilmiş tepelik Merkezde yarım küre formlu bir yükseklik örneği 2 No.lu örnekle teknik yönden, 7 No.lu örnekte görülen tepelik örneğimiz, Nevşehir bulunmaktadır. Müzesi'nde yer alan 3423 (Özder: 1999, s. 174) envanter numaralı eser gibi hafif bombeli formda tasarlanmış olup, ortadaki bombenin etrafını ince tellerle oluşturulan bitkisel desenler çevrelemektedir. Niğde Müzesi'nde yer alan ve Osmanlı Dönemine tarihlendirilen bir başka örnek ise (Özder: 1999, s. 215), yine 5 No.lu örneğimizde olduğu
gibi telkari tekniğiyle yapılmış olup her
100 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ ikisinde de kenarlardan zincirler ve penesler Head dress, which make up an important sarkmaktadır. Nevşehir Müzesi'nde yer part of hatsa re among the pieces which are alan 2749 envanter numaralı örnek (Özder: used to embellish the fe z put on the head of
1999, s. 184), ele almış olduğumuz 6 nolu the groom in such special days as engagement
örnekte olduğu gibi yarım küre formundadır and wedding ceremonies. ve kenarları dilimlidir. Her iki örnekte de Head dress studied in this paper are yüzeyler bitkisel desenlerle doldurulmuştur. among the collections in Malatya Museum. Sonuç olarak Malatya Müzesi'nde bulunan The samples dated to Ottoman history örnekler dairesel formları, teknikleri according to museum records were brougt ve süslemeleriyle Anadolu'nun farklı the museum by way of buying in the years yörelerinde görülen tepeliklerle benzerlikler göstermektedir. between 1973 and 1990. The artworks are tried to be introduced in terms of analysing
Müze deposunda saklanan ve satın alma in technical, material and composition ways. yoluyla müze koleksiyonuna kazandırılmış eserler, ince işçilikleri ve müthiş zevklerin ürünü olarak ortaya konmuştur. Buluntu yerleri ile ait oldukları dönemler kesin olarak bilinmemekle birlikte, envanter kayıtlarına göre Osmanlı Dönemine atfedilmektedir. KAYNAKÇA
Depoda atıl durumda bırakılmış bu *Dr. Ela TAŞ, Yüzüncü Yıl Üniversitesi eserlerin, gerekli bakımlarının yapılmasından Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, sonra sergiye çıkarılarak, halka sunulması en Van/TÜRKÎYE. büyük temennimizdir. e-mail: [email protected]
İlhami Durmuş, Ankara-Güdül Akçakese
SUMMARY Tarih ve Kültürü, Ankara, 2005.
Lale Özder, İç Anadolu Bölgesi Geleneksel The desire fo r looking good stems from Kadın Başlıkları, Ankara, 1999. human nature. Because o f this, man needs to embellish his/her body and clothes in various Özden Süslü, Tasvirlere Göre Anadolu ways, and produces ornaments making use of Selçuklu Kıyafetleri, Ankara, 1989. such materials as metal, texture and rock to Sadi Bayram, "Mühr-ü Süleyman ve meet this need. Türk Kültüründeki Yeri", Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar, Ankara, 1993. The examples studied in this article
consist of metal ornaments embodied in this Ülker Erginsoy, İslam Maden Sanatı, purpose. İstanbul, 1978.
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 101
YAYIN İLKELERİ
Uluslararası standartlara uygun,
nitelikli bir dergi çıkarabilmek siz değerli bilim adamlarımızın ve müzecilerin
çalışmalarını aşağıda belirtilen kurallara uygun göndermeleri ile
mümkün olacaktır.
• Yazarın tercihine göre Türkçe, İngilizce, Almanca ve Fransızca dillerinden birinde yazılan ve mutlaka özgün olması gereken makaleler, konusuna göre belirlenen "Bilimsel Danışmanlar" tarafından incelendikten sonra yayımlanır. Gerektiğinde gerekçeleri ile birlikte gözden geçirilmek üzere yazarına iade edilir.
• Makaleler PC'de yazılmalı ve W ord veya Adobe InDesign programları kullanılmalıdır. Makaleler A4 kağıda 16.5x24.5 cm'lik bir alan içine ç ift sütun olarak 11.5 punto ve bir satır aralığıyla Comic Sans MS ya da Times karakterleriyle, maksimum 10 sayfa olarak yazılmalıdır. Başlıklar ve yan başlıklar bold yazılmalıdır. Referanslar 11.5 punto yazılarak makalenin arkasında notlar halinde verilmelidir.
• Çizim, fotoğraf ve slaytların toplamı 20 adetten fazla olmamalıdır. Fotoğraflar yapıştırılmamalı, bantlanmamalıdır. Çizim ve fotoğrafların arkasına numara, araştırmacı adı, yön oku mutlaka konulmalıdır. Makalede belirtilen fotoğraf sayısı ile gönderilen fotoğraf sayısı birbirini tutmalıdır. Çizim ve fotoğraflar baskıda iyi sonuç verecek nitelikte olmalı, fotoğraflar fotokopi veya bilgisayar çıktısı olmamalı ve mutlaka renkli olmalıdır. Çizimler (Çizim: ....), resimler (Resim: ....), haritalar (Harita: ...) biçiminde gösterilip numaralandırılmalı, kesinlikle levha sistemi kullanılmamalıdır. Resimler CD veya diskette gönderilecekse, yüksek çözünürlükte taranıp JPEG veya T IF F formatında kayıt yapılmalıdır.
• Makaleler mutlaka yeni bir disket veya CD'ye kaydedilmeli ve çıktısı ile birlikte gönderilmelidir. Disket veya CD'deki makale ve çıktı kesinlikle uyumlu olmalıdır. Disket veya CD'deki makale ile çıktıdaki makale uyumlu olmadığı takdirde disket veya CD baz alınacaktır.
• Türkçe yazılan makalelerde 500 kelimeyi aşmayan İngilizce, Almanca veya Fransızca, yukarıda belirtilen dillerden birinde yazılmış makalelere ise mutlaka Türkçe özet eklenmelidir.
• Yazarlara makalenin yayımlandığı dergiden 5'er adet gönderilir.
• Makalelere unvan ve yazışma adresi yazılmalıdır.
• Gönderilen yazılar yayımlansın veya yayımlanmasın geri gönderilmez.
• Derginin Ekim-Kasım ayları arasında çıkarılması planlandığından yazılar, yayın kurulunda değerlendirme süresi dikkate alınarak, Ocak-Mayıs ayları arasında Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Araştırmalar ve Yayınlar Şubesi Müdürlüğü 2. TBMM 06100 Ulus-Ankara adresine gönderilmelidir. Mayıs ayından sonra elimize ulaşan makaleler bir sonraki sayıda değerlendirilecektir.
TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ 103 104 TÜRK ARKEOLOJİ VE ETNOGRAFYA DERGİSİ