Perspektywy Rozwoju Turystyki Kulinarnej W Województwie Zachodniopomorskim

Uwarunkowania i plany rozwoju turystyki

Tom XVII

Organizacja i rozwój rynku usług turystycznych Redaktor serii: Zygmunt Młynarczyk UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU SERIA TURYSTYKA I REKREACJA – STUDIA I PRACE NR 17

Uwarunkowania i plany rozwoju turystyki

Tom XVII

Organizacja i rozwój rynku usług turystycznych

Praca zbiorowa pod redakcją Zygmunta Młynarczyka i Aliny Zajadacz

BOGUCKI WYDAWNICTWO NAUKOWE POZNAŃ 2016 ABSTRACT. Zygmunt Młynarczyk, Alina Zajadacz (eds), Uwarunkowania i plany rozwoju turystyki. Tom XVII – Organizacja i rozwój rynku usług turystycznych [Tourist development: determinants and plans. Volume XVII – Organization and development of the tourism market]. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2016. Seria Turystyka i Rekreacja – Studia i Pra- ce nr 17. Pp. 102, tables and figures. ISBN 978-83-7986-100-2. ISSN 2080-6795. Texts in Polish.

Volume XVII of TiR-SiP series presents selected issues related to the organization and development of the tourism market, which is a complex system of relationships between service providers (vendors) and service users (buyers) of the tourist offer, creating demand for diversified products and services. The paper presents the current trends in tourism demand associated with tourism of fans, as well as culinary tourism. Moreover, political and legal barriers to the development of tourism, identified on a regional scale, were described in more detail. Two separate articles present outbound tourism of Germans (shown according to German reports characterizing the style of travel of citizens and residents in Germany), as well as the role of German tourists in tourism on a global scale, both in terms of the number of trips abroad and spending on foreign trips. The dynamics of transformation of the tourism market, based on the example of Las Vegas in the context of the life cycle theory of tourist area (TALC), are discussed in the last article. The entire volume shows the selected contemporary conditions of development of the tourism market, and the presented results of data analysis, both continuous (depicting the dynamics of change over the decades), and case studies provide knowledge of the application importance.

Zygmunt Młynarczyk – Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Nauk Geograficznych i Geologicznych, Katedra Turystyki i Rekreacji, ul. Dzięgielowa 27, 61-680 Poznań, e-mail: [email protected]

Alina Zajadacz – Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Nauk Geograficznych i Geologicznych, Katedra Turystyki i Rekreacji, ul. Dzięgielowa 27, 61-680 Poznań, e-mail: [email protected]

Recenzent: dr hab. Mirosław Mika (Uniwersytet Jagielloński)

Projekt okładki: Jarosław Bogucki Fotografia: Alina Zajadacz

ISBN 978-83-7986-100-2 ISSN 2080-6795

Bogucki Wydawnictwo Naukowe ul. Górna Wilda 90, 61-576 Poznań www.bogucki.com.pl e-mail: [email protected]

Wydanie I Druk i oprawa: Uni-druk Spis treści

Ewa Szczepanowska, Tomasz Cybulski Konwenty fanów jako forma inicjowania ruchu turystycznego . . . . . 9

Agata Kosińska Polityczno-prawne bariery rozwoju turystyki. Przykład województwa wielkopolskiego ...... 31

Natalia Trocińska Perspektywy rozwoju turystyki kulinarnej w województwie zachodniopomorskim ...... 49

Ewa Jolanta Stroik Turystyka wyjazdowa obywateli i mieszkańców Niemiec w świetle badań „Forschungsgemeinschaft Urlaub und Reisen” ...... 63

Ewa Jolanta Stroik Rola Niemiec w turystyce światowej w latach 2005–2014 w świetle raportów Światowej Organizacji Turystyki ...... 75

Dorota Matuszewska Las Vegas – przeobrażenia bazy noclegowej oraz ich wpływ na wielkość ruchu turystycznego w latach 1970–2015 ...... 87

Możesz marzyć, tworzyć, projektować i wybudować najpiękniejsze miejsca na ziemi, ale potrzebujesz ludzi do tego, aby twoje marzenie stało się rzeczywistością (Walt Disney)1

Rynek turystyczny stanowi złożony system relacji pomiędzy usługodawcami (sprzedawcami) i usługobiorcami (nabywcami) oferty turystycznej. Relacje te dotyczą transakcji – określenia, co klienci chcą kupić, a usługodawcy sprzedać i na jakich zasadach. W bardziej szczegółowym ujęciu można w obrębie rynku wyróżnić wiele elementów – oprócz podmiotów rynku, czyli nabywców reprezen- tujących popyt oraz sprzedawców reprezentujących podaż, także dobra i usługi, które pragną między sobą wymieniać (przedmioty wymiany rynkowej), technicz- ne, społeczne i prawne uwarunkowania prowadzenia takiej wymiany, ponadto ceny, które oznaczają wartość rynkową dobra i usługi określoną w wyniku gry interesów między sprzedającymi i kupującymi2. Przedstawione w tomie XVII zagadnienia dotyczące organizacji i rozwoju rynku usług turystycznych odnoszą się w pierwszych artykułach do wybranych, dynamicznie rozwijających się segmentów tego rynku, związanych z turystyką fa- nów oraz z turystyką kulinarną. Rozpatrywanie uwarunkowań rozwoju turystyki w szerokim zakresie wiąże się z koniecznością identyfikacji głównych problemów ograniczających ten rozwój. Studium tego typu ograniczeń, dotyczących zwłasz- cza kategorii barier polityczno-prawnych, przedstawiono w oddzielnym artykule w kontekście sytuacji rozpoznanej w województwie wielkopolskim. Dwa kolejne opracowania w szerokim, przeglądowym ujęciu charakteryzują style podróży turystycznych mieszkańców Niemiec; oparte zostały na analizie ra- portów Forschungsgemeinschaft Urlaub und Reisen – głównej organizacji bada- jącej podróże urlopowe Niemców. Zwracają też uwagę na rolę obywateli Niemiec w ruchu turystycznym w skali globalnej, zarówno pod względem liczby odbytych podróży zagranicznych, jak i wydatków na zagraniczne wyjazdy turystyczne. Po- nadto odnoszą się do turystyki przyjazdowej do Niemiec i wykazują, że także w takich kategoriach, jak przyjazdy turystów zagranicznych do Niemiec oraz dochody czerpane z tych przyjazdów – Niemcy plasują się w pierwszej dziesiątce państw świata. Znaczenie mieszkańców i obywateli Niemiec w strukturze przyjazdowej turystyki zagranicznej w Polsce powoduje, że wyniki tego typu analiz, charakteryzujących popyt generowany przez niemieckich turystów, mają istotne

1 B. Nelson, 2006, 1001 sposobów na zwiększenie wydajności pracowników, Wyd. Helion, Gliwice: 64. 2 A. Panasiuk, 2007, Rynek turystyczny i mechanizmy jego funkcjonowanie, [w:] W. Kurek (red.), Turysty- ka, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, s. 353; E. Dziedzic, T. Skalska, 2012, Ekonomiczne uwarunkowania rozwoju usług turystycznych w Polsce, Stowarzyszenie na rzecz Badania, Rozwoju i Promocji Turystyki, Warszawa, s. 9. 8 Wprowadzenie znaczenie aplikacyjne na etapie planowania rozwoju rynku turystycznego i zarzą- dzania nim w różnych skalach przestrzennych. Dynamikę przekształceń rynku usług turystycznych omówiono w ostatnim z prezentowanych artykułów, na przykładzie Las Vegas, w kontekście teorii cyklu życia obszaru turystycznego (TALC). W opracowaniu zidentyfikowano kilka głównych faz tego rozwoju, w tym wynikających z działań ukierunkowanych na „odrodzenie” funkcji turystycznej, poprzez wprowadzanie nowych usług dotyczą- cych nie tylko produktu markowego – turystyki hazardowej, ale także turystyki biznesowej czy rodzinnej. W artykule ukazano szeroki zakres niezbędnych zmian, związanych z dywersyfikacją oferty turystycznej pod kątem inwestycji i moderni- zacji infrastruktury turystycznej w odniesieniu do badanego studium przypadku. Przedstawione wnioski wskazują na korzyści wynikające z takich działań, jak benchmarking, dzięki którym można uniknąć błędów związanych z rozwojem rynku turystycznego, które wystąpiły w destynacjach o podobnym charakterze.

Poznań, kwiecień 2016 r. Redaktorzy W: Uwarunkowania i plany rozwoju turystyki. Organizacja i rozwój rynku usług turystycznych. Z. Młynarczyk, A. Zajadacz, (red.), Turystyka i Rekreacja – Studia i Prace, 17, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2016, s. 9–30.

Ewa Szczepanowska, Tomasz Cybulski

Konwenty fanów jako forma inicjowania ruchu turystycznego

Istnieje wiele różnych rodzajów konwentów zrzeszających ludzi o podobnych zainteresowaniach. W niniejszym artykule omówiono wybrane konwenty fanów literatury, gier i filmu, rozrywki multimedialnej oraz kultury japońskiej. Celem artykułu jest ukazanie zjawiska i konwentów jako formy turystyki eventowej (opartej na specyficznym wydarzeniu), inicjującej ruch turystyczny, na wybranych przykładach największych konwentów w Polsce i na świecie. W artykule porównano wybrane imprezy w USA (Los Angeles, San Diego, Anaheim), Wielkiej Brytanii (Londyn), Niemczech (Kolonia), Hiszpanii (Barcelona), Fran- cji (Paryż), Polsce (Poznań), Japonii (Tokio) i Singapurze. Analizując przedstawione badania, można zobaczyć dynamikę zmian uczestnictwa w omawianych konwentach fanów. Rozwijają się one w różnym tempie w zależności od rodzaju, miejsca czy prestiżu. Mogą oddziaływać na gospodarkę lokalną. Miejsce, w którym odbywają się konwenty fanów, ma zasadnicze znaczenie, gdyż może ono przyciągnąć dużą liczbę chętnych. Wraz z rozwojem konwentów coraz więcej osób pragnie brać w nich udział. Jest to swego rodzaju samonapę- dzający się mechanizm. Odnosząc się do wzrostu liczby uczestników, należy założyć, że jest to także pewnego rodzaju stymulant ruchu turystycznego – zjawisko, które inicjuje ruch turystyczny. Słowa kluczowe: ruch turystyczny, konwenty fanów

Wprowadzenie

Konwenty fanów

Konwent kojarzyć się może ze zgromadzeniem ludzi na różnego rodzaju zlotach, zjazdach czy spotkaniach, najczęściej dotyczących spraw biznesowych. Samo po- jęcie konwentu oznacza zgromadzenie, jednak istnieje wiele różnych rodzajów konwentów zrzeszających ludzi o podobnych zainteresowaniach. W niniejszym artykule omówiono konwenty fanów literatury, gier i filmu, rozrywki multimedialnej oraz kultury japońskiej. W ostatnich latach konwenty fanów cieszą się coraz większą popularnością. Każdego roku bierze w nich udział coraz większa liczba uczestników, nie tylko z krajów, w których odbywają się określone zloty, ale również zza granicy. Więk- sze konwenty potrafią przyciągać dziesiątki, a nawet setki tysięcy ludzi. Zjawisko to odbywa się na wielką skalę, dlatego nie można nazywać tego rodzaju ruchu tu- 10 Ewa Szczepanowska, Tomasz Cybulski rystycznego niszowym. Wręcz przeciwnie, zjawisko konwentów ma olbrzymi po- tencjał, który można wykorzystać do stworzenia z niego produktu turystycznego. Pomimo że konwenty fanów przyciągają ogromne ilości ludzi, opinia na temat niektórych rodzajów konwentów i osób uczestniczących w takich imprezach jest stereotypowa, a przez komercyjne media ukazywane są one w niekorzystnym świetle. Utrudnia to spojrzenie na problem z innej perspektywy. Często podawane są do wiadomości publicznej afery i skandale, jakie zdarzają się na konwentach fanów, co jeszcze bardziej wzmacnia ich negatywną ocenę. Ważne jest ukazanie tego typu imprez w sposób obiektywny, z wyraźnym podkreśleniem pozytywów, ponieważ są one zjawiskiem, które w dalszym ciągu będzie się rozwijać, a dzięki temu może się rozwijać turystyka. Z tym wnioskiem zgadza się Smoleńska (2009: 31), uważając, że takie eventy mogą być swego rodzaju narzędziem turystycznej promocji oraz mogą pobudzać ruch turystyczny. Z twierdzeniem dotyczącym szybkiego rozwoju turystyki eventowej zgadzają się także Buczkowska (2009: 92–93) oraz Buczkowska i Malchro- wicz-Mośko (2012: 42–55), które twierdzą, że turystyka kulturowa rozwija się obecnie bardzo dynamicznie, a turystyka eventowa jest jedną z form turystyki kulturowej.

Omówienie pojęć Kilka kluczowych pojęć zawarto w tabeli 1. Konwenty fanów dzielą się na parę różnych rodzajów, wśród których wyróżnia się: • fantastyczne – celem konwentów fantastycznych jest propagowanie fantastyki w takich dziedzinach, jak literatura, komiks, film czy gry komputerowe. Oprócz tego odbywają się również spotkania pomiędzy fanami a twórcami fantastyki. • RPG (role-playing game) – konwent RPG, zwany również konwentem gier fabularnych. Polega na wcielaniu się uczestników w role fikcyjnych postaci. Cała rozgrywka odbywa się przy udziale od kilku do nawet kilkunastu osób w fikcyjnym świecie, który kreowany jest na potrzeby gry, dzieje się to niemal zawsze wyłącznie w wyobraźni uczestników. Sesje RPG odbywają się najczęściej przy stole. Nad całością czuwa Mistrz Gry, który ją tworzy i dba o przebieg

Tabela 1. Pojęcia związane z konwentami fanów Nazwa pojęcia Opis Fandom społeczność fanów; same społeczności potrafią być bardzo zróżnicowane w zależności od tego, czego dotyczy fandom Geek osoba zafascynowana interesującym ją zagadnieniem, o wiedzy na ten temat znacznie przekraczającej wiedzę ogólną; samo słowo geek zostało zaczerpnięte z amerykańskiego slangu młodzieżowego i może mieć dwa znaczenia: mianem geeka określa się kujonów i mole książkowe, ale także osoby o bardzo szczególnych zainteresowaniach i wysokiej inteligencji Otaku społeczność fanów anime i mangi Konwenty fanów jako forma inicjowania ruchu turystycznego 11

sesji. Akcja takiej gry może przebiegać w różnych realiach, takich jak na przy- kład świat fantasy, postapokaliptyczny, science-fiction czy nawet w wybranym momencie historycznym – średniowiecza czy starożytności. • LARP (live action role-playing) – LARP to szczególny rodzaj gry terenowej. Jest ona podobna do improwizowanej sztuki teatralnej, a jej uczestnicy do aktorów. To, co mówią, jest traktowane jako wypowiedzi prowadzonych przez nich postaci, a to, co robią – jako działania postaci. Gracze mają za zadanie dostosować się do zaistniałej sytuacji, nie wychodząc jednocześnie z roli. Naj- częściej rozgrywane są w realiach średniowiecza lub futurystycznych. • mangowe – konwenty mangowe skupiają fanów mangi oraz anime. Manga to komiks w stylu japońskim, natomiast anime oznacza całą animację, również pochodzenia japońskiego (Bazylewicz 2011: 33, 40, 48, 50–51, 54, 57). Można to porównać do konwentu fantasy, ponieważ akcja mangi oraz anime często rozgrywa się w fikcyjnym świecie. Występują tu także elementy identyczne, jak w konwencie fantasy, w którym fani mogą integrować się ze sobą oraz spotykać z twórcami (Siuda, Koralewska 2014: 20–25). • cosplay – konwenty tego typu polegają na przebieraniu się za postacie z do- wolnej tematyki. Mogą to być bohaterowie serialu bądź filmu, książek lub komiksów, gier komputerowych czy nawet osoby realne. Ten rodzaj konwentu bardzo często miesza się z innymi, np. na konwencie fantastyki bardzo często organizowane są konkursy cosplay, w których uczestnicy przebierają się za swoje ulubione postacie. • MMORPG (massively multiplayer online role-playing game) – MMOPRG to gry komputerowe zrzeszające ogromne społeczności fanów, które cechują się dużą liczbą graczy, często dochodzącą do kilkuset tysięcy, a w niektórych przypadkach do milionów osób. W oparciu o takie gry fani tworzą społeczności i wydarzenia, podczas których mogą się spotykać i dzielić doświadczeniami.

Wybrane konwenty fanów w Polsce i na świecie Przedstawione w tabeli 2 konwenty fanów cieszą się popularnością w różnych miejscach na całym świecie.

Tabela 2. Wybrane konwenty fanów w Polsce i na świecie Nazwa konwentu Opis konwentu Pyrkon Ogólnopolski festiwal fantastyki tworzony przez fanów dla fanów, który odbywa się każdego roku w Poznaniu. Głównym zadaniem Pyrkonu jest zrzeszanie miłośników szeroko pojętej fantastyki. Pyrkon cieszy się popularnością jako największy w Polsce oraz jeden z największych w Europie festiwali fantastyki i kultury popularnej. Na konwencie jest wiele atrakcji, takich jak możliwość spotkania twórców z Polski i zza granicy, LARP czy sesje RPG, wystawy, pokazy oraz koncerty (www.pyrkon.pl/2014/index.php?go=opyrkonie; dostęp: 13.04.2015, 13:10) 12 Ewa Szczepanowska, Tomasz Cybulski

Nazwa konwentu Opis konwentu PGA Poznań Game Arena to festiwal gier komputerowych i wideo, gier fabularnych i sportów ekstremalnych, odbywający się co roku na Międzynarodowych Targach Poznańskich w Poznaniu. PGA podzielone jest na trzy strefy: Digital Arena – jest to strefa poświęcona rozrywce multimedialnej, grom komputerowym oraz technologii multimedialnej; Fantasy Arena – strefa dla pasjonatów gier figurkowych, karcianych i planszowych oraz miłośników literatury fantasy; Paintball Arena – arena przygotowana do meczów paintballowych. Na targach istnieje wiele atrakcji. Uczestnicy mogą brać udział w turniejach gier odpowiednich dla poszczególnych stref, konkursach i spotkaniach ze specjalnymi gośćmi (www.gamearena. pl/pl/, www.pl.wikipedia.org/wiki/Pozna%C5%84_Game_Arena Poznań Game Arena; dostęp: 13.04.2015, 13:40) Comic-Con W San Diego w Ameryce to jeden z największych, jeśli nie największy, konwent komiksowy na świecie (Mazur 2011: 16–18). Zrzesza fanów komiksów, mangi, anime i gier, umożliwiając integrację fanów i zapewniając wiele atrakcji, a także spotkania z twórcami, konkursy, liczne sklepy. Comic-Con jest także okazją dla początkujących artystów wystawiających swoje prace (www. comic-con.org/about Comic-Con International: San Diego; dostęp: 14.01.2015, 14:15). Electronic Olbrzymie wydarzenie poświęcone rozrywce elektronicznej, Entertainment odbywające się co roku w Los Angeles. Pod wieloma względami Expo jest bardzo podobne do polskiego PGA. Do atrakcji również (E3) należą konkursy i turnieje gier. Organizowane są spotkania z wydawcami i twórcami gier, przedstawiane są najnowsze premiery oraz zapowiedzi gier komputerowych i wideo. E3 jako największa tego typu impreza na świecie cieszy się olbrzymim prestiżem. Każdego roku uczestniczą w niej dziesiątki tysięcy osób z całego świata (www.wikipedia.org/wiki/Electronic_Entertainment_Expo; dostęp: 12.02.2015, 14:15) BlizzCon Impreza dotycząca gier komputerowych, odbywająca się w USA, w mieście Anaheim w Kalifornii. BlizzCon jest konwentem o tej samej tematyce co E3 i PGA i dotyczy rozrywki multimedialnej, jednak różni się tym, że obejmuje wyłącznie jednego producenta gier – Blizzard. Jest to producent, który odniósł wiele sukcesów na rynku gier i cieszy się popularnością, toteż na konwent co roku przybywają dziesiątki tysięcy fanów. Na BlizzConie zobaczyć można nowości z branży gier Blizzarda. Odbywają się konkursy cosplay, a także wystawy produktów i gadżetów (www.wikipedia.org, Anaheim, California; dostęp: 5.02.2015). Konwenty fanów jako forma inicjowania ruchu turystycznego 13

Nazwa konwentu Opis konwentu Anime Expo Uznane za największy konwent anime w USA w roku 2014 – to olbrzymie wydarzenie zrzeszające fanów kultury japońskiej. Zwykle impreza organizowana jest na początku lipca i trwa 4 dni. Obecnie Anime Expo odbywa się na targach w Los Angeles. Na konwent co roku zapraszani są goście honorowi uświetniający wydarzenie, przygotowywane są bloki tematyczne poświęcone anime oraz samej kulturze japońskiej. Liczne stoiska i sklepy oferują różnorodne produkty oraz gadżety. Organizowane są także koncerty oraz wyświetlane filmy anime. Dużym zainteresowaniem na Anime Expo cieszy się konkurs cosplay, w którym najlepiej przebrane osoby mają szanse wygrać ciekawe nagrody (www.animecons.com, Anime Expo; dostęp: 15.05.2015, 20:40) Otakon 3-dniowy konwent anime odbywający się w lipcu bądź w sierpniu w Baltimore, na wschodnim wybrzeżu USA, w stanie Maryland. Konwent skupia się na kulturze Azji Wschodniej, w szczególności anime i mandze, ale także na muzyce i filmach. Otakon jest najdłużej trwającym konwentem kultury Azji Wschodniej w USA, a w roku 2014 był na drugim miejscu największych konwentów Ameryki Północnej. Do atrakcji Otakonu należą przede wszystkim pomieszczenia pełniące rolę niedużych kin, gdzie odtwarzane są filmy anime. Duża liczba takich pokoi zapewnia różnorodność filmów dla uczestników. Oprócz tego do atrakcji zalicza się warsztaty tematyczne czy konkursy cosplay (www.animecons.com, Otakon; dostęp: 15.05.2015, 20:50). Gamescom Największe targi gier wideo na świecie odbywające się w Koelnmesse w Kolonii w Niemczech. Gamescom organizowany jest każdego roku w sierpniu, przyciągając uwagę ogromnej liczby fanów oraz prasy branżowej. W 2014 r. liczba uczestników wyniosła 335 tys. Na targach producenci gier komputerowych prezentują nadchodzące nowości oraz związane z nimi nowinki technologiczne. Większa część targów jest objęta zakazem streamingu, co oznacza, że informacje przekazywane na targach nie mogą być przedstawione na żywo (www.pl.wikipedia.org/wiki/Gamescom, Gamescom, www. gamescom-cologne.com, Gamescom; dostęp: 14.03.2015, 10:50) Nine Worlds Konwent literatury, gier i filmów, odbywa się w sierpniu w Londynie. Nine Worlds to wydarzenie niezwykłe ze względu na łączenie wielu cech innych konwentów. Znaleźć tu może coś dla siebie każdy fan literatury dowolnego gatunku (zdecydowana większość to komiksy oraz fantastyka), filmów i seriali (większość fandomów kinematografii opartych jest właśnie na serialach) czy gier (karcianki, D&D, gry komputerowe itd.). Na konwencie odbywają się różne imprezy, spoty komediowe, walki na miecze, wystawy książek oraz maskarady i cosplay (www.uncsbrp.org, London’s Tourism Industry; dostęp: 13.12.2014, 13:00) 14 Ewa Szczepanowska, Tomasz Cybulski

Nazwa konwentu Opis konwentu Eirtakon 3-dniowy konwent anime odbywający się w Dublinie. Pierwszy Eirtakon odbył się w roku 2005 i od tamtej pory organizowany jest cyklicznie każdego roku. Jest to największa tego typu impreza w całym kraju. Jak każdy konwent anime, oferuje rozmaite atrakcje, takie jak zabawy cosplay, możliwość kupna komiksów manga czy oglądanie filmów anime (www. eirtakon.com; dostęp: 12.08.2015, 09:00) MCM London Wcześniej znany pod nazwą London MCM Expo, to największy Comic Con konwent w Anglii poświęcony anime, manga, science fiction oraz cosplay, odbywający się w Londynie. Konwent ten ma miejsce dwa razy w roku, w maju (edycja letnia) i październiku (edycja zimowa). MCM London Comic Con przyciąga ogromne ilości fanów, kusząc przeróżnymi atrakcjami. Każdego roku na konwent zapraszani są specjalni goście, aby uświetnić imprezę: dilerzy gadżetów poświęconych komiksom manga i anime, a także producenci gier komputerowych. Wydzielane są obszary dla poszczególnych rozrywek, na przykład wioska komiksów, gdzie swoje prace prezentują różni twórcy (www.mcmcomiccon.com/london; 12.08.2015, 13:50). Animefest Odbywający się w Czechach, w Brnie, to największy konwent anime (Czechy) i społeczności otaku w Czechach. Animefest odbywa się co roku w maju i gromadzi rzeszę stopniowo powiększającej się grupy fanów. Na konwencie wyświetlane są filmy anime, wystawiane są komiksy manga, zabawy cosplay, dyskusje oraz warsztaty tematyczne (www. animefest.cz/en, Animefest; dostęp: 19.06.2015, 10:00) Salón del Manga Największy konwent anime w Hiszpani. Odbywa się co roku de Barcelona w październiku, w Barcelonie, i przyciąga setki tysięcy fanów. Jak większość konwentów anime oferuje podobne atrakcje: konkursy cosplay oraz karaoke, wyświetlanie filmów anime, warsztaty tematyczne poświęcone kulturze Japonii, wystawy komiksów, a także pokazy gier komputerowych (www.ficomic.com/home.cfm Salón del Manga de Barcelona; dostęp: 15.01.2015, 15:10) Japan Expo Odbywa się we Francji, w Paryżu, i jest to największy w całej Europie konwent poświęcony anime i kulturze popularnej Japonii. Odbywa się każdego roku w lipcu, począwszy od 1999 r. Oprócz zwykłych atrakcji cechujących konwenty anime, takich jak warsztaty tematyczne, wyświetlanie filmów anime, konkursy cosplay i karaoke, wystawy artystów mangi, na Japan Expo od 2015 r. prezentowane są m.in. teatrzyki lalek joruri, grupy Mokugûsha czy współczesny obraz tańca awa odori. Oprócz tego pokazane jest rzemiosło Japonii oraz odby- wają się warsztaty kaligrafii, malowania czy tworzenia lalek (www. en.wikipedia.org/wiki/Japan_Expo, Japan Expo; dostęp: 12.02.2015, 14:30) Konwenty fanów jako forma inicjowania ruchu turystycznego 15

Nazwa konwentu Opis konwentu World Cosplay To wydarzenie nietypowe. Odbywa się w Japonii, w mieście Nagoja, Summit i w przeciwieństwie do wielu poprzednio opisywanych eventów WCS jest nastawiony niemal wyłącznie na cosplay. Sama impreza jest ogromna, ludzie z całego świata przybywają, aby wziąć udział w paradzie oraz spróbować swoich sił w wielkim konkursie na najlepszy cosplay. Wydarzenie to rozwija się bardzo dynamicznie. Liczba krajów biorących udział w WCS w roku 2012 powiększyła się do 20 (www.worldcosplaysummit.jp/en; dostęp: 12.08.2015, 14:15) AnimeJapan Wielki konwent, niemal całkowicie poświęcony anime, odbywający się w Tokio każdego roku. Na konwencie mają miejsce wystawy komiksów mangi oraz wyświetlane są filmy anime. AnimeJapan organizowane jest od 2014 r., wcześniej funkcjonowało Tokio International Anime Fair. Edycja w 2011 r. została odwołana z powodu trzęsienia ziemi i tsunami, które nawiedziły Japonię (www. anime-japan.jp/en; dostęp: 12.08.2015, 13:00) Comiket Znany także jako Comic Market, to największa na świecie wystawa samo-promująca komiksy mangi, odbywająca się w Tokio. Impreza organizowana jest dwa razy do roku, w sierpniu i w grudniu. Targi mają już 40 lat i przyciągają obecnie kilkaset tysięcy uczestników każdego roku. Twórcy komiksów mangi mają własne stanowiska podczas targów i osobiście zachęcają do kupna swoich dzieł. Oprócz komiksów można także kupić unikatowe gadżety powiązane z mangą i anime, często niespotykane nigdzie indziej (www.comiket.co.jp/ info-a/WhatIsEng080528.pdf, Comiket www.comiket.co.jp/What is the Comik Market?; dostęp: 14.02.2015, 13:15) Anime Festival to seria kilku konwentów anime, których głównym ośrodkiem jest Asia Singapur. Nie różni się jednak od innych konwentów o tej samej tematyce, a atrakcjami są cosplay, wystawy komiksów manga, pokazy filmów anime, wystawy produktów związanych z anime i manga, a także koncerty i pokazy artystyczne. Oprócz tego AFA daje szansę na spotkania z artystami i aktorami filmów anime (www.animefestival.asia/afa2014/about-afa, Anime Festival Asia, www.en.wikipedia. org/wiki/Animefest, Animefest, www.wikipedia.com, Singapur; dostęp: 16.05.2015 13:50).

Społeczności fanów Społeczności fanów lub inaczej fandomy mogą być bardzo zróżnicowane, jednak zawsze mają przynajmniej kilka podobnych cech. Każdy fandom charakte- ryzuje się odczuciem braterstwa, ogólną otwartością w stosunku do pozostałych członków danej społeczności (i nie tylko) czy nawet zwykłą radością płynącą ze świadomości przynależności do takiej grupy. Pierwotnie mianem fanów określa- no entuzjastów sportowych i to oni pierwsi zaczęli tworzyć własne grupy (Siuda 2008a: 50–60, 2008b: 60–71, 2008c: 239–256). Dzisiaj istnieje wiele społeczno- ści fanów, nie tylko sportowych. Konwenty fanów są tego dowodem i pokazują, 16 Ewa Szczepanowska, Tomasz Cybulski jak bardzo zróżnicowane potrafią być fandomy. Jedną z największych społeczno- ści fanów bez wątpienia są zwolennicy mangi i anime, nazywani także otaku. Ory- ginalne znaczenie słowa otaku oznacza „ty”, „twój”, „dom”; jego twórcą zaś jest Nakamori Akio (Czaplińska 2006: 4–5). W slangu japońskim znaczenie słowa otaku miało przez długi czas negatywny wydźwięk, utożsamiane było z osobą bez bliskich przyjaciół, wyalienowaną. Ten stosunek zmienia się jednak, co zauważyć można poprzez liczbę i rozmach konwentów poświęconych anime (Bazylewicz 2011: 61–68) i mandze – właśnie w Japonii. Sam Comiket w roku 2013 gościł ponad pół miliona uczestników, czy chociażby AnimeJapan, w którym w 2014 r. uczestniczyło ponad 100 tys. osób (www.en.wikipedia.org/wiki/Comiket, Comi- ket; dostęp: 15.03.2015, 16:20). Innym przykładem dużych społeczności fanów są gracze. Społeczności graczy są chyba najbardziej zróżnicowaną grupą, ponieważ określenie gracza może ozna- czać fana gier komputerowych, sesji RPG czy gier karcianych lub figurkowych. Z tych wszystkich jednak największy procent stanowią fani gier komputerowych, chociaż i w tej grupie istnieją pewne podziały. Obecnie rynek gier komputerowych jest bardzo rozwinięty. Światowy rynek gier w roku 2014 oszacowany został na 81,5 mld dolarów. Według raportu Global Games Market Report osób grających w roku 2014 było ponad 1,7 mld na całym świecie (www.gry-online. pl/S013.asp?ID=86116; dostęp: 21.01.14, 15:08). Według tego samego raportu na całym świecie w 2014 r., samych osób przebywających w sieci było niemal 3 mld. Badania newzoo dotyczące rynku gier komputerowych w 2014 r. (http:// www.newzoo.com/free/rankings/top-100-countries-by-game-revenues/; dostęp: 3.03.14, 13:53) pokazują ranking państw, generujących największe zyski z bran- ży gier komputerowych. Trzy państwa generujące największe zyski to kolejno USA, Chiny i Japonia. Polska w tym rankingu zajmuje 23 miejsce na świecie i drugie w Europie (www.gry-online.pl/Polska drugim rynkiem Europy Wschod- niej; dostęp: 12.08.2015, 12:10). Konwenty dla fanów gier komputerowych cie- szą się dużym prestiżem, jak choćby E3 w Los Angeles. Każdy producent gier komputerowych stara się pokazać na E3, wiedząc, że oczy fanów z całego świata obserwują wydarzenie poprzez liczne streamy. Konwenty fanów należą do turystyki eventowej, a ta do turystyki kulturowej.

Turystyka eventowa Przed sformułowaniem definicji turystyki eventowej trzeba zwrócić uwagę na określenie eventu. We wpisie w internetowej poradni PWN autorstwa Mirosława Bańki można przeczytać, że event oznacza w języku polskim po prostu wydarzenie (www.sjp.pwn.pl/poradnia/szukaj/event.html; dostęp: 12.05.2015, 12:46). Pojęcie eventu jest obecnie coraz częściej stosowane, a w przypadku konwentów fanów jest to bardzo popularne hasło. Można dodatkowo posiłkować się defini- cją zaczerpniętą z internetowej Wikipedii, która przedstawia event jako „okre- ślenie w języku potocznym, używane w odniesieniu do wydarzenia związanego z muzyką elektroniczną (np. festiwalem) lub z grami MMORPG (oznacza specjalne wydarzenie w grze, święto) (http://pl.wikipedia.org/wiki/Event; dostęp: Konwenty fanów jako forma inicjowania ruchu turystycznego 17

12.05.2015, 12:48). Definicja Buczkowskiej i Malchrowicz-Mośko (2012: 42–43) pokrywa się, przynajmniej częściowo, z definicją zaczerpniętą z Wikipedii. Autor- ki przypisują eventy głównie do festiwali muzyki. Obecnie turystyki eventowej nie można utożsamiać wyłącznie z wydarzeniami muzycznymi, takimi jak koncerty. Dzisiaj eventy oznaczają wydarzenia skierowane do określonych grup. Mogą to być nieduże eventy, ale również imprezy masowe, w których bierze udział kilkaset tysięcy ludzi.

Cel pracy

Celem artykułu jest ukazanie zjawiska konwentów jako formy turystyki eventowej, inicjującej ruch turystyczny, na wybranych przykładach największych kon- wentów w Polsce i na świecie.

Metody

Niniejszy artykuł opiera się głównie na danych zebranych ze źródeł internetowych. Informacje na temat opisanych w artykule konwentów są przekazywane niemal wyłącznie drogą cyfrową. Każdy większy konwent ma na swojej internetowej stronie głównej katalog poprzednich imprez, gdzie znaleźć można dane, takie jak liczba uczestników, data imprezy, goście honorowi oraz patroni i zbiór multi- medialny (głównie zdjęcia). Nie wszystkie strony jednak prowadzą takie katalogi, dlatego wykorzystano także artykuły z prasy (przede wszystkim lokalna prasa w miejscu, gdzie odbywała się impreza) oraz artykuły na stronach internetowych. Posiłkowano się ponadto Wikipedią. Niektóre dane zaczerpnięto też z raportów statystycznych odnoszących się do turystyki w miastach, w których odbywały się opisywane konwenty.

Opracowanie danych

Opisywane przykłady konwentów fanów zostały podzielone według państw, co pozwala porównać między sobą te cieszące się największą popularnością. Wy- brano najważniejsze i największe konwenty fanów. Na początku przedstawiono konwenty w USA, potem w wybranych państwach Europy (z osobną sekcją dla Polski), dalej w Azji: w Japonii, w Singapurze. Następna grupa wyników dotyczy zestawienia konwentów według rodzajów w wybranych państwach na świecie. Pozwala to pokazać, które rodzaje konwentów tam dominują. W tej części zamieszczono też zestawienie wszystkich konwentów, co umożliwia rozeznanie, w którym kraju frekwencja fanów jest największa. Przedstawiono także wybrane konwenty fanów przyczyniające się do poprawy wizerunku miejsca, w którym się odbywają, i mające istotny wpływ na miejscową gospodarkę. 18 Ewa Szczepanowska, Tomasz Cybulski

USA Konwenty w USA są niezwykle różnorodne, jednak na potrzeby niniejszego arty- kułu zebrano przykłady tych imprez, które każdego roku przyciągają największą liczbę uczestników i cieszą się największym prestiżem. Są to kolejno Comic-Con w San Diego, Electronic Entertainment Expo w Los Angeles, BlizzCon w Anaheim i Anime Expo w Los Angeles, wszystkie w stanie Kalifornia, oraz Otakon w Balti- more, w stanie Maryland. W tabeli 3 oraz na rycinie 1 pokazano liczbę uczestników poszczególnych konwentów w latach 2005–2012. Zdecydowanie największą popu- larnością cieszy cię Comic-Con. E3 oraz Anime Expo od roku 2009 mają bardzo podobną frekwencję, następny jest Otakon i na końcu BlizzCon. Comic-Con ma bardzo stabilną frekwencję uczestników w analizowanych latach, co szczegółowo przedstawiono na rycinie 1. W 2006 r. nastąpiło znaczące zwiększenie liczby uczestników w stosunku do 2005 r. Od 2006 r. natomiast liczba ta wzrastała aż do 2012 r., z niewielkim spadkiem w roku 2011. Electronic Entertainment Expo w analizowanych latach wykazywał duże wahania. W roku 2005 liczba uczestników osiągnęła rekordowe 70 tys. W tym samym roku po raz pierwszy targi były pokazane w telewizji. Rok później nastąpił duży spadek liczby uczestników, natomiast w latach 2007 i 2008 – drastyczny spadek (w 2007 r. do 10 tys. uczestników, a w 2008 – zaledwie 5 tys.). Należy wspomnieć, że w tych latach targi nie odbywały się w Los Angeles, tylko w Santa Monica, też w stanie Kalifornia. W roku 2009 wznowiono E3 w Los Angeles, co poskutkowało znaczącym wzrostem liczby uczestników do 41 tys. W latach 2010 i 2011 liczba ta wzrosła o kilka tysięcy, natomiast w roku 2012 można zauważyć niewielki spadek frekwencji (ryc. 1). BlizzCon ma tendencję rosnącą. Od 2005 r. liczba uczestników niemal nie- ustannie wzrastała. Na uwagę zasługuje fakt, że BlizzCon, jako impreza zbliżona do E3, w przeciwieństwie do nich nie gości wielu producentów, lecz jest poświę- cona produktom tylko jednej firmy – Blizzard. Brak uczestników w roku 2006 oraz 2012 wynika z tego, że w tych latach BlizzCon się nie odbywał. Pierwszy BlizzCon w 2005 r. przyciągnął niedużą liczbę uczestników – zaledwie 8 tys., jed-

Tabela 3. Liczba uczestników wybranych zjazdów i konwentów fanów w USA w latach 2005–2012 Rok Comic-Con E3 BlizzCon Anime Expo Otakon 2005 103 000 70 000 8 000 33 000 22 000 2006 123 000 60 000 0 40 647 22 302 2007 125 000 10 000 13 000 41 671 22 852 2008 126 000 5 000 15 000 43 000 26 262 2009 126 000 41 000 20 000 44 000 26 586 2010 130 000 45 600 27 000 46 000 29 274 2011 126 000 46 800 26 000 47 000 29 337 2012 130 000 45 700 0 49 400 30 785 Źródło: opracowanie własne lub badania własne. Konwenty fanów jako forma inicjowania ruchu turystycznego 19

Ryc. 1. Liczba uczestników wybranych konwentów fanów w USA w latach 2005–2012 Źródło: opracowanie własne lub badania własne. nak w roku 2007 liczba ta wzrosła już do 13 tys., aby osiągnąć rekordowe 26 tys. w 2010 r. W 2011 r. natomiast zaznaczył się nieduży spadek (ryc. 1). Anime Expo, jako jeden z dwóch spośród wybranych konwentów fanów w USA, ma ciągle rosnącą liczbę uczestników. W roku 2005 w Anime Expo uczestniczyło 33 tys. fanów, a w następnych latach liczba ta rosła, aby w roku 2012 osiągnąć ponad 49 tys. (ryc. 1). Otakon, będący odpowiednikiem Anime Expo, podobnie wykazuje ciągle ro- snącą liczbę uczestników każdego następnego roku. Na rycinie 1 widać, jak roz- wijał się ten konwent. W roku 2005 liczba uczestników Otakonu wynosiła 22 tys. i wzrastała, osiągając w roku 2012 prawie 31 tys. (ryc. 1).

Europa Konwenty fanów w Europie i w Polsce zostały wybrane w oparciu o dostęp do informacji oraz zainteresowanie fanów. W tabeli 4 oraz na rycinie 2 można zauwa-

Tabela 4. Liczba uczestników wybranych konwentów fanów w Europie w latach 2011–2014 MCM London Salón del Manga Poznań Rok Gamescom Japan Expo Pyrkon Comic-Con de Barcelona Game Arena 2011 275 000 257 000 65 000 192 000 3 660 0 2012 275 000 320 000 112 000 208 000 6 508 35 000 2013 340 000 347 876 115 000 232 876 12 299 41 200 2014 335 000 370 000 130 000 240 000 24 000 59 400 Źródło: opracowanie własne lub badania własne. 20 Ewa Szczepanowska, Tomasz Cybulski

Ryc. 2. Liczba uczestników wybranych konwentów fanów w Europie w latach 2011–2014 Źródło: opracowanie własne lub badania własne.

żyć różnice pod względem liczby uczestników pomiędzy poszczególnymi konwentami fanów w Europie. Na MCM London Comic-Con odbywający się w Londynie oraz Gamescom odbywający się w Koelnmesse w Kolonii przyjeżdża każdego roku najwięcej uczestników (www.wikipedia.pl, Kolonia; dostęp: 12.12.2014, 13:00). Należy zaznaczyć, że MCM London Comic-Con (tab. 2, ryc. 2) jest sumą dwóch edycji: letniej i zimowej. W tabeli 2 zamieszczono także dane dotyczące konwen- tów Japan Expo w Paryżu, Salón del Manga de Barcelona, a z polskich – Poznań Game Arena (PGA) oraz Pyrkon, odbywającego się również w Poznaniu.

Polska W Polsce dane na temat konwentów fanów nie są tak szczegółowe, jak w przypadku USA i chociaż istnieje wiele imprez cieszących się sporą popularnością, wybrane zostały dwie. Są to PGA oraz Pyrkon odbywające się w Poznaniu. W tabeli 5 oraz na rycinie 3 pokazano liczbę uczestników wybranych imprez w latach 2006–2014. Jak widać, PGA znacząco przewyższa liczbą uczestników Pyrkonu, z wyjątkiem lat 2010 i 2011.

Pyrkon Pyrkon w roku 2006 miał niewielką liczbę uczestników (tab. 5, ryc. 3). Począt- kowo był małym przedsięwzięciem, ale stopniowo przyciągał coraz większą gru- pę fanów. Od 2006 r. do 2011 liczba chętnych wzrastała powoli. W roku 2011 można zaobserwować dynamiczny wzrost liczby uczestników. W roku 2011 Pyr- Konwenty fanów jako forma inicjowania ruchu turystycznego 21 kon został przeniesiony ze Szkoły Pod- Tabela 5. Liczba uczestników wybranych stawowej nr 21 w Poznaniu na teren konwentów w Polsce w latach 2006– Międzynarodowych Targów Poznań- 2014 skich, co miało wpływ na frekwencję. Rok Pyrkon PGA W latach 2012–2013 liczba chętnych 2006 867 14 000 wzrosła, natomiast w 2014 r. osiągnęła 2007 1 080 17 000 rekordowe 24 tys. uczestników (www. 2008 2 131 25 000 wikipedia.pl, Poznań, www.pyrkon. 2009 2 876 28 576 pl/2014/index.php?go=opyrkonie 2010 3 023 0 Pyrkon; dostęp: 15.03.2015, 12:00). 2011 3 660 0 Poznań Game Arena (PGA) 2012 6 508 35 000 2013 12 299 41 200 PGA przewyższa Pyrkon liczbą uczest- 2014 24 000 59 400 ników każdego roku i od początku było organizowane na Międzynarodo- Źródło: opracowanie własne lub badania własne. wych Targach Poznańskich. Na rycinie 3 można zaobserwować, jak rosła liczba uczestników PGA w latach 2006–2014. Od 2006 r. do 2009 r. nastąpił dynamiczny wzrost liczby fanów, osiągając prawie 30 tys. uczestników. W latach 2010–2011 PGA zostało zawieszone na rzecz Targów Elektroniki Użytkowej i Gier Wideo ON/OFF w Warszawie. W 2012 r. wznowiono PGA w Poznaniu i, jak widać na rycinie 3, w 2009 r. liczba uczest- ników przekroczyła 28 tys., a w 2012 wynosiła już 35 tys. W roku 2013 nastąpił zdecydowany wzrost liczby uczestników, aż do rekordowej frekwencji prawie 60 tys. w roku 2014 (www.gamearena.pl/pl/pga_2013/w_liczbach/ PGA w liczbach; dostęp: 12.12.2014, 7:20).

Ryc. 3. Liczba uczestników konwentów w Polsce w latach 2006–2014 Źródło: opracowanie własne lub badania własne. 22 Ewa Szczepanowska, Tomasz Cybulski

Azja W przypadku państw Azji konwenty fanów są bardzo popularne, jednak dostęp do danych jest utrudniony. Z tego też powodu przedstawiono trzy imprezy: Co- miket w Ariake w Tokio, Anime Festival Asia odbywający się w Singapurze oraz AnimeJapan w Tokio. W tabeli 6 i na rycinie 4 zaprezentowano dane liczbowe dotyczące opisanych konwentów. Comiket znacząco wyprzedza Anime Festival Asia i AnimeJapan każdego roku.

Japonia: Comiket Comiket jest największym konwentem fanów w całej Azji oraz największym w swojej kategorii na świecie, co pokazują dane w tabeli 6 oraz na rycinie 4. Nale- ży wspomnieć, że Comiket ma dwie edycje: letnią i zimową, a przedstawione dane dotyczą tych edycji, które przyciągnęły najwięcej uczestników. Liczba chętnych za każdym razem przekracza pół miliona osób. Liczby są w kolejnych latach podobne, zaczynając od 2010 r., gdy uczestniczyło 560 tys. osób. W następnych dwóch latach liczba uczestników spadła i wzrosła o tę samą wartość, a w 2013 r. osiągnęła rekordowe 590 tys. uczestników. W 2014 r. nastąpił znów spadek do 560 tys.

Japonia: AnimeJapan AnimeJapan (wcześniej Tokyo International Anime Fair) pod względem liczby uczestników jest bardzo zbliżone do Anime Festival Asia (tab. 6, ryc. 4). W 2010 r. AnimeJapan gościło największą liczbę uczestników. W roku 2011 konwent nie odbył się z powodu trzęsienia ziemi i tsunami w Japonii, ale od 2012 roku na- stępuje ciągły wzrost liczby uczestników (www.wikipedia.com, Tokyo; dostęp: 13.01.2015, 11:00).

Singapur: Anime Festival Asia W porównaniu do Comiket Anime Festival Asia jest znacznie mniejszą impre- zą, chociaż i tak przyciąga dużą rzeszę fanów. Na rycinie 4 przedstawiono liczbę uczestników w kolejnych latach. Jak widać, w 2010 r. liczba fanów była najmniej- sza. W roku 2011 nastąpił znaczący wzrost liczby zainteresowanych o prawie 40 tys. W następnym roku niewielki wzrost był kontynuowany, lecz w 2013 r. frekwencja spadła do 80 tys. uczestników. W 2014 r. znów odnotowano wzrost do 90 tys. osób (www.en.wikipedia.org/wiki/Anime_Festival_Asia, Anime Festival Asia; dostęp: 13.02.2015, 12:10).

Tabela 6. Liczba uczestników wybranych konwentów fanów w Azji w latach 2010–2014 Rok Comiket Anime Japan Anime Festival Asia 2010 560 000 132 492 45 000 2011 540 000 0 82 000 2012 560 000 98 923 85 000 2013 590 000 105 855 80 000 2014 560 000 111 252 90 000 Źródło: opracowanie własne lub badania własne. Konwenty fanów jako forma inicjowania ruchu turystycznego 23

Ryc. 4. Liczba uczestników wybranych konwentów fanów w Azji w latach 2010–2014 Źródło: opracowanie własne lub badania własne.

* * * Analizując wybrane przykłady konwentów fanów, można podzielić je na trzy rodzaje: • konwenty fanów literatury, gier i filmu, • konwenty fanów rozrywki multimedialnej, • konwenty fanów kultury japońskiej. Poniżej przedstawiono rodzaje konwentów fanów według państw i pokazano, które z nich są w danym kraju najpopularniejsze oraz w których państwach imprezy tego typu są najpopularniejsze. Pierwszym z przedstawionych rodzajów są konwenty fanów literatury, gier i filmu. Imprezy te skupiają się najczęściej na komiksach i mandze, chociaż można tam spotkać także elementy gier komputerowych, figurkowych, planszowych czy karcianych oraz filmy. W tabeli 7 pokazano liczbę uczestników w latach 2005–2014 według państw: USA, Polska oraz Wielka Brytania (UK), zestawienie wszystkich uczestników z tych lat oraz łącznie w tym czasie. Natomiast na rycinie 5 przedstawiono liczbę wszystkich uczestników we wszystkich latach. Konwenty literatury, gier i filmu najwięcej uczestników groma- dzą w USA, a najmniej w Polsce. Następnym rodzajem są konwenty fanów rozrywki multimedialnej, która skupia się przede wszystkim na grach wideo. Wybrane przykłady tego rodzaju kon- wentów odbywają się w USA, Polsce i Niemczech. W tabeli 8 pokazano liczbę uczestników wszystkich wybranych konwentów, organizowanych w tych krajach, natomiast na rycinie 6 sumaryczną liczbę uczestników w latach 2005–2014. Naj- więcej uczestników było na tego typu konwentach w Niemczech, potem w USA i najmniej w Polsce. 24 Ewa Szczepanowska, Tomasz Cybulski

Tabela 7. Liczba uczestników wszystkich wybranych konwentów fanów literatury, gier i filmu w USA, Polsce i UK Rok USA Polska UK 2005 103 000 0 0 2006 123 000 867 0 2007 125 000 1 080 0 2008 126 000 2 131 0 2009 126 000 2 876 0 2010 130 000 3 023 50 000 2011 126 000 3 660 122 000 2012 130 000 6 508 132 000 2013 130 000 12 299 165 500 2014 130 000 24 000 101 600 Razem 1 249 000 56 444 571 100 Źródło: opracowanie własne lub badania własne.

Tabela 8. Liczba uczestników wszystkich wybranych konwentów fanów rozrywki multimedialnej w USA, Polsce i Niemczech Rok USA Polska Niemcy 2005 78 000 11 000 0 2006 60 000 14 000 0 2007 23 000 17 000 0 2008 20 000 25 000 0 2009 61 000 28 576 0 2010 72 600 0 245 139 2011 72 800 0 275 000 2012 45 700 35 000 275 000 2013 26 000 41 200 340 000 2014 26 000 59 400 335 000 Razem 485 100 231 176 1 470 139 Źródło: opracowanie własne lub badania własne.

Ryc. 5. Liczba uczestników wszystkich Ryc. 6. Liczba uczestników wszystkich konwentów fanów literatury, gier i fil- konwentów fanów rozrywki multime- mu w USA, Polsce i UK w latach 2005– dialnej w USA, Polsce i Niemczech 2014 w latach 2005–2014 Źródło: opracowanie własne lub badania własne. Źródło: opracowanie własne lub badania własne. Konwenty fanów jako forma inicjowania ruchu turystycznego 25

Tabela 9. Liczba uczestników wszystkich wybranych konwentów fanów kultury japońskiej w USA, Irlandii, Czechach, Hiszpanii, Francji, Japonii i Singapurze Rok USA Irlandia Czechy Hiszpania Francja Japonia Singapur 2005 55 000 200 350 63 000 0 83 966 0 2006 62 949 0 450 58 000 56 000 98 984 0 2007 64 523 418 800 67 000 80 727 107 713 0 2008 69 262 788 1 000 60 000 134 467 138 622 45 000 2009 70 350 1 000 1 200 62 000 165 501 141 819 0 2010 75 274 1 200 1 300 65 000 173 680 132 492 45 000 2011 78 348 1 550 1 600 65 000 192 000 0 82 000 2012 82 124 1 908 2 000 112 000 208 000 116 923 85 000 2013 95 211 2 614 2 500 115 000 232 876 105 855 20 000 2014 113 929 3 260 3 300 130 000 240 000 111 252 90 000 Razem 766 970 12 938 14 500 797 000 1 483 251 1 037 626 367 000 Źródło: opracowanie własne lub badania własne.

Ostatnim przedstawionym rodzajem są konwenty fanów kultury japońskiej: szczególnie konwenty fanów literatury, gier i filmu, ponieważ dotyczą w dużej mierze komiksów manga, ale oprócz tego też cosplay czy filmów anime. Ten rodzaj konwentów okazał się najbardziej powszechny spośród analizowanych imprez. Występuje w największej liczbie krajów, którymi są USA, Irlandia, Czechy, Hiszpania, Francja, Japonia i Singapur. W tabeli 9 pokazano liczbę uczestników wszystkich konwentów tego typu w danych państwach w latach 2005–2014 oraz sumę uczestników ze wszystkich lat. Na rycinie 7 zobrazowano liczbę uczest- ników w tych państwach. Najwięcej osób gromadzą takie konwenty we Francji. Irlandia i Czechy cechują się znikomym udziałem w porównaniu do pozostałych.

Ryc. 7. Liczba uczestników wszystkich Ryc. 8. Liczba uczestników wszystkich konwentów fanów kultury japońskiej badanych konwentów fanów w USA, w USA, Irlandii, Czechach, Hiszpanii, Polsce, Niemczech, UK, Irlandii, Cze- Francji, Japonii i Singapurze w latach chach, Hiszpanii, Francji, Japonii i Sin- 2005–2014 gapurze w latach 2005–2014 Źródło: opracowanie własne lub badania własne. Źródło: opracowanie własne lub badania własne. 26 Ewa Szczepanowska, Tomasz Cybulski

Tabela 10. Liczba uczestników ze wszystkich badanych konwentów fanów w USA, Polsce, Niemczech, Wielkiej Brytanii, Irlandii, Czechach, Hiszpanii, Francji, Japonii i Singa- purze Rok USA Polska Niemcy UK Irlandia 2005 236 000 11 000 0 0 200 2006 245 949 14 867 0 0 0 2007 212 523 18 080 0 0 418 2008 215 262 27 131 0 0 788 2009 257 350 31 452 0 0 1 000 2010 277 874 3 023 245 139 50 000 1 200 2011 277 148 3 660 275 000 122 000 1 550 2012 257 824 41 508 275 000 132 000 1 908 2013 251 211 53 499 340 000 0 2 614 2014 269 929 83 400 335 000 101 600 3 260 Razem 2 501 070 287 620 1 470 139 405 600 12 938

Rok Czechy Hiszpania Francja Japonia Singapur 2005 350 63 000 0 83 966 0 2006 450 58 000 56 000 98 984 0 2007 800 67 000 80 727 107 713 0 2008 1 000 60 000 134 467 138 622 45 000 2009 1 200 62 000 165 501 141 819 0 2010 1 300 65 000 173 680 132 492 45 000 2011 1 600 65 000 192 000 0 82 000 2012 2 000 112 000 208 000 116 923 85 000 2013 2 500 115 000 232 876 105 855 20 000 2014 3 300 130 000 240 000 111 252 90 000 Razem 14 500 797 000 1 483 251 1 037 626 367 000 Źródło: opracowanie własne lub badania własne. Przedstawiono też zestawienie danych dotyczących wszystkich badanych kon- wentów fanów w wybranych państwach. Dane liczbowe, zarówno dla poszczegól- nych lat z okresu 2005–2014, jak i wszystkich uczestników z tych lat pokazano w tabeli 10. Zestawienie na rycinie 8 pokazuje, że największą popularnością cie- szą się konwenty fanów w USA, następnie we Francji i Niemczech. Czechy i Irlan- dia mają najmniejszą liczbę uczestników na tle pozostałych państw.

Dyskusja

Wśród omawianych konwentów fanów można zauważyć bardzo wiele podo- bieństw nie tylko pod względem charakteru takiej imprezy, ale również dynamiki czy zależności od miejsca, w którym się odbywają. Wiele z nich organizowanych jest w Kalifornii, a Kalifornia, na podstawie danych z Wikipedii oraz ikonografii ekonomicznej CreditLoan, jest najbogatszym i najbardziej zaludnionym stanem Konwenty fanów jako forma inicjowania ruchu turystycznego 27 w USA, a trzecim pod względem powierzchni (www.creditloan.com/California- Vss The WORLD; dostęp: 12.12.2014, 13:30). Promuje się tam różnego rodzaju imprezy i eventy, w tym właśnie konwenty fanów. Samo Los Angeles, według CNBC, zajęło pierwsze miejsce w rankingu najbardziej różnorodnych miast Ame- ryki. Jest siedemnastym miastem na świecie pod względem liczby mieszkańców, według danych z 2012 r. na stronie worldatlas. Stąd można przypuszczać, że jest ono doskonałym miejscem dla wydarzeń kulturalnych i eventów. Z kolei w San Diego odbywa się największy konwent komiksowy. Jest to drugie największe miasto tego stanu, a ósme w Ameryce, na podstawie danych ze strony about.com z 2006 r. San Diego, podobnie jak Los Angeles, jest bardzo dobrze przystosowane do różnych wydarzeń kulturalnych, w tym też konwentów. San Diego Convention Center jest istotnym obiektem w tym mieście. Oprócz San Diego i Los Angeles trzecim miejscem urządzania konwentów w Kalifornii jest Anaheim. Z Wikipedii można wyczytać, że Anaheim jest dziesiątym pod względem liczby mieszkańców miastem Kalifornii, a także największym w Orange County. W Anaheim znajduje się Convention Center, w którym odbywa się BlizzCon. W Baltimore w stanie Maryland organizowany jest Otakon. Konwenty europejskie odbywają się w kilku państwach (tab. 4, ryc. 2). Naj- więcej osób uczestniczy w konwentach w Anglii oraz Niemczech. Gamescom od- bywający się w Niemczech, w Kolonii, przyciąga ponad ćwierć miliona uczestni- ków rocznie. Kolonia to czwarte pod względem wielkości miasto w Niemczech. Sam Gamescom jest znanym konwentem na całym świecie, co dodatkowo zapewnia mu jeszcze większą popularność, zyskuje też dzięki lokalizacji w atrakcyjnym turystycznie mieście. Innym przykładem jest odbywający się w Londynie MCM London Comic-Con. Dzięki lokalizacji w stolicy kraju przyciąga więcej uczestni- ków. Londyn jest jedną z najważniejszych metropolii światowych. Rocznie jest odwiedzany przez 30 mln turystów (wg danych London’s Economic Plan). Kolej- nym przykładem miasta, w którym odbywa się jeden z omawianych konwentów, jest Barcelona, drugie największe miasto w Hiszpanii. Tylko w roku 2011 miasto odwiedziło ponad 7 mln turystów (www.barcelonacatalonia.cat, Barcelona Data Sheet 2012; dostęp: 13.03.2015, 21:10), a zorganizowanie konwentu dla fanów właśnie w Barcelonie podnosi prestiż imprezy. Konwent odbywający się w Paryżu dotyczy kultury japońskiej. Miasto, bardzo atrakcyjne turystycznie, wpływa zna- cząco na frekwencję uczestników każdego roku. Według artykułu ze strony www. dailymail.com, w roku 2013 Paryż odwiedziło ponad 32 mln osób. Konwentami europejskimi są także organizowane w Poznaniu Pyrkon i PGA. Obydwa odbywa- ją się na terenie Międzynarodowych Targów Poznańskich, bardzo dobrze przysto- sowanych do tego typu imprez. Według Wikipedii Poznań jest czwartym miastem pod względem odwiedzin turystów biorących udział w eventach. Kolejnym obszarem odbywania się konwentów fanów jest Azja, z której wy- odrębniono Tokio oraz Singapur. Tokio jest jedną z największych aglomeracji na świecie i cieszy się ogromnym zainteresowaniem turystów, co widać także na przykładzie omawianych konwentów, przyciągających ponad pół miliona osób każdego roku. Na podstawie artykułu na popularnej stronie turystycznej Tripad visor Tokio znajdowało się w 2013 r. wśród najchętniej odwiedzanych miejsc na 28 Ewa Szczepanowska, Tomasz Cybulski

świecie. Konwent odbywający się w Singapurze nie ma aż tak licznych zwolenni- ków jak w Tokio, jednak też jest bardzo popularny. Powyższe przykłady odnoszą się do miast istotnych w poszczególnych krajach. W USA są to główne aglomeracje stanu Kalifornia. W Europie dwa spośród wymienionych konwentów odbywają się w stolicy Francji i Anglii. Pozostałe w Barcelonie w Hiszpanii, Kolonii w Niemczech i Poznaniu w Polsce, miejscach atrakcyjnych turystycznie. Atrakcyjne turystycznie miasta przyciągają gości, również przez odby- wające się tam wydarzenia kulturalne i eventy. Przykładem jest Pyrkon w Poznaniu, który zanotował znaczny wzrost liczby uczestników, po przeniesieniu miejsca imprezy na teren Międzynarodowych Targów Poznańskich (tab. 5, ryc. 3). Przedstawione opracowania danych odzwierciedlają dynamikę zmian uczestnictwa w omawianych konwentach fanów. Większa liczba uczestników oznacza, że impreza się rozwija, zyskując nowe elementy. Wraz z rozwojem konwentów coraz więcej osób pragnie brać w nich udział. Jak widać, jest to swego rodzaju samonapędzający się mechanizm. Biorąc pod uwagę wzrost liczby uczestników, należy założyć, że jest to pewnego rodzaju stymulant ruchu turystycznego. Nie- które konwenty fanów potrafią przyciągać setki tysięcy uczestników, z tego bardzo wiele osób spoza miejsca, w którym odbywa się taki event.

Literatura

Bazylewicz T., 2011, MANGA. Geneza i rozwój komiksu japońskiego w latach 1945–2010, UAM, Poznań. Buczkowska K., 2009, Kulturowa turystyka eventowa, [w:] K. Buczkowska, A.M. von Rohr scheidt (red.), Współczesne formy turystyki kulturowej, t. 1, Akademia Wychowania Fi- zycznego w Poznaniu, Poznań, s. 91–118. Buczkowska K., Malchrowicz-Mośko E., 2012, Etyczne dylematy turystyki kulturowej, Turysty- ka Kulturowa, 12: 42–55 (http://www.turystykakulturowa.org/pdf/2012_12_03.pdf). Czaplińska A., 2006, Fandom mangi i anime w Polsce (www.zeszytykomiksowe.org/sklad/ czaplinska2006.pdf). Mazur J., 2011, Znaczenie i rola festiwali komiksowych w Polsce jako formy promocji komiksu i zrzeszania się fanów (www.zeszytykomiksowe.org/sklad/mazur2011.pdf, „Gazeta Wy- borcza” 5 stycznia 2011). Report of the secretary general of the general programme of the work for the period x 1984–85, WTO, Madryt. World Tourism Organization, 1985, The State’s Role in Protecting and Promoting Culture as a Factor of Tourism Development and the Proper Use and Exploitation of the National Cultural Heritage of Sites and Monuments for Tourism, Report to the Secretary-General on the general programme of work for the period 1984–85, Madrid. Siuda P., 2008a, Fandomy jako element ruchu społecznego „wolnej kultury”, czyli prawo autorskie a produktywność fanów, [w:] W. Muszyński, M. Sokołowski (red.), Homo creator czy homo ludens? Twórcy – internauci – podróżnicy, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń, s. 50–60. Siuda P., 2008b, Fani jako specyficzna „subkultura konsumpcji”. Pomiędzy fanatyczną konsumpcją a oporem przeciwko konsumeryzmowi, [w:] W. Muszyński (red.), Czas ukoi nas? Jakość życia i czas wolny we współczesnym społeczeństwie, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń, s. 60–71. Konwenty fanów jako forma inicjowania ruchu turystycznego 29

Siuda P., 2008c, Wpływ internetu na rozwój fandomów, czyli o tym jak elektroniczna sieć rozwija i popularyzuje społeczności fanów, [w:] M. Sokołowski (red.), Media i społeczeństwo. Nowe strategie komunikacyjne, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń, s. 239–256. Siuda P., Koralewska A., 2014, Japonizacja. Anime i jego polscy fani, Ebook/epub, Wydawnic- two Naukowe Katedra, Gdańsk. Smoleńska O., 2009, Najnowsze trendy w turystyce eventowej. Gry fabularne i wydarzenia zwią- zane z fantastyką i technologią XXI wieku, Turystyka Kulturowa, 8: 31–39 (www.turystykakulturowa.org/pdf/2009_08_02.pdf). Winge T., 2006, Costuming the Imagination: Origins of Anime and Manga Cosplay, Mechademia, 1: 65–76. Spis cytowanych źródeł internetowych www.about.com www.animecons.com, Anime Expo www.animecons.com, Otakon www.animefest.cz/en, Animefest www.animefestival.asia/afa2014/about-afa, Anime Festival Asia www.anime-japan.jp/en www.barcelonacatalonia.cat, Barcelona Data Sheet 2012 www.comiket.co.jp/What is the Comik Market? www.comiket.co.jp/info-a/WhatIsEng080528.pdf, Comiket www.comic-con.org/about Comic-Con International: San Diego www.creditloan.com/ – California Vss The WORLD www.dailymail.com www.ficomic.com/home.cfm Salón del Manga de Barcelona www.gamescom-cologne.com, Gamescom www.gamearena.pl/pl/pga_2013/w_liczbach/ PGA w liczbach www.gry-online.pl/Polska drugim rynkiem Europy Wschodniej www.eirtakon.com www.en.wikipedia.org/wiki/Anime_Festival_Asia, Anime Festival Asia www.en.wikipedia.org/wiki/Comiket, Comiket www.en.wikipedia.org/wiki/Japan_Expo, Japan Expo www.en.wikipedia.org/wiki/Animefest, Animefest www.mcmcomiccon.com/london www.pl.wikipedia.org/wiki/Gamescom, Gamescom www.pl.wikipedia.org/wiki/Pozna%C5%84_Game_Arena Poznań Game Arena www.pyrkon.pl/2014/index.php?go=opyrkonie Pyrkon www.sjp.pwn.pl/poradnia/szukaj/event.html www.tripadvisor www.uncsbrp.org, London’s Tourism Industry www.wikipedia.org, Anaheim, California www.wikipedia.org/wiki/Electronic_Entertainment_Expo www.wikipedia.com, Tokyo www.wikipedia.com, Singapur www.wikipedia.pl, Poznań www.wikipedia.pl, Kolonia www.worldcosplaysummit.jp/en 30 Ewa Szczepanowska, Tomasz Cybulski

Summary

Fans’ congresses and convents as a form of generating tourist movement There are many different types of convents gathering people of similar interests. In this article selected congresses and fans’ conventions are discussed, regarding literature, games and film, multimedia entertainment and Japanese culture. The aim of article is to show a phenomenon of congresses and convents as a form of event tourism generating tourist movement on selected examples the greatest convents in Poland and at the world. In this article selected events are compared in USA (Los Angeles, San Diego, Anaheim), United Kingdom (London), Germany (Koeln), Spain (Barcelona), France (Paris), Poland (Poznań), Japan (Tokyo) and Singapore. Analyzing introduced studies one can see the dynamics of participation changes in discussed fans’ congresses and convents. They develop in different rate in relation to type, place and prestige. They can affect on local economy. The place of fans’ congresses and convents, fulfilling given conditions, is very significant under the attractiveness point of view. Along to convents development more and more people desire to take in them part. It is a kind of self-reinforcing mechanism. Referring to the increase of participants number it is due to set up to that it is also a some kind of tourist movement stimulus – a phenomenon generating tourist movement. Key words: tourist movement, fans’ congresses, conventions

Ewa Szczepanowska, Tomasz Cybulski Katedra Turystyki i Rekreacji Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytet Szczeciński ul. Mickiewicza 16, 70-383 Szczecin e-mail: [email protected], [email protected] W: Uwarunkowania i plany rozwoju turystyki. Organizacja i rozwój rynku usług turystycznych. Z. Młynarczyk, A. Zajadacz, (red.), Turystyka i Rekreacja – Studia i Prace, 17, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2016, s. 31–47.

Agata Kosińska

Polityczno-prawne bariery rozwoju turystyki. Przykład województwa wielkopolskiego

W artykule dokonano identyfikacji barier polityczno-prawnych rozwoju turystyki w skali regionalnej – mianowicie określono problemy występujące na terenie województwa wielkopolskiego. W pierwszej części rozważań w artykule podjęto próbę oceny, jakie miejsce w procesie działań z zakresu polityki turystycznej zajmuje identyfikacja i klasyfikacja problemów rozwoju turystyki. Następnie określono najważniejsze kategorie barier, do których zakwalifikowano problemy: polityczno-prawne, ekonomiczne, infrastrukturalne, społeczne (demograficzne), geograficzne oraz informacyjno-organizacyjne. W drugiej czę- ści szczegółowo omówiono kwestię barier polityczno-prawnych ujętych w dokumentach regionalnych dotyczących rozwoju turystyki o charakterze strategicznym. Słowa kluczowe: bariery polityczno-prawne, polityka turystyczna, rozwój turystyki, wo- jewództwo wielkopolskie

Wstęp

Zgodnie z definicją słownikową za barierę uznaje się „rzecz, która utrudnia powstanie jakiegoś zjawiska lub sytuacji”1. Stąd, skoro turystyka uważana jest za zjawisko wieloaspektowe, można wstępnie wnioskować, że na każdym poziomie jej rozwoju (społecznym, ekonomicznym, kulturowym, przestrzennym czy psychologicznym)2 występować będą odmienne bariery hamujące ten rozwój. Identyfikacja obszarów problemowych pozwala na wdrożenie działań -je elimi nujących, a przez to na zwiększenie szans na stały, niezakłócony rozwój zjawiska turystyki. Już w tym miejscu można zaznaczyć, że wskazane działania muszą być tak jak zjawisko turystyki wielopoziomowe, przy zachowaniu zależności, jakie pomiędzy nimi występują. „Złożoność, jak i dynamika zmian systemu turystyki powoduje, że występują- ce problemy są analizowane zazwyczaj w wybranym zakresie, w zależności m.in. od: skali opracowania (globalna, krajowa, regionalna, lokalna); etapu rozwoju turystyki (faza tworzenia planów, faza ich implementacji) czy też wybranych

1 Słownik języka polskiego PWN (www.pwn.pl/sjp/bariera;2551733.html; dostęp: 27.07.2015). 2 Gaworecki określał turystykę jako zjawisko będące specyficznym układem podsystemu społeczno- -kulturowego oraz podsystemu ekonomicznego (Gaworecki 2000). 32 Agata Kosińska grup interesariuszy (przedsiębiorców, przedstawicieli władz samorządowych, instytucji, organizacji związanych z branżą turystyczną, mieszkańców destynacji turystycznych)” (Zajadacz, Kosińska 2014). Odnosząc powyższe do niniejszego artykułu, należy zauważyć, co następuje. Tematyka opracowania oscyluje wokół barier (problemów) polityczno-prawnych rozwoju turystyki, przyjmując za punkt odniesienia obszar województwa wielkopolskiego – opracowanie ma zatem charakter regionalny, a poprzez wybór jednej kategorii barier również szczegółowy. Celem niniejszych rozważań była więc odpowiedź na następujące pytanie pro- blemowe: jakie polityczno-prawne bariery rozwoju turystyki występują w woje- wództwie wielkopolskim?

Identyfikacja barier w działaniach z zakresu polityki turystycznej Bariery rozwoju turystyki pojawiają się w kontekście uwarunkowań jej rozwoju, zarówno wewnętrznych (endogenicznych), jak i zewnętrznych (egzogenicznych) (Czernek 2010). Meyer (2006) wskazuje na najważniejsze konsekwencje rozwoju turystyki, a tam, gdzie turystyka pozostawia skutki swojego rozwoju (spełnia pewne funkcje; Gaworecki 2000), tam mogą rodzić się problemy z tym rozwojem związane (ryc. 1).

Ryc. 1. Następstwa rozwoju zjawiska turystyki Źródło: Meyer (2006). Polityczno-prawne bariery rozwoju turystyki. Przykład województwa wielkopolskiego 33

Przy dynamicznie rozwijającym się rynku turystycznym identyfikacja barier jego rozwoju stanowi zatem zadanie priorytetowe z zakresu planowania strategicznego, które to strategie są podwaliną zarządzania turystyką na różnych poziomach zainteresowania – globalnych, międzynarodowych, krajowych, regionalnych, lokalnych. Wskazane instrumenty planistyczne – obok prawnych, finansowych, instytucjonalnych oraz promocyjno-informacyjnych (Kurek, za: Gaworecki 2007) – używane są do osiągnięcia podstawowych celów z zakresu polityki turystycznej. Instrumenty te nie cechują się indywidualnością, występują pomiędzy nimi wzajemne relacje oraz sprzężenia zwrotne. Poprzez termin „polityka” rozumiemy wszelkie aktywności rządu polegające na tworzeniu relacji wewnętrznych (narodowych) oraz zewnętrznych (między- narodowych) w różnych aspektach funkcjonowania państwa (Panasiuk 2012). Oczywiście, jak sama nazwa wskazuje, polityka turystyczna3 nastawiona jest na relacje związane z funkcjonowaniem zjawiska turystyki (częściej w tym kontek- ście opisywanym jako gospodarka turystyczna, przemysł turystyczny). Podsu- mowując, polityka turystyczna to ogół działań państwa w ww. zakresie (Kurek 2007). Panasiuk (2012) twierdzi, że polityka turystyczna osadzona jest w aktyw- nościach rządu o charakterze: • ekonomicznym – związanym z funkcjonowaniem rynku usług turystycznych, • socjalnym – związanym z oddziaływaniem na potrzeby socjalne społeczeństwa (Panasiuk 2012). Należy wskazać, że kłopotliwy może okazać się wybór zadań priorytetowych z zakresu prowadzenia polityki turystycznej państwa. Sytuacja idealna występu- je wówczas, gdy istnieje możliwość prowadzenia zadań symultanicznie, a zatem państwo w sposób właściwy stymuluje potrzeby turystyczne społeczeństwa wy- chodząc naprzeciw oczekiwaniom konsumentów, jednocześnie wpływając na roz- wój przedsiębiorczości i innowacyjności podmiotów profesjonalnych – tak, aby prowadzenie biznesu w sektorze turystyki było opłacalne. Niemniej jednak, należy pamiętać, że nie tylko polityka turystyczna wpływa na rozwój zjawiska turystyki4. Bez wątpienia prowadzenie działań z zakresu polityki turystycznej i innych wpływa na zaangażowanie państwa w „rozwijanie turystyki, marketing turystyczny, promocję turystyki, planowanie rozwoju turystyki, kształtowanie polityki turystycznej i nadzorowanie branży turystycznej” (Hall 2008). Ponieważ organizacja sektora publicznego zajmująca się turystyką jest bardzo skomplikowana (zob. ryc. 2), dążenie do zrównoważonego i jednakowego rozwoju na wszystkich

3 Borzyszkowski (2006) proponuje przyjąć następującą definicję polityki turystycznej: „[...] - świa dome oddziaływanie państwa i innych podmiotów na turystykę, realizowane w ramach ogólnej polityki gospodarczej kraju, polegające na określaniu celów ekonomicznych i pozaekonomicznych (np. społecznych, ekologicznych) oraz doborze odpowiednich środków i metod niezbędnych do ich realizacji”. 4 Powyższe jest powodem, dla którego podczas badań zdecydowano się poddać analizie dokumenty o treści bezpośrednio związanej z turystyką oraz tych pośrednio nawiązujących do omawianej pro- blematyki. 34 Agata Kosińska

Organy wykonawcze system rządów, głowa państwa, rząd i opozycja, minister i ustawodawcze odpowiedzialny za turystykę Służba cywilna ministerstwa i agendy rządowe (i ich personel), departament turystyki, narodowe organizacje turystyczne, urzędnicy zajmujący się sprawami turystyki Wymiar sprawiedliwości sądy i prokuratura Instytucje odpowiedzialne za wojsko, policja, służby celne egzekwowanie prawa Przedsięwzięcia komisje, rady, konferencje, sieci współpracy, porozumienia międzynarodowe partnerskie (formalne i nieformalne) Przedsiębiorstwa państwowe banki, dostawcy usług podstawowych (np. telekomunikacja i transport), agencje rozwoju gospodarczego, ustawowe organizacje zajmujące się promocją turystyki i podróży Organy ustawowe bank centralny, system oświaty (szkolnictwo), agencje rozwoju regionalnego Podmioty quasi-państwowe środki masowego przekazu, grupy interesów, związki zawodowe, zrzeszenia branżowe, izby handlowe, regionalne stowarzyszenia firm turystycznych Niższe szczeble administracji władze na szczeblu stanu/prowincji lub okręgu publicznej

Ryc. 2. Instytucje państwowe w kontekście turystyki Źródło: Jenkins, Hall, za: Hall (2008). Polityczno-prawne bariery rozwoju turystyki. Przykład województwa wielkopolskiego 35 poziomach (makro, mezo i mikro) jest bardzo trudne do osiągnięcia – potrzebny jest zatem system skoordynowanych działań. „Koncepcje wdrażane w różnych dziedzinach [tj. w różnych „rodzajach” polityk – przyp. aut.] często do siebie nie przystają, a instytucje różnych szczebli, zwłaszcza w systemach federalnych, mogą mieć rozbieżne cele i zamiary, nie wspominając o rezultatach” (Jenkins, Hall, za: Hall 2008). Ich koordynacja5 jest jednakże bardzo trudna do wypracowania, dlatego proponuje się rozwiązania ma- jące na celu efektywne zarządzanie turystyką. Co więcej, wskazane aktywności muszą tak wpływać na zjawisko turystyki, aby stymulować każdą płaszczyznę, na jaką oddziałują. Tutaj zasadnicze znaczenie ma proces zarządzania, który pozwala na wyeliminowanie tzw. „obszarów niepewności”6 oraz swobodne osiągnięcie wy- znaczonych celów polityki turystycznej7. Podsumowując, zadaniem państwa jest stymulowanie rozwoju turystyki poprzez podejmowanie czynności na wszystkich szczeblach jej oddziaływania i potrzeb, a zatem państwo ma kształtować ogólne warunki ekonomiczne funkcjonowania przemysłu (gospodarki) turystycznego, za- spokajać potrzeby infrastrukturalne i edukacyjne związane z turystyką, ustanawiać ramy prawne działalności przedsiębiorstw oraz prowadzić aktywne działania pro- mocyjne, marketingowe i inne (Hall 2008). Państwo dokonuje powyższego poprzez spełnianie rozmaitych funkcji, a jedną z nich jest funkcja planowania (obok m.in. stymulowania, koordynowania, ochrony interesu publicznego, prowadzenia aktyw- ności gospodarczej, uspołeczniania turystyki itd.), stąd jeszcze raz podkreślenia wymaga fakt, że prawidłowa identyfikacja barier (problemów, destymulant) rozwoju turystyki jest pierwszym z zadań tworzenia realnej, pozbawionej błędów strategii ten rozwój stymulującej8. Poniżej został zaprezentowany przykład wojewódz- twa wielkopolskiego – stanowiący zatem „jeden z” wycinków w ramach wspólnych działań z zakresu tworzenia strategii turystycznej na poziomie krajowym.

Opis metody badawczej

Prace badawcze zostały przeprowadzone w czerwcu–wrześniu 2014 r. Dokonano szczegółowej analizy dokumentów planistycznych udostępnionych przez Urząd

5 Jak podkreśla Hall (2008), nie można doprowadzić do sytuacji, kiedy to regiony będą tworzyć tzw. „lokalne państwo”, tudzież „państwo w państwie”. 6 Za Marciszewską (2012) można wyodrębnić następujące płaszczyzny w działalności turystycznej, które mogą stanowić źródło niepewności („obszary niepewności”) w zarządzaniu tą strefą, m.in.: (1) uwarunkowania zewnętrzne: polityczne i społeczno-gospodarcze, (2) uwarunkowania finansowe regionów i przedsiębiorstw, (3) uwarunkowania kompetencyjne kadr, (4) uwarunkowania globalne, (5) uwarunkowania indywidualne turysty. 7 Określenie celów polityki turystycznej, jak również dobór właściwych narzędzi ich realizacji pozwala na prawidłowe prowadzenie polityki turystycznej. 8 Nowińska-Łażniewska (2002) wskazuje na następujące elementy planowania strategicznego: (1) Diagnoza stanu obecnego i identyfikacja kluczowych problemów rozwojowych, (2) Analiza strategiczna SWOT (analiza słabych i silnych stron), (3) Wizja rozwojowa, (4) Cele rozwojowe, (5) Strategiczne programy gospodarcze i analiza ich wykonalności, (5) Wdrażanie i monitorowanie strategii (tworzenie strategii rozwoju lokalnego). 36 Agata Kosińska

Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego. Treść dokumentów w sposób bezpośredni bądź pośredni dotyczy rozwoju turystyki w Wielkopolsce. Wyniki badań obejmują analizę 21 dokumentów strategicznych, które zostały zweryfi- kowane pod kątem występowania bariery polityczno-prawnej rozwoju turystyki w województwie wielkopolskim9.

Bariery polityczno-prawne rozwoju turystyki – województwo wielkopolskie: uwagi wstępne

Podczas przeprowadzania badań wyróżniono sześć głównych kategorii barier rozwoju turystyki w województwie wielkopolskim: • polityczno-prawne, • ekonomiczne (in. gospodarcze, finansowe), • infrastrukturalne, • społeczne (in. demograficzne), • geograficzne, • organizacyjno-informacyjne. Powyższe wyliczenie nie stanowi numerus clausus barier rozwoju turystyki w skali regionalnej, prezentuje jednakże klasyfikację opartą na przeprowadzonych badaniach, co może implikować wniosek, że w zależności od dobranej skali przestrzennej czy analizowanego materiału źródłowego bariery te będą ulegać pewnym modyfikacjom. W szczególności w zakresie ich istotności. Niniejszy artykuł dotyczy barier polityczno-prawnych, stąd tej tematyce zosta- ną poświęcone poniższe rozważania. Szczegółowe zapisy dotyczące barier/pro- blemów rozwoju turystyki w Wielkopolsce znajdują się w opracowaniu Zajadacz i Kosińskiej (2014) (zob. także Zajadacz, Kosińska 2015). Analiza dokumentów o charakterze regionalnym pozwoliła na wyszczególnienie następującego rankingu problemów (ranking problemów powstał zgodnie z często- tliwością pojawiania się kategorii barier w dokumentach planistycznych; zob. tab. 1):

9 W tym miejscu zaznacza się, że opis wszystkich barier rozwoju turystyki w województwie wielkopolskim został ujęty w opracowaniu Problemy/bariery związane z rozwojem turystyki w województwie wielkopolskim (w tym dostępność dla osób z niepełnosprawnościami) (Zajadacz, Kosińska 2014), zawartym w Diagnozie turystyki w woj. wielkopolskim (2014). Przedstawiono w nim hierarchię barier oraz dokonano przeglądowego omówienia ich kategorii (tj. barier polityczno-prawnych, ekonomicznych, infrastrukturalnych, społecznych, geograficznych oraz organizacyjno-informacyjnych). Podkreśla się również, że na potrzeby Diagnozy… badania były przeprowadzone dwuetapowo: w pierwszym etapie wykonano badania ankietowe wśród przedstawicieli jednostek samorządu terytorialnego na poziomie powiatu. Ankietę skierowano do wszystkich powiatów (35), przy czym odpowiedzi udzieliło 29 podmiotów, w tym 4 miasta na prawach powiatu (Poznań, Kalisz, Konin, Leszno); drugim etapem badań była analiza dokumentów planistycznych udostępnionych przez Urząd Mar- szałkowski Województwa Wielkopolskiego. Podsumowaniem procesu badawczego było wykonanie analizy porównawczej mającej na celu weryfikację, czy wyniki uzyskane na pierwszym oraz drugim etapie wykazują różnice, a jeżeli tak, to jak się one kształtują. Powyższe pozwoliło na określenie rangi wyodrębnionych problemów rozwoju turystyki zarówno w ocenie przedstawicieli władz sa- morządowych, jak i z perspektywy poddanych analizie dokumentów strategicznych. Polityczno-prawne bariery rozwoju turystyki. Przykład województwa wielkopolskiego 37

Tabela 1. Problemy rozwoju turystyki w województwie wielkopolskim wg dokumentów Typ problemu Nazwa dokumentu 1 2 3 4 5 6 Sprawozdanie z wykonania budżetu województwa wielkopolskiego + + za 2010 r. Sprawozdanie z wykonania budżetu województwa wielkopolskiego + + za 2011 r. Sprawozdanie z wykonania budżetu województwa wielkopolskiego + za 2012 r. Sprawozdanie z wykonania budżetu województwa wielkopolskiego + + za 2013 r. Wielkopolski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007–2013 + + + + + + Wielkopolski Regionalny Program Operacyjny na lata 2014–2020. + + + + + + Projekt Diagnoza sytuacji społeczno-gospodarczej województwa + + + + + + wielkopolskiego, WRPO 2014+. Projekt Wielkopolska 2020. Zaktualizowana Strategia Rozwoju + + + + + + Województwa Wielkopolskiego do 2020 roku Strategia Rozwoju Miasta Poznania do 2030 roku + + + + + Metropolia Poznań 2020. Strategia Rozwoju Aglomeracji + + + + Poznańskiej Program Ochrony Środowiska Województwa Wielkopolskiego na + + + lata 2012–2015 Wielkopolska Odnowa Wsi 2013–2020 + + + + + Program opieki nad zabytkami województwa wielkopolskiego na + + lata 2013–2016 Strategia Polityki Społecznej dla Województwa Wielkopolskiego + + + + do 2020 r. Wielkopolski Program na rzecz Osób Starszych do 2020 r. + + + Program Wyrównywania Szans Osób z Niepełnosprawnościami + + + i Przeciwdziałania ich Wykluczeniu Społecznemu oraz Pomocy w Realizacji Zadań na rzecz Zatrudnienia Osób z Niepełnospraw- nościami w Województwie Wielkopolskim na lata 2014–2020 Strategia Rozwoju Turystyki w Województwie Wielkopolskim na + + + + + + lata 2007–2013 Program Promocji Turystycznej Województwa Wielkopolskiego + + + + + Program Rozwoju Produktów Turystycznych Wielkopolski + + Badanie ruchu turystycznego w Wielkopolsce w roku 2011 i 2013 + + – wielkość, struktura oraz ocena jakości usług turystycznych i określenie turystycznego wizerunku Wielkopolski Zestawienie ankiet dot. realizacji strategii rozwoju turystyki + + + + w woj. wielkopolskim w latach 2007–2013 1. polityczno-prawne, 2. gospodarcze, 3. infrastrukturalne, 4. społeczne (w tym demograficzne), 5. geograficzne (lokalizacyjne, zasobów turystycznych, stanu środowiska przyrodniczego), 6. organizacyjno-informacyjne Źródło: opracowanie własne na podstawie dokumentów udostępnionych przez Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego, czerwiec–wrzesień 2014, za: Zajadacz, Kosińska (2014, 2015) 38 Agata Kosińska

• bariery organizacyjno-informacyjne, • bariery polityczno-prawne, • równa ranga, bariery: ekonomiczne, infrastrukturalne, społeczne, • bariery geograficzne. Autorzy dokumentów dotyczących regionu (zaraz za problemami organizacyjno-informacyjnymi) wymienili właśnie czynniki hamujące rozwój turystyki o charakterze politycznym i prawnym. Dostrzeżenie istotności eliminacji barier polityczno-prawnych pozwala na sformułowanie wniosku, że autorzy dokumen- tów spoglądają na bariery rozwoju turystyki strategicznie, że zmiany o charakterze ogólnym – planistycznym, ponadto przeprowadzone na szczeblu krajowym (ewentualnie wspólnotowym), mają zasadnicze znaczenie. Autorzy dokumentów zakładają przeto lepsze wykorzystanie istniejących zasobów, przede wszystkim finansowych. Osiągnięcie zamierzonego celu ma polegać na konsekwentnym i upo- rządkowanym procesie planowania politycznego (a zatem i zmian prawnych), angażującym podmioty uczestniczące w rozwoju zjawiska turystyki (wszystkie grupy interesariuszy, zob. uwagi dotyczące polityki turystycznej).

Bariery polityczno-prawne rozwoju turystyki – województwo wielkopolskie: uwagi szczegółowe

Bariery polityczno-prawne stanowią jedną z kategorii czynników hamujących rozwój zjawiska turystyki. Prawo, rozumiane jako system norm stworzony przez kompetentne organy państwa (Wronkowska 2005), co do zasady oddziałuje na wszystkie aspekty życia jednostki, a więc i społeczeństwa. Normy prawne doty- czące turystyki (można posłużyć się stwierdzeniem „prawo w turystyce”, będące kombinacją przepisów różnych gałęzi prawa, m.in. cywilnego, administracyjnego, karnego) wywierają zatem wpływ na wszystkie podmioty uczestniczące w zjawi- sku turystyki, przede wszystkim na podmioty rynku usług turystycznych – kon- sumentów i przedsiębiorców. Podczas prowadzonych badań wyselekcjonowano grupę barier polityczno-prawnych, które uważa się za jedne z najbardziej destymulujących turystykę, przy czym charakteryzują się one pewną ogólnością. Nie dokonano ich podziału, głównie ze względu na brak czynnika wyraźnie odróżniającego pewne ich kategorie. W tabeli 2 przedstawiono wybrane (najważniejsze) problemy polityczno-prawne, które zostały wybrane z treści dokumentów o charakterze regionalnym, jednakże nie zawsze problemy te były wskazywane bezpośrednio. Zestawienie pomija dokumenty, z których nie wyselekcjonowano występowania ww. kategorii barier (zob. tab. 1). Odnosząc się do powyższego, można wskazać na następujące bariery polityczno-prawne rozwoju turystyki w województwie wielkopolskim: • niespójność i nadmiar przepisów prawa (tzw. inflacja prawa); • skomplikowane procedury i biurokracja; • niesprzyjający system prawny w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej; Polityczno-prawne bariery rozwoju turystyki. Przykład województwa wielkopolskiego 39

Tabela 2. Wybrane bariery polityczno-prawne rozwoju turystyki w Wielkopolsce wg doku- mentów udostępnionych przez Marszałka Województwa Wielkopolskiego Nazwa dokumentu Wybrane problemy/bariery rozwoju turystyki Sprawozdanie z wykonania Problem skutecznego przeprowadzania procedury przetar- budżetu województwa gowej – problem przeprowadzenia procedur wymaganych wielkopolskiego za 2010 r. przez ustawę z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówień publicznych (Dz.U. z 2013 r. poz. 907 z późn. zm.) Sprawozdanie z wykonania Problem skutecznego przeprowadzania procedury przetar- budżetu województwa gowej – problem przeprowadzenia procedur wymaganych wielkopolskiego za 2011 r. przez ustawę z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówień publicznych (Dz.U. z 2013 r. poz. 907 z późn. zm.) Sprawozdanie z wykonania (1) Problem finansowania powrotu turystów do Polski z po- budżetu województwa wodu upadłości biur podróży, który uwidacznia nieprawi- wielkopolskiego za 2012 r. dłowości w działaniu systemu gwarancji bankowej posiada- nej przez organizatorów turystyki; (2) problem skutecznego przeprowadzania procedury przetargowej – problem przeprowadzenia procedur wymaganych przez ustawę z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówień publicznych (Dz.U. z 2013 r. poz. 907 z późn. zm.) Sprawozdanie z wykonania Problem skutecznego przeprowadzania procedury przetar- budżetu województwa gowej – problem przeprowadzenia procedur wymaganych wielkopolskiego za 2013 r. przez ustawę z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówień publicznych (Dz.U. z 2013 r. poz. 907 z późn. zm.) Wielkopolski Regionalny (1) Problem braku planów zagospodarowania przestrzen- Program Operacyjny na nego; (2) problem inflacji prawa; (3) problem regulacji lata 2007–2013 prawnych, pogarszających sytuację prowadzenia działalno- ści gospodarczej Wielkopolski Regionalny (1) Problem niejasnych i nieprecyzyjnych przepisów doty- Program Operacyjny na czących prowadzenia działalności gospodarczej; (2) pro- lata 2014–2020. Projekt blem inflacji prawa Diagnoza sytuacji (1) Problem braku planów ochrony dla obszarów zdegrado- społeczno-gospodarczej wanych; (2) problem inflacji prawa województwa wielkopolskiego WRPO 2014+ Projekt Wielkopolska 2020. (1) Problem niewystarczających zewnętrznie i wewnętrznie Zaktualizowana Strategia powiązań funkcjonalnych; (2) problem braku planu w zarzą- Rozwoju Województwa dzaniu przestrzenią; (3) problem niewystarczających dzia- Wielkopolskiego do 2020 r. łań politycznych w zakresie ochrony środowiska; (4) problem braku planów ochrony, w szczególności dla obszarów NATURA 2000; (5) problem braków formalnych dla inwestycji infrastrukturalnych; (6) problem inflacji prawa 40 Agata Kosińska

Nazwa dokumentu Wybrane problemy/bariery rozwoju turystyki Strategia Rozwoju Miasta (1) Problem małej współpracy z miastami partnerskimi; Poznania do 2030 r. (2) problem uzależnienia od polityki wspólnotowej i działań podejmowanych przez Unię Europejską; (3) problem nadmiernych regulacji prawnych Program Ochrony (1) Problem opracowania i wdrażania planów ochrony; Środowiska Województwa (2) problem uwzględniania zasad ochrony środowiska Wielkopolskiego na lata w strategiach sektorowych 2012–2015 Wielkopolska Odnowa Problem nieuporządkowanego zarządzania przestrzenią Wsi 2013–2020 – problem planowania działań z zakresu zarządzania prze- strzenią Strategia Polityki (1) Problem rozpraszania działań i efektywności w zakresie Społecznej dla polityki społecznej; (2) problem braku współpracy w za- Województwa kresie polityki społecznej (brak porozumienia pomiędzy Wielkopolskiego do 2020 r. partnerami); (3) problem szybko i sztywno zmieniających się przepisów w sferze finansów publicznych; (4) problem braku kompleksowych programów polityki społecznej na szczeblu krajowym; (5) problem niezróżnicowania strategii polityki społecznej do potrzeb poszczególnych regionów Strategia Rozwoju (1) Problem regulacji prawnych, pogarszających sytuację Turystyki w Województwie prowadzenia działalności gospodarczej; (2) problem krótko- Wielkopolskim na lata okresowej polityki rozwoju społeczno-gospodarczego pro- 2007–2013 wadzonej przez lokalne jednostki samorządu Zestawienie ankiet dot. (1) Problem stanu prawnego obiektów zabytkowych; realizacji strategii rozwoju (2) problem skomplikowanych procedur uzyskania po- turystyki w województwie zwoleń dot. obszarów wodnych; (3) problem skompliko- wielkopolskim w latach wanych procedur uzyskiwania dofinansowania zewnętrz- 2007–2013 nego; (4) problem współpracy samorządów różnych gmin; (5) problem własności szlaków turystycznych (współpraca); (6) problem skomplikowanych procedur załatwiania formal- ności; (7) problem własności gruntów; (8) problem współ- pracy pomiędzy sektorem prywatnym i publicznym

Źródło: opracowanie własne, analiza dokumentów udostępnionych przez Marszałka Województwa Wielkopolskiego (lipiec–wrzesień 2014).

• problem zabezpieczeń finansowych organizatorów turystyki i pośredników turystycznych; • niska wiedza w zakresie uregulowań prawnych dotyczących turystyki; • niesprzyjająca polityka państwa w zakresie współpracy pomiędzy podmiotami wpływającymi na kształt polskiej gospodarki turystycznej; • niesprzyjająca polityka państwa w zakresie zarządzania ochroną środowiska. Niespójność i nadmiar przepisów prawa to grupa problemów najczęściej pojawiających się w badanych materiałach. Oczywiście, jest to bariera mająca swoje źródło na poziomie krajowym, niemniej jednak ujawniająca się w życiu codziennym, podczas stosowania prawa przez jednostki, społeczności oraz pod- Polityczno-prawne bariery rozwoju turystyki. Przykład województwa wielkopolskiego 41 mioty samorządowe. W związku z danymi zawartymi w tabeli 2 można zauważyć, że do czynników ograniczających rozwój turystyki, a związanych z ww. zakre- sem, należą m.in. uwarunkowania prawne odnoszące się do ochrony środowiska przyrodniczego i kulturowego. Ochrona zasobów przyrodniczych dotyczy zadań dwojakiego rodzaju – utrzymania różnorodności biologicznej oraz wykorzystania istniejących zasobów naturalnych w sposób zrównoważony. Cele określone przez politykę we wskazanym aspekcie są trudne do osiągnięcia głównie ze względu na duże kompetencje unijne w zakresie prawodawstwa bezpośrednio odnoszącego się do ochrony środowiska10. Systemowe zmiany dotyczą zatem przede wszystkim dostosowania przepisów wewnątrzkrajowych do standardów określonych przez Unię Europejską. Bariery na płaszczyźnie nadmiernych regulacji, a przede wszystkim niespójności przepisów powstają głównie w zakresie: • gospodarki wodnej i gospodarki odpadami; • zarządzania obszarami chronionymi (problem braku zintegrowanych planów ochrony przyrody); • zarządzania przestrzenią (problem braku zintegrowanych planów zagospodarowania przestrzennego); • procedur zgłaszania i usuwania szkód w środowisku przyrodniczym. Czynnikiem hamującym pozostaje również sytuacja prawna polskich zabyt- ków, w szczególności nadmierna prywatyzacja nieruchomych obiektów zabytkowych, a co często z tym związane – przeniesienie ich własności niejednokrotnie wpływające na powiększenie zagranicznego kapitału, co może skutkować ogra- niczeniem ich dostępu dla turysty. Ponadto badania wykazały znaczący problem dotyczący własności gruntów i własności szlaków turystycznych. Utrudnienia w rozwoju gospodarki turystycznej stanowią ponadto skomplikowane procedury prawne. Do najważniejszych w owym zakresie należą skomplikowane procedury i biurokracja w odniesieniu do standardów i wymagań okre- ślonych przez ustawę z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówień publicznych (Dz.U. z 2013 r. poz. 907 z późn. zm.). W związku z powyższym brak również kompleksowego przeszkolenia pracowników jednostek samorządów terytorialnych w zakresie interpretacji przepisów ustawy, a przede wszystkim skutecznego przeprowadzania procedur przetargowych. „Zgodnie z Raportem Rynku PPP «brak optymalnych rozwiązań prawnych»11 stanowi główną barierę zaangażowania podmiotów publicznych w projekty publiczno-prywatne, które potencjalnie mo- głyby przyspieszyć rozwój regionów. Według danych zawartych w Raporcie liczba wszczętych postępowań dotyczących realnych projektów w okresie 1.01.2009– 30.09.2013 r. w województwie wielkopolskim wynosiła 25, z czego jedynie 4 za- kończyły się podpisaniem umowy (odpowiednio dla porównania: małopolskie 39 wszczętych – 8 podpisanych, mazowieckie 34 wszczęte – 8 podpisanych, śląskie 21 wszczętych – 11 podpisanych, pomorskie 12 wszczętych – 11 podpisanych). Ak- tywność województwa wielkopolskiego w porównaniu z innymi samorządami wy-

10 Unia Europejska przejęła zadania z zakresu ochrony środowiska naturalnego głównie ze względu na potrzebę równomiernej ochrony, pomijającej granice administracyjne. 11 Zob. Rynek... (2013). 42 Agata Kosińska pada zatem relatywnie słabo. Niemniej jednak, należy zaznaczyć, że w Wielkopol- sce realizowane są projekty o największej wartości, szczególne znaczenie mają tu projekty wykonywane na terenie Poznania (m.in. poznańska spalarnia odpadów, projekt wsparty ze środków Funduszu Spójności)” (Zajadacz, Kosińska 2014). Skomplikowane procedury ograniczają również możliwość otrzymania finansowania zewnętrznego (przede wszystkim problem składania wniosków o dofinansowania unijne) – dotyczy głównie finansowania inwestycji infrastrukturalnych i tzw. kompetencji miękkich – jak również wydłużają proces uzyskiwania odpowiednich pozwoleń. Za bardzo istotny problem należy też uznać niesprzyjający system w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej, który hamuje rozwój przedsiębior- czości, a przez to spowalnia rozwój gospodarki turystycznej. Jasność i zrozumia- łość są jednymi z najważniejszych cech, jakie powinny charakteryzować system prawa, przede wszystkim, aby stymulować rozwój przedsiębiorczości. Powinien on zatem zachęcać do podejmowania wyzwania prowadzenia własnej działalno- ści gospodarczej, co skutkuje samozatrudnieniem, a perspektywicznie ogranicze- niem bezrobocia. W trakcie prowadzonych badań zauważono, że największe znaczenie dla hamowania rozwoju działalności gospodarczej mają: • niejasne wymogi formalne, jakie należy spełnić przy rozpoczynaniu i prowa- dzeniu działalności gospodarczej; • skomplikowane przepisy prawa podatkowego; • wysokie podatki i składki na ubezpieczenia społeczne; • nieelastyczne prawo pracy; • trudności w pozyskiwaniu środków unijnych; • przewlekłość postępowań sądowych (wydłużenie drogi pozyskiwania należ- ności od kontrahentów); • niedostosowanie sytemu edukacji do zapotrzebowania rynku turystycznego (brak wykwalifikowanych pracowników). Oczywiście, w tym miejscu należy zauważyć, że polska branża usług turystycznych cechuje się dużym rozdrobnieniem, w szczególności rynek organizatorów turystyki i pośredników turystycznych12, przy jednoczesnej bardzo intensywnej konkurencji zewnętrznej. Fundamentalne jest zatem podjęcie działań z zakresu pobudzania współpracy branżowej w celu tworzenia odpowiednich klastrów, któ- re mogą być bezpośrednią konkurencją na rynku europejskim, a w późniejszej perspektywie międzynarodowym13. Co więcej, należy zauważyć, że rynek we- wnętrzny (i to niezależnie od branży) cechuje się niskim poziomem innowacyj- ności i wykorzystania nowoczesnych technologii, a restrykcyjne przepisy zasad-

12 Zgodnie z Centralną Ewidencją Organizatorów Turystyki i Pośredników Turystycznych na rynku krajowym działa obecnie 3898 ww. podmiotów (https://turystyka.gov.pl/ceotipt/statystyki/staty- styki_ceotipt_p_86.html; dostęp: 16.08.2015). 13 W aspekcie tworzenia klastrów czynnikiem ograniczającym współpracę jest nieufność wobec po- tencjalnych partnerów. „Niezbędne jest wprowadzenie uregulowań prawnych, dotyczących funkcjonowania klastra oraz określenie jednoznacznych warunków rozliczeń podmiotów działających w strukturze sieci współpracy (z Urzędem Skarbowym, ZUS-em, czy innymi kontrahentami)” (zob. Zajadacz, Kosińska 2014). Polityczno-prawne bariery rozwoju turystyki. Przykład województwa wielkopolskiego 43 niczo ograniczają możliwości inwestowania w innowacyjne rozwiązania, które są obarczone ryzykiem braku sukcesu. Zatem przepisy dotyczące prowadzenia działalności gospodarczej powinny być dostosowane do rozwoju gospodarczego. Problem zabezpieczeń finansowych, jakie muszą posiadać organizatorzy turystyki i pośrednicy turystyczni, stanowi kolejny istotny czynnik hamujący rozwój turystyki. W dotychczas obowiązujących przepisach prawa, opartych na regulacjach ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych (Dz.U. z 2014 r. poz. 196 z późn. zm.), brak było jednoznacznego wskazania roli marszał- ków województw w przypadku konieczności zorganizowania powrotu turystów niewypłacalnego organizatora turystyki lub pośrednika turystycznego do kraju, gdy organizator turystyki bądź pośrednik turystyczny nie podejmuje odpowiednich działań w tym zakresie. Sytuacja ta jednakże uległa zmianie dnia 28 sierpnia 2015 r. – weszła wówczas w życie nowelizacja ustawy o usługach turystycznych. Mianowicie w art. 5 po ust. 5 ww. ustawy dodany został ust. 5a w brzmieniu: „5a. W przypadku niewypłacalności organizatora turystyki lub pośrednika turystycznego marszałek województwa lub wskazana przez niego jednostka upoważniona do wydawania dyspozycji wypłaty zaliczki na pokrycie kosztów powrotu klien- tów do kraju, o której mowa w ust. 4, prowadzi działania związane z organizacja powrotu klientów z imprezy turystycznej do miejsca wyjazdu lub planowanego powrotu z imprezy turystycznej, jeżeli organizator turystyki lub pośrednik turystyczny, wbrew obowiązkowi, nie zapewnia tego powrotu”14. W kontekście ciążącego na marszałkach województw obowiązku należy wska- zać, że również przed przedmiotową nowelizacją zwyczajowo podejmowali oni działania związane z kompleksową organizacją powrotu turystów niewypłacalne- go biura do kraju. Wykorzystywali do tego celu środki dostępne z zabezpieczeń finansowych przedsiębiorcy, jak również korzystali w miarę możliwości z pomocy samego organizatora turystyki. Niemniej jednak środki wynikające z zabezpieczenia często nie były (i nadal nie są) wystarczające na pokrycie ww. kosztów. W 2012 r., z uwagi na niewystarczające środki z gwarancji ubezpieczeniowej nie- wypłacalnego biura ALBA TOUR Polska Sp. z o.o. i zniknięcie samego przedsię- biorcy, działania związane ze świadczeniem pomocy dla klientów tego biura po- zostających za granicą zostały dofinansowane ze środków własnych województwa wielkopolskiego kwotą 260 486,68 zł15. Problem zabezpieczeń finansowych, jakie muszą posiadać organizatorzy- tu rystyki i pośrednicy turystyczni, jest obecnie przedmiotem rozmów w zakresie zmiany obowiązujących przepisów. Konsumenci stają się coraz bardziej wymaga- jącymi klientami, z jasno określonymi potrzebami, jak również z szeroką wiedzą dotyczącą swoich praw, stąd (biorąc pod uwagę tendencję orzeczniczą16) ulep- szenie systemu zabezpieczenia interesu klientów biur podróży, które ogłosiły

14 Ustawa z dnia 12 czerwca 2015 r. o zmianie ustawy o usługach turystycznych (Dz.U. z 2015 r. poz. 1164). 15 Zarząd Województwa Wielkopolskiego, Sprawozdanie z wykonania budżetu województwa wielkopolskiego za 2012 rok, Poznań 2013. 16 Klienci niewypłacalnych biur podróży mogą domagać się odszkodowania od Skarbu Państwa w związku z niedostosowaniem przepisów do regulacji ujętych w prawodawstwie Unii Europejskiej. 44 Agata Kosińska niewypłacalność, jest zadaniem priorytetowym. Obowiązujące przepisy jednakże nie gwarantują klientom niewypłacalnych biur podróży pewności co do otrzymania pełnego zwrotu wpłaconych pieniędzy, co jest niezgodne z Dyrektywą Rady z dnia 13 czerwca 1990 r. w sprawie zorganizowanych podróży, wakacji i wycie- czek (90/314/EWG) (Cybula 2012). Zgodnie z art. 7 Dyrektywy „Na wypadek swojej niewypłacalności organizator i/lub punkt sprzedaży detalicznej, będący stroną umowy, powinni zapewnić dostateczne zabezpieczenie umożliwiające zwrot nadpłaconych pieniędzy oraz powrót konsumenta z podróży”. Wydaje się, że swoistym remedium na opisane powyżej bariery polityczno- -prawne rozwoju turystyki w Wielkopolsce (jak również w całym kraju) powinna być eliminacja niskiego poziomu wiedzy i świadomości prawnej uczestników rynku turystycznego, która co do zasady może zminimalizować odbiór przepisów jako niejasnych bądź niespójnych. Głównymi uczestnikami rynku turystycznego są konsumenci oraz przedsiębiorcy. Przy czym należy zauważyć, że w kontekście barier polityczno-prawnych najważniejsze jest podwyższenie świadomości prawnej podmiotów profesjonalnych (przedsiębiorców, a także organizacji rządowych i samorządowych zajmujących się turystyką) – tak, aby stymulować gospodarkę turystyczną, przy jednoczesnym zachowaniu zasad zrównoważonego rozwoju. Ostatnią grupą problemów jest niesprzyjająca polityka państwa w zakresie współpracy pomiędzy podmiotami wpływającymi na kształt polskiej gospodarki turystycznej, która może być również zaliczana do kategorii barier organizacyjno-informacyjnych. Jak stwierdzono, zjawisko turystyki jest stymu- lowane przez różne „rodzaje” polityk, stąd właściwa koordynacja zadań jest bardzo trudna do osiągnięcia. Już we wstępie podkreślono, że na politykę państwa składa się wiele powiązanych ze sobą czynników – jednym z nich jest kreowanie spójnych przepisów prawa (zob. uwagi powyżej), gdyż tylko takie mogą osiągać cele przez tę politykę postawione. Analiza dokumentów o charakterze krajowym (a nie regionalnym, tak jak ma to miejsce w niniejszym opracowaniu); zob. Za- jadacz, Kosińska 2014, wyraźnie wykazała, że opracowania dotyczące turystyki tworzone na tym poziomie nie zawierają konkretnych rozwiązań odnośnie do potrzeb regionalnych (zob. Departament… 2014). Można zatem wnosić, że po- wstają one niejako w pewnym oderwaniu od potrzeb regionalnych. Uwidacznia się więc problem współpracy (nie tylko w zakresie turystyki) występujący pomię- dzy jednostkami samorządu terytorialnego (w tym problem współpracy na róż- nych jego szczeblach), rządowymi i pozarządowymi organizacjami turystycznymi a podmiotami rynku turystycznego (przedsiębiorcami i konsumentami). Bariera ta przejawia się w: braku skonsolidowanych pakietów i ofert turystycznych, braku współpracy sektora prywatnego z prywatnym, braku wewnętrznej współpracy jednostek samorządu terytorialnego (np. problem funkcjonowania szlaków turystycznych, w tym dla przykładu Szlaku Piastowskiego znajdującego się na terenie województw wielkopolskiego i kujawsko-pomorskiego17), rozdrobnieniu i dezin-

17 Realizacja „Strategii rozwoju turystyki w województwie wielkopolskim na lata 2007–2013”. AN- KIETA. Materiały archiwalne udostępnione przez Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopol- skiego, lipiec–wrzesień 2014 r. Polityczno-prawne bariery rozwoju turystyki. Przykład województwa wielkopolskiego 45 tegracji branży turystycznej, braku współpracy w zakresie polityki społecznej, a przez to w krótkookresowej polityce rozwoju społeczno-gospodarczego. Stan ten utrudnia realizację celów przyjmowanych w strategii rozwoju turystyki za- równo na poziomie regionalnym, jak i lokalnym.

Podsumowanie

Potrzeba współpracy oraz zmian na płaszczyźnie polityczno-prawnej stanowiła jedną z najważniejszych kategorii problemów wyszczególnionych wśród treści dokumentów o charakterze strategicznym. Oczywiste jest, że systematyczny roz- wój turystyki w regionach będzie stanowił o kierunku rozwoju państwa – wspo- maganie rozwoju lokalnego powinno być zatem traktowane jako swoisty środek do osiągania celów wyższych. Podkreślić przy tym należy, że samorządy nie są w stanie wyeliminować wszystkich barier jedynie swoimi siłami – w tym miejscu zasadnicze znaczenie ma polityka turystyczna, która powinna, co do zasady, tak zarządzać środkami, aby zapewnić równomierny rozwój obszarów lokalnych. Ponadto, dokonując ogól- nej charakterystyki polityki turystycznej państwa, nie można pominąć kwestii jej wrażliwości na warunki zewnętrzne, takie jak światowy kryzys ekonomiczny, czy globalizacja. Sektor usług turystycznych należy uznać za bardzo wrażliwy na wszelkie zmiany w popycie turystycznym, uwzględniając zarazem trendy w rozwoju turystyki z tym związane. Stawia to zasadnicze wyzwania dla planowania polityki turystycznej, która oprócz obecnych standardów, musi uwzględniać rów- nież prognozy na przyszłość. Jak stwierdzają Bosiacki i Bagińska-Zych (2012): „W takich warunkach dla osłabienia tendencji spadkowych w polskiej gospodarce turystycznej niezbędne okazały się bardziej aktywne działania administracji pań- stwowej odpowiedzialnej dla wspierania rozwoju tej gospodarki, a także skuteczne działania samorządów terytorialnych na różnych poziomach”. Autorzy wskazują zatem jednoznacznie czyje działania na szczeblu krajowym powinny przyczynić się do pozytywnego stymulowania polityki turystycznej. Rzecz jasna polityka turystyczna to również składowe polityk poszczególnych jednostek samorządów terytorialnych, które powinny być ze sobą kompatybilne. Należy przede wszystkim zauważyć, że turysty nie interesują granice administracyjne (granice wewnątrz- państwowe), stąd potrzebny jest rozwój turystyki oparty na współdziałaniu (dotyczy to między innymi tematycznych szlaków turystycznych, które położone są na obszarze różnych gmin, powiatów bądź województw). Celem nadrzędnym polityki turystycznej powinno zatem pozostać zaspokojenie wzrastających potrzeb turystycznych społeczeństwa, dlatego niezbędne jest dynamiczne podejście do turystyki, przy jednoczesnej ocenie czynników oraz wartości humanistycznych i ekonomicznych, których nośnikiem jest turystyka (Borzyszkowski 2006). Biorąc pod uwagę hierarchię barier wyodrębnioną w badaniu, można wska- zać pewną grupę problemów podstawowych, których niwelacja powinna zmi- nimalizować występowanie innych barier. Do powyższej kategorii na pewno należą bariery polityczno-prawne oraz organizacyjno-informacyjne. Problemy 46 Agata Kosińska polityczno-prawne są jednakże kategorią wieloaspektową i bardzo zróżnicowaną, w szczególności ze względu na szeroki wachlarz oddziaływania norm prawnych na funkcjonowanie jednostek, społeczności oraz państwa (na różnych szczeblach). Prawidłowo prowadzona polityka turystyczna, zakładająca wieloaspekto- wą współpracę wszystkich interesariuszy, pozwala na efektywne wykorzystanie istniejących zasobów, co skutkować może rozwojem ogólnie pojętego zjawiska turystyki. Za przykład mogą posłużyć działania z zakresu polityki państwa ukie- runkowane na pozyskiwanie źródeł finansowania i umiejętną alokację środków posiadanych, co bezpośrednio może być czynnikiem niwelującym bariery infrastrukturalne (np. niewystarczająca ilość dróg bądź ich niedostateczna jakość), a przez to i geograficzne (np. polepszenie dostępności komunikacyjnej). Przy czym, przy różnie określonych celach (zadaniach) można wskazać różne rodzaje zależności. Cele te jednakże muszą być obrane po odpowiednio przeprowadzonej diagnozie sytuacji teraźniejszej (a więc także za pomocą identyfikacji problemów rozwoju turystyki), dokonanej na różnych szczeblach zainteresowania, tak, aby móc stworzyć spójną strategię rozwoju. Reasumując, można zaważyć, że „samo- rząd podejmując działania, wspierając rozwój gospodarczy, musi mieć na uwadze zarówno czynniki zewnętrzne, tzw. pozamiejscowe, jak i wewnętrzne (lokalne). Na czynniki zewnętrzne składa się układ sił politycznych w państwie oraz po- rządek prawny, stanowiący ramy do rozwoju procesów gospodarczych. Szczegól- ne znaczenie mają tworzone przez władze państwowe regulacje z zakresu prawa podatkowego, finansowego, handlowego, ubezpieczeń społecznych i przepisy celne” (Borzyszkowski 2006). Zmiany polityczno-prawne (np. tworzenie nowego ustawodawstwa) na poziomie krajowym (czy wspólnotowym) są wynikiem długotrwałych procesów, dlatego postulować należy pracę na szczeblu lokalnym, a więc dla przykładu poszerzenie świadomości prawnej przedsiębiorców i konsu- mentów usług turystycznych.

Literatura

Borzyszkowski J., 2006, Współczesne problemy polityki turystycznej wybranych państw europejskich, [w:] A. Nowakowska, M. Przydział (red.), Turystyka w badaniach naukowych, Wyd. WSIiZ, Rzeszów. Cybula P., 2012, Usługi turystyczne. Komentarz, LEX. Czernek K., 2010, Uwarunkowania współpracy na rzecz rozwoju turystyki w regionie (http:// d1dmfej9n5lgmh.cloudfront.net/msport/article_attachments/attachments/24036/; dostęp: 15.03.2015). Departament Sportu i Turystyki Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskie- go, Wielkopolskiej Organizacji Turystycznej, 2014, Diagnoza turystyki w woj. wielkopolskim, Poznań. Gaworecki W.W., 2000, Turystyka, Warszawa. Gaworecki W.W., 2007, Turystyka, Warszawa. Gołembski G., 2002, Metody stymulowania rozwoju turystyki w ujęciu przestrzennym, Poznań. Hall C.M., 2008, Rola państwa w zarządzaniu turystyką, [w:] L. Pender, R. Sharpley (red.), Zarządzanie turystyką, Warszawa Polityczno-prawne bariery rozwoju turystyki. Przykład województwa wielkopolskiego 47

Kosińska A., Stroik E., 2014, Timeshare – accessibility and legal regulations on Polish and German tourism market. Recognition of timeshare services on Polish tourism market, [w:] F. Dias, J. Kosmaczewska, E. Dziedzic, A. Magliulo (red.), Tourism Research in a Changing World, Leiria. Marciszewska B., 2012, Obszary niepewności, polityka turystyczna i zrównoważony rozwój turystyki, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, 259. Wrocław. Nowakowska A., Przydział M. (red.), 2006, Turystyka w badaniach naukowych, Wyd. WSIiZ, Rzeszów. Nowińska-Łażniewska E., 2002, Rozwój lokalny – istota, instrumenty, cele, [w:] G. Gołembski (red.), Metody stymulowania rozwoju turystyki w ujęciu przestrzennym, Poznań. Panasiuk A. (red.), 2012, Ekonomika turystyki, Warszawa. Panasiuk A., 2012, Current conditions of tourism policy in Poland, Zeszyty Naukowe Uniwer- sytetu Szczecińskiego Ekonomiczne Problemy Turystyki, 1(17): 183–194. Pender L., Sharpley R., 2008, Zarządzanie turystyką, Warszawa. Realizacja „Strategii rozwoju turystyki w województwie wielkopolskim na lata 2007–2013”. AN- KIETA. Materiały archiwalne udostępnione przez Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego, lipiec–wrzesień 2014 r. Rynek partnerstwa publiczno-prywatnego 2009–30 IX 2013 r. – Raport Rynku PPP. Ocena obecnego stanu i perspektyw finansowego zaangażowania sektora prywatnego i publicznego w rozwój partnerstwa publiczno-prywatnego w Polsce, 2013, Warszawa (http://bazappp.gov.pl/static/ uploads/raportrynkuppp.pdf; dostęp: 3.09.2014). Wronkowska S., 2005, Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa, Poznań. Zajadacz A., Kosińska A., 2014, Problemy/bariery związane z rozwojem turystyki w wojewódz- twie wielkopolskim (w tym dostępność dla osób niepełnosprawnych), [w:] Departament Sportu i Turystyki Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego, Wielkopolska Organizacja Turystyczna, Diagnoza turystyki w woj. wielkopolskim, Poznań. Zajadacz A., Kosińska A., 2015, Problemy rozwoju turystyki w skali regionalnej – studium przypadku Wielkopolski, Zeszyty Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, 63, 6. Zarząd Województwa Wielkopolskiego, 2013, Sprawozdanie z wykonania budżetu wojewódz- twa wielkopolskiego za 2012 rok, Poznań.

Summary

Political and legal barriers to the development of of tourism. Example of Wielkopolska Region The article attempts to assess identification of political and legal barriers to the development of tourism at the regional level – in the case commented problems occurring in Wielkopolska Province. The article also attempts to assess what is the place of the identification and classification of tourism development problems in the process of tourism management. In the second part of the considerations made Author identify the main categories of problems, which qualified: political and legal, economic, infrastructure, so- cial (demographic), geographical and organizational (information) barriers. The third part discusses in detail the issue of political and legal barriers contained in the strategic documents relating to the development of tourism on the county level. Key words: political and legal obstacles, tourism policy, tourism development, Wielko- polska region 48 Agata Kosińska

Agata Kosińska Katedra Turystyki i Rekreacji Wydział Nauk Geograficznych i Geologicznych Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu ul. Dzięgielowa 27, 61-680 Poznań e-mail: [email protected] W: Uwarunkowania i plany rozwoju turystyki. Organizacja i rozwój rynku usług turystycznych. Z. Młynarczyk, A. Zajadacz, (red.), Turystyka i Rekreacja – Studia i Prace, 17, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2016, s. 49–61.

Natalia Trocińska

Perspektywy rozwoju turystyki kulinarnej w województwie zachodniopomorskim

Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie możliwości rozwoju turystyki kulinarnej w województwie zachodniopomorskim. Omówiono w nim sposoby realizacji tej formy turystyki. Dokonano także krótkiej charakterystyki Pomorza Zachodniego pod względem historyczno-kulturowych oddziaływań, które ukształtowały współczesny obraz kuchni tego obszaru. Następnie wskazano jakie elementy wpływają na atrakcyjność kulinarną wo- jewództwa zachodniopomorskiego oraz podano konkretne przykłady. Przedstawiono także mocne i słabe strony rozwijania tej formy turystyki na Pomorzu Zachodnim oraz propozycje zmierzające do wypromowania tego sposobu podróżowania i poznawania danego obszaru. Omówiono też najważniejsze imprezy kulinarne. Słowa kluczowe: turystyka kulinarna, dziedzictwo kulturowe, Pomorze Zachodnie

Wprowadzenie

Coraz popularniejszą formą podróży stają się wyjazdy kulinarne, których celem jest zaznajomienie się z tradycją, historią oraz sposobami przyrządzania potraw czy wytwarzania konkretnych produktów, takich jak choćby sery czy wino. Wśród sposobów na realizację tego rodzaju wypoczynku mieszczą się takie aktywności, jak: odwiedzanie renomowanych restauracji, gdzie potrawy są przyrządzane przez wybitne osobistości świata gastronomii, a także branie udziału w uroczystościach związanych z otwarciem nowo powstałych lokali. Sposobem na przyciągnięcie turystów przez restauratorów są także uzyskiwane przez nich certyfikaty po- twierdzające wysoką jakość serwowanych posiłków. Pośród nich warto wymienić te najbardziej znane, takie jak legendarne gwiazdki Michelina będące gwarancją wyrafinowanej kuchni, a także rozpoznawalny na całym świecie symbol ślimaka informujący o przestrzeganych w lokalu zasadach ruchu Slow Food. W Europie turyści mogą się spotkać z logo przedstawiającym białą czapkę kucharską na nie- bieskim tle – to z kolei znak rozpoznawczy Europejskiej Sieci Dziedzictwa Kuli- narnego (Culinary Heritage) będący potwierdzeniem związku serwowanych dań oraz wyrobów z lokalną kulturą i tradycją. Wartym podkreślenia faktem jest to, że we wspomnianej sieci najliczniejszą reprezentację stanowią polscy restauratorzy, przetwórcy oraz producenci, którzy swoją liczbą zdecydowanie przewyższają inne zrzeszone kraje. 50 Natalia Trocińska

Podróże kulinarne to także udział w różnego rodzaju imprezach dedykowanych konkretnemu produktowi, jak np. najsłynniejszy niemiecki festiwal piwa Okto- berfest, włoski festiwal szynki parmeńskiej czy szwedzki festiwal raków. W Pol- sce niektóre z tego typu imprez zdążyły już zyskać renomę. Należą do nich m.in.: Ogólnopolski Festiwal Dobrego Smaku w Poznaniu, Festiwal Smaku w Grucz- nie czy Festiwal Pierogów w Krakowie. Większość tego typu imprez odbywa się w okresie letnim, co sprzyja frekwencji odwiedzających, a także turystów prze- bywających w okolicy, dla których takie wydarzenia są elementem uatrakcyjnia- jącym pobyt. Stanowią doskonałą okazję do skosztowania oraz zakupu jedzenio- wych pamiątek, ponadto często towarzyszą im również występy artystyczne oraz pokazy gotowania. Elementem stanowiącym rdzeń podróży gastronomicznych są szlaki kulinarne, wzdłuż których przemieszczają się osoby zainteresowane pozna- niem sposobów produkcji, wytwarzania i przetwórstwa płodów rolnych. Wśród nich najpopularniejsze są szlaki winne, m.in. we Francji, Włoszech, Hiszpanii, Portugalii, Niemczech, a także w RPA czy Australii. Ponadto istnieją szlaki dedykowane oliwie z oliwek (np. w Hiszpanii, La Ruta de l’Oli), czekoladzie (np. we Francji, La Route du Chocolat et des Douceurs d’Alsce), cydrowi (np. w Wiel- kiej Brytanii, Herefordshire Cider Route), szarlotce (np. w Kanadzie, The Blue Mountains Apple Pie Trail), serowi (np. we Francji, La Route du Camembert), a także piwu (np. w Czechach, Pivovarská naučná stezka v Jihlavě) czy whisky (np. w Szkocji, Scotch Malt Whisky Trail)1. Dla rodzimych turystów chcących doświadczyć uroków podróży kulinarnych będzie to możliwe bez opuszczania kraju, gdyż i w Polsce funkcjonują tego typu szlaki, m.in.: Szlak Kulinarny Śląskie Smaki, Szlak Karpia (woj. śląskie), Smaki Podhala, Małopolska Wieś Pachnąca Ziołami, Śliwkowy Szlak, Małopolska Tra- sa Smakoszy, Szlak Oscypkowy (woj. małopolskie), Szlak Podkarpackiego Jadła i Wina, Podkarpackie Smaki (woj. podkarpackie), Sandomierski Szlak Winiarski (woj. świętokrzyskie), Szlak Smaków Krainy Lessowych Wąwozów (woj. lubel- skie), Białostocki Szlak Kulinarny, Przystanki Kulinarne Suwalszczyzny i Mazur (woj. podlaskie). Trasy takie wyznaczono również w województwach: mazowiec- kim, wielkopolskim, kujawsko-pomorskim i pomorskim. Nowoczesne placówki muzealne to także jedna z możliwości poszerzenia swojej wiedzy z zakresu historii i tradycji wytwarzania narodowych kulinarnych symboli, a wśród nich np. Narodowe Muzeum Makaronu we Włoszech, Muzeum Camembert we Francji czy Muzeum Papryki i Salami na Węgrzech. W Polsce tego typu funkcję pełnią skanseny, które z okazji różnorodnych uroczystości, takich jak dożynki, andrzej- ki, a przede wszystkim świąt Bożego Narodzenia lub wielkanocnych, zamieniają się w miejsca, gdzie można zaczerpnąć wiedzy na temat dawnych zwyczajów i obrzędów oraz uczestniczyć w wypieku ciast czy przyrządzaniu świątecznych potraw. W naszym kraju działają ponadto muzea poświęcone tajnikom wytwarzania konkretnych produktów. Najpopularniejsze z nich to Muzeum Piernika w Toruniu. Wymienić należy też liczne muzea prezentujące historię piekarnictwa

1 http://www.fly4free.pl/podroze-ze-smakiem-tematyczne-szlaki kulinarne/nggallery/image/par- ma2/#galeria1003 Perspektywy rozwoju turystyki kulinarnej w województwie zachodniopomorskim 51 i cukiernictwa (m.in. w Radzionkowie, Warszawie czy Ustce) oraz te poświęcone miodom i pszczelarstwu (m.in. w Pszczółkach, Czerwonce, Stróżach). Kulinarni podróżni chętnie odwiedzają browary, winiarnie, serowarnie, olejarnie i tym podobne obiekty, gdzie mogą zapoznać się z tajnikami produkcji oraz skosztować i zakupić produkt finalny wprost od producenta. Takich miejsce w Polsce nie brakuje. Cieszą się one dużym powodzeniem, szczególnie browary (m.in. w Żywcu, Tychach, Poznaniu), a także winnice czy olejarnie pełniące jednocześnie funkcje edukacyjne dla dzieci i młodzieży (m.in. Olejarnia Świąteczna z Roztocza). Tu- rystyka kulinarna to przede wszystkim bardzo przyjemny sposób podróżowania, który zyskuje wielu zwolenników z racji przystępnej formuły nakierowanej na poznawanie smaków poszczególnych miejsc. Stanowi ponadto element kultury, z którą obcują i którą poznają odwiedzający. Jak trafnie ujęła to Anna Wieczor- kiewicz w swojej książce pt. Apetyt turysty: „Tutaj ludzie jedzą inaczej znaczy jednocześnie ludzie żyją inaczej. Poznając ten sposób życia/jedzenia poznaje się dane miejsce” (Wieczorkiewicz 2012: 266). W podobnym tonie wypowiadają się inni badacze, zauważając, że żywność jest wyrazem tożsamości i kultury danego kraju, a co za tym idzie, stanowi element turystyki nakierowanej na te dwa czynniki (Hall, Sharples 2011: 5).

Województwo zachodniopomorskie – charakterystyka

Województwo zachodniopomorskie nie jest jednolitym obszarem pod wzglę- dem kulturowym czy etnicznym. Z racji swojego położenia ziemie te w ciągu minionych wieków ciągle przechodziły z rąk do rąk. O panowanie na tych te- renach ścierali się ze sobą Polacy, Niemcy, Szwedzi i Duńczycy. Pewne ślady ich bytności są widoczne do dziś w postaci dziedzictwa materialnego prezento- wanego chociażby w muzeach czy skansenach, a także w ocalałych budowlach zarówno świeckich, jak i sakralnych. Największy wpływ na kształt obecnego województwa wywarła II wojna światowa wraz z konsekwencjami, jakie nastą- piły po jej zakończeniu, zwłaszcza dla zamieszkałej tu ludności. Została ona wysiedlona do Niemiec, zaś w jej miejsce napłynęli przesiedleńcy z Kresów, reemigranci z Europy Zachodniej, przybysze z południowej i centralnej Polski oraz przymusowo przesiedleni w wyniku „Akcji Wisła” Ukraińcy i Łemkowie (Byszewska, Kurpińska 2012: 244). Dołączyli do nich Żydzi ze wschodniej Pol- ski, którzy przeżyli wojnę, oraz kilka tysięcy Greków i Macedończyków, uchodź- ców politycznych po wojnie domowej w Grecji (Byszewska, Kurpińska 2012: 244). W związku z powyższym trudno szukać na Pomorzu Zachodnim trwałej obyczajowości i tradycji, która byłaby odzwierciedleniem substancji wygene- rowanej przez jej mieszkańców. Jak trafnie zauważył Jacek Leoński, zbyt mało czasu upłynęło, by od końca II wojny światowej mogła ona powstać. Zatem „tożsamością mieszkańców Pomorza Zachodniego, podobnie jak mieszkańców terenów Ziem Zachodnich, jest brak tożsamości” (Leoński 2006: 19). Trudno więc jednoznacznie wskazać cechy kuchni północno-zachodniej Polski, rozkład akcentów będzie raczej dość urozmaicony. 52 Natalia Trocińska

Elementy atrakcyjności kulinarnej Pomorza Zachodniego

Polska sztuka kulinarna wraz ze specyficznymi potrawami charakterystycznymi dla danego regionu, a także z licznymi wpływami kuchni innych narodów, stanowi ogromny potencjał i źródło inspiracji dla propagatorów poznawania kraju poprzez zaznajomienie się z jego smakami. Mimo to zjawisko turystyki kulinarnej w naszej ojczyźnie nie jest szeroko znane i rozpoznawalne. Zadanie to może być tym bardziej utrudnione w województwie niemogącym się poszczycić wielowie- kową tradycją kulinarną, jak to ma miejsce w innych regionach naszego kraju.

Imprezy kulinarne

W kalendarzach wydarzeń coraz większej liczby miejscowości w województwie zachodniopomorskim znajdują swoje miejsce imprezy kulinarne. Do najważniej- szych można zaliczyć m.in. Jarmark nad Jeziorem Ogórkowym w Kaliszu Pomor- skim. Szczególnie oryginalnym elementem imprezy jest fakt, że warzywa kisi się w świerkowych beczkach, które są zatapiane w pobliskim Jeziorze Młyńskim. Sposób fermentacji ogórków został zaczerpnięty z tradycji Podlasia, bowiem w dawnej Spółdzielni Ogrodniczo-Pszczelarskiej, która istniała w Kaliszu Pomor- skim, pracowało kilka osób pochodzących z Polski wschodniej. Innym przykła- dem kultywowania znanych sobie zwyczajów przez ludność napływową jest organizowana w Świdwinie 4 marca impreza pod nazwą Wileńskie Kaziuki. Jest ona okazją do skosztowania litewskich specjałów, a także zakupu rękodzieła i wielkanocnych ozdób. Na Pomorzu Zachodnim z racji bliskości morza oraz mnogości rzek i jezior ryby stanowiły jeden z głównych produktów żywnościowych, dlatego wśród licznych festiwali odnajdziemy te dedykowane rybom, m.in. Mrzeżyński Festiwal Ryby na Pomorskiej Drodze Świętego Jakuba, Święto Śledzia Bałtyckiego w Rewalu, Święto Wody i Ryby w Czaplinku, Święto Leszcza w Nowym Warp- nie czy Dzień Ryby w Chłopach. Na stałe też do kalendarzy imprez kulinarnych wielu miejscowości weszło organizowanie jarmarków bożonarodzeniowych oraz wielkanocnych, zaś wśród nich najbardziej znanym w województwie jest Łobeska Baba Wielkanocna. Każdego roku odbywają się konkursy na najlepsze wypieki świąteczne, a także wystawy rękodzieła i koncerty zespołów ludowych.

Tabela 1. Ważniejsze imprezy kulinarne w województwie zachodniopomorskim Lp. Nazwa imprezy Miejscowość 1 3 Dni na Cysterskim Szlaku – Międzynarodowe Targi Wyrobów Bierzwnik Klasztornych 2 Dzień Ryby Chłopy 3 Święto Ryby i Wody Czaplinek 4 Mistrzostwa Europy w Jedzeniu Kiełbasy Doberskiej Dobra 5 Dzień Ziemniaka Dobropole 6 Festiwal Dorsza i Flądry Dźwirzyno Perspektywy rozwoju turystyki kulinarnej w województwie zachodniopomorskim 53

7 Festyn Pieczonej Gęsi Gąski 8 Jarmark nad Jeziorem Ogórkowym Kalisz Pomorski 9 Jarmark Wsi Zachodniopomorskiej „Złota Dynia” Kobylanka 10 Targi Produktów Regionalnych „Kiełbaskowo w Kołbaskowie” Kołbaskowo 11 Święto Pieczonego Ziemniaka Lipiany 12 Łobeska Baba Wielkanocna Łobez 13 Mistrzostwa Świata w Gotowaniu na Byle Czym Mielno 14 Mrzeżyński Festiwal Rybny na Pomorskiej Drodze Świętego Mrzeżyno Jakuba 15 Święto Śledzia Bałtyckiego Niechorze 16 Święto Leszcza Nowe Warpno 17 Święto Pieczonego Ziemniaka Nowogródek Pomorski 18 Święto Tataraku Pełczyce 19 Biesiada Przelewicka Przelewice 20 Przelewickie Dni Folwarku Przelewice 21 Festiwal Pierogów i Chleba Pyrzyce 22 Dzień Kaszy Recław 23 Dzień Ryby Skoszewo 24 Biesiada Rybna Stepnica 25 Jarmark Jakubowy Szczecin 26 Wileńskie Kaziuki Świdwin 27 Dzień Kuchni Kresowej Troszyn 28 Trzebiatowskie Święto Kaszy Trzebiatów 29 Dzień Ziemniaka Trzebórz 30 Dni Pszczelarza Wałcz 31 Jarmark Stefana Batorego Wałcz 32 Lato z Węgorzem Węgorzyno 33 Dzień Wyszoborskiego Wyszebórz 34 Święto Chleba Żelisławie

Ministerialna Lista Produktów Tradycyjnych

Argumentem przemawiającym za propagowaniem turystyki kulinarnej na Pomo- rzu Zachodnim są artykuły, które zostały wpisane na Ministerialną Listę Produk- tów Tradycyjnych. Ich liczba obecnie wynosi 32 (wg stanu na czerwiec 2015 r.). Nie jest to wzbudzający podziw wynik, zwłaszcza jeśli plasuje województwo na przedostatnim miejscu w kraju pod względem ilości znajdujących się na wspomnianej liście produktów. Na Pomorzu Zachodnim tradycja wyrobu rozpoczęła się dopiero wraz z końcem II wojny światowej albo dotarła na te tereny wraz z ludnością napływową. Artykuły na ministerialnej liście uszeregowane są w po- 54 Natalia Trocińska rządku rodzajowym. Najliczniejszą reprezentację stanowią miody, których jest aż siedem, a wśród nich miód drahimski, który uzyskał także unijny certyfikat potwierdzający Chronione Oznaczenie Geograficzne. Sześć kolejnych pozycji zaj- mują warzywa i owoce, w tym m.in. szczecińska konfitura z zielonych pomido- rów. To doskonały przykład przenikania się tradycji dawnych i współczesnych na Pomorzu Zachodnim. Pierwsze na tych ziemiach przygotowywaniem konfitury zajmowały się niemieckie gospodynie, zaś dziś z powodzeniem tę tradycję kulty- wują polskie panie domu, wpisując tym samym ten produkt na listę dziedzictwa Tabela 2. Ministerialna Lista Produktów Tradycyjnych Układ rodzajowy Nazwa produktu Produkty mięsne Pasztet z gęsi Szynka świdwińska Kiełbasa krucha domowa Produkty rybołówstwa Paprykarz szczeciński Sielawa wędzona z Pojezierza Drawskiego Sieja miedwiańska Miedwiańskie ryby wędzone Śledzie po szczecińsku Warzywa i owoce Jeziorowy ogórek kiszony Kapusta kiszona z beczki Ogórek kołobrzeski Konfitura szczecińska z owoców dzikiej róży Konfitura szczecińska z zielonych pomidorów Ziemniak wyszoborski Wyroby piekarnicze Chleb razowy korzywieński i cukiernicze Pierniczki szczecińskie Chleb wiejski wojenny Chleb gwdowski Choszczeńska strucla z makiem Miody Miód drahimski Miody przelewickie Miody wałeckie Akacjowy miód cedyński Miody z Lasu Świętej Marii Miody z Puszczy Barlineckiej Miody z Pojezierza Choszczeńskiego Gotowe dania i potrawy Pasztecik szczeciński Kiszka szwedzka Napoje Miód pitny trójniak Nalewka ze śliwek z Dębiny Wino ze śliwek Inne produkty Grzyby marynowane z szyszką Perspektywy rozwoju turystyki kulinarnej w województwie zachodniopomorskim 55 kulinarnego województwa zachodniopomorskiego. Równie liczną reprezentację na liście stanowią wyroby piekarnicze i cukiernicze, a wśród nich pierniki szcze- cińskie. Tu sytuacja wygląda bardzo podobnie, bowiem tradycja wypieku korzen- nych ciasteczek na obszarze Pomorza Zachodniego sięga roku 1845, zaś w samym Szczecinie – według tego, co podają historyczne przekazy – roku 1938, kiedy to ówczesne władze miasta postanowiły wystawić w okresie Bożego Narodzenia drzewka udekorowane pierniczkami. Współcześni włodarze miasta również dbają o wystrój świąteczny, lecz choinkowych gałązek nie zdobią już pierniczki, a kolo- rowe lampki. Obecnie korzenne ciasteczka są do kupienia w jednej ze szczeciń- skich cukierni, której staraniem ten smakołyk został wpisany na Listę Produktów Tradycyjnych2. Artykułami godnymi uwagi są także ryby. Na liście znajdziemy kultowy paprykarz szczeciński, sielawę wędzoną z Pojezierza Drawskiego, sie- ję miedwiańską (której połowem trudnili się cystersi w XIII w.), miedwiańskie ryby wędzone, a także śledzie po szczecińsku. Z wyrobów mięsnych warto zwró- cić uwagę na pasztet z gęsi rodem z Kaszub oraz szynkę świdwińską i kiełbasę kruchą domową stanowiącą dorobek lokalnych masarzy. W zestawieniu znajdują się również dania gotowe i potrawy, tu tylko dwie pozycje: pasztecik szczeciński oraz kiszka szwedzka. Wprawdzie wpływy północnoeuropejskie dotarły na obec- ne Pomorze Zachodnie, lecz nazwa tego ostatniego przysmaku nie jest związana z Półwyspem Skandynawskim. Mianowicie wywodzi się od miejscowości Szwecja w powiecie wałeckim, w której uprawiano duże ilości ziemniaków potrzebnych do produkcji spirytusu w pobliskiej gorzelni. Sam zaś przepis powstał z koniecz- ności wykorzystania tego, czym dysponowano w gospodarstwie. Recepturę na tę samą potrawę znajdziemy też w kuchni Mazowsza, Mazur, Lubelszczyzny i Pod- lasia. Z napojów, które trafiły na listę, należy wymienić: miód pitny trójniak, nalewkę ze śliwek z Dębiny i wino ze śliwek. Ostatni produkt nieprzypisany do pozostałych grup to oryginalny sposób konserwacji runa leśnego – grzyby marynowane z szyszką.

Europejska Sieć Dziedzictwa Kulinarnego

Województwo Zachodniopomorskie należy do Europejskiej Sieci Dziedzictwa Ku- linarnego, którego głównym celem jest zachowanie tradycji kulinarnych poszcze- gólnych regionów, ponadto sprzyja rozwojowi turystyki kulinarnej na jego obszarze. Do sieci tej mogą przynależeć restauracje, punkty sprzedaży oraz producenci żywności. Obecnie na Pomorzu Zachodnim odpowiedni certyfikat uzyskało 41 podmiotów, począwszy od najbardziej wykwintnych szczecińskich lokali, takich jak czterogwiazdkowy Park Hotel (który dodatkowo jako jedyny w województwie może pochwalić się rekomendacją ruchu Slow Food), poprzez specjalizującego się w daniach rybnych Chiefa czy restaurację Na Kuncu Korytarza, a skończywszy na cieszącym się sporym powodzeniem Browarze Stara Komenda, produkującym na miejscu kilka rodzajów piwa. Poza stolicą województwa również odnajdziemy

2 http://www.pierniki-szczecinskie.pl/historia 56 Natalia Trocińska szereg lokali godnych uwagi, takich jak chociażby wędzarnio-smażalnię ryb w Ka- mieniu Pomorskim z lokalnym specjałem – kiszonym łososiem. Dodatkowo na Pomorzu Zachodnim zlokalizowanych jest wiele małych zakładów produkcyjnych czy gospodarstw agroturystycznych będących członkami Europejskiej Sieci Dzie- dzictwa Kulinarnego, a wśród nich wytwarzające miody, sery, w tym kozie, chleby, wędliny, ryby czy przetwory z warzyw i owoców.

Zakłady produkcyjne i muzea

Turystyka kulinarna to nie tylko degustacja rozmaitych potraw, ale także wizyty w różnorodnych obiektach prezentujących właściwe dla danego regionu produkty żywnościowe wraz z ich historią i sposobami wytwarzania, w tym muzea. Na Po- morzu Zachodnim znajdują się trzy takie placówki: Muzeum Rybołówstwa Mor- skiego w Niechorzu i Świnoujściu oraz Skansen Chleba w Ustroniu Morskim. Ponadto do tej listy można dopisać obiekty przemysłowe, takie jak młyny, olejarnie, gorzelnie czy browary. Szczególnie te ostatnie przeżywają swój renesans, ze względu na rosnący popyt na piwa regionalne3. W Szczecinie istnieją trzy browary restauracyjne, czyli takie, które łączą funkcje gastronomiczne z rzemieślniczy- mi: Browar Stara Komenda, Browar Wyszak i działający najkrócej Nowy Browar Szczecin. Oznacza to, że złocisty trunek wytwarzany jest bezpośrednio w lokalu i tam też sprzedawany. Dodatkowo na terenie miasta swoją działalność prowadzi duża grupa piwowarska Carlsberg S.A., która produkuje piwo o marce Bosman. Birofile nie będą również zawiedzeni po odwiedzeniu dwóch innych miast Po- morza Zachodniego – Koszalina z minibrowarem Kowal oraz Połczyna-Zdroju z Browarem Fuhrmann S.A., którego historia sięga 1825 r. Jak napisano o nim w jednej z lokalnych gazet: „dziś Połczyn wygrywa z konkurentami, bo produkuje świetne lokalne piwa z magicznymi składnikami: historią marki, zabytkowych murów, wielopokoleniową wiedzą piwowarów, wodą zdrojową czerpaną ze złóż artezyjskich”4. Poza zwolennikami piwa nie można zapomnieć również o miło- śnikach wina. Obszar województwa zachodniopomorskiego być może nie jest najdogodniejszym miejscem na uprawę winnej latorośli, głównie ze względu na warunki klimatyczne i glebowe, nie mniej jednak funkcjonują tu cztery winnice, powstałe właśnie z miłości do wina. W ich gronie znajduje się gospodarstwo o największym areale 17 ha, założone w Baniewicach przez Grzegorza Turnaua. Poza produkcją wina, miejsce to nastawione jest na turystykę winiarską. Specjal- nie w tym celu utworzono miejsca noclegowe oraz salę degustacyjną5. Wytwarza się tam wina czerwone, różowe i białe (głównie półwytrawne oraz wytrawne).

3 Rynek napojów alkoholowych w Polsce. Część I KPMG w Polce. s. 21. 4 http://www.browarpolczyn.pl/assets/gk.pdf 5 http://www.vinisfera.pl/wina,1884,257,0,0,F,news.html Perspektywy rozwoju turystyki kulinarnej w województwie zachodniopomorskim 57

Mocne strony województwa zachodniopomorskiego pod względem rozwoju turystyki kulinarnej

Do determinantów przemawiających za uprawianiem turystyki kulinarnej na obszarze Pomorza Zachodniego należą oryginalność i różnorodność potraw oraz przetworów, które zostały wpisane na Ministerialną Listę Produktów Tradycyj- nych. Oznacza to, że mogą one poszczycić się przynajmniej 25-letnią tradycją wytwarzania. Nie bez znaczenia jest również fakt przynależności wielu restauracji, zajazdów czy gospodarstw agroturystycznych do Europejskiej Sieci Dziedzictwa Kulinarnego. Jedna z nich została dodatkowo wyróżniona prestiżowym znakiem ruchu Slow Food (Park Hotel Szczecin). W województwie zachodniopomorskim nie brakuje także, głównie w okresie letnim, różnorodnych jarmarków i festiwali kulinarnych. Dla osób szczególnie zainteresowanych enologią czy produkcją piwa region ten będzie też dobrym wyborem. Niewątpliwym atutem Pomorza Zachod- niego jest ponadto dobra sieć dróg umożliwiająca dotarcie do wybranych atrakcji w możliwie krótkim czasie. Turystyka kulinarna może być uprawiana przez cały rok (z wyłączeniem festiwali), dodatkowo mogą w niej uczestniczyć wszyscy bez względu na wiek, stopień sprawności czy zasobność portfela. Może być rdzeniem wyjazdu lub tylko jednym z wielu jego elementów w zależności od stopnia gastro- nomicznego zaawansowania podróżnych. Turystykę kulinarną trzeba też uznać za miłą i niosącą wyśmienite wyrażenia formę poznawania regionu.

Słabe strony województwa zachodniopomorskiego pod względem rozwoju turystyki kulinarnej

Obok czynników pozytywnych należy wskazać istniejące mankamenty wpływa- jące na popularność turystyki kulinarnej. Jednym z głównych jest brak spójnych działań władz na wszystkich szczeblach samorządowych, w tym nieobecność turystyki kulinarnej w dokumentach wyznaczających kierunki rozwoju wojewódz- twa. Powodem może być niedostatek wiedzy popartej rzetelnymi badaniami na temat zainteresowania odwiedzających tą formą poznania regionu. Turystyka kulinarna wciąż jest na tym terenie zjawiskiem nowym, dlatego słabo dostrzegal- nym i niedocenianym. Władze wojewódzkie skupiły się na promocji artykułów wpisanych na Ministerialną Listę Produktów Tradycyjnych, wydając na ten temat kilka broszur, niestety niedostępnych dla szerszego grona odbiorców. Lokalnym producentom ponadto dawana jest szansa zaprezentowania swoich wyrobów m.in. na berlińskich Międzynarodowych Targach Gospodarki Żywnościowej, Rol- nictwa i Ogrodnictwa Grüne Woche, a także podczas cyklicznie organizowanych w Szczecinie imprez, takich jak Piknik nad Odrą czy Dni Morza. W nurt tego typu wydarzeń wpisuje się także Jarmark Jakubowy. Jest to doroczna impreza od- bywająca się przez kilka dni w okolicach 25 lipca, dniu wspomnienia św. Jakuba, patrona szczecińskiej katedry. Jarmark ten, to okazja do posmakowania regional- 58 Natalia Trocińska

Tabela 3. Mocne i słabe strony województwa zachodniopomorskiego pod względem rozwoju turystyki Mocne strony Słabe strony –– oryginalność i różnorodność potraw –– brak spójnych działań władz na oraz przetworów znajdujących się wszystkich szczeblach samorządowych na Ministerialnej Liście Produktów –– nieobecność turystyki kulinarnej Tradycyjnych w dokumentach wyznaczających kierunki –– przynależność województwa rozwoju województwa zachodniopomorskiego do Europejskiej –– niski poziom organizowanych imprez Sieci Dziedzictwa Kulinarnego kulinarnych –– prestiżowa rekomendacja ruchu Slow –– słaba dostępność artykułów, które Food dla szczecińskiej restauracji Park zostały wpisane na ministerialną Listę Hotel Produktów Tradycyjnych –– liczne wydarzenia i festiwale kulinarne, –– słaba lub niedostateczna informacja na –– atrakcje dla birofilów i enologów temat atrakcji kulinarnych na terenie województwa –– brak strony internetowej promującej turystykę kulinarną na obszarze województwa –– brak broszur czy przewodników turystycznych na temat turystyki kulinarnej w województwie –– poza Jarmarkiem Jakubowym brak rozpoznawalnych w całym kraju imprez kulinarnych –– brak szlaku kulinarnego w województwie nych specjałów nie tylko z Pomorza Zachodniego, ale także z całej Polski, a nawet z zagranicy. Obecnie jest to jedna z najbardziej rozpoznawalnych imprez kulinarnych w województwie. Na fali panującej mody powstają liczne imprezy o tematyce kulinarnej. Niestety większość ma charakter rodzinnego festynu. Elementem niesprzyjającym rozwojowi turystyki kulinarnej w województwie zachodniopomorskim jest również słaba dostępność artykułów, które zostały wpisane na Mi- nisterialną Listę Produktów Tradycyjnych. Poza cyklicznie organizowanymi jar- markami czy festynami ich zakup jest możliwy w większości przypadków tylko i wyłącznie w miejscu wytworzenia, czyli u producenta, co skutecznie ogranicza grono odbiorców. Należy też zauważyć brak wydawnictw książkowych na wzór przewodnika turystycznego wraz z adresami, informacjami praktycznymi czy nawet przepisami na wybrane dania. Próżno także szukać jakichś wiadomości na stronie urzędu marszałkowskiego czy chociażby szczecińskiego oddziału informacji turystycznej. Na obszarze województwa nie powstały dotychczas żadne szlaki kulinarne. Nie istnieje też miejski szlak tematyczny dedykowany docenia- nym lokalom gastronomicznym. Perspektywy rozwoju turystyki kulinarnej w województwie zachodniopomorskim 59

Propozycje zmierzające do rozwoju turystyki kulinarnej w województwie zachodniopomorskim

Do wypromowania turystyki kulinarnej w województwie zachodniopomorskim potrzeba skoordynowanych działań władz wojewódzkich, których zadaniem by- łoby opracowanie markowego produktu turystycznego, np. w postaci szlaku łą- czącego interesujące pod względem smaku miejsca na Pomorzu Zachodnim, czy chociażby w jego stolicy, na wzór Białostockiego Szlaku Kulinarnego. Imprezą, która przyjęła się w innych polskich miastach, jest wydarzenie pod nazwą Noc Restauracji (na wzór ogólnopolskiej Nocy Muzeów), w której biorą udział restauratorzy przygotowujący na ten wieczór pokazy kulinarne oraz specjalne menu. W roku 2015 odbyła się już czwarta edycja tego wyjątkowego projektu. Pomocne mogłyby okazać się również wydawane np. w sezonie letnim broszury wraz z ka- lendarium najważniejszych wydarzeń kulinarnych równolegle z opisem przewi- dywanych atrakcji oraz wskazówkami praktycznymi, dostępne w punktach informacji turystycznej na terenie całego województwa. Opracowanie profesjonalnej witryny internetowej dedykowanej dziedzictwu kulinarnemu Pomorza Zachod- niego oraz wszelkim aktywnościom przygotowanym dla osób chcących poznać region poprzez zaznajomienie się z jego przysmakami stanowiłoby nieoceniony atut województwa i doskonałe źródło zarówno informacji, jak i promocji. Dużym krokiem na drodze do komercjalizacji turystyki kulinarnej byłoby utworzenie sieci punktów dystrybuujących lokalne specjały z rozpoznawalnym logo. Umoż- liwiałyby one zakup produktów tradycyjnych w największych miastach woje- wództwa oraz w popularnych miejscowościach wypoczynkowych na jego terenie. Dobrym rozwiązaniem byłoby umożliwienie internetowej sprzedaży produktów dla mieszkańców spoza regionu. Wiązałoby się to z szeregiem korzyści wynikają- cych z rozpropagowania tego, co najcenniejsze pod względem gastronomicznym, ożywiłoby handel, transport oraz wiele innych kooperujących branż (takich jak chociażby producentów opakowań), a także przyczyniłoby się do utworzenia nowych miejsc pracy. Istotne byłoby ponadto opracowanie szeregu pamiątek oko- łokulinarnych opatrzonych w logo, takich jak np.: ściereczki kuchenne, fartuszki, kubki, magnesy na lodówkę, lniane torby na zakupy i inne. Intensywniejsze dzia- łania zaproponowane przez władze państwowe czy samorządowe w postaci kam- panii społecznej zachęcającej do nabywania artykułów spożywczych od lokalnych producentów sprzedających zdrową i wytwarzaną w regionie żywność miałyby wpływ na zainteresowanie się tym zagadnieniem szerszego grona odbiorców. Na drodze do realizacji tych postulatów najważniejszym wydaje się zapał do dzia- łania, współpraca z różnymi podmiotami, dobre zarządzanie, a także czerpanie z dobrych wzorców, które sprawdzają się w naszym kraju lub za granicą, oraz środki finansowe. 60 Natalia Trocińska

Podsumowanie

W ilości produktów tradycyjnych województwo zachodniopomorskie ma bardzo silną konkurencję w postaci innych regionów Polski o utrwalonych, bogatych tra- dycjach kulinarnych. Jednakże nie jest to obszar całkowicie pozbawiony oryginal- nych dań czy wyrobów. Obecnie przez większość mieszkańców Polski Pomorze Zachodnie kojarzone jest z letnim wypoczynkiem na plażach Bałtyku. Aby te sko- jarzenia rozszerzyć na zdrową i regionalną kuchnię, potrzebny jest szereg dzia- łań promocyjnych mających na celu zachęcenie turystów do zakupu wybranych artykułów czy odwiedzenie jednej z imprez kulinarnych lub zrezygnowanie z fast foodu na rzecz regionalnych smaków. Obecnie coraz więcej osób świadomie wybiera zdrową żywność, a także dba o swoją sylwetkę oraz zwraca większą uwagę na to, co je. Nie bez znaczenia są również liczne programy telewizyjne poświę- cone gotowaniu. Wystarczy odpowiednio wykorzystać istniejący potencjał oraz właściwie nim pokierować, by spodziewać się pozytywnych rezultatów w postaci większej ilości turystów, ożywienia w branży gastronomicznej czy hotelarskiej oraz zwiększenia dochodów lokalnych producentów, rolników, a także wielu innych kooperujących przedsiębiorstw. Ponadto gastronomia staje się istotnym elementem w procesie kształtowania marki regionu (Richards 2002: 13, Filds 2002: 48), a także czynnikiem coraz częściej wpływającym na decyzje turystyczne (Ardabili i in. 2011: 826).

Literatura

Ab Karim S., 2006, Culinary tourism as a destination attraction: An empirical examination of the destination’s foof image and information sources, PhD Thesis, Oklahoma State University. Ardabili F.S., Rasouli E., Daryani S.M., Molaie M., Sgaregi B., 2011, The Role of Food and Culinary Condition in Tourism Industry, Middle-East Journal of Scientific Research, 9(6): 826–833. Byczewska I., Krupińska G., 2012, Polskie smaki, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań. Filds K., 2002, Demand for the gastronomy tourism product: motivational factors, [w:] A. Hjal- ager, G. Richards (red.), Tourism and Gastronomy, Routledge, London–New York. Hall C.M., Sharples L., 2011, The consumption of experiences or the experience of consumption? An introducion to the tourism of taste, [w:] Food tourism around the world. Development, management and markets, Routledge, London–New York. Leoński J., 2006, Pomorze Zachodnie – społeczeństwo bez historii, tradycji i kultury ludowej, [w:] Przemiany w kulturze ludowej na Pomorzu Zachodnim po 1989 r., Kamień Pomorski 2006, materiały z sesji naukowej w Kamieniu Pomorskim z dnia 29.07.2006 r. pod red. B. Matławskiego. Richards G., 2002, Gastronomy: an essential ingredient in tourism production and consumpion?, [w:] A. Hjalager, G. Richards (red.), Tourism and Gastronomy, Routledge, London–New York. Rynek napojów alkoholowych w Polsce, cz. I, KPMG w Polce (https://www.kpmg.com/PL/pl/ IssuesAndInsights/ArticlesPublications/Documents/2014/Rynek-napojow-alkoholowych-w-Polsce-2014-czesc-I.pdf; dostęp: 29.06.2015). Perspektywy rozwoju turystyki kulinarnej w województwie zachodniopomorskim 61

Wieczorkiewicz A., 2012, Apetyt turysty. O doświadczaniu świata w podróży, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, Kraków. Strony internetowe http://www.browarpolczyn.pl/ http://www.fly4free.pl/ http://www.pierniki-szczecinskie.pl/ http://www.vinisfera.pl/

Summary

Prospects for the development of culinary tourism in Western Pomerania The purpose of this article is to present the opportunity to develop culinary tourism in the province of West Pomeranin. It discusses ways of practicing this form of tourism. There has also been a brief characterization of Western Pomerania in terms of historical – cultural influences that have shaped the modern image of the kitchen of the area. Then indicated what elements affect the attractiveness of culinary West Pomeranian Province with concrete examples. Also shows the strengths and weaknesses of developing this form of tourism in West Pomerania and proposals to promote this way of traveling and getting to know the area Key words: culinary tourism, cultural heritage, Western Pomerania Natalia Trocińska Katedra Turystyki i Rekreacji Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytet Szczeciński ul. Mickiewicza 16, 70-383 Szczecin e-mail: [email protected]

W: Uwarunkowania i plany rozwoju turystyki. Organizacja i rozwój rynku usług turystycznych. Z. Młynarczyk, A. Zajadacz, (red.), Turystyka i Rekreacja – Studia i Prace, 17, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2016, s. 63–74.

Ewa Jolanta Stroik

Turystyka wyjazdowa obywateli i mieszkańców Niemiec w świetle badań Forschungsgemeinschaft Urlaub und Reisen

Artykuł podejmuje problematykę turystyki wyjazdowej obywateli i mieszkańców Niemiec w świetle danych Forschungsgemeinschaft Urlaub und Reisen, organizacji badającej po- dróże urlopowe Niemców. Tradycje badań sięgają roku 1970 z zachowaniem tej samej metodyki, rozwijanej z upływem czasu, ale wciąż umożliwiającej porównanie wieloletnich wyników. Przedstawiono metodykę zbierania danych na przykładzie roku 2014. Zaprezen- towano także wybrane wyniki badań dotyczące liczby odbywanych podróży, czasu trwania wyjazdów, motywów w podejmowaniu podróży urlopowych, roli Internetu w dokonywaniu zakupu podróży, ulubionych destynacji wyjazdów krajowych i zagranicznych oraz pro- gnozowanego rozwoju ruchu turystycznego z uwzględnieniem zmian demograficznych. Słowa kluczowe: badania ruchu turystycznego, metodyka badań, turystyka wyjazdowa, Niemcy

Wstęp

Niemcy plasują się w ścisłej czołówce państw w skali globalnej, podejmujących największą liczbę podróży zagranicznych oraz wśród nacji wydających najwięcej na podróże urlopowe (UNWTO Tourism Highlights 2006–2015). Turystyce wyjazdowej obywateli i mieszkańców Niemiec poświęcone są obszerne badania prowadzone przez Forschungsgemeinschaft Urlaub und Reisen – FUR (Wspólnota Badaw- cza Urlop i Podróże). Wyniki badań FUR stanowią materiał źródłowy, do którego nawiązują opracowania Zagranicznych Ośrodków Polskiej Organizacji Turystycz- nej oraz niemieckie raporty opisujące turystkę wyjazdową Niemców.

Cel artykułu

Celem artykułu jest zaprezentowanie specyfiki oraz wybranych cech turystyki wyjazdowej obywateli i mieszkańców Niemiec w świetle raportów Forschungs- gemeinschaft Urlaub und Reisen, a także omówienie metodyki stosowanej przy prowadzaniu badań FUR. W oparciu o analizę materiałów źródłowych przedsta- 64 Ewa Jolanta Stroik wione zostaną wyniki dotyczące podróży urlopowych i krótkookresowych obywateli i mieszkańców Niemiec oraz częstotliwości odbywania podróży, zmiany czasu trwania podróży urlopowych, wzrastającej roli Internetu w sposobie zakupu podróży urlopowej, udziału procentowego podróży w wyjazdach krajowych i zagranicznych, preferowanych destynacji, a także prognozowanych trendów rozwoju do roku 2025 oraz motywów podejmowania podróży.

Forschungsgemeinschaft Urlaub und Reisen e.V.

Badania niemieckiego rynku turystycznego mają wieloletnią tradycję. Ich podsta- wy ukształtowały się w Republice Federalnej Niemiec. Nie znalazły one zastoso- wania przed zjednoczeniem Niemiec w Niemieckiej Republice Demokratycznej ze względu na różnice polityczne i ustrojowe. W latach 60. XX w. w RFN prowa- dzono liczne, niezależne od siebie badania rynku turystycznego, które ze względu na przyjmowane rozmaite metody uniemożliwiały porównanie wyników. Także współcześnie duża ilość metod stosowanych w badaniach nad turystyką (i tym samym wielość i różnorodność rezultatów) wynika z faktu, że różni uczestnicy rynku potrzebują innych informacji (Lohmann, Sonntag 2006). Ponieważ monitorowanie i badanie ruchu turystycznego jest problemem złożonym i wielowar- stwowym, na szczególną uwagę zasługuje sposób zbierania i opracowania danych FUR dotyczących wyjazdów urlopowych obywateli i mieszkańców Niemiec. Forschungsgemeinschaft Urlaub und Reisen od 1993 r. kontynuuje badania turystyki urlopowej obywateli i mieszkańców Niemiec, prowadzone przez Stu- dienkreis für Tourismus (Koło Studiów nad Turystyką) od roku 1970. Zachowuje przy tym wypracowaną metodykę oraz przygląda się szczególnie tematom, zja- wiskom, czy zagadnieniom nowym, newralgicznym, które wymagają dokładnego rozpoznania. Efektem prowadzonych przez FUR badań i analiz są raporty ukazu- jące się cyklicznie, tj.: Reiseanalyse (Analiza Podróży), Module (Moduły), Urlaubsrei setrends (Trendy w podróżach urlopowych).

Reiseanalyse – tematyka raportu i metodyka badań Reiseanalyse to publikowane corocznie od 1971 r. raporty dotyczące podróży urlopowych mieszkańców Niemiec – nota bene z zachowaniem ciągłości, której nie przerwały zmiany polityczne, tj. zjednoczenie Niemiec: • w latach 1970–1990 badano wyłącznie zachowania urlopowe obywateli Repu- bliki Federalnej Niemiec w wieku 14+; • od 1990 r. do badań włączono obywateli dawnej Niemieckiej Republiki Demo- kratycznej w wieku 14+; • od 2011 r. badaniami objęto także niemieckojęzycznych mieszkańców Nie- miec w wieku 14+ (Reiseanalyse 2012). Podróżami urlopowymi są prywatne podróże w celach wypoczynkowych, w odróżnieniu od wyjazdów związanych z wykonywaną pracą, trwające min. 5 dni. Badane są również krótsze podróże wypoczynkowe, trwające 2–4 dni. Do Turystyka wyjazdowa obywateli i mieszkańców Niemiec 65 podróży urlopowych nie zalicza się wyjazdów sanatoryjnych, służą one bowiem poprawie kondycji zdrowotnej, ani odwiedzin u krewnych czy znajomych. Ogra- niczenie badań do podróży urlopowych i krótkookresowych odbiega od definicji turystyki przyjętej przez UNWTO, która uwzględnia podróże służbowe, odwie- dziny u krewnych i znajomych oraz podróże w celach zdrowotnych. Do gromadzenia danych empirycznych wykorzystywane są dwie metody badawcze: wywiady face-to-face oraz wywiady online. Wywiady bezpośrednie face-to-face dotyczące 2014 r. przeprowadzono na przełomie stycznia i lutego 2015 r. na próbie n=7720 osób (Reiseanalyse 2015). W jednym gospodarstwie domowym ankiecie poddawana jest tylko jedna osoba. W roku 2015 badaniem objęto populację obywateli i niemieckojęzycznych mieszkańców Niemiec w wieku od 14 lat, liczącą 70,5 mln osób (Reiseanalyse 2015). Efektywność wywiadu face-to-face rekomenduje Alejziak: „Analizując przydatność różnych metod i tech- nik badania aktywności turystycznej, większość badaczy dochodzi do wniosku, że najlepsze wyniki dają bezpośrednie rozmowy prowadzone przez doświadczonych ankieterów, za pomocą stałych dobrze opracowanych kwestionariuszy wywiadu” (J. Jefferies 1980, za: Alejziak, 2009: 121). Drugim rodzajem badań FUR są wywiady online przeprowadzane za pomocą panelu dostępu i dotyczące wyjazdów krótkookresowych. Badania odbywały się w dwóch turach; w roku 2014 urządzano je w maju i listopadzie, objęto nimi łączną grupę n=5000 respondentów. Była to ludność niemieckojęzyczna w wieku 14–69 lat, czyli populacja licząca 59,3 mln osób (Reiseanalyse 2015).

Moduły Moduły stanowią produkt uzupełniający do Reiseanalyse. Dzięki nim podmioty rynku turystycznego uzyskują dodatkowe informacje o wiodących i zmieniają- cych się zjawiskach, trendach na rynku turystycznym. Istnieje możliwość zlecenia opracowania ważnych zagadnień czy uzyskania konkretnych informacji poprzez dodanie własnych pytań do prowadzonych badań ankietowych. „Moduły” poruszają często problematykę motywów podróżujących, którymi kierują się oni przy wyborze określonych form wypoczynku, poddają analizie proces decyzyjny oraz aktywności podejmowane w ramach wyjazdu; stanowią też źródło informacji o oczekiwaniach turystów.

Trendy w podróżach urlopowych Urlaubsreisetrends przygotowywane są w cyklach pięcioletnich od roku 2000. Naj- nowsze wydanie Urlaubsreistrends 2025. Rozwój popytu turystycznego na rynku źródło- wym Niemcy. Analiza podróży – studium trendów, autorstwa A. Lohmann, D. Schmüc- ker, U. Sonntag jest czwartą edycją opracowania i zawiera prognozowany opis trendów wyjazdów urlopowych do roku 2025. Autorzy Urlaubsreisetrends definiują „trend” następująco: „trend oznacza pewien rozwój, który jest mierzalny (przynajmniej dostrzegalny) w przyszłości i w teraźniejszości i w przypadku którego można przyjąć w sposób uzasadniony, że będzie on kontynuowany w przyszłości” 66 Ewa Jolanta Stroik

Tabela 1. Tematyka „Modułów” 2010–2015 Rok Online w podróży: mobilny Internet na urlopie 2015 Urlop prozdrowotny: trendy, wymagania produktowe, potencjał Mobilność w czasie urlopu: wszystkie środki lokomocji przy dojeździe na miejsce wypoczynku i w miejscu spędzania urlopu Rok Customer Journey i elementy przeżyć urlopowych 2014 *Customer Journey rozumiana jest jako „podróż potencjalnego klienta – zarówno wyobrażona «podróż» od inspiracji do zakupu i oceny produktu, jak też faktycznie odbyta podróż (przeżycie produktu)” Zrównoważone podróże urlopowe: akceptacja i potencjał Rok Urlop rodzinny – urlop z dziećmi 2013 Decyzja o podróży Informacja o urlopie i portale społecznościowe Rok Wyobrażenie o formach urlopu 2012 Urlop z przyrodą: zrozumienie klienta i wymagania produktowe Mobilne korzystanie z Internetu w podróżach urlopowych Rok Kultura i eventy na urlopie 2011 Wizerunek, wyjątkowość i substytucja miejsc podróży (destynacji) Look to book: od informacji (online) do zakupu Rok Prozdrowotne formy urlopu 2010 Podróże krótkie i podróże do miast (city break) Web 2.0 do informacji online o podróżach urlopowych Źródło: www.fur.de; dostęp: 19.10.2015.

(Urlaubsreisetrends 2020: 3). Analiza trendów następuje w oparciu o dane prowadzonych przez lata raportów Reiseanalyse i dodatkowych badań. Organizowane są warsztaty przeznaczone dla przedstawicieli branży turystycznej, podczas których wymieniane są opinie i poglądy, dyskutowana jest aktualna sytuacja na rynku turystycznym i jej potencjalny rozwój. Wymiana myśli pozwala na zwrócenie uwagi na pewne niuanse oraz daje twórcom Urlaubsreisetrends odpowiedź zwrotną i głębszy wgląd w problematykę zagadnień. „Ta fundamentalna metoda data based considering na bazie długich szeregów czasowych z uwzględnieniem danych z otoczenia jest najbardziej odpowiednia dla tego typu studiów trendów, ponieważ jest bardziej elastyczna i bliższa rzeczywistości niż czysto statystyczne analizy i rów- nocześnie zawiera argumentację mocniej podpartą empirycznie i silniej bazującą na faktach niż samo ankietowanie ekspertów” (www.fur.de; dostęp: 20.10.2015).

Obraz turystyki urlopowej obywateli i mieszkańców Niemiec w świetle raportów Reiseanalyse

Raporty Reiseanalyse podejmują temat podróży obywateli i mieszkańców Niemiec w celach wypoczynkowych. Podróże dzielone są według kryterium długości poby- Turystyka wyjazdowa obywateli i mieszkańców Niemiec 67 tu na krótkookresowe, trwające 2–4 dni, oraz na długookresowe, tzw. urlopowe, powyżej 5 dni. Wśród wyjazdów długookresowych, odbywanych w niektórych przypadkach kilkakrotnie w danym roku kalendarzowym, rozróżnia się główną podróż urlopową oraz dodatkowe podróże urlopowe. Respondent subiektywnie wskazuje swoją główną podróż urlopową, jest to najczęściej podróż trwająca naj- dłużej bądź też w najbardziej odległe miejsca.

Podróże obywateli i mieszkańców Niemiec Obywatele i mieszkańcy Niemiec odbywają liczne podróże urlopowe. W 2014 r. odbyto 70,3 mln podróży długookresowych i 75,7 mln podróży krótkookreso- wych. Biorąc pod uwagę wielkość badanej populacji (70,5 mln osób), są to war- tości imponujące. Łącznie na podróże urlopowe poniesiono wydatki rzędu 67,3 mld euro, natomiast na podróże krótkookresowe – 19,8 mld euro. Przy tak licznie podejmowanych podróżach i wysokich kosztach tych podróży udział procentowy mieszkańców Niemiec w wydatkach poniesionych w roku 2014 na wyjazdy zagraniczne oszacowano na 7,4% w skali globalnej (UNWTO 2015). W roku 2014 aż 77% obywateli i mieszkańców Niemiec odbyło przynajmniej jedną podróż urlopową trwającą minimum 5 dni. Podróżowanie obywateli i mieszkańców Niemiec cechuje duża regularność, aż 62% w 2013 r. deklarowało coroczne podejmowanie podróży urlopowych. Podróżujący regularnie to osoby, które w ciągu ostatnich 3 lat corocznie od- bywały przynajmniej jedną podróż urlopową. Ich udział procentowy wzrósł ponaddwukrotnie z 24% w roku 1972 do 62% w roku 2013. Podróżujący często, to osoby, które w ostatnich 3 latach przynajmniej w ciągu jednego roku lub w ciągu dwóch lat odbywały podróże urlopowe. Udział procentowy tej grupy osób zmalał z 32% w roku 1972 do 26% w roku 2013. Ostatnią grupę stanowią osoby, które w ciągu ostatnich 3 lat nie odbyły żadnej podróży urlopowej trwającej przynajmniej 5 dni. Grupa ta zmalała ponadtrzykrotnie z 44% w roku 1972 do 13% w roku 2013 (RA 2014). Oczywiście przy interpretacji wyników należy mieć na uwadze wspomniane cezury historyczne (zjednoczenie Niemiec) i fakt włączenia do grupy respondentów niemieckojęzycznych mieszkańców Niemiec.

Tabela 2. Podróże urlopowe mieszkańców Niemiec w roku 2014 Liczba Liczba Liczba odbytych Wydatki na Wydatki odbytych podróżujących podróży na osobę/podróż łącznie podróży osobę Podróże urlopowe 67,3 mld trwające 54,6 mln 1,29 70,3 mln 958 euro euro minimum 5 dni Podróże 19,8 mld krótkookresowe 32,6 mln 2,32 75,7 mln 261 euro euro 2–4 dni Źródło: Reiseanalyse 2015. 68 Ewa Jolanta Stroik

Ryc. 1. Regularność w odbywaniu podróży urlopowych w latach 1972–2013 Źródło: Reiseanalyse 2015 1973, 1983, 1993, 2004, 2014.

Zmiany czasu trwania podróży urlopowej

Podróże urlopowe obywateli Niemiec, trwające w latach 80. XX w. często 3 tygo- dnie, uległy z upływem czasu skróceniu. Powyższe dane obrazują, jak dynamicznie zmieniał się czas trwania głównej podróży urlopowej. Porównując lata 1984–2014, należy stwierdzić, że czas trwania podróży urlopowej ulega skróceniu od średnio 17,5 dnia w roku 1984, aż do 12,9 dnia w roku 2014. Czas trwania pozostałych podróży urlopowych także ulega nieznacznemu skróceniu, w roku 2004 wynosił 9,7 dnia, natomiast w roku 2014 szacowany był na 9,2 dnia. Podobne różnice dostrzegane są w ilości pro- centowej wyjazdów o określonej długości w zestawionych porównawczo danych z roku 1994 i 2014. Wyjazdy trwające 5–8 dni w roku 1994 stanowiły 26% wyjazdów urlopowych, natomiast w roku 2014 aż 36%. Na podobnym poziomie utrzymał się procent po- dróży trwających 9–15 dni; w roku 1994 wynosił 50%, w roku 2014 – 49%. W latach 1994–2014 zmniejszyły się zaś udziały procentowe wyjazdów trwających 16–22 dni z 17% do 11% oraz wyjazdów trwających dłużej niż 23 dni z 8% do 4% (www.fur.de). Skrócenie głównej podróży urlopowej nie oznacza jednak, że czas wypoczynku urlopowego ulega skróceniu. Częściej bowiem wykorzystywane są kolejne dni urlopowe na dodatkowe podróże, trwające jednak krócej. Turystyka wyjazdowa obywateli i mieszkańców Niemiec 69

Ryc. 2. Zmiany czasu trwania podróży urlopowych latach 1984 i 2014 Źródło: Reiseanalyse 1985–2015.

Wzrost znaczenia Internetu Wzrastająca rola zwłaszcza mobilnego dostępu do Internetu w życiu codziennym znajduje odzwierciedlenie także w sposobie planowania podróży urlopowej, zakupu podróży czy komuniko- wania się podczas urlopu. Swobodny przepływ danych umożliwia zasięganie informacji nie tylko o ofercie podróży, ale też zapoznanie się z komentarzami osób w niej partycypujących. Ten głów- ny czynnik oraz wiele innych wpływa na zmiany sposobu zakupu podróży urlopowej. Przed odbyciem urlopu informacji o ofercie wyjazdów waka- cyjnych szukało za pośrednictwem mobilnego Internetu w roku 2014 aż 36% mieszkańców Niemiec (w roku 2012 było to 32%), natomiast 14% zakupiło świadczenia tą drogą (w roku Ryc. 3. Czas trwania podróży urlopowej 2012 – 12%) (Reiseanalyse 2012–2014). w 1994 r. i w 2014 r. Dynamiczna rola Internetu sprawia, że Źródło: opracowanie własne na podstawie FUR rzadziej dokonuje się zakupów wyjaz- Reiseanalyse 2015. 70 Ewa Jolanta Stroik

Ryc. 4. Sposób zakupu podróży urlopowej Źródło: Urlaubsreisetrends 2025. du urlopowego w biurach podróży, co skutkuje stale malejącą ich liczbą. Rycina 4 ilustruje udział procentowy zakupu podróży drogą online i offline, a także prze- widywany rozwój tego trendu w przyszłości do roku 2025. Prognozowany jest spadek procentowy zakupu podróży urlopowej w biurze podróży z 30% w 2014 r. do 19% w 2025 r. oraz wzrost procentowy zakupu po- dróży urlopowej za pośrednictwem portalu internetowego z 18% w 2014 r. do 28% w 2025 r.

Wyjazdy zagraniczne i krajowe – ulubione destynacje Mieszkańcy Niemiec ponaddwukrotnie częściej podróżują za granicę niż w ob- rębie własnego kraju. W 2014 r. wyjazdy zagraniczne stanowiły 69% wszystkich wyjazdów, natomiast wyjazdy krajowe 31%. Trend ten utrzymuje się od końca lat 90. XX w. Według badań, na które powołują się autorzy Reiseanalyse, w 1954 r. za granicę podróżowało tylko 15% obywateli Republiki Federalnej Niemiec, w 1970 r. – 54%, w 1978 r. – 62%, a w 1986 r. – aż 70%. Po zjednoczeniu Nie- miec udział procentowy podróży zagranicznych początkowo zmniejszył się, by ponownie osiągnąć wartości rzędu około 70% i ustabilizować się (Reiseanalyse 1970–2015). Autorzy Urlaubsreistrends spodziewają się, że w 2025 r. liczba wy- jazdów zagranicznych będzie stanowiła 67% wszystkich wyjazdów, zaś wyjazdy krajowe 33%. Turystyka wyjazdowa obywateli i mieszkańców Niemiec 71

W 2014 r. mieszkańcy Niemiec najczęściej odbywali zagraniczne podróże urlopowe (łącznie 69% wszystkich wyjazdów), z czego do Hiszpanii (13,5%), Włoch (7,8%), Turcji (7%), Austrii (4,9%), Francji (3,4%), Chorwacji (3,3%), Grecji (2,9%), Holandii (2,3%), Polski (1,9%) oraz do Stanów Zjednoczonych (1,6%). W obrębie kraju podróże urlopowe stanowiły 31% wszystkich podróży urlopowych. Wśród nich najchętniej odwiedzano Meklemburgię-Pomorze Przed- nie (6%), Bawarię (5,9%), Szlezwik-Holsztyn (4,2%), Dolną Saksonię (4%), Ba- denię-Wirtembergię (2,6%), Berlin (1,4%), Saksonię (1,3%), Nadrenię Północną- -Westfalię (0,9%), Hesję i Brandenburgię (po 0,8%) (Reiseanalyse 2015). W kategorii wyjazdów krótkookresowych, trwających od 2 do 4 dni, wyjazdy zagraniczne stanowiły w 2014 r. tylko 24%, a wyjazdy krajowe aż 76%. Re- asumując, w kategorii wyjazdów zagranicznych krótkookresowych najczęściej po- dejmowano je (z 24%) do Austrii (3,6%), Francji (3%), Holandii (2,8), Wielkiej Brytanii (2,1%), Włoch (1,9%), Hiszpanii (1,8%), Szwajcarii (1,4%), Czech, Bel- gii i Danii (po 1,1%). W kategorii ulubionych destynacji krajowych z 76% wszystkich wyjazdów krótkookresowych najczęściej podróżowano do Bawarii (12,4%), Berlina (7,8%), Nadrenii Północnej-Westfalii (7,7%), Badenii-Wirtembergii (6,5%), Saksonii (5,9%), Dolnej Saksonii i Hamburga (po 5,5,%), Meklemburgii- -Pomorze Przednie i Szlezwika Holsztyna (po 5%) oraz Hesji (3,4%) (Reiseanalyse 2015). Do najczęściej odwiedzanych miast zagranicznych w ramach dynamicznie rozwijającego się nurtu podróży krótkookresowych należą w 2014 r.: Londyn, Paryż, Amsterdam, Wiedeń i Barcelona, natomiast do miast krajowych: Berlin, Hamburg, Monachium, Drezno i Kolonia (Reiseanalyse 2015).

Trendy do roku 2025 Autorzy Urlaubsreisetrends spodziewają się w 2025 r. utrzymania liczby podróży urlopowych na dotychczasowym poziomie 70 mln. Prognozowana jest stagnacja bądź nieznaczny regres liczby odbywanych podróży w tej kategorii. Natomiast w kategorii podróży krótkookresowych mieszkańców Niemiec spodziewany jest wzrost do 88 mln, czyli o około 10 mln podróży więcej niż w roku 2014. Autorzy sądzą, że wzrośnie liczba podejmowanych wyjazdów krótkookresowych na osobę, a także zwiększy się liczba podróży podejmowanych przez osoby w wieku 70+ (www.fur.de; dostęp: 17.11.2015). Zgodnie z prognozowanymi zmianami demograficznymi na rynku turystycznym spodziewane są widoczne zmiany w strukturze wiekowej urlopowiczów. Według Urlaubsreisetrends 2025 udział w wyjazdach osób w wieku 60+ zwiększy się do 2025 r. z 30% obecnie aż do 40%. Wolumen podróży urlopowych odbywanych przez osoby w wieku 70+ zgodnie z prognozowaniem wzrośnie o 2,2 mln podróży, osób w wieku 60–69 o 4,1 mln podróży. Znaczny regres, rzędu – 7,4 mln podróży, spodziewany jest w segmencie podróżujących w wieku 14–59 lat (Urlaubsreisetrends 2025). Autorzy Urlaubsreisetrends wskazują także, że podróżujący w przyszłości będą osobami wykazującymi się silną motywacją i zainteresowaniem podróżami. W cen- trum ich oczekiwań znajdzie się potrzeba urozmaicenia, potrzeba dostępu do wielu 72 Ewa Jolanta Stroik opcji; będą cechowały ich większe kompetencje niż współczesnych podróżujących. Będą też zawsze wybierać swe podróże online (Urlaubsreisetrends 2025).

Motywy podejmowania podróży Raporty Reiseanalyse obejmują także badania motywów podejmowania podróży oraz efektów po odbyciu podróży. W 2014 r. 75% respondentów wróciło wy- poczętych i zrelaksowanych z podróży urlopowej, u 47% podróż urlopowa po- zytywnie wpłynęła na kondycję zdrowotną, a dla 44% wiązała się z przeżyciem szczęśliwych momentów (Reiseanalyse 2015). Motywy podejmowania podróży różnią się procentowo w zależności od płci (por. tab. 3).

Tabela 3. Motywy podejmowania podróży urlopowych u kobiet i mężczyzn Motyw podróży urlopowej Kobiety Mężczyźni Oderwanie się od dnia codziennego 67% 64% Naładowanie energii, nabranie nowych sił 63% 58% Spędzenie czasu wspólnie 54% 51% Dać się rozpieścić 51% 47% Dużo przeżyć, mieć dużo urozmaicenia 39% 41% Być w drodze, podróżować 37% 40% Zrobić coś dla urody, opalać się 35% 29% Rozwijać się kulturowo, kształcić się 28% 25% Flirt, erotyka 11% 16% Aktywne uprawianie sportu 6% 12% Źródło: Reiseanalyse 2015.

Dominującymi motywami podejmowania podróży są chęć oderwania się od codzienności, nabranie nowych sił, energii oraz wspólne spędzanie czasu. Od- grywają one nieznacznie ważniejszą rolę wśród kobiet niż wśród mężczyzn. Dla kobiet ważniejsze niż dla mężczyzn są też motywy takie, jak dbałość o urodę, motyw poznawczy, rozwój kulturowy. Dla mężczyzn większe znaczenie niż dla kobiet mają motywy związane z poszukiwaniem nowych doświadczeń, flirt, erotyka oraz możliwość aktywnego uprawiania sportu. Mimo pewnych różnic procentowych motywy podejmowania podróży urlopowych kobiet i mężczyzn wykazują znacznie więcej podobieństw niż różnic.

Podsumowanie

Badania prowadzone przez Forschungsgemeinschaft Urlaub und Reisen należą do najbardziej reprezentatywnych badań podróży urlopowych i krótkookreso- wych obywateli i mieszkańców Niemiec (zmodyfikowanych jednak w stosunku do definicji podróży proponowanej przez UNWTO). Warto podkreślić, że wypra- Turystyka wyjazdowa obywateli i mieszkańców Niemiec 73 cowana i stosowana od ponad trzydziestu lat metodyka badań sprawdza się mimo zmieniających się warunków historycznych, politycznych i ustrojowych. O specyfice turystyki wyjazdowej obywateli i mieszkańców Niemiec w zakresie podróży o charakterze wypoczynkowym decyduje bardzo duża liczba odbywanych podróży długo- i krótkookresowych, a także regularność w podejmowaniu podróży. W oparciu o przedstawione w artykule dane empiryczne gromadzone przez FUR można zauważyć następujące cechy: • następują zmiany w strukturze wyjazdów; liczba odbywanych podróży urlopowych jest bardzo duża i prognozowane jest utrzymanie jej na obecnym poziomie do roku 2025; czas trwania głównej podróży urlopowej ulega sys- tematycznemu skracaniu na rzecz większej liczby wyjazdów podejmowanych w ciągu roku, w związku z czym dynamicznie wzrasta liczba odbywanych po- dróży krótkookresowych i prognozowany jest jej dalszy wzrost; • znane są główne motywy podejmowania podróży; ponad połowa respon- dentów wskazała na chęć oderwania się od dnia codziennego, naładowanie energii oraz na chęć wspólnego spędzenia czasu; • zmienia się sposób zakupu podróży urlopowej; w związku z wprowadza- niem i dostępnością nowych technologii wzrosła rola Internetu (użycie urzą- dzeń mobilnych) w dokonywaniu rezerwacji, zasięganiu informacji przed wyjazdem oraz w dzieleniu się przeżyciami i wrażeniami – skutkuje to osła- bianiem roli i zmniejszeniem liczby biur podróży; • społeczeństwo niemieckie stoi w obliczu zmian demograficznych związa- nych ze starzeniem się ludności, co znacząco wpłynie na dalszy rozwój turystyki wyjazdowej obywateli i mieszkańców Niemiec, stąd też podejmowane są próby prognozowania trendów. Prowadzone przez FUR badania poza danymi ilościowymi dostarczają także wiedzy o charakterze jakościowym, kim jest współczesny turysta i jaki on bę- dzie w przyszłości. Odwołując się do klasycznego cytatu z podręcznika metodyki badań nad ruchem turystycznym Petera Hagettsa: „Wir forschen immer nur am Strand, aber der Strand ist bunter geworden (Przez cały czas badamy plażę, ale stała się ona barwniejsza)” (Reuber, Pfaffenbach 2005: 10), możemy stwierdzić, że nie tylko „plaża”, lecz także współczesny podróżujący jest postacią barwniej- szą. Jednak patrząc przewrotnie, możemy zapytać, czy faktycznie jest on postacią barwniejszą, czy też wiemy o nim coraz więcej?

Literatura

Alejziak W., 2009, Determinanty i zróżnicowanie społeczne aktywności turystycznej, AWF, Kra- ków. Lohmann M., Sonntag U., 2006, Die Reiseanalyse als Instrument der Marketingplanung, [w:] R. Bachleitner, R. Egger (red.), Herdin, Innovationen in der Tourismusforschung. Methoden und Anwendungen, Forschung Urstein, Salzburg. Reuber P., Pfaffenbach C., 2005, Methoden der empirischen Humangeographie, Westermann Druck GmbH, Braunschweig. 74 Ewa Jolanta Stroik

Raporty i opracowania Forschungsgemeinschaft Urlaub und Reisen, Reiseanalyse 1973 Forschungsgemeinschaft Urlaub und Reisen, Reiseanalyse 1983 Forschungsgemeinschaft Urlaub und Reisen, Reiseanalyse 1985 Forschungsgemeinschaft Urlaub und Reisen, Reiseanalyse 2004 Forschungsgemeinschaft Urlaub und Reisen, Reiseanalyse 2012 Forschungsgemeinschaft Urlaub und Reisen, Reiseanalyse 2013 Forschungsgemeinschaft Urlaub und Reisen, Reiseanalyse 2014 Forschungsgemeinschaft Urlaub und Reisen, Reiseanalyse 2015 Forschungsgemeinschaft Urlaub und Reisen, Urlaubsreisetrends 2020 Forschungsgemeinschaft Urlaub und Reisen, Urlaubsreisetrends 2025 UNWTO, Tourism Highlights 2015 Strony internetowe www.fur.de (dostęp: IX–XI 2015) www.reiseanalyse.de (dostęp: IX–XI 2015)

Summary

Outbound tourism of citizens and residents of Germany in the light of the FUR studies Article presents tourism research of German inhabitants on the example of Forschungs- gemeinschaft Urlaub und Reisen, an organization that studies the German holiday trips behaviour. Research traditions of FUR dates back to 1970 where the same methodology, but developed over time is kept. This allows to make a comparison of many years of research results. Author presents methodology of data collection on the example of 2014. Last but not least, article contains selected results of research, such as: numer of trips conduc- ted, duration of trips, motives in making holiday travel, the role of the Internet, favorite destinations for domestic and foreign trips, etc. In conclusion forecast of the development of tourism is presented (including demographic changes). Key words: tourism research, research methodolody, outbound tourism, Germany

Ewa Jolanta Stroik Katedra Turystyki i Rekreacji Wydział Nauk Geograficznych i Geologicznych Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu ul. Dzięgielowa 27, 61-680 Poznań e-mail: [email protected] W: Uwarunkowania i plany rozwoju turystyki. Organizacja i rozwój rynku usług turystycznych. Z. Młynarczyk, A. Zajadacz, (red.), Turystyka i Rekreacja – Studia i Prace, 17, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2016, s. 75–85.

Ewa Jolanta Stroik

Rola Niemiec w turystyce światowej w latach 2005–2014 w świetle raportów Światowej Organizacji Turystyki

Artykuł podejmuje problematykę roli obywateli Niemiec w ruchu turystycznym w latach 2005–2014 w skali globalnej. W świetle raportów Światowej Organizacji Turystyki Niemcy zajmują bardzo wysokie pozycje w rankingu państw, których obywatele podejmują najwię- cej zagranicznych wyjazdów turystycznych oraz jako nacja wydająca największe sumy na zagraniczne wyjazdy turystyczne. Także w kategorii przyjazdów zagranicznych do Niemiec oraz dochodów z przyjazdów turystów zagranicznych Niemcy plasują się w pierwszej dzie- siątce państw świata. Słowa kluczowe: badania ruchu turystycznego, Światowa Organizacja Turystyki, Niemcy

Cel artykułu

Niemcy jako państwo kojarzone są z nieformalnym tytułem „mistrza świata” w po- dróżowaniu, którym były tytułowane przez wiele lat na podstawie wyników rapor- tów Światowej Organizacji Turystyki. Celem niniejszego artykułu jest pokazanie roli obywateli Niemiec w światowym ruchu turystycznym w zakresie wyjazdów zagranicznych, a także roli Niemiec – jako destynacji dla zagranicznych turystów w latach 2005–2014 w świetle raportów Światowej Organizacji Turystyki. Artykuł ma charakter sprawozdawczy.

Metodyka badań Światowej Organizacji Turystyki

Światowa Organizacja Turystyki sporządza corocznie sprawozdania statystyczne traktujące o wielkości ruchu turystycznego w skali globalnej. „Statystyczny ruch turystyczny bywa określany «jako ogół przestrzennych przemieszczeń się ludzi związanych z dobrowolną, czasową zmianą miejsca pobytu, środowisk i rytmu życia – w odniesieniu do określonego obszaru, kierunku, okresu itp.»” (Definicje 1979, Matczak 1992, za: Zajadacz 2008a: 202; także Kowalczyk 2001). Podmiotem ruchu turystycznego według Światowej Organizacji Turystyki jest „odwiedzający” (ang. visitor), „za którego uznaje się: wszystkie osoby przybywające do kraju nie 76 Ewa Jolanta Stroik

Ryc. 1. Klasyfikacja podróżujących według Światowej Organizacji Turystyki Źródło: Kurek, Mika (2007: 15). będącego krajem ich stałego zamieszkania, w jakimkolwiek celu, z wyjątkiem podejmowania w tym kraju pracy zarobkowej. Odwiedzających podzielono także na dwie kategorie: • turystów, tzn. odwiedzających, którzy przebywają w odwiedzanym kraju co najmniej 24 godz., • wycieczkowiczów, tzn. odwiedzających czasowo, którzy przebywają w odwiedzanym kraju krócej niż 24 godz., włączając do nich także uczestników rej- sów morskich” (Kurek, Mika 2007: 14; także Warszyńska 2003, za: Zajadacz 2008a).

Dynamika rozwoju ruchu turystycznego

Od lat 50. XX w. ruch turystyczny zyskuje na dynamice, natężeniu i staje się zjawiskiem masowym. „Największy przyrost liczby przyjazdów turystycznych nastąpił w latach 1950–1960 i wynosił 176% (z ok. 25 mln osób do 69 mln podróżnych). W kolejnych latach notowano słabszą dynamikę, jednak średnioroczne tempo wzrostu turystyki międzynarodowej na przestrzeni ponad 50 lat wynosi około 5%” (Goedler, Ritchie 2006, za: Kachniewska i in. 2012: 17). Jednak w tak długim przedziale czasu odnotowano pewne wahania związane ze zmianą sytuacji gospodarczej państw, czego skutkiem stało się osłabienie popytu. „Okresowe spadki lub ograniczenie tempa wzrostu liczby podróży turystycznych, jak i sporadyczne bardzo gwałtowne przyrosty liczby turystów, zawsze wiązały się z sytuacją ogól- nogospodarczą i polityczną” (Kachniewska i in. 2012: 183). W badanym okresie 2005–2014 liczba wyjazdów zagranicznych w skali świata sukcesywnie wzrasta. Wyjątek stanowi rok 2009, w którym widoczne są reminiscencje kryzysu gospodarczego (ryc. 2). „Recesja gospodarcza zapoczątkowana w 2007 r. wywołała 14 miesięcy konsekwentnego obniżania liczby przejazdów w skali świata (tendencja wzrostowa powróciła dopiero w ostatnim kwartale 2009 r.). Analogicznie odnotowano spadek wpływów z turystyki międzynarodowej, które w 2009 r. zmalały o 5,7%” (Kachniewska i in. 2012: 183). Rola Niemiec w turystyce światowej w latach 2005–2014 77

Ryc. 2. Liczba podróży zagranicznych w skali świata w milionach Źródło: opracowanie własne na podstawie raportów Światowej Organizacji Turystyki – Tourism High- lights 2006–2015.

Popyt turystyczny uwarunkowany jest różnorodnymi czynnikami: ekonomicz- nymi, demograficznymi, geograficznymi, społeczno-kulturowymi, psychologicz- nymi (Mika 2007, Kachniewska i in. 2012), a także biologicznymi, zdrowotny- mi i technologicznymi (Alejziak 2009). Dla analizy statystycznej znaczenie mają głównie czynniki ekonomiczne oraz demograficzne. Do czynników ekonomicznych zaliczane są kryteria dochodu jednostki, fundusz swobodnej decyzji oraz dochód, sytuacja gospodarcza państwa (Kachniewska i in. 2012). Determinanty demograficzne w wymiarze gospodarstw domowych dotyczą: wielkości i struktury gospodarstwa domowego, poziomu wykształcenia, wieku, struktury zawodo- wej oraz miejsca zamieszkania, przy czym wysokie korelacje dodatnie wykazuje związek poziomu wykształcenia z wysokością wydatków ponoszonych na wyjazdy turystyczne i z aktywnością turystyczną (Kachniewska i in. 2012, także Alejziak 2009). Podczas gdy „wzrost zainteresowania turystyką np. można wiązać ze wzrostem poziomu wykształcenia społeczeństwa, wzrostem zamożności czy większą ilością wolnego czasu” (Przecławski 1996, za: Kurek, Mika 2007: 19), to sytuacja ogólnogospodarcza także odciska swoje piętno na dynamice podróżowania. „Wraz ze wzrostem zamożności państwa następuje wzrost liczby podróży służbowych (spotkania handlowe, uczestnictwo w targach, wystawach itp.). Kryzys gospodarczy może wpłynąć na spadek wielkości popytu turystycznego w tym zakresie przez redukcję zatrudnienia, rezygnację z działalności socjalnej (w tym turystycznej), rezygnację z turystyki motywacyjnej, ograniczenie kontaktów handlowych itp.” (Kachniewska i in. 2012: 35). Niebagatelną rolę w rozwoju przemysłu turystycznego w skali świata odgrywa proces globalizacji. Polega on na włączaniu w jego zakres coraz większej liczby państw i turystycznych regionów świata (Mika 2007): „Większość (50,9%) tu- 78 Ewa Jolanta Stroik rystycznych podróży międzynarodowych w 2005 r. była realizowana na terenie Europy, a włączając do tego ruch turystyczny w Ameryce Północnej i Środkowej oraz Azji, okazuje się, że regiony te skupiają aż ok. 91% światowego międzynaro- dowego ruchu turystycznego” (Mika 2007: 67–68). Wigand Ritter zauważa, że na proces globalizacji w turystyce wpływają analogiczne siły napędowe jak w innych gałęziach przemysłu, czy to w zakresie szeroko dostępnych, unowocześnionych środków komunikacji, sprzedaży za pośrednictwem komputerowych systemów rezerwacji, cz to tworzenia międzynarodowych sieci hoteli z filiami w wielu pań- stwach (Ritter 2007).

Zagraniczna turystyka wyjazdowa obywateli Niemiec w świetle raportów Światowej Organizacji Turystyki

Raporty Tourism Highlights Światowej Organizacji Turystyki UNWTO ukazują ważną rolę, jaką Niemcy od lat odgrywają w światowej turystyce. W latach 2003– 2011 Niemcy jako kraj plasowały się na pierwszym miejscu wśród państw, których mieszkańcy najwięcej wydali na wyjazdy turystyczne i podjęli największą liczbę wyjazdów zagranicznych. W 2012 r. zostały one „pokonane” przez dynamicznie rozwijającą się turystykę Chin, a w 2013 r. wyprzedzone też przez Stany Zjedno- czone, utrzymując się na pozycji trzeciej rankingu. W 2014 r. Niemcy objęły trze- cią pozycję, ponosząc wydatki rzędu 92,2 mld USD, zwiększając dystans dzielący je od Chin (miejsce pierwsze) oraz Stanów Zjednoczonych (miejsce drugie rankingu), ale też od zajmujących miejsca 4. i 5. Wielkiej Brytanii i Federacji Rosyjskiej (tab. 1). W 2014 r. Chiny generowały 13% światowego dochodu z turystyki, Stany Zjednoczone prawie 9%, natomiast Niemcy 7,4% (Tourism Highlights 2015). Jed- nakże przeliczając liczbę łącznie poniesionych wydatków na wyjazdy turystyczne na jednego odwiedzającego, należy stwierdzić, że Niemcy w 2014 r. osiągają war- Tabela 1. Ranking państw według wydatków poniesionych na wyjazdy turystyczne w 2014 r. Liczba Liczba Wydatki Udział poniesionych poniesionych na osobę w rynku Populacja Miejsce Kraj wydatków wydatków na w 2014 w mln w roku 2013 w roku 2014 podróż r. w % w mld USD w mld USD w USD 1. Chiny 128,6 164,9 13,2 1,368 121 2. Stany 104,1 110,8 8,9 319 347 Zjednoczone 3. Niemcy 91,4 92,2 7,4 81 1 137 4. Wielka 52,7 57,6 4,6 65 893 Brytania 5. Federacja 53,5 50,4 4,0 144 351 Rosyjska Źródło: Tourism Highlights 2015. Rola Niemiec w turystyce światowej w latach 2005–2014 79 tość najwyższą rzędu 1 137 USD; za nimi plasują się Australijczycy z wydatkami rzędu 1 114 USD oraz Brytyjczycy z wydatkami 893 USD na mieszkańca (Tourism Highlights 2015). Ranking pięciu państw świata według wydatków poniesionych na turystykę wyraźnie wskazuje na ugruntowaną trzecią pozycję Niemiec (tab. 1), jednak pod względem wydatków na 1 osobę Niemcy zajmują pierwsze miejsce w skali świata. Warto nadmienić, że chociaż obecny udział procentowy Niemiec w światowym rynku turystycznym na poziomie 7,4% jest znaczny, to jeszcze istotniejsze znaczenie miał on w latach wcześniejszych. W roku 2005 wynosił on 10,7% w skali

Tabela 2. Miejsce Niemiec w światowym rankingu wg wydatków poniesionych na wyjazdy turystyczne w latach 2005–2014 Liczba Liczba Udział Kwota Miejsce Niemiec Wielkość wydatków wydatków w rynku wydatków Rok w światowym populacji w skali w mld światowym na osobę rankingu w mln globalnej USD w % w USD w mld USD 2014 (trzecie) za 92,2 7,4 1137 81 1245 Chinami i USA 2013 (trzecie) za 85,9 7,4 1063 81 1159 Chinami i USA 2012 (pierwsze) 83,8 7,8 1023 82 1078 za Chinami, przed USA 2011 (pierwsze) 84,3 8,2 1031 82 1030 przed USA i Chinami 2010 (pierwsze) 77,9 8,5 952 82 919 przed USA i Chinami 2009 (pierwsze) 81,2 9,5 989 82 852 przed USA i Wielką Brytanią 2008 (pierwsze) 91,0 9,7 1108 82 943 przed USA i Wielką Brytanią 2007 (pierwsze) 82,9 9,7 1008 82 856 przed USA i Wielką Brytanią 2006 (pierwsze) 74,8 10,2 908 82 733 przed USA i Wielką Brytanią 2005 (pierwsze) 72,7 10,7 882 82 680 przed USA i Wielką Brytanią Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Tourism Highlights 2006–2015. 80 Ewa Jolanta Stroik

świata (tab. 2). Od 2005 r. udział procentowy Niemiec w rynku światowym maleje systematycznie z większym lub mniejszym natężeniem, co jest wynikiem przede wszystkim ekspansji turystycznej Chin, a w mniejszym stopniu Stanów Zjedno- czonych i Federacji Rosyjskiej. Powyższe dane potwierdzają sukcesywny rozwój turystyki wyjazdowej Niem- ców w okresie od 2005 r. do 2008 r. Od 2009 r., w którym wiele państw dotknął kryzys gospodarczy, widoczne jest załamanie i regres, zintensyfikowane w 2010 r. W latach kolejnych, mimo nieznacznych wahań (2012 r.), wyniki Niemiec i świa- towe rosną dynamicznie zarówno w kategorii liczby wyjazdów turystycznych i ponoszonych na nie wydatków, jak i pod względem wydatków na jedną osobę.

Turystyka przyjazdowa do Niemiec w świetle raportów Światowej Organizacji Turystyki

Turystyka przyjazdowa do Niemiec odgrywa istotną rolę z gospodarczego punktu widzenia, gdyż dzięki niej generowane są wpływy do budżetu państwa. Niemcy są przykładem państwa odnotowującego ujemny bilans z turystyki wyjazdowej i przyjazdowej, bowiem wydatki obywateli Niemiec ponoszone na wyjazdy turystyczne nie równoważą przychodów z przyjazdu turystów zagranicznych do Nie- miec. Nie oznacza to jednak, że znaczenie Niemiec jako destynacji w skali świata jest niewielkie. Także w kategorii najczęściej odwiedzanych państw świata oraz państw odnotowujących najwyższe przychody z przyjazdów turystów zagranicznych Niemcy plasują się w pierwszej dziesiątce państw świata. Ranking państw według liczby przyjazdów turystów zagranicznych w 2014 r. wskazuje na wysoką – siódmą pozycję Niemiec w 2014 r. W latach 2005–2014 miejsce Niemiec także mieściło się w pierwszej dziesiątce rankingu państw świata, cieszących się największym zainteresowaniem turystów: • na pozycji siódmej w latach: 2006 (liczba przyjazdów 23,6 mln), 2007 (liczba przyjazdów 24,4 mln), 2012 (liczba przyjazdów 30,4 mln), 2013 (liczba przy- jazdów 31,5 mln), 2014 (liczba przyjazdów 33 mln), • na pozycji ósmej w latach: 2005 (liczba przyjazdów 21,5 mln), 2009 (liczba przyjazdów 24,2 mln), 2010 (liczba przyjazdów 26,9 mln), 2011 (liczba przy- jazdów 28,4 mln), • na pozycji dziewiątej w roku 2008 z liczbą przyjazdów 24,9 mln (Tourism Hi- ghlights 2006–2015). Turystykę przyjazdową do Niemiec cechuje dynamiczny rozwój. Za wyjątkiem 2009 r., kiedy to nastąpił spadek liczby przyjazdów, z roku na rok do Niemiec przy- jeżdża coraz większa liczba turystów. Warto wskazać, że 2009 r. to czas, w którym kryzys gospodarczy odbił się krytycznie na turystyce, zarówno w skali europejskiej, jak i światowej, ponieważ rynek europejski ma wysokie udziały w globalnym rynku turystycznym. Dużym zainteresowaniem jako destynacje cieszą się niemieckie miasta wśród turystów nie tylko niemieckich (ryc. 3). Rola Niemiec w turystyce światowej w latach 2005–2014 81

Tabela 3. Ranking państw świata według liczby przyjazdów turystów zagranicznych w roku 2014 Miejsce Państwo Liczba przyjazdów turystów w mln 1. Francja 83,7 2. Stany Zjednoczone 74,8 3. Hiszpania 65,0 4. Chiny 55,6 5. Włochy 48,6 6. Turcja 39,8 7. Niemcy 33,0 8. Wielka Brytania 32,6 9. Federacja Rosyjska 29,8 10. Meksyk 29,1 Źródło: Tourism Highlights 2015. Miasta niemieckie są odwiedzane nie tylko przez turystów zagranicznych, ale też krajowych. W okresie 2005–2014 odnotowano dynamiczny wzrost liczby po- dróży do miast niemieckich, który wyniósł około 30–40%. Najbardziej dynamicznie rozwija się liczba przyjazdów turystów do Berlina oraz do Hamburga. Na wysokie wyniki osiągane w turystyce przyjazdowej do Niemiec pracują wspólnie rząd, kraje związkowe, miasta, powiaty i organizacje. Pozytywne postrze- ganie Niemiec jako destynacji w Europie sprzyja osiąganiu przez Niemcy wysokich pozycji w rankingach dotyczących turystyki europejskiej, zwłaszcza w kategoriach: turystyka biznesowa i turystyka kulturowa. Na uwagę zasługuje fakt, że rynek tu-

Ryc. 3. Najczęściej odwiedzane miasta w Niemczech – liczba przyjazdów turystów niemieckich i zagranicznych w okresie 2005–2014 Źródło: opracowanie własne na podst. Fakten und Zahlen 2005–2014. 82 Ewa Jolanta Stroik rystyki przyjazdowej do Niemiec po okresie kryzysu finansowego i gospodarczego w sezonie 2008/2009 rozwijał się znacznie dynamiczniej w porównaniu z tenden- cjami na rynku światowym czy europejskim. W sprawozdaniu Deutsche Zentrale für Tourismus (Niemieckiej Centrali ds. Turystyki DZT) za 2012 r. odnotowano, że w czasie, „gdy liczba podróży zagranicznych Europejczyków zwiększyła się o 1,7%, to liczba podróży do Niemiec wzrosła o 7,3%” (Jahresbericht 2012, za: Stroik 2015c: 126). Natomiast w 2013 r. liczba wszystkich podróży zagranicznych w Europie wzrosła o 2,8%, podczas gdy w przypadku podróży do Niemiec odnotowano wzrost o 4,3% (Jahresbericht 2013, za: Stroik 2015: 126).

Efekty ekonomiczne turystyki przyjazdowej do Niemiec

W zakresie dochodów generowanych z turystyki przyjazdowej miejsce Niemiec w rankingach też nie jest stałe, ale jest silnie ugruntowane w pierwszej dziesiątce państw świata. Poniższy ranking obrazuje miejsce Niemiec wśród państw uzys kujących najwyższe wpływy z turystyki przyjazdowej (tab. 4). W latach 2005–2014 w rankingu osiąganych dochodów z turystyki przyjazdowej Niemcy plasowały się na pozycji szóstej w latach 2009 –2011, na pozycji siódmej w latach 2005–2008 i w 2012 r. oraz na pozycji ósmej w latach 2013– 2014 (tab. 5). W badanym okresie przychody z turystyki przyjazdowej do Niemiec wzrosły z 29,2 mld USD do 41,2 mld USD. W tym samym okresie wzrosły także wydatki obywateli Niemiec na wyjazdy turystyczne z 72,7 mld USD do 92,2 mld USD. Zajęcie tak wysokich pozycji w rankingu w skali globalnej, biorąc pod uwagę położenie geograficzne Niemiec, jest znacznym osiągnięciem. Zwłaszcza- pozy tywnie dla Niemiec wypadły lata kryzysu gospodarczego – 2009 i 2010, kiedy to Niemcy plasowały się na pozycji szóstej rankingu najczęściej odwiedzanych destynacji, i jednocześnie odnotowano mniejsze wydatki na wyjazdy turystyczne, co pozwoliło w efekcie zmniejszyć wartości bilansu ujemnego. Nie zmienia to jednak

Tabela 4. Ranking państw świata według przychodów z turystyki 2014 r. Miejsce w rankingu Kraj Liczba przychodów w mld USD 1. Stany Zjednoczone 139,6 2. Hiszpania 60,4 3. Francja 56,1 4. Chiny 51,7 5. Macao (Chiny) 51,6 6. Włochy 43,9 7. Tajlandia 42,1 8. Niemcy 41,2 9. Wielka Brytania 40,6 10. Hongkong (Chiny) 38,9 Źródło: Tourism Highlights 2015. Rola Niemiec w turystyce światowej w latach 2005–2014 83

Tabela 5. Miejsce Niemiec w rankingu wg dochodów z turystyki przyjazdowej 2005–2014 Miejsce Niemiec Wydatki na wyjazdy Saldo wymiany wg dochodów Przychód w mld Rok turystyczne w mld turystycznej z turystyki USD USD w mld USD* przyjazdowej 2014 (8) 41,2 92,2 –51,0 2013 (8) 41,2 85,9 –44,7 2012 (7) 38,1 83,8 –45,7 2011 (6) 38,8 84,3 –45,5 2010 (6) 34,7 77,9 –43,2 2009 (6) 34,6 81,2 –46,6 2008 (7) 40,0 91,0 –51,0 2007 (7) 36,0 82,9 –46,9 2006 (7) 32,8 74,8 –42,0 2005 (7) 29,2 72,7 –43,5 * obliczenia własne (różnica przychodu i wydatków) Źródło: opracowanie własne na podstawie raportów Tourism Highlights 2006–2015.

Ryc. 4. Wydatki i przychody z międzynarodowego ruchu turystycznego w Niemczech wg Deutsche Bundesbank Źródło: opracowanie własne na podst. Fakten und Zahlen 2014, Fakten und Zahlen 2005, według Deut- sche Bundesbank. 84 Ewa Jolanta Stroik faktu, że w latach 2005–2014 wartości bilansu ujemnego sięgają od –42 do –51 mld USD rocznie, co stanowi znaczny problem ekonomiczny i bodziec do zintensyfikowanych działań marketingowych i promocyjnych Niemiec. Zgodnie z danymi Deutsche Bundesbank wydatki i przychody z międzynaro- dowego ruchu turystycznego odbiegają od obliczeń UNWTO, a także obliczane są w innej walucie. Deutsche Bundesbank szacuje je następująco – w badanym okresie 2005–2014 przychody z turystyki przyjazdowej do Niemiec wzrosły z 23,3 mld euro do 33 mld euro. Wzrosły także wydatki ponoszone na wyjazdy zagraniczne obywateli Niemiec z 58,2 mld euro w 2005 r. do 69,9 mld euro w 2014 r. (ryc. 4). W badanym okresie 2005–2014 obserwujemy nadal wzrost liczby przychodów i wydatków, z wyjątkiem 2009 r., w którym kryzys gospodarczo-ekonomiczny przyczynił się do obniżenia wartości przychodów o 3,7 mld euro oraz wartości wydatków o 2,3 mld euro w stosunku do 2008 r. (ryc. 4).

Wnioski

Niemcy są państwem liczącym się w turystyce w skali światowej. W latach 2005– 2011 były liderem w rankingu państw podejmujących najwięcej wyjazdów zagranicznych i ponoszących największe wydatki na wyjazdy turystyczne. W latach 2012–2014 plasowały się w pierwszej trójce państw, natomiast przodują w dalszym ciągu pod względem wydatków na podróż na jedną osobę. Obywatele Nie- miec aktywnie podróżują. Prawie 3/4 z nich odbywa w ciągu roku przynajmniej jedną podróż urlopową trwającą przynajmniej 5 dni (Reiseanalyse 2006–2013). Większość wyjazdów to wyjazdy zagraniczne, w dużej mierze do destynacji już znanych i sprawdzonych. Stopień znajomości destynacji wśród mieszkańców Nie- miec kształtuje się na poziomie 60% (Reiseanalyse 2005–2014). Duże dysproporcje spowodowane wysokimi nakładami finansowymi na - wy jazdy turystyczne i mniejszymi dochodami z turystyki przyjazdowej do Niemiec powodują, że Niemcy są przykładem państwa o ujemnym bilansie handlowym z turystyki. Niewątpliwie fakt ten przyczynił się do podjęcia zintensyfikowanych działań, by promować Niemcy jako destynację, w tym zakresie Niemcy także znaj- dują się w pierwszej dziesiątce najczęściej odwiedzanych państw świata. Rola Niemiec i ich mieszkańców polega niewątpliwie na współtworzeniu tren- dów w światowej turystyce. Na dynamikę wyjazdów turystycznych podejmowanych przez obywateli Niemiec wpływa wiele korzystnych czynników kształtują- cych popyt turystyczny, głównie ekonomicznych, ale też społeczno-kulturowych, bowiem „[...] bycie turystą to jeden z wyznaczników bycia nowoczesnym. Ni- gdzie nie wyjeżdżać, to tak, jak nie mieć ładnego samochodu albo ładnego domu. W społeczeństwie nowoczesnym turystyka stała się symbolem statusu, a przy tym uchodzi za warunek zdrowia” (Urry 2007 za: Alejziak 2009: 11). Rola Niemiec w turystyce światowej w latach 2005–2014 85

Literatura

Alejziak W., 2009, Determinanty i zróżnicowanie społeczne aktywności turystycznej, AWF, Kraków. Kachniewska M., Nawrocka E., Niezgoda A., Pawlicz A., 2012, Rynek turystyczny. Ekonomicz- ne aspekty turystyki, Wolters Kluwer Polska, Warszawa. Kowalczyk A., 2001, Geografia turyzmu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Kurek W., Mika M., 2007, Turystyka jako przedmiot badań naukowych, [w:] W. Kurek (red.), Turystyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 11–49. Mika M., 2007, Międzynarodowy ruch turystyczny, [w:] W. Kurek (red.), Turystyka, Wydawnic- two Naukowe PWN, Warszawa, s. 66–86. Ritter W., 2007, Globaler Tourismus und die Grenzen der Welt, [w:] Ch. Becker, H. Hopfinger, A. Steinecke (red.), Geographie der Freizeit und des Tourismus. Bilanz und Ausblick, Oldenbourg Wissenschaftsverlag, München. Stroik E., Niemiecki rynek turystyczny – turystyka wyjazdowa versus turystyka przyjazdowa, [w:] Z. Młynarczyk, A. Zajadacz (red.), Uwarunkowania i plany rozwoju turystyki. Turystyka do- stępna i humanistyczne aspekty turystyki, t.12, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, s. 119–132. Zajadacz A., 2008a, Ruch turystyczny jako przedmiot badań geograficznych, [w:] Z. Młynarczyk, A. Zajadacz (red.), Uwarunkowania i plany rozwoju turystyki. Zasoby antropogeniczne. Krajo- braz. Ruch turystyczny, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań, s. 187–210. Raporty Fakten und Zahlen 2005, Fakten und Zahlen 2014. F.U.R. Reisenalyse 2006, Reiseanalyse 2007, Reiseanalyse 2008, Reiseanalyse 2009, Reiseanalyse 2010, Reisenalyse 2011, Reiseanalyse 2012, Resieanalyse 2013. Tourism Highlights 2006, Tourism Highlights 2007, Tourism Highlights 2008, Tourism Highlights 2009, Tourism Highlights 2010, Tourism Highlights 2011, Tourism Highlights 2012, Tourism Highlights 2013, Tourism Highlights 2014, Tourism Highlights 2015.

Summary

The role of Germany in the world tourism in 2005–2014 in the light of the UNWTO reports The article presents the issues concerning the role of German citizens in global tourism movement (2005–2014). According to the reports of the World Tourism Organization – Ger- many occupies the very high positions in the ranking of countries whose citizens make the most of the foreign tourist trips. Moreover, reports claim that German citizens are incuring the largest expenses to foreign tourist trips. Also, in the category of foreign arrivals to Ger- many connected with income from this trips – Germany presents excellent results (the top ten countries in the world). Key words: tourism research, World Trade Organisation, German tourism

Dorota Matuszewska

Las Vegas – przeobrażenia bazy noclegowej oraz ich wpływ na wielkość ruchu turystycznego w latach 1970–2015

Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie uwarunkowań rozwoju funkcji turystycznych miasta Las Vegas oraz określenie wpływu przeobrażeń bazy noclegowej na wielkość ruchu turystycznego w tej jednostce osadniczej. W historii rozwoju funkcji turystycznych Las Vegas wyróżnić można kilka głównych faz – sekwencji wpisujących się w koncepcję cyklu ewolucji obszaru turystycznego Butlera (1980). W drugiej połowie lat 70. XX w. szanse na powstrzymanie stopniowego upadku funkcji turystycznych Las Vegas upatrywano w rozszerzeniu dotychczasowej – związanej z hazardem – oferty turystycznej miasta. Główne determinanty „odrodzonej” działalności turystycznej miasta stanowiły usługi dotyczące organizacji kongresów oraz wypoczynku (czynnego i biernego) całych rodzin. Tego rodzaju założenia wymagały działań inwestycyjnych związanych z modernizacją bazy noclegowej miasta. Słowa kluczowe: turystyka, hazard, cykl rozwoju miejscowości turystycznej, Las Vegas

Wprowadzenie

Zagadnienie czynników i uwarunkowań rozwoju turystyki stanowi szeroki problem badawczy o wyraźnie zarysowanych aspektach praktycznych. Ich identyfikacja jest niezbędna zarówno przy opisie retrospektywnym faz rozwoju przestrzeni turystycznej, jak i diagnozie jej aktualnego stanu oraz formułowaniu przyszłych zasad porządkujących rozwój funkcji turystycznych konkretnej destynacji turystycznej. Konsekwencją splotu różnych uwarunkowań jest nie tylko określona forma i stopień wykształcenia funkcji turystycznej, ale również związane z tą funkcją ekonomiczne efekty – korzyści z rozwoju turystyki, które obserwować można w różnej skali przestrzennej. W przypadku turystyki i rekreacji zespół uwarunkowań koniecznych i sprzyjających rozwojowi przestrzeni turystycznej uzależniony jest znacząco od motywów migracyjnych, tj. potrzeb uczestników ruchu turystycznego. Za coraz popularniejszą formę wypoczynku uznać należy turystykę rozrywko- wą. Pojęcie turystyki rozrywkowej nie jest objęte kryteriami ostrego definiowania w zakresie motywów i czynności objętych tego rodzaju aktywnością człowieka. 88 Dorota Matuszewska

Według Miki (2007: 243) turystyką rozrywkową nazwać można podróże do miejsc oferujących możliwość spędzania wolnego czasu w formie zabawy, której często towarzyszą głębokie przeżycia emocjonalne (np. estetyczne, poznawcze), w tym związane z uprawianiem hazardu. Według tego autora współczesnymi symbolami połączenia turystyki i hazardu (ang. gambling tourism) są miasta rozrywki, np. Las Vegas, Atlantic City, Reno, Palm Springs lub Makau czy Monte Carlo. Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie ilościowych i jakościo- wych zmian dotyczących kształtowania przestrzeni turystycznej miasta Las Vegas oraz wpływu transformacji bazy noclegowej miasta na wielkość ruchu turystycznego w latach 1970–2014. W ujęciu rzeczowym artykuł obejmuje: 1. Opis historycznych uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych rozwoju turystyki w mieście. 2. Określenie istoty produktu turystycznego wytwarzanego na różnych etapach funkcjonowania miejskiej przestrzeni turystycznej. 3. Określenie roli turystyki rozrywkowej w kształtowaniu struktury przestrzennej miasta. 4. Charakterystykę ilościową i jakościową funkcjonujących w mieście hoteli-kasyn. 5. Opis wielkości i charakteru ruchu turystycznego. Zakres przestrzenny opracowania obejmuje obszar objęty administracyjnymi granicami miasta Las Vegas. Miasto jest położone w południowo-zachodniej czę- ści Stanów Zjednoczonych i administracyjnie przynależy do stanu Nevada oraz hrabstwa Clark. Według United States Census Bureau1 granicami tej jednostki administracyjnej objęto 135,82 mili kwadratowej (351,77 km2). Miasto usytu- owane jest w odległości około 435 km od Los Angeles oraz 903 km od Reno – ośrodka o zbliżonych formach turystyki. W 2014 r. Las Vegas zamieszkiwało 613,6 tys. osób. W tym samym czasie liczba turystów, którzy organizowali swój wypoczynek w tym mieście, szacowana była na 41,1 mln osób.

Etapy i formy rozwoju funkcji turystycznej miasta. Istota produktu turystycznego

W historii rozwoju funkcji turystycznych miasta Las Vegas wyróżnić można kilka głównych faz – sekwencji wpisujących się całościowo lub fragmentarycznie w koncepcję cyklu ewolucji obszaru turystycznego Butlera (1980). Usługi turystyczne świadczone w mieście zawsze wykazywały przestrzenną koncentrację w pasie przydrożnym Las Vegas Boulevard, jednak znaczenie poszczególnych od- cinków tej drogi oraz ich sąsiedztwa w obsłudze ruchu turystycznego podlegało wyraźnym zmianom (Kowalczyk 2001, Dudek 2005, 2006).

1 Por. Las Vegas (city) Quick Facts from the USA Census Bureau (http://www.census.gov/quickfacts/table/POP060210/00,3240000; dostęp 10.11.2015). Las Vegas – przeobrażenia bazy noclegowej oraz ich wpływ na wielkość ruchu 89

Aktualnie usługi turystyczno-rozrywkowe zlokalizowane są przede wszystkim wzdłuż Las Vegas Strip („the Strip”). W ścisłym znaczeniu, „the Strip” odnosi się wyłącznie do odcinka Las Vegas Boulevard o długości 6,8 km. W innym – rozszerzonym znaczeniu przyjętym przez Nevada Gaming Control Board (NGCB) – terminem tym określa się nie tylko odcinek ciągu komunikacyjnego, ale również przylegającą do niego strefę kasyn i hoteli (gaming area). Według NGCB obszar gier „the Strip” obejmuje wszystkie kasyna znajdujące się przy Las Vegas Boule- vard South pomiędzy Russell Road oraz Sahara Avenue, a także obiekty, które zlokalizowane są w odległości do 1600 m od krawędzi drogi. W tak rozszerzonym ciągu przestrzenno-funkcjonalnym działają m.in.: The Rio i The Palms oraz kilka mniejszych kasyn wybudowanych po zachodniej stronie Las Vegas Boulevard i zlokalizowane po wschodniej stronie Las Vegas Hilton, Terrible’s Casino, We- stin Casuarina Las Vegas Hotel, Casino & Spa, Hooters Casino Hotel czy Hard Rock. Obecnie drugorzędne znaczenie w obsłudze ruchu turystycznego w Las Vegas przypada strefie określanej jako Downtown Las Vegas (DTLV). Jest to historyczna część miasta, na północ od Las Vegas Strip. W ramach tej jednostki przestrzennej Gaming Control Board wyznaczyła obszar statystyczno-sprawozdawczy Fremont Street Casino District.

Rozwój funkcji turystycznych w latach 1905–1975 Osada Las Vegas zyskała status miasta w 1905 r., kiedy to 100 akrów ziemi między Stewart Avenue na północy, Garces Avenue na południu, Main Street na zacho- dzie oraz 5th Street (Las Vegas Boulevard) na wschodzie, zostało wylicytowanych przez spółkę kolejową. Jako miasto kolejowe jednostka osadnicza zlokalizowana została po zachodniej stronie torów, przy trasie łączącej południową Kalifornię z Salt Lake City. Zakładano, że miasto może stać się miejscem krótkiego odpo- czynku dla podróżnych oraz że będzie dostarczało wodę niezbędną dla funkcjonowania taboru kolejowego. W 1909 r. jednostka osadnicza zyskała status stolicy hrabstwa Clark. W tym czasie całe hrabstwo zamieszkiwało 3321 osób (w tym w samym Las Vegas zarejestrowanych było 800 mieszkańców). Tworzenie bazy noclegowo-rozrywkowej miasta rozpoczęto w 1906 r., kiedy to w strefie, która dziś określana jest mianem Downtown Las Vegas, oddano do użytku turystów dwa pierwsze hotele: Overland Hotel (później Las Vegas Club) oraz Hotel Nevada (później Golden Gate). Należy podkreślić, że wkrótce potem – w 1909 r. – stan Nevada zakazał organizacji usług związanych z hazardem. W roku 1928 przy Freemont Street został otwarty El Portal Theatre, a w 1929 r. w Las Vegas powstał Boulder Club. Kolejnych uwarunkowań zmian zakresu usług oraz wielkości ruchu turystycznego w mieście w latach 1929–1975 upatrywać należy w: • budowie historycznej U.S. Route 91; • rozwoju Boulder City – miasta budowniczych Boulder Dam (później Hoover Dam) – efekt zatwierdzonej w 1928 r The Boulder Canyon Project Act; 90 Dorota Matuszewska

• budowie linii kolejowej łączącej Las Vegas z Boulder City (Union Pacific Rail- road 1930 r.); • uchyleniu zakazu hazardu w Las Vegas w 1931 r.; • delegalizacji hazardu w Kalifornii w 1938 r.; • we wpływie organizacji mafijnych na zarządzanie i finansowanie obiektów noclegowo-rozrywkowych. W 1931 r. w Las Vegas rozpoczął swoją działalność Meadows Club, a w roku kolejnym Apache Hotel (obecnie Binion’s). W roku 1935 przy Freemont Street otwarto również Frontier Club (1935). Pierwszym kasynem, które zostało wy- budowane przy U.S. Route 91, był Pair-o-Dice Club (1931 r.). Najstarszym tego rodzaju obiektem, który powstał w ścisłej współczesnej strefie „the Strip”, był natomiast El Rancho Vegas (1941 r.). Ostatni z wymienionych hoteli dysponował 63 pokojami i obsługiwał turystów do 1960 r, kiedy to został zniszczony w wyniku pożaru. W 1942 r. powstał Hotel Last Frontier – drugi obiekt noclegowo-roz- rywkowy w obrębie tej samej części miasta. Pierwszym hotelem, którego działal- ność łączy się z tzw. mafijnym okresem w historii Las Vegas, był Hotel Flamingo. Ówczesny koszt jego budowy był szacowany na około 6 mln dolarów. W planach funkcjonowania tego obiektu założono, że część jego użytkowników może nie być zainteresowana wyłącznie ograniczoną ofertą usług oferowanych przez kasyno. Ta grupa objęta była koncepcją complete experiencei, zgodnie z którą hotel powinien być również wyposażony w pomieszczenia oferujące różne inne formy rozrywki – m.in. w sale widowiskowe. W 1948 r. w strefie „the Strip” rozpoczyna działalność również Thunderbird Hotel. Obok wyraźnej rozbudowy obiektów noclegowo-rozrywkowych oraz rozwoju usług w strefie „the Strip”, w latach 40. wzrosła liczba kasyn w północnej części miasta przy Freemont Street. Wśród nich wymienić należy: El Cortez (1941), Pio- neer Club (1942), Monte Carlo (1945), Golden Nugget (1946), Eldorado Club (1946) oraz Westerner Club (1947). Tego rodzaju inwestycje kontynuowane były w tej strefie Las Vegas również w latach 50., kiedy powstały kolejno: Westerner Club (1950), Horseshoe Club (1951), Lucky Strike Club (1954), Birdcage Casino (1956), Silver Palace (1957) i Freemont (1956). Należy zauważyć, że realizacja inwestycji budowlanych mających zaspokoić potrzeby osób zainteresowanych hazardem pozostaje w Las Vegas przesunięta w czasie względem daty ogłoszenia przepisów legalizujących tę formę rozrywki. Tego rodzaju opóźnienie w tworzeniu nowych budynków dedykowanych obsłu- dze ruchu turystycznego wiązać należy przede wszystkim z wysokim kosztem klimatyzacji, która stanowiła niezbędny element wyposażenia obiektów przezna- czonych dla nowych form aktywności. Realizacji inwestycji nie sprzyjały również ograniczenia w dostępie do materiałów budowlanych, które w okresie II wojny światowej oraz zaraz po niej przekierowywane były do realizacji innych krajowych celów strategicznych. Lata 1950–1959 to okres dynamicznego rozwoju oraz wyraźnej koncentracji usług noclegowo-rozrywkowych w strefie „the Strip”. Usługi turystyczne zaczę- ły w niej realizować hotele-kasyna: Desert Inn (1950), Sahara i Sands (1952), Royal Nevada, Riviera i Dunes (1955), Hacienda (1956), Tropicana (1957) oraz Las Vegas – przeobrażenia bazy noclegowej oraz ich wpływ na wielkość ruchu 91

Stardust (1958). W opisywanej dekadzie miasto powołało Las Vegas Convention and Visitors Authority (LVCVA) – agencję publiczną, której głównym zadaniem było rozszerzenie dotychczasowej oferty turystycznej przez wdrażanie rozwią- zań mających na celu przystosowanie bazy turystycznej do organizacji spotkań o charakterze naukowym i biznesowym. W ramach działań promocyjnych miasto początkowo posługiwało się przygotowanym do tego celu hasłem: „What hap- pens here, stays here”(autorstwo firmy reklamowej R&R Partners), które po badaniach marketingowych, potwierdzających jego niską społeczną i ekonomiczną skuteczność, zastąpiono sloganem: „Vegas means business”. Budynki z tego okresu, podobnie jak większość obiektów hotelowo-rozrywkowych, których powstanie wiąże się z latami 60. to budynki niskie, jedno- lub kilkukondygnacyjne, które według Venturiego i in. (1977) cechuje zbliżona forma architektoniczna oraz podobny plan funkcjonalno przestrzennego podziału działki wykorzystanej do realizacji inwestycji. Typowy zespół hotelowokasynowy wybudowany w tamtym czasie składał się z budynku stojącego wystarczająco blisko szosy, żeby było go widać zza parkujących samochodów, ale też równocześnie wystarczająco daleko, żeby pozostało miejsce na wytyczenie podjazdów, pętli do zawracania oraz parkingów. Parking od frontu pełnił wówczas rolę symboliczną – budził zaufanie klienta. Był to parking „prestiżowy”, za który należało uiścić opłatę. Jego większa część, ta po bokach budynku, zapewniała bezpośredni do- stęp do hotelu i równocześnie była widoczna z obwodnicy miejskiej. W opracowaniu Learning from Las Vegas: The Forgotten Symbolism of Architectural Form opisany jest rozwój architektury otoczenia ulicy, w ramach którego szyld jest ważniejszy niż architektura obiektu, który reklamuje. Zdaniem Venturiego i in. (1977) szyld umieszczony przed frontem kasyna to rozpasany ekshibicjonizm, a budynek za nim to niepozorna konieczność. W tym kontekście Las Vegas to spotęgowany i zwielokrotniony przydrożny komunikat. Skala ruchu i skala szosy znajdowały odzwierciedlenie w odległościach między budynkami: ponieważ zaprojektowano je na tyle daleko od siebie, aby można było je dostrzec, jadąc nawet z dużą prędko- ścią. Pojedynczy kadr Strip był mniej spektakularny. The Strip należało postrzegać jako ruchomą sekwencję, jak książkę, której kartki odwracamy, by odczytać dalszą część jej treści. Zarówno kształt, jak i ornament frontowych elewacji kasyn był (i również dziś jest) odchylony w prawo, w kierunku nadjeżdżających prawym pasem aut. Kolejna dekada (lata 1960–1969) to okres budowy nowych kasyn oraz mo- dernizacji (instalacji wind i rozbudowy pionowej) obiektów już funkcjonujących. W tym czasie w historycznej części miasta powstały m.in.: Mint (1962), Club Bingo (1962), Lucky Casino (1963), Lady Luck (1964) oraz Four Queens (1966). W pasie „the Strip” rozpoczęły swoją działalność m.in.: Caesars Palace (1966) oraz Alladin (1966). W 1969 r. otwarto International Hotel – największy pod względem liczby dostępnych pokoi (1 512) obiekt w południowej części miasta. Jego pozycja lidera w sektorze obiektów o największej pojemności turystycznej utrzymała się jednak tylko do 1973 r., kiedy otwarty został kompleks MGM Grand Hotel and Casino (2084 pokoi), który w tym okresie był jednym z największych obiektów hotelowych na świecie. Należy podkreślić, że wraz ze zmianą pojemno- 92 Dorota Matuszewska

ści części mieszkalnej obiektów hotelowych liczba powstających budynków hoteli–kasyn w Las Vegas w pierwszej połowie lat 70. zmalała. W tym czasie powstały jeszcze tylko hotele: Maxim (1972), Holiday Inn (1972), Vegas World (1974) oraz Marina Hotel (1975).

Rozwój funkcji turystycznych w latach 1976–1988 W 1976 r. stan New Jersey (Atlantic City) zalegalizował hazard. Demonopolizacja tej formy działalności wymusiła na Las Vegas podjęcie działań zmierzających do zabezpieczenia interesów już istniejących i nowo projektowanych hoteli-kasyn, przez zdefiniowanie kolejnych docelowych segmentów turystycznych. Miały one stanowić przede wszystkim dopełnienie segmentu podstawowego, tj. osób zainteresowanych hazardem. Zakładano, że utrzymanie dotychczasowego poziomu rozwoju funkcji turystycznych miasta może nastąpić na drodze rozszerzenia oferty usług oraz nadania wyższej rangi wypoczynkowi grupowemu (rodzinnemu) lub pobytom związanym z organizacją kongresów i innych spotkań grup zawo- dowych. W drugiej połowie lat 70. w mieście rozpoczęły swoją działalność: Silver Bird (1978) oraz Barbary Coast (1978). W 1980 r. w wyniku pożaru zawiesił swo- ją działalność MGM Grand. Zniszczenia jakich doznał budynek oraz liczba ofiar (87 osób), wymusiła zaostrzenie przepisów przeciwpożarowych we wszystkich obiektach hotelowo-rozrywkowych oraz podała w wątpliwość słuszność lokalizacji w „mieście na pustyni” wielokondygnacyjnych budynków dedykowanych tymczasowemu pobytowi osób.

Rozwój funkcji turystycznych w latach 1989–2014 W 1989 r., wraz z otwarciem The Mirage, doszło do przełomu w zakresie kształ- towania bryły budynku hotelowego oraz jego wewnętrznych podziałów funkcjonalnych. Od tego czasu hotel przyjmuje najczęściej formę złożonego kompleksu, w ramach którego funkcjonuje już nie tylko część złożona z jednostek mieszkalnych czy kasyna, ale również liczne restauracje, galerie handlowe, sceny i hale widowiskowe, baseny, a nawet parki wodne. Kompleksowy charakter obiektu hotelowego stał się niezbędnym gwarantem w działaniach ukierunkowanych na utrzymanie jego dotychczasowych zysków. Brak zabiegów modernizujących mają- cych na celu rozszerzenie dotychczasowej oferty obiektów był bezpośrednią przy- czyną zakończenia działalności m.in. przez hotele: Dunes, The Sands, Stardust oraz Sahara. W latach 90. istotnego znaczenia nabrała również wyszukana forma architektoniczna kompleksu hotelowego. Forma zewnętrzna – frontowa – hotelu-kasyna z tego okresu zawiera bezpośrednie odwołania do budynków i budowli będących symbolami metropolii lub znanych miast o funkcjach turystycznych czy innych wybranych światowych atrakcji turystycznych. W ten sposób w mieście reakty- wowano i ugruntowano rolę tzw. hotelu tematycznego w kształtowaniu ogólnej atrakcyjności przestrzeni turystycznej skupionej wokół „the Strip”. Motyw te- Las Vegas – przeobrażenia bazy noclegowej oraz ich wpływ na wielkość ruchu 93

Fot. 1. Las Vegas Strip („the Strip”) Fot. Dorota Matuszewska matyczny konsekwentnie utrzymywany był w architekturze wnętrza, ofercie gastronomicznej oraz w części proponowanych występów artystycznych. W latach 1990–2000 powstały m.in. kompleksy: Excalibur (1990), Treasure Island (1993), MGM Grand Hotel & Theme Parks (1993), Luxor (1993), Monte Carlo (1996), New York–New York (1997), Bellagio (1998), Mandalay Bay (1999), The Venetian (1999), Paris Las Vegas (1999). Swoją ofertę modyfikowały również obiekty hotelowe już istniejące, np. Circus Circus, który w 1993 r. otworzył Adventuredome – pierwszy park tematyczny w Las Vegas. Wyżej wymienione hotele-kasyna to obiekty, których celem nie są wyłącznie usługi świadczone na rzecz tych turystów, którzy swój pobyt w kompleksie łą- czą z noclegiem. To obiekty, których zadania wpisują się w specyficzny program zwiedzania miasta, w ramach którego turyści mają wolny dostęp do hotelowych holi, galerii handlowych, kasyn, punktów gastronomicznych. Takie „uwolnienie/ otwarcie” przestrzeni hotelowej ma na celu zwiększenie wysokości dochodów z działalności innej niż hazard czy sprzedaż miejsc noclegowych. Realizacji takie- go programu mają służyć również stopniowo wprowadzane udogodnienia, któ- rych celem jest przede wszystkim usprawnienie przemieszczania się turystów z jednego obiektu do drugiego, w tym ułatwienie przekraczanie bariery przestrzennej, za którą uznać należy szeroki „the Strip”. Wprowadzone rozwiązania to m.in.: oszklone kładki i mosty budowane nad tym ciągiem komunikacyjnym, ruchome schody, które do nich prowadzą, oraz uruchomiony w 2004 r. Las Ve- gas Monorail – system transportu nadziemnego łączącego wybrane hotele. Wraz 94 Dorota Matuszewska

Fot. 2. Las Vegas. Architektura nowych obiektów hotelowych Fot. Dorota Matuszewska z przebudową otoczenia bulwaru w latach 90. wyraźną transformację przeszły tereny dotychczas wykorzystywane jako „parkingi od frontu”. Obecnie dzięki wyko- rzystaniu wyszukanych w swym kształcie budowli oraz innych elementów małej architektury mają one przede wszystkim przyciągać uwagę przechodniów. W tym kontekście często stanowią one odrębne atrakcje turystyczne miasta – tak jak na przykład fontanny przed kompleksem Bellagio czy sztuczny wulkan The Mirage. W ostatnich dwóch dziesięcioleciach przebudowie podlegały również pola golfowe. Te, które do tej pory działały przy „the Strip” (z wyjątkiem Desert Inn Golf Course włączonego do nowego hotelu Wynn Las Vegas), zostały zamknięte i przekształcone na działki przeznaczone do budowy wielkoobszarowych kom- pleksów hotelowo-rozrywkowych. W 2000 r., na południe od the Strip, w pobliżu Mandalay Bay, utworzono klub golfowy Bali Hai Golf Club. W pierwszym dziesięcioleciu XXI w. rozbudowie podlega przede wszystkim „druga linia zabudowy” strefy „the Strip”. W tej strefie powstają budynki odbie- gające swą estetyką od strefy bulwaru, wielokondygnacyjne, przeszklone, nawią- zujące do wizerunku centrów finansowych i biznesowych wielkich miast. W tym okresie MGM Resorts International stworzyła CityCenter – wart 7 mld dolarów wielofunkcyjny kompleks, zajmujący powierzchnię około 31 ha. W skład zespołu obiektów wchodzą luksusowe hotele, kasyna, przestrzeń handlowa, galerie sztuki, a także biura i apartamentowce. W okresie, w którym powstał, CityCenter stanowił największy tego typu obiekt na świecie. Ponadto w latach 2000–2010 Las Vegas – przeobrażenia bazy noclegowej oraz ich wpływ na wielkość ruchu 95 kolejno powstawały Planet Hollywood (2000), Delano (2004), Wynn (2005), The Palazzo (2008), Encore (2008), Vdara (2009), Mandarin Oriental (2009), Aria (2009), Cosmopolitan of Las Vegas (2010). Należy podkreślić, że niektóre z wymienionych hoteli, np. Vdara w ogóle nie świadczą usług związanych z hazardem.

Hotele-kasyna. Charakterystyka ilościowa i jakościowa obiektów noclegowych i rozrywkowych W 2014 r. aż dwanaście z dwudziestu największych (ze względu na liczbę pokoi) hoteli świata świadczyło swoje usługi w Las Vegas. Na szczycie rankingu tego rodzaju obiektów znajdował się MGM Grand, w obrębie którego do dyspozycji gości oddano 6852 jednostki mieszkalne (por. tab. 1). W 2014 r. w mieście do- stępnych było ogółem około 151 tys. pokoi hotelowych. Należy podkreślić, że od 1970 r. (kiedy to w Las Vegas dostępnych było 25 430 jednostek mieszkalnych) do roku 1984 ich liczba wykazywała ciągły wzrost. W 1985 r. liczba dostępnych pokoi spadła, by od roku kolejnego, aż do początku lat 90. znów utrzymywać tendencję rosnącą. Kolejne długie okresy przyrostu liczby jednostek mieszkalnych w hotelach zaobserwowano w latach 1993–2005 oraz 2007–2013 (ryc. 1).

Tabela 1. Największe pod względem liczby dostępnych pokoi obiekty hotelowe świata Miasto Kraj/obszar Nazwa hotelu Liczba pokoi Las Vegas USA MGM Grand 6852 Genting Highlands Malezja First World Hotel 6118 Orlando USA Disney’s All-Star Hotel 5524 Moskwa Rosja Izmailovo 5000 Las Vegas USA Wynn 4758 Las Vegas USA Luxor 4408 Pattaya Tajlandia Ambassador City Jomtien 4219 Las Vegas USA The Venetian 4024 Las Vegas USA Excalibur 4008 Las Vegas USA Aria Resort &Casino 4004 Las Vegas USA Caesars Palace 3960 Las Vegas USA Bellagio 3950 Macao Macau Sheraton Macao 3896 Las Vegas USA Circus Circus 3774 Tokio Japonia Shinagawa Prince Hotel 3680 Las Vegas USA Flamingo 3565 Paradise Island Bahamy Atlantis 3414 Honolulu USA Hilton Hawaiian Village 3386 Las Vegas USA The Palazzo 3068 Las Vegas USA The Mirage 3044

Źródło: opracowanie własne na podstawie http://dadaviz.com (dostęp: 16.09.2015). 96 Dorota Matuszewska

Ryc. 1. Liczba dostępnych pokoi oraz stopień ich wykorzystania w Las Vegas w latach 1970–2014 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Las Vegas Convention and Visitors Authority. Najwyższe wskaźniki dynamiki przyrostu liczby pokoi hotelowych miasto utrzymywało w latach 1970–2000. Pomiędzy rokiem 1970 a 1980 wartość opisywanej bazy noclegowej wzrosła aż o 80,16%, w kolejnej dekadzie o 60,93%, a w latach 1990–2000 o 68,54%. Poziom wykorzystania dostępnych pokoi hotelowych przez przebywających w mieście turystów został przedstawiony na rycinie 1. Najwyższy wskaźnik wykorzystania pokoi hotelowych cechuje weekendy, ze szczególnym uwzględnieniem tych w okresie od marca do października. W czasie tzw. dni roboczych (od poniedziałku do piątku) wykorzystanie dostępnych jednostek mieszkalnych utrzymuje się na poziomie od 72,2% (w grudniu) do 89,9% (w marcu).

Wielkość i cechy ruchu turystycznego W 1970 r. z usług bazy hotelowej Las Vegas skorzystało łącznie 6,79 mln osób. W roku 2014 r. liczba turystów zakwaterowanych w hotelach-kasynach wzro- sła do 41,13 mln (ryc. 2). Analizując zmienność liczby klientów korzystających z usług bazy noclegowej tego rodzaju obiektów, należy stwierdzić, że największy wzrost zainteresowania taką formą pobytu zaobserwowano w latach 1970–1990. Wskaźnik dynamiki przyrostu liczby turystów w obiektach hotelowych w latach 1970–1980 (przy założeniu, że rok 1970 = 100%) wynosił aż 75,93%. W latach 1980–1990 jego wartość była bardzo zbliżona do poprzedniej dekady i wynosiła 75,48%. W latach 1990–2000 wartość tego parametru wykazała niewielką ten- dencję spadkową. Dla tego okresu przyjmował on wartość 71,08%. Na uwagę zasługuje obniżenie wzrostu liczby turystów na przełomie pierwszej i drugiej dekady XXI w. W roku 2010 w porównaniu do roku 2000 wartość wskaźnika dynamiki obniżyła się o 2,32%. W tym samym okresie liczba dostęp- nych pokoi hotelowych wzrosła o 19,85%. Las Vegas – przeobrażenia bazy noclegowej oraz ich wpływ na wielkość ruchu 97

Ryc. 2. Liczba turystów w Las Vegas w latach 1970–2014 (w mln osób) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Las Vegas Convention and Visitors Authority.

W celu oceny poziomu rozwoju funkcji turystycznych Las Vegas w niniejszym opracowaniu (ze względu na zakres dostępnych danych statystycznych) wykorzystano wskaźnik Schneidera. Jest on miernikiem natężenia ruchu turystycznego, gdyż wyraża liczbę turystów korzystających z noclegów na 100 stałych mieszkań- ców obszaru. Uzyskane wartości wskaźnika określające poziom rozwoju funkcji turystycznych w mieście w latach 1970–2014 zostały zamieszczone w tabeli 2.

Tabela 2. Poziom rozwoju funkcji turystycznych w Las Vegas w latach 1970–2014 (wartość wskaźnika Schneidera) Rok Liczba ludności w osobach Liczba turystów w osobach Wskaźnik Schneidera 1970 125 787 6 787 650 5396,146 1971 129 171 7 361 783 5699,254 1972 132 155 7 954 748 6019,256 1973 135 355 8 474 727 6261,111 1974 146 960 8 664 751 5895,993 1975 149 750 9 151 427 6111,137 1976 153 617 9 769 354 6359,553 1977 157 000 10 137 021 6456,701 1978 161 021 11 178 111 6942,021 1979 162 000 11 696 073 7219,798 1980 164 674 11 941 524 7251,615 1981 173 945 11 820 788 6795,704 1982 177 440 11 633 728 6556,429 1983 181 579 12 348 270 6800,495 1984 190 671 12 843 433 6735,913 1985 197 148 14 194 189 7199,763 98 Dorota Matuszewska

Rok Liczba ludności w osobach Liczba turystów w osobach Wskaźnik Schneidera 1986 203 952 15 196 284 7450,912 1987 225 601 16 216 102 7187,957 1988 240 216 17 199 808 7160,143 1989 266 096 18 129 684 6813,212 1990 275 636 20 954 420 7602,207 1991 298 321 21 315 116 7145,027 1992 310 197 21 886 865 7055,795 1993 330 472 23 522 593 7117,878 1994 352 305 28 214 362 8008,505 1995 374 239 29 002 122 7749,626 1996 405 517 29 636 361 7308,291 1997 422 884 30 464 635 7204,017 1998 448 244 30 605 128 6827,783 1999 466 312 33 809 134 7250,325 2000 482 874 35 849 691 7424,233 2001 506 111 35 017 317 6918,901 2002 520 936 35 071 504 6732,402 2003 535 269 35 540 126 6639,676 2004 559 824 37 388 781 6678,667 2005 575 973 38 566 717 6695,924 2006 591 536 38 914 889 6578,617 2007 603 093 39 196 761 6499,290 2008 599 087 37 481 552 6256,446 2009 607 876 36 351 469 5980,080 2010 606 656 37 335 436 6154,301 2011 586 356 38 928 708 6639,091 2012 594 294 39 727 022 6684,742 2013 606 762 39 668 221 6537,690 2014 619 419 41 126 512 6639,530 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Las Vegas Convention and Visitors Authority.

Na uwagę zasługuje fakt, że od roku 1986 do 2006 wyraźnie wzrasta znaczenie miasta jako miejsca organizacji spotkań naukowych i biznesowych. W roku 1970 w tego rodzaju spotkaniach, które były organizowane w Las Vegas, uczestniczy- ło zaledwie 269 tys. osób. W roku 1986 liczba uczestników kongresów wzrosła do około 1,5 mln osób, a w rekordowym 2006 r. osiągnęła już około 6,3 mln. Niewielki spadek zainteresowania organizacją spotkań odnotowano w latach 2009–2010, co wiązać należy z brakiem stabilności finansowej firm i organizacji w okresie kryzysu ekonomicznego (por. ryc. 3). Las Vegas – przeobrażenia bazy noclegowej oraz ich wpływ na wielkość ruchu 99

Ryc. 3. Liczba uczestników kongresów w Las Vegas w latach 1970–2014 (w tys. osób) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Las Vegas Convention and Visitors Authority.

Według badań przeprowadzonych przez GLS Research dla Las Vegas Conven- tion and Visitors Authority w 2014 r.2, pod względem etnicznym miasto odwie- dzają najczęściej przedstawiciele rasy białej – 77% ankietowanych, którzy pocho- dzą z zachodnich stanów USA (53%, w tym 33% to turyści z Kalifornii). Turyści zagraniczni stanowili zaledwie 19% badanej grupy. Wśród turystów dominowały osoby z grupy wiekowej 30–39 lat – 27% osób przebywających w tym mieście. Ko- lejną pod względem liczebności grupą wiekową byli odwiedzający w wieku 40–49 lat (20%). 80% osób wypoczywających w Las Vegas to osoby, które pozostawały w związku małżeńskim. Zaledwie 14% stanowiła grupa tzw. singli. Las Vegas na miejsce wypoczynku wybierały przede wszystkim te osoby, które miały wykształcenie wyższe (48%) turystów oraz stałą pracę. (64% ankietowanych). Analiza statusu majątkowego odwiedzających ujawniła, że tę destynację turystyczną preferowały przede wszystkim osoby o rocznym dochodzie gospodarstwa domowego na poziomie od 60,0 do 79,9 tys. dolarów (27% ogółu ankietowanych). Wyniki badań ankietowych potwierdziły, że Las Vegas nie jest miejscem jednokrotnego pobytu turysty. Aż 13% respondentów zadeklarowało, że w ciągu ostatnich pięciu lat w mieście tym przebywało więcej niż 10 razy, a aż 27% osób miasto odwiedziło w tym czasie trzykrotnie. Turyści, którzy przebywają w Las Vegas, przede wszystkim spędzają w nim swoje urlopy (47% wskazań). 9% od- wiedzających łączy pobyt w mieście z udziałem w konferencjach i innych spotkaniach związanych z pracą. Zaledwie 3% osób pobyt w mieście wiąże z zawarciem związku małżeńskiego. Turyści rzadko przyjeżdżali do miasta sami – zaledwie 9%. Najczęściej towa- rzyszyła im jedna osoba (67% wskazań). Swoje podróże rzadko podejmowali wy-

2 LAS VEGAS VISITOR PROFILE. Calendar Year 2014 Annual Report, GLS Research (http://www. lvcva.com/includes/content/images/media/docs/2014-Las_Vegas_Visitor_Profile.pdf.; dostęp: 15.09.2015). 100 Dorota Matuszewska

Tabela 3. Liczba pasażerów obsługiwanych przez McCarran International Airport w latach 2003–2013 Rok Liczba pasażerów Wskaźnik dynamiki 2003 36 265 932 – 2004 41 441 531 14.3 2005 44 267 370 6.8 2006 46 304 376 4.6 2007 47 729 527 3.1 2008 44 074 642 7.7 2009 40 469 012 –8.2 2010 39 757 359 –1.8 2011 41 481 204 4.3 2012 41 667 596 0.4 2013 41 857 059 0.5 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Clark County Department of Aviation. łącznie w weekendy – zaledwie 30%. 99,6% ankietowanych swój pobyt w Las Vegas łączyło z noclegiem. 96% korzystało z usług noclegowych – hoteli (94%) i moteli (2%). Turyści przebywali w mieście średnio 4,2 doby. Na swój pobyt w Las Vegas musieli przeznaczyć średnio 815 dolarów. 71% respondentów potwierdziło, że w trakcie swojego pobytu w Las Vegas korzystało z oferty kasyn, w których spędzali średnio około 2,6 godziny w ciągu każdego dnia. Ich przewidywane wydatki na tego typu aktywność w czasie ca- łego pobytu to około 530 dolarów. Ankietowani (24%) zadeklarowali, że będą odwiedzali to miasto nawet wówczas, kiedy wzrośnie liczba innych miejsc czy jednostek osadniczych oferujących podobną formę rozrywki. Turyści przybywają do Las Vegas drogą lądową (58% wskazań) lub lotniczą. Znaczenie transportu lotniczego w kształtowaniu wielkości ruchu turystycznego w tej destynacji potwierdzają również statystyki Clark County Department of Aviation (por. tab. 3). 55% respondentów deklarowało, że w przestrzeni zurbani- zowanej porusza się wyłącznie pieszo.

Podsumowanie

Las Vegas to miasto, którego funkcje turystyczne podlegały znaczącej ewolucji – od miejsca wypoczynku w ramach dłuższej podróży koleją, do destynacji zaspo- kajającej potrzeby turysty masowego o zróżnicowanym statusie ekonomicznym. W ostatnich latach usługi turystyczne w tej jednostce osadniczej najczęściej wią- zały się z krótkookresowym wypoczynkiem w przestrzeni turystycznej o funkcjach rozrywkowych. Przestrzeń ta na ogół pozostawała domknięta murami kasyn–hoteli, których forma architektoniczna oraz wewnętrzny podział funkcjonalno-przestrzenny na przełomie XX i XXI w. podlegały kompleksowej przebudowie. Kształtując działalność turystyczną na swoim obszarze, miasto przechodziło kilka krótkotrwałych faz wyraźnego rozwoju związanych m.in. ze (1) znaczeniem Las Vegas – przeobrażenia bazy noclegowej oraz ich wpływ na wielkość ruchu 101 przewozów kolejowych w kształtowaniu kierunków migracji turystycznych na przełomie XIX i XX w., (2) rozwojem nielegalnych form rozrywek w latach 20. XX w., (3) legalizacją hazardu i rozbudową bazy rozrywkowo-hotelowej w latach 30. XX w., (4) przebudową oferty turystycznej w kierunku ośrodka kongresowe- go, którego usługi dopełniałyby dotychczasową, opartą na hazardzie ofertę miasta, (5) przekształceniem hoteli w kompleksowe ośrodki zaspokajające potrzeby całych rodzin zarówno w zakresie biernych, jak i czynnych form wypoczynku. Historia rozwoju funkcji turystycznej miasta wskazuje, że zbiór uwarunkowań – atutów rozwoju miasta dopasowanych do określonych, zmieniających się grup konsumentów w dłuższej perspektywie czasowej przyczynił się do utrzymania satysfakcjonującego poziomu rozwoju usług turystycznych. Równoważenie tery- torialnie odległych uwarunkowań: polityczno-prawnych, społecznych czy finansowych funkcjonowania Las Vegas oraz endo- i egzogenicznych funkcji ośrodka uznać należy za jeden z głównych atutów rozwojowych miasta. Kształtowanie ekonomicznej efektywności działalności turystycznej w Las Vegas opiera się aktualnie na „uniezależnieniu miasta od hazardu” zarówno w zakresie tworzonych produktów turystycznych, jak i bazy turystycznej. Miasto uniknęło błędów popełnionych przez Atlantic City, gdzie w ramach zagospodarowania turystycznego przez kilka dekad powielano te same funkcjonalnie, choć architektonicznie odmienne moduły. Należy zaznaczyć, że w Las Vegas dochody z działalności hazardowej stanowią aktualnie zaledwie 30% ogólnych zysków, które warunkowane są przede wszystkim usługami oferowanymi przez restauracje, hotele i sklepy.

Literatura

Butler R.W., 1980, The concept of the tourist area life-cycle of evolution: implications for management of resources, Canadian Geographer, 24(1): 5–12. Dudek M., 2005, Las Vegas – w sto lat od pustyni do imperium hotelarskiego, Turystyka i Hote- larstwo, 7: 9–52. Dudek M., 2006, Miasta-kasyna w USA, Turystyka i Hotelarstwo, 9: 105–131. Kowalczyk A., 2001, Geografia hotelarstwa, Wyd. UŁ, Łódź. Mika M., 2007, Formy turystyki wypoczynkowej, [w:] W. Kurek (red.), Turystyka, Wydawnic- two Naukowe PWN, Warszawa, s. 232–255. Venturi R., Brown D.S., Izenour S., 1977, Learning from Las Vegas: The Forgotten Symbolism of Architectural Form, MIT Press, Cambridge, MA. Źródła internetowe Historical Las Vegas Visitor Statistics (http://www.lvcva.com/includes/content/images/media/docs /Historical-1970-to-2014.pdf; dostęp: 12.12.2015). History of Las Vegas (http://www.lvcva.com/stats-and-facts/history-of-las-vegas/; dostęp: 12.12.2015). LAS VEGAS VISITOR PROFILE. Calendar Year 2014 Annual Report, GLS Research (http:// www.lvcva.com/includes/content/images/media/docs/2014Las_Vegas_Visitor_Profi- le.pdf.; dostęp: 15.09.2015). Las Vegas (city) Quick Facts from the USA Census Bureau (http://www.census.gov/quickfacts/ table/POP060210/00,3240000; dostęp: 10.11.2015). 102 Dorota Matuszewska

Summary

Las Vegas: Changes in the accommodation base and their effect on the volume of tourist traffic in the years 1970–2015 This paper seeks to present the results of a research on qualitative and quantitative changes in the tourist space of Las Vegas and the effect of the transformation of the city’s accommodation base on the volume of tourist traffic in the years 1970–2014. In the history of its tourist functions one can distinguish several major stages, cyclic sequences, in accordance with R.W. Butler’s (1980) conception of the evolutionary cycle of a tourist area. In the latter half of the 1970s the chance to stop the gradual decline in the tourist function of Las Vegas was perceived in an expansion beyond the city’s traditional, hazard-related, tourist offer. The chief determinants of its ‘reborn’ tourist activity were services connected with the organisation of congresses and a leisure-time offer for various age groups. This called for investments modernising the accommodation base. In 2014 the city had a total of ca. 151 thous. hotel rooms. At that time as many as twelve of the world’s twenty largest hotels (in terms of the number of rooms) offered their services in Las Vegas. The MGM Grand topped the list, with its 6,852 living units for guests. The dynamics of the increase in the number of hotel rooms was the highest in the years 1970–2000. Currently the highest indices of hotel-room use are recorded at weekends, especially from March to October. In 1970 a total of 6.79 million people made use of the Las Vegas accommodation base, while in 2014 the number of tourists staying at hotels-casinos grew to 41.13 million. When analysing variations in the number of customers using this type of accommodation base, it was found that the highest increase took place in the years 1970-1990. Worth noting is the fact that between 1986 and 2006 the city grew markedly in importance as a venue of scholarly and business meetings. While in 1970 a mere 269 thous. people took part in meetings of this kind organised here, this figure soared to ca. 6.3 million in the record year 2006. Key words: gambling tourism, resort cycle, Las Vegas

Dorota Matuszewska Katedra Turystyki i Rekreacji Wydział Nauk Geograficznych i Geologicznych Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu ul. Dzięgielowa 27, 61-680 Poznań e-mail: [email protected]