Spis treści 1. WPROWADZENIE ...... 4 2. METODYKA OPRACOWANIA PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA ...... 5 3. CHARAKTERYSTYKA POWIATU RADOMSZCZA ŃSKIEGO...... 6 3.1. POŁO śENIE ADMINISTRACYJNE I GEOGRAFICZNE ...... 6 3.2. GEOMORFOLOGIA , RZE ŹBA TERENU I BUDOWA GEOLOGICZNA ...... 9 3.3. WARUNKI KLIMATYCZNE ...... 12 3.4. FORMY U śYTKOWANIA TERENU ...... 15 3.5. DEMOGRAFIA ...... 16 3.6. GOSPODARKA ...... 18 3.7. TURYSTYKA I REKREACJA ...... 19 3.8. INFRASTRUKTURA TECHNICZNA ...... 20 4. DZIAŁANIA STRATEGICZNE W ZAKRESIE OCHRONY ŚRODOWISKA ...... 27 4.1. CEL NADRZ ĘDNY PROGRAMU OCHRONY ŚRODOWISKA ...... 27 4.2. PRIORYTETY EKOLOGICZNE ...... 27 5. OCHRONA DZIEDZICTWA PRZYRODNICZEGO I RACJONALNE U śYTKOWANIE ZASOBÓW PRZYRODY ...... 29 5.1. OCHRONA PRZYRODY I KRAJOBRAZU ...... 29 5.1.1. Stan wyj ściowy ...... 29 5.1.2. Program działa ń ...... 45 5.2. OCHRONA LASÓW ...... 48 5.2.1. Stan wyj ściowy ...... 48 5.2.2. Program działa ń ...... 52 5.3. RACJONALNE GOSPODAROWANIE ZASOBAMI WODY ORAZ OCHRONA WÓD ...... 53 5.3.1. Stan wyj ściowy ...... 53 5.3.2. Program działa ń - Racjonalne gospodarowanie zasobami wód ...... 71 5.3.3. Program działa ń - Ochrona wód ...... 72 5.4. OCHRONA POWIERZCHNI ZIEMI ...... 74 5.4.1. Stan wyj ściowy ...... 74 5.4.2. Program działa ń ...... 79 5.5. ZASOBY KOPALIN ...... 80 5.5.1. Zasoby surowcowe ...... 80 5.5.2. Program działa ń ...... 87 6. POPRAWA JAKO ŚCI ŚRODOWISKA I BEZPIECZEŃSTWA EKOLOGICZNEGO ...... 88 6.1. ŚRODOWISKO A ZDROWIE ...... 88 6.1.1. Stan wyj ściowy ...... 88 6.1.2. Program działa ń ...... 96 6.2. JAKO ŚĆ POWIETRZA ATMOSFERYCZNEGO ...... 98 6.2.1. Stan wyj ściowy ...... 98 6.2.2. Program działa ń ...... 107 6.3. ODDZIAŁYWANIE HAŁASU I PÓL ELEKTROMAGNETYCZNYCH ...... 109 6.3.1. Stan wyj ściowy dla hałasu ...... 109 6.3.2. Stan wyj ściowy pola elektromagnetyczne ...... 114 6.3.3. Program działa ń ...... 120 7. KIERUNKI DZIAŁA Ń SYSTEMOWYCH ...... 122 7.1. UWZGL ĘDNIENIE ZASAD OCHRONY ŚRODOWISKA W STRATEGIACH SEKTOROWYCH ...... 122 7.1.1. System transportowy ...... 122 7.1.2. Rolnictwo i rozwój terenów wiejskich ...... 123 7.1.3. Budownictwo i gospodarka komunalna ...... 123 7.1.4. Rekreacja i turystyka ...... 124 7.1.5. Handel ...... 125 7.2. AKTYWIZACJA RYNKU NA RZECZ OCHRONY ŚRODOWISKA ...... 125

2

7.3. UDZIAŁ SPOŁECZE ŃSTWA W DZIAŁANIACH NA RZECZ OCHRONY ŚRODOWISKA I EDUKACJA EKOLOGICZNA ...... 125 7.4. ASPEKT EKOLOGICZNY W PLANOWANIU PRZESTRZENNYM ...... 126 8. POTENCJALNE ŹRÓDŁA FINANSOWANIA PROGRAMU ...... 127 9. SPOSÓB KONTROLI ORAZ DOKUMENTOWANIA REALIZACJI PROGRAMU ...... 128 ZAŁ ĄCZNIK NR 1. HARMONOGRAM RZECZOWO-FINANSOWY NA LATA 2013-2016 ...... 131 SPIS TABEL ...... 142 SPIS RYSUNKÓW ...... 143

3

1. Wprowadzenie

Jednym z celów Strategii Rozwoju Powiatu Radomszczańskiego jest zabezpieczenie czystego środowiska i rozwoju obszarów powiatu. Oznacza to podejmowanie działa ń w zgodzie z tzw. rozwojem zrównowa Ŝonym, przez który rozumie si ę:

„Rozwój społeczno-gospodarczy, w którym nast ępuje proces integrowania działa ń politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwało ści podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania mo Ŝliwo ści zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczno ści lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokole ń”.

Zasada zrównowa Ŝonego rozwoju została wpisana równie Ŝ do Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej (Art.5).

Rysunek 1. Zasada zrównowa Ŝonego rozwoju ( źródło: pl.wikipedia.org)

Działalno ść człowieka prawie zawsze wi ąŜ e si ę z ingerencj ą w środowisko i jego zmian ą. Z tego powodu konieczne jest wyznaczenie długookresowej strategii post ępowania w zakresie ochrony poszczególnych elementów środowiska i minimalizacji skutków działalno ści, W tym celu opracowuje si ę programy ochrony środowiska.

Zgodnie z zapisami ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska podstawowym dokumentem dotycz ącym ochrony środowiska na szczeblu krajowym jest Polityka Ekologiczna Pa ństwa uchwalana przez Sejm na wniosek Rady Ministrów. W celu jej realizacji sporz ądzane s ą nast ępnie programy ochrony środowiska na szczeblu województwa, powiatu i gminy. Zarz ąd Powiatu jest zobowi ązany do sporz ądzenia powiatowego programu ochrony środowiska, obejmuj ącego 4 lata z perspektyw ą na kolejne 4 lata.

Niniejszy „Program ochrony środowiska dla powiatu radomszcza ńskiego na lata 2013-2016 z uwzgl ędnieniem lat 2017-2020” (nazywany dalej Programem lub Programem ochrony środowiska ) stanowi drug ą edycj ę dokumentu programowego okre ślaj ącego zadania w zakresie ochrony

4

środowiska i jest aktualizacj ą dokumentu przyj ętego Uchwał ą Nr XIV/138/03 Rady Powiatu Radomszcza ńskiego z dnia 30 grudnia 2003 roku.

Program ochrony środowiska nie jest dokumentem prawa lokalnego, niemniej b ędzie wykorzystywany jako:

• podstawowy dokument zarz ądzania powiatem w zakresie ochrony środowiska, • przesłanka do konstruowania bud Ŝetu powiatu i gmin oraz wieloletnich prognoz finansowych, • wytyczna do tworzenia programów operacyjnych i zawierania porozumie ń i kontraktów z innymi jednostkami administracyjnymi i podmiotami gospodarczymi w działaniach zwi ązanych ze środowiskiem, • układ odniesienia dla innych podmiotów działaj ących w sektorze ochrony środowiska oraz podstawa do ubiegania si ę o fundusze celowe ze źródeł krajowych i Unii Europejskiej, • pomoc w działaniach edukacyjno – informacyjnych. 2. Metodyka opracowania Programu ochrony środowiska

Sposób opracowania Programu został podporz ądkowany metodologii wła ściwej dla planowania strategicznego i obejmował:

• diagnoz ę stanu środowiska w powiecie radomszcza ńskim, • okre ślenie działa ń zmierzaj ących do poprawy stanu środowiska poprzez przedstawienie celów strategicznych, celów długo- i krótkoterminowych oraz kierunków działa ń wraz z opracowaniem programów operacyjnych (zada ń) dla poszczególnych segmentów środowiska, • przedstawienie uwarunkowa ń realizacyjnych Programu , • okre ślenie zasad monitorowania efektów wdra Ŝania Programu.

Program obejmuje horyzont czasowy lat 2013 – 2020, z podziałem na okresy:

• krótkoterminowy 2013 – 2016, • długoterminowy 2017– 2020.

Jako punkt odniesienia dla Programu ochrony środowiska przyj ęto stan środowiska oraz stan infrastruktury ochrony środowiska na terenie powiatu na dzie ń 31.12.2011, przy wykorzystaniu dost ępnych danych za okres 2012 roku.

Źródłami informacji dla Programu były materiały Starostwa Powiatu Radomszcza ńskiego, urz ędów miast i gmin z terenu powiatu, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Łodzi, Głównego Urz ędu Statystycznego, Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Łódzkiego, a tak Ŝe prace instytutów i placówek naukowo – badawczych z zakresu ochrony środowiska oraz gospodarki odpadami, jak równie Ŝ dost ępna literatura tematu.

Koncepcja Programu oparta jest o zapisy nast ępuj ących aktów prawnych i dokumentów:

1. Ustawa z dnia z 27 kwietnia 2001 roku prawo ochrony środowiska (tekst jednolity Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 z pó źn. zm.), 2. Polityka ekologiczna pa ństwa w latach 2009 – 2012 z perspektyw ą do roku 2016, 3. „Wytyczne do sporz ądzania programów ochrony środowiska na szczeblu regionalnym i lokalnym" (Ministerstwo Środowiska, 2002 r.), 4. Program ochrony środowiska województwa łódzkiego 2012.

5

3. Charakterystyka powiatu radomszcza ńskiego

3.1. Poło Ŝenie administracyjne i geograficzne

Powiat radomszcza ński poło Ŝony jest w centralnej Polski, w południowej cz ęś ci województwa łódzkiego. Graniczy z nast ępuj ącymi jednostkami administracyjnymi:

• od północy z powiatem piotrkowskim, • od wschodu z powiatem włoszczowskim, • od południa z powiatem cz ęstochowskim, • od zachodu z powiatem paj ęcza ńskim, • od północnego zachodu z powiatem bełchatowskim.

Rysunek 2. Poło Ŝenie powiatu radomszcza ńskiego na tle Polski (źródło: Starostwo Powiatu Radomszcza ńskiego)

W skład powiatu wchodzi 14 gmin, w tym 1 miejska, 2 gminy miejsko-wiejskie i 11 gmin wiejskich:

• gmina miejska: Radomsko, • gminy miejsko-wiejskie: Kamie ńsk, Przedbórz, • gminy wiejskie: Dobroszyce, Gidle, Gomunice, Kobiele Wielkie, Kodr ąb, Lgota Wielka, Ładzice, Masłowice, Radomsko, Wielgomłyny, śytno.

Na terenie powiatu znajduje si ę 210 sołectw oraz 379 miejscowo ści tzw. podstawowych.

Powiat radomszcza ński zajmuje powierzchni ę geodezyjn ą 144 261 ha (1 442,6 km 2). Najwi ększ ą powierzchni ę zajmuj ą gminy: śytno 19 762 (ha) i Przedbórz (18 970 ha), a najmniejsz ą - gmina Dobryszyce (5 081 ha) i miasto Radomsko (5 143 ha). Ogółem, tereny wiejskie zajmuj ą 137 311 ha (95,2%), a tereny miejskie - 6 950 ha (4,8%).

6

Rysunek 3. Podział powiatu radomszcza ńskiego (źródło: pl.wikipedia.pl)

Tabela 1. Zestawienie powierzchni i podziału terytorialnego poszczególnych gmin powiatu radomszcza ńskiego Gmina Powierzchnia w ha Liczba sołectw Liczba miejscowo ści Dobryszyce 5 081 12 16 Gidle 11 598 21 35 Gomunice 6 245 10 20 Kamie ńsk 9 644 12 28 Kobiele Wielkie 10 172 20 32 Kodr ąb 6 306 9 10 Lgota Wielka 10 583 19 31 Ładzice 8 282 11 17 Masłowice 11 597 17 32 Przedbórz 18 970 28 59 Radomsko miasto 5 143 0 1 Radomsko gmina wiejska 8 563 9 20 Wielgomłyny 12 315 18 31 śytno 19 762 24 47 Powiat razem 144 261 210 379

Siedzib ą powiatu jest miasto Radomsko, poło Ŝone w odległo ści 120 km na południe od Warszawy. Odległo ści od strategicznych o środków miejskich wynosz ą odpowiednio:

• Warszawy - 200 km, • Łodzi - 100 km, • Katowic - 120 km, • Cz ęstochowy - 35 km.

7

Rysunek 4. Lokalizacja powiatu radomszcza ńskiego ( źródło: www.googlemaps.pl)

Według fizyczno-geograficznego podziału Polski J. Kondrackiego (2002 r.) powiat radomszcza ński le Ŝy na obszarze dwóch prowincji, dwóch podprowincji, dwóch makroregionów i sze ściu mezoregionów:

Megaregion Pozaalpejska Europa Środkowa Prowincja Wy Ŝyny Polskie Ni Ŝ Środkowoeuropejski Podprowincja Wy Ŝyna Małopolska Niziny Środkowopolskie Makroregion Wy Ŝyna Przedborska Wzniesienia Południowomazowieckie Mezoregiony Niecka Włoszczowska Wysoczyzna Bełchatowska Wzgórza Radomszcza ńskie Pasmo Przedborsko - Małogoskie Wzgórza Opoczy ńskie Wzgórza Łopusza ńskie

8

Rysunek 5. Poło Ŝenie fizyczno-geograficzne rejonu powiatu radomszcza ńskiego według rejonizacji J. Kondrackiego, 2002 r. ( źródło: pl.wikipedia.org) 3.2. Geomorfologia, rze źba terenu i budowa geologiczna

Obszar powiatu poło Ŝony jest na pograniczu dwóch rozległych prowincji: WyŜyn Polskich (przewa Ŝaj ąca cz ęść obszaru powiatu) i Ni Ŝu Środkowopolskiego (niewielki fragment na północy powiatu).

Na obszarze powiatu dominuje rze źba terenu ukształtowana w plejstocenie procesami denudacji peryglacjalnej na przedpolu l ądolodu wi śla ńskiego oraz pó źniejszych stadiałów ostatniego glacjału. Powierzchni ę terenu tworz ą głównie płaskie, faliste lub pagórkowate wysoczyzny polodowcowe (z osta ńcami morenowymi), rozci ęte rozległymi dolinami.

Na obszarze powiatu wyst ępuj ą tak Ŝe równiny sandrowe, równiny tarasów nadzalewowych, równiny piasków przewianych i równiny morenowe. W obni Ŝeniach dolinnych wyst ępuj ą tarasy zalewowe.

Z mniejszych form morfologicznych wyst ępuj ą zdenudowane pagóry kemów i ozów, wytopiska, kraw ędzie denudacyjne i erozyjne, osta ńce denudacyjne, wydmy i zagł ębienia bezodpływowe.

Na terenie powiatu wyst ępuj ą tak Ŝe formy antropogeniczne – takie jak Ŝwirownie, piaskownie, glinianki, skarpy powstałe na skutek nadsypywania, rozkopywania terenu lub obwałowywania koryt rzecznych, nasypy kolejowe i drogowe oraz wyrobiska eksploatacyjne i poeksploatacyjne.

Pomimo wyst ępowania ró Ŝnorodnych form morfologicznych rze źbę terenu powiatu uzna ć mo Ŝna za mało urozmaicon ą, typow ą dla krajobrazu denudacji peryglacjalnej.

9

Rysunek 6. Mapa hipsometryczna rejonu powiatu radomszcza ńskiego na tle podziału fizyczno - geograficznego ( źródło: pl.wikipedia.org)

Rz ędne wysoko ści na terenie powiatu wahaj ą si ę w granicach od 185 m n.p.m. do 380 m n.p.m. Spadki terenu s ą przewa Ŝnie niewielkie, nie przekraczaj ące 2%.

Najwy Ŝszym punktem jest Góra Kamie ńsk (380 mn.p.m.), zlokalizowana na terenie gminy Kamie ńsk i b ędąca zwałowiskiem zewn ętrznym Kopalni W ęgla Brunatnego „Bełchatów”. Najwy Ŝszym naturalnym wzniesieniem na obszarze powiatu jest Fajna Ryba (347 m n.p.m.).

Rysunek 7. Góra Kamie ńsk ( źródło: http://www.aviate.pl)

10

Rysunek 8. Rze źba terenu powiatu radomszcza ńskiego (źródło: www.googlemaps.pl) Pod wzgl ędem tektonicznym teren powiatu radomszcza ńskiego poło Ŝony jest w obr ębie platformy zachodnioeuropejskiej, w synklinorium szczeci ńsko-miechowskim, na granicy segmentu mogile ńsko- łódzkiego i segmentu miechowskiego. Granic ę obu jednostek stanowi tzw. elewacja przedborska. Wyró Ŝniono tu tak Ŝe mniejsz ą jednostk ę - fałdy radomszcza ńskie (według: Regionalizacja tektoniczna Polski 2011, pod red. A. śela źniewicz, PAN Wrocław 2011).

Rysunek 9. Mapa głównych jednostek tektonicznych Polski na powierzchni podkenozoicznej w rejonie powiatu (źródło: Regionalizacja tektoniczna Polski pod red. A. śela źniewicz, PAN,Wrocław 2011) Budow ę geologiczn ą rozpoznano na podstawie 13 gł ębokich (powy Ŝej 1000 m) wierce ń, wykonanych na terenie powiatu wykonano po II wojnie światowej. Najgł ębszy otwór miał gł ęboko ść 3 215 m ppt (Gomunice-2).

Najstarsze rozpoznane w wierceniach utwory pochodz ą z karbonu i nie zostały przewiercone. Pokrywa permsko-mezozoiczna utrudnia dotarcie do starszego podło Ŝa jednak przyjmuje sie

11

(Stupnicka E., 1997 - Geologia regionalna Polski), Ŝe pod nimi wyst ępuj ą skały paleozoiczne sfałdowane podczas orogenezy waryscyjskiej.

W otworach rozpoznano utwory permu, triasu, jury, kredy, trzeciorz ędu i czwartorz ędu. Skały jurajskie i kredowe wykształcone s ą w postaci margli, z dodatkiem czertów, wapieni, gez czy opok z domieszk ą krzemieni. W brze Ŝnej strefie wysoczyzn poło Ŝone s ą one nawet na kilku metrach pod powierzchni ą terenu.

Ostatnie ogniwo stratygraficzne na obszarze powiatu tworz ą osady czwartorz ędowe, głównie lodowcowe, zwi ązane z dwu lub trzykrotn ą transgresj ą l ądolodu – podczas zlodowacenia południowopolskiego (starszego) i środkowo polskiego (dwie fazy – Odry i Warty). Ze zlodowacenia południowopolskiego pochodz ą pokrywy glin morenowych z głazami skandynawskimi zalegaj ące na rumoszu skalnym starszego podło Ŝa. Pokrywa południowopolskich utworów lodowcowych nie jest ci ągła. Na wyniesieniach podło Ŝa została ona bowiem całkowicie usuni ęta w wyniku procesów erozyjnych w okresie interglacjału. W okresie tym, w obni Ŝeniach dolinnych osadziły si ę piaski i mułki o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 20 m.

Ze zlodowaceniem środkowopolskim zwi ązana jest glina morenowa, przy czym wyst ępuje dwudzielny pokład tych glin przedzielony warstw ą piasków kilkumetrowej mi ąŜ szo ści. Lokalnie spotyka si ę te Ŝ warstwy osadów zastoiskowych. Na powierzchni morenowych glin w niektórych miejscach wyst ępuj ą rozległe pokrywy Ŝwirowo-piaszczyste, naniesione przez wody topniej ącego l ądolodu.

Plejstoce ńskie utwory piaszczysto-Ŝwirowe zwi ązane s ą ponadto z akumulacj ą rzeczn ą Rysunek 10. Uproszczony profil w dolinach, gdzie współcze śnie tworz ą tarasy chronostratygraficzny otworu Gidle-1 plejstoce ńskie. (gł ęboko ść 3 205 mppt) (źródło: PIG-PIB Holoce ńskie tarasy zalewowe budują piaszczysto- http://geoportal.pgi.gov.pl) Ŝwirowe osady rzeczne, miejscami wyst ępuj ą tu jednak tak Ŝe mułki zawieraj ące substancje organiczne oraz torfy.

3.3. Warunki klimatyczne

Obszar powiatu radomszcza ńskiego le Ŝy w strefie klimatu nizin środkowopolskich. Wyst ępuje tu zarazem strefa przej ściowa, gdzie nast ępuje zanik dominacji wpływów atlantyckich od strony zachodniej oraz dominacji wpływów kontynentalnych od strony wschodniej. Ścieraj ą si ę tu ró Ŝne masy powietrza: głównie polarnomorskiego i polarnokontynentalnego (83% dni w roku) oraz arktycznego (10% dni) i bardzo rzadko zwrotnikowego.

12

Liczba dni pogodnych wynosi przeci ętnie 35–40, a roczna suma godzin słonecznych stanowi 33–37% mo Ŝliwego usłonecznienia. Niebo zachmurzone jest około 140 dni w ci ągu roku, wykazuj ąc maksimum w zimie i minimum w lecie.

Średnie wieloletnie temperatury powietrza w regionie wahaj ą si ę w granicach 7,6 - 10,5 oC.

Rysunek 11. Przestrzenny rozkład średniej rocznej warto ści temperatury powietrza w województwie łódzkim w 2011 roku ( źródło; WIO Ś w Łodzi)

Wielko ść opadów atmosferycznych na terenie powiatu jest do ść zró Ŝnicowana i waha si ę od 550 - 650 mm, w zale Ŝno ści od ukształtowania terenu. Wielko ść opadów w gminach Radomsko, mie ście Radomsku, Gomunicach, Dobryszycach, Lgocie Wielkiej, Kodr ębie i Ładzicach oraz w południowej cz ęś ci gminy Kamie ńsk i zachodniej cz ęś ci gminy Gidle kształtuj ą si ę na poziomie 550-575 mm, natomiast na pozostałej cz ęś ci gminy Kamie ńsk i Gidle, gminy Masłowice oraz zachodniej cz ęś ci gmin: Przedbórz i śytno wyst ępuj ą opady na poziomie 575-600 mm. Na pozostałej cz ęś ci gminy Przedbórz oraz centralnej cz ęś ci gminy śytno i gminy Wielgomłyny opady s ą na poziomie 600-625 mm, a w cz ęś ci wschodniej i południowo-wschodniej gminy śytno dochodz ą do poziomu 625-650 mm.

W ci ągu roku przeci ętnie wyst ępuje około 156 dni z opadami, z tego w granicach 39–47 dni z opadami śniegu. Przeci ętnie śnieg le Ŝy 50-70 dni i pojawia si ę w pierwszej dekadzie stycznia, a znika na przełomie drugiej i trzeciej dekady marca.

W ci ągu całego roku w regionie przewa Ŝaj ą wiatry z kierunku zachodniego (powy Ŝej 20%) i południowo-zachodniego (10–12%). Do ść znacz ący jest te Ŝ udział wiatrów wschodnich i południowo-wschodnich. Przewa Ŝaj ą wiatry słabe, w granicach 2–5 m/s z maksimum w zimie i minimum w sierpniu i wrze śniu. Udział cisz oscyluje wokół 5% w skali roku.

Osobliwo ść klimatu stanowi mo Ŝliwo ść wyst ępowania ostrych fal mrozu w marcu, kwietniu i maju, co powoduje cz ęsto du Ŝe straty w rolnictwie regionu. Istotnym zjawiskiem s ą obserwowane w ostatnich latach zmiany klimatyczne (nie tylko na terenie powiatu, ale te Ŝ w Polsce i całej Europie) i wyst ępuj ące w zwi ązku z tym anomalie pogodowe: huragany, tr ąby powietrzne, du Ŝe wahania temperatury, gwałtowne opady i długotrwałe susze.

13

Rysunek 12. Przestrzenny rozkład rocznej sumy opadów atmosferycznych w województwie łódzkim w 2011 roku ( źródło: WIO Ś w Łodzi)

Okres wegetacyjny trwa około 210 dni.

Rysunek 13. Średnia pr ędko ść i kierunek wiatru w Radomsku w 2011 r. (według pomiarów WIO Ś)

Na terenie powiatu wyst ępuj ą równie Ŝ obszary o specyficznym mikroklimacie. Tereny o zwartej zabudowie (takiej jak w centrum Radomska) odznaczają si ę nieco zmienionym układem termiczno- wilgotno ściowym. Budynki i pokryta asfaltem powierzchnia mają znacznie wi ększ ą pojemno ść ciepln ą ni Ŝ powierzchnie pokryte ro ślinno ści ą i dlatego akumuluj ą, a nast ępnie emituj ą wi ększe ilo ści ciepła. W efekcie w stosunku do terenów otwartych średnie temperatury dobowe s ą w mie ście o 1 ÷ 2 O wy Ŝsze. Zachmurzenie jest tak Ŝe wi ększe z powodu obecno ści znacznej liczby j ąder kondensacji, tworzonych przez zawieszone w powietrzu pyły. Notowane s ą natomiast znaczne spadki pr ędko ści wiatru w wyniku istnienia zwartej wysokiej zabudowy spełniaj ącej rol ę „ekranu”. Ró Ŝnice w pr ędko ści wiatrów na terenach otwartych a zabudowanych dochodz ą do 2m/s. W wyniku działania wspomnianych czynników nad miastem tworzy si ę „wyspa ciepła”, która powoduje powstanie lokalnej cyrkulacji.

14

Rysunek 14. Średnia pr ędko ść wiatru dla obszaru województwa łódzkiego w 2011 r. (źródło: WIO Ś w Łodzi)

Klimat obszarów dolinnych charakteryzuj ą cz ęsto wyst ępuj ące inwersje termiczne, co przyczynia si ę do stagnacji chłodnego powietrza, zwi ększenia frekwencji mgieł i przymrozków przygruntowych, a tak Ŝe podwy Ŝszenia stopnia uwilgotnienia.

3.4. Formy u Ŝytkowania terenu

Na terenie powiatu radomszcza ńskiego przewa Ŝaj ącą cz ęść obszaru zajmuj ą uŜytki rolne (84 729 ha), co stanowi 58,7% całkowitej powierzchni. Grunty orne zajmuj ą obszar 62 510 ha, co stanowi 43,3% powierzchni. Lasy i grunty le śne zajmuj ą 44 707,4 ha (31,0%). Formy u Ŝytkowania terenu na obszarze powiatu przedstawia poni Ŝsza tabela. Tabela 2. Formy u Ŝytkowania terenu w powiecie radomszcza ńskim Formy u Ŝytkowania terenu Powierzchnia [ha] Odsetek powierzchni [%] UŜytki rolne, w tym: 84 729 58,7 - grunty orne 62 510 43,3 - łąki 15 948 11,1 - pastwiska 5 924 4,1 - sady 347 0,2 Lasy i grunty le śne 44 707 31,9 Pozostałe grunty i nieu Ŝytki 14 825 10,3 źródło: www.stat.gov.pl

Na terenie wiejskim powiatu dominuje zabudowa zagrodowa i jednorodzinna. Rozmieszczenie zabudowa ń w poszczególnych miejscowo ściach tworzy ró Ŝnorodne układy dostosowane do lokalnych uwarunkowa ń. Przewa Ŝaj ą układy liniowe, o zabudowie skupionej wzdłu Ŝ ci ągów komunikacyjnych. Wyst ępuje tu tak Ŝe rozproszone osadnictwo wiejskie o jednorodnej funkcji zabudowy zagrodowej. W miastach (szczególnie w Radomsku) wyst ępuje zabudowa wielorodzinna, kamienice (głównie w centrum) oraz zabudowa jednorodzinna.

15

Rysunek 15. Formy u Ŝytkowania terenu w powiecie radomszcza ńskim

3.5. Demografia

Według Narodowego Spisu Ludno ści przeprowadzonego w 2011 roku liczba ludno ści na terenie powiatu radomszcza ńskiego wynosiła 117 593 osoby. W miastach powiatu (Radomsko, Kamie ńsk, Przedbórz) mieszkały łącznie 55 023 osoby (46,8% ogółu ludno ści), a pozostałe 62 570 osób to mieszka ńcy terenów wiejskich (53,2% ogółu ludno ści).

Według Głównego Urz ędu Statystycznego (stan na dzie ń 31.12.2011 r.) teren powiatu zamieszkiwało 117 266 osób. Liczba mieszka ńców powiatu stopniowo ulega zmniejszeniu - w 2005 roku jego mieszka ńcami były 119 123 osoby. Według prognoz GUS, liczba ludno ści na terenie powiatu radomszcza ńskiego b ędzie si ę w dalszym ci ągu zmniejsza ć: w 2015 prognozowanych jest 114 185 mieszka ńców, a w 2020 roku - 111 189. W 2030 roku powiat radomszcza ński mo Ŝe liczy ć 103 764 osób, a w 2035 - 99 196.

Rysunek 16. Liczba ludno ści powiatu radomszcza ńskiego w latach 1999-2011 (źródło: GUS, 2012) Na terenie powiatu niewielk ą przewag ę stanowi ą kobiety – 59 759 osób (50,9%), przy liczbie męŜ czyzn wynosz ącej 57 507 osób (49,1%). Na 100 m ęŜ czyzn przypadaj ą 104 kobiety.

16

Gęsto ść zaludnienia wynosi średnio 81 osób/km 2 i waha si ę w granicach od 938 osób/km 2 w mie ście Radomsko do 28 osób/1 km 2 w gminie śytno.

Rysunek 17. Liczba mieszka ńców na terenie poszczególnych gmin powiatu radomszcza ńskiego (źródło: GUS, 2012) Społeczno ść powiatu jest stosunkowo młoda. Ludno ść w wieku produkcyjnym stanowi 62,6%, a 18,9% stanowi ludno ść w wieku przedprodukcyjnym. Około 18,5% stanowi ludno ść w wieku poprodukcyjnym.

Średni przyrost naturalny powiatu jest ujemny – w 2011 roku wynosił -3. Ujemne jest tak Ŝe saldo migracji – w 2011 roku wymeldowały si ę 143 osoby wi ęcej, ni Ŝ zameldowały na terenie powiatu. Tabela 3. Dane demograficzne dla powiatu radomszczańskiego (stan na dzie ń 31.12.2011 r.) Gmina Liczba Liczba Liczba Przyrost Saldo mieszka ńców mieszka ńców kobiety/ naturalny migracji /km 2 100 m ęŜ czyzn (promile) (osoby) Dobryszyce 4 389 84 103 5,7 50 Gidle 6 406 55 98 -7,1 -2 Gomunice 6 023 96 105 -0,7 1 Kamie ńsk 6 151 63 100 -2,3 21 Kobiele Wielkie 4 485 43 102 1,6 24 Kodr ąb 4 762 45 104 -1,3 -18 Lgota Wielka 4 365 70 104 1,1 -15 Ładzice 4 899 59 93 -4,7 12 Masłowice 4 290 37 102 -4 -22 Przedbórz 7 473 39 101 -5 -2 Radomsko - miasto 48 133 938 110 -3,4 -142 Radomsko - wiejska 5 639 65 103 -3,7 2 Wielgomłyny 4 826 38 99 -4,4 -2,4 śytno 5 425 28 97 -5,6 -10 Powiat razem 117 266 81 104 -3 -124

17

3.6. Gospodarka

W 2011 roku funkcjonowało na terenie powiatu 8 587 podmiotów gospodarczych, w tym 328 podmiotów stanowiły jednostki sektora publicznego, a pozostałe (8 259) nale Ŝały do sektora prywatnego. Spo śród nich najwi ększ ą cz ęść – 7 050 podmiotów - stanowiły osoby fizyczne prowadz ące działalno ść gospodarcz ą.

W ogólnej liczbie podmiotów najwi ęcej firm działało w handlu i naprawach oraz w przemy śle. W dalszej kolejno ści znaczenie w gospodarce powiatowej maj ą nast ępuj ące działalno ści: budownictwo, transport, ł ączno ść , obsługa nieruchomo ści i firm.

Wi ększo ść podmiotów gospodarczych prowadzi swoj ą działalno ść w trzech o środkach miejskich: Radomsku (miasto), Przedborzu i Radomsko (gmina wiejska).

Rysunek 18. Liczba podmiotów gospodarczych w poszczególnych gminach powiatu radomszcza ńskiego ( źródło: GUS, 2012) Radomsko jest wa Ŝnym o środkiem przemysłu drzewnego i metalowego, znajduje si ę tu najwi ększa w Polsce fabryka mebli gi ętych. Na terenie miasta zlokalizowane s ą równie Ŝ zakłady przemysłu opakowaniowego.

Najwi ększe przedsi ębiorstwa funkcjonuj ące w stolicy powiatu to: Fameg Sp. z o.o., Metalurgia SA, Przedsi ębiorstwo Energetyki Cieplnej Sp. z o.o. w Chrzanowie Zakład w Radomsku, Ball Packing Europe Sp. z o.o., Okr ęgowa Spółdzielnia Mleczarska oraz Indesit Company Polska. Poza Radomskiem najwi ększe firmy to: Zakład Przetwórstwa Rolnego "Danielów" w Danielowie (gmina Kamie ńsk), BAF Gidle (gmina Gidle), firma "Mebin" (gmina Ładzice), Zakład Przetwórstwa Mi ęsnego "Gaik" (gmina Wielgomłyny).

W 1997 r. została utworzona Łódzka Specjalna Strefa Ekonomiczna - Podstrefa Radomsko, która usytuowana jest w przemysłowej cz ęś ci miasta przy drodze krajowej Nr 1 i zajmuje obszar o powierzchni 24,83 ha.

Na terenach wiejskich powiatu, pomimo stale rozwijaj ącego si ę sektora małych i średnich przedsi ębiorstw, głównymi pracodawcami nadal pozostaj ą jednostki sfery publicznej (urz ędy, szkoły,

18 etc.). W sektorze małych i średnich przedsi ębiorstw (MSP) przewa Ŝaj ą zakłady zatrudniaj ące do 5 osób.

Du Ŝą rol ę w gospodarce powiatu pełni rolnictwo. Ogólny wska źnik jako ści rolniczej przestrzeni produkcyjnej charakteryzuj ący całokształt warunków przyrodniczo-glebowych maj ących wpływ na wielko ść produkcji rolnej wynosi dla powiatu 62,4 pkt. i jest on ni Ŝszy od średniej krajowej, który wynosi 66,6 pkt. Gminy maj ące najlepsze warunki do produkcji rolnej to:

• miasto Radomsko – 67,8 pkt., • Masłowice – 61,7 pkt., • Lgota Wielka – 61,5 pkt.

Rysunek 19. Podstrefa Radomsko - Łódzka Specjalna Strefa Ekonomiczna (źródło: Program Ochrony Powietrza dla powiatu radomszcza ńskiego, EKOMETRIA Gda ńsk)

3.7. Turystyka i rekreacja

Powiat radomszcza ński nie jest zaliczany do miejsc o najwy Ŝszej atrakcyjno ści turystycznej, jednak jest tu wiele obiektów wartych zwiedzenia oraz miejsc zasługuj ących na zainteresowanie ze strony turystów.

Atutem powiatu jest urozmaicony krajobraz, w tym s ąsiedztwo Przedborskiego Parku Krajobrazowego, Rezerwatu Cisów, liczne kompleksy le śne, rzeki i zabytki

Na terenie powiatu znajduj ą si ę liczne szlaki turystyczne, ście Ŝki edukacyjno-dydaktyczne, tereny przeznaczone pod turystyk ę piesz ą i rowerow ą.

Na terenie powiatu znajduje sie tak Ŝe trasa narciarska utworzona na zwałowisku kopalnianym – „Góra Kamie ńsk”. Jest to najwy Ŝszy sztuczny obiekt tego typu w Europie.

Baza noclegowa i gastronomiczna nie jest dobrze rozwini ęta - według GUS, w 2011 roku funkcjonowało tu 10 obiektów zbiorowego zakwaterowania (w tym 3 hotele, 1 motel, 2 szkolne

19 schroniska młodzie Ŝowe, 1 o środek szkoleniowo - wypoczynkowy i 3 inne obiekty) dysponuj ących łącznie 333 miejscami noclegowymi. W 2011 roku z noclegów na terenie powiatu skorzystało 17 405 osób - udzielono 36 165 noclegów. W śród nich znajdowało si ę 2 198 turystów zagranicznych, którym udzielono 4 354 noclegów.

3.8. Infrastruktura techniczna

Pobór i rozprowadzanie wody

Według Głównego Urz ędu Statystycznego długo ść czynnej sieci wodoci ągowej rozdzielczej na terenie powiatu wynosiła (według stanu na dzie ń 31 grudnia 2011 r.) 1 360,2 km. Liczba poł ącze ń prowadz ących do budynków mieszkalnych i zbiorowego zamieszkania wynosiła na koniec 2011 roku 25 763 sztuk. Ludno ść korzystaj ąca z sieci wodoci ągowej oszacowano na 103 175 osób (88,3% mieszka ńców powiatu), w tym w miastach - 52 821 osób (96,4%), a na terenach wiejskich - 50 354 osoby (81,2%).

Gospodarstwom domowym dostarczono 3 505 dam 3 wody. Na terenie powiatu funkcjonowało 18 przedsi ębiorstw świadcz ących usługi w dostawie wody. Zu Ŝycie wody na jednego mieszka ńca wyniosło 29,8 m3/rok, a na jednego korzystaj ącego z sieci wodoci ągowej - 33,8 m3/rok.

Zu Ŝycie wody na potrzeby przemysłu wynosiło (według GUS) 575 dam 3, w tym pobór wód podziemnych - 629 dam 3. Tabela 4. Dane statystyczne dotycz ące gospodarki wodnej na terenie poszczególnych gmin powiatu radomszcza ńskiego ( źródło: GUS 2012) Gmina Długo ść sieci Liczba Ludno ść Woda Zu Ŝycie wody wodoci ągowej poł ącze ń sieci korzystaj ąca z dostarczona na 1 (km) wodoci ągowej sieci gospodarstwom korzystaj ącego do budynków wodoci ągowej domowym (m3/rok) osoba % (dam 3) Dobryszyce 80,5 1 269 4 028 94,7 193,2 57,0 Gidle 82,8 1 418 3 278 51,2 96,8 28,1 Gomunice 84,7 1 640 5 506 92,2 187,6 32,0 Kamie ńsk 82,6 1 885 5 847 96,3 161,6 26,6 Kobiele Wielkie 75,5 1 100 3 542 80,1 174 49,2 Kodr ąb 121,5 1 396 3 946 83,1 131 31,9 Lgota Wielka 93,0 1 124 4 181 94,9 140,4 33,1 Ładzice 75,6 1 455 4 381 89,4 200,7 44,9 Masłowice 82,5 1 050 2 678 62,9 84 31,4 Przedbórz 114,0 1 955 6 068 81,9 196,8 31,9 Radomsko miasto 149,7 6 891 46 426 96,3 1525,7 33,1 Radomsko wiejska 76,8 1 660 4 912 88,6 162,9 31,2 Wielgomłyny 97,1 1 003 4 660 98,4 130,8 24,7 śytno 143,9 1 917 3 722 68,0 119,5 32,2 Powiat razem 1360,2 25763 103175 88,3 3505 33,8

20

Rysunek 20. Uj ęcia wody na terenie powiatu radomszcza ńskiego (źródło: PIG-PIB, http://emgsp.pgi.gov.pl/emgsp) Odprowadzanie i oczyszczanie ścieków

W roku 2011 roku długo ść czynnej sieci kanalizacyjnej na terenie powiatu wynosiła 302,6 km. Liczba poł ącze ń sieci kanalizacyjnej prowadz ących do budynków mieszkalnych wynosiła 8 439 sztuk. Sieci ą kanalizacyjn ą odprowadzono 2 719 dam 3 ścieków. Ludno ść korzystaj ącą z sieci kanalizacyjnej oszacowano na 53 004 osoby (45,4%), w tym 42 198 osób w miastach, a na terenach wiejskich - 10 806 osób.

Na terenie powiatu zlokalizowanych było 13 oczyszczalni ścieków. W śród nich s ą 2 obiekty z podwy Ŝszonym usuwaniem biogenów.

Ludno ść obsługiwana przez oczyszczalnie ścieków wynosiła w 2011 roku 60 263 osoby (51,8%), jednak na terenach wiejskich było to jedynie 14 260 osób (23,1%).

W 2011 roku sieci ą kanalizacyjn ą odprowadzono i nast ępnie oczyszczono 2 719 dam 3 ścieków komunalnych. Na terenie powiatu funkcjonuje 19 przedsi ębiorstw świadcz ących usługi w odprowadzania ścieków.

Ilo ść ścieków oczyszczona w dwóch przemysłowych oczyszczalniach wynosiła w 2011 roku 250 dam 3, w tym 148 dam 3 w oczyszczalniach chemicznych.

21

Tabela 5. Dane statystyczne dotycz ące gospodarki ściekowej na terenie poszczególnych gmin powiatu radomszcza ńskiego ( źródło: GUS 2012) Gmina Długo ść sieci Liczba poł ącze ń Ludno ść Ścieki kanalizacyjnej(km) sieci korzystaj ąca z odprowadzone kanalizacyjnej do sieci sieci ą budynków kanalizacyjnej kanalizacyjn ą osoba % (dam 3) Dobryszyce 18,3 324 1 012 23,8 56 Gidle 15,2 579 1 394 21,8 63 Gomunice 10,8 327 1 593 26,7 67 Kamie ńsk 26,7 969 2 940 48,4 148 Kobiele Wlk. 3,2 82 260 5,9 16 Kodr ąb 16,9 253 854 18,0 19 Lgota Wlk. 41,5 669 1 986 45,1 107 Ładzice 12,6 305 1 004 20,5 50 Masłowice 0,6 12 36 0,8 8 Przedbórz 11,1 358 2 103 28,4 66 Radomsko miasto 106,6 3 810 37 873 78,5 2 036 Radomsko wiejska 22,7 434 1 112 20,1 45 Wielgomłyny 9,0 108 299 6,3 16 śytno 7,4 209 538 9,8 22 Powiat razem 302,6 8 439 53 004 45,4 2 719

Rysunek 21. Oczyszczalnie ścieków na terenie powiatu radomszcza ńskiego (źródło: Program ochrony środowiska dla województwa łódzkiego 2012)

22

Tabela 6. Wykaz oczyszczalni ścieków na terenie powiatu radomszcza ńskiego, odprowadzaj ących powy Ŝej 0,03 hm3 ścieków na rok do zlewni rzek: Pilicy i Warty (źródło: WIO Ś, ankietyzacja gmin) Lp. Obiekt Gmina hm 3/rok Rodzaj oczyszczania 1. Zakład Wodno-Kanalizacyjny Przedbórz 0,163 mechaniczno-biologiczne w Przedborzu 2. Zakład Przetwórstwa Mi ęsnego „Gaik” Wielgomłyny 0,044 mechaniczno-biologiczne Niedo śpielin 3. Zakłady Mi ęsne BRAT-POL Wielgomłyny 0,075 mechaniczno-biologiczne Sp. z o.o. Wólka Wło ścia ńska 4. Przedsi ębiorstwo Gospodarki Radomsko 4,57 mechaniczno-biologiczne Komunalnej w Radomsku 5. Samorz ądowy Zakład Gospodarki Kamie ńsk 0,204 mechaniczno-biologiczne Komunalnej i Mieszkaniowej w Kamie ńsku 6. Urz ąd Gminy Lgota Wielka Lgota Wielka 0,113 mechaniczno-biologiczne 7. Zakład Gospodarki Komunalnej Gomunice 0,079 mechaniczno-biologiczne i Mieszkaniowej w Gomunicach 8. Urz ąd Gminy Gidle Gidle 0,088 mechaniczno-biologiczne 9. Zakład Gospodarki Komunalnej Kodr ąb 0,054 mechaniczno-biologiczne w Kodr ębiu 10. A.S.A Eko-Radomsko Radomsko 0,103 mechaniczno-biologiczne Sp. z o.o. w Radomsku 11. Urz ąd Gminy Ładzice Ładzice 0,063 mechaniczno-biologiczne 12. Urz ąd Gminy Dobryszyce Dobryszyce 0,051 mechaniczno-biologiczne

Komunikacja i transport

Dost ępno ść komunikacyjn ą powiatu zapewnia przebiegaj ąca przez jego teren trasa szybkiego ruchu Warszawa – Katowice, szlaki drogowe: wschód – zachód Wrocław - Kielce) i północ – południe (Cieszyn – Łód ź – Gda ńsk), która stanie si ę cz ęś ci ą budowanej autostrady oraz linia kolejowa łącz ąca Warszaw ę z Wiedniem.

Układ dróg w powiecie tworz ą:

• drogi krajowe: - Nr 1 (E75) - o całkowitej długo ści 438 km, ł ączy północ kraju (Gda ńsk) z południem (Cieszyn), prowadzi wi ększo ść ruchu tranzytowego przez teren powiatu, - Nr 42 (koncentruje ruch drogowy w kierunku wschód - zachód), o ł ącznej długo ści 275 km, biegnie przez województwa: świ ętokrzyskie, łódzkie, śląskie i opolskie. - Nr 91 (biegnie równolegle do drogi krajowej Nr 1), łączy Głuchów z Cz ęstochow ą. • drogi wojewódzkie: - Nr 484 - o długo ści ok.45km, ł ączy drog ę wojewódzk ą Nr 483 z drog ą krajow ą Nr 91 w Kamie ńsku, - Nr 742 - o długo ści 89 km, - Nr 784 - o długo ści 31km, biegnie z Radomska do Świ ętej Anny, - Nr 785 o długo ści 33 km, ł ączy Ci ęŜ kowice z Włoszczow ą. • drogi powiatowe (42 drogi), • drogi gminne.

23

Rysunek 22. Poł ączenia komunikacyjne - drogowe - na terenie powiatu (źródło: http://www.radomszczanski.pl) Przez teren powiatu przebiega linia kolejowa ł ącz ąca Warszaw ę z Katowicami i dalej z Wiedniem. Na terenie powiatu znajduj ą si ę dwie stacje kolejowe (w Radomsku i Gomunicach) oraz cztery przystanki kolejowe (Bobry, Dobryszyce, Gorz ędów, Kamie ńsk). Poza Radomskiem, na pozostałych stacjach w powiecie zatrzymuj ą si ę tylko poci ągi osobowe. Długo ść torów na terenie powiatu wynosi około 27 km.

Rysunek 23. Stacja kolejowa w Radomsku ( źródło: pl.wikipedia.pl)

24

Rysunek 24. Linia kolejowa Warszawa - Wiede ń (foto: Sławomir Ciupi ński, źródło: Urz ąd Miejski w Kamie ńsku)

Gospodarka cieplna

Tereny wiejskie powiatu nie posiadają zorganizowanego, centralnego systemu cieplnego, co wynika przede wszystkim z ekstensywnej zabudowy o charakterze jednorodzinnym lub zagrodowym. Budynki ogrzewane s ą przez indywidualne źródła ciepła (piece domowe) jak i przez lokalne małe kotłownie. W 2011 roku zinwentaryzowano 30 takich obiektów. Kotłownie znajduj ą si ę przewa Ŝnie w obiektach u Ŝyteczno ści publicznej lub zakładach produkcyjnych.

Głównym no śnikiem energii dla zabudowy zagrodowej i indywidualnej jest w ęgiel i drewno. Niewielka cz ęść gospodarstw ogrzewanych jest gazem i paliwem płynnym (olej opałowy).

Łączna kubatura budynków mieszkalnych, u Ŝyteczno ści publicznej i handlowych przył ączonych do sieci ciepłowniczej i ogrzewanych centralnie wynosi 3 583,1 m3.

Długo ść centralnej sieci cieplnej przesyłowej (sie ć centralnej ciepłowni i sieci niskoparametrowe) wynosi 25,4 k m.

W 2011 roku na terenie powiatu było 2 196 odbiorców (gospodarstw domowych) ogrzewaj ących mieszkania gazem.

Zaopatrzenie w gaz

Długo ść czynnej sieci gazowej na terenie powiatu wynosi 142 745 m. System składa si ę z:

• sieci rozdzielczych o długo ści 111 898 m, • sieci przesyłowych o długo ści 30 847 m.

Liczba przył ączy do budynków mieszkalnych i niemieszkalnych wynosiła (według stanu na dzie ń 31 grudnia 2011 r.) 2 390 sztuk. Ludno ść korzystaj ąca z sieci gazowej szacowana była w 2011 r. na 27 483 osoby - 23,5% (z czego jedynie 4,0% na terenach wiejskich). Odbiorcami gazu z sieci było 10 303 gospodarstw domowych.

25

Tabela 7. Dane statystyczne dotycz ące sieci gazowej na terenie poszczególnych gmin powiatu radomszcza ńskiego ( źródło: GUS 2012) Gmina Długo ść sieci Liczba poł ącze ń sieci Ludno ść korzystaj ąca z sieci gazowej gazowej do budynków gazowej (km) osoba % gospodarstwa domowe Dobryszyce 2,773 2 0 0 0 Gidle 2,675 0 0 0 0 Gomunice 25,677 346 1 451 24,3 520 Kamie ńsk 24,855 243 705 11,6 262 Kobiele Wlk. 1,836 31 111 2,5 34 Kodr ąb 0 0 0 0 0 Lgota Wlk. 0 0 0 0 0 Ładzice 0 0 0 0 0 Masłowice 0 0 0 0 0 Przedbórz 0 0 0 0 0 Radomsko miasto 64,004 1 404 24 322 50,4 9 205 Radomsko wiejska 20,925 364 894 16,1 282 Wielgomłyny 0 0 0 0 0 śytno 0 0 0 0 0 Powiat razem 142,745 2 390 27 483 23,5 10 303

Zu Ŝycie gazu wyniosło w 2011 roku 4 031,2 tys.m 3, w tym na ogrzewanie mieszka ń - 2 843,2 tys. m 3. Zu Ŝycie gazu na jednego mieszka ńca wynosiło 34,4 m3/rok, a na jednego korzystaj ącego (gospodarstwo domowe) - 146,7 m3.

26

4. Działania strategiczne w zakresie ochrony środowiska

Zagadnienia zwi ązane z ochron ą środowiska s ą od wielu lat nieodł ącznym elementem procesów rozwojowych powiatu. Poni Ŝsze cele, priorytety, kierunki działa ń i zadania stanowi ą w znacznej mierze kontynuacj ę i rozwini ęcie dotychczasowych kierunków działa ń realizowanych na terenie powiatu radomszcza ńskiego w latach ubiegłych, jak równie Ŝ zapisanych w innych dokumentach strategicznego zarz ądzania.

Cele i zadania odnosz ą si ę do ró Ŝnych dziedzin środowiska i zgodnie z układem Polityki ekologicznej pa ństwa w latach 2009 – 2012 z perspektyw ą do roku 2016 przedstawiono je w trzech rozdziałach:

• ochrona zasobów naturalnych, • poprawa stanu środowiska i zapewnienie bezpiecze ństwa ekologicznego, • kierunki działa ń systemowych.

Przedstawione poni Ŝej cele i kierunki działa ń b ędą obowi ązywa ć w perspektywie krótkoterminowej - czteroletniej (lata 2013 – 2016) oraz w perspektywie długoterminowej (lata 2017-2020).

4.1. Cel nadrz ędny Programu ochrony środowiska

Nadrz ędny cel Programu ochrony środowiska dla powiatu radomszcza ńskiego sformułowano nast ępuj ąco:

Zwi ększenie atrakcyjno ści powiatu poprzez popraw ę środowiska przyrodniczego i rozwój infrastruktury technicznej Cel ten jest zbie Ŝny z celem strategicznym wyznaczonym w strategii powiatu oraz innych dokumentach planistycznych.

4.2. Priorytety ekologiczne

Kompleksowo ść zagadnie ń ochrony środowiska, a tak Ŝe zakres przeobra Ŝeń na terenie powiatu radomszcza ńskiego wymusiła wyznaczenie celów długo i krótkoterminowych, a tak Ŝe przyj ęcie zada ń z zakresu wielu sektorów ochrony środowiska. Spo śród nich dokonano wyboru najistotniejszych zagadnie ń, których rozwi ązanie przyczyni si ę w najbli Ŝszej przyszło ści do poprawy stanu środowiska.

Wyboru priorytetów ekologicznych dokonano w oparciu o diagnoz ę stanu poszczególnych komponentów środowiska na terenie powiatu, uwarunkowania zewn ętrzne (obowi ązuj ące akty prawne) i wewn ętrzne, a tak Ŝe inne wymagania w zakresie jako ści środowiska.

Wybór priorytetowych przedsi ęwzi ęć ekologicznych na terenie powiatu radomszcza ńskiego na lata 2013 -2020 przeprowadzono przy zastosowaniu nast ępuj ących kryteriów organizacyjnych i środowiskowych.

Kryteria o charakterze organizacyjnym:

• spełnienie wymogów zrównowa Ŝonego rozwoju, • konieczno ść realizacji przedsi ęwzi ęcia ze wzgl ędów prawnych lub wymogów dokumentów wy Ŝszego rz ędu, • wymiar przedsi ęwzi ęcia (preferowany ponadlokalny).

27

Kryteria o charakterze środowiskowym:

• zgodno ść z celami i priorytetami ekologicznymi okre ślonymi w Polityce ekologicznej pa ństwa, • zgodno ść z mi ędzynarodowymi zobowi ązaniami Polski w zakresie ochrony środowiska, • zgodno ść z celami ekologicznymi i zasadniczymi kierunkami zada ń wynikaj ących z dokumentów strategicznych powiatu i dokumentów wy Ŝszego rz ędu, • skala dysproporcji pomi ędzy aktualnym i prognozowanym stanem środowiska na terenie powiatu a stanem oczekiwanym, • mo Ŝliwo ść likwidacji lub ograniczenia najpowa Ŝniejszych zagro Ŝeń dla środowiska i zdrowia ludzi.

Kieruj ąc si ę podanymi powy Ŝej kryteriami, wyznaczono nast ępuj ące zadania priorytetowe dla powiatu radomszcza ńskiego z zakresu ochrony środowiska:

Priorytet 1 Poprawa jako ści wód powierzchniowych i podziemnych

Priorytet 2 Poprawa jako ści powietrza atmosferycznego

Priorytet 3 Ograniczenie uci ąŜ liwo ści hałasu komunikacyjnego

Priorytet 4 Rozbudowa i modernizacja infrastruktury technicznej ochrony środowiska

Priorytet 5 Podniesienie świadomo ści ekologicznej społecze ństwa powiatu

28

5. Ochrona dziedzictwa przyrodniczego i racjonalne u Ŝytkowanie zasobów przyrody

5.1. Ochrona przyrody i krajobrazu

5.1.1. Stan wyj ściowy

Pod wzgl ędem podziału geobotanicznego (Matuszkiewicz 2007) powiat radomszcza ński poło Ŝony jest w: • Dziale Wy Ŝyn Południowopolskich (C), • Krainie Wysoczyzny Łódzko-Wielu ńskiej (C1), • Krainie Wy Ŝyn Środkowomałopolskich (C2).

Na terytorium powiatu wyst ępuj ą ró Ŝne typy ekosystemów odmiennych pod wzgl ędem przyrodniczym i krajobrazowym. S ą to zarówno ekosystemy naturalne, jak i półnaturalne, przy czym do najwa Ŝniejszych zalicza si ę:

• zwarte kompleksy le śne, • siedliska drzewiaste i krzewiaste wokół zbiorników wodnych, • ro ślinno ść siedlisk ł ąkowych, w tym zespoły ro ślinno ści ł ąk wilgotnych, • trawiast ą ro ślinno ść pastwisk, • zbli Ŝone do naturalnych siedliska ro ślinno ści przywodnej i bagiennej, • alejowe nasadzenia przydro Ŝne i k ępy zieleni śródpolnej, • zespoły komponowanej ro ślinno ści wysokiej parków i cmentarzy, • zespoły ro ślinne w obr ębie zabudowy i na obrze Ŝach terenów rolnych oraz w strefach przydro Ŝnych, • kępowe formacje drzewiaste i krzewiaste towarzysz ące zabudowie lub stanowi ące skupienia śródpolne, • ro śliny kultur rolniczych z charakterystycznym składem gatunkowym, • ro ślinno ść ruderaln ą, wyst ępuj ącą w miejscach o intensywnej zabudowie.

Najcenniejsze obiekty i obszary przyrodnicze powiatu radomszcza ńskiego zostały obj ęte ochron ą prawn ą. Zajmuj ą one ł ączn ą powierzchni ę 19 922,7 ha, co stanowi 13,8% obszaru powiatu. Ochron ą obj ęto: Tabela 8. Formy ochrony przyrody na terenie powiatu radomszcza ńskiego Forma ochrony Ilo ść Powierzchnia ogólna w ha % powierzchni powiatu Rezerwaty przyrody 6 789,2 0,5 Obszary chronionego krajobrazu 3 13973,7 9,7 Parki krajobrazowe 1 5710,0 3,9 UŜytki ekologiczne 130 145,4 0,1 Zespoły przyrodniczo - 1 3,9 0,003 krajobrazowe Pomniki przyrody (szt.) 287 - - 7 Natura 2000: Specjalne Obszary Ochrony - - Obszar Specjalnej Ochrony

29

Źródło: Starostwo Powiatowe w Radomsku

Rysunek 25. Rejon powiatu radomszcza ńskiego na mapie potencjalnej ro ślinno ści naturalnej (według: Matuszkiewicz W., IGiPZ PAN Warszawa źródło: http://www.igipz.pan.pl)

30

Rysunek 26. Obszary prawnie chronione na terenie powiatu radomszcza ńskiego (źródło: Program ochrony środowiska dla województwa łódzkiego 2012)

Rezerwaty przyrody

Rezerwat przyrody obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a tak Ŝe siedliska ro ślin, siedliska zwierz ąt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieo Ŝywionej, wyró Ŝniaj ące si ę szczególnymi warto ściami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi. Rezerwat ustanawiany jest na mocy zarz ądzenia regionalnego dyrektora ochrony środowiska.

Na terenie powiatu radomszcza ńskiego znajduj ą si ę nast ępuj ące rezerwaty przyrody:

"Czarna Rózga"- florystyczny i le śny rezerwat poło Ŝony w gminie Przedbórz, po wschodniej stronie Pasma Przedborsko - Małogoskiego, w pobli Ŝu miejscowo ści śele źnica. Rezerwat zajmuje powierzchni ę 185,6 ha, w tym 181,31 ha lasów i 4,29 ha terenów bezle śnych. Został utworzony w 1996 r. w granicach Przedborskiego Parku Krajobrazowego (M.P. z 1996 r. Nr 75, poz.677) w celu zachowania ze wzgl ędów naukowych i dydaktycznych naturalnych ekostystemów wilgotnych lasów li ściastych z licznymi drzewami pomnikowymi oraz gatunkami rzadkich chronionych ro ślin zielnych. Znajduje si ę tu mozaika naturalnych zespołów le śnych: olsów, ł ęgów, gr ądów, boru jodłowego i sosnowego bagiennego z kilkunastoma okazami starych d ębów i buków. Rezerwat posiada plan ochrony (Zarz ądzenie Nr 24/2011 Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Łodzi z dnia 31 marca 2011 r. w sprawie ustanowienia planu ochrony dla rezerwatu przyrody "Czarna Rózga").

31

Rysunek 27. Rezerwat "Czarna Rózga" ( źródło: http://www.przyroda.lodzkie.pl)

„D ębowiec” - rezerwat florystyczny i le śny w s ąsiedztwie miejscowo ści Silniczka (gmina śytno), utworzony w 1965 r. (Zarz ądzenie Ministra Le śnictwa i Przemysłu Drzewnego z 20 pa ździernika 1965 r. - M.P. z 1965 r. Nr 63 poz. 352). Powierzchnia rezerwatu wynosi 47 ha. Rezerwat utworzono w celu zachowania ze wzgl ędów naukowych i dydaktycznych naturalnego fragmentu gr ądu z lip ą szerokolistn ą na kra ńcach zasi ęgu i ł ęgu wi ązowo-jesionowego z rzadkimi ro ślinami zielnymi. Rezerwat ma sporz ądzony plan ochrony, przyj ęty rozporz ądzeniem Nr 53/2007 Wojewody Łódzkiego z dnia 28 listopada 2007 r.

Rysunek 28. Rezerwat "D ębowiec" ( źródło: www.zytno.pl)

„Góra Chełmo” - rezerwat krajobrazowy i przyrody nieo Ŝywionej utworzony w 1967 r. w miejscowo ści Chełmo w gminie Masłowice. Został powołany Zarz ądzeniem Ministra Le śnictwa i Przemysłu Drzewnego z 23 listopada 1967 r. (M.P. z 1967 r. Nr 67, poz. 330). Jego powierzchnia to 41,44 ha. Rezerwat obejmuje szczyt i fragmenty zboczy Góry Chełmo (323 m n.p.m.) - jednego z najwy Ŝszych wzniesie ń województwa łódzkiego. Rezerwat utworzono w celu zachowania ze wzgl ędów naukowych, dydaktycznych i krajobrazowych wzgórza poro śni ętego lasem mieszanym, zbudowanego z piaskowców albskich, dolnokredowych, b ędącego osta ńcem denudacyjnym, oraz znajduj ącego si ę na nim grodziska z X wieku, z czterema pier ścieniami wałów (były to prawdopodobnie umocnienia obronne albo miejsce kultu). Rezerwat ten jest jednym z nielicznych miejsc w Polsce, gdzie mo Ŝna odnale źć stary drzewostan klonowo - jaworowy. Plan ochrony rezerwatu jest w trakcie konsultacji.

32

Rysunek 29. Widok na Gór ę Chełmo ( źródło: panoramio.com) "Jasie ń" - rezerwat florystyczny i le śny o powierzchni 14,5 ha, poło Ŝony na południe od miejscowo ści Jasie ń, w gminie Kobiele Wielkie. Powołany w 1958 roku Zarz ądzeniem Nr 342 Ministra Le śnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 16 pa ździernika 1958 r. (M.P. z 1958 r. Nr 92, poz. 509) w celu ochrony naturalnego siedliska cisa pospolitego. Najwi ęcej drzew posiada obwód 41-63 cm, ale równie Ŝ rosn ą tam cisy o obwodzie 95 cm, co wskazuje na wiek około 150 lat. Drzewa rozmieszczone s ą bardzo nierównomiernie - miejscami rosn ą gromadnie, tworz ąc niewielkie skupienia, w innych miejscach wyst ępuj ą pojedynczo. Najwi ększy okaz cisa ma wysoko ść 7 m i obwód pnia 37 cm. Oprócz cisa rosn ą tam drzewa typowe dla lasów bagiennych lub okresowo zalewanych. Plan ochrony rezerwatu jest w trakcie konsultacji.

Rysunek 30. Rezerwat "Jasie ń" ( źródło: www.npt.up-poznan.net)

"Kobiele Wielkie" – florystyczny i le śny rezerwat utworzony w 1960 roku w gminie Kobiele Wielkie, na wschód od Radomska, Zarz ądzeniem Ministra Le śnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 01.02.1960 r. (M.P. z 1960 r. Nr 32, poz. 156). Zajmuje powierzchni ę 63,87 ha. Rezerwat utworzono w celu zachowania, ze wzgl ędów naukowych i dydaktycznych, fragmentu naturalnego lasu sosnowo- dębowo-jodłowego (jedlina świ ętokrzyska z elementami flory górskiej). Plan ochrony rezerwatu jest w trakcie konsultacji.

33

"Piskorzeniec" - rezerwat torfowiskowy o powierzchni 409 ha, utworzony w 1990 roku Zarz ądzeniem nr 402 Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Le śnictwa z dnia 26 listopada 1990 roku (M.P.Nr 48, poz. 442). Poło Ŝony jest na południe od wsi Piskorzeniec w gminie Przedbórz. Ochron ą obj ęte s ą tu ekosystemy bagiennych lasów i torfowisk, staw "Du Ŝy", na którym prowadzona jest gospodarka rybacka, i zaro śni ęty szuwarami staw "Bolesław". Wokół całego torfowiska ro śnie bór bagienny. Wyst ępuje tu kilkana ście zespołów turzycowych i szuwarowych. Wyst ępuje tu tak Ŝe znajduj ąca si ę pod całkowit ą ochron ą wierzba borówkolistna, relikt na torfowisku i gatunek bardzo rzadki w Polsce. W rezerwacie Ŝyj ą dziki, sarny, łosie, a tak Ŝe wiele gatunków ptaków oraz bardzo licznie reprezentowane bobry. Rezerwat ma sporz ądzony plan ochrony, przyj ęty Zarz ądzeniem Nr 23/2011 Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Łodzi z dnia 31 marca 2011 r. w sprawie ustanowienia planu ochrony dla rezerwatu przyrody "Piskorzeniec".

Rysunek 31. Rezerwat "Piskorzeniec" źródło: http://www.lodz.lasy.gov.pl/web

Obszary chronionego krajobrazu

Obszar chronionego krajobrazu obejmuje tereny chronione ze wzgl ędu na wyró Ŝniaj ący si ę krajobraz o zró Ŝnicowanych ekosystemach, warto ściowe ze wzgl ędu na mo Ŝliwo ść zaspokajania potrzeb zwi ązanych z turystyk ą i wypoczynkiem lub pełnion ą funkcj ą korytarzy ekologicznych. Wyznaczenie obszaru chronionego krajobrazu nast ępuje w drodze uchwały sejmiku województwa. Obszary chronionego krajobrazu s ą bardzo słab ą form ą ochrony przyrody, o niewielkich rygorach ochronno ści. Przeznaczone są głównie na rekreacj ę, a działalno ść gospodarcza podlega tylko niewielkim ograniczeniom (np. zakaz wznoszenia obiektów szkodliwych dla środowiska i niszczenia środowiska naturalnego).

Na terenie powiatu radomszcza ńskiego znajduj ą si ę nast ępuj ące obszary chronionego krajobrazu:

Przedborski Obszar Chronionego Krajobrazu - utworzony 9 lipca 2002 r. Rozporz ądzeniem Nr 9/2002 Wojewody Łódzkiego z dnia 9 lipca 2002 r. w sprawie wyznaczenia Przedborskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu (Dz. Urz. Woj. Łódzkiego Nr 175, poz. 2481). Znajduje si ę na terenie gmin: Kobiele Wielkie, Masłowice, Przedbórz, Wielgomłyny i śytno. Obszar ten ma z zało Ŝenia pełni ć rol ę ochronn ą wobec Przedborskiego Parku Krajobrazowego, jako Ŝe powstał z jego otuliny. Na obszar składaj ą si ę dwa niepoł ączone ze sob ą fragmenty. Charakteryzuje si ę krajobrazem rolniczym i w niewielkim stopniu obejmuje ekosystemy le śne. Według ostatniej zmiany uchwalonej przez Sejmik Województwa Łódzkiego w 2012 roku obszar ma obecnie powierzchni ę 5 415 ha.

Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Widawki - utworzony 4 grudnia 2007 r. Rozporz ądzeniem Nr 59/2007 Wojewody Łódzkiego z dnia 4 grudnia 2007 r. w sprawie wyznaczenia Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Widawki (Dz. Urz. Woj. Łódzkiego Nr 374, poz. 3324),

34 ze zmianami. Aktualny akt prawny to: Uchwała nr XIV /237/11 Sejmiku Województwa Łódzkiego z dnia 30 sierpnia 2011 w sprawie Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Widawki (Dz. Urz. W. Ł. nr 311, poz. 3134, z dn. 27.10.2011 r.). Na terenie powiatu radomszcza ńskiego znajduje si ę na terenie gmin: Dobryszyce, Gomunice, Kamie ńsk, Kodrąb, Kobiele Wielkie, Masłowice i Wielgomłyny. Utworzony ze wzgl ędu na ochron ę doliny rzeki Widawki z warto ściowymi siedliskami i zbiorowiskami ro ślinnymi, ochron ę koryta rzeki Widawki stanowi ącej na znacznej przestrzeni naturalny ciek wodny, korytarz ekologiczny ł ącz ący dolin ę Warty z dolin ą Pilicy. S ą to tereny cenne przyrodniczo, o znacznym zalesieniu, z licznymi zbiornikami wodnymi.

Obecna powierzchnia obszaru wynosi 41 390 ha.

Rysunek 32. Dolina Widawki (foto: Adam Kociniak, źródło: Urz ąd Miejski w Kamie ńsku) Pilicza ński Obszar Chronionego Krajobrazu - utworzony 24 marca 2009 r. Rozporz ądzeniem Nr 8/2009 Wojewody Łódzkiego z dnia 24 marca 2009 r. w sprawie wyznaczenia Pilicza ńskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu (Dz. Urz. Woj. Łódzkiego Nr 75, poz. 712), ze zmianami. Na terenie powiatu radomszcza ńskiego obejmuje gminy: Przedbórz, Kobiele Wielkie, Masłowice, Wielgomłyny i śytno. Tereny chronione są ze wzgl ędu na wyró Ŝniaj ący si ę krajobraz o zró Ŝnicowanych ekosystemach, warto ściowe ze wzgl ędu na mo Ŝliwo ść zaspokajania potrzeb zwi ązanych z turystyk ą i wypoczynkiem, a tak Ŝe pełnion ą funkcj ę korytarzy ekologicznych. Obecna powierzchnia wynosi 43 790 ha. Na obszar oprócz cz ęś ci zasadniczej składaj ą si ę jeszcze dwa niewielkie niepoł ączone fragmenty.

Park krajobrazowy

Parki krajobrazowe obejmuj ą obszary chroniony ze wzgl ędu na warto ści przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania, popularyzacji tych warto ści w warunkach zrównowaŜonego rozwoju. Celem istnienia parku, oprócz ochrony przyrody, jest równie Ŝ organizacja na jego terenie działalno ści edukacyjnej, turystycznej oraz rekreacyjnej, m.in. poprzez racjonalne udost ępnianie obszarów parku dla społecze ństwa.

Na terenie powiatu radomszcza ńskiego znajduje sie jeden park krajobrazowy.

Przedborski Park Krajobrazowy - został powołany w 1988 roku Rozporz ądzeniem Nr 4/98 Wojewody Piotrkowskiego z dnia 30 czerwca 1998 r. w sprawie utworzenia Przedborskiego Parku Krajobrazowego (Dz. Urz. Woj. Piotrkowskiego Nr 11, poz. 128) oraz Rozporz ądzeniem Nr 9/2002 Wojewody Łódzkiego z dnia 9 lipca 2002 r. w sprawie okre ślenia granic Przedborskiego Parku Krajobrazowego i ustanowienia planu ochrony Przedborskiego Parku Krajobrazowego

35 w województwie łódzkim oraz wyznaczenia Przedborskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu (Dz. Urz. Woj. Łódzkiego Nr 175, poz. 2481). Powierzchnia Parku wynosi 16 640 ha, w tym na terenie powiatu radomszcza ńskiego - 7 385 ha. Le Ŝy on na pograniczu województw: łódzkiego, radomszcza ńskiego (w gminach: Przedbórz, Masłowice, Wielgomłyny, śytno) i świ ętokrzyskiego. Obejmuje tereny byłej Puszczy Pilicka - torfowiska, podmokłe ł ęgi, olsy bagienne, gr ądy, wiekowe dąbrowy i buczyny, bory sosnowe, ł ąki, wrzosowiska, murawy kserotermiczne oraz starorzecza Pilicy. Krajobraz Przedborskiego Parku Krajobrazowego stanowi mozaik ę struktur wy Ŝynnych i nizinnych, gdzie doliny rzeczne przeplataj ą si ę z obszarami pól, ł ąk i lasów, ponad którymi wznosz ą si ę łagodne wzgórza. W Parku wyst ępuj ą liczne gatunki ro ślin podlegaj ących ochronie całkowitej oraz ochronie cz ęś ciowej.

Rysunek 33. Logo Przedborskiego Parku Krajobrazowego Na terenie Parku ustanowiono rezerwaty przyrody, u Ŝytki ekologiczne, pomniki przyrody i zabytkowe parki. Przedborski Park Krajobrazowy posiada plan ochrony.

Rysunek 34. Przedborski Park Krajobrazowy ( źródło: http://www.znpk.com.pl)

Ponadto, północne kra ńce gminy Przedbórz le Ŝą w obr ębie otuliny Sulejowskiego Parku Krajobrazowego . Został on utworzony w celu ochrony szczególnych warto ści przyrodniczych, krajobrazowych i historyczno-kulturowych środkowego odcinka Pilicy (pomi ędzy Przedborzem a Sulejowem i terenów wokół Zalewu Sulejowskiego).

36

Zespół przyrodniczo-krajobrazowy

Zespół przyrodniczo-krajobrazowy wyznacza si ę w celu ochrony wyj ątkowo cennych fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturowego, dla zachowania jego warto ści przyrodniczych, kulturowych i estetycznych.

Na terenie powiatu radomszcza ńskiego, w gminie Przedbórz utworzony został 23 marca 1994 r. Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy „Majowa Góra” (Uchwała Nr XXI/153/94 Rady Miejskiej w Przedborzu z dnia 23 marca 1994 r. w sprawie uznania terenu obszaru le śnego „Majowa Góra” w Przedborzu za zespół przyrodniczo-krajobrazowy podlegaj ący ochronie). Zespół ma powierzchni ę 3,9 ha. Obejmuje w zgórze o wysoko ści 235 m. n.p.m., zbudowane z piaskowców oraz wapieni. Jego środek przeci ęty jest w ąwozem, który powstał na skutek wydobywania kamienia piaskowego na potrzeby budownictwa. Rosn ą tu zbiorowiska murawowe z rzadkimi gatunkami ro ślin: sasanka wiosenna, koniczyna długokłosowa, dzwonek syberyjski, dziewi ęć sił pospolity.

Rysunek 35. Majowa Góra (foto: Paweł Zi ęba, źródło: http://www.przedborz.com.pl Obecnie "Majow ą Gór ą" włada wspólnota wsi Wola Przedborska, na zasadach posiadania samoistnego.

Sie ć NATURA 2000

Jest to sie ć obszarów chronionych na terenie pa ństw członkowskich Unii Europejskiej. Celem wyznaczenia tych obszarów (o znaczeniu priorytetowym dla Wspólnoty Europejskiej) jest ochrona cennych pod wzgl ędem przyrodniczym i zagro Ŝonych składników ró Ŝnorodno ści biologicznej.

37

Rysunek 36. Obszary NATURA 2000 na terenie powiatu radomszcza ńskiego (źródło: Program ochrony środowiska dla województwa łódzkiego 2012)

Natura 2000 obejmuje:

• obszary specjalnej ochrony (OSO) - (Special Protection Areas-SPA) wyznaczone na podstawie Dyrektywy Rady 79/409/EWG w sprawie ochrony dzikich ptaków, tzw. Dyrektywy Ptasiej dla gatunków ptaków wymienionych w zał ączniku I do Dyrektywy, • specjalne obszary ochrony (SOO) - (Special Areas of Conservation-SAC) wyznaczone na podstawie Dyrektywy Rady 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, tzw. Dyrektywy Siedliskowej, dla siedlisk przyrodniczych wymienionych w załączniku I oraz siedlisk gatunków zwierz ąt i ro ślin wymienionych w zał ączniku II do Dyrektywy.

Na obszarze powiatu radomszcza ńskiego (w jego cz ęś ci) ustanowiono do dnia 30.09.2011 r. nast ępuj ące obszary sieci Natura 2000:

Dolina Górnej Pilicy – kod PLH260018 Gminy: Przedbórz, Wielgomłyny, śytno

Wyst ępuj ą tutaj du Ŝe, w wi ększo ści naturalne kompleksy le śne (gr ądy, lasy mieszane świe Ŝe i wilgotne oraz w dolinach rzecznych - lasy ł ęgowe i olsy). Meandruj ąca rzeka Pilica, której towarzysz ą liczne starorzecza, tworzy malownicz ą dolin ę. Wzdłu Ŝ koryta ci ągn ą si ę g ęste zaro śla wierzbowe oraz lasy nadrzeczne, o silnie zró Ŝnicowanych drzewostanach, którym towarzysz ą podmokłe ł ąki, charakteryzuj ące si ę du Ŝą ró Ŝnorodno ści ą biologiczn ą: bogactwem fauny i flory, zwłaszcza gatunków zwi ązanych z siedliskami wilgotnymi. Powierzchnia licznych bagien i torfowisk systematycznie si ę kurczy w wyniku naturalnych zmian sukcesyjnych oraz zabiegów melioracyjnych.

38

Dolina Środkowej Pilicy – kod PLH100008 Gmina: Przedbórz

Obszar obejmuje 40 km odcinek środkowej Pilicy (około 1/8 całkowitej długo ści rzeki). Wody Pilicy są stosunkowo czyste. Rzeka jest nieuregulowana; ma naturalny charakter (liczne meandry i starorzecza). Pewne fragmenty obszaru s ą regularnie zalewane. Ł ąki ko śne i pastwiska pokrywaj ą du Ŝą cz ęść powierzchni doliny; znajduj ą si ę tu równie Ŝ niewielkie płaty torfowisk, trzcinowisk i turzycowisk. Znaczne połacie brzegów rzeki poro śni ęte s ą lasami ł ęgowymi i nadrzecznymi zaro ślami wierzbowymi.

Cisy w Jasieniu – kod PLH100018 Gmina: Kobiele Wielkie

Obszar obejmuje rezerwat le śny Jasie ń zlokalizowany na południe od wsi i stawów rybnych Jasie ń. Przez podmokły i zabagniony teren przepływaj ą niewielkie strumienie, nad którymi zachowały si ę dobrze wykształcone zbiorowiska ł ęgowe, olsowe i niewielkie fragmenty gr ądów. Najwy Ŝsze pi ętro lasu budowane jest głównie przez ponad 100-letnie drzewostany olchowe. W domieszce wyst ępuj ą klon jawor, brzoza omszona, d ąb szypułkowy i świerk pospolity. W granicach obiektu wyst ępuj ą ponadto mniejsze powierzchnie drzewostanów z udziałem sosny zwyczajnej. Najcenniejszym skadnikiem warstwy podszycia i niekiedy nawet drugiego pietra drzewostanu jest cis pospolity Taxus baccata. Stanowisko tego gatunku w rezerwacie Jasień jest jednym z najwi ększych w Polsce. We florze obszaru zwracaj ą uwag ę gatunki o charakterze górskim: widłak wroniec Huperzia selago, liczydło górskie Streptopus amplexifolius i świerz ąbek orz ęsiony Chaerophyllum hirsutum.

Las D ębowiec – kod PLH100023 Gmina: śytno

Obszar obejmuje rezerwat D ębowiec poło Ŝony w zachodniej cz ęś ci Uroczyska D ębowiec. Teren jest płaski, miejscami zabagniony, z interesuj ącym mikroreliefem. Wyst ępuj ą tu liczne zagł ębienia terenu będące wynikiem krasu kopalnego, jaki kształtuje si ę w płytko zalegaj ących marglach kredowych. Dzi ęki temu wykształciły si ę w omawiamym obszarze Ŝyzne gleby czarnoziemne. Przez rezerwat przepływaj ą niewielkie strumienie, nad którymi zachowały si ę klasycznie wykształcone zbiorowiska łęgowe. S ą to zarówno ł ęgi wi ązowo-jesionowe (91F0) jak i ł ęgi jesionowo-olszowe (91E0). Na przewa Ŝaj ącej powierzchni rezerwatu, w mniejscach wy Ŝej poło Ŝonych, zachowały si ę naturalne lasy gr ądowe (9170). Najbardziej interesuj ący jest gr ąd niski w wariancie z lip ą szerokolistn ą Tilia platyphyllos, wyst ępuj ącą tu na północnej granicy zasi ęgu. W zagł ębieniach wyst ępuj ą zbiorowiska szuwarowe i olsy. W środkowej cz ęś ci rezerwatu zachował si ę płat ł ąki reprezentuj ący zespół Junco- Molinietum (siedlisko Natura 2000 - 6410) z udziałem pełnika europejskiego Trollius europaeus.

Łąka w B ęczkowicach – kod PLH100004 Gmina: Masłowice

Obszar obejmuje torfowisko le Ŝą ce w dolinie Luci ąŜ y. Le Ŝy ono w jej środkowym biegu, na około 500 m odcinku doliny. Charakteryzowane ł ąki znajduj ą si ę na lewym (zachodnim) brzegu rzeki. Dolina w tym miejscu ma około 1 km. szeroko ści. Zło Ŝa torfowe w przeszło ści były eksploatowane, proces ten trwał jeszcze do pocz ątków lat 50. XX stulecia. Do połowy lat 80. Obszar ten był wykorzystywany rolniczo, jako mało warto ściowe ł ąki (koszono je raz w roku) oraz jako pastwiska. Od połowy lat 80 zaprzestano wypasu i wykaszania roślinno ści na ł ąkach. Spowodowane to było nisk ą opłacalno ści ą produkcji rolniczej z powodu du Ŝego rozdrobnienia działek. W ci ągu ostatnich 12 lat zwi ększyła si ę znacznie w wyniku tego powierzchnia zaro śli wierzbowych.

39

Rysunek 37. Obszar Natura 2000 Ł ąka w B ęczkowicach

Ostoja Przedborska – kod PLH260004 Gmina: Przedbórz

Obszar obejmuje fragment Przedborskiego Parku Krajobrazowego. Zachodni ą cz ęść obszaru stanowi zbocze Pasma Przedborsko-Małogoskiego zbudowanego z górnojurajskich wapieni i kredowych piaskowców. Sie ć rzeczna jest stosunkowo bogata, stanowi ą j ą liczne dopływy Czarnej Włoszczowskiej. Znaczn ą cz ęść obszaru zajmuje rozległy kompleks wilgotnych i podmokłych ł ąk oraz najwi ększy w tej cz ęś ci Polski płat lasów jesionowo-olszowych (obr ęb Oleszno). Zachowały si ę tu du Ŝe fragmentami naturalnych drzewostanów. Dominuj ą bory sosnowe, lecz pozostały te Ŝ naturalne płaty gr ądów, buczyn i d ąbrów. Na zboczach wzgórz rozwijaj ą si ę murawy kserotermiczne, a w dolinach torfowiska. Najbardziej rozległym i najcenniejszym z nich jest Piskorzeniec. Na jego trudno dost ępnych fragmentach wyst ępuj ą liczne oczka wodne.

Torfowiska śytno – Ewina – kod PLH10003 Gminy: śytno, Gidle

Obszar obejmuje trzy dobrze zachowane kompleksy torfowisk i borów bagiennych mi ędzy miejscowo ściami śytno i Ewina. Torfowiska w wi ększo ści maj ą charakter nieco zdegenerowanych torfowisk wysokich, miejscami w obr ębie zarastaj ących dystroficznych zbiorników wodnych, s ą tu torfowiska przej ściowe. Ró Ŝnorodna jest flora torfowiskowa. Wi ększo ść populacji (np. rosiczka okr ągłolistna Drosera rotundifolia) osi ąga wysok ą liczebno ść . W otoczeniu wyst ępuj ą typowe płaty borów bagiennych Vaccinio uliginosi-Pinetum, gdzie niegdzie z drzewostanami około 130-letnimi i z udziałem osobliwo ści florystycznych; m.in. długosza królewskiego Osmunda regalis.

40

Rysunek 38. Obszar Natura 2000 śytno-Ewina

UŜytki ekologiczne

UŜytkami ekologicznymi s ą zasługuj ące na ochron ę pozostało ści ekosystemów maj ących znaczenie dla zachowania ró Ŝnorodno ści biologicznej – naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródle śne oczka wodne, k ępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieu Ŝytkowanej ro ślinno ści, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamie ńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków ro ślin, zwierz ąt i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmna Ŝania lub miejsca sezonowego przebywania. Obecnie ustanowienie u Ŝytku ekologicznego nast ępuje w drodze uchwały rady gminy. Istotnym powodem tworzenia u Ŝytków ekologicznych jest potrzeba obj ęcia ochron ą niewielkich powierzchniowo obiektów, ale cennych pod wzgl ędem przyrodniczym.

Na terenie powiatu radomszcza ńskiego znajduje si ę 130 u Ŝytków ekologicznych, poło Ŝonych w gminach:

• Gomunice - 2 u Ŝytki (bagna), • Kamie ńsk - 4 u Ŝytki (bagna, oczko wodne, zbiornik wodny, trzcinowisko), • Kobiele Wielkie - 12 u Ŝytków (bagna, w tym jedno śródle śne), • Kodr ąb - 3 u Ŝytki (bagna), • Masłowice - 2 u Ŝytki (bagna), • Przedbórz - 74 u Ŝytki (bagna śródle śne, torfowiska, ł ąki śródle śne, samosiew tarniny, zakrzewienia śródpolne), • Radomsko (wiejska) - 25 u Ŝytków (bagna śródle śne), • Kobiele Wielkie - 1 u Ŝytek (bagno śródle śne), • Wielgomłyny - 4 u Ŝytki (bagna).

41

Rysunek 39. U Ŝytek ekologiczny Jeziorko Ochrockie w gminie Kamie ńsk (foto: Adam Kociniak, źródło: Urz ąd Miejski w Kamie ńsku)

Pomniki przyrody

Pomnikami przyrody s ą pojedyncze twory przyrody Ŝywej i nieo Ŝywionej lub ich skupiska o szczególnej warto ści przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczaj ące si ę indywidualnymi cechami, wyró Ŝniaj ącymi je w śród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie. Ustanowienie pomnika przyrody nast ępuje w drodze uchwały rady gminy.

Na terenie powiatu radomszcza ńskiego znajduje si ę 287 pomników przyrody, w tym 286 obiektów przyrody o Ŝywionej (pojedyncze drzewa, grupy drzew, aleje) i jeden obiekt przyrody nieo Ŝywionej - głaz narzutowy w gminie Przedbórz.

Pozostałe tereny cenne przyrodniczo

Korytarze ekologiczne

Obszary niezabudowane, doliny rzek, lasy i parki stanowi ą zasadniczy element systemu poł ącze ń przyrodniczych, który umo Ŝliwia prawidłowe nawietrzanie terenów, oddziałuje na popraw ę warunków bioklimatycznych i stwarza warunki do migracji fauny i flory. Istotne ze wzgl ędu na ci ągło ść systemu ochrony przyrody s ą korytarze ekologiczne. S ą to pasy terenu, wyró Ŝniaj ące si ę od otaczaj ącego tła, najcz ęś ciej przyjmuj ą posta ć cieku wodnego, b ądź pasa zieleni. Korytarze ekologiczne na terenie powiatu oparte są głównie o du Ŝe kompleksy le śne i doliny cieków wodnych wraz z podmokłymi obni Ŝeniami.

Wyznaczone korytarze ekologiczne o randze krajowej, zwi ązane z dolinami rzek to:

• Dolina Warty - korytarz ekologiczny maj ący kontynuacj ę od północy w województwie wielkopolskim na południu ł ącz ący si ę z korytarzem doliny Prosny od zachodu i z korytarzem doliny Pilicy od wschodu, • Dolina Pilicy maj ąca kontynuacj ę od południa w województwie świ ętokrzyskim, od północy łącz ący si ę z korytarzem Pradoliny Warszawsko-Berli ńskiej, • Dolina Widawki – korytarz stanowi ący powi ązanie doliny Warty z dolin ą Pilicy.

Natomiast korytarz ekologiczny dotycz ący migracji du Ŝych zwierz ąt to główny korytarz ekologiczny Południowo-Centralny, który ł ączy Roztocze z Lasami Janowskimi, Puszcz ą Sandomiersk ą i Świ ętokrzysk ą, Przedborskim Parkiem Krajobrazowym, Zał ęcza ńskim Parkiem Krajobrazowym,

42 nast ępnie ł ączy si ę z Lasami Lublinieckimi i Borami Stobrawskimi oraz biegnie do Lasów Milickich, Doliny Baryczy i Borów Dolno śląskich.

Rysunek 40. Korytarze ekologiczne na terenie powiatu radomszcza ńskiego (źródło: Program ochrony środowiska dla województwa łódzkiego 2012)

Łąki, zadrzewienia i zakrzewienia

Zbiorowiska ł ąkowe skupione s ą głównie w dolinach rzek i cieków wodnych. Zbiorowiska te odznaczaj ą si ę szczególnymi walorami przyrodniczymi, umo Ŝliwiaj ą zachowanie du Ŝej bioró Ŝnorodno ści oraz pełni ą funkcje wodno- i glebochronne, hydrologiczne, klimatyczno-higieniczne i krajobrazowe. Specyficznymi walorami przyrodniczymi odznaczaj ą si ę wyst ępuj ące głównie w dolinach cieków, rzadziej w zagł ębieniach bezodpływowych zespoły roślinno ści szuwarowo- torfowiskowej. Stwarzaj ą one mo Ŝliwo ści bytowania dla bogatego zespołu zwierz ąt zwi ązanych ze środowiskiem wodno–błotnym.

Du Ŝe znaczenie dla powiatu maj ą zadrzewienia nie b ędące zbiorowiskami le śnymi. S ą to:

• zadrzewienia przywodne, ciągn ące si ę wzdłu Ŝ cieków wodnych (wierzby, olsze, brzozy, kruszyna), • zadrzewienia przydro Ŝne, towarzysz ące ci ągom komunikacyjnym, • zadrzewienia śródpolne, cz ęsto porastaj ące tereny nie u Ŝytkowane rolniczo i miedze (zaro śla tarniny, dzikiej ró Ŝy, je Ŝyn, derenia, pojedyncze drzewa).

Ziele ń urz ądzona

Ziele ń urz ądzona to obszary ró Ŝnej wielko ści i rangi stworzone przez człowieka. Ziele ń urz ądzon ą mo Ŝna podzieli ć na 5 zasadniczych kategorii, które z kolei dziel ą si ę na rodzaje:

43

• tereny zieleni otwartej: parki spacerowo – wypoczynkowe, ziele ńce, bulwary i promenady, • tereny zieleni specjalnego przeznaczenia: pasy zieleni izolacyjnej, ziele ń przydro Ŝna, ogrody działkowe, cmentarze, parki i ogrody zabytkowe, • tereny zieleni towarzysz ące ró Ŝnym obiektom: zabudowie osiedlowej, indywidualnej, obiektom usługowym, handlowym itp., • tereny gospodarki rolniczej, le śnej i ogrodniczej, • tereny zieleni wypoczynkowo – wycieczkowej i turystycznej: o środki wypoczynkowe, lasy komunalne.

Na terenie powiatu radomszcza ńskiego do terenów zieleni urz ądzonej nale Ŝą : parki, ziele ńce, cmentarze, ogrody przydomowe, ziele ń obiektów sportowych, ziele ń osiedlowa oraz ziele ń izolacyjna tras komunikacyjnych i ziele ń przyuliczna. Powierzchnia poszczególnych terenów wynosi:

• parki spacerowo – wypoczynkowe – 7,4 ha, • ziele ńce – 14,3 ha (22 obiekty), • ziele ń uliczna – 22,0 ha, • tereny zieleni osiedlowej – 29,5 ha, • cmentarze – 77,4 ha (49 obiektów).

Zagro Ŝenia i degradacja szaty ro ślinnej na terenie powiatu

Na stan zasobów przyrody w powiecie najwa Ŝniejszy wpływ maj ą nast ępuj ące czynniki:

• środowiskowe, zwi ązane ze stanem powietrza, gleb, wód podziemnych, • ekspansja obcych gatunków drzew i krzewów, • choroby i szkodniki, • zwi ązane z bezpo średni ą działalno ści ą człowieka (okre ślana jako działania umy ślne o charakterze wandalizmu lub zbyt intensywnego u Ŝytkowania oraz wynikaj ące z nieprawidłowego sposobu zarz ądzania zieleni ą miejsk ą), np. nadmierna penetracja lasów, ich dewastacja, za śmiecanie, podpalenia, kradzie Ŝe drewna, niszczenie ro ślin, gniazd, mrowisk itp., dewastacja lasów na skutek niekontrolowanej rekreacji i turystyki rowerowej, niszczenie wyposa Ŝenia terenów rekreacyjnych, obiektów małej architektury, wykradanie ro ślin), • presja zabudowy le Ŝą cej w bezpo średnim s ąsiedztwie kompleksów le śnych, prowadz ąca do przerwania powi ąza ń przyrodniczych i izolacji terenów le śnych, a tym samym do obni Ŝenia ich odporno ści biologicznej. Stwarza to tak Ŝe konflikty z mieszka ńcami terenów przyległych (np. Ŝą dania usuwania drzew rosn ących przy granicy działek), • zanieczyszczenia atmosfery - emisja zanieczyszcze ń przemysłowych, komunalnych i komunikacyjnych prowadzi do spadku odporno ści biologicznej, szczególnie lasów iglastych. Istotnymi składnikami zanieczyszcze ń, oddziaływuj ącymi na stan zieleni s ą pyły, które wpływaj ą ujemnie na ro śliny poprzez zmian ę środowiska glebowego (akumulacja metali ci ęŜ kich – szczególnie ołowiu, cynku i miedzi), zmian ę wła ściwo ści powierzchni li ści (utrudnienie w dost ępie światła, podniesienie temperatury, utrudnienie wymiany gazowej). Równie Ŝ zanieczyszczenia gazowe – zwi ązki siarki, w ęgla i azotu wpływaj ą na degradacj ę szaty ro ślinnej; alkalizacja gleb zachodzi w wyniku osiadania pyłów, • długoletnie stosowanie środków chemicznych (soli) do zwalczania ślisko ści na placach i ulicach, a tak Ŝe oddziaływania spalin pojazdów, • nowe osiedla maj ą zazwyczaj niedostatek terenów zieleni. W niektórych przypadkach nowa zabudowa realizowana jest w taki sposób, Ŝe odcina lub utrudnia dost ęp do terenów zieleni, • realizacja ogrodze ń prywatnych działek, szczególnie na obszarach o istotnych walorach przyrodniczych, co cz ęsto prowadzi do ograniczenia ich roli jako korytarzy ekologicznych.

44

Poni Ŝej przedstawiono ryzyko ekologiczne poszczególnych grup zieleni spowodowane zanieczyszczeniem środowiska i działalno ści ą człowieka. Tabela 9. Ryzyko ekologiczne grup zieleni Rodzaj terenów zielonych Nieodwracalno ść Intensywno ść Ryzyko wpływu przekształce ń Lasy i grunty le śne średnia średnia średnie Ziele ń przyuliczna du Ŝa du Ŝa du Ŝe Ziele ń parków, osiedlowa, cmentarzy mała średnia średnie Tereny ogrodniczo – rolne mała mała małe Tereny ogródków działkowych przy du Ŝa du Ŝa du Ŝe głównych trasach komunikacyjnych źródło: SGGW Warszawa

Obecny, nienajlepszy stan terenów zieleni jest wynikiem m.in. braku kompleksowego programu ich rozwoju w poszczególnych gminach, uwzgl ędniaj ącego zarówno istniej ące tereny, jak i te o potencjale przyrodniczym czy kulturowym. Brak jest środków na nowe inwestycje, a dotacje bud Ŝetowe gmin przeznacza si ę jedynie na bie Ŝą cą pielęgnacj ę istniej ących terenów i obiektów zieleni.

Problemem jest tak Ŝe nierównomierne rozmieszczenie obszarów przyrodniczo cennych, przez co dost ęp do nich jest niejednakowy dla wszystkich mieszka ńców powiatu.

5.1.2. Program działa ń

Cele długoterminowe do 2020 roku:

Kształtowanie i ochrona zasobów przyrodniczych oraz krajobrazowych w spójno ści z racjonaln ą polityk ą przestrzenn ą

Cele krótkoterminowe do 2016 roku: Kierunki działa ń długo- i krótkoterminowych oraz zadania

Cel: Ochrona obszarów i obiektów przyrodniczo cennych, w tym walorów i ró Ŝnorodno ści krajobrazu

Lp. Nazwa kierunku działa ń lub zadania Jednostki realizuj ące i odpowiedzialne 1. Tworzenie spójnego systemu obszarów chronionych Prezydent Radomska, wójtowie gmin i Zwi ększanie powierzchni ł ączników pomi ędzy burmistrzowie miast, Nadle śnictwa, kompleksami terenów cennych przyrodniczo, w celu Regionalny Dyrektor Ochrony stworzenia wewn ętrznej spójno ści wojewódzkiego Środowiska w Łodzi, Urz ąd systemu obszarów chronionych i wzmocnienia Marszałkowski Województwa ci ągło ści i spójno ści przestrzennej Łódzkiego, wła ściciele terenu, RDO Ś Ochrona korytarzy ekologicznych 2. Realizacja obowi ązków oraz zalece ń zawartych w Prezydent Radomska, wójtowie gmin i planach ochrony obszarów i obiektów prawnie burmistrzowie miast, Nadle śnictwa, chronionych (parków krajobrazowych, rezerwatach mieszka ńcy powiatu, wła ściciele terenu, przyrody, obszarach chronionego krajobrazu, RDO Ś obszarach Natura 2000), a tak Ŝe przepisów zawartych w obowi ązuj ących aktów prawnych dotycz ących ochrony środowiska 3. Czytelne oznakowanie terenów i obiektów prawnie Prezydent Radomska, wójtowie gmin i

45

Lp. Nazwa kierunku działa ń lub zadania Jednostki realizuj ące i odpowiedzialne chronionych oraz ustawienie (lub uzupełnianie) tablic burmistrzowie miast, Nadle śnictwa informacyjnych 4. Bie Ŝą ca piel ęgnacja i konserwacja drzew - pomników Prezydent Radomska, wójtowie gmin i przyrody burmistrzowie miast, Nadle śnictwa, wła ściciele terenu, na których znajduj ą sie poszczególne obiekty 5. Weryfikacja istniej ących form ochrony przyrody pod Urz ąd Marszałkowski, RDO Ś, wzgl ędem ich skuteczno ści i stopnia degradacji Prezydent Radomska, wójtowie gmin i burmistrzowie miast, Nadle śnictwa, Starosta Radomszcza ński 6. Sporz ądzenie inwentaryzacji i waloryzacji Prezydent Radomska, wójtowie gmin i przyrodniczej poszczególnych gmin w celu burmistrzowie miast, Regionalny zidentyfikowania dodatkowych obiektów i terenów, Dyrektor Ochrony Środowiska w Łodzi, zasługuj ących na ochron ę Urz ąd Marszałkowski Województwa Łódzkiego, Nadle śnictw, organizacje ekologiczne 7. Rewaloryzacja lub rewitalizacja terenów cennych Prezydent Radomska, wójtowie gmin i przyrodniczo, obecnie zdegradowanych burmistrzowie miast, Nadle śnictwa, wła ściciele terenu, na których znajduj ą sie poszczególne obiekty 8. Dostosowywanie zagospodarowania terenów Prezydent Radomska, wójtowie gmin i chronionych do funkcji rekreacyjnych; minimalizacja burmistrzowie miast, Nadle śnictwa, konfliktów mi ędzy funkcjami przyrodniczymi wła ściciele terenu, na których znajduj ą (ochronnymi), rekreacyjnymi sie poszczególne obiekty 9. Wprowadzenie nowych obszarowych form ochrony Prezydent Radomska, wójtowie gmin i przyrody oraz obj ęcie ochron ą cennych przyrodniczo burmistrzowie miast, Regionalny obiektów (drzew, głazów, itp) Dyrektor Ochrony Środowiska w Łodzi, Urz ąd Marszałkowski Województwa Łódzkiego, Nadle śnictw, organizacje ekologiczne 10. Wsparcie merytoryczne - informacyjne i edukacyjne - Starosta Radomszcza ński dla pracowników Urz ędów Miast i Gmin w zakresie ochrony obszarów prawnie chronionych i pozostałych przyrodniczo cennych

Według Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Łódzkiego 2010 oraz Programu Ochrony Środowiska Województwa Łódzkiego 2012 na terenie powiatu radomszcza ńskiego planowane jest utworzenie nast ępuj ących nowych obszarów prawnie chronionych: Tabela 10. Nowe obszary prawnie chronione proponowane do utworzenia na terenie powiatu radomszcza ńskiego Nazwa obszaru Gmina Powierzchnia całkowita w ha Spalsko-Sulejowski Obszar Przedbórz 76 700,0 Chronionego Krajobrazu

Projektuj ąc do obj ęcia ochron ą prawn ą obszary i obiekty cenne przyrodniczo nale Ŝy mie ć na uwadze, Ŝe w przewa Ŝaj ącej wi ększo ści s ą to tereny nale Ŝą ce do osób prywatnych, dla których priorytet ochrony przyrody cz ęsto kłóci si ę z własnymi interesami.

46

Cel: Zwi ększenie powierzchni terenów cennych przyrodniczo oraz zieleni urz ądzonej wraz z popraw ą standardu zagospodarowania tych terenów Lp Nazwa kierunku działa ń lub zadania Jednostki realizuj ące i odpowiedzialne 1. DąŜ enie do wzmocnienia ci ągów przyrodniczych Prezydent Radomska, wójtowie gmin poprowadzonych wzdłu Ŝ cieków, ochrona korytarzy i burmistrzowie miast , wła ściciele ekologicznych. Istniej ące korytarze ekologiczne i administratorzy terenu, powinny by ć miejscem urz ądzania zielonych ście Ŝek Nadle śnictwa (tras rowerowych, ci ągów spacerowych) 2. Aktualizacja ewidencji gruntów rolnych i nieu Ŝytków Prezydent Radomska, wójtowie gmin pod k ątem mo Ŝliwo ści przeznaczenia ich na tereny i burmistrzowie miast , wła ściciele rekreacyjne i administratorzy terenu 3. Bie Ŝą ce uzupełnianie wypadaj ącej zieleni i stała Prezydent Radomska, wójtowie gmin konserwacja zadrzewienia na terenie miejscowo ści i burmistrzowie miast , wła ściciele i administratorzy terenu 4. Urz ądzanie, rozbudowa, modernizacja i rewitalizacja Prezydent Radomska, wójtowie gmin zarówno istniej ących, jak i nowych terenów zieleni i burmistrzowie miast , wła ściciele urz ądzonej i administratorzy terenu 5. Podnoszenie jako ści i fachowo ści projektowania i Prezydent Radomska, wójtowie gmin wykonawstwa realizowanych przedsi ęwzi ęć z zakresu i burmistrzowie miast , wła ściciele zieleni urz ądzonej i administratorzy terenu, podmioty Wprowadzenie jawno ści w zakresie stałych usług gospodarcze piel ęgnacyjnych świadczonych przez firmy na rzecz terenów zieleni (np. tablice informacyjne ustawione w parkach) 6. Zagospodarowanie i estetyzacja terenów powiatu, tj. Prezydent Radomska, wójtowie gmin skwerów, ziele ńców, parków, centrum miejscowo ści, i burmistrzowie miast , wła ściciele zbiorników wodnych, placów, deptaków, itd. i administratorzy terenu 7. Realizacja planu odnowy zieleni przyulicznej - Prezydent Radomska, wójtowie gmin zagospodarowanie istniej ących pasów drogowych oraz i burmistrzowie miast , zarz ądcy dróg, nowo realizowanych i modernizowanych ulic na terenie w tym Zarz ąd Dróg Powiatowych miejscowo ści 8. Rozbudowa infrastruktury rekreacyjnej i turystycznej na Prezydent Radomska, wójtowie gmin terenach o wysokich walorach przyrodniczo – i burmistrzowie miast , wła ściciele krajobrazowych i kulturowych powiatu i administratorzy terenu, Nadle śnictwa 9. Rewaloryzacja parków podworskich Prezydent Radomska, wójtowie gmin i burmistrzowie miast , wła ściciele i administratorzy terenu 10. Wprowadzanie stref zieleni izolacyjnej wokół obiektów wła ściciele i administratorzy terenu uci ąŜ liwych środowiskowo i krajobrazowo 11. Wykonanie inwentaryzacji i waloryzacji terenów zieleni Prezydent Radomska, wójtowie gmin urz ądzonej (w pierwszej kolejno ści- obiektów cennych i burmistrzowie miast przyrodniczo lub zabytkowych, np. parków podworskich) 12. Wprowadzanie (głównie na gruntach nie u Ŝytkowanych Prezydent Radomska, wójtowie gmin rolniczo) zadrzewie ń i zakrzewie ń i burmistrzowie miast , wła ściciele i administratorzy terenu 13. Zwi ększenie roli Stra Ŝy Miejskiej i Policji w ochronie Stra Ŝ Miejska, Policja zieleni miejskiej (kary za niszczenie drzew, zaniedbania w opiece nad zieleni ą, praca na rzecz zieleni) 14. Opracowanie kalendarze stałych zada ń dla dzieci i Prezydent Radomska, wójtowie gmin

47

Lp Nazwa kierunku działa ń lub zadania Jednostki realizuj ące i odpowiedzialne młodzie Ŝy z placówek o światowych w zakresie i burmistrzowie miast , Starosta piel ęgnacji zieleni towarzysz ącej tym placówkom Radomszcza ński, szkoły

Cel: Uwzgl ędnienie warto ści środowiska przyrodniczego w polityce przestrzennej i kierunkach rozwoju

Lp Nazwa kierunku działa ń lub zadania Jednostki realizuj ące i odpowiedzialne 1. Dostosowanie przeznaczenia terenów i form Prezydent Radomska, wójtowie gmin i zagospodarowania do zró Ŝnicowanych predyspozycji burmistrzowie miast , wła ściciele środowiska i administratorzy terenu, Nadle śnictwa 2. Wprowadzanie precyzyjnych zapisów dotycz ących Prezydent Radomska, wójtowie gmin i terenów zieleni (alei, skwerów, placów zabaw itp.) burmistrzowie miast , wła ściciele przy sporz ądzaniu miejscowych planów i administratorzy terenu zagospodarowania przestrzennego 3. Zmniejszanie ekspansji terenów zurbanizowanych na Prezydent Radomska, wójtowie gmin i obszarach przyrodniczo cennych poprzez stosowanie burmistrzowie miast odpowiednich zapisów w planach zagospodarowania przestrzennego 4. Intensywniejsze wykorzystanie terenów ju Ŝ Prezydent Radomska, wójtowie gmin i zainwestowanych i rehabilitacja obszarów burmistrzowie miast zdegradowanych poprzez kierowanie na nie (stymulacja) ruchu inwestycyjnego 5. Opracowanie i przyj ęcie lokalnych regulacji prawnych, Prezydent Radomska, wójtowie gmin i które w sposób skuteczny chroniłyby zasoby zieleni i burmistrzowie miast wymuszały po Ŝą dane zachowania ze strony mieszka ńców

5.2. Ochrona lasów

5.2.1. Stan wyj ściowy

Według podziału przyrodniczo-le śnego, uwzgl ędniaj ącego ekologiczne i fizjograficzne elementy przyrody i krajobrazu (Trampler i in. 1990), lasy powiatu radomszcza ńskiego poło Ŝone s ą w:

Kraina Małopolska (VI) Dzielnica Łódzko-Opocza ńska (1) Dzielnica Wy Ŝyny Środkowmałopolskiej (9) Mezoregion Sieradzko Łódzki (1a) Mezoregion Jędrzejowsko-Włoszczowski (9a) Mezoregion Priotrkowsko-Opocza ński (1b)

Powierzchnia lasów i gruntów le śnych na terenie powiatu wynosiła 44 707,4 ha (GUS, 2011 r.), a samych lasów - 4 3809,8 ha. Wska źnik lesisto ści wynosi 30,4% i wzrósł od 2002 roku o 0,4%. W województwie łódzkim wska źnik lesisto ści wynosi 21,1%, a w kraju - 29,2%.

48

Rysunek 41. Rozło Ŝenie lasów na terenie powiatu radomszcza ńskiego Lasy na terenie powiatu rozło Ŝone s ą nierównomiernie - najwi ększe ich kompleksy znajduj ą si ę w centralnej, południowej i wschodniej cz ęś ci powiatu. Tylko niektóre kompleksy poł ączone s ą naturalnymi, le śnymi korytarzami oraz s ą na tyle du Ŝe, Ŝe wytworzyła si ę strefa wewn ątrz lasu.

Najbardziej zalesione gminy powiatu to: śytno, Przedbórz, Kamie ńsk, Gomunice, a najmniej: Lgota Wielka, Dobryszyce, Kodr ąb i Masłowice.

Najwi ększy udział w strukturze własno ściowej maj ą grunty le śne i lasy publiczne - zajmuj ą 33 076,4 ha (74%) powierzchni. Grunty le śne prywatne zajmuj ą powierzchni ę 11 631 ha (26%).

Lasy pa ństwowe na terenie powiatu radomszcza ńskiego podlegają Nadle śnictwu Radomsko, Nadle śnictwu Gidle i Nadle śnictwu Przedbórz i Nadle śnictwo Bełchatów, które wchodz ą w skład Regionalnych Dyrekcji Lasów Pa ństwowych (RDLP) w Łodzi oraz w Katowicach. Nadle śnictwo prowadz ą gospodark ę le śną w oparciu o Plan Urz ądzenia Lasu. Sprawuj ą one tak Ŝe nadzór nad lasami nie stanowi ącymi własno ści Skarbu Pa ństwa, na mocy porozumienia ze Starost ą Powiatu Radomszcza ńskiego.

W lasach powiatu radomszcza ńskiego zdecydowanie przewa Ŝaj ą siedliska świe Ŝe, zajmuj ące ponad 70% powierzchni. Siedliska wilgotne zajmuj ą około 15%, natomiast bagienne i ł ęgowe - około 4%. Najwi ęcej jest siedlisk lasu mieszanego świe Ŝego, boru świe Ŝego, boru mieszanego świe Ŝego, boru mieszanego wilgotnego i lasu świe Ŝego.

49

Gatunkiem panuj ącym w lasach powiatu jest sona (około 80%) Pozostałe gatunki o znacz ącym udziale to olcha, brzoza, d ąb, modrzew i świerk. Wyst ępuj ą tak Ŝe: klon, wi ąz, jesion, akacja, osika, lipa i wierzba.

Najcenniejsze ostoje rodzimych gatunków drzew znajduj ą si ę w nast ępuj ących rejonach:

• jodła: pozostało ści Puszczy Pilickiej (Kobiele Wielkie), • jawor: Góra Chełmo i D ębowiec k. śytna, • lipa szerokolistna: uroczysko D ębowiec, • jesion wyniosły: Reczków k. Przedborza.

Przeci ętna zasobno ść drzewostanów wynosi około 190 m3/ha, a przeci ętny wiek drzewostanów wynosi 50 lat.

Najni Ŝsze pi ętro lasu tworz ą ro śliny runa le śnego. Z uwagi na prowadzon ą na tym obszarze od dawna gospodark ę le śną nie jest ono tak zró Ŝnicowane biologicznie jak w odpowiednich lasach naturalnych. Im starszy drzewostan, tym zróŜnicowanie gatunkowe runa wi ększe i bardziej typowe dla siedliska. Najmniej zró Ŝnicowane s ą runa w młodnikach.

Na terenie powiatu radomszcza ńskiego wyst ępuje wiele gatunków ro ślin górskich (rzadkich na ni Ŝu), osi ągaj ących tu północn ą granic ę zasi ęgu (np. narecznica górska, przytulina okr ągłolistna).

Na terenie lasów powiatu urz ądzono leśne ście Ŝki edukacyjne:

• ście Ŝka le śna i baza edukacyjna "Kodr ąb", • ście Ŝka przyrodnicza śytno-Ewina, • Ście Ŝka przyrodnicza Niesulów, • ście Ŝka przyrodnicza Sowin, • ście Ŝka Edukacyjna w Le śnictwie Wymysłów, • Ście Ŝka Edukacyjna w Le śnictwie Piskorzeniec.

W siedzibie Nadle śnictwa Przedbórz znajduje sie ponadto le śna Sala Edukacyjna.

Rysunek 42. Baza edukacyjna Kodr ąb ( źródło: www.lodz.lasy.gov.pl)

50

Główne problemy

Zagro Ŝenia lasów na terenie powiatu radomszcza ńskiego maj ą pochodzenie biotyczne, abiotyczne i antropogeniczne:

• zanieczyszczenia powietrza - wi ększo ść lasów powiatu znajduj ą si ę w II strefie uszkodze ń przemysłowych, pozostałe lasy nale Ŝą do I strefy uszkodze ń przemysłowych. Na stan zdrowotny lasów nadle śnictwa wpływaj ą negatywnie głównie zanieczyszczenia docieraj ące z Elektrowni Bełchatów i z Cz ęstochowy (przy czym emisje z Elektrowni Bełchatów dzi ęki wprowadzonym technologiom oczyszczania nie przekraczaj ą dopuszczalnych warto ści). Do lokalnych źródeł zanieczyszcze ń nale Ŝy zaliczy ć: zakłady przemysłowe, zakłady gospodarki komunalnej, kotłownie i transport samochodowy. • zagro Ŝenia zwi ązane z gospodark ą odpadami - problem stanowi ą "dzikie" wysypiska znajduj ące si ę bezpo średnio w lesie lub jego s ąsiedztwie, • stan wód - wpływ leja depresyjnego Kopalni W ęgla Brunatnego „Bełchatów” obejmuj ący swym zasi ęgiem północno-wschodni ą cz ęść powiatu oraz jednoczesne obni Ŝenie rocznej sumy opadów atmosferycznych w ostatnich latach powoduje niedobór wilgoci w glebie maj ący wpływ na osłabienie drzewostanów. Zanieczyszczenie wyst ępuj ących wód powierzchniowych równie Ŝ wpływa negatywnie na biocenoz ę le śną. • nadmierna penetracj ę lasów przez człowieka, poł ączona z brakiem poszanowania warto ści przyrodniczych, niesie ze sob ą zagro Ŝenia dla trwało ści ekosystemów le śnych w postaci: powstawania po Ŝarów; zanieczyszczania lasów odpadami; wydeptywania ściółki, runa le śnego i samosiewów; niszczenia sadzonek w uprawach; niszczenia młodników i płoszenia zwierzyny. • zagro Ŝenie po Ŝarami: wyst ępuje przede wszystkim w okresie wczesnej wiosny i lata. Znaczne zagro Ŝenie po Ŝarowe wynika z du Ŝego udziału drzewostanów iglastych i du Ŝego udziału drzewostanów młodszych klas wieku, szczególnie naraŜonych na szybkie powstawanie i przenoszenie si ę ognia. Przeci ętnie w roku wyst ępuje w powiecie ok. 20 po Ŝarów, przy czym średnia wielko ść po Ŝaru nie jest du Ŝa i wynosi 0,75 ha. Najcz ęś ciej po Ŝary powstaj ą w lasach poło Ŝonych na niewielkich działkach le śnych, równie Ŝ w wi ększych kompleksach otoczonych łąkami, pastwiskami lub nieu Ŝytkami corocznie wypalanymi przez wła ścicieli. • zagro Ŝenia od wiatru - huragany powoduj ą ogromne szkody w drzewostanach, np. 20 lipca 2007 r. huraganowe wiatry uszkodziły ok. 3 ty ś ha lasu w Nadle śnictwie Przedbórz. • zagro Ŝenia od opadów atmosferycznych - pewne szkody mo Ŝe powodowa ć grad (szczególnie na szkółkach le śnych), oki ść (gruba warstwa śniegu zalegaj ąca w koronach drzew) w przeg ęszczonych młodnikach i gołoled ź (poprzez utrudnianie małym ptakom dost ępu do pokarmu w czasie zimy). • zagro Ŝenie ze strony grzybów paso Ŝytniczych - drzewostany znajduj ące si ę na gruntach porolnych nara Ŝone s ą na szkodliwe działanie opie ńki miodowej i huby korzeniowej. • zagro Ŝenie ze strony szkodników owadzich - na terenie powiatu nie notowano znacznych szkód powodowanych przez owady. Liczebno ść i zdrowotno ść owadów jest na bie Ŝą co monitorowane poprzez wykładanie pułapek feromonowych i klasycznych oraz prowadzone corocznie jesienne poszukiwania szkodników sosny.

51

5.2.2. Program działa ń

Cel długoterminowy do 2020 roku i krótkoterminowy do 2016 roku:

Ochrona lasów, zwi ększanie ich powierzchni i spójno ści

Kierunki działa ń długo- i krótkoterminowych oraz zadania

Lp. Nazwa kierunku działa ń lub zadania Jednostki realizuj ące i odpowiedzialne 1. Pełnienie nadzoru nad lasami nie stanowi ącymi własno ści Nadle śnictwa, Skarbu Pa ństwa Starosta Radomszcza ński 2. Uaktualnienie lub opracowanie planów urz ądzania lasów i Nadle śnictwa, Starosta uproszczonych planów urz ądzenia lasów oraz Radomszcza ński, Prezydent inwentaryzacji stanu lasów Radomska, wójtowie gmin i burmistrzowie miast 3. Bie Ŝą ca ochrona i piel ęgnacja lasów. Nadle śnictwa, wła ściciele lasów, Preferowanie biologicznych i mechanicznych metod: stra Ŝ po Ŝarna, mieszka ńcy powiatu zakładanie remiz, wywieszanie budek l ęgowych, ochrona mrowisk, wykładanie pułapek na owady, korowanie, w sposób profesjonalny i terminowy Minimalizacja ryzyka wyst ąpienia zagro Ŝeń naturalnych (m.in. szkodniki, paso Ŝyty) i antropogenicznych (m.in. nielegalne pozbywanie si ę odpadów, dewastacja) w środowisku le śnym 4. Szkolenie prywatnych wła ścicieli lasów na temat Nadle śnictwa, prawidłowych zasad gospodarki le śnej Starosta Radomszcza ński 5. Zalesianie gruntów, szczególnie nieprzydatnych rolnictwu Nadle śnictwo, wła ściciele terenów 6. Doskonalenie gatunkowej i funkcjonalnej struktury lasów, Nadle śnictwa, wła ściciele lasów wzmaganie ochrony ró Ŝnorodno ści biologicznej 7. Wyznaczanie przy obiektach rekreacyjnych Nadle śnictwa zlokalizowanych w lasach obszaru do zagospodarowania i uŜytkowania zgodnie z zasadami przewidzianymi dla lasów rekreacyjnych Szersze udost ępnienie lasów społecze ństwu poprzez Nadle śnictwa odpowiednie zagospodarowanie rekreacyjno- wypoczynkowe i edukacyjne, ukierunkowuj ące penetracj ę, a tym samym zabezpieczaj ące obszary le śne cenne przyrodniczo 8. Współpraca z nadle śnictwem w zakresie tworzenia Prezydent Radomska, wójtowie nowych szlaków turystycznych i ście Ŝek edukacyjnych gmin i burmistrzowie miast , wła ściciele i administratorzy terenu, Nadle śnictwa 9. Przeciwdziałanie zagro Ŝeniu po Ŝarowemu, w tym Nadle śnictwa, stra Ŝ po Ŝarna monitoring stanu i zagro Ŝeń 10. Zachowanie w stanie zbli Ŝonym do naturalnego lub Nadle śnictwa, wła ściciele lasów odtworzenie śródle śnych zbiorników i cieków wodnych i ich zabudowy biologicznej 11. Restytucja lub ochrona lasów ł ęgowych i wilgotnych Nadle śnictwa, wła ściciele lasów

52

5.3. Racjonalne gospodarowanie zasobami wody oraz ochrona wód

5.3.1. Stan wyj ściowy

Wody powierzchniowe

Powiat radomszcza ński pod wzgl ędem hydrograficznym podzielony jest lini ą wododziału Wisły i Odry – granic ą pomi ędzy regionem wodnym Warty administrowanym przez Regionalny Zarz ąd Gospodarki Wodnej w Poznaniu i regionem wodnym Środkowej Wisły podlegaj ącym pod Regionalny Zarz ąd Gospodarki Wodnej w Warszawie. Dział ten wyznaczaj ą zlewnie cieków II rz ędu: Pilicy i Warty.

Z uwagi na wododziałowe poło Ŝenie sie ć hydrograficzna powiatu charakteryzuje si ę znaczn ą ilo ści ą cieków krótkich, cz ęsto o małych przepływach, które w wielu odcinkach, zwłaszcza latem wysychaj ą. Niewielka jest ilo ść wód stoj ących.

Rysunek 43. Sie ć hydrograficzna powiatu radomszcza ńskiego na tle województwa łódzkiego

2 Zasoby wodne powiatu szacuje si ę poni Ŝej 6 dm 3/(s·km ). Przepływy charakterystyczne w cyklu rocznym s ą zmienne sezonowo. W półroczu zimowym (miesi ące XI-IV) z terytorium powiatu odpływa 60% odpływu rocznego, w półroczu letnim (miesi ące V-X) około 40%. Najwy Ŝsze odpływy notowane s ą w czasie roztopów wiosennych (w zlewni Warty na przełomie lutego i marca, w zlewniach Pilicy w ko ńcu marca). Drugorz ędn ą kulminacj ę odpływu notuje si ę latem, w lipcu. Najni Ŝsze odpływy wyst ępuj ą we wrze śniu.

Głównymi rzekami powiatu s ą: Pilica i Warta. Poni Ŝej omówiono główne cieki wyst ępuj ące na terenie powiatu.

53

Zlewnia rzeki Pilicy

Pilica - rzeka płyn ąca w południowej i centralnej Polsce, najdłu Ŝszy lewobrze Ŝny dopływ Wisły. Długo ść Pilicy wynosi ogółem 319 km, a powiat radomszcza ński jest poło Ŝony w jej środkowym biegu. Obszar dorzecza rzeki okre ślany jest nazw ą Nadpilicze. Pilica wpływa na teren powiatu pod miejscowo ści ą Grodzisko, stanowi ąc prawie do Przedborza granic ę powiatu (równie Ŝ województwa łódzkiego). Zasoby wodne Pilicy s ą znacz ące, wy Ŝsze o 1 dm 3/(km 2•s) od średniej dla terytorium Polski. Rzeka zbiera wody z licznych dopływów, mniejszych rzek i lokalnych cieków. Ogólnie zlewnia rzeki charakteryzuje si ę dobrymi warunkami odwodnienia, cho ć na jej tarasach wyst ępuj ą zabagnienia, torfowiska i podmokło ści. Na obszarze powiatu znajduj ą si ę liczne dopływy Pilicy.

Rysunek 44. Rzeka Pilica na terenie powiatu radomszcza ńskiego (źródło: http://www.mapofpoland.pl)

Czarna Włoszczowska – prawobrze Ŝny dopływ Pilicy o długo ści 47,5 km. Ma źródło w miejscowo ści Ostra Górka (województwo świ ętokrzyskie), a uchodzi do Pilicy koło miejscowo ści Maluszyn w gminie śytno. AŜ do uj ścia rzeka silnie meandruje. Rzeka na niewielkim odcinku stanowi południowo-wschodni ą granic ę powiatu. Na trasie przepływu przez powiat Czarna Włoszczowska przyjmuje niewielki, prawobrze Ŝny dopływ Potok Rybnica o długo ści ok. 8 km, wypływaj ący pod miejscowo ści ą Józefów i wpływaj ący do Czarnej pod wsi ą Krogulec.

Rysunek 45. Rzeka Czarna Włoszczowska ( źródło: http://www.tbop.org.pl)

Baryczka (czasami okre ślana Silniczk ą) – dopływ lewobrze Ŝny z obszarem źródłowym w rejonie Kobieli Wielkich. Rzeka płynie przez kompleks stawów w Silnicy, które zasila swoimi wodami, a nast ępnie przez kompleksów stawów ci ęŜ kowickich. Uchodzi do Pilicy w okolicy miejscowo ści Krz ętów (gmina Wielgomłyny). Dolny odcinek Baryczki stanowi obecnie sztucznie utworzony Kanał Krz ętowski, wykopany dla odprowadzenia do Pilicy nadmiaru wody z doliny Baryczki. W dorzeczu

54

Baryczki znajduj ą si ę liczne tereny podmokłe i zabagnione. Teren poci ęty jest równie Ŝ g ęst ą sieci ą rowów melioracyjnych.

Rysunek 46. Rzeka Baryczka ( źródło: pl.wikipedia.org) Łapczynka – dopływ prawobrze Ŝny. Do Pilicy uchodzi ok. 3 km od Kanału Krz ętowskiego. Ciek jest na całej długo ści uregulowany i spełnia rol ę rowu melioracyjnego. Długo ść cieku wynosi ok. 5,5 km. Łapczynka ma swój obszar źródłowy mi ędzy miejscowo ściami Wola Łapczyna i Stanowiska, a płyn ąc do Pilicy zbiera wod ę z rozległego obni Ŝenia za pomoc ą sieci rowów melioracyjnych. Najdłu Ŝszym rowem - dopływem jest Kanał Bobrowski o długo ści ok. 4,5 km płyn ący spod miejscowo ści Stanowiska.

Biestrzykówka – dopływ lewobrze Ŝny. Źródła znajduj ą si ę we wsi Biestrzyków Du Ŝy. Na odcinku od Wielgomłyn do ujścia znajduje si ę kilka niewielkich zbiorników wodnych. Pod Wielgomłynami Biestrzykówka przyjmuje dwa dopływy: Strug ę - ciek płyn ący spod Woli Malowanej o długo ści ok. 12 km i Niedo śpielin – ciek płyn ący spod miejscowo ści Odrow ąŜ , o długo ści ok. 6 km. Oba cieki maj ą uregulowane koryta.

Rysunek 47. Rzeka Biestrzykówka ( źródło: http://www.wywrota.pl/)

Struga spod Ochotnika – dopływ lewobrze Ŝny. Do Pilicy wpływa na południe od Przedborza. Długo ść cieku wynosi ok. 10 km. Koryto strugi jest uregulowane i posiada charakter rowu melioracyjnego.

Luci ąŜ a – najdłu Ŝszy dopływ lewobrze Ŝny Pilicy. Długo ść rzeki wynosi 48,7 km. Teren źródłowy rzeki znajduje si ę w rejonie miejscowo ści Przer ąb (gmina Masłowice). Uchodzi do Pilicy w Sulejowie (powiat piotrkowski). Pocz ątek Luci ąŜ y daje kilka strumyków, spływaj ących na północ z rozległych

55 torfowisk na Wzgórzach Radomszcza ńskich. W wyniku intensywnych prac melioracyjnych Luci ąŜ a na przewa Ŝaj ącej długo ści swego biegu płynie po rozległym, bezdrzewnym obszarze u Ŝytków zielonych, przyjmuj ąc posta ć prostego kanału, poprzegradzanego zastawkami.

Rysunek 48. Rzeka Luci ąŜ a ( źródło: pl.wikipedia.org)

Zlewnia rzeki Warty

Warta – prawostronny dopływ Odry, trzecia pod wzgl ędem długo ści rzeka w Polsce (808,2 km). W granicach powiatu radomszcza ńskiego znajduje si ę fragment jej górnego biegu. Średni przepływ rzeki z lat 1951-2000 wynosił około 11 m 3/s w górnym biegu (wodowskaz w miejscowo ści Bobry w gminie Radomsko). Dolina rzeki ma zmienny, zró Ŝnicowany charakter. W górnym biegu wyst ępuj ą liczne zabagnienia i starorzecza, cz ęś ciowo zmeliorowane. Rzeka jest w tej cz ęś ci obwałowana. Na rzece Warcie w miejscowo ści Zakrzówek Szlachecki wybudowany został zbiornik retencyjny (woda technologiczna dla potrzeb Elektrowni Bełchatów). Przepływ rzek przez kompleksy le śne ma zwykle charakter naturalny. W dorzeczu Warty wyst ępuj ą liczne podmokło ści.

Rysunek 49. Wał przeciwpowodziowy rzeki Warta w powiecie radomszczańskim (źródło: http://mapa.nocowanie.pl/)

Wiercica – prawobrze Ŝny dopływ Warty. Jest w zasadzie odgał ęzieniem rzeki, od której odchodzi na północ od miejscowo ści Garnek. Przed Gidlami przyjmuje Kanał Lodowy, którego tylko uj ściowy odcinek znajduje si ę na terenie powiatu. Zarówno Wiercica jak i Kanał Lodowy maj ą uregulowane koryta.

Radomka – dopływ prawobrze Ŝny, którego źródła znajduj ą si ę w rejonie wsi Bartodzieje na północ od Radomska. Rzeka w całym odcinku jest uregulowana.

56

Widawka – dopływ prawobrze Ŝny o długo ści 95,8 km. Wypływa z rozległego obni Ŝenia w okolicy miejscowo ści Biestrzyków na terenie Wzgórz Radomszcza ńskich (gmina Kodr ąb). Widawka zasila liczne stawy hodowlane. Pocz ąwszy od 1974 roku Widawka odprowadza wody nie tylko pochodz ące ze spływu naturalnego, lecz tak Ŝe wody gł ębinowe a odwodnienia górotworu w rejonie odkrywki „Bełchatów”, które dodatkowo zasilaj ą rzek ę. Zrzuty wód wgł ębnych s ą znacznie wi ększe od ilo ści wód prowadzonych przez Widawk ę przed punktem zrzutu. Do Widawki prowadzi swoje wody tak Ŝe Kr ęcica.

Rysunek 50. Rzeka Widawka( źródło: pl.wikipedia.org)

W powiecie radomszcza ńskim brak jest wi ększych naturalnych zbiorników wodnych. Wody stoj ące stanowi ą: zespoły stawów rybnych, podmokłe tereny torfowo-bagienne oraz zbiorniki systemów melioracyjnych. Całkowita retencja zlewni jest uzupełniana równie Ŝ przez tzw. mał ą retencj ę. Tabela 11. Wi ększe zbiorniki wodne znajduj ące si ę na terenie powiatu radomszcza ńskiego Lp Nazwa obiektu Gmina rzeka Powierzchnia w ha 1. Kmicizna Kamie ńsk Widawka 4,0 2. Zalew przy ul. Turystycznej Przedbórz zasilany przez potok 11,4 Ochotnik 3. Karkoszki Gomunice - 0,7 4. Pudzików Gomunice Kamionka 0,6 5. Kletnia Gomunice Widawka 0,8 6. Babczów Kobiele Ciek spod Woli 5,0 Wielkie Malowanej 7. Bietrzyków Kobiele Widawka 2,5 Wielkie 8. Zalew w m.Kodr ąb Kodr ąb Warta 5,9 9. Zbiornik retencyjny w Zakrzówku Ładzice Warta 10,0 Szlacheckim 10. Kozie Pole śytno Pilica 1,2

57

Tabela 12. Stawy rybne o powierzchni powy Ŝej 10 ha lustra wody w powiecie radomszcza ńskim Lp Nazwa obiektu Gmina Źródło poboru wody Powierzchnia w ha 1. Stawy rybne Papiernia Przedbórz Potok Ojrzanka 115,14 2. Stawy rybne Gidle rzeka M ękwa 37,9 3. Kocierzowy Gomunice rzeka Widawka 86,4 4. Staw hodowlany w m. Pod świerk Kobiele rzeka Orzechówka 65,6 Wielkie 5. Staw hodowlany w m. Przedbórz Kobiele rzeka M ękwa 27,8 Wielkie 6. Stawy hodowlane w m. Przer ąb Masłowice dopływ rzeki Luci ąŜ a, 50,0 źródła 7. Stawy hodowlane w m. Bartodzieje Masłowice rzeka Luci ąŜ a 36,2 8. Stawy hodowlane w m. Masłowice Masłowice ciek wodny spod 16,5 Ochotnika 9. Stawy rybne w m. Silnica śytno rzeka Baryczka 15,8 10. Gospodarstwo rybackie w m. śytno rzeka Baryczka 20,0 Ci ęŜ kowiczki 11. Gospodarstwo rybackie w m. śytno rzeka Baryczka 36,8 Ci ęŜ kowiczki 12. Stawy rybne w m. Pukarzów Dolny śytno rzeka Pilica 19,8 13. Stawy rybne w m. Pukarzów Górny śytno rzeka Pilica 73,9

Jako ść wód powierzchniowych

Monitoring rzek w powiecie prowadzi Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Łodzi. Monitoring wód powierzchniowych został dostosowany do wymaga ń stawianych przez Uni ę Europejsk ą, a form ę i sposób prowadzenia monitoringu okre śla rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 13 maja 2009 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U. Nr 81, poz. 685) .

Wody powierzchniowe zostały podzielone na jednolite cz ęś ci wód (JCW), tj. na jednostki, dla których są prowadzone analizy presji antropogenicznych i opracowywane programy wodno-środowiskowe. Jednolita cz ęść wód powierzchniowych oznacza oddzielny i znacz ący element wód powierzchniowych taki jak: jezioro, zbiornik, strumie ń, rzeka lub kanał, cz ęść strumienia, rzeki lub kanału, wody przej ściowe lub pas wód przybrze Ŝnych.

Obszar powiatu radomszcza ński znajduje si ę w granicach 26 jednolitych cz ęś ci wód (w cało ści lub cz ęś ciowo). Ka Ŝda z jednolitych cz ęś ci wód badana była w 1 punkcie pomiarowym. Dnia 11 lutego 2011 r. zatwierdzone zostały decyzj ą Rady Ministrów plany gospodarowania wodami w dorzeczach. Na potrzeby ich opracowania, jednolite cz ęś ci wód powierzchniowych zostały zgrupowane w tzw. scalone cz ęś ci wód powierzchniowych (SCWP).

58

Tabela 13. Jednolite cz ęś ci wód (JCW) w powiecie radomszcza ńskim Lp Nazwa JCW Numer JCW Punkt do oceny JCW 1. Pilica od Kanału Koniecpol - Radoszewnica do PLRW200010254179 Maluszyn Zwleczy 2. Pilica od Zwleczy do Zbiornika Sulejów PLRW20001025451 Sulejów 3. Prudka PLRW200062545229 Wilkoszewice 4. Luci ąŜ a od źródeł do Zbiornika Cieszanowice PLRW200062545213 Trzepnica 5. Warta od Wiercicy do Widzówki PLRW60001918153 Bobry

6. Warta od Widzówki do Liswarty PLRW600019181599 ŁąŜ ek 7. Radomka PLRW6000161815529 Dąbrówka 8. Dopływ spod Radziechowic PLRW600023181572 Zakrzówek Szlachecki 9. Pisia PLRW600023181589 Borowiec 10. Widawka do Kr ęcicy PLRW600016182139 Gi Ŝyzna 11. Jeziorka PLRW600016182169 Pytowice 12. Struga PLRW20006254349 Rudka 13. Dopływ z Wymysłówka PLRW600017181556 14. Widzówka PLRW600016181549 15. Mękwa PLRW600017181529 16. Kanał Warty ze Star ą Wiercic ą i Kanałem PLRW60001718149 Lodowym 17. Baryczka PLRW20006254329 18. Czarna Włoszczowska od źródeł do Czarnej z PLRW20006254219 Olszówki bez Czarnej z Olszówki 19. Dopływ z Bo Ŝej Woli PLRW2000625424 20. Czarna Włoszczowska od Czarnej z Olszówki do PLRW2000925429 uj ścia 21. Struga Strzelecka PLRW200062543529 22. Dopływ z Nosalewic PLRW20006254354 23. Ojrzanka PLRW20006254369 24. Widawka od Kr ęcicy do Krasówki PLRW6000191825 25. Kr ęcica PLRW600023182149 26. Pijawka PLRW600016181569

Ocen ę jako ści wód powierzchniowych na terenie powiatu wykonano w oparciu o rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych częś ci wód powierzchniowych (Dz. U. Nr 162, poz. 1008) i rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 22 lipca 2009 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu ekologicznego, potencjału ekologicznego i stanu chemicznego jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (Dz. U. Nr 122, poz. 1018).

Stan ekologiczny jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych w ciekach naturalnych, jeziorach lub innych zbiornikach naturalnych klasyfikuje si ę na podstawie wyników klasyfikacji elementów fizykochemicznych, biologicznych i hydromorfologicznych. Jest zdefiniowany dla wód naturalnych jako:

• bardzo dobry (klasa I), • dobry (klasa II), • umiarkowany (klasa III),

59

• słaby (klasa IV), • zły (klasa V).

Potencjał ekologiczny jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych sztucznych i silnie zmienionych klasyfikuje si ę na podstawie wyników klasyfikacji elementów fizykochemicznych, biologicznych i hydromorfologicznych. Potencjał ekologiczny jest definiowany jako:

• dobry i powy Ŝej dobrego (klasa I i II), • umiarkowany (klasa III), • słaby (klasa IV), • zły (klasa V).

Ocen ę stanu JCW przeprowadzono w oparciu o wyniki klasyfikacji uzyskane dla punktu pomiarowego zamykaj ącego JCW - nie musiał on by ć zlokalizowany w granicach powiatu radomszcza ńskiego.

Rysunek 51. Schemat oceny stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (źródło: WIO Ś)

Stan/potencjał ekologiczny wód powierzchniowych (JCW) na terenie powiatu radomszcza ńskiego w 2011 roku przedstawiał si ę nast ępuj ąco:

• dobry stan/potencjał ekologiczny stwierdzono w JCW: - Luci ąŜ a od źródeł do Zbiornika Cieszanowice, - Warta od Widzówki do Liswarty.

• umiarkowany stan/potencjał ekologiczny sklasyfikowano w JCW: - Widawka do Kr ęcicy.

Stan chemiczny przedstawiał si ę nast ępuj ąco:

60

• stan poni Ŝej dobrego okre ślono w JCW: - Pilica od Kanału Koniecpol- Radoszewnica do Zwleczy, - Pilica od Zwleczy do Zbiornika Sulejów.

Stan wód, będący wypadkow ą stanu/potencjału ekologicznego i stanu chemicznego, okre ślono dla badanych JCW jako zły.

Rysunek 52. Stan/potencjał ekologiczny jednolitych cz ęś ci wód badanych na terenie powiatu radomszcza ńskiego w roku 2011 – zlewnia Pilicy (źródło: WIO Ś w Łodzi)

Rysunek 53. Stan/potencjał ekologiczny jednolitych cz ęś ci wód badanych na terenie powiatu radomszcza ńskiego w roku 2011 - zlewnie Widawki oraz Warty do Widawki (źródło: WIO Ś w Łodzi)

61

Rysunek 54. Stan chemiczny jednolitych cz ęś ci wód badanych na terenie powiatu radomszcza ńskiego w roku 2011 - zlewnia Pilicy (źródło: WIO Ś w Łodzi)

Rysunek 55. Stan chemiczny jednolitych cz ęś ci wód badanych na terenie powiatu radomszcza ńskiego w roku 2011 - zlewnie Widawki oraz Warty do Widawki (źródło: WIO Ś w Łodzi)

62

Rysunek 56. Stan jednolitych cz ęś ci wód badanych na terenie powiatu radomszcza ńskiego w roku 2011 - zlewnia Pilicy (źródło: WIO Ś w Łodzi)

Rysunek 57. Stan jednolitych cz ęś ci wód badanych na terenie powiatu radomszcza ńskiego w roku 2011 - zlewnie Widawki oraz Warty do Widawki (źródło: WIO Ś w Łodzi) W ramach monitoringu wód powierzchniowych WIO Ś prowadzi równie Ŝ ocen ę rzek powiatu pod kątem eutrofizacji, a wi ęc zjawiska zachodz ącego głównie w wodach stoj ących na skutek kumulacji substancji biogennych, która prowadzi do zaburzenia równowagi stosunków biologicznych i w konsekwencji pogorszenia jako ści wód. W 2011 roku okre ślono wyst ępowanie eutrofizacji w jednej JCW na terenie powiatu radomszcza ńskiego. Stwierdzono, Ŝe w badanych wodach brak jest eutrofizacji. Tabela 14. Porównanie wyst ępowania eutrofizacji w JCW na terenie powiatu radomszcza ńskiego w roku 2011 w stosunku do lat 2008-2010 (według WIO Ś w Łodzi) Ocena eutrofizacji Ocena eutrofizacji Nazwa ocenianej jcw Kod ocenianej jcw 2011 2008-2010 Luci ąŜ a od źródeł do PLRW200062545213 Zbiornika brak eutrofizacji brak eutrofizacji Cieszanowice

Rysunek 58. Porównanie wyst ępowania eutrofizacji w JCW na terenie powiatu radomszcza ńskiego w roku 2011 w stosunku do lat 2008-2010 (źródło: WIO Ś w Łodzi) Nadzór nad jako ści ą wody w k ąpieliskach i miejscach wykorzystywanych do k ąpieli prowadzi Pa ństwowy Wojewódzki Inspektorat Sanitarny w Łodzi. W powiecie radomszcza ńskim istnieje jedno kąpielisko: Przedbórz (gmina Przedbórz). Badania prowadzone w roku 2011 wykazały, Ŝe we jako ść wód tego k ąpieliska spełniała wymagania okre ślone w Rozporz ądzeniu Ministra Zdrowia z dnia 8 kwietnia 2011 r. w sprawie prowadzenia nadzoru nad jako ści ą wody w k ąpielisku i miejscu wykorzystywanym do k ąpieli (Dz. U. Nr 86, poz. 478).

63

Wody podziemne

Powiat Radomszcza ński znajduje si ę na obszarze górsko-wy Ŝynnej prowincji hydrogeologicznej. Najwi ększ ą powierzchni ę powiatu zajmuj ą hydrogeologiczne regiony: Niecka Łódzka i Niecka Miechowska.

Podstawowy poziom systematyki hydrogeologicznej stanowi ą jednolite cz ęś ci wód podziemnych (JCWPd) tj. jednostki terytorialne wydzielone w oparciu o system zlewniowy, dla których prowadzone są analizy presji antropogenicznych (m.in. poprzez monitoring wód) i opracowywane s ą programy wodno-środowiskowe. Powiat radomszcza ński znajduje si ę w obr ębie trzech JCWPd: nr 95, 96 i 97.

Na terenie powiatu wyst ępuj ą trzy u Ŝytkowe pietra wód podziemnych: jurajskie, kredowe i czwartorz ędowe. Najwi ększy udział w zasobach eksploatacyjnych wód podziemnych ma pi ętro kredowe i czwartorz ędowe.

Jurajskie pi ętro wodono śne jest zwi ązane głównie z piaskowcami ko ścieliskimi doggeru oraz skałami węglanowymi (wapieniami i marglami) malmu. Wody jurajskie, za wyj ątkiem wychodni gdzie wyst ępuje swobodne zwierciadło, osi ągaj ą ci śnienie kilku atmosfer. Wydajno ść uj ęć wód jurajskich jest zró Ŝnicowana i wynosi od kilku do kilkudziesi ęciu m 3/h. Wody jurajskie s ą z reguły bardzo dobrej jako ści.

Kredowe pi ętro wodono śne zwi ązane jest z silnie sp ękanymi utworami mastrychtu, wykształconymi w postaci margli i wapieni marglistych o znacznej mi ąŜ szo ści. Wody te, maj ące charakter artezyjski i subartezyjski (w latach 50. notowano tak Ŝe samowypływy), tworz ą tutaj najgł ębszy basen wód pitnych w Polsce. Eksploatowane s ą głównie wody poziomu górnokredowego. Wody te posiadaj ą zmienne ci śnienie 200-3000 kPa, s ą zwykle słabo zmineralizowane, średnio twarde lub mi ękkie, lekko za Ŝelazione.

64

Rysunek 59. Rejonizacja hydrogeologiczna rejonu powiatu

Rysunek 60. Jednolite cz ęś ci wód podziemnych w rejonie powiatu radomszcza ńskiego (źródło: PIG-PIB) Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne odznacza si ę najwi ększ ą zmienno ści ą rozprzestrzenienia i warunków filtracji. Zró Ŝnicowanie gł ęboko ści poziomów, s ąsiedztwo wód gruntowych, ł ączno ść z wodami starszego podło Ŝa powoduje, Ŝe wody czwartorz ędowe charakteryzuj ą si ę znaczn ą lokaln ą zmienno ści ą składu, twardo ści i stopnia mineralizacji. Wahania poziomu wód pi ętra czwartorz ędowego uzale Ŝnione s ą w du Ŝym stopniu od zmienno ści warunków hydrometeorologicznych, m.in. przepływu w rzekach, wielko ści opadu i intensywno ści parowania.

W tej formacji wód najzasobniejszy jest poziom mi ędzymorenowy z wyst ępowaniem zbiorników na gł ęboko ści 10-50 m p.p.t. Jest on intensywnie drenowany przez rzeki. Wody czwartorz ędowe s ą powszechnie eksploatowanym poziomem wodono śnym.

Istotnym elementem środowiska s ą struktury hydrogeologiczne o znaczeniu ponadregionalnym, tzw. Główne Zbiorniki Wód Podziemnych (GZWP). Na terenie powiatu znajduje si ę jeden zbiornik GZWP Nr 408 w obr ębie utworów kredowych.

Cały obszar powiatu le Ŝy w obr ębie Głównego Zbiornika Wód Podziemnych nr 408 Niecka Miechowska. Skały górnej kredy, wykształcone jako margle, opoki i gezy stanowi ą zbiornik wód podziemnych o charakterze szczelinowo-porowym, o klasie jako ści wody Ia, Ib, Ic. Ze wzgl ędu na szczególne znaczenie gospodarcze, a jednocze śnie zagro Ŝenie degradacj ą, w granicach GZWP wyznaczono obszar wymagaj ący najwy Ŝszej ochrony (ONO) oraz obszar wymagaj ący wysokiej ochrony (OWO).

Na terenie powiatu wyst ępuj ą równie Ŝ gor ące wody geotermalne nale Ŝą ce do szczeci ńsko – łódzkiej warstwy geotermalne. Znajduj ą si ę one w:

• zbiornik liasowy - mi ąŜ szo ść 160 m, wody o temperaturze rz ędu 40°C do 50°C, • zbiornik wapienia muszlowego - miąŜ szo ść 170 m, wody o temperaturze rz ędu 65°C do 75°C, • zbiornik dolnotriasowy - mi ąŜ szo ść około 80 m, wody o temperaturze 70°C - 80°C, • zbiornik cechszty ński – o mi ąŜ szo ści 70 m, z temperatur ą wód ok. 90°C, • zbiornik permski – o mi ąŜ szo ści 60 m, z wodami o temperaturze 96°C.

65

Rysunek 61. GZWP w rejonie powiatu radomszcza ńskiego (źródło: Program ochrony środowiska dla województwa łódzkiego 2008)

Jako ść wód podziemnych

Podstaw ą prawn ą do oceny jako ści wód podziemnych jest Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 lipca 2008 r. w sprawie kryteriów i sposobu oceny wód podziemnych. Zgodnie z nim dla okre ślenia jako ści wody przyjmuje si ę klasyfikacj ę pi ęciostopniow ą w odniesieniu do własno ści fizykochemicznych i stanu chemicznego.

66

Na terenie powiatu radomszcza ńskiego znajduje si ę siedem punktów sieci monitoringu krajowego - ilo ściowego:

1. II/281/1 Kamie ńsk (obserwacje od 1977 r.) 2. II/857/1 Ruda Bugaj (obserwacje 1989-1991 r.) 3. II/1348/1 Jadwinówka (obserwacje od 2004 r.) 4. II/1370/1 Małuszyn (obserwacje od 2004 r.) 5. II/ 1377/1 Przedbórz (obserwacje od 2004 r.) 6. II/1378/1 Gaj (obserwacje od 2004 r.) 7. II/1400/1 Przer ąb (obserwacje od 2005 r.)

Ponadto, zlokalizowanych jest tutaj 13 punktów monitoringu chemicznego:

8. II/281/1 Kamie ńsk (obserwacje od 1977 r.) 9. II/857/1 Ruda Bugaj (obserwacje 1989-1991 r.) 10. II/1348/1 Jadwinówka (obserwacje od 2004 r.) 11. II/1370/1 Małuszyn (obserwacje od 2004 r.) 12. II/ 1377/1 Przedbórz (obserwacje od 2004 r.) 13. II/1378/1 Gaj (obserwacje od 2004 r.) 14. II/1400/1 Przer ąb (obserwacje od 2005 r.) 15. 53 Łowicz-1 (analizy do 2010 r.) 16. 54 Łowicz-2 (analizy do 2010 r.) 17. 55 Łowicz-3 (analizy do 2010 r.) 18. 807 Radomsko (analizy do 2007 r.) 19. 1047 Kamie ńsk (tylko jedna analiza z 1991 r.) 20. 1130 Przedbórz (analizy do 1997 r.)

Lokalizacj ę punków monitoringu krajowego (ilo ściowego i chemicznego) wraz z klasyfikacj ą przedstawiono na poni Ŝszym rysunku.

W 2010 r. przebadano sze ść punktów pomiarowo-kontrolnych wód podziemnych na terenie powiatu, w tym pi ęć w sieci monitoringu krajowego i jeden w sieci monitoringu regionalnego. Wyniki s ą nast ępuj ące:

• w dwóch punktach stwierdzono wody II klasy czysto ści (wody dobrej jako ści, w których warto ści niektórych elementów fizykochemicznych s ą podwy Ŝszone w wyniku naturalnych procesów zachodz ących w wodach podziemnych i nie wskazuj ą na wpływ działalno ści człowieka albo wpływ ten jest bardzo słaby), • w trzech punktach stwierdzono wody III klasy czystości (wody zadawalaj ącej jako ści, w których warto ści elementów fizykochemicznych s ą podwy Ŝszone w wyniku naturalnych procesów zachodz ących w wodach podziemnych lub słabego wpływu działalno ści człowieka), • w jednym punkcie stwierdzono wody IV klasy czysto ści (wody wody niezadowalaj ącej jako ści, w których warto ści elementów fizykochemicznych są podwy Ŝszone w wyniku naturalnych procesów zachodz ących w wodach podziemnych oraz wyra źnego wpływu działalno ści człowieka).

67

Rysunek 62. Lokalizacja punktów monitoringu krajowego i regionalnego (ilo ściowego i chemicznego) na terenie powiatu radomszcza ńskiego ( źródło: PIG-PIB, Program ochrony środowiska dla województwa łódzkiego 2012)

W roku 2011 przebadano jako ść wód na 3 stanowiskach zlokalizowanych w obr ębie trzech jednolitych cz ęś ci wód podziemnych. We wszystkich stwierdzono dobry stan chemiczny wód.

68

Rysunek 63. Ocena stanu chemicznego jednolitych cz ęś ci wód podziemnych w 2010 r. (źródło: PIG-PIB) Jako ść wód pitnych na terenie powiatu kontrolowana jest przez Pa ństwow ą Powiatow ą Stacj ę Sanitarno-Epidemiologiczn ą w Radomsku. W 2011 r. skontrolowano 34 wodoci ągi zbiorowego zaopatrzenia w wod ę oraz 5 wodoci ągów lokalnych. W jednym przypadku stwierdzono, Ŝe woda nie odpowiada wymaganiom (indywidualne uj ęcie zakładowe, wodoci ąg lokalny) i posiada warunkow ą przydatno ść do spo Ŝycia. Parametrami, które o tym zadecydowały to: Ŝelazo i mangan (pochodzenia geogenicznego).

Źródła zanieczyszczenia i przekształcenia stosunków wód podziemnych i powierzchniowych

Do najwa Ŝniejszych źródeł zanieczyszcze ń wód powierzchniowych i podziemne na terenie powiatu radomszcza ńskiego nale Ŝą tak Ŝe:

• spływy obszarowe z terenów rolnych, • nieuregulowane spływy wód deszczowych z terenów zurbanizowanych i uprzemysłowionych, • źle składowane i zabezpieczone pryzmy obornika oraz zbiorniki na gnojowic ę poło Ŝone w pobli Ŝu cieków wodnych, • niesprawnie działaj ące systemy urz ądze ń melioracyjnych, • przesi ęki z nieszczelnych szamb z gospodarstw poło Ŝonych przy rzekach.

Podstawowymi źródłami antropogenicznego zanieczyszczenia wód powierzchniowych s ą odprowadzane do wód (surowe lub niedostatecznie oczyszczone) ścieki komunalne z jednostek osadniczych, ścieki przemysłowe, wody opadowe z terenów zurbanizowanych oraz spływy powierzchniowe z terenów rolnych i komunikacyjnych. Na zanieczyszczenie wód wpływ maj ą: brak kanalizacji na du Ŝym obszarze powiatu i niewystarczaj ąca ilo ść lokalnych oczyszczalni ścieków.

Głównymi źródłami antropogenicznego zanieczyszczenia wód powierzchniowych na terenie powiatu są odprowadzane do wód ścieki komunalne z jednostek osadniczych, ścieki przemysłowe, wody opadowe z terenów zurbanizowanych oraz spływy powierzchniowe z terenów rolnych i komunikacyjnych.

Oprócz podwy Ŝszonych st ęŜ eń substancji zagro Ŝeniem dla wód powierzchniowych s ą zaburzenia ich przepływu. Zabudowa hydrotechniczna rzek jest niewystarczaj ąca dla utrzymania przepływów nienaruszalnych i zwi ększenia dyspozycyjno ści zasobów. Przyczyn ą deficytu wód powierzchniowych jest zmniejszenie naturalnej retencji gruntowej (wylesienie) i nieracjonalne gospodarowanie zasobami

69 wodnymi: nadmierna regulacja koryt rzecznych oraz osuszanie bagien, torfowisk i u Ŝytków rolnych przez prowadzenie w ramach melioracji systemów odwadniaj ących. Wa Ŝne znaczenie dla utrzymania i zwi ększenia naturalnej retencji wodnej maj ą obszary torfowisk i terenów podmokłych.

Ponadto, analizuj ąc stopie ń wykorzystania dost ępnych do zagospodarowania zasobów wód podziemnych (w obszarach bilansowych) stwierdzono, Ŝe północno-zachodnia cz ęść powiatu radomszcza ńskiego posiada deficyt zasobów dyspozycyjnych wód. Stopień wykorzystania zasobów okre ślono jako nadmierny. W ocenie takiej uwzgl ędniono pobór z uj ęć wód podziemnych w ramach szczególnego korzystania z wód (wymagaj ący pozwolenia wodno-prawnego) na cele: zbiorowego zaopatrzenia w wod ę, produkcyjne, rolnicze i odwodnieniowe. Na stan taki ma wpływ odwadnianie zło Ŝa w ęgla brunatnego w Zagł ębiu Bełchatów.

Rysunek 64. Stopie ń wykorzystania dost ępnych do zagospodarowania zasobów wód podziemnych - zasoby dyspozycyjne w obszarach bilansowych w rejonie powiatu radomszcza ńskiego ( źródło: PIG-PIB)

70

5.3.2. Program działa ń - Racjonalne gospodarowanie zasobami wód

Cele strategiczne do 2020 roku

Zapewnienie wystarczaj ącej ilo ści wody o odpowiedniej jako ści

Racjonalizacja zu Ŝycia wody

Cele krótkoterminowe do 2016 roku Kierunki działa ń długo- i krótkoterminowych oraz zadania

Cel: Zapewnienie wystarczaj ącej ilo ści wody o odpowiedniej jako ści

Lp. Nazwa kierunku działa ń lub zadania Jednostki realizuj ące i odpowiedzialne 1. Rozbudowa systemu poboru i rozprowadzania wody Prezydent Radomska, wójtowie sieciowej: budowa uj ęć komunalnych, stacji uzdatniania gmin i burmistrzowie miast , wody, sieci wodoci ągowej: przedsi ębiorstwa wodoci ągowe • opracowanie koncepcji gospodarki wodno-ściekowej gmin, wst ępne analizy opłacalno ści, • budowa i uruchomienie uj ęć wody, • realizacja budowy stacji uzdatniania wody, • realizacja sieci wodoci ągowej 2. Likwidacja nieczynnych uj ęć wody wła ściciele uj ęć 3. Zapewnienie alternatywnych źródeł dostawy wody w Prezydent Radomska, wójtowie sytuacjach awarii i katastrof ekologicznych gmin i burmistrzowie miast , przedsi ębiorstwa wodoci ągowe 4. Wprowadzanie do planów zagospodarowania przestrzennego Prezydent Radomska, wójtowie obszarów ochronnych głównych gmin i burmistrzowie miast zbiorników wód podziemnych 5. Wykonanie inwentaryzacji i klasyfikacji istniej ących źródeł Prezydent Radomska, wójtowie zanieczyszcze ń (przemysłowych, komunalnych, gmin i burmistrzowie miast komunikacyjnych, rolnych) szczególnie w obr ębie obszarów wymagaj ących szczególnej ochrony (strefy zasilania GZWP, uj ęcia wód) 6. Nadzór merytoryczny nad prawidłowym wykonaniem decyzji Starosta Radomszcza ński administracyjnych w zakresie gospodarowania wod ą, decyzji Prezydent Radomska, wójtowie planistycznych i budowlanych itp., gmin i burmistrzowie miast 7. Budowa zbiorników retencyjnych Prezydent Radomska, wójtowie gmin i burmistrzowie miast WZMiUW, RZGW 8. Inwentaryzacja, odbudowa i regulacja oraz prawidłowa RZGW, Wojewódzki Zarz ąd eksploatacja urz ądze ń melioracji wodnych Melioracji i Urz ądze ń Wodnych, wła ściciele terenów

71

Cel: D ąŜ enie do relatywnego zmniejszenia zu Ŝycia wody w gospodarstwach domowych, rolnictwie, przemy śle i usługach

Lp. Nazwa kierunku działa ń lub zadania Jednostki realizuj ące i odpowiedzialne 1. Podnoszenie świadomo ści ekologicznej mieszka ńców Starosta Radomszcza ński , powiatu w zakresie ograniczania zu Ŝycia wody, poprzez Prezydent Radomska, wójtowie edukacj ę i informowanie w kierunku zmian nawyków gmin i burmistrzowie miast, korzystania z wody oraz wprowadzenie nowych placówki o światowe, media, przyzwyczaje ń maj ących na celu zrównowa Ŝone organizacje pozarz ądowe korzystanie z zasobów wodnych 2. Wprowadzania zamkni ętych obiegów wody i podmioty gospodarcze wodooszcz ędnych technologii produkcji w przemy śle 3. Remonty i modernizacja istniej ących urz ądze ń słu Ŝą cych Prezydent Radomska, wójtowie do poboru wody i sieci wodoci ągowej gmin i burmistrzowie miast , przedsi ębiorstwa wodoci ągowe 4. Rozwijanie systemów automatycznego sterowania i przedsi ębiorstwa wodoci ągowe kontroli poborem wody 5. Weryfikacja pozwole ń wodno-prawnych Starosta Radomszcza ński 6. Monitorowanie zmian w stosunkach wodnych oraz WIO Ś, PIG-PIB, wyst ąpienia ewentualnych deformacji terenu wynikłych z Starosta Radomszcza ński likwidacji zakładów przemysłowych i wydobywczych

5.3.3. Program działa ń - Ochrona wód

Cel długoterminowy do 2020 roku

Poprawa jako ści wód powierzchniowych i podziemnych

Cele krótkoterminowe do 2016 roku Kierunki działa ń długo- i krótkoterminowych oraz zadania

DąŜ enie do osi ągni ęcia właściwych standardów wód powierzchniowych i podziemnych pod wzgl ędem jako ściowym poprzez ich ochron ę przed zanieczyszczeniami pochodz ącymi ze źródeł przemysłowych, komunalnych i rolniczych

Budowa infrastruktury ochrony środowiska, szczególnie w zakresie odprowadzania i oczyszczania ścieków

Lp. Nazwa kierunku działa ń lub zadania Jednostki realizuj ące i odpowiedzialne 1. Prowadzenie ewidencji stanu i obsługi Prezydent Radomska, wójtowie gmin i bezodpływowych zbiorników na ścieki bytowe i burmistrzowie miast przydomowych oczyszczalni ścieków w gospodarstwach domowych 2. Likwidacja "dzikich" wysypisk odpadów, Prezydent Radomska, wójtowie gmin i szczególnie tych, które s ą zlokalizowane na burmistrzowie miast, wła ściciele terenu, brzegach cieków Nadle śnictwa, osoby lub podmioty które dopu ściły sie zanieczyszczenia terenu 3. Budowa systemu odprowadzania i oczyszczania Prezydent Radomska, wójtowie gmin i

72

Lp. Nazwa kierunku działa ń lub zadania Jednostki realizuj ące i odpowiedzialne ścieków: burmistrzowie miast, przedsi ębiorstwa • opracowanie koncepcji gospodarki ściekowej kanalizacyjne, wła ściciele nieruchomo ści gmin, wst ępne analizy, • opracowanie dokumentacji technicznych na budow ę oczyszczalni ścieków, • budowa i uruchomienie oczyszczalni na potrzeby, • budowa sieci kanalizacyjnej, 4. Budowa przydomowych oczyszczalni ścieków dla wła ściciele lub zarz ądcy nieruchomo ści posesji rozproszonych lub będących poza zasi ęgiem istniej ącej i projektowanej sieci kanalizacyjnej 5. Uporz ądkowanie i modernizacja gospodarki przedsi ębiorcy ściekowej w zakładach przemysłowych 6. Budowa systemu odprowadzania wód opadowych z Prezydent Radomska, wójtowie gmin i terenów zurbanizowanych burmistrzowie miast 7. Tworzenie dobrych praktyk w zakresie podmioty gospodarcze zagospodarowywania wód opadowych i roztopowych z uwzgl ędnieniem zagospodarowania ich w miejscu powstawania 8. Instalacja separatorów zanieczyszcze ń na stacjach podmioty gospodarcze benzynowych, myjniach, przy warsztatach samochodowych i wsz ędzie tam, gdzie mog ą wyst ąpi ć spływy deszczu z olejami nap ędowymi i benzyn ą 9. Utrzymanie czysto ści w zlewni, sprz ątanie jej, ale Prezydent Radomska, wójtowie gmin i te Ŝ nakładanie powszechnych kar za burmistrzowie miast, stra Ŝ miejska, zanieczyszczenia np. jezdni policja 10. Ograniczanie emisji zanieczyszcze ń obszarowych osoby uprawiaj ące ziemi ę ze źródeł rolniczych poprzez wdra Ŝanie dobrych praktyk poparte odpowiedni ą edukacj ą w zakresie rolnictwa ekologicznego Stosowanie Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej 11. Budowa w gospodarstwach rolnych instalacji do producenci rolni, prowadz ący produkcj ę bezpiecznego przechowywania nawozów zwierz ęcą naturalnych, tj. zbiorników na gnojowic ę i gnojówk ę oraz płyt obornikowych 12. Ustanawianie stref ochrony uj ęć wody. Prezydent Radomska, wójtowie gmin i Przestrzeganie zasad ustalonych dla stref i obszarów burmistrzowie miast, podmioty ochronnych uj ęć wód podziemnych, na których pobieraj ące wod ę, u Ŝytkownicy terenu obowi ązuj ą zakazy, nakazy i ograniczenia w zakresie korzystania z wody i u Ŝytkowania gruntów 13. Wprowadzanie ustale ń zwi ązanych z ochron ą wód Prezydent Radomska, wójtowie gmin i podziemnych i powierzchniowych do miejscowych burmistrzowie miast planów zagospodarowania przestrzennego.

73

5.4. Ochrona powierzchni ziemi

5.4.1. Stan wyj ściowy

Powierzchni ę ziemi na terenie powiatu radomszcza ńskiego mo Ŝna okre śli ć jako mało zdegradowan ą. Wynika to przede wszystkim z charakteru zagospodarowania przestrzennego. Najwi ększ ą powierzchni ę - około 59% -zajmuj ą tereny u Ŝytkowane rolniczo (grunty orne, ł ąki, pastwiska, sady). Lasy i grunty le śne zajmuj ą około 30%. Tereny pozostałe, w tym zurbanizowane, przemysłowe i komunikacyjne zajmuj ą ł ącznie około 10% powierzchni powiatu.

Z uwagi na przewa Ŝaj ący charakter rolniczy wi ększo ści obszaru powiatu istotnym elementem środowiska s ą gleby. Wyst ępuje tu wiele rodzajów i typów gleb, a zasi ęg przestrzenny ich wyst ępowania jest bardzo zró Ŝnicowany.

Na obszarze gminy Wielgomłyny, Masłowice, Kodr ąb, Kobiele Wielkie oraz Przedbórz wyst ępuj ą gleby typu r ędzin wytworzonych z w ęglanowych utworów kredowych i jurajskich, gleby bielicowe i brunatne wytworzone z piasków i glin, a w obni Ŝeniach i dolinach gleby pochodzenia organicznego i mineralnego – mady, torfowe, mułowo-torfowe i murszowe.

Na terenie gminy Gidle przewa Ŝaj ą gleby bielicowe wytworzone z ró Ŝnych piasków, glin i utworów pyłowych (około 70%), gleby brunatne, a w dolinie rzeki Warty i jej dopływu Wiercicy - mady rzeczne.

Przewa Ŝaj ącym typem gleb na terenie gminy Lgota Wielka i Dobryszyce s ą gleby pseudobielicowe, wytworzone z glin zwałowych lekkich i piasków le Ŝą cych na glinach.

Gleby na terenie gminy Ładzice wykształcone s ą na utworach plejstoce ńskich i holoce ńskich, tzn. na piaskach, glinach i mułach.

W rejonie Radomska wyst ępuj ą gleby wytworzone z pyłów, pyłów na piaskach oraz w mniejszym stopniu z piasków gliniastych pylastych. Pod wzgl ędem typologicznym s ą to gleby brunatne, gleby pseudobielicowe oraz gleby piaskowe ró Ŝnych typów genetycznych. W dolinie Radomki wyst ępuj ą gleby murszowe i torfiaste, za ś w dolinach mniejszych cieków – czarne ziemie, głównie pod u Ŝytkami zielonymi.

Znaczna wi ększo ść gleb gminy śytno została wykształcona z utworów pochodzenia fluwioglacjalnego i wodnego. Utwory te to głównie piaski (do ść cz ęsto pylaste) oraz cz ęś ciowo utwory pyłowe (torfy, mursze oraz utwory torfowo-mułowe i mułowotorfowe). Pozostała znacznie mniejsza powierzchnia uŜytków rolnych jest na glebach wytworzonych z utworów zwałowych (gliny i Ŝwiry) oraz utworów (wychodnych) starszych formacji geologicznych (margli kredowych). W pokrywie glebowej zachodniej i środkowej cz ęś ci obszaru gminy dominuj ą gleby pseudobielicowe, brunatne wyługowane i czarne ziemie, wytworzone z piasków słabogliniastych, rzadziej z piasków gliniastych z piaskiem lu źnym lub glin ą w podło Ŝu. W cz ęś ci wschodniej obszaru wyst ępuj ą r ędziny średnie i ci ęŜ kie oraz gleby torfowe i mułowo-torfowe oraz mady w dolinach rzek.

W powiecie radomszcza ńskim brak jest gleb klasy I, a gleby klasy II wyst ępuj ą (w niewielkim udziale) tylko na terenie gminy Masłowice, Kobiele Wielkie i śytno. Najwy Ŝszy udział procentowy gleb średnich zaliczanych do III i IV klasy bonitacyjnej wyst ępuje w mie ście Radomsku (77%) oraz w gminach: Masłowice, Kodr ąb, Kobiele Wielkie, Lgota Wielka i Wielgomłyny (ponad 50%). W gminie Przedbórz udział gleb średnich stanowi niecałe 18% ogólnej powierzchni gruntów rolnych. Gleby słabe klas V, VI i VI Z w gminie Przedbórz stanowi ą ponad 82%, a w gminach Gomunice, Kamie ńsk i Gidle stanowi ą około 70%. W województwie łódzkim gleby te zajmuj ą około 45% powierzchni gruntów ornych (w kraju – 32%).

74

Przestrzenne rozmieszczenie gleb dobrych i słabych przedstawiono na rysunkach poni Ŝej.

Rysunek 65. Bonitacja gleb na terenie powiatu radomszcza ńskiego (źródło: Program ochrony środowiska dla województwa łódzkiego, 2008 r.)

Zdecydowana wi ększo ść gleb rolniczych powiatu nale Ŝy do słabych i bardzo słabych (gleby V i VI klasy wynosz ą 55,0%). S ą to grunty o ograniczonych mo Ŝliwo ściach produkcji rolnej (głównie uprawia si ę na nich Ŝyto, owies, łubin, cz ęś ciowo ziemniaki) i bardzo niskim potencjale urodzajno ści.

Rysunek 66. Kompleksy rolniczo-glebowe na terenie powiatu radomszcza ńskiego (źródło: Program ochrony środowiska dla województwa łódzkiego, 2008 r.)

75

Najwy Ŝszym wska źnikiem bonitacji jako ści i przydatno ści rolniczej gleb charakteryzuj ą si ę gminy:

• miasto Radomsko – 47,5 pkt., • Masłowice – 42,9 pkt., • Lgota Wielka – 42,5 pkt.

Najni Ŝszy wska źnik bonitacji jako ści i przydatno ści gleb wyst ępuje w gminach:

• Przedbórz - 27,9 pkt., • Gomunice - 32,8 pkt.

Dla województwa łódzkiego wska źnik ten wynosi 43,6 pkt., a dla kraju - 49,5 pkt.

W tabeli poni Ŝej przedstawiono szczegółowe dane dotycz ące klas bonitacyjnych na terenie powiatu radomszcza ńskiego. Tabela 15. Klasy bonitacyjne gleb w gminach powiatu radomszcza ńskiego Gmina Klasa bonitacyjna (w % udziału powierzchni gruntów ornych) I II IIIa IIIb IVa IVb V VI VIz Grunty orne razem (ha) Dobryszyce 0,00 0,00 0,11 4,01 12,78 15,99 29,49 35,20 2,42 2 670 Gidle 0,00 0,00 3,00 5,57 9,05 11,41 43,96 26,40 0,60 4 123 Gomunice 0,00 0,00 0,08 1,97 8,82 17,44 29,06 35,68 6,96 2 353 Kamie ńsk 0,00 0,00 0,42 4,03 11,67 14,28 37,06 27,79 4,75 3 918 Kobiele Wielkie 0,00 0,50 1,32 1,71 13,30 37,56 33,69 11,24 0,69 4 893 Kodr ąb 0,00 0,00 0,30 6,20 16,57 25,61 26,52 23,25 1,55 5 836 Lgota Wielka 0,00 0,00 0,79 6,69 18,53 29,46 34,90 9,24 0,39 4 530 Ładzice 0,00 0,00 0,46 3,87 22,15 21,83 26,90 23,65 1,13 3 936 Masłowice 0,00 3,14 9,57 10,31 14,25 19,51 14,28 24,79 4,16 6 929 Przedbórz 0,00 0,00 0,02 0,61 6,16 11,14 34,77 40,77 6,52 5 152 Radomsko miasto 0,00 0,00 2,48 13,88 32,98 27,73 14,47 8,33 0,13 3 402 Radomsko gmina 0,00 0,00 0,47 2,09 18,28 30,37 26,21 19,99 2,59 3 270 Wielgomłyny 0,00 0,03 1,40 3,84 11,02 35,31 39,49 8,18 0,73 6 654 śytno 0,00 0,09 4,61 10,77 12,11 21,32 34,47 15,70 0,93 6 174 Powiat 0,00 0,4 2,1 5,6 15,0 23,3 30,4 21,0 2,2 63 840 Woj. łódzkie 0,01 1,01 7,40 12,19 17,63 16,38 27,51 16,37 1,3 - Polska 0,45 3,28 10,42 14,43 22,47 16,65 20,28 11,15 0,86 - Źródło: Starostwo Powiatowe w Radomsku

Odczyn pH gleb w powiecie radomszcza ńskim jest w przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru zbyt niski - gleby o odczynie bardzo kwa śnym (pH do 4,5) i kwa śnym (pH 4,6-5,5) zajmuj ą ponad 81% powierzchni. Szacuje si ę, Ŝe wapnowanie jest konieczne a Ŝ na 46% u Ŝytków rolnych regionu, jest potrzebne na 21% gleb i wskazane na kolejnych 15% gleb.

Zasobno ść gleb powiatu radomszcza ńskiego w składniki przyswajalne niezb ędne dla dobrego wzrostu ro ślin uprawnych jest niewystarczaj ąca. Dotyczy to szczególnie potasu, ale w niewiele ni Ŝszym stopniu tak Ŝe fosforu i magnezu.

W celu okre ślenia stopnia zanieczyszczenia gleb metalami ci ęŜ kimi na terenie powiatu radomszcza ńskiego, prowadzone były przez Stacj ę Chemiczno-Rolnicz ą Oddział w Łodzi badania gleb w otoczeniu zakładów przemysłowych b ędących emitorami zanieczyszcze ń. Wykonano dwie serie pomiarowe: w 2000 r. i 2004 r. Badania nie wykazały zanieczyszczenia gleb metalami ci ęŜ kimi.

76

W przewa Ŝaj ącej wi ększo ści badanych próbek stwierdzono naturaln ą zawarto ść ołowiu, niklu, chromu, miedzi, cynku i rt ęci. Jedynie w jednej próbce stwierdzono podwy Ŝszon ą zawarto ść kadmu.

Rysunek 67. Klasy bonitacyjne gleb na terenie powiatu radomszcza ńskiego (źródło: Starostwo Powiatowe w Radomsku)

Cz ęść powierzchni powiatu zajmuj ą grunty zdegradowane i zdewastowane przez górnictwo, budownictwo, komunikacj ę drogow ą oraz przez zaniedbania w gospodarce odpadami i ściekami. Poni Ŝej wymieniono czynniki wpływaj ące w najwi ększym stopniu na stan powierzchni ziemi, w tym gleb:

• Eksploatacja surowców naturalnych. Na terenie powiatu znajduj ą si ę 82 zło Ŝa surowców naturalnych, jednak najwi ększe przekształcenia powierzchni terenu zachodz ą w wyniku eksploatacji złó Ŝ w ęgla brunatnego metod ą odkrywkow ą. W jej wyniku nast ąpiła dewastacja gruntów, wył ączenie z rolniczego i le śnego u Ŝytkowania znacznych powierzchnie terenu i trwałe przekształcenia krajobrazu poprzez powstawanie wyrw w ziemi. Zniszczeniu mechanicznemu i zmianom chemicznym uległy pokrywy glebowe, zostały zaburzone stosunki hydrologiczne (obni Ŝenie poziomów wodono śnych, leje depresyjne). Eksploatacj ę zło Ŝa 'Bełchatów" poprzedzono zdj ęciem nadkładu, który składowano na zwałowisku zewn ętrznym. Do roku 1993 powstała w rejonie Kamie ńska sztuczna góra o powierzchni 16 km 2 i wysoko ści wzgl ędnej ok. 170 m. (386 m.n.p.m.). Obecnie kontynuowana jest na nim rekultywacja o kierunku le śnym i powstał o środek sportów zimowych oraz około 40 km tras rowerowych. Na terenie powiatu znajduje si ę równie Ŝ szereg małych terenów powierzchniowych eksploatacji kopalin u Ŝytecznych, które przyczyniaj ą si ę do znacznych przekształce ń rze źby terenu oraz degradacji powierzchni glebowej. Cz ęść terenów poeksploatacyjnych jest na bie Ŝą co rekultywowana. • Zmiany stosunków wodnych i przekształcenia hydrologiczne. Najwi ększe powierzchnie, gdzie wyst ąpiły zmiany warunków wodnych gleb (osuszanie) wyst ępuj ą w rejonie Kopalni W ęgla Brunatnego „Bełchatów”. Zasi ęg leja depresji wskutek działalno ści kopalni obj ął szczególnie gmin ę Lgota Wielka (79%). Do degradacji gleb, głównie organicznych przyczyniaj ą si ę równie Ŝ melioracje. Osuszanie terenów torfowiskowo-bagiennych prowadzi do murszenia gleb, a w efekcie dalszych procesów do ich całkowitej degradacji. • Zanieczyszczenia chemiczne, szczególnie metalami cięŜ kimi. Główne źródła zanieczyszczenia to: emisja z zakładów przemysłowych, emisja z niskich źródeł spalania, szlaki komunikacji samochodowej, opady zawieraj ące zanieczyszczenia, wylewy rzek, składowiska odpadów. Ska Ŝenie metalami ci ęŜ kimi stwierdzono w rejonie zakładu „Metalurgia” S.A. w Radomsku.

77

Zanieczyszczenia wnoszone s ą do ziemi tak Ŝe z opadami atmosferycznymi. Są to głównie zwi ązki azotu, siarczany, sód, potas, kadm, mied ź, ołów, Ŝelazo, chrom i jony wodorowe. Najwy Ŝsze st ęŜ enia zanieczyszcze ń w glebach stwierdzono na ogół w pa ździerniku, ale najwy Ŝsza mokra depozycja zanieczyszcze ń nast ępuje latem (wyst ępuj ą wtedy najwi ększe sumy opadów). Przez połow ę miesi ęcy kwasowo ść opadów atmosferycznych jest ni Ŝsza od 5,0 pH, a w niektóre dni spada nawet poni Ŝej pH 4,5. Zanieczyszczenie gleb siark ą wynika z zanieczyszcze ń powietrza (depozycja sucha) i opadów atmosferycznych (depozycja mokra) oraz ze stosowania nawozów zawieraj ących siark ę. W skali powiatu 86,58% powierzchni gleb charakteryzuje si ę nisk ą i średni ą zawarto ści ą siarki siarczanowej. Wysok ą zawarto ści ą cechuje si ę 5,68% gleb regionu, a zawarto ści ą nadmiern ą 7,86% powierzchni gleb. • Zanieczyszczenia zwi ązane ze składowaniem odpadów – źródłami zanieczyszczenia są "dzikie" wysypiska odpadów, nieprawidłowo eksploatowane składowiska odpadów oraz mogilniki. Szacuje si ę, Ŝe na terenie powiatu radomszcza ńskiego istnieje ponad tysi ąc "dzikich" wysypisk. • Zanieczyszczenia pochodzenia rolniczego. Specyficzne dla obszarów wiejskich s ą wylewiska gnojowicy. Chemiczna degradacja gleb nast ępuje tak Ŝe poprzez niewła ściwie stosowane nawozy (zły dobór środków i niewła ściwe dawki). Wpływ na gleby ma stosowanie środków chemicznej ochrony ro ślin. • Zmiana sposobu u Ŝytkowania gruntów - corocznie cz ęść gruntów rolnych jest wył ączana z u Ŝytkowania pod ró Ŝne inwestycje (ok. 54% zajmuj ą osiedla mieszkaniowe i ok. 45% przemysł). W obszarach zurbanizowanych i uprzemysłowionych degradacja gleb wynika z przekształce ń mechanicznych poprzez zabudow ę, utwardzenie i ubicie podło Ŝa, zdj ęcie pokrywy glebowej lub jej wymieszanie z elementami obcymi (np. gruzem budowlanym) oraz w wyniku formowania wykopów, nasypów i niwelacji. Gleby nasypowe, przewa Ŝnie gruzowe i krzemianowo-gruzowe, zajmuj ą du Ŝe obszary zabudowanej cz ęś ci w poszczególnych miejscowo ściach oraz licznych skwerów, ziele ńców i parków. • Erozja gleby. Prowadzi ona cz ęsto do trwałych zmian warunków przyrodniczych (rze źby terenu, stosunków wodnych, naturalnej ro ślinno ści) oraz warunków gospodarczo – organizacyjnych (deformowanie granic pól, rozczłonkowanie gruntów, pogł ębienie dróg, niszczenie urz ądze ń technicznych). Główn ą przyczyn ą erozji gleb jest zniszczenie trwałej szaty ro ślinnej (lasów, ł ąk, pastwisk) tworz ącej zwart ą ochron ę powierzchni ziemi. Charakter i nasilenie erozji zale Ŝy od rze źby terenu, składu mechanicznego gleby, wielko ści i rozkładu opadów atmosferycznych w czasie oraz od sposobu u Ŝytkowania terenu. Zale Ŝnie od głównego czynnika sprawczego rozró Ŝnia si ę erozj ę: wietrzn ą, wodn ą, śniegow ą, uprawow ą oraz ruchy masowe. • Wypadki zwi ązane z transportem substancji niebezpiecznych (podczas kolizji drogowych). Zasi ęg ich oddziaływania jest jednak ograniczony do pasa drogi. • Zanieczyszczenia komunikacyjne wzdłu Ŝ dróg (np. sól u Ŝywana do odladzania nawierzchni).

Aktualnie na terenie powiatu nie ma terenów zdegradowanych wymagaj ących rekultywacji. Problemy z zakresu degradacji i erozji gleb nie zostały do tej pory zasygnalizowane do Starostwa Powiatowego w Radomsku. Jednak z pewno ści ą powiat nie jest wolny od tego typu zjawisk; brak jest jedynie do tej pory jednoznacznego ich rozpoznania.

78

5.4.2. Program działa ń

Cel długoterminowy do 2020 roku: Cel krótkoterminowy do 2016 roku:

Ochrona i racjonalne wykorzystanie powierzchni ziemi oraz rekultywacja terenów zdegradowanych

Kierunki działa ń długo- i krótkoterminowych oraz zadania

Lp Nazwa kierunku działa ń lub zadania Jednostki realizuj ące i odpowiedzialne 1. Wdra Ŝanie programów rolno środowiskowych Marszałek Województwa Łódzkiego uwzgl ędniaj ących działania prewencyjne osoby uprawiaj ące ziemi ę w zakresie ochrony gleb, w tym erozji gleb 2. Racjonalne u Ŝytkowanie środków ochrony ro ślin i osoby uprawiaj ące ziemi ę nawozów Stosowanie Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej 3. Utrzymanie i odbudowa urz ądze ń melioracyjnych, wła ściciele i dzier Ŝawcy gruntów, zapewniaj ących odpowiedni poziom wód gruntowych i WZMiUW zabezpieczaj ących u Ŝytki rolne przed okresowymi przesuszeniami lub zalaniami 4. Zabezpieczenie terenów nara Ŝonych na erozj ę poprzez wła ściciele i dzier Ŝawcy gruntów wprowadzanie zadrzewie ń i zakrzacze ń 5. Organizacja szkole ń i kursów dla rolników Starosta Radomszcza ński, ośrodki podnosz ących świadomo ść ekologicznego doradztwa rolniczego, Prezydent gospodarowania i uprawiania ro ślin Radomska, wójtowie gmin i burmistrzowie miast 6. Wapnowanie gleb kwa śnych wła ściciele i dzier Ŝawcy gruntów, izby rolnicze 7. Likwidacja "dzikich" wysypisk odpadów Prezydent Radomska, wójtowie gmin i burmistrzowie miast, wła ściciele terenów, podmioty które dopu ściły sie zanieczyszczenia 8. Rekultywacja terenów zdegradowanych i wła ściciele i dzier Ŝawcy gruntów zanieczyszczonych 9. Okresowy monitoring gleb i gruntów WIO Ś, Marszałek Województwa Łódzkiego, IUNG, wła ściciele i dzier Ŝawcy gruntów, izby rolnicze 10. Zachowanie ukształtowania naturalnych form rze źby wła ściciele terenu, inwestorzy terenu za wyj ątkiem sytuacji wynikaj ących z realizacji wa Ŝnych przedsi ęwzi ęć infrastrukturalnych 11. Okre ślenie w miejscowych planach zagospodarowania Prezydent Radomska, wójtowie gmin i przestrzennego sposobu zagospodarowania mas burmistrzowie miast ziemnych powstaj ących w wyniku prac budowlanych

79

5.5. Zasoby kopalin

5.5.1. Zasoby surowcowe

Teren powiatu radomszcza ńskiego jest do ść zasobny w surowce mineralne, rozpoznano tutaj 83 złoŜa, wyst ępuj ące na terenie 12 gmin, w tym:

• gmina Dobryszyce - 9 złó Ŝ (piaski, Ŝwiry, surowce do prac in Ŝynierskich), • gmina Gidle - 3 zło Ŝa (piaski), • gmina Gomunice - 3 zło Ŝa (piaski i torfy), • gmina Kamie ńsk - 15 złó Ŝ (w ęgiel brunatny, piaski, Ŝwiry, torfy), • gmina Kodr ąb - 7 złó Ŝ (piaski, Ŝwiry, kamie ń łamany i bloczny, wapienie i margle), • gmina Kobiele Wielkie - 6 złó Ŝ (piaski), • gmina Lgota Wielka - 3 zło Ŝa (piaski i surowce ilaste ceramiki budowlanej), • gmina Ładzice - 12 złó Ŝ (piaski, Ŝwiry), • gmina Masłowice - 3 zło Ŝa (wapienie i margle, w ęgiel brunatny), • gmina Przedbórz - 4 zło Ŝa (w ęgiel brunatny, paski, wapienie i margle), • gmina Wielgomłyny - 12 złó Ŝ (kamie ń łamany i bloczny, iły do produkcji ceramiki budowlanej, piaski), • gmina śytno - 7 złó Ŝ (piaski, iły do produkcji ceramiki budowlanej, piaski kwarcowe).

Na terenie powiatu wyst ępuj ą: surowce energetyczne (w ęgiel brunatny), surowce skalne, surowce ilaste, surowce w ęglanowe, kruszywo naturalne i torfy. Zdecydowana większo ść złó Ŝ to zło Ŝa pospolite, a ich eksploatacja realizowana jest metodami odkrywkowymi. W 2011 roku eksploatowano 29 złó Ŝ, a wydobycie wyniosło łącznie 25 657 tys. m 3 (według PIG-PIB).

Węgiel brunatny jest najwa Ŝniejsz ą z gospodarczego punktu widzenia kopalina wyst ępuj ącą na terenie powiatu radomszcza ńskiego. Wyst ępuje w postaci udokumentowanych złó Ŝ, z których najwi ększe skupione s ą w Zagł ębiu Bełchatowskim powstałym w zapadlisku tektonicznym w obr ębie serii osadów mioce ńskich. Zagł ębie tworz ą trzy zło Ŝa: Szczerców, Bełchatów i Kamie ńsk, z których dwa ostatnie znajduj ą si ę cz ęś ciowo w obr ębie powiatu radomszcza ńskiego. Eksploatacja prowadzona jest obecnie na zło Ŝach Bełchatów i Szczerców.

Zło Ŝa Zagł ębia Bełchatowskiego s ą jednymi z najbardziej zasobnych w kraju, a tak Ŝe w Europie, jednocze śnie pochodzi z nich najwi ększy udział krajowego wydobycia (około 58% wydobycia krajowego), przy czym zasoby bilansowe zagł ębia stanowi ą około 12%, a zasoby przemysłowe - około 63% w skali kraju. Łączne zasoby geologiczne bilansowe w ęgla brunatnego na terenie powiatu radomszcza ńskiego ustalono na 458 137 tys.m 3. W 2011 r. wydobyto tutaj 25 013 tys.m 3 surowca.

Poza Zagł ębiem Bełchatowskim na terenie powiatu wyst ępuje jedno mniejsze zło Ŝe - " Łęki Szlacheckie " - rozpoznane wst ępnie (w kategorii C2+D). Usytuowane jest na granicy powiatów piotrkowskiego i radomszczańskiego (na terenie dwóch gmin powiatu: Przedbórz i Masłowice).

80

Rysunek 68. Rozmieszczenie złó Ŝ kopalin wraz z obszarami perspektywicznymi na terenie powiatu radomszcza ńskiego ( źródło: PIG-PIB, http://emgsp.pgi.gov.pl/emgsp)

Rysunek 69. Poło Ŝenie złó Ŝ w ęgla brunatnego i torfów w rejonie powiatu radomszcza ńskiego (źródło: PIG-PIB)

81

Do głównych surowców ilastych regionu nale Ŝą iły plioce ńskie i czwartorz ędowe oraz gliny morenowe. Przeznaczone s ą one do produkcji ceramiki budowlanej. W 2011 r. na terenie powiatu rozpoznano 5 złó Ŝ surowców ilastych do produkcji ceramiki budowlanej, w gminach Lgota Wielka, Wielgomłyny i śytno. Trzy zło Ŝa s ą zaniechane. Łączne zasoby geologiczne bilansowe ustalono na 201 tys.m 3. W 2011 nie prowadzono eksploatacji tych surowców.

Wapienie i margle (jurajskie i kredowe) były od dawna wykorzystywane do produkcji wapna palonego i na potrzeby ró Ŝnych przemysłów. Obecnie wykorzystuje je przemysł wapienny i cementowy. Na terenie powiatu radomszcza ńskiego udokumentowano wyst ępowanie czterech złó Ŝ do wykorzystania na potrzeby przemysłu cementowego. W 2011 r. nie prowadzono wydobycia.

Jako kamienie budowlane i drogowe (kamie ń łamany i bloczny) są uznawane piaskowce zwi ązane z formacji jury i kredy. Piaskowce jurajskie i kredowe eksploatowane były od dawna, czego pozostało ści ą s ą liczne kamieniołomy zwi ązane z wychodniami piaskowców. W powiecie radomszcza ńskim jest 12 udokumentowanych złó Ŝ kamieni łamanych i blocznych, w tym: 5 złó Ŝ jest eksploatowanych, a dwa s ą zaniechane. Ł ączne zasoby geologiczne bilansowe ustalono na 9 731 tys.m 3. W 2011 wydobyto 35 tys.m 3 tych surowców.

Kruszywo naturalne stanowi ą Ŝwiry i piaski pochodz ące głównie z okresu zlodowacenia środkowopolskiego. Wyst ępuj ą one w morenach czołowych, ozach, kemach, wydmach i tarasach rzecznych. Kruszywo jest w powiecie radomszcza ńskim surowcem powszechnym. Liczba udokumentowanych złó Ŝ wynosi 48 (w tym w 6 s ą to piaski ze Ŝwirem, a w 43 - piaski), w 2011 r. eksploatację prowadzono w 21 zło Ŝach. Dwa zło Ŝa s ą zaniechane. Łączne zasoby geologiczne bilansowe ustalono na 104 926 tys.m 3. W 2011 wydobyto 604 tys.m 3 tych surowców.

Piaski kwarcowe czwartorz ędowe zwi ązane s ą z utworami wydmowymi. Znajduj ą zastosowanie w produkcji betonów komórkowych oraz cegły palonej. Piaski kwarcowe rozpoznano w jednym zło Ŝu (Wymysłów, gmina śytno), jego zasoby geologiczne bilansowe wynosz ą 6 461 tys.m 3. W 2011 r. nie prowadzono wydobycia.

Surowce do prac in Ŝynierskich rozpoznano w jednym zło Ŝu - Wiewiórów Rz ądowy II w gminie Dobryszyce. Zasoby geologiczne bilansowe wynosz ą 49 tys.m 3. W 2011 r. nie prowadzono wydobycia.

Torfy wyst ępuj ą w bezodpływowych obni Ŝeniach terenowych i w obni Ŝeniach rzek. Na terenie powiatu udokumentowanych jest 9 złó Ŝ, w tym dwa s ą eksploatowane, a 5 zaniechanych. Zasoby geologiczne bilansowe wynosz ą 282 tys.m 3. W 2011 wydobyto 5 tys.m 3 tych surowców.

Najwi ększe zagro Ŝenie ze strony górnictwa wyst ępuje w strefach, gdzie zło Ŝa surowców s ąsiaduj ą z obszarami chronionymi (np. parkami krajobrazowymi, lasami ochronnymi, rezerwatami, wodami podziemnymi). Do złó Ŝ konfliktowych zaliczono np. zło Ŝe Granice, Holendry, Blok Dobryszycki, Dobryszyce I, Kruszyna. W strefach tych wyst ępuj ą konflikty interesów górniczych i ochrony środowiska.

Wykaz złó Ŝ wyst ępuj ących na terenie powiatu radomszcza ńskiego przedstawiono w poni Ŝszej tabeli. Skróty literowe stanu zagospodarowania zasobów w wykazach złó Ŝ oznaczaj ą:

• * zło Ŝa zawieraj ące piasek ze Ŝwirem • E - zło Ŝe eksploatowane • P - zło Ŝe o zasobach rozpoznanych wst ępnie (w kat. C2+D) • R - zło Ŝe o zasobach rozpoznanych szczegółowo (w kat. A+B+C1) • Z - zło Ŝe, z którego wydobycie zostało zaniechane

82

• T - zło Ŝe zagospodarowane, eksploatowane okresowo Tabela 16. Wykaz złó Ŝ surowców mineralnych na terenie powiatu radomszczańskiego (stan na dzie ń 31.12.2011 r., według: Baza MIDAS, Pa ństwowy Instytut Geologiczny - Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie) Lp Nazwa zło Ŝa Rodzaj Stan Zasoby (tys. m 3) Wydobycie Lp. kopaliny zagospodarowania geologiczne przemysłowe w 2011 r. zło Ŝa bilansowe tys.m 3 Gmina Dobryszyce 1. Blok piaski Z 183 - - Dobryszycki 2. Blok piaski i E 235 - 18 Dobryszycki Ŝwiry -1* 3. Blok piaski R 471 - - Dobryszycki II 4. Dobryszyce piaski E 114 - 9 II 5. Ruda piaski M - - 6. Ruda II piaski E 51 - 13 7. Wiewiórów piaski T 32 - 10 Rz ądowy 8. Wiewiórów piaski T - - Rz ądowy I 9. Wiewiórów surowce do R 49 - - Rz ądowy II prac in Ŝynierskich Gmina Gidle 10. Ruda I piaski E 42 - 3 11. Ruda III piaski E 87 - 16 12. Ruda IV piaski R 185 - - Gmina Gomunice 13. Ku źnica piaski E 34 - 2 14. Piaszczyce torfy T 96 - - 15. Piaszczyce I piaski R 403 - - Gmina Kamie ńsk 16. Barczkowice piaski R 1531 - - 17. Barczkowice- piaski R 13065 - - 1 18. Bełchatów -p. węgiel E 242 750 189 946 25 013 Bełchatów brunatny 19. Bełchatów- p. węgiel R 132 424 - - Kamie ńsk brunatny 20. Danielów torfy Z 4 - - 21. Danielów I torfy E 1 - 3 22. Gałkowice piaski R 727 - - Stare 23. Huta torfy E 137 85 2 Porajska 24. Huta piaski R 201 - - Porajska II 25. Kamie ńsk* piaski i E 835 478 11 Ŝwiry

83

Lp Nazwa zło Ŝa Rodzaj Stan Zasoby (tys. m 3) Wydobycie Lp. kopaliny zagospodarowania geologiczne przemysłowe w 2011 r. zło Ŝa bilansowe tys.m 3 26. Napoleonów torfy Z 22 - - 27. Napoleonów torfy Z 6 - - I 28. Napoleonów torfy Z - - - III 29. Napoleonów torfy R 11 - - IV 30. Napoleonów torfy Z 5 - - VI Gmina Kodr ąb 31. Holendry piaski R 372 - - 32. Kodr ąb kamie ń Z 5 197 - - łamany i bloczny 33. Kodr ąb-N kamie ń Z 528 - - łamany i bloczny 34. Kodr ąb-2 kamie ń P - - - łamany i bloczny 35. Kodr ąb- wapienie i P - - - Dmenin margle 36. Kopaliny piaski R 33 842 - - Klizi ńskie 37. Kopaniny* piaski ze R 1 414 - - Ŝwirem Gmina Kobiele Wielkie 38. Huta piaski E bd bd bd Drewniana 39. Kobiele Małe piaski T 289 86 40. Kobiele Małe piaski E 215 - 17 I 41. Orzechów piaski E 37 - 1 42. Posadówka piaski E 208 - 3 43. Zr ąbiec piaski R 480 - - Gmina Lgota Wielka 44. Wiewiórów surowce Z - - - ilaste ceramiki budowlanej 45. Wiewiórów I piaski R - - - 46. Wola piaski E 1 352 1 352 53 Blakowa I Gmina Ładzice 47. Adamów II piaski R 118 - - 48. Adamów II- piaski E 353 - 32 1, p.A 49. Adamów II- piaski R 265 - - 1, p.B

84

Lp Nazwa zło Ŝa Rodzaj Stan Zasoby (tys. m 3) Wydobycie Lp. kopaliny zagospodarowania geologiczne przemysłowe w 2011 r. zło Ŝa bilansowe tys.m 3 50. Adamów III piaski E 208 - 26 51. Adamów IV piaski E 2 513 2 513 104 52. Adamów V piaski R 388 - - 53. Ładzice* piaski i R 152 - - Ŝwiry 54. Stobiecko piaski i E 283 283 152 III* Ŝwiry 55. Stobiecko piaski i E 52 52 36 Szlacheckie* Ŝwiry 56. Wola piaski E 1 542 666 55 Blakowa 57. Wola piaski i E 178 - - Jedli ńska I* Ŝwiry 58. Wola piaski E 777 383 42 Jedli ńska II Gmina Masłowice 59. Granice wapienie i R - - - margle 60. Granice 1 wapienie i R - - - margle 61. Łęki węgiel P 82 963 - - Szlacheckie brunatny Gmina Przedbórz 62. Łęki węgiel P - - - Szlacheckie brunatny (równie Ŝ na terenie gminy Masłowice) 63. Miejskie Pola piaski E 281 281 - 64. Miejskie Pola piaski Z 196 - - I 65. Przedbórz wapienie i R - - - margle Gmina Wielgomłyny 66. Chełmska kamie ń E 3 - 2 Góra łamany i bloczny 67. Chełmska kamie ń E 112 - 11 Góra II łamany i bloczny 68. Chełmska kamie ń R 536 - - Góra III łamany i bloczny 69. Goszczowa kamie ń R 421 - - łamany i bloczny 70. Grabowie kamie ń R 68 - - łamany i bloczny 71. Kruszyna iły do Z 130 - -

85

Lp Nazwa zło Ŝa Rodzaj Stan Zasoby (tys. m 3) Wydobycie Lp. kopaliny zagospodarowania geologiczne przemysłowe w 2011 r. zło Ŝa bilansowe tys.m 3 produkcji ceramiki budowlanej 72. Kruszyna - iły do R 14 - - Zalesie produkcji ceramiki budowlanej 73. Wielgomłyny piaski E 125 - 1 74. Zagórze kamie ń E 1 - 2 łamany i bloczny 75. Zagórze I kamie ń E 2 116 2 116 19 łamany i bloczny 76. Zagórze II kamie ń R 528 - - łamany i bloczny 77. Zagórze - kamie ń E 221 221 1 Grabowie łamany i bloczny Gmina śytno 78. Czarny Las piaski P 19 408 - - 79. Maluszyn iły do R 43 - produkcji ceramiki budowlanej 80. Maluszyn piaski P 13 247 - - 81. Maluszyn - iły do Z 14 - - Kąty produkcji ceramiki budowlanej 82. Sady piaski P 8 231 - - 83. Sady I piaski T 204 - - 84. Wymysłów piaski P 6 461 - - kwarcowe

86

5.5.2. Program działa ń

Cel długoterminowy do 2020 roku:

Racjonalna gospodarka zasobami złó Ŝ kopalin

Cele krótkoterminowe do 2016 roku Kierunki działa ń długo- i krótkoterminowych oraz zadania

Zmniejszenie oddziaływania na środowisko podczas wydobywania surowców

Lp Nazwa kierunku działa ń lub zadania Jednostki realizuj ące i odpowiedzialne 1. Nadzór nad na wydobywaniem kopalin oraz kontrola Starosta Radomszcza ński, realizacji obowi ązków wynikaj ących z koncesji Marszałek Województwa, Urz ąd Górniczy 2. Prowadzenie eksploatacji złó Ŝ zgodnie z zatwierdzonym uŜytkownicy zło Ŝa planem ruchu 3. Stosowanie optymalnych technologii wydobycia surowców uŜytkownicy zło Ŝa zapewniaj ących pełne wykorzystanie zasobów zło Ŝa wraz z kopalinami towarzysz ącymi, poprzez m.in.: - stosowanie sprawnego sprz ętu urabiaj ącego, - wdra Ŝanie linii technologicznych do uszlachetniania kopaliny w przypadkach, gdy jako ść kopaliny na to pozwala, - wybieranie kopaliny do sp ągu zło Ŝa, zgodnie z wyliczonym wska źnikiem wykorzystania zło Ŝa 4. Zapobieganie i usuwanie szkód górniczych uŜytkownicy zło Ŝa 5. Zmniejszenie wydobycia surowców poprzez gospodarcze uŜytkownicy zło Ŝa, Starosta wykorzystanie surowców zast ępczych Radomszcza ński

Rekultywacja terenów poeksploatacyjnych

Lp Nazwa kierunku działa ń lub zadania Jednostki realizuj ące i odpowiedzialne 6. Bie Ŝą ca, sukcesywna rekultywacja terenów poeksploatacyjnych uŜytkownicy zło Ŝa 7. Minimalizacja szkodliwych dla środowiska skutków eksploatacji uŜytkownicy zło Ŝa, Starosta kopalin, zgodnie z decyzjami okre ślaj ącymi warunki prowadzenia Radomszcza ński eksploatacji 8. Nadzór i kontrola miejsc wykonywania prac rekultywacyjnych Starosta Radomszcza ński WIO Ś

87

Ochrona złó Ŝ nieeksploatowanych

Lp Nazwa kierunku działa ń lub zadania Jednostki realizuj ące i odpowiedzialne 1. Eliminacja nielegalnej eksploatacji kopalin Prezydent Radomska, wójtowie gmin i burmistrzowie miast 2. Uwzgl ędnienie w miejscowych planach Prezydent Radomska, wójtowie zagospodarowania przestrzennego złó Ŝ nie gmin i burmistrzowie miast eksploatowanych 3. Wykluczenie lub ograniczenie eksploatacji kopalin na Prezydent Radomska, wójtowie obszarach o szczególnych walorach przyrodniczych gmin i burmistrzowie miast i krajobrazowych 4. Ustalenie „podwy Ŝszonych” opłat za wydobywanie Starosta Radomszcza ński kopalin bez koncesji

6. Poprawa jako ści środowiska i bezpiecze ństwa ekologicznego

6.1. Środowisko a zdrowie

6.1.1. Stan wyj ściowy

Jako ść środowiska wpływa w du Ŝym stopniu na stan zdrowia społecze ństwa powiatu radomszcza ńskiego. W licznych badaniach stwierdzono wyra źne korelacje pomi ędzy zanieczyszczeniem środowiska, a chorobami cywilizacyjnymi, takimi jak: alergie, choroby układu oddechowego, sercowo - naczyniowego i pokarmowego, nowotwory, a tak Ŝe problemy z rozrodczo ści ą, zaburzenia neurorozwojowe oraz skracanie czasu trwania Ŝycia. Szacunki Komisji Europejskiej wskazuj ą, Ŝe prawie jedna szósta liczby zachorowa ń i przypadków śmiertelnych w śród dzieci jest spowodowana czynnikami środowiskowymi.

Na zdrowie mieszka ńców najwi ększy wpływ maj ą zarówno warunki sanitarne, nawyki higieniczne i Ŝywieniowe, jak te Ŝ stan poszczególnych elementów środowiska (przede wszystkim jako ść powietrza, wody i klimat akustyczny). Najwi ększ ą presj ę na środowisko, a przy tym równie Ŝ na stan zdrowia wywieraj ą: przemysł, transport, infrastruktura techniczno-inŜynieryjna i komunikacja, a tak Ŝe ich awarie. Zmiany klimatu, zmniejszanie si ę stratosferycznej powłoki ozonowej oraz degradacja powierzchni ziemi mo Ŝe równie Ŝ mie ć wpływ na zdrowie człowieka. Dla zdrowia i Ŝycia ludzi niebezpieczne s ą tak Ŝe naturalne zagro Ŝenia, takie jak burze, tornada, powodzie, po Ŝary, osuwiska ziemne i susze.

Zagadnienia zwi ązane z poszczególnymi elementami środowiska zawarto w pozostałych rozdziałach niniejszego Programu ochrony środowiska. Poni Ŝej przedstawiono zatem zagro Ŝenie stwarzane dla zdrowia i Ŝycia mieszka ńców powiatu radomszcza ńskiego przez powa Ŝne awarie, transport materiałów niebezpiecznych oraz zagro Ŝenia naturalne. Informacje o aktualnym stanie zagroŜeń pochodz ą z Powiatowego Planu zarz ądzania kryzysowego, przygotowanego przez Powiatowe Centrum Zarz ądzania Kryzysowego w Radomsku.

Potencjalne zagro Ŝenia środowiska na terenie powiatu radomszcza ńskiego stwarzaj ą głównie:

• obiekty przemysłowe lub kompleksy, w których wyst ępuj ą materiały niebezpieczne, • transport drogowy i kolejowy materiałów niebezpiecznych,

88

• budowle szczególnie zagro Ŝone katastrofami, • zagro Ŝenia powodziowe, • przesył mediów niebezpiecznych (gazoci ągi, ruroci ągi), • obiekty z substancjami promieniotwórczymi, • obszary zagro Ŝone po Ŝarami przestrzennymi, • zagro Ŝenia sezonowe.

Czynnikami pogł ębiaj ącymi skutki awarii s ą: lokalizacja obiektu w pobli Ŝu: osiedli mieszkaniowych, obiektów publicznych (szkół, przedszkoli i szpitali) ruchliwych tras komunikacyjnych cieków i zbiorników wodnych, uj ęć wody i lasów, obiektów o szczególnej warto ści kulturowej i materialnej.

Powa Ŝne awarie

Na terenie powiatu znajduj ą si ę zakłady przemysłowe, w których wyst ępuje zagro Ŝenie po Ŝarowe i wybuchowe wynikaj ące ze stosowanej technologii i u Ŝywanych do produkcji materiałów. S ą to m.in. nast ępuj ące podmioty:

• Zakład Mebli Gi ętych FAMEG SA w Radomsku, • Zakład Przemysłowy METALURGIA SA w Radomsku, • INDESIT - Fabryka Sprz ętu AGD w Radomsku, • AQUILA Radomsko, • FRIGO LOGISTICS w Radomsku, • PRESS GLASS w Radomsku.

Na terenie powiatu wyst ępuj ą zakłady (rozlewnie, bazy przeładunkowe i innych), które mog ą spowodowa ć awari ę przemysłow ą. Na ich terenie przechowuje si ę substancje niebezpieczne: chlor, amoniak, propan-butan, paliwa. Są to nast ępuj ące podmioty:

• Ball Packing Europe Sp. z o.o. Radomsko, • Okr ęgowa Spółdzielnia Mleczarska w Radomsku, • Metalurgia SA w Radomsku, • Frigo Logistics w Radomsku, • rozlewnia gazu płynnego na Bloku Dobryszyckim.

Zagro Ŝenia, poza zasi ęgiem lokalnym ograniczaj ącym si ę do terenu zakładu bądź jego bezpo średniego otoczenia, w niesprzyjaj ących warunkach mog ą przyj ąć rozmiary niebezpiecze ństwa o zasi ęgu regionalnym.

Potencjalne zagro Ŝenie stanowi ą tak Ŝe stacje paliw płynnych i autogazu.

Transport substancji niebezpiecznych

Transport i stosowanie materiałów niebezpiecznych stwarzaj ą niebezpiecze ństwo ich niekontrolowanego uwolnienia do otoczenia, a tak Ŝe wyst ąpienia zapłonu i wybuchu. Są to m.in.: ropopochodne, chlor, amoniak oraz inne substancje mog ące spowodowa ć gro źne awaryjne zanieczyszczenie środowiska. W śród nich mo Ŝna wymieni ć: detergenty, moszcze owocowe, produkty mleczne, cysterny ci śnieniowe do przewozu pasz, m ączki bitumiczne itp. Skutkami tych zdarze ń mog ą by ć: ska Ŝenie środowiska, zagro Ŝenie dla zdrowia i Ŝycia ludzi, zniszczenie konstrukcji budowlanych, rozprzestrzenianie si ę ognia na s ąsiednie obszary oraz wytworzenie du Ŝej ilo ści gazów po Ŝarowych.

Transport tych materiałów odbywa sie przede wszystkim drog ą krajow ą nr 1 (roczny przewózokoło 920,154 tys.ton) oraz lini ą kolejow ą (około 1 081 tys.ton). Mnijesze ilo ści materiałów niebezpiecznych przewo Ŝone s ą drogami Nr 742, Nr 42 i 484.Najwi ęcej materiałów niebezpiecznych

89 transportowanych jest do zakładów poło Ŝonych na terenie miasta Radomsko lub tranzytem. Najbardziej newralgicznymi miejscami w transporcie materiałów niebezpiecznych s ą skrzy Ŝowania głównych tras przelotowych, mosty i wiadukty oraz du Ŝe kolejowe w ęzły przeładunkowe.

Zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Transportu z dnia 4 czerwca 2007 r. w sprawie towarów niebezpiecznych, których przewóz podlega obowi ązkowi zgłoszenia (Dz.U. Nr 107, poz. 742) przewóz drogowy towarów niebezpiecznych wymienionych w zał ączniku ww. rozporz ądzenia podlega obowi ązkowi zgłoszenia do komendanta wojewódzkiego Policji oraz do komendanta wojewódzkiego Pa ństwowej Stra Ŝy Po Ŝarnej.

Przez teren powiatu przebiega na odcinku 27 km gazoci ąg wysokiego ci śnienia z Płocka do Cz ęstochowy oraz ropoci ąg paliw płynnych na linii Płock - Koluszki - Bozanów k/Cz ęstochowy (długo ść trasy na terenie powiatu wynosi 33 km)

Zagro Ŝenie radiacyjne

Zagro Ŝenia radiacyjne powiatu radomszcza ńskiego mog ą nast ąpi ć w wyniku:

• awarii reaktorów w elektrowniach j ądrowych pa ństw o ściennych Polski, • transportu substancji radioaktywnych, • prac ze źródłami promieniowania jonizuj ącego.

W odległo ści do około 300 km od granic Polski znajduje si ę 13 elektrowni j ądrowych. Najni Ŝszym poziomem bezpiecze ństwa charakteryzuje si ę reaktor RBMK (Litwa, Ignalino), pracuj ący w elektrowni poło Ŝonej około 250 km od granic pa ństwa polskiego. Skutki ewentualnej powa Ŝnej awarii elektrowni j ądrowej pa ństwa o ściennego (poziom 6 –7 wg skali INES) dla powiatu uzale Ŝnione będą od ilo ści i aktywno ści uwolnionych substancji radioaktywnych oraz panujących warunków meteorologicznych. Przy najbardziej niekorzystnych warunkach atmosferycznych chmura radioaktywna mo Ŝe dotrze ć do Radomska po kilku godzinach, a ska Ŝeniem mo Ŝe zosta ć obj ęty obszar całej Polski.

Miejscowe (lokalne) ska Ŝenia promieniotwórcze maj ą ograniczony zasi ęg i mog ą wyst ąpi ć w ró Ŝnego rodzaju zakładach prowadz ących prace ze źródłami promieniotwórczymi. Zasi ęg skutków promieniowania zwi ązanych z działalno ści ą tych jednostek nie przekracza granic terenu tych jednostek. Skutki prac dotycz ą zazwyczaj osób bezpo średnio pracuj ących przy danym źródle. Najwi ększe zagro Ŝenie stwarzaj ą du Ŝe preparaty rentgenowskie lub gammograficzne do diagnostyki technicznej (DEF).

Zagro Ŝenia zwi ązane z awari ą infrastruktury

Na terenie powiatu radomszcza ńskiego istnieje mo Ŝliwo ść wyst ąpienia awarii energetycznej w następstwie oddziaływania czynników naturalnych jak m.in.. silne (huraganowe) wiatry, nadmierne opady deszczu czy silne mrozy, a tak Ŝe w wyniku uszkodzenia infrastruktury energetycznej.

Mo Ŝliwe jest wyst ąpienie awarii w wyniku uszkodzenia infrastruktury gazoci ągu w nast ępstwie oddziaływania czynników naturalnych, jak równie Ŝ działa ń osób trzecich np. roboty ziemne. Istnieje tak Ŝe ryzyko awarii w wyniku uszkodzenia infrastruktury wodoci ągowej, kanalizacyjnej, ciepłowniczej.

Zagro Ŝenie stawi wydobycie w ęgla brunatnego w Kopalni "Bełchatów", w wyniku którego mo Ŝe doj ść do t ąpni ęcia terenu i utraty statyki budynków w okolicy tego obiektu.

90

Zagro Ŝenia naturalne

Do naturalnych zagro Ŝeń zalicza si ę burze, śnie Ŝyce, wichury, mrozy, deszcze, podtopienia, powodzie, długotrwałe susze i po Ŝary. Zjawiska te maj ą charakter losowy, a ich wyst ąpienie jest trudno przewidzie ć z odpowiednim wyprzedzeniem czasowym. W ostatniej dekadzie było na świecie trzy razy wi ęcej katastrof naturalnych wywołanych przez warunki pogodowe niŜ w latach sze ść dziesi ątych ubiegłego stulecia. Równie Ŝ w Polsce na terenie całego kraju coraz cz ęś ciej wyst ępuj ą ekstremalne zjawiska pogodowe – burze, powodzie, susze i fale upałów. Coraz cz ęś ciej wyst ępuj ą gwałtowne wichury, nawałnice i oberwania chmury, powoduj ące lokalne podtopienia i niszcz ące infrastruktur ę techniczn ą. Na terenie powiatu miały miejsce tr ąby powietrzne (w 2008 i 2009 roku) oraz huragany (w 2007 r.). W powiecie radomszcza ńskim najwi ększe szkody w wyniku przej ścia tr ąb powietrznych odnotowano w mie ście Radomsko (dzielnica Stobiecko Miejskie) oraz gmin: Dobryszyce, Gomunice i Ładzice.

Rysunek 70. Efekty przej ścia tr ąby powietrznej przez teren powiatu radomszcza ńskiego w sierpniu 2008 r. ( źródło: http://www.wiadomosci24.pl, foto: Tomasz Mazur)

Powodzie

Dla oceny zagro Ŝenia powodziowego na terenie województwa łódzkiego sporz ądzono opracowania strategiczne:

• „Studium granic bezpo średniego zagro Ŝenia powodzi ą dla zlewni Warty”, RZGW Pozna ń 2002 (dotyczy wybranych rzek m.in: Warty, Pisi, Radomki, Widawki, Wiercicy), • „Studium dla obszarów nieobwałowanych nara Ŝonych na niebezpiecze ństwo powodzi” Małopolska Grupa Geodezyjno – Projektowa, Warszawa 2005. • Opracowania Biura Planowania Przestrzennego Województwa Łódzkiego.

Na podstawie tych materiałów źródłowych stworzono ocen ę zagro Ŝenia dla terenów poło Ŝonych w zlewniach poszczególnych rzek województwa odnosz ącą si ę do powodzi o prawdopodobie ństwie 1% powodzi.

W dolinach rzecznych na obszarze powiatu wyst ępuje problem zalewów powodziowych oraz okresowych podtopie ń. Stałymi obszarami wyst ępowania zagro Ŝeń powodziowych s ą doliny: Warty, Pilicy, Luci ąŜ y, Wiercicy, Widawki. Powodzie roztopowe wyst ępuj ą głównie w marcu i kwietniu, a opadowo-rozlewowe w lipcu i sierpniu. Powierzchnia terenów zagro Ŝonych powodziami wynosi 6 030 ha, wyst ępuj ą one na obszarach gmin:

91

• wzdłu Ŝ rzeki Warty - gminy: Radomsko (okolice Szczepocic Prywatne i Rz ądowe, Klekowiec, Bobry), Gidle (na odcinku rzeki u zbiegu Kanału Lodowego i Wiercicy oraz w okolicach uj ścia Wiercicy do Warty, okolice m. Pławno, Górki, Gowarzów, Ruda, Gidle) i Ładzice (okolice Borowy i Jankowice), • wzdłu Ŝ rzeki Pilicy - miejsca i obiekty b ędące na obszarach szczególnego zagro Ŝenia powodzi ą rzeki Pilicy wg "Studium dla potrzeb ochrony przeciwpowodziowej - Etap I Rzeka Pilica", sporz ądzonym przez Dyrektora Regionalnego Zarz ądu Gospodarki Wodnej w Warszawie, znajduj ą si ę w gminach Przedbórz (okolice miasta Przedbórz i Tarasu), śytno (okolice Sudzin, Sudzinek, Maluszyn, Mosty, Pukarzów, Grodzisko), Wielgomłyny (okolice Krz ętowa, Rudka, Wola śyci ńska, Pratkowice) i Masłowice. • wzdłu Ŝ rzeki Widawki - uŜytki rolne w kilku miejscowo ściach, m.in. w okolicach Ku źnica w gminie Kodr ąb, • wzdłu Ŝ rzeki Luci ąŜ y - obejmuje cz ęść terenów gminy Masłowice.

Szacuje si ę, Ŝe w razie wyst ąpienia powodzi zagro Ŝonych mo Ŝe by ć ogółem 315 gospodarstw i 1 060 osób.

Rysunek 71. Obszary zagro Ŝone powodziami w powiecie (źródło: Program ochrony środowiska dla województwa Łódzkiego 2012)

92

Rysunek 72. Obszary zagro Ŝone podtopieniami w powiecie radomszcza ńskim ( źródło: PIG-PIB) Po Ŝary

Najwi ększym zagro Ŝeniem dla zdrowia i Ŝycia ludzi oraz ich mienia s ą po Ŝary. Najwi ększe zagro Ŝenie stanowi ą po Ŝary pojedynczych zabudowa ń mieszkalnych, lasów i upraw rolnych, a tak Ŝe nieliczne zakłady produkcyjne, stacje paliw. O skali du Ŝego zagro Ŝenia po Ŝarowego dla powiatu decyduje te Ŝ dobrze rozwini ęty przemysł drzewny.

Na terenie powiatu przewa Ŝa zabudowa murowana, jednorodzinna i zagrodowa, o pokryciu niepalnym, wyst ępuj ą jednak pojedyncze przypadki zabudowa ń drewnianych, stanowi ących du Ŝe zagro Ŝenie po Ŝarowe. Struktura zabudowy przestrzennej miasta Radomska sprawia, Ŝe jest terenem bezpiecznym poŜarowo, s ą jednak obszary zabudowy mieszkalnej - np. Stary Kowalowiec, zwarta zabudowa w mie ści Kamie ńsk - stwarzaj ąca du Ŝe zagro Ŝenie w przypadku wyst ąpienia po Ŝaru. -

Ze wzgl ędu na charakter zabudowy najwi ększe zagro Ŝenie wyst ępuje w miejscowo ściach o zwartej zabudowie. Szczególnie zagro Ŝone s ą tak Ŝe gospodarstwa rolne, w których przechowuje si ę du Ŝe ilo ści suchych pasz (siano, słoma).

Jednostki organizacyjne Lasów Pa ństwowych codziennie okre ślaj ą stopnie zagro Ŝenia po Ŝarowego lasu dla 42 stref prognostycznych. Aktualn ą prognoz ę zagro Ŝenia po Ŝarowego i okresowe zakazy wst ępu do lasu przygotowuje Samodzielna Pracowania Ochrony Przeciwpo Ŝarowej Lasu Instytutu Badawczego Le śnictwa. Tabela 17. Prawdopodobie ństwo wyst ąpienia zagro Ŝeń na terenie powiatu radomszcza ńskiego Rodzaj Prawdopodobie ństwo Mapa ryzyka Skutki Skala zagro Ŝenia wyst ąpienia Naturalne Powodzie prawdopodobne 4 gminy mienie wraz z du Ŝe infrastruktur ą środowisko Wichury bardzo powiat mienie wraz z du Ŝe prawdopodobne infrastruktur ą środowisko Śnie Ŝyce bardzo powiat mienie wraz z małe prawdopodobne infrastruktur ą Upały bardzo powiat mienie wraz z średnie prawdopodobne infrastruktur ą

93

Rodzaj Prawdopodobie ństwo Mapa ryzyka Skutki Skala zagro Ŝenia wyst ąpienia środowisko Radiacyjne Własne mo Ŝliwe lokalne Ŝycie i zdrowie małe środowisko Z zagranicy bardzo rzadkie Ŝycie i zdrowie małe środowisko Awarie Energetyczne bardzo powiat mienie wraz z średnie prawdopodobne infrastruktur ą Po Ŝary Po Ŝary bardzo powiat mienie wraz z średnie prawdopodobne infrastruktur ą środowisko Katastrofy Drogowe bardzo powiat Ŝycie i zdrowie du Ŝe prawdopodobne mienie wraz z infrastruktur ą Kolejowe prawdopodobne 5 gmin Ŝycie i zdrowie du Ŝe mienie wraz z infrastruktur ą Budowlane prawdopodobne powiat Ŝycie i zdrowie du Ŝe mienie wraz z infrastruktur ą

Zarz ądzanie kryzysowe

Bezpiecze ństwem ludno ści na terenie powiatu zajmuj ą si ę jednostki zarz ądzania kryzysowego.

Ich działanie polega na zapobieganiu sytuacjom kryzysowym, przygotowaniu do przejmowania nad nimi kontroli w drodze zaplanowanych działa ń, reagowaniu w przypadku wyst ąpienia sytuacji kryzysowych, usuwaniu ich skutków oraz odtwarzaniu zasobów i infrastruktury krytycznej.

Organy wła ściwe w sprawach zarz ądzania kryzysowego oraz ich zadania i zasady działania, a tak Ŝe zasady finansowania zada ń zarz ądzania kryzysowego okre śla Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarz ądzaniu kryzysowym (Dz.U. z 2007 Nr 89, poz.590 z poź. zmianami).

Wydzielono cztery poziomy zarz ądzania kryzysowego:

1. Poziom Krajowy:

• Rada Ministrów z Prezesem Rady Ministrów na czele • Rz ądowy Zespół Zarz ądzania Kryzysowego - organ opiniodawczo-doradczy wła ściwy w sprawach inicjowania i koordynowania działa ń podejmowanych w zakresie zarz ądzania kryzysowego • Rz ądowe Centrum Bezpiecze ństwa podległe Prezesowi Rady Ministrów - zapewnia obsług ę Rady Ministrów, Prezesa Rady Ministrów, Zespołu i Ministra wła ściwego do spraw wewn ętrznych w sprawach zarz ądzania kryzysowego oraz pełni funkcj ę Krajowego Centrum Zarz ądzania Kryzysowego

94

2. Poziom Wojewódzki

• Wojewoda • Wojewódzki Zespół Zarz ądzania Kryzysowego - organ pomocniczy wojewody powoływany przez wojewod ę, który okre śla jego skład, organizacj ę, siedzib ę oraz tryb pracy • Wojewódzkie Centrum Zarz ądzania Kryzysowego, którego obsług ę zapewniaj ą komórki organizacyjne wła ściwe w sprawach zarz ądzania kryzysowego w urz ędach wojewódzkich

3. Poziom Powiatowy

• Starosta • Powiatowy Zespół Zarz ądzania Kryzysowego - organ pomocniczy powołany przez Starost ę, który okre śla jego skład, organizacj ę, siedzib ę oraz tryb pracy • Powiatowe Centrum Zarz ądzania Kryzysowego

4. Poziom Gminny

• Wójt, Burmistrz lub Prezydent Miasta • Gminny Zespół Zarz ądzania Kryzysowego - organ pomocniczy powołany przez Wójta, Burmistrza lub Prezydenta Miasta, który okre śla jego skład, organizacj ę, siedzib ę oraz tryb pracy • Gminne (Miejskie) Centrum Zarz ądzania Kryzysowego - utworzone przez Wójta, Burmistrza lub Prezydenta Miasta tylko w przypadku gdy uzna on to za konieczne.

Od 1995 roku zacz ął funkcjonowa ć w Polsce, zorganizowany przez Pa ństwow ą Stra Ŝ Po Ŝarn ą, krajowy system ratowniczo-ga śniczy, którego podstawowym celem jest ochrona Ŝycia, zdrowia, mienia lub środowiska poprzez: walk ę z po Ŝarami i innymi kl ęskami Ŝywiołowymi, ratownictwo techniczne, chemiczne i od 1997 roku równie Ŝ poprzez ratownictwo ekologiczne i medyczne. Na terenie powiatu funkcjonuje jedna Jednostka Ratowniczo-Ga śnicza Pa ństwowej Stra Ŝy Po Ŝarnej w Radomsku oraz 14 ochotniczych stra Ŝy po Ŝarnych. Na terenie gminy Dobryszyce brak jest takiej jednostki.

Działalno ści ą kontroln ą w zakresie przeciwdziałania powa Ŝnym awariom zajmuje si ę Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, który prowadzi rejestr zakładów o zwi ększonym i du Ŝym ryzyku wyst ąpienia powa Ŝnej awarii. Kontrole prowadzone przez WIO Ś maj ą na celu identyfikacj ę zagro Ŝeń, stanu ilo ściowego i jako ściowego materiałów niebezpiecznych, ocen ę stanu zabezpieczenia źródła zagro Ŝenia ocen ę podejmowanych działa ń pod k ątem minimalizacji skutków potencjalnej awarii.

Do ochrony przed awariami obowi ązani s ą prowadz ący zakład stwarzaj ący zagro Ŝenie wyst ąpienia awarii, dokonuj ący przewozu substancji niebezpiecznych oraz organy administracji.

95

6.1.2. Program działa ń

Cele długookresowe do 2020 roku

Poprawa stanu zdrowotnego mieszka ńców w wyniku wspólnych działa ń sektora ochrony środowiska z sektorem zdrowia

Ochrona przed zagro Ŝeniami naturalnymi, katastrofami i awariami

Cele krótkoterminowe do 2016 roku Kierunki działa ń długo- i krótkoterminowych oraz zadania

Podejmowanie działa ń prewencyjnych zapobiegaj ących wyst ąpieniu zagro Ŝeń naturalnych, awarii oraz katastrof spowodowanych działalno ścią człowieka oraz minimalizacja skutków w przypadku ich wyst ąpienia

Doskonalenie systemu zarz ądzania kryzysowego w aspekcie ochrony środowiska, oraz rozwój monitoringu zagro Ŝeń środowiska

Lp. Nazwa kierunku działa ń lub zadania Jednostki realizuj ące i odpowiedzialne 1. Utrzymywanie w dobrym stanie technicznym Prezydent Radomska, wójtowie gmin i i gotowo ści systemu zapobiegawczo – burmistrzowie miast, Powiatowa Stra Ŝ Po Ŝarna, interwencyjno – ratunkowego na wypadek Ochotnicze Stra Ŝe Po Ŝarne, Starosta wyst ąpienia kl ęski Ŝywiołowej, katastrofy Radomszcza ński , Powiatowe Centrum lub powa Ŝnej awarii Zarz ądzania Kryzysowego, Obrona Cywilna, Policja, Stra Ŝ Miejska, słu Ŝby ratownictwa medycznego 2. Przeprowadzanie szkole ń dla Powiatowe Centrum Zarz ądzania Kryzysowego odpowiedzialnych słu Ŝb oraz podmiotów stwarzaj ących ryzyko dotycz ących zapobiegania, minimalizacji ryzyka i post ępowania w razie wyst ąpienia powa Ŝnej awarii 3. Realizacja zapisów zawartych w Starosta Radomszcza ński , Powiatowe Centrum dokumentach strategicznych z zakresu Zarz ądzania Kryzysowego, Prezydent zarz ądzania ryzykiem opracowanych na Radomska, wójtowie gmin i burmistrzowie miast szczeblu wojewódzkim i powiatowym oraz wdro Ŝenie i aktualizacja tych zapisów w powiatowym i gminnych Planach Zarz ądzania Kryzysowego 4. Uaktualnianie systemów operacyjno- podmioty gospodarcze ratowniczych dla terenów otaczaj ących zakłady o du Ŝym ryzyku wyst ąpienia awarii 5. Monitoring potencjalnych sprawców WIO Ś, słu Ŝby Wojewody Łódzkiego powa Ŝnych awarii pod k ątem spełniania przez nich wymogów bezpiecze ństwa i prewencji 6. Informacja i edukacja ekologiczna Prezydent Radomska, wójtowie gmin i mieszka ńców oraz przedsi ębiorców burmistrzowie miast, Powiatowa Stra Ŝ Po Ŝarna,

96

Lp. Nazwa kierunku działa ń lub zadania Jednostki realizuj ące i odpowiedzialne prowadz ących działalno ść na terenie powiatu Ochotnicze Stra Ŝe Po Ŝarne, Starosta w zakresie ryzyka wyst ąpienia awarii i kl ęsk Radomszcza ński , Powiatowe Centrum Ŝywiołowych, a tak Ŝe w zakresie sposobu Zarz ądzania Kryzysowego, Obrona Cywilna, post ępowania w momencie ich wyst ąpienia Policja, Stra Ŝ Miejska, słu Ŝby ratownictwa medycznego, media, placówki o światowe Wykreowanie wła ściwych zachowa ń społecze ństwa w sytuacji wyst ąpienia zagro Ŝeń środowiska 7. Promowanie systemu ubezpiecze ń dla Prezydent Radomska, wójtowie gmin i obiektów i działa ń, które w sytuacji burmistrzowie miast, Starosta Radomszcza ński , awaryjnej b ędą wymaga ć sfinansowania Powiatowe Centrum Zarz ądzania Kryzysowego, działa ń ratowniczych i naprawczych media 8. Eliminacja substancji uznanych za gro źne Prezydent Radomska, wójtowie gmin i dla zdrowia ludzi - realizacja programu burmistrzowie miast, wła ściciele i zarz ądcy usuwania z budynków pokry ć dachowych i obiektów ściennych zawieraj ących azbest 9. Poprawa stanu bezpiecze ństwa na drogach zarz ądcy dróg, kierowcy, policja przynale Ŝnych do powiatu 10. Optymalizacja wyznaczenia miejsc Starosta Radomszcza ński , Prezydent bezpiecznego parkowania samochodów Radomska, wójtowie gmin i burmistrzowie miast przewo Ŝą cych materiały niebezpieczne , Powiatowe Centrum Zarz ądzania Kryzysowego zarz ądcy dróg

Zabezpieczenie przeciwpowodziowe powiatu Ochrona przed podtopieniami Lp. Nazwa kierunku działa ń lub zadania Jednostki realizuj ące i odpowiedzialne 1. Remonty budowli regulacyjnych, zabudowa Regionalne Zarz ądy Gospodarki erodowanych brzegów, wycinka przerostów krzewów i Wodnej, Wojewódzki Zarz ąd drzew w trasie wody brzegowej w celu zapewnienia Melioracji i Urz ądze ń Wodnych swobodnego przepływu wód powodziowych oraz lodów 2. Budowa, remonty konserwacja wałów Regionalne Zarz ądy Gospodarki przeciwpowodziowych Wodnej, Wojewódzki Zarz ąd Melioracji i Urz ądze ń Wodnych 3. Realizacja zada ń zapisanych w Wojewódzkim Prezydent Radomska, wójtowie gmin Programie Małej Retencji i burmistrzowie miast, WZMiUW, RZGW, Marszałek Województwa Łódzkiego, Nadle śnictwa 4. Utrzymywanie wła ściwego stanu urz ądze ń melioracji Prezydent Radomska, wójtowie gmin podstawowej i szczegółowej, w tym udra Ŝnianie koryt i burmistrzowie miast, WZMiUW, rzek wła ściciele gruntów 5. Zapewnienie ochrony naturalnych zbiorników Prezydent Radomska, wójtowie gmin retencyjnych, takich jak tereny podmokłe i cieki, oczka i burmistrzowie miast, WZMiUW, wodne, torfowiska Nadle śnictwa, wła ściciele i administratorzy terenu 6. Wyznaczanie i uwzgl ędnianie w miejscowych planach Prezydent Radomska, wójtowie gmin zagospodarowania przestrzennego ustale ń i burmistrzowie miast planów zarz ądzania ryzykiem powodziowym oraz granic obszarów zalewowych, w tym obszarów szczególnego zagro Ŝenia powodzi ą, na których obowi ązuj ą zakazy

97

Lp. Nazwa kierunku działa ń lub zadania Jednostki realizuj ące i odpowiedzialne wynikaj ące z ustawy Prawo wodne. 6.2. Jako ść powietrza atmosferycznego

6.2.1. Stan wyj ściowy

Powietrze atmosferyczne jest jednym z najbardziej wra Ŝliwych na zanieczyszczenia komponentów środowiska, który jednocze śnie decyduje o warunkach Ŝycia człowieka, zwierz ąt i ro ślin. Zły stan aerosanitarny powoduje pogorszenie zdrowia ludno ści, straty w środowisku, zwłaszcza w drzewostanie iglastym, a tak Ŝe wymierne straty gospodarcze.

Głównym źródłem zanieczyszczenia powietrza na terenie powiatu jest emisja antropogeniczna, pochodz ąca z działalno ści przemysłowej (emisja punktowa), z sektora bytowego (emisja powierzchniowa) oraz komunikacji (emisja liniowa). Według szacunków WIO Ś główny wpływ na stan zanieczyszczenia powietrza na terenie powiatów, takich jak powiat radomszcza ński, ma energetyka (udział w bilansie zanieczyszcze ń 50-60%) oraz transport i komunikacja (20% zanieczyszcze ń). Pozostała cz ęść przypada na przemysł i usługi.

Źródłami pierwotnych zanieczyszcze ń powietrza na terenie powiatu radomszcza ńskiego są:

• źródła energetyczne – charakteryzuj ące si ę du Ŝą wysoko ści ą emitorów, z czym zwi ązany jest transport zanieczyszcze ń na znaczne odległo ści (emisja pyłu, tlenków siarki, tlenków azotu, tlenków w ęgla), • źródła przemysłowe - zanieczyszczenia gazowe i pyłowe jak dla źródeł energetycznych oraz zwi ązki organiczne (lotne i stałe), zwi ązki nieorganiczne (zwi ązki fluoru, siarki), metale cięŜ kie, substancje specyficzne, • źródła komunalno-bytowe – (kotłownie lokalne, paleniska domowe, zakłady u Ŝyteczno ści publicznej) maj ą niekorzystny wpływ na lokalny stan jako ści powietrza, zwi ązany z brakiem urz ądze ń oczyszczaj ących oraz niewielk ą wysoko ści ą emitorów (zanieczyszczenia gazowe i pyłowe jak dla źródeł energetycznych oraz w ęglowodory i sadza), • źródła transportowe – emisja nast ępuje na niewielkiej wysoko ści, co sprawia, Ŝe posiadaj ą one znaczący wpływ na zagro Ŝenia lokalne. Skład (w ęglowodory, tlenek w ęgla, pyły, zwi ązki ołowiu, tlenki azotu, tlenki siarki) oraz ilo ść emitowanych zanieczyszcze ń zale Ŝą mi ędzy innymi od stanu technicznego pojazdów, pr ędko ści i płynno ści ruchu, • źródła alochtoniczne - napływaj ące spoza terenu powiatu, zgodnie z dominuj ącym kierunkiem wiatru.

Emisja zanieczyszcze ń pyłowych wprowadzanych do powietrza z zakładów szczególnie uci ąŜ liwych spada: w 2011 roku wyniosła 88 ton/rok, a w 2010 roku – 120 ton. W najwi ększej ilości emitowane s ą zanieczyszczenia ze spalania paliw – 72 tony (w 2010 r. - 91 ton).

Spadła tak Ŝe ilo ść zanieczyszcze ń gazowych: w 2011 roku wynosiła ona 87 301 ton, a w 2010 roku – 93 853 tony. W najwi ększej ilo ści emitowany był dwutlenek w ęgla: 86 793 tony. Emisja dwutlenku siarki wyniosła 260 ton, tlenków azotu - 98 ton, tlenku w ęgla - 57 ton. Wszystkie emisje s ą mniejsze, ni Ŝ w latach poprzednich. Ilo ść zanieczyszcze ń pyłowych zatrzymanych lub zneutralizowanych w urz ądzeniach do redukcji wyniosła w 2011 roku 2 533 tony, a gazowych - 89 ton.

Emisja z sektora komunalnego pochodzi głównie z ogrzewania domów. Na terenach wiejskich powiatu dominuj ącą form ą zaopatrzenia w ciepło s ą indywidualne piece domowe, cz ęsto opalane węglem, miałem i koksem. Jedynie na terenie miasta Radomsko i miasta Przedbórz cz ęść osób (szczególnie tych mieszkaj ących w budynkach wielorodzinnych, w centrum miast oraz na obszarze najwi ększych blokowisk) zaopatrywanych jest centralnie w ciepło.

98

Rysunek 73. Rozmieszczenie emitorów punktowych w województwie łódzkim w 2011 r. (źródło: WIO Ś w Łodzi)

W Radomsku zaopatrzenie w ciepło odbywa si ę z ciepłowni rejonowej miejskiej (zlokalizowanej przy ul. Prymasa Wyszy ńskiego 151, o mocy 54,52 MW) eksploatowanej przez Zakład Ciepłowniczy Przedsi ębiorstwa Gospodarki Komunalnej Sp. z o.o. w Radomsku i z elektrociepłowni Zakładu Przemysłu Mebli Gi ętych – FAMEG. Sie ć cieplna w Radomsku dochodzi głównie do osiedli zlokalizowanych w południowo-wschodniej cz ęś ci miasta – Osiedle Tysi ąclecia Centrum, Osiedle Tysi ąclecia Wschód, Osiedle Piastowskie oraz fragment centrum. Do sieci FAMEGu podłączona jest m.in. wysoka zabudowa Osiedla Brze źnicka oraz inne zakłady przemysłowe.

Na terenie powiatu funkcjonowało w 2011 roku 30 lokalnych kotłowni, w tym 7 nale Ŝą cych do spółdzielni mieszkaniowych. Długo ść sieci cieplnej przesyłowej wynosiła 25,4 km. Łączna kubatura budynków mieszkalnych, u Ŝyteczno ści publicznej i handlowych przył ączonych do sieci ciepłowniczej wynosiła 3 583,1 m3.

Niew ątpliwym problemem jest spalanie w domowych piecach odpadów, w tym tworzyw sztucznych, gumy i tekstyliów.

99

Rysunek 74. Sie ć cieplna na terenie miasta Radomska ( źródło: Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Radomska)

Na stan powietrza na terenie powiatu oddziałuj ą tak Ŝe źródła komunikacyjne. Zanieczyszczenia komunikacyjne emitowane s ą do powietrza na bardzo małych wysoko ściach, st ąd te Ŝ ich wpływ na stan powietrza jest bardzo du Ŝy. Zwi ązane jest to przede wszystkim ze złymi warunkami rozprzestrzeniania zanieczyszcze ń na terenach ścisłej zabudowy, szczególnie w kanionach ulicznych. Najwi ększe zanieczyszczenie powietrza substancjami pochodz ącymi ze spalania paliw w silnikach pojazdów wyst ępuje na skrzy Ŝowaniach głównych dróg, przy trasach komunikacyjnych o du Ŝym nat ęŜ eniu ruchu biegn ących przez obszary o zwartej zabudowie (np. skrzy Ŝowanie dróg krajowej Nr 42 i Nr 91 w Radomsku, skrzy Ŝowanie drogi krajowej Nr 42 i drogi wojewódzkiej Nr 742 w Przedborzu). Przyczyn ą nadmiernej emisji zanieczyszcze ń ze środków transportu jest przede wszystkim zły stan techniczny pojazdów, ich nieprawidłowa eksploatacja, przestoje w ruchu spowodowane zł ą organizacj ą ruchu lub zbyt mał ą przepustowo ści ą dróg.

Emisja napływowa na teren powiatu radomszcza ńskiego powodowana jest napływem substancji spoza jego granic (teren województwa, kraju), powstaj ących w wyniku przemian chemicznych w atmosferze i pochodz ących od emisji pierwotnych substancji gazowych. Aerozole wtórne powstaj ące w atmosferze w wyniku reakcji i procesów zachodz ących przy transporcie na wi ększe odległo ści gazów: SO 2, NOx, NH 3 oraz LZO (lotne zwi ązki organiczne) przyczyniaj ą si ę do pogorszenia stanu jako ści powietrza. Znaczna ilo ść pyłów w powietrzu to pyły pochodzenia wtórnego, poniewa Ŝ s ą one zanieczyszczeniami transgranicznymi, które przemieszczaj ą si ę na odległo ści od 1000 do 2500 km. Powiat radomszcza ński le Ŝy w s ąsiedztwie kilku obszarów wysoko uprzemysłowionych, z du Ŝą ilo ści ą źródeł emisji do powietrza: bełchatowskiego, tomaszowskiego, łódzkiego, cz ęstochowskiego i myszkowsko - zawiercia ńskiego. W wyniku działa ń proekologicznych - m.in. monta Ŝu systemów odpylania, odsiarczania spalin oraz likwidacj ą uci ąŜ liwych dla środowiska zakładów przemysłowych - zanieczyszczenie powietrza znacznie zmalało w porównaniu do lat ubiegłych.

100

Rysunek 75. Udziały procentowe poszczególnych typów źródeł emisji w cało ści zinwentaryzowanej emisji na terenie powiatu radomszcza ńskiego w 2004 r. (źródło: Program Ochrony Powietrza dla powiatu radomszcza ńskiego, EKOMETRIA Gda ńsk)

St ęŜ enia zanieczyszcze ń charakteryzuje zmienno ść sezonowa, zwi ązana z warunkami klimatycznymi. Natomiast na podwy Ŝszenie st ęŜ eń wi ększo ści zanieczyszcze ń wpływaj ą niska temperatura, znikome opady atmosferyczne oraz słaby wiatr. Generalnie, jako ść powietrza pogarsza si ę w okresie jesienno – zimowym, z uwagi na du Ŝy udział w całkowitej emisji zanieczyszcze ń pieców opalanych w ęglem, emituj ących głównie pył i dwutlenek w ęgla i dwutlenek siarki.

Stan powietrza atmosferycznego

W celu scharakteryzowania stanu aktualnego w zakresie jako ści powietrza atmosferycznego na terenie powiatu radomszcza ńskiego odniesiono si ę do „Rocznej oceny jako ści powietrza w województwie łódzkim w 2011 r.", sporz ądzonej przez WIO Ś w Łodzi.

Pomiary wykonywane były m.in. na stacjach w:

• Radomsku: ul. Sokola 4 (pomiar automatyczny), ul. Rolna 2 (pomiar manualny), ul. Batalionów Chłopskich 6 (pasywny), ul. Geodetów (pasywny), ul. Turleja (pasywny), ul. Miłaczki 14/15 (pasywny), ul. Narutowicza przy muzeum (pasywny), ul. Sklepowa/11-go Listopada (pasywny), ul. Sucharskiego 49 (pasywny), • Kamie ńsku (trasa Piotrków - Radomsko, pomiar pasywny).

101

Rysunek 76. G ęsto ść emisji całkowitej w gminach powiatu radomszcza ńskiego w 2004 r. (źródło: Program Ochrony Powietrza dla powiatu radomszcza ńskiego, EKOMETRIA Gda ńsk)

Uzupełnieniem systemu pomiarowego w rocznej ocenie jako ści powietrza było matematyczne modelowanie jako ści powietrza.

W województwie łódzkim klasyfikacj ę wykonano w 2 strefach: Aglomeracji łódzkiej oraz Strefie łódzkiej. Powiat radomszcza ński został wł ączony do Strefy łódzkiej (PL1002).

Klasyfikacji stref dokonuje si ę oddzielnie dla dwóch grup kryteriów ze wzgl ędu na ochron ę zdrowia oraz ze wzgl ędu na ochron ę ro ślin.

Podstaw ą klasyfikacji stref w rocznej ocenie jako ści powietrza s ą warto ści poziomów: dopuszczalnego, dopuszczalnego powi ększonego o margines tolerancji (PM 2.5), docelowego i celu długoterminowego, okre ślone w rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 3 marca 2008 r. w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu (Dz. U. Nr 47, poz. 281) oraz w dyrektywie 2008/50/WE – CAFE, przy czym:

• poziom dopuszczalny (odpowiednik w dyrektywie: warto ść dopuszczalna) oznacza poziom substancji w powietrzu ustalony na podstawie wiedzy naukowej, w celu unikania, zapobiegania lub ograniczania szkodliwego oddziaływania na zdrowie ludzkie lub środowisko jako cało ść , który powinien by ć osi ągni ęty w okre ślonym terminie i po tym terminie nie powinien by ć przekroczony, • poziom docelowy (odpowiednik w dyrektywie: warto ść docelowa) oznacza poziom substancji w powietrzu ustalony w celu unikania, zapobiegania lub ograniczania szkodliwego oddziaływania na zdrowie ludzkie lub środowisko jako cało ść , który ma by ć osi ągni ęty tam gdzie to mo Ŝliwe w okre ślonym czasie, • poziom krytyczny oznacza poziom substancji w powietrzu ustalony na podstawie wiedzy naukowej, po przekroczeniu którego mog ą wyst ąpi ć bezpo średnie niepo Ŝą dane skutki w odniesieniu do niektórych receptorów, takich jak drzewa, inne ro śliny lub ekosystemy naturalne, jednak nie w odniesieniu do człowieka,

102

• poziom celu długoterminowego (odpowiednik w dyrektywie: cel długoterminowy) oznacza poziom substancji w powietrzu, który nale Ŝy osi ągn ąć w dłu Ŝszej perspektywie z wyj ątkiem przypadków, gdy nie jest to mo Ŝliwe w drodze zastosowania proporcjonalnych środków – w celu zapewnienia skutecznej ochrony zdrowia ludzkiego i środowiska, • margines tolerancji oznacza procentowo okre ślon ą cz ęść poziomu dopuszczalnego, o któr ą poziom ten mo Ŝe zosta ć przekroczony, zgodnie z warunkami ustanowionymi w Dyrektywie 2008/50/WE.

W wyniku klasyfikacji, w zale Ŝno ści od analizy st ęŜ eń w danej strefie, mo Ŝna wydzieli ć nast ępuj ące klasy stref:

• klasa C – st ęŜ enia zanieczyszcze ń na terenie strefy przekraczaj ą poziomy dopuszczalne powi ększone o margines tolerancji, w przypadku gdy margines tolerancji nie jest okre ślony – poziomy dopuszczalne i poziomy docelowe, • klasa B – st ęŜ enia zanieczyszcze ń na terenie strefy przekraczaj ą poziomy dopuszczalne lecz nie przekraczaj ą poziomów dopuszczalnych powi ększonych o margines tolerancji, • klasa A – st ęŜ enia zanieczyszcze ń na terenie strefy nie przekraczaj ą poziomów dopuszczalnych i poziomów docelowych. dla ozonu:

• klasa D1 – st ęŜ enia ozonu nie przekraczaj ą poziomu celu długoterminowego, • klasa D2 – st ęŜ enia ozonu przekraczaj ą poziom celu długoterminowego. dla PM2.5:

• klasa A – st ęŜ enia zanieczyszcze ń na terenie strefy nie przekraczaj ą poziomu docelowego, • klasa C2 – st ęŜ enia PM2.5 przekraczaj ą poziom docelowy.

W przypadku zakwalifikowania strefy do klasy A wskazane s ą działania:

• utrzymanie st ęŜ eń zanieczyszczenia poni Ŝej poziomu dopuszczalnego oraz próba utrzymania najlepszej jako ści powietrza zgodnej ze zrównowa Ŝonym rozwojem.

W przypadku zakwalifikowania strefy do klasy B konieczne s ą działania:

• okre ślenie obszarów przekrocze ń poziomu dopuszczalnego, • okre ślenie przyczyn przekroczenia poziomu dopuszczalnego substancji w powietrzu, podj ęcie działa ń w celu zmniejszenia emisji substancji

W przypadku zakwalifikowania strefy do klasy C, konieczne s ą działania:

1. okre ślenie obszarów przekrocze ń poziomów dopuszczalnych, 2. opracowanie Programu Ochrony Powietrza POP w celu osi ągni ęcia odpowiednich poziomów dopuszczalnych substancji w powietrzu (je śli POP nie był uprzednio opracowany), 3. kontrolowanie st ęŜ eń zanieczyszczenia na obszarach przekrocze ń i prowadzenie działa ń maj ących na celu obni Ŝenie st ęŜ eń przynajmniej do poziomów dopuszczalnych, 4. dąŜ enie do osi ągni ęcia poziomu docelowego substancji w okre ślonym czasie za pomoc ą ekonomicznie uzasadnionych działa ń technicznych i technologicznych,

W przypadku zakwalifikowania strefy do klasy C2, konieczne s ą działania:

• dąŜ enie do osi ągni ęcia poziomu docelowego do 2015 r.

103

W przypadku zakwalifikowania strefy do klasy D2, konieczne s ą działania:

• dąŜ enie do osi ągni ęcia poziomu celu długoterminowego do 2020 r.

Rysunek 77. Podział stref na terenie województwa łódzkiego, w których dokonuje si ę oceny poziomów substancji w powietrzu ( źródło: WIO Ś w Łodzi) Wyniki uzyskane dla Strefy łódzkiej w 2011 roku przedstawiały si ę nast ępuj ąco: Tabela 18. Wynikowe klasy dla poszczególnych zanieczyszcze ń oraz klasa ogólna uzyskane w ocenie rocznej dla Strefy łódzkiej w 2011 roku Parametr Kryteria ochrony zdrowia Kryteria ochrony ro ślin Symbol klasy wg Symbol klasy Symbol klasy wg Symbol klasy poziomu dla poziomu poziomu wg dopuszczalnego celu dopuszczalnego poziomu długoterminowego docelowego Symbol klasy dla poziomu celu długoterminowego Dwutlenek siarki SO 2 A - A - Tlenki azotu NO X A - A - Tlenek w ęgla CO A - - - Benzen A - - - Pył zawieszony C - - - PM10 Pył zawieszony C - - - PM2,5 Arsen, nikiel, kadm, A - - - ołów w pyle PM10 Benzo/a/piren w pyle C - - - PM10 Ozon A D2 - A D2 Źródło: Roczna ocena jako ści powietrza w województwie łódzkim w 2011 r. WIO Ś w Łodzi

104

Na podstawie klasyfikacji jako ści powietrza w Strefie łódzkiej, została okre ślona konieczno ść realizacji programu ochrony powietrza ze wzgl ędu na ochron ę zdrowia dla trzech zanieczyszcze ń:

• pył zawieszony PM10, • benzo(a)piren w pyle PM10, • pył zawieszony PM2,5

Ze wzgl ędu na przekroczenie 24 godzinnej warto ści poziomu dopuszczalnego st ęŜ enia pyłu zawieszonego PM10 konieczne jest przeprowadzenie działa ń naprawczych w obszarach przekrocze ń rozmieszczonych w Radomsku, gdzie warto ść 36 maksimum st ęŜ enia 24-godzinnego przekracza ć mogła w centrum miasta 60 g/m3 (tj. 120% D24). Obszar przekrocze ń dobowej warto ści poziomu dopuszczalnego st ęŜ enia PM10 obejmował swym zasi ęgiem cały obszar zwartej zabudowy miasta.

Rysunek 78. Obszar przekrocze ń dobowej warto ści poziomu dopuszczalnego st ęŜ enia pyłu PM10 w Radomsku w 2011r. (źródło: WIO Ś w Łodzi)

105

Rysunek 79. Obszar przekrocze ń rocznej warto ści poziomu docelowego st ęŜ enia benzo(a)pirenu w pyle PM10 w województwie łódzkim w 2011r. wyznaczony metod ą modelowania matematycznego (źródło: WIO Ś w Łodzi) W ubiegłych latach równie Ŝ odnotowywano przekroczenia poziomów dopuszczalnych st ęŜ eń substancji na terenie powiatu radomszcza ńskiego. W zwi ązku z tym opracowany został program ochrony powietrza dla strefy piotrkowsko-radomszczańskiej (poprzedni podział stref, w których dokonuje si ę oceny jako ści powietrza), który przyj ęty został Uchwał ą Nr XXXVII/1014/09 Sejmiku Województwa Łódzkiego z dnia 26 lutego 2009 r. Program ten obejmował obszar miasta Radomsko, a został opracowany ze wzgl ędu na stwierdzone w 2004 r. przekroczenia poziomów dopuszczalnych pyłu zawieszonego PM10, powi ększonych o margines tolerancji. Stwierdzono, Ŝe przyczyn ą przekrocze ń jest emisja ze źródeł powierzchniowych pochodz ąca z procesów spalania w ęgla na cele grzewcze i bytowe. W Programie przewidziano działania do 2016 r.

Opracowany został równie Ŝ program ochrony powietrza dla strefy łódzkiej w celu osi ągni ęcia poziomu docelowego ozonu (uchwała Nr XIV/234/11 Sejmiku Województwa Łódzkiego z dnia 30 sierpnia 2011 r.).

W sierpniu 2012 r. opracowane zostały dwa projekty programy ochrony powietrza dla Strefy łódzkiej:

• program ochrony powietrza dla strefy łódzkiej w celu osi ągni ęcia poziomu docelowego benzo(a)pirenu zawartego w pyle zawieszonym PM10, • program ochrony powietrza dla strefy łódzkiej w celu osi ągni ęcia poziomu dopuszczalnego pyłu zawieszonego PM10.

W chwili przygotowania projektu Programu ochrony środowiska dla powiatu radomszcza ńskiego oba wymienione wy Ŝej dokumenty nie zostały jeszcze przyj ęte uchwałami Sejmiku Województwa Łódzkiego.

106

6.2.2. Program działa ń

Cel długoterminowy do 2020 roku

Osi ągni ęcie i utrzymanie wymaganych przepisami prawa standardów jako ści powietrza

Cel krótkoterminowy do 2016 roku Kierunki działa ń długo- i krótkoterminowych oraz zadania

Ograniczenie emisji zanieczyszcze ń ze źródeł komunikacyjnych, komunalnych i przemysłowych

Lp Nazwa kierunku działa ń lub zadania Jednostki realizuj ące i odpowiedzialne 1. Realizacja zada ń i zalece ń wyznaczonych w Programie Prezydent Radomska, wójtowie gmin i ochrony powietrza dla strefy łódzkiej burmistrzowie miast, pozostałe jednostki i podmioty wyznaczone jako realizatorzy 2. Opracowanie Planów zaopatrzenia gminy w ciepło, Prezydent Radomska, wójtowie gmin i energi ę elektryczn ą i paliwa gazowe burmistrzowie miast 3. Rozbudowa centralnej sieci ciepłowniczej na Prezydent Radomska, wójtowie gmin i obszarach zwartej zabudowy burmistrzowie miast, wła ściciele i zarz ądcy obiektów, przedsi ębiorstwa ciepłownicze 4. Modernizacja sieci ciepłowniczych - wymiana sieci przedsi ębiorstwa ciepłownicze wykonanej z tradycyjnych materiałów na sieci preizolowane 5. Ograniczenie strat ciepła w budynkach mieszkalnych Prezydent Radomska, wójtowie gmin i i obiektach u Ŝyteczno ści publicznej, m.in. poprzez burmistrzowie miast, Starosta termomodernizacj ę Radomszcza ński , wła ściciele i administratorzy budynków 6. Wymiana starych urz ądze ń grzewczych na Prezydent Radomska, wójtowie gmin i nowocze śniejsze i bardziej przyjazne dla środowiska burmistrzowie miast, Starosta Radomszcza ński , wła ściciele i zarz ądcy obiektów 7. Inwentaryzacja i analiza potencjału energii Prezydent Radomska, wójtowie gmin i odnawialnej mo Ŝliwej do wykorzystania na terenie burmistrzowie miast powiatu 8. Zwi ększanie wykorzystania odnawialnych źródeł wła ściciele i zarz ądcy obiektów energii, w szczególno ści energii geotermalnej i biomasy. Stosowanie indywidualnych źródeł energii odnawialnej: - kolektorów słonecznych, - fotoogniw, - pomp ciepła 9. Promocja alternatywnych źródeł energii, Prezydent Radomska, wójtowie gmin i propagowanie działa ń zmierzaj ących do burmistrzowie miast, Starosta wykorzystywania odnawialnych źródeł energii (m.in. Radomszcza ński , organizacje słonecznej i geotermalnej) i stowarzyszenia ekologiczne, placówki oświatowe, media

107

Lp Nazwa kierunku działa ń lub zadania Jednostki realizuj ące i odpowiedzialne 10. Wprowadzanie energooszcz ędnego o świetlania ulic i Prezydent Radomska, wójtowie gmin i budynków u Ŝyteczno ści publicznej burmistrzowie miast, Starosta Radomszcza ński 11. Rozbudowa sieci gazowej i zwi ększanie liczby Spółka Gazownicza, wła ściciele odbiorców gazu i zarz ądcy nieruchomo ści 12. Usuwanie wyrobów zawieraj ących azbest Prezydent Radomska, wójtowie gmin i burmistrzowie miast, wła ściciele i zarz ądcy obiektów 13. Intensyfikacja okresowego czyszczenia ulic Prezydent Radomska, wójtowie gmin i burmistrzowie miast, wła ściciele terenu i zarz ądcy dróg 14. Budowa nowych odcinków dróg maj ących odci ąŜ yć Prezydent Radomska, wójtowie gmin i ruch na drogach o przekroczonej przepustowo ści burmistrzowie miast, wła ściciele terenu i zarz ądcy dróg 15. Budowa obwodnic miejscowo ści oraz centrum Prezydent Radomska, wójtowie gmin i miejscowo ści burmistrzowie miast, zarz ądcy dróg 16. Budowa mostów i wiaduktów (np. mostu w Prezydent Radomska, wójtowie gmin i Krz ętowie) burmistrzowie miast, Starosta Radomszcza ński , zarz ądcy dróg 17. Modernizacja, remonty i naprawy dróg, ulic i Prezydent Radomska, wójtowie gmin i chodników burmistrzowie miast, wła ściciele terenu i zarz ądcy dróg 18. Budowa ci ągów pieszo-rowerowych wraz z Prezydent Radomska, wójtowie gmin i infrastruktur ą towarzysz ącą burmistrzowie miast, wła ściciele terenu i zarz ądcy dróg 19. Wprowadzanie ogranicze ń pr ędko ści na drogach o Prezydent Radomska, wójtowie gmin i pyl ącej nawierzchni burmistrzowie miast, wła ściciele terenu i zarz ądcy dróg 20. Stosowanie przy modernizacji dróg i parkingów Prezydent Radomska, wójtowie gmin i materiałów i technologii gwarantuj ących burmistrzowie miast, wła ściciele ograniczanie emisji pyłu podczas eksploatacji terenu i zarz ądcy dróg 21. Rozwój i promocja komunikacji zbiorowej w celu przewo źnicy zwi ększenia jej udziału w całkowitych przewozach pasa Ŝerskich 22. Optymalizacja warunków ruchu drogowego w celu zarz ądcy dróg zwi ększenia płynno ści transportu, szczególnie przez centrum miast i na drogach o du Ŝym obci ąŜ eniu ruchem (np. krajowe), w obszarach g ęstej zabudowy i na drogach wylotowych z miejscowo ści. 23. Tworzenie stref z zakazem ruchu samochodowego zarz ądcy dróg oraz stref ograniczonego lub uspokojonego ruchu: ograniczenia czasowe, zakaz ruchu okre ślonych typów pojazdów (np. ci ęŜ arowych, nie spełniaj ących zaostrzonych kryteriów ekologicznych itp.). 24. Kontrol a dotrzymywania przez zakłady standardów WIO Ś emisyjnych 25. Modernizacj a układów technologicznych, w tym podmioty gospodarcze wprowadzanie nowoczesnych technik spalania paliw oraz stosowanie wysokosprawnych urz ądze ń odpylaj ących 26. Uwzgl ędnianie w miejscowych planach Prezydent Radomska, wójtowie gmin i

108

Lp Nazwa kierunku działa ń lub zadania Jednostki realizuj ące i odpowiedzialne zagospodarowania przestrzennego aspektów burmistrzowie miast wpływaj ących na jako ść powietrza (np. wymagania dot. zaopatrywania budynków w ciepło na nowych osiedlach, projektowanie linii zabudowy nowych osiedli mieszkaniowych uwzgl ędniaj ące zapewnienie „przewietrzania” miasta, wyznaczanie stref przemysłowych poza granicami obszaru o zwi ększonych st ęŜ eniach pyłu PM10, z uwzgl ędnieniem np. kierunków napływu mas powietrza) 27. Prowadzenie edukacji ekologicznej w zakresie wpływu Prezydent Radomska, wójtowie gmin i spalania paliw złej jako ści oraz burmistrzowie miast, Starosta odpadów w paleniskach domowych na stan czysto ści Radomszcza ński , organizacje powietrza, mo Ŝliwo ści oszcz ędzania i stowarzyszenia ekologiczne, placówki energii oraz promocji korzystania z transportu oświatowe, media zbiorowego oraz transportu rowerowego

6.3. Oddziaływanie hałasu i pól elektromagnetycznych

6.3.1. Stan wyj ściowy dla hałasu

Hałas to d źwi ęki o dowolnym charakterze akustycznym niepo Ŝą dane w danych warunkach i dla danej osoby. Z definicji tej wynika, Ŝe zjawisko hałasu polega na ocenie subiektywnej.

Parametrem słu Ŝą cym do oceny jako ści akustycznej środowiska jest równowa Ŝny (ekwiwalentny) poziom hałasu, okre ślany jako warto ść średnia z mierzonego poziomu hałasu w czasie odniesienia T. W celu zbli Ŝenia wyników pomiarów do odczucia słuchowego człowieka, w układ pomiarowy montowany jest filtr korekcyjny A. Wynik wykonanego pomiaru d źwi ęku oznaczany jest symbolem LAeq D (dla pory dnia) i LAeq N (dla pory nocy) i podawany w decybelach (dB). Wynik pomiaru jest nast ępnie porównywany z warto ściami dopuszczalnymi, okre ślonymi w rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 14 czerwca 2007 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku (Dz. U. Nr 120 poz. 826).

Ze wzgl ędu na źródła pochodzenia hałasu, wyró Ŝnia si ę hałas komunikacyjny, przemysłowy i komunalny.

Hałas komunikacyjny

Głównym źródłem hałasu na terenie powiatu radomszcza ńskiego jest ruch drogowy, co wynika przede wszystkim z powszechno ści jego wyst ępowania, czasu oddziaływania oraz ci ągłej intensyfikacji. Na hałas drogowy składa si ę przede wszystkim d źwi ęk generowany w zwi ązku z poruszaniem si ę pojazdu i hałas powstaj ący na styku opony z nawierzchni ą drogow ą. Przy pr ędko ściach powy Ŝej 60 km/h, hałas wynikaj ący z tarcia opon o nawierzchni ę drogi przewy Ŝsza hałas silnika.

Na stopie ń uci ąŜ liwo ści tras komunikacyjnych wpływ maj ą takie czynniki jak: nat ęŜ enie ruchu, struktura ruchu pojazdów (ci ęŜ kie pojazdy i motocykle są około dwa razy gło śniejsze ni Ŝ samochody osobowe), pr ędko ść ich poruszania, stan techniczny pojazdów, rodzaj i stan techniczny nawierzchni, urbanistyczne rozwi ązanie sieci drogowej. Wi ększo ść zmiennych to czynniki zale Ŝne od pory dnia, tygodnia, miesi ąca i pory roku, stanu pogody i innych przypadkowych zdarze ń.

109

Rysunek 80. Podział źródeł hałasu ( źródło: http://akustyczna.mapa.lodz.pl) Najwi ększe nat ęŜ enie ruchu pojazdów na terenie powiatu notuje si ę na drodze krajowej Nr 1 (E75) - dochodzi ono średnio do 30 000 pojazdów/dzie ń. Nat ęŜ enie dobowego ruchu w 2010 r. na drogach wojewódzkich i krajowych biegn ących przez teren powiatu radomszcza ńskiego przedstawia poni Ŝsza tabela. Tabela 19. Dobowe nat ęŜ enie ruchu na drogach krajowych i wojewódzkich przebiegaj ących przez powiat radomszcza ński w 2010 r. Numer Odcinek Nat ęŜ enie ruchu drogi Pojazdy Struktura ruchu pojazdów silnikowe motocykle osobowe dostawcze ci ęŜ arowe autobusy ci ągniki rowery ogółem rolnicze Drogi krajowe Rokszyce - 28 157 54 15 980 2 708 9 228 186 1 0 Kamie ńsk Kamie ńsk - 28 614 47 15 688 2792 9 910 176 1 0 E75 Ładzice DK1 Ładzice - 31 308 59 17 578 3 094 10 400 177 0 0 Szczepocice Szczepocice 31 826 46 18 782 2 910 9 910 177 0 1 - Kruszyna Brze źnica - 4 631 47 3 337 630 546 56 15 134 Radomsko Radomsko 8 308 52 6 214 1 172 775 88 7 264 DK42 (przej ście) Radomsko - 4 014 24 2 891 460 554 69 16 125 Kodr ąb Kodr ąb - 3 398 18 2 317 408 592 47 16 31 Przedbórz Przedbórz - 3 004 17 2 066 353 523 38 7 76 droga nr 74 DK91 Kletnia - 5 611 33 4 371 592 535 71 9 110 Radomsko Radomsko - 11 017 117 9 087 956 714 131 12 566 przej ście 1

110

Numer Odcinek Nat ęŜ enie ruchu drogi Pojazdy Struktura ruchu pojazdów silnikowe motocykle osobowe dostawcze ci ęŜ arowe autobusy ci ągniki rowery ogółem rolnicze Radomsko - 7 124 38 5 600 895 546 40 5 113 przej ście 2 Radomsko - 2 680 35 2 067 362 208 4 4 86 Kłomnice Drogi wojewódzkie DW Przygłów - 2 185 50 1 766 192 127 39 11 bd 742 Przedbórz Przedbórz - 2 400 50 1 479 374 461 17 19 bd granica woj. DW granica woj. 910 6 683 110 88 13 10 bd 784 kier. śytno kier. śytno 1 502 18 1 155 158 119 23 29 bd Raczkowice DW granica woj. 1 678 17 1 377 143 107 27 7 bd 785 Włoszczowa DW Bełchatów - 11 556 139 7 130 1 502 2600 139 46 bd 484 Kamie ńsk Kamie ńsk 5 778 40 4 287 503 820 116 12 bd źródło: Generalny pomiar ruchu w 2010 r. – pomiar ruchu na drogach krajowych oraz Pomiar ruchu na drogach wojewódzkich w 2010 roku. Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad, 2010 r.

Na terenie powiatu radomszcza ńskiego prowadzono wyrywkowe badania hałasu komunikacyjnego, a struktura ekspozycji na hałas nie jest w pełni rozpoznana. W latach 2007-2011 WIO Ś w Łodzi nie wykonywał pomiarów hałasu na terenie powiatu. Ostatnie kompleksowe badania pochodz ą z lat 1997- 2000, kiedy w Radomsku skontrolowano pod katem uci ąŜ liwo ści akustycznej 45,5 km ulic. Emisja hałasu przekraczała dopuszczalny poziom 60 dB(A) na długo ści 41,1 km. W tym przekroczenia:

• od 0,1-5 dB wyst ępowały na długo ści 14,4 km, • od 5-10 dB wyst ępowały na długo ści 9,7 km, • od 10-15 dB wyst ępowały na długo ści 17,0 km, • powy Ŝej 15 dB - nie stwierdzono.

Z przeprowadzonych pomiarów hałasu drogowego wynika, Ŝe ju Ŝ 10 lat temu na prawie wszystkich przebadanych odcinkach dróg wyst ąpiły przekroczenia poziomu d źwi ęku w stosunku do normy obowi ązuj ącej dla okre ślonego typu terenu, na którym zlokalizowano punkt pomiarowy.

Najwy Ŝsze poziomy d źwi ęku wyst ąpiły:

• przy ul. Narutowicza w pobli Ŝu skrzy Ŝowania z ulic ą Ko ściuszki, • przy ul. Krasickiego w pobli Ŝu ul. Sierakowskiego, • przy ul. Brze źnickiej.

Generalnie, uci ąŜ liwo ść akustyczna dróg w Radomsku rosła w miar ę zbli Ŝania sie do centrum miasta.

111

Rysunek 81. Nat ęŜ enie dobowe ruchu pojazdów w rejonie powiatu radomszcza ńskiego ( źródło: http://www.gddkia.gov.pl)

Rysunek 82. Mapa akustyczna Radomska w 2000 r.

Podsumowuj ąc, klimat akustyczny powiatu radomszczańskiego jest bardzo silnie zró Ŝnicowany terytorialnie. Najbardziej uci ąŜ liwy w centrum Radomska oraz wzdłu Ŝ głównych szlaków drogowych, szczególnie drogi krajowej Nr 1. Najwi ększ ą uci ąŜ liwo ść hałasu komunikacyjnego w powiecie odnotowano wzdłu Ŝ:

• odcinków dróg o du Ŝym nat ęŜ eniu ruchu biegn ących w terenie g ęstej zabudowy mieszkalnej,

112

• powi ąza ń komunikacyjnych pomi ędzy cz ęś ciami powiatu.

. Rysunek 83. Obszar wysokiego zagro Ŝenia hałasem komunikacyjnym na terenie powiatu radomszcza ńskiego (źródło: Program ochrony środowiska dla województwa łódzkiego 2008) Na terenie powiatu odnotowuje sie równie Ŝ wyst ępowanie hałasu kolejowego, powstaj ącego w wyniku eksploatacji linii kolejowej, na której odbywa si ę transport osobowy i towarowy. Poziom hałasu szynowego uzale Ŝniony jest od stanu technicznego torów, taboru kolejowego oraz nat ęŜ enia ruchu. Źródłem hałasu kolejowego s ą jad ące poci ągi oraz w mniejszym stopniu stacje i przystanki kolejowe. Uci ąŜ liwo ść hałasu kolejowego jest mniej odczuwana ni Ŝ hałas drogowy z uwagi na lokalizacj ę wi ększo ści linii poza terenami g ęstej zabudowy.

Hałas przemysłowy

Hałas przemysłowy wpływa w mniejszym stopniu na klimat akustyczny powiatu ni Ŝ hałas komunikacyjny, ze wzgl ędu na mniejsz ą powszechno ść wyst ępowania, punktowy charakter źródeł emisji i zazwyczaj znaczne oddalenie zabudowy mieszkaniowej. Hałas przemysłowy stanowi stacjonarne i lokalne źródło uci ąŜ liwo ści, głównie dla osób zamieszkuj ących w sąsiedztwie emitorów hałasu.

Poziom hałasu przemysłowego jest kształtowany indywidualnie dla ka Ŝdego obiektu i zale Ŝy od parku maszynowego, zastosowanej izolacji hal produkcyjnych, a tak Ŝe prowadzonych procesów technologicznych oraz funkcji urbanistycznej s ąsiaduj ących z nim terenów. Wewn ątrz hal przemysłowych hałas mo Ŝe si ęga ć poziomu 80 - 125 dB i w znacznym stopniu przenosi ć si ę na tereny sąsiaduj ące. Głównymi źródłami hałasu przemysłowego s ą najcz ęś ciej urz ądzenia technologiczne i instalacje wyci ągowe, urz ądzenia i instalacje chłodnicze, wolnostoj ące i nie posiadaj ące zabezpiecze ń akustycznych lub pracuj ące w nieprzystosowanych pomieszczeniach maszyny i urz ądzenia oraz transport wewn ątrzzakładowy.

Do najbardziej uci ąŜ liwych pod wzgl ędem hałasu zaliczone zostały zakłady z nast ępuj ących bran Ŝ: spo Ŝywczej, poligraficznej, przetwórstwa tworzyw sztucznych, usługowej o ró Ŝnym profilu, np. betoniarnie lub składnice złomu.

W rejonach przemysłowych hałas z reguły pochodzi z ogromnej ilo ści ró Ŝnorodnych źródeł, spo śród których wiele wytwarza hałas o zło Ŝonej strukturze.

113

Zagro Ŝenie hałasem przemysłowym wynika tak Ŝe z niewła ściwej lokalizacji zabudowy mieszkaniowej w sąsiedztwie zakładów przemysłowych i usługowych.

Zakłady przemysłowe nie maj ą obowi ązku posiadania decyzji o poziomie hałasu emitowanego do środowiska lub pozwolenia na emisj ę hałasu. Zgodnie z prawem ochrony środowiska pozwolenie na emisj ę hałasu do środowiska jest wymagane w przypadku, gdy emitowany hałas przekracza poziom dopuszczalny.

Hałas komunalny

Hałas komunalny jest zwi ązany głównie z d źwi ękami towarzysz ącymi obecno ści i działalno ści człowieka. Jego znacz ącym elementem s ą urz ądzenia audiowizualne, odgłosy wszelkiej aktywno ści sąsiedzkiej, zwierz ąt domowych, kroków na korytarzach, zamykanych drzwi, itp. Do tych hałasów doł ącza si ę niejednokrotnie hałas wewn ątrz budynku, spowodowany wadliwym funkcjonowaniem instalacji i urz ądze ń, np. hydroforów, pieców, zsypów na odpady. Szacuje si ę, Ŝe w skali kraju około 25% mieszka ńców Polski jest nara Ŝona na ponadnormatywny hałas w mieszkaniach wyst ępuj ący w wyniku stosowania nieodpowiednich materiałów i konstrukcji budowlanych.

Hałas wewn ątrzosiedlowy spowodowany jest przez prac ę silników samochodowych, wywo Ŝenie śmieci, dostawy do sklepów, gło śną muzyk ę radiow ą.

Udział w hałasie komunalnym maj ą tak Ŝe ró Ŝnego rodzaju obiekty działalno ści usługowo- rozrywkowej oraz rekreacyjno-sportowej, takie jak: dyskoteki, puby, restauracje, ogródki piwne, hale widowiskowo-sportowe, stadiony oraz innego rodzaju obiekty sportowe. Istotnym źródłem hałasu jest sprz ęt graj ący u Ŝywany przez turystów i mieszka ńców gminy w miejscach przeznaczonych do wypoczynku i rekreacji.

6.3.2. Stan wyj ściowy pola elektromagnetyczne

Promieniowaniem elektromagnetycznym nazywa si ę emisj ę zaburzenia energetycznego wywołanego przez ładunki elektryczne zmieniaj ące swoje przy śpieszenie. Zjawisko elektromagnetyczne opisuje si ę podaj ąc nat ęŜ enie składowej elektrycznej lub magnetycznej oraz cz ęstotliwo ść drga ń.

Z uwagi na sposób oddziaływania na materi ę, widmo promieniowania elektromagnetycznego mo Ŝna podzieli ć na promieniowanie jonizuj ące i niejonizuj ące. Energia promieniowania niejonizuj ącego nie powoduje procesu jonizacji w trakcie oddziaływania na materi ę (w tym na ciało człowieka). Powy Ŝej 300 GHz promieniowanie ma ju Ŝ zdolno ść jonizacji atomów oraz cz ąsteczek (np. promieniowanie X, gamma), a pola z tego zakresu nazywa si ę promieniowaniem jonizuj ącym.

Zgodnie z ustaw ą Prawo ochrony środowiska pola elektromagnetyczne definiuje si ę jako pola elektryczne, magnetyczne oraz elektromagnetyczne o cz ęstotliwo ści od 0Hz do 300 GHz.

Promieniowanie elektromagnetyczne wyst ępuje wsz ędzie, a niejonizuj ące promieniowanie elektromagnetyczne w postaci pól elektromagnetycznych (PEM) zawsze wyst ępowało w środowisku naturalnym. Pochodzi ono od naturalnych źródeł, jakimi s ą np.: Sło ńce, Ziemia, zjawiska atmosferyczne. Sztuczne pola elektromagnetyczne pojawiły si ę w środowisku ponad sto lat temu i są zwi ązane z działalno ści ą człowieka.

114

Tabela 20. Widmo fal elektromagnetycznych oraz przykładowe źródła Nazwa fal oraz Pasmo Długo ść Przykładowe źródła oznaczenie Cz ęstotliwo ści fali Towarzysz ą przesyłaniu energii elektrycznej Bardzo długie (50 Hz), wykorzystywane s ą w telekomunikacji 0 Hz – Powy Ŝej (SELF, ELF, VF, dalekosi ęŜ nej, radionawigacji, w zastosowaniach 30000 Hz 100 km VLF) medycznych, monitorach ekranowych i ogrzewaniu indukcyjnym Fale kilometrowe 30 kHz – 10 km – Fale radiowe długie wykorzystywane przez (LF) 300 kHz 1 km rozgło śnie radiowe Fale 300 kHz – 1 km – Fale średnie u Ŝywane do transmisji radiowych hektometrowe 3 MHz 100m oraz w medycynie (MF) Fale dekametrowe 3 MHz – 100 m – Fale krótkie wykorzystywane przez (HF) 30 MHz 10 m krótkofalowców oraz w medycynie Fale ultrakrótkie wykorzystywane do transmisji Fale metrowe 30 MHz – 10 m – radiowych (UKF) oraz telewizyjnych, kontroli (VHF) 300 MHz 1 m ruchu powietrznego Fale decymetrowe 300 MHz – 1 m – Fale wykorzystywane przez stacje telewizyjne, (UHF) 3 GHz 10 cm telefoni ę ruchom ą, radary, kuchenki mikrofalowe Fale wykorzystywane przez radary, Fale centymetrowe 3 GHz – 10 cm – telekomunikacj ę satelitarn ą, linie radiowe, (SHF) 30 GHz 1 cm mikrofalowe czujki przeciwwłamaniowe

Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 30 pa ździernika 2003 roku w sprawie dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych oraz sposobów sprawdzania dotrzymania tych poziomów (Dz.U. nr 192, poz. 1883), źródłami promieniowania niejonizuj ącego s ą urz ądzenia wytwarzaj ące:

• pole elektromagnetyczne i magnetyczne stałe, • pole elektryczne i magnetyczne o cz ęstotliwo ści 50 Hz, takie jak: stacje i linie elektroenergetyczne wysokiego napi ęcia (o napi ęciu znamionowym równym 110 kV lub wy Ŝszym), • pole elektromagnetyczne o cz ęstotliwo ści od 1 kHz do 300000 MHz (urz ądzenia radiokomunikacyjne, radionawigacyjne i radiolokalizacyjne, w tym stacje nadawcze radiowe i telewizyjne oraz stacje bazowe telefonii komórkowej o cz ęstotliwo ści 450 – 1800 MHz), • inne źródła promieniowania z zakresu cz ęstotliwo ści 0 – 0,5 Hz, 0,5- 50 Hz oraz 50 Hz – 1000 Hz.

Praktycznie, źródłem promieniowania jest ka Ŝda instalacja, ka Ŝde urz ądzenie, w którym nast ępuje przepływ pr ądu (np. sieci energetyczne, stacje radiowe i telewizyjne, aparaty telefonii komórkowej, stacje bazowe telefonii komórkowej, radiotelefony, CB-radio, urz ądzenia radiowo-nawigacyjne, radiowo-komunikacyjne, urz ądzenia elektryczne wykorzystywane w przemy śle lub w gospodarstwach domowych, np. kuchenki mikrofalowe, monitory, telefony komórkowe).

Mo Ŝna oczekiwa ć, Ŝe znacz ące oddziaływanie pól elektromagnetycznych na środowisko b ędzie wyst ępowało:

• w pa śmie od 30MHz do 40000MHz od urz ądze ń radiokomunikacyjnych, radiolokacyjnych i radionawigacyjnych. Najwi ększy udział w emisji maj ą stacje bazowe telefonii komórkowej ze swoimi antenami sektorowymi i antenami radiolinii (antena sektorowa słu Ŝy do komunikacji z telefonem komórkowym, natomiast antena radiolinii słu Ŝy do komunikacji mi ędzy stacjami bazowymi) oraz stacje radiowo-telewizyjne,

115

• w pa śmie poni Ŝej 30 MHz - dominuje cz ęstotliwo ść 50 Hz od urz ądze ń i sieci energetycznych.

Rysunek 84. Schematyczny podział promieniowania elektromagnetycznego (źródło: http://vesta.astro.amu.edu.pl) Poni Ŝej przedstawiono lokalizacj ę stacji telefonii komórkowej i radiowej na terenie powiatu radomszcza ńskiego. Uwzgl ędniono zarówno istniej ące obiekty, jak równie Ŝ projektowane (dane według pozwole ń wydanych przez Urz ąd Komunikacji Elektronicznej).

Rysunek 85. Lokalizacja stacji telefonii komórkowej i radiowych według pozwole ń Urz ędu Komunikacji Elektronicznej (stacje istniej ące i projektowane) w rejonie powiatu radomszcza ńskiego ( źródło: http://mapa.btsearch.pl/)

116

Rysunek 86. Lokalizacja stacji telefonii komórkowej i radiowych według pozwole ń Urz ędu Komunikacji Elektronicznej (stacje istniej ące i projektowane) w Radomsku (źródło: http://mapa.btsearch.pl/)

Przebieg linii energetycznych przez teren powiatu radomszcza ńskiego przedstawia poni Ŝszy rysunek.

Rysunek 87. Układ linii energetycznych na terenie powiatu radomszcza ńskiego

117

Na podstawie oblicze ń mo Ŝna okre śli ć, przy jakich odległo ściach dla poszczególnych linii wysokiego napi ęcia (w zale Ŝno ści od napi ęcia) na pewno nie wyst ąpi ą przekroczenia dla terenów pod zabudow ę mieszkaniow ą i pozostał ą. Takie odległo ści wskazano w Zarz ądzeniu Ministra Górnictwa i Energetyki z dnia 28 stycznia 1985 r. w sprawie szczególnych wytycznych projektowania i eksploatacji urz ądze ń elektroenergetycznych w zakresie ochrony ludzi i środowiska przed oddziaływaniem pola elektromagnetycznego (M.P. nr 3, poz. 24 z 1985 r), co przedstawia poni Ŝsza tabela. Tabela 21. Odległo ści wskazane w Zarz ądzeniu Ministra Górnictwa i Energetyki z dnia 28 stycznia 1985 r. w sprawie szczególnych wytycznych projektowania i eksploatacji urz ądze ń elektroenergetycznych Najmniejsza odległo ść w metrach mi ędzy najbli Ŝszym przewodem linii (lub inn ą cz ęś ci ą pod napi ęciem) a kraw ędzi ą balkonu lub tarasu oraz Napi ęcie znamionowe linii: dachem, tarasem lub płaszczyzn ą poziom ą, przy której nat ęŜ enie pola elektrycznego nie przekroczy warto ści: 1 kV/m 10 kV/m 110 14,5 4,0 220 26,0 5,5 400 33 8,5 750 65 15 Uwagi: 1) W odniesieniu do linii elektroenergetycznych o napi ęciach znamionowych 400 kV i 750 kV warto ści podane w kolumnie 2 oznaczaj ą najmniejsz ą odległo ść poziom ą przewodu od kraw ędzi balkonu lub tarasu. 2) Zachowanie podanych w kolumnie 3 odległo ści mi ędzy przewodem a ziemi ą zapewnia ograniczenie nat ęŜ enia pola elektrycznego na wysoko ści 1,8 m nad ziemi ą do wysoko ści 10 kV/m. Warto ści podane w kolumnie 3 słu Ŝą do ustalenia najmniejszych odległo ści od cz ęś ci budynków mieszkalnych przeznaczonych na pobyt ludzi przez czas nie przekraczaj ący 8 godz. na dob ę (dachy, ściany itp) przy zało Ŝeniu, Ŝe budynki te s ą lokalizowane na obszarach, na których nat ęŜ enie pola elektrycznego na wysoko ści 1,8 m nad ziemi ą nie przekracza 1 kV/m. Odległo ści podane w kolumnie 3 powinny by ć utrzymane równie Ŝ mi ędzy przewodami linii a cz ęś ciami budynków niemieszkalnych.

Przekroczenia poziomów dopuszczalnych nie wyst ępuj ą od stacji i linii elektroenergetycznych maj ących napi ęcie znamionowe ni Ŝsze ni Ŝ 110 kilowoltów i przepisy prawa nie przewiduj ą wykonywania pomiarów w ich otoczeniu.

Ponadto, na terenie powiatu zlokalizowane s ą liczne obiekty radiokomunikacyjne, działaj ące w pa śmie mikrofalowym lub radiowym, o małej mocy i nie wymagaj ące w zwi ązku z tym uzyskania pozwolenia na emitowanie pól elektromagnetycznych do środowiska.

Stosunkowo nowym źródłem emituj ącym pola elektromagnetyczne do środowiska są urz ądzenia wi-fi i inne umo Ŝliwiaj ące radiowy dost ęp do sieci internetowej. Ze wzgl ędu na bardzo szybki wzrost ilo ści tych urz ądze ń udział ich w emisji pól elektromagnetycznych do środowiska mo Ŝe znacz ąco wzrosn ąć . Obecnie oszacowanie emisji pól z takich źródeł jest utrudnione, poniewa Ŝ systemy radiowego dost ępu do sieci internetowej s ą praktycznie bez nadzoru (ka Ŝdy mo Ŝe je kupi ć i u Ŝytkowa ć).

Wpływ pola elektromagnetycznego na zdrowie człowieka jest cały czas badany i analizowany. Obecnie nie stwierdzono, aby stacje nadawcze radiowe, czy te Ŝ telewizyjne oraz stacje bazowe telefonii komórkowej powodowały negatywne skutki zdrowotne. Ze wzgl ędu na stosunkowo krótki okres bada ń (gwałtowne zwi ększenie emisji nast ąpiło w ostatnich 50latach) nie mo Ŝna jeszcze dokładnie oceni ć rodzaju i skali potencjalnych skutków. St ąd wynika konieczno ść prowadzenia dalszych bada ń, mi ędzy innymi prowadzenia pomiarów monitoringowych i kontrolnych w celu oszacowania poziomów pól elektromagnetycznych.

Warto ści dopuszczalne s ą podane w rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 30 pa ździernika 2003 r. (Dz. U. 192, poz. 1883) w sprawie dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych

118 w środowisku oraz sposobów kontroli dotrzymania tych poziomów. Zgodnie z ww. rozporz ądzeniem:

• dla terenów przeznaczonych pod zabudow ę mieszkaniow ą, dla cz ęstotliwo ści 50 Hz, warto ść pola elektrycznego nie mo Ŝe przekracza ć 1000 V/m, a wartość pola magnetycznego – 60 A/m, • dla miejsc dost ępnych dla ludno ści pola elektryczne nie mog ą przekracza ć warto ści wskazanych w tabeli poni Ŝej.

Tabela 22. Warto ści dopuszczalne poziomów pól elektromagnetycznych w miejscach dost ępnych dla ludno ści Parametr Składowa elektryczna Składowa magnetyczna Gęsto ść mocy 0 Hz 10 kV/m 2 500 A/m - od 0 Hz do 0,5 Hz - 2 500 A/m - od 0,5 Hz do 50 Hz 10 kV/m 60 A/m - od 0,05 kHz do 1 kHz - 3/f A/m - od 0,001 MHz do 3 MHz 20 V/m 3 A/m - od 3 MHz do 300 MHz 7 V/m - - od 300 MHz do 300 GHz 7 V/m - 0,1 W/m 2

Zgodnie z art. 123 ustawy Prawo ochrony środowiska oceny poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku i obserwacji zmian dokonuje si ę w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska, a wojewódzki inspektor ochrony środowiska prowadzi okresowe badania poziomów tych pól w środowisku. Zakres i sposób prowadzenia bada ń poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku został okre ślony rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 12.11.2007 r. (Dz. U.2007.221.1645). Zakres prowadzenia bada ń poziomów pól. elektromagnetycznych w środowisku obejmie pomiary nat ęŜ enia składowej elektrycznej pola elektromagnetycznego w przedziale cz ęstotliwo ści co najmniej od 3MHz do 3000MHz.

Na terenie powiatu radomszcza ńskiego wykonano w latach 2009-2010 pomiary nat ęŜ enia pola elektromagnetycznego w punktach. Wyniki przedstawiono w poni Ŝszej tabeli. Tabela 23. Zestawienie wyników pomiarów poziomów pól elektromagnetycznych w [V/m] wykonanych w latach 2009 – 2010 na terenie powiatu radomszcza ńskiego Nazwa sondy Średnia Maksymalna Minimalna Punkt pomiarowy pomiarowej i arytmetyczna Maksymalna składowa składowa Rok Miejscowo ść zakres składowa gęsto ść mocy elektryczna elektryczna pomiaru Lokalizacja mierzonych elektryczna pola [W/m2] [V/m] [V/m] cz ęstotliwo ści [V/m] Radomsko 1,27 <0,35 <0,35 0,004 pl. 3 Maja EP300 Radomsko ul. 0,40 <0,35 <0,35 <0,001 2009 Piastowska/Słowicza 0,1MHz- Radomsko ul. 3000MHz 0,39 <0,35 <0,35 <0,001 Kołł ątaja/Topolowa Kamie ńsk <0,30 <0,30 <0,30 <0,001 2010 pl. Wolno ści Przedbórz <0,30 <0,30 EF-0391 <0,30 <0,001 2010 ul. Ko ścielna 0,1MHz- gmina Masłowice, <0,30 <0,30 3000MHz <0,30 <0,001 2010 wie ś Korytno gmina Kamie ńsk, <0,30 <0,30 <0,30 <0,001 2010 wie ś Danielów 21 Warto ści 20 V/m w pa śmie od 0,001 do 3 MHz; 7 V/m w pa śmie od 3 do 300 000 dopuszczalne MHz

119

Źródło: WIO Ś, Łód ź

Po przeprowadzeniu serii pomiarów nie stwierdzono przekrocze ń dopuszczalnych warto ści nat ęŜ enia PEM w Ŝadnym z punktów, a warto ści nat ęŜ enia PEM utrzymywały si ę na stosunkowo niskich poziomach.

Wpływ pola elektromagnetycznego na zdrowie człowieka jest cały czas badany i analizowany. Jednak Ŝe w chwili obecnej, ze wzgl ędu na stosunkowo krótki okres bada ń (gwałtowne zwi ększenie emisji nast ąpiło w ostatnich 5 dekadach) brak danych na temat tzw. skutków dalekich (st ąd wynika potrzeba ci ągłego monitoringu, który okre ślałby, na jakie poziomy pól nara Ŝeni s ą mieszka ńcy, niezale Ŝnie od tego czy wyst ępuj ą przekroczenia, czy te Ŝ nie).

W najbli Ŝszej przyszło ści przewiduje si ę, Ŝe z powodu obowi ązkowego przej ścia z telewizji analogowej na platform ę cyfrow ą emisja pól elektromagnetycznych do środowiska w tym zakresie znacz ąco spadnie. Ocenia si ę te Ŝ, Ŝe linie napowietrzne w nast ępnych latach b ędą zast ępowane liniami podziemnymi.

6.3.3. Program działa ń

Cele długoterminowe do 2020 roku Cele krótkoterminowe do 2016 roku Kierunki działa ń długo- i krótkoterminowych oraz zadania

Minimalizacja zagro Ŝenia mieszka ńców powiatu ponadnormatywnym hałasem (zwłaszcza komunikacyjnym)

Ochrona przed promieniowaniem elektromagnetycznym

Lp Nazwa kierunku działa ń lub zadania Jednostki realizuj ące i odpowiedzialne 1. Reagowanie na skargi mieszka ńców na ponadnormatywny hałas, Prezydent Radomska, z uwzgl ędnieniem technicznych i ekonomicznych mo Ŝliwo ści wójtowie gmin i organów władzy burmistrzowie miast, WIOS 2. Wprowadzanie do miejscowych planów zagospodarowania Prezydent Radomska, przestrzennego zapisów odno śnie standardów akustycznych dla wójtowie gmin i poszczególnych terenów burmistrzowie miast 3. Analiza i wprowadzenie koniecznych zmian w in Ŝynierii ruchu Prezydent Radomska, drogowego, aby zapewni ć popraw ę płynno ści ruchu i zmniejszenie wójtowie gmin i ilo ści zatrzyma ń burmistrzowie miast, zarz ądy dróg 4. Projektowanie dróg z uwzgl ędnieniem mo Ŝliwie małych pochyle ń Prezydent Radomska, podłu Ŝnych, mało szorstkich nawierzchni oraz elementów drogi wójtowie gmin i redukuj ących hałas (np. prowadzenie drogi w gł ębokim wykopie, burmistrzowie miast, w newralgicznych punktach trasy). zarz ądy dróg 5. Dobór nawierzchni wła ściwej dla rzeczywistej pr ędko ści Prezydent Radomska, pojazdów. Zastosowanie cichych nawierzchni drogowych poprawi wójtowie gmin i warunki akustyczne w środowisku zewn ętrznym o około 5 dB. burmistrzowie miast, zarz ądy dróg 6. Budowa przesłon izolacyjnych ( w tym ekranów akustycznych) Prezydent Radomska, w miejscach najbardziej zagro Ŝonych oddziaływaniem hałasu. wójtowie gmin i burmistrzowie miast, zarz ądy dróg

120

Lp Nazwa kierunku działa ń lub zadania Jednostki realizuj ące i odpowiedzialne 7. Ograniczenia hałasu pochodzenia przemysłowego i robót wykonawcy robót budowlanych 8. Stosowanie odpowiednich materiałów budowlanych wła ściciele i zarz ądcy o odpowiedniej izolacyjno ści akustycznej. obiektów 9. Wymiana okien na d źwi ękoizolacyjne, o podwy Ŝszonym wła ściciele i zarz ądcy wska źniku izolacyjno ści akustycznej wła ściwej (R w>30dB), które obiektów zapewni ą warunki komfortu akustycznego wewn ątrz pomieszcze ń zamkni ętych 10. Zmiana funkcji lokali w budynkach poło Ŝonych przy głównych wła ściciele i zarz ądcy ci ągach komunikacyjnych (z mieszkalnej na usługow ą) obiektów 11. Poprawa wewn ętrznych i zewn ętrznych poł ącze ń Prezydent Radomska, komunikacyjnych powiatu wójtowie gmin i burmistrzowie miast, Starosta Radomszcza ński zarz ądy dróg 12. Optymalizacja transportu w centrach miejscowo ści – np. Prezydent Radomska, wył ączanie niektórych fragmentów ulic z transportu wójtowie gmin i indywidualnego, tworzenie ci ągów pieszych, budowa kolejnych burmistrzowie miast, obwodnic miast, wyprowadzenie ruchu tranzytowego poza obszary zarz ądy dróg gęstej zabudowy 13. Sukcesywna budowa i uwzgl ędnianie w trakcie ewentualnej Prezydent Radomska, modernizacji ulic ście Ŝek rowerowych wójtowie gmin i burmistrzowie miast, zarz ądy dróg 14. Budowa odpowiedniej ilo ści miejsc parkingowych w pobli Ŝu Prezydent Radomska, centrum miejscowo ści i skupiskach usługowych wójtowie gmin i burmistrzowie miast, zarz ądy dróg 15. Uwzgl ędnianie w planach zagospodarowania przestrzennego Prezydent Radomska, aspektów zwi ązanych z zagro Ŝeniem polami wójtowie gmin i elektromagnetycznymi, zwi ązanych z lokalizacj ą nowych burmistrzowie miast obiektów mog ących by ć źródłami takiego promieniowania 16. Kontynuacja bada ń, które pozwol ą na ocen ę skali zagro Ŝenia WIO Ś wywoływanego polami elektromagnetycznymi oraz poszerzenie wiedzy na temat stopnia ich oddziaływania 17. Unikanie lokalizacji nowych budynków mieszkalnych w bliskim Prezydent Radomska, sąsiedztwie linii elektroenergetycznych lub stacji wójtowie gmin i transformatorowych wysokiego napi ęcia burmistrzowie miast 18. Egzekwowanie zapisów zawartych w raportach oddziaływania Prezydent Radomska, źródeł pól elektromagnetycznych na środowisko dotycz ących wójtowie gmin i przestrzegania obszarów ograniczonego u Ŝytkowania burmistrzowie miast 19. Eliminacja stwierdzonych zagro Ŝeń spowodowanych wła ściciele urz ądze ń przekroczeniem dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych

121

7. Kierunki działa ń systemowych

7.1. Uwzgl ędnienie zasad ochrony środowiska w strategiach sektorowych

Stan środowiska powiatu radomszcza ńskiego jest ści śle zwi ązany z jego rozwojem społeczno- gospodarczym. Analiza poszczególnych dziedzin gospodarki, tendencji i kierunków zmian z punktu widzenia presji wywieranej na środowisko pozwala oceni ć, jaki wpływ ma rozwój regionu na zachowanie naturalnych cech środowiska. Poni Ŝej przedstawiono perspektywiczny rozwój wiod ących dziedzin gospodarki na terenie powiatu radomszcza ńskiego w kontek ście ochrony środowiska. Dziedzinami tymi s ą:

• system transportowy, • rolnictwo i rozwój terenów wiejskich, • budownictwo i gospodarka komunalna, • rekreacja i wypoczynek, • handel.

7.1.1. System transportowy

Zagadnienia zwi ązane z oddziaływaniem transportu na środowisko przedstawiono równie Ŝ w rozdziałach: Powietrze atmosferyczne oraz Hałas.

Cel długoterminowy do 2020 roku

Modernizacja systemu transportowego powiatu z uwzględnieniem rozwi ąza ń zmniejszaj ących lub eliminuj ących negatywny wpływ transportu na środowisko

Kierunki działa ń krótkoterminowych i długoterminowych

Budowa i modernizacja dróg oraz całego układu komunikacyjnego

• Modernizacja dróg w powiecie (w tym remonty bie Ŝą ce i kapitalne) w celu poprawy ich standardów technicznych. • Budowa obwodnic miejscowo ści lub centrów miejscowo ści. • Wspierania wszelkich działa ń inwestycyjnych minimalizuj ących drogowy ruch tranzytowy przez miasta powiatu • Projektowanie nowych dróg z uwzgl ędnieniem mo Ŝliwie małych pochyle ń podłu Ŝnych, mało szorstkich nawierzchni oraz elementów drogi redukujących hałas. • Określenie parametrów ulic w centrach miejscowo ści: np. zaw ęŜ enie przekrojów ulicznych, fakturowanie i kolorystyka nawierzchni, zmiana rodzaju nawierzchni, i tzw. szykany, czyli progi zwalniaj ące, skosy poziome, itp. • Utwardzanie dróg. • Budowa nowych i remonty istniej ących chodników i parkingów.

Modernizacja pojazdów

• Uzyskanie przez wszystkie eksploatowane środki transportu parametrów w zakresie walorów uŜytkowych oraz w zakresie oddziaływania na środowisko, jakie b ędą w tym czasie obowi ązywały w Unii Europejskiej.

122

Działania ograniczaj ące uci ąŜ liwo ść hałasu

• Działania techniczne zabezpieczaj ące mieszka ńców przed nadmiernym hałasem (ziele ń izolacyjna, wymiana okien).

Poprawa funkcjonowania komunikacji zbiorowej i alternatywnej

• Budowa zatok w miejscach zatrzymywania si ę autobusów. • Budowa ście Ŝek rowerowych.

Zapewnienie bezpiecze ństwa środowiska

• Intensyfikacja okresowego czyszczenia ulic. • Wprowadzanie ogranicze ń pr ędko ści na drogach o pyl ącej nawierzchni. • Stosowanie przy modernizacji dróg i parkingów materiałów i technologii gwarantuj ących brak pylenia podczas eksploatacji. • Budowa systemów podczyszczania wód (separatorów) na parkingach.

Edukacja ekologiczna

• Promowanie proekologicznych zachowa ń wła ścicieli samochodów (np. korzystanie kilku osób z jednego pojazdu, promocja ście Ŝek rowerowych).

7.1.2. Rolnictwo i rozwój terenów wiejskich

Cel długoterminowy do 2020 roku

Rozwój rolnictwa zapewniaj ącego zachowanie walorów środowiska i ró Ŝnorodno ści biologicznej

Kierunki działa ń krótkoterminowych i długoterminowych

• Działania na rzecz edukacji rolników, w tym wdra Ŝanie Kodeksu dobrych praktyk rolniczych. • Optymalne wykorzystania potencjału biologicznego gleb poprzez dostosowanie rodzaju i wielko ści upraw, zalesianie gruntów nieprzydatnych dla rolnictwa, minimalizacja gruntów przekazywanych na cele nierolnicze, zwłaszcza wysokich klas bonitacyjnych.

7.1.3. Budownictwo i gospodarka komunalna

Cel długoterminowy do 2020 roku

Podniesienie jako ści Ŝycia mieszka ńców powiatu i zachowanie ładu przestrzennego

Kierunki działa ń krótkoterminowych i długoterminowych

• Wyrównywanie lokalnych zapó źnie ń w rozwoju infrastruktury. • Spełnienie wszystkich wymaga ń wynikaj ących z przepisów prawa krajowego i regulacji Unii Europejskiej, a tak Ŝe okre ślonych regułami racjonalno ści i dobrej praktyki gospodarowania, dotycz ących stanu infrastruktury technicznej gospodarki komunalnej w zakresie: uzdatniania wody do picia, oczyszczania i odprowadzania ścieków, zagospodarowania odpadów, ograniczania emisji ze spalania w lokalnych kotłowniach, opomiarowanie zu Ŝycia wody.

123

• Budowa systemu kanalizacji sanitarnej i oczyszczalni ścieków. • Rozwój sieci gazowej. • Modernizacja dróg, co znacznie obni Ŝa uci ąŜ liwo ści zwi ązane z hałasem oraz rozwój terenów zieleni, szczególnie w zabudowie osiedlowej. • Aktualizacja dokumentów planistycznych z zakresu gospodarki przestrzennej. • Systematyczna zmiana źródeł ogrzewania (wprowadzenie ekologicznych no śników energii, w tym niekonwencjonalnych, m.in. kolektorów słonecznych). • Doskonalenie systemu gospodarki odpadami komunalnymi. • Ochrona i rozwój systemu zieleni urz ądzonej. • Edukacja ekologiczna mieszka ńców. • Szerokie wdra Ŝanie tzw. dobrych praktyk w zakresie realizacji prac budowlanych (organizacja zaplecza i placu budowy, stosowane technologie, jako ść , a zwłaszcza uci ąŜ liwo ść dla środowiska, maszyn i urz ądze ń oraz środków transportu, porz ądkowanie i rekultywacja zaj ętego terenu po zako ńczeniu inwestycji, itp.), skutecznie wspierane nadzorem inwestorskim i administracyjnym w pełni wykorzystuj ącym zalecenia zawarte w wykonanych ocenach oddziaływania projektowanych inwestycji na środowisko. • Promowanie budownictwa energooszcz ędnego. • Wymiana pokry ć dachowych zawieraj ących azbest.

7.1.4. Rekreacja i turystyka

Cel długoterminowy do 2020 roku

Optymalne wykorzystanie przestrzeni przyrodniczej jako miejsca rekreacji i wypoczynku w zakresie zgodnym z pojemno ści ą środowiska

Kierunki działa ń krótkoterminowych i długoterminowych

• Opracowanie strategii rozwoju i promocji turystyki w powiecie radomszcza ńskim. • Stworzenie wizualnego oznakowania terenów turystycznych szczególnie atrakcyjnych. Dla rozwoju turystyki konieczne jest wyeksponowanie miejsc atrakcyjnych środowiskowo, miejsc historycznych itp., stworzenie czytelnego systemu identyfikacji tych miejsc w przestrzeni powiatu. • Opracowanie pakietu materiałów promocyjnych. • Utworzenie i udost ępnianie bazy danych o ciekawych miejscach i obiektach turystycznych w powiecie. • Stworzenie kalendarza stałych imprez kulturalno-sportowych wzmacniaj ących atrakcyjno ść turystyczno-rekreacyjn ą powiatu. • Szkolenia i promocja agroturystyki w śród rolników. • Przestrzeganie wymaga ń ochrony środowiska w odniesieniu do nowo powstaj ących obiektów turystycznych i rekreacyjnych. • Rozwój ście Ŝek rowerowych, szlaków pieszych, wodnych i konnych. • Rozwój ró Ŝnorodnych form rekreacji zorganizowanej promuj ącej zdrowy tryb Ŝycia mieszka ńców. • Zagospodarowanie rekreacyjno-wypoczynkowe terenów zwi ązanych z układem hydrograficznym cieków i stawów przy jednoczesnej ochronie warto ści przyrodniczych i elementów eksponowanych w krajobrazie powiatu. • Opracowanie i realizacja "Programu zagospodarowania rzek" - m.in. poprzez organizacj ę pla Ŝ, kąpielisk, budow ę stanic wodnych, infrastruktury dla rozwoju w ędkarstwa, itp.

124

7.1.5. Handel

Cel długookresowy do 2020 roku

Kształtowanie proekologicznych postaw konsumpcyjnych

Kierunki działa ń krótkoterminowych i długoterminowych

• Zapewnienie i udost ępnienie konsumentom informacji o cechach produktów pod k ątem ich uci ąŜ liwo ści dla środowiska, jak te Ŝ walorów ekologicznych. Przykładem mo Ŝe by ć informacja o biodegradowalno ści opakowania produktu lub pokazanie sposobu post ępowania z opakowaniem. • Odpowiednie oznakowanie opakowa ń produktów przyjaznych dla środowiska - ekoznakowanie (realizatorzy zadania: podmioty gospodarcze – producenci wyrobów). • Promocja produktów ekologicznych oraz wytwarzanych z wykorzystaniem metod przyjaznych środowisku, jak równie Ŝ produktów lokalnych. • Promowanie produktów w opakowaniach łatwo poddaj ących si ę odzyskowi oraz opakowaniach wielokrotnego u Ŝytku. • 7.2. Aktywizacja rynku na rzecz ochrony środowiska

Cel długoterminowy do 2020 roku

Kształtowanie proekologicznych postaw konsumenckich

Kierunki działa ń krótkoterminowych i długoterminowych

• Zach ęcanie do stosowania oznakowa ń opakowa ń produktów przyjaznych dla środowiska. • Promowanie znaków ekologicznych. • Promowanie produktów w opakowaniach łatwo poddaj ących si ę odzyskowi oraz opakowaniach wielokrotnego u Ŝytku. • Uwzgl ędnianie w przetargach organizowanych przez administracj ę samorz ądow ą wymogów ekologicznych, o ile jest to ekonomicznie uzasadnione.

7.3. Udział społecze ństwa w działaniach na rzecz ochrony środowiska i edukacja ekologiczna

Cel długoterminowy do roku 2020

Wykształcenie u mieszka ńców powiatu nawyków kultury ekologicznej oraz poczucia odpowiedzialno ści za stan i ochron ę środowiska

Kierunki działa ń krótkoterminowych i długoterminowych

• Organizowanie akcji lokalnych słu Ŝą cych ochronie środowiska • Szkolenia dla pracowników instytucji publicznych w zakresie przepisów o dost ępie społecze ństwa do informacji o środowisku • Współpraca z organizacjami ekologicznymi, słu Ŝbami powiatowymi i wojewódzkimi, mediami, instytucjami, itp. w zakresie edukacji ekologicznej wszystkich grup społecznych

125

• Informowanie społecze ństwa o mo Ŝliwo ści oraz zach ęcanie do uczestniczenia w procedurach prawnych i kontrolnych dotycz ących ochrony środowiska. Przestrzeganie zasad udost ępniania informacji wynikaj ących z aktualnego prawodawstwa • Upowszechnienie i zapewnienie ka Ŝdemu mieszka ńcowi dost ępu do informacji na temat ochrony środowiska i płyn ących z tego korzy ści ekologicznych i ekonomicznych • Aktywna edukacja ekologiczna dzieci i młodzie Ŝy w formalnym systemie kształcenia • Kreowanie proekologicznego wizerunku powiatu

Poni Ŝej przedstawiono kilka wytycznych, mog ących usprawni ć edukacj ę ekologiczn ą.

• Stworzenie systemu zaj ęć terenowych prowadzonych w ramach edukacji ekologicznej w szkolnictwie. Przygotowanie odpowiednich materiałów dydaktycznych, obj ęcie nauczycieli edukacj ą w terenie (doskonalenie nauczycieli). • Zwi ększenie zainteresowania szkół ponadlokalnymi programami z zakresu edukacji ekologicznej, zwłaszcza tymi, które ł ącz ą w sobie elementy ochrony środowiska lokalnego i globalnego. • Kontynuowanie akcji edukacyjnej z uwzgl ędnieniem proekologicznych zachowa ń konsumenckich. Nale Ŝy podkre ślać korzy ści płyn ące z wybierania produktów w opakowaniach wielokrotnego u Ŝytku, nie kupowania produktów nadmiernie opakowanych, wybierania produktów w opakowaniach nadaj ących si ę do recyklingu (np. kupowanie napojów w butelkach szklanych oraz produktów pakowanych w papier), wybierania produktów wytworzonych z surowców wtórnych, u Ŝywania koncentratów oraz kupowania produktów trwałych. • Edukowanie mieszka ńców w drodze przekazywania informacji bezpo średnich, np. obejmuj ących ogłoszenie Prezydenta Radomska, Burmistrzów Miast i Wójtów Gmin zach ęcaj ące do udziału w zbiórce i wyja śniaj ące cele i korzy ści wynikaj ące ze zbiórki selektywnej, zmiany sposobu ogrzewania na bardziej ekologiczny, oszcz ędzanie energii, itp. • Zwracanie uwagi na ekonomi ę (potencjalne oszcz ędno ści) przy działaniach proekologicznych, np. w zakresie wodooszcz ędno ści, energooszcz ędno ści, zmniejszeniu wytwarzania odpadów.

7.4. Aspekt ekologiczny w planowaniu przestrzennym

Cel długoterminowy do 2020 roku

Harmonizacja planowania przestrzennego z ochron ą środowiska

Kierunki działa ń krótkoterminowych i długoterminowych

• Dostosowanie przeznaczenia terenów i form zagospodarowania do zró Ŝnicowanych predyspozycji środowiska, przy wskazaniu granicznych warto ści jego odporno ści na przekształcenia. • Intensywniejsze wykorzystanie terenów ju Ŝ zainwestowanych i rehabilitacja obszarów zdegradowanych. • Preferencje dla transportu zbiorowego i tworzenie pieszych ście Ŝek oraz warunków dla rozwoju ruchu rowerowego.

Planowane działania s ą nast ępuj ące:

• Przeprowadzanie strategicznych ocen oddziaływania na środowisko dla dokumentów planistycznych . • Uwzgl ędnianie w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego zapisów dotycz ących wymogów ochrony środowiska • Uwzgl ędnianie w decyzjach lokalizacyjnych zasad ochrony środowiska (w szczególno ści w przypadku terenów, dla których nie został uchwalony miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego)

126

8. Potencjalne źródła finansowania Programu

Warunkiem wdro Ŝenia zapisów Programu ochrony środowiska jest pozyskanie środków finansowych na realizacj ę poszczególnych zada ń.

Cz ęść środków pochodzi ć b ędzie z bud Ŝetu gmin, bud Ŝetu powiatu, Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz środków UE. Środki finansowe na realizacj ę Programu b ędą pochodziły tak Ŝe z pozostałych funduszy ekologicznych i innych funduszy celowych. Niektóre inwestycje b ędą pokrywane ze środków własnych podmiotów gospodarczych i innych inwestorów prywatnych. Cz ęść kosztów ponios ą mieszka ńcy powiatu.

Cz ęść działa ń finansowana b ędzie przez poszczególne podmioty realizuj ące zadania poprzez zaci ągni ęcie kredytów komercyjnych i w mi ędzynarodowych instytucjach finansuj ących.

Zadania wyznaczone w Programie maj ą swoje odzwierciedlenie w priorytetach funduszy ekologicznych, st ąd te Ŝ istnieje realna szansa uzyskania wsparcia z tych źródeł. Z najwa Ŝniejszych nale Ŝy wymieni ć zadania z zakresu gospodarki wodno – ściekowej, likwidacji niskiej emisji, ochrony wód, ochrony powietrza, ochrony przyrody i krajobrazu, rozwoju infrastruktury rekreacyjno- turystycznej. Zgodnie z danymi GUS, dotychczasowe wydatki bud Ŝetów gmin na ochron ę środowiska i gospodark ę komunaln ą w powiecie radomszcza ńskim wynosiły: Tabela 24. Wydatki bud Ŝetów gmin powiatu radomszcza ńskiego na zadania z zakresu Programu ochrony środowiska w latach 2010 - 2011 2010 r. 2011 r. Pozycja złote Ogółem wydatki na gospodark ę komunaln ą i ochron ę środowiska, tym: 25 988 830,73 41 129 886,17 - utrzymanie zieleni w miastach i gminach 1 131 531,23 964 195,45 - gospodarka ściekowa i ochrona wód 3 493 144,23 3 568 343,32 - oczyszczanie miast i wsi 648 115,91 642 596,90 - gospodarka odpadami 217 288,40 243 045,04 Wydatki maj ątkowe inwestycyjne na gospodark ę komunaln ą i ochronę środowiska 11 621 125,68 17 637 018,30 Turystka 1 286 915,40 702 936,80 Bezpiecze ństwo publiczne i ochrona przeciwpo Ŝarowa 5 975 850,87 6 077 573,88 Wydatki poniesione na usuwanie skutków kl ęsk Ŝywiołowych 2 211 221,27 1 037 373,66 Wydatki inwestycyjne transport i ł ączno ść 18 645 038,56 25 034 307,40 źródło: GUS 2011 Tabela 25.Wydatki bud Ŝetu powiatu na zadania z zakresu Programu ochrony środowiska w latach 2010– 2011 2010 r. 2011 r. Pozycja złote Gospodarka komunalna i ochrona środowiska 2 146 260,90 1 874 618,03 Wydatki poniesione na usuwanie skutków kl ęsk Ŝywiołowych 183 888,95 1 295 076,59 Bezpiecze ństwo publiczne i ochrona przeciwpo Ŝarowa 7 413 653,68 5 508 663,53 Wydatki inwestycyjne na transport i ł ączno ść 15 409 831,99 7 857 667,76 źródło: GUS 2011

127

9. Sposób kontroli oraz dokumentowania realizacji Programu

Starosta Powiatu Radomszcza ńskiego odpowiada za wdro Ŝenie systemu opracowanego w Programie ochrony środowiska i jest zobowi ązany do opracowania oraz wdro Ŝenia systemu monitoringu. Monitoring ochrony środowiska polegał b ędzie głównie na działaniach organizacyjno – kontrolnych.

Kontrola realizacji Programu wymaga tak Ŝe oceny stopnia realizacji przyj ętych w nim celów i działa ń, przewidzianych do wykonania w okre ślonym terminie. Nale Ŝy systematycznie ocenia ć te Ŝ stopie ń rozbie Ŝno ści mi ędzy zało Ŝeniami a realizacj ą programu oraz analizowa ć przyczyny tych niespójno ści.

Opiniowanie projektu programu

Proces uchwalania aktualizacji Programu ochrony środowiska jest poprzedzony etapem opiniowania. Zgodnie z ustaw ą projekt Programu podlega zaopiniowaniu przez Zarz ąd Województwa Łódzkiego, który ma 30 dni na wydanie opinii.

Raport z post ępów we wdra Ŝaniu planu

Zgodnie z Prawem ochrony środowiska, Starostwa Powiatu Radomszcza ńskiego co 2 lata sporz ądza raport z wykonania programu ochrony środowiska i przedstawia go Radzie Powiatu. W 2015 roku nast ąpi ocena realizacji przedsi ęwzi ęć priorytetowych przewidzianych do realizacji w latach 2013 - 2014. Ten cykl b ędzie si ę powtarzał co dwa lata, co zapewni ci ągły nadzór nad wykonaniem Programu.

Raport z realizacji powiatowego programu ochrony środowiska b ędzie obejmowa ć:

• ocen ę stopnia realizacji okre ślonych w programie celów i kierunków działa ń, • sprawozdanie z wykonanych zada ń pozainwestycyjnych i inwestycyjnych, • zgodno ść wykonanych zada ń z harmonogramem prac, • sprawozdanie z realizacji harmonogramu finansowania zało Ŝonych przedsi ęwzi ęć .

Wska źniki monitorowania efektywno ści Programu ochrony środowiska

System monitoringu realizacji Programu ochrony środowiska składa si ę z podstawowych elementów:

• monitoring środowiska, • monitoring wdra Ŝania zapisów programu ochrony środowiska, a tak Ŝe jego przygotowania, oceny i aktualizacji, • monitoring społeczny (odczucia i skutki), • monitoring, inspekcje i egzekucje le Ŝą ce w zakresie zada ń WIO Ś i innych instytucji.

W celu nadzoru nad realizacj ą opracowanego Programu wybrano wska źniki, które b ędą pomocne w przedstawianiu stopnia realizacji zało Ŝonych zada ń. Analiza tych wska źników b ędzie podstaw ą do korekty i weryfikacji przedsi ęwzi ęć planowanych w przyszłych aktualizacjach Programu ochrony środowiska.

128

Tabela 26. Proponowany zestaw wska źników monitoringu realizacji Programu ochrony środowiska Wska źnik Jednostka Stan na Stan na Tendencja 31.12.2006 31.12. 2011 Długo ść sieci wodoci ągowej km 1241,6 1360,2 pozytywna Poł ączenia sieci wodoci ągowej prowadz ące sztuk 23521 25763 pozytywna do budynków mieszkalnych i zbiorowego zamieszkania Ludno ść korzystaj ąca z sieci wodoci ągowej osoba 101536 103175 pozytywna ZuŜycie wody z sieci na 1 odbiorc ę m3/rok 35,6 33,8 pozytywna Pobór wód podziemnych na cele dam 3 1 001 629 pozytywna przemysłowe Zu Ŝycie wody na potrzeby przemysłu dam 3 921 575 pozytywna Długo ść sieci kanalizacyjnej km 233,4 302,6 pozytywna Ludno ść korzystaj ąca z sieci kanalizacyjnej osoba 50 873 53 004 pozytywna Stosunek długo ści sieci kanalizacyjnej do - 0,187 0,222 pozytywna sieci wodoci ągowej Poł ączenia sieci kanalizacyjnej prowadz ące sztuk 6 568 8 484 pozytywna do budynków mieszkalnych i zbiorowego zamieszkania Liczba komunalnych oczyszczalni ścieków sztuka 17 15 negatywna Przepustowo ść komunalnych oczyszczalni m3/dob ę 33 750 33 900 pozytywna Ścieki oczyszczane ł ącznie z dowo Ŝonymi dam 3 4 361 5 092 pozytywna ścieków Ścieki oczyszczone przemysłowe dam 3 281 250 - Ludno ść obsługiwana przez oczyszczalnie % 46,95 51,8 pozytywna ścieków Ludno ść obsługiwana przez oczyszczalnie osoba 55 688 60 263 pozytywna ścieków Wielko ść emisji zanieczyszcze ń do powietrza Mg 136 407 87 301 pozytywna (gazy) Wielko ść emisji zanieczyszcze ń do powietrza Mg 166 88 pozytywna (pyły) Wielko ść emisji punktowej ze spalania paliw Mg 147 72 pozytywna Zanieczyszczenia pyłowe powietrza Mg 4 067 2 533 - zatrzymane lub zneutralizowane Zanieczyszczenia gazowe powietrza Mg 100 89 - zatrzymane lub zneutralizowane Długo ść czynnej sieci gazowej km 125,282 142,745 pozytywna Czynne poł ączenia sieci gazowej do sztuk 2 240 2 390 pozytywna budynków mieszkalnych Odbiorcy gazu z sieci gosp. 10 161 10 303 pozytywna domowe Ludno ść korzystaj ąca z sieci gazowej osoba 27 206 27 483 pozytywna Odbiorcy gazu ogrzewaj ący mieszkania gosp. 1 870 2 196 pozytywna gazem domowe Kubatura budynków ogrzewanych centralnie dam 3 4 747,0 3 583,1 negatywna Powierzchnia gruntów le śnych i lasów ha 44 282,2 44 707,4 pozytywna Powierzchnia lasów ha 43 393,9 43 809,8 pozytywna Wska źnik lesisto ści % 30,1 30,4 pozytywna

129

Wska źnik Jednostka Stan na Stan na Tendencja 31.12.2006 31.12. 2011 Powierzchnia obszarów prawnie chronionych ha 6 021,6 19 922,7 pozytywna Powierzchnia parków krajobrazowych ha 5 710,0 5 710,0 bez zmian Powierzchnia obszarów chronionego ha 0 13 973,7 pozytywna krajobrazu Powierzchnia rezerwatów przyrody ha 761,4 789,2 pozytywna Powierzchnia zespołów przyrodniczo- ha 0 3,9 pozytywna krajobrazowych Powierzchnia uŜytków ekologicznych ha 145,0 145,4 pozytywna Pomniki przyrody sztuk 141 287 pozytywna Wydatki bud Ŝetów gmin na gospodark ę tys. zł. 11 571,724 41 129,886 pozytywna komunaln ą i ochron ę środowiska Wydatki bud Ŝetu powiatu na gospodark ę tys. zł bd 1 874,618 bd komunaln ą i ochron ę środowiska * Tabela opracowana na podstawie danych z Banku Danych Regionalnych, GUS 2011

130

Zał ącznik nr 1. Harmonogram rzeczowo-finansowy na lata 2013-2016

Lp. Zadanie Realizatorzy Termin Szacunkowe koszty Planowane źródła realizacji w tys. PLN finansowania 2013 2014 2015 2016 Ochrona przyrody 1. Wykonanie inwentaryzacji i /lub waloryzacji Gminy 2013-2016 - 150 150 - bud Ŝety gmin zasobów przyrody powiatu WFO ŚiGW 2. Wykonanie inwentaryzacji zieleni Miasto Radomsko 2013-2016 80 30 - 20 w parkach i skwerach i szaty ro ślinnej tras bud Ŝet miasta Radomsko komunikacyjnych w Radomsku 3. Budowanie i aktualizacja baz danych z Gminy 2013-2016 - 10 10 10 bud Ŝety gmin zakresu ochrony przyrody RDO Ś WFO ŚiGW 4. Urz ądzanie terenów zieleni, w tym skwerów, Gminy 2013-2016 500 500 620 620 bud Ŝety gmin parków, przebudowa terenów zieleni wła ściciele i WFO ŚiGW, miejskiej, nowe nasadzenia drzew i krzewów, zarz ądcy terenów środki wła ścicieli terenu rewaloryzacja zieleni w zabytkowych parkach 5. Ochrona warto ści kulturowego krajobrazu w Gmina Ładzice 2013-2016 15 15 15 15 bud Ŝet gminy środowisku doliny Warta (Działoszyn- Nadle śnictwo bud Ŝet pa ństwa Ładzice) oraz program regionalny WARTA 6. Gminy 2013-2016 1200 1200 1300 1300 bud Ŝety gmin Utrzymanie zieleni urz ądzonej wła ściciele terenów środki wła ścicieli terenu 7. Ochrona kasztanowców i głogów Miasto Radomsko 2013-2016 35 35 35 bud Ŝet miasta Radomsko na terenie miasta 8. Gminy 100 250 500 500 bud Ŝety gmin Rozbudowa infrastruktury rekreacyjnej i Nadle śnictwa 2013-2016 bud Ŝet powiatu turystycznej. Rozwój małej architektury wła ściciele terenów środki wła ścicieli terenu (kwietniki, ławki, kosze, nawierzchnie itp.)

9. Piel ęgnacja i konserwacja drzew - pomników Gminy 2013-2016 20 20 25 25 przyrody. Monitoring stanu obiektów Nadle śnictwa bud Ŝety gmin chronionych. Uzupełnianie oznacze ń i bud Ŝet pa ństwa zabezpiecze ń pomników przyrody 10. Rozbudowa szlaków turystycznych i Gminy 2013-2016 25 25 25 25 bud Ŝety gmin Lp. Zadanie Realizatorzy Termin Szacunkowe koszty Planowane źródła realizacji w tys. PLN finansowania 2013 2014 2015 2016 edukacyjnych Nadle śnictwa środki UE 11. Zagospodarowanie turystyczne terenu wokół Gmina Przedbórz 2013 460 - - - dotacja bezzwrotna zbiornika wodnego w Przedborzu – etap III – PO RYBY, bud Ŝet Gminy Przedbórz 12. Podniesienie atrakcyjno ści turystycznej i Gmina Przedbórz 2013 624 - - - dotacja bezzwrotna – PROW, rewitalizacja miasta Przedbórz – etap II bud Ŝet Gminy Przedbórz (historyczne centrum) 13. Gminy 2013-2016 500 700 800 1000 bud Ŝety gmin Poprawa estetyki i rewaloryzacja inwestorzy prywatni środki UE miejscowo ści środki prywatne 14. Promowanie i dofinansowanie zada ń Gminy 2014-2018 - 15 10 5 bud Ŝety gmin maj ących na celu zwi ększenie trwałych środki zewn ętrzne uŜytków zielonych Suma 3559 2950 3490 3520 - Ogółem sektor: 13 524 tys. PLN Ochrona lasów 15. Nadle śnictwa 2013-2016 bd bd bd bd brak bud Ŝetu zadaniowego- Uaktualnianie lub opracowywanie planów Powiat realizacja w zale Ŝno ści od urz ądzenia, uproszczonych planów urz ądzenia potrzeb w ramach i inwentaryzacji stanu lasów nie stanowi ących posiadanych środków własno ści Skarbu Pa ństwa finansowych 16. Nadle śnictwa 2013-2016 bd bd bd bd bud Ŝet pa ństwa Ochrona lasów wła ściciele lasów środki wła ścicieli lasów prywatnych 17. Nadle śnictwa 2013-2016 bd bd bd bd Szkolenie prywatnych wła ścicieli lasów na bud Ŝet powiatu Powiat temat prawidłowych zasad gospodarki le śnej bud Ŝet pa ństwa

18. Zalesienie gruntów porolnych będących Nadle śnictwa 2013-2016 bd bd bd bd NFO ŚiGW, własno ści ą Skarbu Pa ństwa w ramach wła ściciele gruntów środki własne Krajowego Programu Zwi ększania Lesisto ści Nadle śnictw 19. Zalesienia gruntów prywatnych (w tym Gminy 2013-2016 bd bd bd bd Agencja Restrukturyzacji gruntów nieu Ŝytkowanych rolniczo i gruntów wła ściciele gruntów i Modernizacji Rolnictwa,

132

Lp. Zadanie Realizatorzy Termin Szacunkowe koszty Planowane źródła realizacji w tys. PLN finansowania 2013 2014 2015 2016 ornych) środki własne, WFO ŚiGW, środki wła ścicieli gruntów, Fundusz Le śny 20. Gmina Przedbórz 2013-2016 10 10 10 10 środki Zadrzewienia śródpolne na terenie wła ściciele gruntów wła ścicieli gruntów Przedborskiego Parku Krajobrazowego bud Ŝet gminy Suma 10 10 10 10 Ogółem sektor: 40 tys. PLN (brak danych o wi ększo ści koniecznych nakładów finansowych) Racjonalne gospodarowanie zasobami wodnymi i ochrona wód Rozbudowa systemu poboru i rozprowadzania Gminy 2013-2016 - - - - wody, w tym: przedsi ębiorstwa wodoci ągowe 21. Budowa, rozbudowa i modernizacja uj ęć Gminy 2013-2016 bd bd bd bd środki własne gmin, wody w gminach: Kamie ńsk, miasto przedsi ębiorstwa środki pomocowe UE, Radomsko, Wielgomłyny wodoci ągowe WFO ŚiGW, PROW, środki podmiotów gospodarczych 22. Opracowanie dokumentacji na budow ę sieci Gmina Kodr ąb 2013 50 - - - bud Ŝet gminy wodoci ągowej w gminie Kodr ąb 23. Budowa nowych odcinków sieci Gmina Kodr ąb 2013-2016 4500 4500 4500 4500 bud Ŝet miasta Radomsko wodoci ągowej w gminie Kodr ąb środki zewn ętrzne WFO ŚiGW NFO ŚiGW 24. Zaopatrzenie w wod ę miejscowo ści Józefów, Gmina Przedbórz 2013 93 - - - bud Ŝet gminy gmina Przedbórz WFO ŚiGW 25. Budowa nowych odcinków sieci Miasto Radomsko 2013-2015 980 - 700 - bud Ŝet gminy wodoci ągowej w mie ście Radomsko Zakład Wodoci ągów środki zewn ętrzne i Kanalizacji w Radomsku 26. Budowa nowych odcinków sieci Gmina Wielgomłyny 2013-2016 70 70 70 70 bud Ŝet gminy wodoci ągowej w gminie Wielgomłyny WFO ŚiGW

133

Lp. Zadanie Realizatorzy Termin Szacunkowe koszty Planowane źródła realizacji w tys. PLN finansowania 2013 2014 2015 2016 środki UE 27. Budowa nowych odcinków sieci Gminy 2013-2016 bd bd bd bd bud Ŝety gmin wodoci ągowej w pozostałych gminach WFO ŚiGW środki UE Rozbudowa systemu odprowadzania i oczyszczania Gminy - - - - ścieków, w tym: przedsi ębiorstwa 2013-2016 kanalizacyjne 28. Modernizacja oczyszczalni ścieków w mie ście Miasto Radomsko 2013 600 - - - bud Ŝet miasta Radomsko Radomsko: środki zewn ętrzne - zakup prasy filtracyjnej lub innego urz ądzenia do odwadniania osadów przefermentowanych, 29. Budowa oczyszczalni ścieków w Wierzbicy w Gmina Ładzice 2015-2016 - - bd bd bud Ŝet gminy gminie Ładzice bud Ŝet województwa ARMiR w Łodzi 30. Budowa kanalizacji sanitarnej w Gmina Dobryszyce 2013 2500 - - - bud Ŝet gminy miejscowo ści Blok Dobryszyce wraz z PROW I infrastruktur ą towarzysz ącą i przepompowni ą WFO ŚiGW ścieków 31. Budowa sieci kanalizacji sanitarnej III etap w Gmina Gomunice 2014-2015 - 1960 1960 - bud Ŝet gminy gminie Gomunice PROW I WFO ŚiGW 32. Budowa nowych odcinków sieci Gmina Kodr ąb 2015-2016 - - 900 1000 bud Ŝet gminy kanalizacyjnej w gminie Kodr ąb środki zewn ętrzne 33. Budowa kanalizacji sanitarnej w Gmina Ładzice 2014-2016 - 350 350 350 bud Ŝet gminy miejscowo ści Wola Jedli ńska w gminie WFO ŚiGW Ładzice 34. Budowa kanalizacji sanitarnej w Aglomeracji Gmina Przedbórz 2013 7020 - - - dotacja bezzwrotna – PROW, Przedbórz, etap I cz ęść II oraz etap II cz ęś ci: po Ŝyczka i dotacja - I, II, III i IV. WFO ŚiGW, bud Ŝet Gminy Przedbórz 35. Budowa kanalizacji sanitarnej w Płoszowie, Gmina Radomsko 2013 800 - - - bud Ŝet gminy

134

Lp. Zadanie Realizatorzy Termin Szacunkowe koszty Planowane źródła realizacji w tys. PLN finansowania 2013 2014 2015 2016 gmina Radomsko środki UE 36. Budowa nowych odcinków sieci Gminy 2013-2016 bd bd bd bd bud Ŝety gmin kanalizacyjnej w pozostałych gminach WFO ŚiGW środki UE 37. Budowa oczyszczalni i kanalizacji sanitarnej Gmina Wielgomłyny 2013 5843 - - - bud Ŝet gminy w m. Krz ętów, gmina Wielgomłyny WFO ŚiGW środki z UE 38. Rozbudowa systemu kanalizacji deszczowej Gminy 2013-2016 30 1200 1200 100 bud Ŝet gmin (sieci i podczyszczalni) NFO ŚiGW, środki zewn ętrzne, w tym środki UE 39. Gminy 2013-2016 80 100 300 100 środki własne wła ścicieli Budowa przydomowych oczyszczalni wła ściciele obiektów nieruchomo ści ścieków dla posesji rozproszonych bud Ŝet gminy fundusze ekologiczne 40. Stopniowa eliminacja nieszczelnych Gminy 2013-2016 bd bd bd bd zbiorników do gromadzenia nieczysto ści wła ściciele obiektów środki inwestorów (szamb) w miar ę rozwoju sieci kanalizacyjnej

41. Bie Ŝą ca konserwacja urz ądze ń Gminy 2013-2016 350 360 380 1120 brak bud Ŝetu zadaniowego- melioracyjnych i cieków wodnych WZMiUW realizacja w zale Ŝno ści od oraz konserwacja urz ądze ń i budowli RZGW potrzeb w ramach wodnych wła ściciele terenów posiadanych środków finansowych 42. Budowa wału dziel ącego zbiornik górny Gmina Przedbórz 2013 20 - - - bud Ŝet gminy zalewu w Przedborzu na dwie cz ęś ci 43. Budowa zbiorników wodnych: małej i du Ŝej Gminy 2013-2016 bd bd bd bd środki własne, retencji NFO ŚiGW, WFO ŚiGW, środki WZMiUW, EFRR, środki UE Suma 22936 8540 10360 7240 - Ogółem sektor: 49 076 tys. PLN

135

Lp. Zadanie Realizatorzy Termin Szacunkowe koszty Planowane źródła realizacji w tys. PLN finansowania 2013 2014 2015 2016 Ochrona powierzchni ziemi i zasobów geologicznych 44. Rekultywacja wyrobisk poeksploatacyjnych wła ściciele terenu 2013-2016 bd bd bd bd środki inwestorów Gminy fundusze ekologiczne 45. Opracowanie kart informacyjnych Powiat 2013-2016 bd bd bd bd bud Ŝet powiatu obszarów prognostycznych wyst ępowania złó Ŝ kopalin

46. wła ściciele terenu 2013-2016 3000 1500 1500 1200 Likwidacja „dzikich” wysypisk, oczyszczanie Gminy bud Ŝety gmin gmin Nadle śnictwa 47. Rozbudowa Zakładu Unieszkodliwiania PGK Sp. z o.o. w 2013-2016 11250 5500 5000 10000 środki z UE Odpadów Komunalnych w Płoszowie Radomsku bud Ŝet miasta inne środki zewn ętrzne 48. wła ściciele terenu 2013-2016 bd bd bd bd środki wła ścicieli gruntów podmioty brak bud Ŝetu zadaniowego- uprawiaj ące ziemi ę realizacja w zale Ŝno ści od Wapnowanie gleb kwa śnych potrzeb w ramach posiadanych środków finansowych

49. Gminy 2013-2016 5 5 5 5 bud Ŝet pa ństwa, środki Upowszechnianie zasad ochrony gleb Powiat własne samorz ądów, wynikaj ących z „Kodeksu dobrych praktyk NFO ŚiGW, WFO ŚiGW, rolniczych” oraz potrzeb rozwoju rolnictwa RPO, POIi Ś, Program ekologicznego Life, środki własne podmiotów gospodarczych

50. Promocja gospodarstw ekologicznych i Gminy 2013-2016 5 5 5 5 bud Ŝety gmin agroturystycznych Powiat bud Ŝet powiatu

Suma 14260 7010 6510 11210 - Ogółem sektor: 38 990 tys. PLN

136

Lp. Zadanie Realizatorzy Termin Szacunkowe koszty Planowane źródła realizacji w tys. PLN finansowania 2013 2014 2015 2016 Środowisko a zdrowie 51. Sukcesywne modernizowanie (wymiana, 2013-2016 7000 7200 7400 7600 bud Ŝety gmin uzupełnianie i doposa Ŝenie) sprz ętu dla Powiat bud Ŝet powiatu jednostek ochotniczych stra Ŝy po Ŝarnych Gminy bud Ŝet województwa Utrzymanie w gotowo ści sprawnego systemu Wojewoda Łódzki bud Ŝet pa ństwa ratowniczego 52. Powiat 2013-2016 2 2 2 2 bud Ŝety gmin Promowanie systemu ubezpiecze ń dla Gminy bud Ŝet powiatu obiektów i działa ń, które w sytuacji awaryjnej Wojewoda Łódzki bud Ŝet województwa będą wymaga ć sfinansowania działa ń media bud Ŝet pa ństwa ratowniczych i naprawczych firmy środki firm ubezpieczeniowe ubezpieczeniowych 53. Powiat 2013-2016 50 50 50 50 bud Ŝety gmin Gminy bud Ŝet powiatu Przygotowanie i przeprowadzanie szkole ń w Wojewoda Łódzki bud Ŝet województwa zakresie wyst ąpienia sytuacji kryzysowej Stra Ŝ Po Ŝarna, bud Ŝet pa ństwa Policja, inne

jednostki 54. Ochrona przeciwpo Ŝarowa Nadle śnictwa, 2013-2016 bd bd bd bd bud Ŝety gmin Stra Ŝ Po Ŝarna bud Ŝet powiatu bud Ŝet województwa bud Ŝet pa ństwa Suma 7052 7252 7452 7652 - Ogółem sektor: 29 408 tys. PLN Jako ść powietrza 55. bud Ŝety gmin Gminy 2013-2016 bud Ŝet powiatu Budowa ci ągów pieszo-rowerowych wraz z Powiat 1000 250 250 500 bud Ŝet województwa infrastruktur ą towarzysz ącą zarz ądcy dróg bud Ŝet pa ństwa środki UE 56. Gminy 2013-2016 100 100 100 100 bud Ŝety gmin Intensyfikacja okresowego czyszczenia ulic zarz ądcy dróg środki zarz ądów dróg

137

Lp. Zadanie Realizatorzy Termin Szacunkowe koszty Planowane źródła realizacji w tys. PLN finansowania 2013 2014 2015 2016 57. Gminy bud Ŝety gmin Termomodernizacja obiektów Powiat 2013-2016 800 500 500 600 bud Ŝet powiatu wła ściciele i środki inwestorów zarz ądcy obiektów fundusze ekologiczne Wymiana źródeł ciepła na bardziej ekologiczne lub Gminy - - - - ich modernizacja, w tym: Powiat 2013-2016

wła ściciele i zarz ądcy obiektów 58. Monta Ŝ agregatu kogeneracyjnego dla 2013 2 200 - - - NFO ŚiGW Powiat Szpitala Powiatowego w Radomsku bud Ŝet powiatu 59. Wymiana instalacji c.o. w Zespole Placówek 2014 - 300 - - bud Ŝet powiatu Powiat Oświatowo - Wychowawczych w Radomsku 60. Wymiana instalacji c.o. w Specjalnym 2015 - - 350 - bud Ŝet powiatu Ośrodku Szkolno-Wychowawczym w Powiat Radomsku 61. Wymiana instalacji c.o. w ZSZ Nr 1 w 2016 - - - 350 bud Ŝet powiatu Powiat Radomsku 62. Modernizacja gospodarki energetycznej 2013-2015 14 bd bd - bud Ŝet miasta Radomsko Miasto Radomsko oczyszczalni ścieków w Radomsku środki zewn ętrzne 63. Gminy 2013-2016 bd bd bd bd środki zewn ętrzne Modernizacja sieci i w ęzłów cieplnych Przedsi ębiorstwa ciepłownicze 64. Budowa nowych odcinków sieci 2013-2016 1625 1625 1625 1625 bud Ŝet miasta Radomsko Miasto Radomsko ciepłowniczej i przył ączy do budynków WFO ŚiGW PGK Sp. z o.o. mieszkalnych środki zewn ętrzne 65. 2014-2015 - 750 750 - bud Ŝet miasta Radomsko Modernizacja sieci cieplnej w mie ście Miasto Radomsko WFO ŚiGW Radomsko PGK Sp. z o.o. środki zewn ętrzne 66. Miasto 2013-2016 150 150 150 150 bud Ŝet miasta Radomsko Monitoring sieci ciepłowniczej – realizacja I Radomsko etapu monitoringu na sieci ciepłowniczej / PGK Sp. z o.o.

138

Lp. Zadanie Realizatorzy Termin Szacunkowe koszty Planowane źródła realizacji w tys. PLN finansowania 2013 2014 2015 2016 67. Monta Ŝ filtrów workowych przy kotłach nr 3 i Miasto Radomsko 2014 - 1800 - - bud Ŝet miasta Radomsko 4 w rejonowej kotłowni PGK Sp. z o.o. WFO ŚiGW 68. Miasto Radomsko 2015 - - 3500 - bud Ŝet miasta Radomsko Monta Ŝ kotła WR10 Nr 5 PGK Sp. z o.o. WFO ŚiGW 69. Miasto Radomsko 2015 - - 800 - bud Ŝet miasta Radomsko Monta Ŝ filtra workowego do kotła Nr 2 PGK Sp. z o.o. WFO ŚiGW 70. Metalurgia S.A. bd bd bd bd środki własne Modernizacje kotłowni zakładowych Radomsko, 2013-2016 71. Usuwanie z terenu powiatu wyrobów i Gminy bud Ŝety gmin WFO ŚiGW odpadów zawieraj ących azbest wła ściciele i 2013-2016 1000 1000 1500 1500 fundusze inne ekologiczne zarz ądcy obiektów 72. Opracowanie planów zaopatrzenia gminy w Gminy 2013-2016 300 300 300 - bud Ŝety gmin ciepło, energi ę elektryczn ą i paliwa gazowe 73. Realizacja opracowania projektów i planów z Miasto Radomsko 2013-2016 bd bd bd bd zakresu energetyki i ochrony powietrza oraz Powiat środki własne, realizacja działa ń wynikaj ących z PGK Sp. z o.o. NFO ŚiGW, uchwalanych programów ochrony powietrza i Radomsko WFO ŚiGW, PROW, planów energetycznych oraz planów spółdzielnie RPO WŁ, środki UE ograniczenia emisji niskiej PONE mieszkaniowe 74. Promocja alternatywnych źródeł energii, bud Ŝety gmin Gminy propagowanie działa ń zmierzaj ących do 2013-2016 20 20 20 20 bud Ŝet powiatu Powiat wykorzystywania odnawialnych źródeł środki inwestorów media energii fundusze ekologiczne 75. Wprowadzanie energooszcz ędnego bud Ŝety gmin oświetlania ulic i budynków u Ŝyteczno ści Gminy 2013-2016 50 60 60 70

publicznej 76. Analiza zasobów i mo Ŝliwo ści wykorzystania istniej ących odnawialnych źródeł energii: 2013-2016 50 50 20 20 bud Ŝety gmin biogaz, biomasa (np. słoma, wierzba Gminy fundusze ekologiczne energetyczna), energia wiatru, energia słoneczna, energia wodna 77. Wykonanie bada ń i opracowania dotycz ącego Miasto Radomsko 2016 - - - 200 bud Ŝet miasta Radomsko

139

Lp. Zadanie Realizatorzy Termin Szacunkowe koszty Planowane źródła realizacji w tys. PLN finansowania 2013 2014 2015 2016 „ró Ŝy wiatrów” 78. Gmina 2013-2016 bd bd bd bd Budowa elektrowni wiatrowych w gminie środki własne Inwestorzy: FW Masłowice inwestorów, środki UE Warta Sp. z o.o., Suma 7309 6905 9925 5135 - Ogółem sektor: 29 274 tys. PLN Ochrona przed hałasem i promieniowaniem elektromagnetycznym 79. 540 970 340 - bud Ŝety gmin Gminy 2013-2016 bud Ŝet powiatu Poprawa układu komunikacyjnego powiatu Powiat bud Ŝet województwa (budowa, remonty i modernizacja dróg) zarz ądcy dróg bud Ŝet pa ństwa środki UE 80. Wykonanie dywanika asfaltowego na drogach 2013 250 - - - wewn ętrznych na terenie oczyszczalni Miasto Radomsko bud Ŝet miasta Radomsko ścieków w mie ście Radomsko 81. Gminy bd bd bd bd bud Ŝety gmin Wymiana okien i stolarki drzwiowej na Powiat 2013-2016 bud Ŝet powiatu dźwi ękoszczelne w budynkach wła ściciele i środki wła ścicieli i zarz ądcy obiektów zarz ądców obiektów 82. Opracowanie map akustycznych dla obszarów Zarz ąd Dróg bd bd bd bd koszty własne poło Ŝonych wzdłu Ŝ dróg, których eksploatacja Wojewódzkich, 2013-2016 zarz ądzaj ącego drog ą mo Ŝe powodowa ć negatywne oddziaływanie Powiatowy Zarz ąd na środowisko Dróg 83. Opracowanie programów ograniczania hałasu Generalna Dyrekcja bd bd bd bd koszty własne na obszarach, na których poziom hałasu Dróg Krajowych i 2013-2016 zarz ądzaj ącego drog ą przekracza dopuszczaln ą warto ść Autostrad 84. Budowa zabezpiecze ń przed uci ąŜ liwo ściami zarz ądy dróg 2013-2016 bd bd bd bd koszty własne akustycznymi zarz ądzaj ącego drog ą 85. Gminy bud Ŝety gmin Województwo 2013-2016 bd bd bd bd bud Ŝet powiatu Rozbudowa systemu komunikacji zbiorowej prywatni bud Ŝet województwa przewo źnicy, PKP, bud Ŝet pa ństwa

140

Lp. Zadanie Realizatorzy Termin Szacunkowe koszty Planowane źródła realizacji w tys. PLN finansowania 2013 2014 2015 2016 PKS środki inwestorów 86. Modernizacja i rozbudowa sieci parkingów Gminy 2013-2016 200 200 500 200 koszty własne zarz ądy dróg zarz ądzaj ącego drog ą Suma 990 1170 840 200 - Ogółem sektor: 3 200 tys. PLN (brak danych o wi ększo ści koniecznych nakładów finansowych) Edukacja ekologiczna 87. Gminy bud Ŝety gmin Prowadzenie działa ń edukacyjno - Powiat 2013-2016 350 350 360 370 bud Ŝet powiatu informacyjnych dla mieszka ńców powiatu w Województwo WFO ŚiGW zakresie szeroko rozumianej wiedzy media pozostałe fundusze ekologicznej placówki o światowe ekologiczne Nadle śnictwa środki UE 88. Gminy bud Ŝety gmin Powiat 2013-2016 500 500 600 600 bud Ŝet powiatu Organizowanie akcji ekologicznych: Województwo bud Ŝet województwa Sprz ątanie świata, Dzie ń ziemi, Wiosenne media WFO ŚiGW sprz ątanie miasta (miasto Radomsko), placówki o światowe pozostałe fundusze Hubertus, Majówka Zdrowia i inne PGK Sp. z o.o. ekologiczne Radomsko środki sponsorów Suma 850 850 960 970 - Ogółem sektor: 3 630 tys. PLN RAZEM NAKŁADY W LATACH 2013-2016: 167 097 tys. PLN

141

Spis tabel

Tabela 1. Zestawienie powierzchni i podziału terytorialnego poszczególnych gmin powiatu radomszcza ńskiego ...... 7 Tabela 2. Formy u Ŝytkowania terenu w powiecie radomszcza ńskim ...... 15 Tabela 3. Dane demograficzne dla powiatu radomszczańskiego (stan na dzie ń 31.12.2011 r.) ...... 17 Tabela 4. Dane statystyczne dotycz ące gospodarki wodnej na terenie poszczególnych gmin powiatu radomszcza ńskiego ( źródło: GUS 2012) ...... 20 Tabela 5. Dane statystyczne dotycz ące gospodarki ściekowej na terenie poszczególnych gmin powiatu radomszcza ńskiego ( źródło: GUS 2012) ...... 22 Tabela 6. Wykaz oczyszczalni ścieków na terenie powiatu radomszcza ńskiego, odprowadzaj ących powy Ŝej 0,03 hm3 ścieków na rok do zlewni rzek: Pilicy i Warty ( źródło: WIO Ś, ankietyzacja gmin) ...... 23 Tabela 7. Dane statystyczne dotycz ące sieci gazowej na terenie poszczególnych gmin powiatu radomszcza ńskiego ( źródło: GUS 2012) ...... 26 Tabela 8. Formy ochrony przyrody na terenie powiatu radomszcza ńskiego ...... 29 Tabela 9. Ryzyko ekologiczne grup zieleni ...... 45 Tabela 10. Nowe obszary prawnie chronione proponowane do utworzenia na terenie powiatu radomszcza ńskiego ...... 46 Tabela 11. Wi ększe zbiorniki wodne znajduj ące si ę na terenie powiatu radomszcza ńskiego ...... 57 Tabela 12. Stawy rybne o powierzchni powy Ŝej 10 ha lustra wody w powiecie radomszcza ńskim..... 58 Tabela 13. Jednolite cz ęś ci wód (JCW) w powiecie radomszcza ńskim ...... 59 Tabela 14. Porównanie wyst ępowania eutrofizacji w JCW na terenie powiatu radomszcza ńskiego w roku 2011 w stosunku do lat 2008-2010 (według WIO Ś w Łodzi) ...... 63 Tabela 15. Klasy bonitacyjne gleb w gminach powiatu radomszcza ńskiego ...... 76 Tabela 16. Wykaz złó Ŝ surowców mineralnych na terenie powiatu radomszczańskiego (stan na dzie ń 31.12.2011 r., według: Baza MIDAS, Pa ństwowy Instytut Geologiczny - Pa ństwowy Instytut Badawczy w Warszawie) ...... 83 Tabela 17. Prawdopodobie ństwo wyst ąpienia zagro Ŝeń na terenie powiatu radomszcza ńskiego ...... 93 Tabela 18. Wynikowe klasy dla poszczególnych zanieczyszcze ń oraz klasa ogólna uzyskane w ocenie rocznej dla Strefy łódzkiej w 2011 roku ...... 104 Tabela 19. Dobowe nat ęŜ enie ruchu na drogach krajowych i wojewódzkich przebiegaj ących przez powiat radomszcza ński w 2010 r...... 110 Tabela 20. Widmo fal elektromagnetycznych oraz przykładowe źródła ...... 115 Tabela 21. Odległo ści wskazane w Zarz ądzeniu Ministra Górnictwa i Energetyki z dnia 28 stycznia 1985 r. w sprawie szczególnych wytycznych projektowania i eksploatacji urz ądze ń elektroenergetycznych ...... 118 Tabela 22. Warto ści dopuszczalne poziomów pól elektromagnetycznych w miejscach dost ępnych dla ludno ści ...... 119 Tabela 23. Zestawienie wyników pomiarów poziomów pól elektromagnetycznych w [V/m] wykonanych w latach 2009 – 2010 na terenie powiatu radomszcza ńskiego ...... 119 Tabela 24. Wydatki bud Ŝetów gmin powiatu radomszcza ńskiego na zadania z zakresu Programu ochrony środowiska w latach 2010 - 2011 ...... 127 Tabela 25.Wydatki bud Ŝetu powiatu na zadania z zakresu Programu ochrony środowiska w latach 2010– 2011 ...... 127 Tabela 26. Proponowany zestaw wska źników monitoringu realizacji Programu ochrony środowiska ...... 129

Spis rysunków

Rysunek 1. Zasada zrównowa Ŝonego rozwoju ( źródło: pl.wikipedia.org) ...... 4 Rysunek 2. Poło Ŝenie powiatu radomszcza ńskiego na tle Polski ( źródło: Starostwo Powiatu Radomszcza ńskiego) ...... 6 Rysunek 3. Podział powiatu radomszcza ńskiego ( źródło: pl.wikipedia.pl) ...... 7 Rysunek 4. Lokalizacja powiatu radomszcza ńskiego ( źródło: www.googlemaps.pl) ...... 8 Rysunek 5. Poło Ŝenie fizyczno-geograficzne rejonu powiatu radomszcza ńskiego według rejonizacji J. Kondrackiego, 2002 r. ( źródło: pl.wikipedia.org) ...... 9 Rysunek 6. Mapa hipsometryczna rejonu powiatu radomszcza ńskiego na tle podziału fizyczno - geograficznego ( źródło: pl.wikipedia.org)...... 10 Rysunek 7. Góra Kamie ńsk ( źródło: http://www.aviate.pl) ...... 10 Rysunek 8. Rze źba terenu powiatu radomszcza ńskiego ( źródło: www.googlemaps.pl) ...... 11 Rysunek 9. Mapa głównych jednostek tektonicznych Polski na powierzchni podkenozoicznej w rejonie powiatu ( źródło: Regionalizacja tektoniczna Polski pod red. A. śela źniewicz, PAN,Wrocław 2011) ...... 11 Rysunek 10. Uproszczony profil ...... 12 Rysunek 11. Przestrzenny rozkład średniej rocznej warto ści temperatury powietrza w województwie łódzkim w 2011 roku ( źródło; WIO Ś w Łodzi) ...... 13 Rysunek 12. Przestrzenny rozkład rocznej sumy opadów atmosferycznych w województwie łódzkim w 2011 roku ( źródło: WIO Ś w Łodzi) ...... 14 Rysunek 13. Średnia pr ędko ść i kierunek wiatru w Radomsku w 2011 r. (według pomiarów WIO Ś) 14 Rysunek 14. Średnia pr ędko ść wiatru dla obszaru województwa łódzkiego w 2011 r. ( źródło: WIO Ś w Łodzi) ...... 15 Rysunek 15. Formy u Ŝytkowania terenu w powiecie radomszcza ńskim ...... 16 Rysunek 16. Liczba ludno ści powiatu radomszcza ńskiego w latach 1999-2011 ( źródło: GUS, 2012) 16 Rysunek 17. Liczba mieszka ńców na terenie poszczególnych gmin powiatu radomszcza ńskiego (źródło: GUS, 2012) ...... 17 Rysunek 18. Liczba podmiotów gospodarczych w poszczególnych gminach powiatu radomszcza ńskiego ( źródło: GUS, 2012) ...... 18 Rysunek 19. Podstrefa Radomsko - Łódzka Specjalna Strefa Ekonomiczna ( źródło: Program Ochrony Powietrza dla powiatu radomszcza ńskiego, EKOMETRIA Gda ńsk) ...... 19 Rysunek 20. Uj ęcia wody na terenie powiatu radomszcza ńskiego ( źródło: PIG-PIB, http://emgsp.pgi.gov.pl/emgsp) ...... 21 Rysunek 21. Oczyszczalnie ścieków na terenie powiatu radomszcza ńskiego ( źródło: Program ochrony środowiska dla województwa łódzkiego 2012) ...... 22 Rysunek 22. Poł ączenia komunikacyjne - drogowe - na terenie powiatu ( źródło: http://www.radomszczanski.pl) ...... 24 Rysunek 23. Stacja kolejowa w Radomsku ( źródło: pl.wikipedia.pl) ...... 24 Rysunek 24. Linia kolejowa Warszawa - Wiede ń ...... 25 Rysunek 25. Rejon powiatu radomszcza ńskiego na mapie potencjalnej ro ślinno ści naturalnej (według: Matuszkiewicz W., IGiPZ PAN Warszawa źródło: http://www.igipz.pan.pl) ...... 30 Rysunek 26. Obszary prawnie chronione na terenie powiatu radomszcza ńskiego ( źródło: Program ochrony środowiska dla województwa łódzkiego 2012) ...... 31 Rysunek 27. Rezerwat "Czarna Rózga" ( źródło: http://www.przyroda.lodzkie.pl) ...... 32 Rysunek 28. Rezerwat "D ębowiec" ( źródło: www.zytno.pl) ...... 32 Rysunek 29. Widok na Gór ę Chełmo ( źródło: panoramio.com) ...... 33 Rysunek 30. Rezerwat "Jasie ń" ( źródło: www.npt.up-poznan.net)...... 33 Rysunek 31. Rezerwat "Piskorzeniec" źródło: http://www.lodz.lasy.gov.pl/web ...... 34 Rysunek 32. Dolina Widawki (foto: Adam Kociniak, źródło: Urz ąd Miejski w Kamie ńsku) ...... 35 Rysunek 33. Logo Przedborskiego Parku Krajobrazowego ...... 36

143

Rysunek 34. Przedborski Park Krajobrazowy ( źródło: http://www.znpk.com.pl) ...... 36 Rysunek 35. Majowa Góra (foto: Paweł Zi ęba, źródło: http://www.przedborz.com.pl ...... 37 Rysunek 36. Obszary NATURA 2000 na terenie powiatu radomszcza ńskiego ( źródło: Program ochrony środowiska dla województwa łódzkiego 2012) ...... 38 Rysunek 37. Obszar Natura 2000 Ł ąka w B ęczkowicach ...... 40 Rysunek 38. Obszar Natura 2000 śytno-Ewina ...... 41 Rysunek 39. U Ŝytek ekologiczny Jeziorko Ochrockie w gminie Kamie ńsk ...... 42 Rysunek 40. Korytarze ekologiczne na terenie powiatu radomszcza ńskiego ( źródło: Program ochrony środowiska dla województwa łódzkiego 2012) ...... 43 Rysunek 41. Rozło Ŝenie lasów na terenie powiatu radomszcza ńskiego ...... 49 Rysunek 42. Baza edukacyjna Kodr ąb ( źródło: www.lodz.lasy.gov.pl) ...... 50 Rysunek 43. Sie ć hydrograficzna powiatu radomszcza ńskiego na tle województwa łódzkiego ...... 53 Rysunek 44. Rzeka Pilica na terenie powiatu radomszcza ńskiego ( źródło: http://www.mapofpoland.pl) ...... 54 Rysunek 45. Rzeka Czarna Włoszczowska ( źródło: http://www.tbop.org.pl) ...... 54 Rysunek 46. Rzeka Baryczka ( źródło: pl.wikipedia.org) ...... 55 Rysunek 47. Rzeka Biestrzykówka ( źródło: http://www.wywrota.pl/) ...... 55 Rysunek 48. Rzeka Luci ąŜ a ( źródło: pl.wikipedia.org) ...... 56 Rysunek 49. Wał przeciwpowodziowy rzeki Warta w powiecie radomszcza ńskim ( źródło: http://mapa.nocowanie.pl/) ...... 56 Rysunek 50. Rzeka Widawka( źródło: pl.wikipedia.org) ...... 57 Rysunek 51. Schemat oceny stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych ( źródło: WIO Ś) ...... 60 Rysunek 52. Stan/potencjał ekologiczny jednolitych cz ęś ci wód badanych na terenie powiatu radomszcza ńskiego w roku 2011 – zlewnia Pilicy (źródło: WIO Ś w Łodzi) ...... 61 Rysunek 53. Stan/potencjał ekologiczny jednolitych cz ęś ci wód badanych na terenie powiatu radomszcza ńskiego w roku 2011 - zlewnie Widawki oraz Warty do Widawki ( źródło: WIO Ś w Łodzi)...... 61 Rysunek 54. Stan chemiczny jednolitych cz ęś ci wód badanych na terenie powiatu radomszcza ńskiego w roku 2011 - zlewnia Pilicy (źródło: WIO Ś w Łodzi) ...... 62 Rysunek 55. Stan chemiczny jednolitych cz ęś ci wód badanych na terenie powiatu radomszcza ńskiego w roku 2011 - zlewnie Widawki oraz Warty do Widawki ( źródło: WIO Ś w Łodzi) ...... 62 Rysunek 56. Stan jednolitych cz ęś ci wód badanych na terenie powiatu radomszcza ńskiego w roku 2011 - zlewnia Pilicy (źródło: WIO Ś w Łodzi) ...... 63 Rysunek 57. Stan jednolitych cz ęś ci wód badanych na terenie powiatu radomszcza ńskiego w roku 2011 - zlewnie Widawki oraz Warty do Widawki ( źródło: WIO Ś w Łodzi) ...... 63 Rysunek 58. Porównanie wyst ępowania eutrofizacji w JCW na terenie powiatu radomszcza ńskiego w roku 2011 w stosunku do lat 2008-2010 ( źródło: WIO Ś w Łodzi) ...... 63 Rysunek 59. Rejonizacja hydrogeologiczna rejonu powiatu ...... 65 Rysunek 60. Jednolite cz ęś ci wód podziemnych w rejonie powiatu radomszcza ńskiego ( źródło: PIG- PIB) ...... 65 Rysunek 61. GZWP w rejonie powiatu radomszcza ńskiego ( źródło: Program ochrony środowiska dla województwa łódzkiego 2008) ...... 66 Rysunek 62. Lokalizacja punktów monitoringu krajowego i regionalnego (ilo ściowego i chemicznego) na terenie powiatu radomszcza ńskiego ( źródło: PIG-PIB, Program ochrony środowiska dla województwa łódzkiego 2012) ...... 68 Rysunek 63. Ocena stanu chemicznego jednolitych cz ęś ci wód podziemnych w 2010 r. ( źródło: PIG- PIB) ...... 69 Rysunek 64. Stopie ń wykorzystania dost ępnych do zagospodarowania zasobów wód podziemnych - zasoby dyspozycyjne w obszarach bilansowych w rejonie powiatu radomszcza ńskiego ( źródło: PIG-PIB) ...... 70 Rysunek 65. Bonitacja gleb na terenie powiatu radomszcza ńskiego ( źródło: Program ochrony środowiska dla województwa łódzkiego, 2008 r.) ...... 75 Rysunek 66. Kompleksy rolniczo-glebowe na terenie powiatu radomszcza ńskiego ( źródło: Program ochrony środowiska dla województwa łódzkiego, 2008 r.) ...... 75

144

Rysunek 67. Klasy bonitacyjne gleb na terenie powiatu radomszcza ńskiego ( źródło: Starostwo Powiatowe w Radomsku) ...... 77 Rysunek 68. Rozmieszczenie złó Ŝ kopalin wraz z obszarami perspektywicznymi na terenie powiatu radomszczańskiego ( źródło: PIG-PIB, http://emgsp.pgi.gov.pl/emgsp) ...... 81 Rysunek 69. Poło Ŝenie złó Ŝ w ęgla brunatnego i torfów w rejonie powiatu radomszcza ńskiego ( źródło: PIG-PIB) ...... 81 Rysunek 70. Efekty przej ścia tr ąby powietrznej przez teren powiatu radomszcza ńskiego w sierpniu 2008 r. ( źródło: http://www.wiadomosci24.pl, foto: Tomasz Mazur) ...... 91 Rysunek 71. Obszary zagro Ŝone powodziami w powiecie ( źródło: Program ochrony środowiska dla województwa Łódzkiego 2012) ...... 92 Rysunek 72. Obszary zagro Ŝone podtopieniami w powiecie radomszcza ńskim ( źródło: PIG-PIB) .... 93 Rysunek 73. Rozmieszczenie emitorów punktowych w województwie łódzkim w 2011 r. ( źródło: WIO Ś w Łodzi) ...... 99 Rysunek 74. Sie ć cieplna na terenie miasta Radomska ( źródło: Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Radomska) ...... 100 Rysunek 75. Udziały procentowe poszczególnych typów źródeł emisji w cało ści zinwentaryzowanej emisji na terenie powiatu radomszcza ńskiego w 2004 r. ( źródło: Program Ochrony Powietrza dla powiatu radomszcza ńskiego, EKOMETRIA Gda ńsk) ...... 101 Rysunek 76. G ęsto ść emisji całkowitej w gminach powiatu radomszcza ńskiego w 2004 r. ( źródło: Program Ochrony Powietrza dla powiatu radomszcza ńskiego, EKOMETRIA Gda ńsk) ...... 102 Rysunek 77. Podział stref na terenie województwa łódzkiego, w których dokonuje si ę oceny poziomów substancji w powietrzu ( źródło: WIO Ś w Łodzi) ...... 104 Rysunek 78. Obszar przekrocze ń dobowej warto ści poziomu dopuszczalnego st ęŜ enia ...... 105 Rysunek 79. Obszar przekrocze ń rocznej warto ści poziomu docelowego st ęŜ enia benzo(a)pirenu w pyle PM10 w województwie łódzkim w 2011r. wyznaczony metod ą modelowania matematycznego ( źródło: WIO Ś w Łodzi) ...... 106 Rysunek 80. Podział źródeł hałasu ( źródło: http://akustyczna.mapa.lodz.pl) ...... 110 Rysunek 81. Nat ęŜ enie dobowe ruchu pojazdów w rejonie powiatu radomszcza ńskiego ( źródło: http://www.gddkia.gov.pl) ...... 112 Rysunek 82. Mapa akustyczna Radomska w 2000 r...... 112 Rysunek 83. Obszar wysokiego zagro Ŝenia hałasem komunikacyjnym na terenie powiatu radomszcza ńskiego ( źródło: Program ochrony środowiska dla województwa łódzkiego 2008) ...... 113 Rysunek 84. Schematyczny podział promieniowania elektromagnetycznego ( źródło: http://vesta.astro.amu.edu.pl) ...... 116 Rysunek 85. Lokalizacja stacji telefonii komórkowej i radiowych według pozwole ń Urz ędu Komunikacji Elektronicznej (stacje istniej ące i projektowane) w rejonie powiatu radomszcza ńskiego ( źródło: http://mapa.btsearch.pl/) ...... 116 Rysunek 86. Lokalizacja stacji telefonii komórkowej i radiowych według pozwole ń Urz ędu Komunikacji Elektronicznej (stacje istniej ące i projektowane) w Radomsku ( źródło: http://mapa.btsearch.pl/) ...... 117 Rysunek 87. Układ linii energetycznych na terenie powiatu radomszcza ńskiego ...... 117

145