Polscy Mieszkańcy Powiatu Wschowskiego W Walce O Zachowanie

„Ojczyznę kocha się nie dlatego, że wielka, ale dlatego, że własna”

Lucius Annaeus Seneca (Seneka Młodszy) 2 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO... 3

Pamięci Polaków powiatu wschowskiego walczących z germanizacją w okresie zaborów 4 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO... 5

#BSCBSB3BUBKFXTLB

1PMTDZNJFT[LBŭDZ QPXJBUVXTDIPXTLJFHP XXBMDFP[BDIPXBOJFOBSPEPXFK UPſTBNPŵDJXQJFSXT[FKQPPXJF99X

-FT[OP 6 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

Recenzent: Prof. zw. dr hab. Stanisław Sierpowski

Kwerenda archiwalna, wybór materiału ilustracyjnego: Alicja Bodylska, Barbara Ratajewska

Tekst: Barbara Ratajewska

Wykresy: Alicja Bodylska

Redakcja językowa i korekta: Janina Chodera

Projekt okładki: Jacek Wilk

Skład: Paweł Szewczyk

Publikacja ukazała się dzięki ﬁ nansowemu wsparciu Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych i Urzędu Miasta i Gminy we Wschowie

Na okładce wykorzystano (w kolejności od lewej) zdjęcia nr 13, 108, 39, 17, 28, 55, 66 z niniejszej publikacji; z tyłu mapa nr 3

ISBN APL 978-83-947025-1-9

Archiwum Państwowe w Lesznie ul. Solskiego 71 64-100 Leszno [email protected] (65) 526 97 19

Realizacja wydawnicza: KSIĘŻY MŁYN Dom Wydawniczy Michał Koliński, Łódź 7

Spis treści

Przedmowa (Elżbieta Olender) ...... 9

Wstęp ...... 11

Rozdział I. Obszar i ludność powiatu wschowskiego w pierwszej połowie XX wieku ...... 15

Rozdział II. Działalność polskich legalnych organizacji i stowarzyszeń na terenie powiatu

wschowskiego ...... 27

Rozdział III. Udział polskich uczniów szkół ludowych powiatu wschowskiego

w strajkach szkolnych w latach 1906–1907 ...... 35

Rozdział IV. Działalność Towarzystwa Tomasza Zana oraz skautingu we wschowskim

gimnazjum ...... 45

Rozdział V. Aktywizacja ludności polskiej powiatu wschowskiego w 1918 roku ...... 53

Rozdział VI. Przebieg powstania wielkopolskiego na obszarze powiatu wschowskiego ...... 61

Rozdział VII. Powrót części powiatu wschowskiego w granice odrodzonego

państwa polskiego ...... 95

Dodatkowy materiał ikonograﬁ czny ...... 102

Noty biograﬁ czne ...... 118

Bibliograﬁ a ...... 133 8 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO... 9

Przedmowa

2018 to rok szczególny dla Polski, obchodzi- Serdeczne podziękowania wyrażam też wszyst- my bowiem 100. rocznicę odzyskania przez nasze kim osobom i instytucjom, które udzieliły nam państwo niepodległości. We wszystkich regionach pomocy oraz wsparcia w trakcie powstawania kraju organizowane będą różne uroczystości i wy- książki. Dziękuję zwłaszcza Pani Redaktor, mgr dawane publikacje związane z tym ważnym dla na- Janinie Choderze, która nie szczędząc czasu ani szej historii wydarzeniem. Archiwum Państwowe swej energii analizowała słowo po słowie treść w Lesznie postanowiło również wpisać się w te pracy, a także pomagała i inspirowała w poszu- ważne obchody. Projekt publikacji, którą dziś kiwaniu brakujących wątków. Dziękuję również oddajemy do Państwa rąk, narodził się w roku mgr Alicji Bodylskiej z Archiwum Państwowego 2017. Wówczas to leszczyńskie archiwum złoży- w Lesznie, która wsparła działania Barbary Rata- ło wniosek do Naczelnej Dyrekcji Archiwów Pań- jewskiej pomagając przy publikacji w wykonaniu stwowych, pod nazwą Polscy mieszkańcy powiatu i doborze skanów oraz przygotowując wykresy. wschowskiego w walce o zachowanie narodowej tożsa- Szczególne wyrazy wdzięczności kieruję do re- mości w pierwszej połowie XX w. Efektem wniosku cenzenta, prof. dr. hab. Stanisława Sierpowskie- jest publikacja pod tym samym tytułem, którą go za cenne uwagi merytoryczne i tradycyjnie dziś oddajemy w Państwa ręce. przyjazne wsparcie inicjatywy. W tym miejscu pragnę podziękować Naczel- Mam nadzieję, że trzecia już książka poświę- nemu Dyrektorowi Archiwów Państwowych dr. cona Wschowie i regionowi spotka się z Państwa Wojciechowi Woźniakowi za wsparcie ﬁ nanso- życzliwym przyjęciem. Wydawnictwo jest po- we naszej inicjatywy. Dziękuję również Pani Bur- święcone osobom i wydarzeniom często mało mistrz Miasta i Gminy Wschowa Danucie Patalas, znanym, które dziś nie kojarzą się ze Wschową która wsparła już drugie nasze wydawnictwo. i dawnym powiatem wschowskim zwłaszcza, że Publikacja poświęcona Wschowie i regionowi sama Wschowa i część powiatu do Polski w 1920 r. wschowskiemu nie mogłaby się ukazać, gdyby nie nie powróciła. Staramy się więc przypomnieć zaangażowanie mgr Barbary Ratajewskiej, dłu- osoby zasłużone w podtrzymywaniu narodowej goletniej pracownicy leszczyńskiego archiwum. tożsamości mimo szeregu przeciwności, z jakimi Barbara Ratajewska to niestrudzona badaczka, re- musiały się wówczas zmierzyć. To ich działania gionalistka odkrywająca historię Wschowy i ziemi w okresie zaborów podtrzymywały wiarę w moż- wschowskiej, przede wszystkim mieszkańcom kró- liwość odrodzenia Polski i mimo że nie udało się lewskiego miasta i regionu. Z okazji ukazania się włączyć całego powiatu w granice odrodzonej kolejnej publikacji składam jej serdeczne gratulacje. Rzeczypospolitej zasługują dziś na naszą pamięć.

dr Elżbieta Olender dyrektor Archiwum Państwowego w Lesznie 10 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO... 11

Wstęp

W 2018 r. obchodzimy 100. rocznicę odzyska- mające na celu zachowanie narodowej tożsamo- nia przez Polskę niepodległości. W listopadzie ści. Warto zatem w roku, w którym obchodzimy 1918 r., po 123 latach od ostatniego rozbioru, Po- 100. rocznicę odzyskania niepodległości, przy- lacy odzyskali swoje suwerenne państwo. Ten pomnieć mieszkańców powiatu wschowskiego, doniosły i radosny jubileusz zachęca do święto- którzy nie tylko nie zatracili swojego przywiąza- wania, ale także do wyjątkowej pamięci o roda- nia do polskości, ale potrafi li także się przeciw- kach, którzy w różny sposób bronili swojej na- stawić próbom wynarodowienia. rodowej tożsamości i zdawali trudny egzamin Na przestrzeni wieków granice terytorialne z patriotyzmu. powiatu wschowskiego istotnie się zmieniały. Archiwum Państwowe w Lesznie włącza się Dla czytelności przekazu w publikacji należało w obchody poprzez kilka inicjatyw. Jesienią za- określić ich chronologię. Na początku XX wieku mierzamy zorganizować w naszej siedzibie wy- powiat wschowski obejmował obszar ustalony stawę „100 dokumentów na stulecie”, która ma po reformie administracyjnej z 1887 r. Przetrwał przede wszystkim ukazać drogę dochodzenia do on w takim stanie do 1920 r., kiedy ostatecznie niepodległości w południowo-zachodniej Wielko- niewielka jego część znalazła się w granicach od- polsce. Wspólnie z Muzeum Ziemi Wschowskiej rodzonego państwa polskiego i weszła w skład we Wschowie będziemy pracować nad wystawą powiatu leszczyńskiego. „Mieszkańcy powiatu wschowskiego w walce Publikacja składa się z 7 rozdziałów. Każdy z germanizacją w pierwszej połowie XX wieku”, z nich rozpoczyna się tekstem, a kończy mate- która zostanie otwarta jesienią w salach wysta- riałem ikonografi cznym (wykresy oraz repro- wienniczych Muzeum Ziemi Wschowskiej. Ponad- dukcje map, fotografi i, widokówek i dokumenta- to postanowiliśmy przygotować okolicznościową cji aktowej). Rozdział pierwszy dotyczy obszaru publikację. W grudniu 2017 r. Archiwum złożyło i ludności powiatu wschowskiego w pierwszej w Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych połowie XX w. Omówiono w nim zmiany granic wniosek na dofi nansowanie projektu wydawnicze- terytorialnych powiatu wschowskiego na prze- go w postaci książki „Polscy mieszkańcy powiatu strzeni wieków oraz dokonano analizy struktu- wschowskiego w walce o zachowanie narodowej ry narodowościowej i wyznaniowej jego miesz- tożsamości w pierwszej połowie XX w.” Projekt kańców na podstawie danych z 1910 r. Powiat uzyskał akceptację, a ponadto został także wsparty wschowski liczył wówczas 28 914 mieszkańców. przez władze samorządowe Wschowy. Aż 19 663 osoby (68% ogółu) deklarowało jako Powiat wschowski był jednym z bardziej język ojczysty język niemiecki. Na język polski zniemczonych obszarów Wielkopolski. Jedynie wskazało 8 902 mieszkańców (31% ogółu). Po- w jego północnej części (obecne gminy Wijewo nadto 337 osób (1% ogółu) podało jako język oj- i Włoszakowice) były miejscowości, w których czysty zarówno język niemiecki, jak i inny. Wśród przeważała ludność polska. Pomimo tego tak- ludności powiatu przeważali katolicy, których że tutaj Polacy podejmowali różne inicjatywy było 18 940 (stanowili 63% ogółu ludności) – 9059 12 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

Niemców i 8881 Polaków. 10 427 osób (36% ogółu) 1912–1914 był Bronisław Piniecki, w okresie mię- było ewangelikami – 10 406 Niemców i zaledwie dzywojennym zawodowy ofi cer Wojska Polskie- 21 Polaków. Na końcu rozdziału umieszczono rego, w 1940 r. zamordowany w Katyniu. Ciekawe produkcje czterech map powiatu wschowskiego, wspomnienia z okresu nauki we wschowskim które przedstawiają jego obszar z lat 1798, 1821, gimnazjum i działalności w Towarzystwie To- po 1887 r. i z roku 1918. Ponadto zostało opra- masza Zana pozostawił Antoni Szymański cowanych 11 wykresów, które obrazują sytuację (w okresie międzywojennym ofi cer zawodowy, ludnościową na terenie powiatu wschowskiego w latach II wojny światowej w Polskich Siłach według stanu z 1910 r. Ich autorką jest pracownik Zbrojnych na Zachodzie, po zakończeniu wojny leszczyńskiego archiwum mgr Alicja Bodylska. pozostał w Anglii). Towarzystwo Tomasza Zana W rozdziale drugim scharakteryzowano dzia- miało swoją tajną bibliotekę, którą zorganizowa- łalność polskich legalnych organizacji i stowarzy- no w domu Stanisławy Wężyk (mieszkała przy szeń (religijnych, gospodarczych i kulturalnych), obecnej ul. ks. Andrzeja Kostki 13). Spotkania dzięki którym podtrzymywano polski język, kul- członków Towarzystwa Tomasza Zana odbywa- turę i tradycję oraz walczono o pozostawienie zie- ły się także w domu Bronisławy Formanowicz, mi i przedsiębiorstw w polskich rękach. Wspo- która prowadziła stancję dla młodzieży gimna- mniano między innymi o działalności założonych zjalnej (dom przy obecnej ul. Lipowej 8). w 1904 r. Kółek Rolniczych w Bukówcu Górnym Klęska w I wojnie światowej i wybuch rewo- i w Brennie oraz zorganizowanego w listopadzie lucji na jakiś czas sparaliżowały funkcjonowanie tego roku Banku Ludowego w Bukówcu Górnym. państwa niemieckiego. Polacy w Wielkopolsce ja- Pielęgnowaniem polskiej kultury i języka zajmo- sno deklarowali wolę przyłączenia regionu do od- wało się m.in. założone w Brennie w 1905 r. Towa- radzającego się państwa polskiego. W listopadzie rzystwo Świętego Józefa oraz Koło Śpiewu Świętej 1918 r. przekształcono Centralny Komitet Oby- Cecylii, działające w Bukówcu Górnym. watelski w Poznaniu w Naczelną Radę Ludową. W latach 1906–1907 w wielkopolskich szko- Także w powiatach tworzono rady ludowe, które łach ludowych doszło do strajków szkolnych, miały być reprezentantem ludności polskiej wo- gdzie polskie dzieci zaprotestowały przeciwko bec administracji niemieckiej. Radę Ludową utwo- wprowadzeniu nauki religii w języku niemieckim. rzono również pod koniec listopada 1918 r. w po- Strajki odbyły się także w szkołach na terenie powiecie wschowskim. Na jej czele stanął proboszcz wiatu wschowskiego w miejscowościach z prze- parafi i we Włoszakowicach ks. Jan Górny. Organi- wagą lub przynajmniej znaczącą liczbą ludności zacją polskich działań we Wschowie zajął się Jan polskiej, m.in. w: Boguszynie, Brennie, Bukówcu Metelski, wspomagany m.in. przez Annę Lassociń- Górnym, Dłużynie, Grotnikach, we Włoszakowi- ską i Stanisława Voelkla. Aktywność wykazywały cach i w Wijewie. Bohaterką strajku w Bukówcu także zdecydowanie polskie pod względem naro- Górnym była Genowefa Bura. Tym zagadnie- dowościowym wsie, np. Bukówiec Górny i Bren- niom poświęcony jest rozdział trzeci książki. no. Delegaci powiatu wschowskiego (ks. Jan Gór- Rozdział czwarty dotyczy działalności Towa- ny, Franciszek Kaczmarek z Bukówca Górnego, rzystwa Tomasza Zana i skautingu we wschow- Piotr Mirecki i Andrzej Nykiel z Brenna) uczestni- skim gimnazjum. W tym mocno zniemczonym czyli w obradach Sejmu Dzielnicowego w Pozna- mieście grupa polskich uczniów miejscowego niu w dniach 3–5 grudnia 1918 r. Z kolei 12 grudnia gimnazjum założyła w 1894 r. koło samokształce- 1918 r. odbył się we Wschowie duży wiec ludności niowe, którego zadaniem było m.in. pogłębianie polskiej stanowiący wyraz woli przyłączenia po- wiedzy z literatury i historii. Jego pierwszym pre- wiatu wschowskiego do odradzającego się pań- zesem był Paweł Steinmetz , późniejszy zasłużony stwa polskiego. Tym zagadnieniom poświęcony w działalności patriotycznej i społecznej kapłan, jest piąty rozdział książki. zamordowany przez Niemców w czasie okupacji. W rozdziale szóstym skupiono się na dzia- Członkiem Towarzystwa był także m.in. Bernard łaniach podejmowanych w powiecie wschow- Śliwiński, w okresie powstania wielkopolskiego skim w trakcie trwania powstania wielkopolskie- dowódca Grupy „Leszno”. Prezesem w latach go. Już 30 grudnia 1918 r. (a zatem trzy dni po WSTĘP 13 wybuchu powstania w Poznaniu) do Jana Me- Cyfrowego w Warszawie oraz Archiwów Państwo- telskiego we Wschowie przyjechał por. Wojciech wych w Lesznie, Poznaniu i w Zielonej Górze, jak Dombek. Przystąpiono do spisywania Polaków, również ze zbiorów Muzeum Ziemi Wschowskiej. którzy chcieli wziąć udział w powstaniu zbrojnym W przypadku archiwum leszczyńskiego szcze- przeciwko niemieckiemu zaborcy. Planowano na- gólnie cenne okazały się akta dotyczące komba- wet zajęcie Wschowy przez powstańców 9 stycz- tantów powstania wielkopolskiego zgromadzo- nia 1919 r., kiedy to pod pretekstem przyjazdu na ne w zespołach: 34/458/0 Związek Bojowników odbywający się w tym dniu targ, miano opanować o Wolność i Demokrację w Lesznie oraz 34/962/0 miasto. Do tego jednak nie doszło, gdyż dwa dni Związek Powstańców Wielkopolskich 1918–1919 wcześniej (7 stycznia 1919 r.) Niemcy aresztowali Roku. Koło Brenno. na terenie powiatu ponad 40 Polaków i osadzili ich Cennym uzupełnieniem, zwłaszcza materiału w obozie dla internowanych w Żaganiu. Do dzia- fotografi cznego, były zdjęcia udostępnione przez łania powstańcze podjęto natomiast w północnej osoby prywatne. Panu Mariuszowi Formanowi- części powiatu – obecnie teren gmin Wijewo i Wło- czowi dziękuję za fotografi e rodziny Formano- szakowice. Do dramatycznego wydarzenia doszło wiczów, panu Jackowi Borowiakowi za zdjęcia 11 stycznia 1919 r. pod Zbarzewem, gdzie niemiec- związane z Antonim Borowiakiem, a paniom cy żołnierze zamordowali kilku wziętych do nie- Ewie i Marii Metelskim za fotografi e Jana Metel- woli powstańców. Zgodnie z rozejmem w Trewi- skiego. Wyrazy podziękowań za udostępnienie rze z 16 lutego 1919 r. ustalono w Wielkopolsce posiadanych fotografi i kieruję także pod adresem linię demarkacyjną rozdzielającą obszary zajęte panów Grzegorza Klamki i Piotra Frąszczaka. przez powstańców od tych, które pozostały jesz- Nie może również zabraknąć słów podziękowań cze pod administracją niemiecką. O ostatecznym pod adresem redakcji „Nasze Jutro” we Włosza- przebiegu granicy z Niemcami miała zdecydować kowicach, która udostępniła posiadany materiał konferencja pokojowa w Paryżu. fotografi czny publikowany w artykułach doty- Rozdział siódmy książki poświęcony został czących m.in. powstania wielkopolskiego. właśnie walce o zmianę decyzji konferencji po- Za miły obowiązek uznaję także podzięko- kojowej, na podstawie której Brenno znalazło się wanie za udzieloną w różnych formach pomoc w granicach Polski, ale sąsiednie Wijewo miało w trakcie powstawania książki. Koleżance z Ar- pozostać po stronie niemieckiej. Wielomiesięcz- chiwum Państwowego w Lesznie Alicji Bodyl- na determinacja polskiej strony przyniosła efek- skiej dziękuję za czas poświęcony na rozmowy ty. W maju 1920 r. do Wijewa przyjechali przed- o kształcie publikacji, sporządzone wykresy stawiciele Międzynarodowej Komisji Granicznej, i wykonane fotografi e. Natomiast panu Dariu- którzy ze zrozumieniem odnieśli się do prośby szowi Czwojdrakowi z Muzeum Ziemi Wschow- mieszkańców, by tę niemal w pełni zamieszkałą skiej dziękuję za pomoc w ustaleniu aktualnych przez Polaków wieś oddać Polsce. Nastąpiło to numerów domów, gdzie mieszkali we Wschowie w lipcu 1920 r. i wtedy też ostatecznie wytyczono polscy działacze (Jan Metelski, Anna Lassociń- granicę polsko-niemiecką na tym odcinku. Więk- ska, Stanisław i Stanisława Kowalewiczowie oraz szość powiatu wschowskiego (obecne gminy Stanisława Wężyk). Wschowa i Szlichtyngowa) pozostawiono w gra- Zdaję sobie sprawę, że publikacja nie wyczer- nicach Niemiec. Miejscowości zwrócone Polsce puje poruszanej w niej tematyki. Za główny cel włączono do powiatu leszczyńskiego. przyjęłam przybliżenie współczesnym miesz- Na końcu umieszczono noty biografi czne kil- kańcom powiatu wschowskiego sytuacji Pola- kudziesięciu osób, których nazwiska występują ków mieszkujących w ówczesnych granicach w poszczególnych rozdziałach. powiatu oraz ich działań na rzecz zachowania W publikacji zamieszczono reprodukcje map, w warunkach powszechnej germanizacji własnej fotografi i, pocztówek i dokumentacji aktowej, któ- tożsamości narodowej. Nie ulega wątpliwości, że re pochodzą z zasobów: Narodowego Archiwum należą im się słowa uznania i pamięć.

Barbara Ratajewska 14 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO... 15

Rozdział I. Obszar i ludność powiatu wschowskiego w pierwszej połowie XX wieku

Powiat wschowski1 na przestrzeni wieków wersalskim podpisanym w dniu 28 czerwca zmieniał nie tylko swoją przynależność państwo- 1919 r. Niestety niewielki fragment Wielkopolski wą, ale zmieniała się także powierzchnia, którą (w tym większość powiatu wschowskiego) pozo- obejmował. Położony na pograniczu wielkopol- stawiono w granicach Niemiec. sko-śląskim przez wiele stuleci wchodził w skład Jak już wcześniej wspomniano, na przestrzeni państwa polskiego, a w jego ramach do Wiel- stuleci zmieniał się obszar powiatu wschowskiego kopolski. Dopiero pod koniec stycznia 1793 r., (ziemi wschowskiej). Powiat, usytuowany na połu- w wyniku II rozbioru Polski, Prusy zagarnęły dniowo-zachodnim krańcu województwa poznań- całą Wielkopolskę, w tym Ziemię Wschowską. skiego, liczył w XVI w. ok. 530 km2. Była to naj- Obszar ten wszedł w skład nowo utworzonej mniejsza jednostka terytorialna w Koronie. Na jej prowincji Prusy Południowe. W okresie Księstwa terenie były 44 miejscowości (trzy miasta i 41 wsi)3. Warszawskiego (1807–1815) powiat wschowski Do znacznego powiększenia obszaru ziemi wchodził w skład departamentu poznańskiego. wschowskiej doszło w 1791 r. W Rozkładzie woje- Po upadku Napoleona – zgodnie z postanowie- wództw, ziem i powiatów […] zapisano: niami kongresu wiedeńskiego z 1815 r. – Wiel- kopolska wraz z powiatem wschowskim została Ziemia Wschowska sejmikować będzie w mie- ponownie włączona w skład państwa pruskiego. ście Wschowie w kościele farnym, do której od Utworzono Wielkie Księstwo Poznańskie, a po powiatu kościańskiego odłączają się paraﬁ e na- rewolucji w 1848 r. władze pruskie bez żadnego stępujące: Brenno, Czestrem czyli Golejewko, formalnego aktu prawnego utworzyły jednost- Chwałkowo, Dubin, Miejska Górka, Gołaszyn, kę administracyjną prowincja poznańska (Pro- Krobia, Konary, Kołaczkowice, Kaszczor, Łasz- vinz Posen)2. Taki stan trwał aż do 1918 r., gdy po czyn, Leszno, Mórkowo, Niepart, Poniec, Pępo- I wojnie światowej odrodziło się państwo polskie. wo, Pakosław, Przemęt, Rydzyna, Radomicko, Wielkopolska czynem zbrojnym lat 1918/1919 Sarnowa, Skoraszewice, Szkaradów, Włoszako- potwierdziła wolę przynależności do odrodzonej wice, Zakrzewo4. Polski, co też zostało usankcjonowane w traktacie Ziemia wschowska obejmowała wówczas 1 W okresie I Rzeczypospolitej zamiennie stosowano określenia obszar ponad 1000 km2. Zmiana ta nie okaza- „powiat wschowski” i „ziemia wschowska”. W XVI w. w ak- ła się trwała. Już w pierwszej połowie XIX w. tach przeważało określenie „powiat”, a w XVIII w. „ziemia”. (Za: Atlas historyczny Polski. Rejestry poborowe województwa po- 3 Atlas historyczny Polski. Rejestry poborowe województwa poznań- znańskiego w XVI w. Ziemia wschowska w połowie XVI w., htt p:// skiego w XVI w. Ziemia wschowska w połowie XVI w., atlasfontium.pl/index.php?article=wschowa_opis (dostęp: htt p://atlasfontium.pl/index.php?article=wschowa_opis (do- 22.02.2018). stęp: 22.02.2018). 2 B. Ratajewska, Materiały archiwalne do dziejów Wschowy, Lesz- 4 Volumina legum, t. IX, Kraków 1889, wersja elektroniczna: no 2013, s. 26–27, 29. www.wbc.poznan.pl (dostęp: 22.02.2018). 16 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO... stwowe w Poznaniu [dalej: APP], Mapy i atlasy drukowane, sygn. A.p.2. sygn. APP], Mapy i atlasy drukowane, w Poznaniu [dalej: stwowe ń 1. Mapa powiatu wschowskiego, 1798 r. Pa Archiwum władze pruskie na nowo zorganizowały podział Czacz, Dłużynę, Machcin, Radomicko, Sączkowo, administracyjny Wielkopolski. Na podstawie Szczepankowo, Śmigiel i Targowisko. Do powia- rozporządzenia z dnia 16 października 1817 r. tu wschowskiego przyłączono natomiast z powia- w miejsce dotychczasowych 13 powiatów utwo- tu krobskiego następujące wsie: Belęcin, Bojanice, rzono 17. W trakcie wdrażania tej reformy z po- Brylewo, Drobnin, Garzyn, Grabowiec, Górzno, wiatu wschowskiego odłączono do powiatu ba- Karchowo, Kleszczewo, Krzemieniewo, Lubonia, bimojskiego m.in. Błotnicę, Ciosaniec, Kaszczor, Mierzejewo, Nadolnik, Oporowo, Oporówko, Osłonin, Przedmieście, Przemęt, Starkowo i Wie- Świerczyna, Wygoda i Zbytki5. Powiat wschow- leń. Z kolei do powiatu kościańskiego przekaza- ski nadal obejmował obszar ok. 1000 km2. no m.in.: Barchlin, Boguszyn, Bronikowo, Bucz, 5 B. Ratajewska, Materiały archiwalne, dz. cyt., s. 29. ROZDZIAŁ I. OBSZAR I LUDNOŚĆ POWIATU WSCHOWSKIEGO… 17 2. Mapa powiatu wschowskiego, 1821 r. A.p.3 sygn. APP, Mapy i atlasy drukowane, 18 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

3. Mapa powiatu wschowskiego, po 1887 r. APP, Mapy i atlasy drukowane, sygn. M.pow. 684-1

Duże zmiany wprowadzono na podstawie W ramach wspomnianej reformy znacznie ustawy z dnia 6 czerwca 1887 r. o nowym po- uszczuplono obszar dotychczasowego powia- dziale administracyjnym prowincji poznańskiej. tu wschowskiego, z którego wydzielono powiat W ramach polityki germanizacyjnej i wzmoc- leszczyński. Powiat wschowski w nowych grani- nienia niemieckiej administracji w Wielkopolsce cach obejmował ok. 477 km2. W jego skład wcho- znacznie zwiększono liczbę powiatów, bo z do- dziły miejscowości obecnych gmin: Wijewo, Wło- tychczasowych 26 utworzono 42 powiaty6. szakowice, Wschowa i Szlichtyngowa. Ponadto w granicach powiatu pozostawiono też niewiel- kie fragmenty obecnych gmin: Sława (Śmiesz- 6 O wykorzystaniu przez władze nowego podziału administra- kowo) i Święciechowa (Długie Nowe, Gołanice, cyjnego Wielkopolski dla polityki wzmocnienia niemczyzny Krzycko Małe, Niechłód)7. Powiat wschowski pisze m.in. Martin Sprungala: „Nowy kształt niektórych po- wiatów był całkowicie po myśli polityki narodowościowej w takich granicach istniał do 1920 r., kiedy to i pomyślany był jako wzmocnienie niemczyzny w prowincji”, M. Sprungala, Historisches Ortsverzeichnis der Provinz Posen und der Wojewodschaft Poznań (Posen)/Historyczny spis 7 Na podstawie mapy powiatu wschowskiego z 1918 r. (Ar- miejscowości Prowincji Poznańskiej i Województwa Poznańskiego, chiwum Akt Nowych w Warszawie, Kolekcja kartograﬁ czna, Dortmund 2007, s. 9. sygn. 948). ROZDZIAŁ I. OBSZAR I LUDNOŚĆ POWIATU WSCHOWSKIEGO… 19

4. Mapa powiatu wschowskiego, 1918 r. Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Kolekcja kartograﬁ czna, sygn. 9 ostatecznie podjęto decyzję o przyłączeniu jego liczba ludności niemieckojęzycznej napłynęła części do odrodzonego państwa polskiego. także między innymi w czasie trwania w Europie Usytuowanie ziemi wschowskiej (powiatu wojen religijnych (a szczególnie w okresie woj- wschowskiego) na pograniczu wielkopolsko- ny trzydziestoletniej w latach 1618–1648). Spora -śląskim miało także swoje konsekwencje demo- grupa protestanckich mieszkańców Czech i Ślą- graﬁ czne. Część miejscowości na tym obszarze ska przeniosła się wówczas w granice państwa już w średniowieczu zakładano poprzez spro- polskiego, które dawało im schronienie i swobo- wadzenie z sąsiedniego Śląska ludności, która dę wyznania. Wielu z nich osiedliło się na terenie posługiwała się językiem niemieckim. Znaczna 20 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

ówczesnej ziemi wschowskiej, m.in. w Lesznie, Znane wydarzenia z ostatniego czasu, a mia- we Wschowie i w Szlichtyngowej. nowicie zapowiedziana dla naszej prowincji Warto pamiętać, że współczesne pojęcie naro- reorganizacja na rzecz polskiej narodowości, du zaczęło krystalizować się dopiero w XVIII w., wzmogła – tak jak we wszystkich powiatach za- a ostatecznie ukształtowało się w XIX w. Do mieszkanych przez Niemców, również wśród tego czasu ludzie utożsamiali się raczej ze swo- ludności naszego miasta i okolic – życzenie, aby im miejscem urodzenia bądź zamieszkania, np. zerwać związek z Wielkim Księstwem Poznań- wschowianie – bez względu na to, jakim posłu- skim i przyłączyć się do jakiejś innej prowincji giwali się językiem – czuli się przede wszystkim pruskiej. [...] miasto Wschowa, nie mając zamia- mieszkańcami swojego miasta. ru wstępowania na drogę planowanej reorgani- Przykładem wschowianina, który mówił i pi- zacji, musiałoby przystać na to, że terytorialnie sał po niemiecku, a jednocześnie był przywiąza- przyłączyłoby się do Prowincji Śląskiej, chcąc ny do swojej polskiej ojczyzny, był pastor Samu- zachować po wsze czasy swą zdecydowaną el Fryderyk Lauterbach (1662–1728). W swoim niemiecką narodowość. [...] słowo jego Majesta- dziele Polnische Chronicke […] (Kronika dziejów tu Króla gwarantuje nam zachowanie Wielkie- Polski), wydanym drukiem w 1727 r.,8 Lauterbach go Księstwa Poznańskiego. […] Niemożliwym pisał: „Ten co kocha Polskę i zna tego kraju dobrą jest spełnienie woli naszego króla, jeśli chce się stronę, również będzie mu życzył wszystkiego narzucić niemieckim częściom kraju – gotowym dobrego”. Książkę zakończył słowami: „Niech wszystko z radością oddać za swój dom i Niemcy się Polsce dobrze wiedzie”9. – znienawidzone polskie jarzmo10. W XIX w. władze pruskie prowadziły kon- sekwentną politykę zniemczenia zagarniętych Dla zobrazowania sytuacji ludnościowej w po- w wyniku zaborów ziem polskich, a proces ten wiecie wschowskim na początku XX w. warto nabrał na sile w czasie sprawowania władzy przez przeanalizować szczegółowe dane statystyczne za kanclerza Ott o von Bismarcka. Powiat wschowski 1910 r. zawarte w Gemeindelexikon die Regierungs- był jednym z bardziej zniemczonych na terenie bezirke Allenstein, Danzig, Marienwerder, Posen, Wielkopolski. W trakcie powstania wielkopolskie- Bromberg und Oppeln, wydanym w 1912 r.11 go w 1848 r. wysuwane były przez Polaków po- Powiat wschowski liczył 28 914 mieszkańców. stulaty większej autonomii dla Wielkiego Księ- Aż 19 663 osoby (68% ogółu) deklarowało jako stwa Poznańskiego. Zaprotestowali przeciwko ojczysty język niemiecki. W tej grupie byli także temu Niemcy. Utworzyli oni wiele organizacji, wszyscy mieszkający na obszarze powiatu Ży- które miały bronić ich interesów narodowych. Jed- dzi (163 osoby). Na język polski wskazało 8902 ną z nich był założony we Wschowie 7 kwietnia mieszkańców (31% ogółu). Ponadto 337 osób 1848 r. Komitet Obrony Narodowości Niemieckiej (1% ogółu) podało jako ojczysty język niemiecki dla Wschowy i Okolicy, który za najważniejszy cel i inny – w tej grupie mogli być Polacy12. postawił sobie walkę z „polskim nacjonalizmem” Wśród ludności powiatu przeważali katolicy, poprzez sprzeciwy i petycje wobec jakichkolwiek których było 18 940 (stanowili 63% ogółu lud- postulatów autonomii dla Polaków w Wielkim ności) – 9059 Niemców i 8881 Polaków. 10 427 Księstwie Poznańskim. Komitet w swojej odezwie osób (36% ogółu) było ewangelikami – 10 406 z dnia 12 kwietnia 1848 r. skrytykował gen. Karla Niemców i zaledwie 21 Polaków. Ponadto 163 Wilhelma von Willisena za obietnice złożone Pola- osoby (1% ogółu) były wyznawcami judaizmu, kom i podkreślił, że:

10 B. Ratajewska, Materiały archiwalne, dz. cyt., s. 30. 11 Gemeindelexikon die Regierungsbezirke Allenstein, Danzig, Ma- rienwerder, Posen, Bromberg und Oppeln, Berlin 1912, s. 14–17. 8 S. F. Lauterbach, Polnische Chronicke, oder historische Nachricht 12 Zob. wykresy: nr 1. Mieszkańcy powiatu wschowskiego wg […], Frankfurt u. Leipzig 1727. kryterium deklarowanego języka ojczystego – dane liczbo- 9 Cyt. za: S. F. Lauterbach, Mała wschowska kronika zarazy, tłum. we (stan na 1 grudnia 1910 r.) i nr 2. Mieszkańcy powiatu A. Wilecki, Wschowa 2009, s. 11`. (Tytuł oryginału: Kleine wschowskiego wg kryterium deklarowanego języka ojczyste- Fraustädtische Pest-Chronica, Leipzig 1710). go – dane procentowe (stan na 1 grudnia 1910 r.). ROZDZIAŁ I. OBSZAR I LUDNOŚĆ POWIATU WSCHOWSKIEGO… 21 a 35 mieszkańców powiatu deklarowało inne aż 2789 osób było wyznania katolickiego (2423 wyznanie13. Polaków i 366 Niemców), a tylko 61 wyznania Najwięcej mieszkańców miała stolica powiatu ewangelickiego (18 Polaków i 43 Niemców)16. – Wschowa. W mieście mieszkało 7538 osób, z któ- Drugim, najliczniejszym pod względem za- rych aż 6662 deklarowały jako ojczysty język nie- mieszkania przez ludność polską obszarem ówczes- miecki (w tym 158 Żydów), zaledwie 713 miesz- nego powiatu wschowskiego, był teren obecnej kańców Wschowy wskazało na język polski. gminy Włoszakowice. Językiem polskim posługi- Ponadto 155 osób deklarowało język niemiecki wało się tutaj 67% mieszkańców. Język niemiecki i inny, a 8 mieszkańców podało tylko inny język. jako ojczysty zdeklarowało 31% osób, a 2% miesz- We Wschowie zatem zdecydowanie przeważała kańców wskazało język niemiecki i inny17. Znacz- ludność niemiecka. Tak było również w innych na przewaga Polaków występowała we wspo- miejscowościach obecnej gminy Wschowa oraz mnianym już wcześniej Bukówcu Górnym, gdzie gminy Szlichtyngowa (np. w Szlichtyngowej li- na 1404 mieszkańców było tylko 11 Niemców czącej 773 mieszkańców tylko jedna osoba zade- oraz w Grotnikach, gdzie na 510 mieszkańców aż klarowała język polski, a w Kowalewie żadna). 501 stanowili Polacy18. Polacy natomiast zdecydowanie przeważali na Z miejscowości dzisiejszej gminy Święciechowa terenie obecnych gmin Wijewo i Włoszakowice w 1910 r. w skład powiatu wschowskiego wcho- – w najludniejszej wsi powiatu wschowskiego dziły Długie Nowe, Gołanice, Krzycko Małe i Nie- Bukówcu Górnym mieszkało aż 1396 Polaków chłód. Liczba mieszkańców polsko- i niemiecko- i tylko 11 Niemców, w Brennie na 1000 mieszkań- języcznych w nich była zbliżona – 43% stanowili ców było zaledwie 50 Niemców. Podobnie było Polacy, Niemcy 57%, a jedynie trzech mieszkańców w Wijewie (które w latach 1919/1920 musiało Krzycka Małego zdeklarowało język niemiecki upomnieć się o przynależność do Polski), gdzie i inny jako ojczysty19. Krzycko Małe było też je- na 1078 mieszkańców było 879 Polaków i tylko dyną miejscowością na tym terenie, w której po- 199 Niemców. Jako ciekawostkę można podać nad połowę ludności stanowili Polacy (209 na 313 przykład niewielkiej wsi Miastko (obecna gmina mieszkańców). Z kolei znacząca przewaga lud- Wijewo), gdzie według danych z 1910 r. mieszka- ności niemieckiej występowała w miejscowości ło 131 osób i wszystkie deklarowały narodowość Długie Nowe – wśród 299 mieszkańców było tyl- polską14. ko 30 Polaków20. Najwięcej procentowo ludności polskiej mieszka- Z terenu obecnej gminy Sława do ówczesne- ło na terenie obecnej gminy Wijewo, gdzie 2441 osób go powiatu wschowskiego należała tylko jed- deklarowało język polski jako ojczysty, co stanowiło na miejscowość – Śmieszkowo. Zamieszkiwało aż 86% ogółu mieszkańców15. Znacząca przewaga ją 512 osób, w tym było 296 Polaków, 215 osób ludności polskiej występowała w każdej miejsco- narodowości niemieckiej, a jedna osoba zdekla- wości – Brenno, Wijewo, Zaborówiec, Miastko rowała język niemiecki i inny jako ojczysty. Jako były zamieszkane w większości przez Polaków. ciekawostkę można wspomnieć, że 511 osób było Warto wspomnieć, że na całym tym obszarze wyznania katolickiego (osoba posługująca się

13 Zob. wykresy: nr 3. Mieszkańcy powiatu wschowskiego wg 16 Gemeindelexikon, dz. cyt., s. 14–17. kryterium narodowościowo-wyznaniowego – dane liczbo- 17 Zob. wykres nr 8. Ludność wg kryterium narodowości we (stan na 1 grudnia 1910 r.) i nr 4. Mieszkańcy powiatu miejscowości obecnej gminy Włoszakowice, wchodzących wschowskiego wg kryterium narodowościowo-wyznaniowe- w 1910 r. w skład powiatu wschowskiego – dane procentowe go – dane procentowe (stan na 1 grudnia 1910 r.). (stan na 1 grudnia 1910 r.). 14 Zob. wykresy: nr 5. Ludność polska powiatu wschowskiego 18 Porównaj wykresy: nr 5. Ludność polska powiatu wschowskie- – dane liczbowe dla poszczególnych miejscowości (stan na go […] i nr 6. Ludność niemiecka powiatu wschowskiego […]. 1 grudnia 1910 r.) i wykres nr 6. Ludność niemiecka powiatu 19 Zob. wykres nr 9. Ludność wg kryterium narodowości wschowskiego – dane liczbowe dla poszczególnych miejsco- miejscowości obecnej gminy Świeciechowa wchodzących wości (stan na 1 grudnia 1910 r.). w 1910 r. w skład powiatu wschowskiego – dane procentowe 15 Zob. wykres nr 7. Ludność wg kryterium narodowości miej- (stan na 1 grudnia 1910 r.). scowości obecnej gminy Wijewo, wchodzących w 1910 r. 20 Porównaj wykresy: nr 5. Ludność polska powiatu wschow- w skład powiatu wschowskiego – dane procentowe (stan na skiego […] i nr 6. Ludność niemiecka powiatu wschowskiego 1 grudnia 1910 r.). […]. 22 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

językiem niemieckim i innym jako ojczystym nie ludności polskiej. Jednak najbardziej zniemczo- została sklasyﬁ kowana pod tym względem)21. nym terenem ówczesnego powiatu wschowskie- Najwięcej procentowo ludności niemiec- go był obszar dzisiejszej gminy Szlichtyngowa. kiej mieszkało w środkowej i południowej czę- 94% (3711 osób) ludności zdeklarowało język ści powiatu wschowskiego. Są to obecne gminy niemiecki jako ojczysty, a 196 osób – co daje nam Wschowa i Szlichtyngowa. Na terenie dzisiejszej tylko 5% wszystkich mieszkańców – język polski. gminy Wschowa 14% ludności (2248 osób) sta- 1% (39 osób) wskazało język niemiecki i inny23. nowili Polacy, 2% (216 osób) zdeklarowało język W tej części powiatu występowały miejscowości niemiecki i inny jako ojczysty. Pozostała ludność prawie w całości zamieszkane przez Niemców – 84% (13 085 osób) była pochodzenia niemiec- (np. Szlichtyngowa, Kowalewo, Górczyna czy kiego22. W żadnej z miejscowości znajdujących Stare Drzewce). się w obecnej gminie Wschowa nie było przewagi

Wykres nr 1. Mieszkańcy powiatu wschowskiego wg kryterium deklarowanego języka ojczystego – dane liczbowe (stan na 1 grudnia 1910 r.). oprac. Alicja Bodylska

Wykres nr 2. Mieszkańcy powiatu wschowskiego wg kryterium deklarowanego języka ojczystego – dane procentowe (stan na 1 grudnia 1910 r.), oprac. A. Bodylska

21 Gemeindelexikon, dz. cyt., s. 14–17. 22 Zob. wykres nr 10. Ludność wg kryterium narodowości miej- 23 Zob. wykres nr 11. Ludność wg kryterium narodowości scowości obecnej gminy Wschowa, wchodzących w 1910 r. miejscowości obecnej gminy Szlichtyngowa, wchodzących w skład powiatu wschowskiego – dane procentowe (stan na w 1910 r. w skład powiatu wschowskiego – dane procentowe 1 grudnia 1910 r.). (stan na 1 grudnia 1910 r.). ROZDZIAŁ I. OBSZAR I LUDNOŚĆ POWIATU WSCHOWSKIEGO… 23

Wykres nr 3. Mieszkańcy powiatu wschowskiego wg kryterium narodowościowo- wyznaniowego – dane liczbowe (stan na 1 grudnia 1910 r.), oprac. A. Bodylska

Wykres nr 4. Mieszkańcy powiatu wschowskiego wg kryterium narodowościowo- wyznaniowego – dane procentowe (stan na 1 grudnia 1910 r.), oprac. A. Bodylska 24 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

Wykres nr 5. Ludność polska powiatu wschowskiego – dane liczbowe dla poszczególnych miejscowości (stan na 1 grudnia 1910 r.), oprac. A. Bodylska

Wykres nr 6. Ludność niemiecka powiatu wschowskiego – dane liczbowe dla poszczególnych miejscowości (stan na 1 grudnia 1910 r.), oprac. A. Bodylska ROZDZIAŁ I. OBSZAR I LUDNOŚĆ POWIATU WSCHOWSKIEGO… 25

Wykres nr 7. Ludność wg kryterium narodowości miejscowości obecnej gminy Wijewo, wchodzących w 1910 r. w skład powiatu wschowskiego – dane procentowe (stan na 1 grudnia 1910 r.), oprac. A. Bodylska

Wykres nr 8. Ludność wg kryterium narodowości miejscowości obecnej gminy Włoszakowice, wchodzących w 1910 r. w skład powiatu wschowskiego – dane procentowe (stan na 1 grudnia 1910 r.), oprac. A. Bodylska

Wykres nr 9. Ludność wg kryterium narodowości miejscowości obecnej gminy Święciechowa, wchodzących w 1910 r. w skład powiatu wschowskiego – dane procentowe (stan na 1 grudnia 1910 r.), oprac. A. Bodylska 26 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

Wykres nr 10. Ludność wg kryterium narodowości miejscowości obecnej gminy Wschowa, wchodzących w 1910 r. w skład powiatu wschowskiego – dane procentowe (stan na 1 grudnia 1910 r.), oprac. A. Bodylska

Wykres nr 11. Ludność wg kryterium narodowości miejscowości obecnej gminy Szlichtyngowa, wchodzących w 1910 r. w skład powiatu wschowskiego – dane procentowe (stan na 1 grudnia 1910 r.), oprac. A. Bodylska 27

Rozdział II. Z działalności polskich legalnych organizacji i stowarzyszeń na terenie powiatu wschowskiego

Władze pruskie z ogromną nieufnością pa- Włoszakowice nie powstała żadna z nich25. Zmia- trzyły na wszelkie formy organizowania się Po- ny zaszły dopiero na początku XX w. laków w Wielkopolsce. Mocno ograniczone były 28 kwietnia 1904 r. utworzono w Bukówcu możliwości legalnej działalności polskich towa- Górnym Kółko Rolnicze. Do grona jego założy- rzystw i organizacji. Ważną rolę podtrzymywa- cieli należeli: ks. Wiktor Mojżykiewicz z Prze- nia polskości pełnił Kościół katolicki. Wiara była mętu, Franciszek Ksawery Speichert z Popowa, w dużym stopniu istotnym czynnikiem odróż- Franciszek Białas, Piotr Lórych, Franciszek Kacz- niających Polaków od Niemców, którzy w więk- marek, Jan Rydlichowski, Piotr Grycz, Marcin szości byli protestantami. Księża w paraﬁ ach byli Poloch, Tomasz Szulc i Jan Malepszy26. Już na nie tylko duszpasterzami, ale także społecznika- początku działalności w 1904 r. Kółko Rolnicze mi angażującymi się w tworzenie polskich towa- w Bukówcu Górnym liczyło 140 członków. Sku- rzystw i organizacji – nie tylko religijnych, ale piało ono włościan z następujących wsi: Dłuży- także gospodarczych i kulturalnych. To w nich na, Krzycko Małe, Bronikowo i Włoszakowice. pielęgnowano polski język i tradycje. Franciszek Ksawery Speichert kierował pracami Nie inaczej było na terenie powiatu wschow- Kółka Rolniczego w Bukówcu Górnym od jego skiego, zwłaszcza w miejscowościach zamiesz- założenia aż do 1929 r.27 kałych w dużym stopniu przez ludność polską. Z inicjatywy ks. Wiktora Mojżykiewicza Bardzo enigmatyczne informacje dotyczą dzia- w 1904 r. założono także Kółko Rolnicze w Bren- łającego we Wschowie Towarzystwa Przemysło- nie, obejmujące swoim zasięgiem działania rów- wego, należącego do Związku Towarzystw Prze- nież Wijewo. Przyczyniło się ono w dużym stop- mysłowych w Rzeszy Niemieckiej. Wiadomo, że niu do unowocześnienia i podniesienia poziomu istniało w 1884 r., posiadało własną biblioteczkę, gospodarstw rolnych28. Warto pamiętać, że kół- a ostatnia wzmianka o jego działalności pochodzi z 1896 r.24 25 S. Malepszak, Gmina Włoszakowice. 800 lat dziejów, Włoszako- Znacznie więcej można powiedzieć o polskich wice 2010, s. 146. 26 http://www.bukowiec-gorny.pl/o-bukowicu/organizacje/ organizacjach utworzonych na terenie obecnej 50-kolko-rolnicze.html (dostęp: 26.05.2018). gminy Włoszakowice. Stanisław Malepszak pi- 27 S. Malepszak, Gmina Włoszakowice. 800 lat dziejów, dz. cyt., sząc w książce Gmina Włoszakowice. 800 lat dziejów s. 146. Autor w swojej wcześniejszej publikacji Bukówiec Górny o polskich organizacjach w czasie zaborów zana tle Krainy Przemęckiej wydanej w Lesznie w 1995 r. podał informację, że Kółko Rolnicze w Bukówcu założono 24 kwiet- znaczył, że w XIX w. na terenie dzisiejszej gminy nia 1904 r. Wydzieliło się ono z Kółka Rolniczego w Przemę- cie, a jego pierwszym prezesem był aż do 1929 r. Franciszek Ksawery Speichert. 28 J. Stępczak, Lata 1918–1920 w północno-zachodnim rejonie powia- 24 B. Tietz , „Ludność polska w powiecie wschowskim w począt- tu wschowskiego, „Rocznik Lubuski”, Zielona Góra 1959, t. 1, kach XX wieku”, maszynopis, s. 5. s. 156. 28 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

5. Działacze Kółka Rolniczego w Bukówcu Górnym, sprzed 1919 r. (Fot. udostępniona przez redakcję „Nasze Jutro” we Włoszakowicach)

6. Obchody 25-lecia Kółka Rolniczego w Bukówcu Górnym, 1929 r. (Za: S. Malepszak, Bukówiec Górny. 800 lat dziejów, Bukówiec Górny 2007, s. 230) ka rolnicze odegrały ważną rolę w podnoszeniu funkcję w krzewieniu oświaty rolniczej w Wielko- oświaty rolniczej, a tym samym jakości gospodaro- polsce odgrywała prasa, np. „Poradnik Gospodar- wania ziemią. Skupiały polskich włościan, którzy ski” założony w 1889 r. w Poznaniu29. poprzez usprawnienia w swoich gospodarstwach Istotną rolę w obronie polskiego stanu po- rolnych podnosili ich rentowność i skutecznie mo- siadania w zaborze pruskim pełniły także za- gli się bronić przed wykupem ziemi przez Niem- kładane w XIX w. instytucje kredytowe. Miały ców. W Wielkopolsce pierwsze kółko rolnicze one ułatwiać rozwój, a tym samym utrzymanie założono 22 kwietnia 1866 r. w Dolsku. Dużej po- w polskich rękach przedsiębiorstw, majątków mocy kółkom rolniczym udzielało Towarzystwo ziemskich i gospodarstw rolnych. Miało to Gospodarcze w Poznaniu, które utworzyło Patro- ogromne znaczenie biorąc pod uwagę działania nat Kółek Rolniczych. Patronem kółek rolniczych 29 H. Zbierski, O rodowodzie i rozwoju kółek rolniczych słów kilka, w Wielkopolsce był Maksymilian Jackowski, niesa- https://cksmigiel.pl/index.php?option=com_content&view mowicie aktywny i oddany tej działalności. Ważną =article&id (dostęp: 1.12.2017). ROZDZIAŁ II. DZIAŁALNOŚĆ POLSKICH LEGALNYCH… 29

walka o utrzymanie i powiększenie polskiego stanu posiadania. Powstały polskie spółki han- dlowe i kredytowe, kółka rolnicze oraz stowarzyszenia, które stworzyły podstawy obrony bytu polskiego chłopa, rzemieślnika i kupca. Wśród nich ważną rolę odegrały spółdzielnie oszczęd- nościowo-pożyczkowe. W ich rozwoju zarysowa- ły się wyraźnie dwa nurty: kasy Stefczyka wzorowane na kasach Reiﬀ eisena oraz banki ludowe wzorowane na bankach niemieckich typu Schult- zego z Delitz ch – obsługiwały rolnictwo, drobny przemysł, rzemiosło i handel. Pierwszą polską spółdzielnią kredytową w zaborze pruskim było Towarzystwo Pożyczkowe Przemysłowców Mia- sta Poznania, założone w 1861 r. Mimo trudnych warunków wynikających głównie z polityki germanizacyjnej i walki z polskością, banki ludowe rozwijały się dość dynamicznie. W 1871 r. utworzono w Poznaniu Związek Spółek Zarobkowych i Gospodarczych na Wielkie Księstwo Poznań- skie i Prusy Zachodnie (Związek Spółek Zarob- kowych Polskich). W 1872 r. na patrona Związku wybrano księdza Augustyna Szamarzewskiego. Po jego śmierci w 1891 r. patronat nad Związkiem Spółek Zarobkowych objął ks. Piotr Wawrzyniak, który pełnił tę funkcję do 1910 r. Był on człowie- 7. Podpisy pierwszych członków – wspólników kiem energicznym i w pełni oddanym idei two- Banku Ludowego w Bukówcu Górnym rzenia spółdzielni pożyczkowych jako polskiej (Za: Bank Spółdzielczy we Włoszakowicach 1904 –2004, samoobrony przed germanizacją. W okresie jego Bydgoszcz 2005, s. 18) patronatu spółdzielczość w zaborze pruskim sta- ła się mocną ostoją polskości. władz zaborczych. 26 kwietnia 1886 r. założono Pierwszy bank ludowy w powiecie wschow- w Poznaniu Komisję Kolonizacyjną, która dyspo- skim został założony w Bukówcu Górnym. Zebra- nowała ogromnymi funduszami. Podstawowym nie założycielskie odbyło się 20 listopada 1904 r. celem Komisji było wykupywanie ziemi od pol- Postanowiono na nim powołać spółdzielnię pod skich ziemian i chłopów w celu osadzania na niej nazwą Bank Ludowy – Spółka z nieograniczoną Niemców. Działania te miały przyspieszyć ger- odpowiedzialnością w Bukówcu. Na członków manizację Wielkopolski. Nie mniejsze zagrożenie zarządu wybrano: Marcina Polocha (gospodarza stanowiła Hakata. To potoczna nazwa założonej i restauratora, który został pierwszym prezesem 3 listopada 1894 r. niemieckiej organizacji nacjona- banku), Bolesława Grzesieckiego (kupca) i Fran- listycznej – Niemiecki Związek Kresów Wschod- ciszka Kaczmarka (gospodarza)30. Według ustaleń nich. Wzięła się ona od pierwszych liter nazwisk Antoniego Kaczmarka (nauczyciela, regionalisty, jej założycieli: Ferdynanda von Hansemanna, Her- autora wielu artykułów o historii gminy Włosza- manna Kennemanna i Henryka von Tiedemanna. kowice) prawdopodobnym inspiratorem utwo- Polacy musieli znaleźć skuteczne sposoby na rzenia banku w Bukówcu Górnym był ks. Wiktor powstrzymanie niemieckiego zagrożenia wyku- Mojżykiewicz, proboszcz z Przemętu i pierwszy pu polskiej ziemi i przedsiębiorstw. W połowie

XIX w. na terenie zaboru pruskiego rozwinął się 30 Bank Spółdzielczy we Włoszakowicach 1904–2004, Bydgoszcz ruch społeczno-gospodarczy, którego celem była 2005, s. 21. 30 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

8. Fragment pierwszego statutu Banku Ludowego w Bukówcu Górnym. (Za: Bank Spółdzielczy we Włoszakowicach, dz. cyt., s. 20)

9. Dom Franciszka Kaczmarka w Bukówcu Górnym – pierwsza siedziba Banku Ludowego, stan z 2009 r. (Za: S. Malepszak, Gmina Włoszakowice. 800 lat dziejów, Włoszakowice 2010, s. 321) prezes tamtejszego Banku Ludowego31. 20 grudnia ftpﬂ icht (Bank Ludowy – Spółka z nieograniczoną 1904 r. odbyło się zebranie, na którym podpisano odpowiedzialnością)33. Siedzibę banku urządzo- statut i wybrano członków Rady Nadzorczej w na- no w lokalu wynajętym w domu Franciszka Kacz- stępującym składzie: ks. Roman Jaensch (pre- marka. Systematycznie wzrastała liczba jego człon- zes), Franciszek Ksawery Speichert (wicepre- ków: 98 w 1905 r., 379 w 1910 r., a w 1914 r. aż 50434. zes), Piotr Lórych, Jan Świętek, Bernard Grzesiecki, W styczniu 1905 r. utworzono także Bank Lu- Fabian Bura, Leon Przezbórski, Franciszek Białas dowy w Brennie. Jak słusznie pisał Józef Stęp- i Walenty Sieracki32. Zawiązana spółka została czak, przyczynił się on do uniezależnienia lud- w dniu 29 grudnia 1904 r. zarejestrowana w są- ności polskiej od kapitałów niemieckich35. dzie we Wschowie pod nazwą: Bank Ludowy – 33 Eingetragene Genossenschaft mit unbeschränkter Ha- Tamże. 34 Tamże, s. 22. 31 Tamże. 35 J. Stępczak, Lata 1918–1920 w północno-zachodnim rejonie powia- 32 Tamże. tu wschowskiego, dz. cyt., s. 156. ROZDZIAŁ II. DZIAŁALNOŚĆ POLSKICH LEGALNYCH… 31

Powstały także towarzystwa o charakterze W 1905 r. powstały jeszcze dwa inne towarzy- kulturalnym, które za główny cel stawiały sobie stwa o podobnym charakterze – „Zgoda” w Śmiesz- pielęgnowanie języka polskiego i zachowanie na- kowie oraz „Jedność” we Włoszakowicach39. rodowej tożsamości. Na terenie powiatu wschow- Proboszcz paraﬁ i w Bukówcu Górnym ks. skiego zaznaczyła się działalność Towarzystwa Paweł Kitz mann założył w 1908 r. oddział Ka- Czytelni Ludowych, które założono w 1880 r. na tolickiego Towarzystwa Robotników Polskich. terenie zaboru pruskiego. Zajmowało się głównie Jego długoletnim prezesem był Jan Apolinarski. zakładaniem bibliotek i czytelni oraz organizowa- Liczba członków wahała się od 40 do 60 osób. Ze- niem odczytów. Jego zasłużonym działaczem był brania odbywały się regularnie raz w miesiącu ks. Antoni Ludwiczak. Jak podkreślał Stanisław – w każdą trzecią niedzielę miesiąca. Organizo- Malepszak, dzięki wysiłkowi ludzi działających wano je w sali Marcina Polocha. Podczas spotkań w Towarzystwie Czytelni Ludowych, Polacy mie- wygłaszano referaty o tematyce religijno-spo- li chociażby skromny dostęp do literatury w ję- łecznej i patriotycznej. Urządzano także zabawy zyku ojczystym36. Pozytywną rolę Towarzystwa i wieczorki, a raz lub dwa razy w roku przygoto- podkreślił także Józef Stępczak wspominając jego wywano przedstawienia teatralne40. działalność na obszarze północno-zachodnim Ponadto w Bukówcu Górnym działało Koło powiatu wschowskiego (obecna gmina Wijewo): Śpiewu Świętej Cecylii. Zebranie organizacyj- „Do szerzenia oświaty i umacniania polskości ne odbyło się w domu Piotra Grycza w dniu wśród mieszkańców tych wiosek przyczyniło się 31 grudnia 1908 r. On też był prezesem koła do także czytanie książek z uruchomionej na miej- 1926 r. Pierwszym dyrygentem został Franciszek scu biblioteki Towarzystwa Czytelni Ludowych Fengler (do 1914 r.), a po nim Władysław Durski i dość liczne prenumerowanie pism polskich. Nie (do 1921 r.). Koło poprzez propagowanie polskiej był również rzadkością, specjalnie zakupiony dla pieśni odegrało istotną rolę w utrzymaniu ducha dzieci w wieku szkolnym elementarz polski”37. narodowego wśród mieszkańców41. W Brennie działało także, założone 22 lute- Już w okresie I wojny światowej (a dokład- go 1905 r., Towarzystwo Świętego Józefa (wła- niej w 1917 r.) w Brennie powstało koło wielce dze niemieckie nie chciały się zgodzić na nazwę zasłużonego na polu działalności patriotycznej, „Oświata”). Towarzystwo odegrało ważną rolę Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, którego w pogłębianiu postaw patriotycznych wśród miej- komendantem był Stefan Furmanek. Jego człon- scowych Polaków. Wystarczy chociażby przyto- kowie poznawali historię Polski, uczyli się pa- czyć niektóre tytuły organizowanych odczytów triotycznych piosenek, a także władania bronią42. w latach 1905–1906: „O szanowaniu języka pol- Działalność polskich organizacji, zarówno na skiego”, „O polskiej ziemi i sprzedawczykach”, polu kultury, jak i gospodarki przyczyniła się „O Janie III Sobieskim”, „O królach Polski”, w znacznym stopniu do zachowania narodowej „O trzecim rozbiorze Polski”, „O uczeniu rze- tożsamości w trudnym okresie zaborów i inten- miosła synów włościańskich i braku rzemieślni- sywnych prób germanizacji. ków polskich”, „O potrzebie popierania swoich”. Warto także wspomnieć o organizowaniu przez Towarzystwo św. Józefa amatorskich przedsta- wień teatralnych, na które do Brenna i Wijewa przyjeżdżali Polacy nie tylko z sąsiednich miej- scowości, ale także między innymi ze Wschowy38.

39 B. Tietz , „Ludność polska w powiecie wschowskim […]”, maszynopis, dz. cyt., s. 4. 36 S. Malepszak, Gmina Włoszakowice. 800 lat dziejów, dz. cyt., 40 S. Malepszak, Bukówiec Górny na tle dziejów Krainy Przemęckiej, s. 146. dz. cyt., s. 304. 37 J. Stępczak, Lata 1918–1920 w północno-zachodnim rejonie powia- 41 Tamże. tu wschowskiego, dz. cyt., s. 156. 42 A. Kaczmarek, Wijewo wróciło do Polski, „Przyjaciel Ludu”, 38 Tamże, s. 157. Leszno 1988, z. IV (XV), s. 24. 32 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

10. Sztandar Towarzystwa Ludowego „Zgoda” pod 11. Poczet sztandarowy Katolickiego Towarzystwa wezwaniem św. Józefa w Śmieszkowie Robotników z Bukówca Górnego; stoją od lewej: Ignacy (Za: Ziemia Lubuska, praca zbiorowa pod red. Głuszak, Leon Przezbórski i Walenty Samol, 1908 r. M. Szczanieckiego i S. Zajchowskiej, Poznań 1950, s. 204) (Za: S. Malepszak, Bukówiec Górny. 800 lat dziejów, dz. cyt., s. 234)

12. Katolickie Towarzystwo Robotników Polskich w Bukówcu Górnym, okres międzywojenny. (Fot. udostępniona przez redakcję „Nasze Jutro” we Włoszakowicach) ROZDZIAŁ II. DZIAŁALNOŚĆ POLSKICH LEGALNYCH… 33

13. Koło Śpiewu św. Cecylii w Bukówcu Górnym, 1912 r. (Za: S. Malepszak, Bukówiec Górny. 800 lat dziejów, dz. cyt., s. 235)

14. Członkowie Koła Śpiewu św. Cecylii z Bukówca Górnego. (Fot. udostępniona przez redakcję „Nasze Jutro” we Włoszakowicach) 34 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO... 35

Rozdział III. Udział polskich uczniów szkół ludowych powiatu wschowskiego w strajkach szkolnych w latach 1906–1907

Jednym z ważniejszych oręży w walce o zacho- Władze pruskie stosunkowo szybko zaczęły wanie narodowej tożsamości Polaków w okresie łamać powyższe deklaracje składane ludności zaborów było posługiwanie się językiem ojczy- polskiej, ale jeszcze przez kilkadziesiąt lat nie stym jako wyrazem odrębności i kultywowania rozpoczęto zdecydowanej wojny z językiem pol- wspólnoty narodowej. Po klęsce Napoleona i li- skim w szkołach. kwidacji Księstwa Warszawskiego, w wyniku po- W rozporządzeniu ministra Karla von Alten- rozumień kongresu wiedeńskiego z 1815 r., Wiel- steina z 7 sierpnia 1818 r. wyraźnie jeszcze pod- kopolska wróciła w granice Prus. 15 maja 1815 r. kreślano zachowanie języka polskiego: król Fryderyk Wilhelm III wydał patent w sprawie utworzenia Wielkiego Księstwa Poznańskie- Zabierać komuś jego język ojczysty, a temu go oraz odezwę do mieszkańców. Zagwarantował samemu cały jego sposób myślenia, a natomiast Polakom między innymi poszanowanie prawa do narzucać mu sztucznie inny, obcy język, byłoby używania własnego języka zarówno w szkołach, już u jednostki zupełnie fałszywą drogą oświe- jak i w urzędach oraz swobodę wyznawania wia- cenia, tem więcej zaś u całego narodu, cho- ry katolickiej. Odezwa do mieszkańców Wielkiego ciażby nawet naród ten nie posiadał języka tak Księstwa Poznańskiego głosiła m.in.: bogatego, odrębnego, wyodrębnionego i gra- matycznie wydoskonalonego, jakim jest język Będziecie wcieleni do Mojej Monarchii, bez polski. Kto chce rzeczywiście skutecznie popie- ubliżania waszej narodowości. [...] otrzymacie, rać wykształcenie narodu polskiego, musi pa- równie jak inne prowincje Mojego Państwa rząd miętać, że najpewniej osiągnie ten cel zawsze za prowincjonalny. Wasza religia zostanie zachowa- pomocą języka polskiego. Dla interesów rządu ną i przedsięwzięte zostaną środki do utrzymania wystarcza w zupełności, by język niemiecki był duchownych w miarę ich dostojeństw. [...] Wasz przedmiotem nauki w każdej szkole polskiej język ma być używanym obok niemieckiego we i by uważano, aby dzieci występujące ze szkoły wszystkich publicznych sprawach a każdemu nabyły biegłości w używaniu tego języka44. z Was w miarę zdolności jego otwarty zostanie przystęp do publicznych urzędów Wielkiego Z kolei 29 maja 1842 r. ówczesny minister Księstwa, równie jako do wszystkich urzędów oświaty Johann Albrecht Friedrich Eichhorn wy- i dostojeństw Mojego Państwa43. dał specjalną instrukcję normującą sprawy języ- ka wykładowego w szkołach Wielkiego Księstwa 43 Odezwa króla pruskiego Fryderyka Wilhelma do mieszkańców Wielkiego Księstwa Poznańskiego (pisownia uwspółcześniona), 44 Nauka języka polskiego w szkołach pruskich. Według „Historyi po- htt ps://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a8/Ode- lityki narodowościowej rządu pruskiego wobec Polaków” dr. Józe- zwa_krola_pruskiego_Fryderyka_Wilhelma_do_Mieszkan- fa Buczka i innych źródeł opracował Ignacy Żniński, Grudziądz cow_Wielkiego_Ksiestwa_Poznanskiego (dostęp: 22.02.2018). 1914, s. 6. 36 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

Poznańskiego. W szkołach ludowych (podsta- można było używać języka polskiego, i to w stop- wowych), w których przeważały dzieci polskie, niu ograniczonym47. głównym językiem wykładowym miał być język Ograniczanie nauki religii w języku polskim polski, a w szkołach z przewagą dzieci niemiec- w gimnazjach wywołało sprzeciw arcybiskupa kich język niemiecki. Z uwagi na konieczność gnieźnieńsko-poznańskiego Mieczysława Ledó- znajomości języka niemieckiego miał on być chowskiego. 23 lutego 1873 r. wydał on okólnik przedmiotem nauki także w szkołach polskich. dla katolickich nauczycieli religii w gimnazjach, W seminariach nauczycielskich nauka miała w którym nakazał naukę religii w języku polskim odbywać się w języku niemieckim, a jedynie re- w czterech klasach niższych, zaś w dwóch klasach ligia w języku ojczystym uczniów. Nauczyciele wyższych po niemiecku. Na odpowiedź rządu seminariów powinni jednak znać zarówno język pruskiego nie trzeba było długo czekać. 1 marca niemiecki, jak i język polski. Uczniom polskim 1873 r. wydano rozporządzenie o wydaleniu ze należało robić powtórki wykładów w języku pol- służby tych wszystkich nauczycieli gimnazjów, skim, aby sprawdzać, na ile zrozumieli wykłady którzy nie zastosowali się do przepisów nakazu- prowadzone w języku niemieckim. Podręczniki jących naukę religii w języku niemieckim48. Arcy- także miały być pisane w obydwóch językach. biskup Ledóchowski został w 1874 r. uwięziony W gimnazjach i szkołach realnych, w których przez władze pruskie, ostatecznie w 1876 r. wy- uczyli się zarówno Niemcy i Polacy, nauczycie- jechał do Rzymu, zmarł w Watykanie w 1902 r.49 le powinni znać zarówno język niemiecki, jak Nie lepiej zaczęła wyglądać sytuacja w szko- i polski45. łach ludowych. 15 lipca 1886 r. wydano ustawę Bezwzględna walka z polskością i przyspie- o mianowaniu i stosunkach służbowych nauczy- szenie polityki germanizacyjnej w zaborze pru- cieli szkół ludowych w Wielkopolsce i w Prusach skim nastąpiły w okresie rządów w latach 1862– Zachodnich. Odtąd prawo mianowania nauczy- 1890 Ott o von Bismarcka – premiera Prus, a od cieli przysługiwało wyłącznie państwu. Polscy 1871 r. także kanclerza Rzeszy. Wyeliminowano nauczyciele byli często przenoszeni służbowo język polski z administracji, zarówno państwo- na zachód Niemiec, a ich miejsce zajmowali na- wej, jak i samorządowej. uczyciele niemieccy. 7 września 1887 r. minister Stopniowo ograniczano także używanie języ- Gustav Heinrich Gossler wydał z kolei rozpo- ka polskiego w szkołach. Już w 1872 r. zmienio- rządzenie nakazujące zupełne usunięcie języka no zasady nadzoru nad szkolnictwem. W myśl polskiego ze szkół ludowych i przeznaczenie generalnego regulaminu szkolnego z 1769 r. uzyskanych godzin lekcyjnych na naukę języka w Prusach nadzór nad szkołami sprawowało du- niemieckiego50. chowieństwo. Bismarck uważał, że polscy księ- Powszechne były praktyki szykanowania i nę- ża wykorzystywali to dla utrzymania języka kania przez policję polskich towarzystw oświato- polskiego w szkołach. W marcu 1872 r. wydano wych, konfi skaty książek i rewizje w bibliotekach ustawę, która nadzór nad szkołami powierzyła ludowych51. państwu. To wyłącznie władze państwowe mia- 47 Według ustaleń Józefa Stępczaka do wyeliminowania nauki ły prawo mianowania inspektorów szkolnych46. języka polskiego we wschowskiej szkole elementarnej kato- W latach 1872–1874 zupełnie zniemczono lickiej doszło już w 1873 r. Natomiast w szkole realnej, prze- szkoły średnie (gimnazja). Usuwano z nich pol- kształconej później w gimnazjum, język polski w ograniczonym wymiarze był jeszcze w programach szkolnych na lata skich nauczycieli, a w ich miejsce zatrudniano 1877/1878 i 1878/1879. W sprawozdaniu rocznym gimnazjum Niemców. Wyeliminowano także prawie zupeł- za 1892 r. nie było już żadnej wzmianki o języku polskim. nie z gimnazjów język polski. Tylko wyjątkowo (Zob.: J. Stępczak, „Polskie aspekty szkół miasta Wschowy podczas rządów pruskich”, maszynopis, Muzeum Ziemi Wschowskiej, sygn. 1948, s. 7, 10–11). 48 Nauka języka polskiego w szkołach pruskich, dz. cyt., s. 38. 49 A. Galos i Z. Zieliński, Mieczysław Ledóchowski, [w:] Interneto- wy polski słownik biografi czny, htt p://www.ipsb.nina.gov.pl/a/ biografi a/mieczyslaw-ledochowski (dostęp: 25.04.2018). 45 Tamże, s. 10–12. 50 Nauka języka polskiego w szkołach pruskich, dz. cyt., s. 41–42. 46 Tamże, s. 33. 51 Tamże, s. 43. ROZDZIAŁ III. UDZIAŁ POLSKICH UCZNIÓW SZKÓŁ LUDOWYCH… 37

Sytuacja poprawiła się nieco po ustąpie- Pomorzu używania języka polskiego na lekcjach niu Bismarcka z funkcji kanclerza, co nastąpiło religii w szkołach ludowych (podstawowych)57. w 1890 r. 11 kwietnia 1891 r. ówczesny minister Polityka władz dotycząca drastycznego ogra- szkolnictwa Robert von Zedlitz -Trütz schler wy- niczenia używania języka polskiego wywołała dał zezwolenie nauczycielom prowincji poznań- oburzenie ludności polskiej, która zdecydowa- skiej na udzielanie dzieciom polskim prywatnej nie przystąpiła do obrony prawa nauki religii nauki czytania i pisania w języku polskim. Za w szkołach ludowych w języku polskim. Orga- zgodą gmin taka nauka mogła odbywać się w lo- nizowano chociażby wiece protestacyjne i pisano kalnych szkołach. W szkołach nie położonych na petycje. Taki wiec odbył się między innymi w Po- terenach bezwzględnie niemieckich należało poznaniu 15 września 1887 r. Wzięło w nim udział nownie rozważyć kwestię nauki religii w języku ok. 3000 osób z Wielkopolski, Pomorza, Śląska polskim, zwłaszcza gdyby dzieci miały problemy oraz Warmii i Mazur. Kolejny wiec w Poznaniu ze zrozumieniem nauki w języku niemieckim52. zorganizowano 20 lutego 1889 r.58 Protestowa- Natomiast 2 października 1891 r. minister Zedlitz no także w ówczesnym powiecie wschowskim. wydał kolejne rozporządzenie, na podstawie któ- W 1876 r. zorganizowano wiec we Włoszako- rego pozwolono niemieckim dzieciom na życze- wicach, a w 1899 r. protestowali mieszkańcy nie ich rodziców brać udział w prywatnych lek- Brenna59. cjach języka polskiego53. Najbardziej wymownym świadectwem oporu W 1892 r. nowy minister szkolnictwa Robert Polaków przeciwko próbom całkowitego wyeli- Bosse odwiedził w prowincji poznańskiej szko- minowania języka polskiego ze szkół były straj- ły ludowe. Okazało się, że wiele polskich dzie- ki w szkołach ludowych, gdy dzieci za zgodą, ci nie zna na tyle języka niemieckiego, by pobie- a wręcz zachętą swoich rodziców, odmówiły na- rać naukę religii w tym języku. 16 marca 1894 r. uki religii w języku niemieckim. Symbolem straj- minister wydał rozporządzenie wprowadzające ków szkolnych stał się protest dzieci we Wrześni ponownie naukę języka polskiego w szkołach w 1901 r. Znacznie szersza fala strajków szkol- ludowych. Był to przedmiot nadobowiązkowy. nych ogarnęła Wielkopolskę w latach 1906–1907. W nauce mogły brać udział tylko dzieci polskie54. Objęły one także szkoły ludowe na terenie ów- W ciągu kolejnych kilku lat nastąpił jednak po- czesnego powiatu wschowskiego, a dotyczyło to wrót do polityki eliminowania języka polskiego miejscowości zamieszkałych w większości przez ze szkół, także w nauczaniu religii. W lipcu 1900 r. ludność polską (Obwód Komisaryczny Włosza- minister Konrad Studt wydał zarządzenie o znie- kowice – obecne gminy Włoszakowice i Wijewo). sieniu nauki religii w języku polskim w szkołach W Boguszynie strajk trwał cały rok – rozpo- ludowych i wprowadzeniu w jego miejsce języ- czął się w październiku 1906 r., a jeszcze 10 paź- ka niemieckiego55. Lekcje nauki religii w języku dziernika 1907 r. władze ukarały za absencję polskim pozostawiono tylko w dwóch najmłod- dzieci w szkole następujące osoby: Leona Frąc- szych klasach56. Decyzją prezesa rejencji poznań- kowiaka, Józefa Sierackiego, Wawrzyna Tomko- skiej z 5 lutego 1905 r. usunięto język polski z 203 wiaka i Franciszka Skrzypaczka60. szkół. W roku 1906 pruskie władze szkolne wy- Bohaterką polskiego oporu uczniów w Bu- dały zarządzenie zakazujące w Poznańskiem i na kówcu Górny była Genowefa Bura (urodziła się 3 stycznia 1893 r. w rodzinie Fabiana i Marianny

57 E. Olender, Strajki szkolne w południowo-zachodniej Wielkopol- sce, [w:] Walka o polskość w południowo-zachodniej Wielkopolsce 52 Tamże, s. 47–48. w I połowie XX w. Wzory postaw patriotycznych. Wypisy tekstów 53 Tamże, s. 48. źródłowych, Leszno 2006, s. 6. 54 Tamże, s. 48–49. 58 S. Malepszak, Gmina Włoszakowice. 800 lat dziejów, dz. cyt., 55 S. Malepszak, Gmina Włoszakowice. 800 lat dziejów, dz. cyt., s. 255. s. 256. 59 A. Karczmarek, Z historii szkolnych strajków, dz. cyt., s. 16. 56 A. Karczmarek, Z historii szkolnych strajków, „Przyjaciel 60 S. Malepszak, Gmina Włoszakowice. 800 lat dziejów, dz. cyt., Ludu”, Leszno 1987, z. IX (III) [błąd drukarski, powinno być: s. 256. Także: E. Olender, Strajki szkolne, dz. cyt., s. 9; A. Kacz- z. III (IX)], s. 16. marek, Z historii szkolnych strajków, dz. cyt., s. 17. 38 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

15. Boguszyn – dawny budynek szkoły, 2009 r. (Za: S. Malepszak, Gmina Włoszakowice. 800 lat dziejów, dz. cyt., s. 255)

16. Budynek szkoły w Bukówcu Górnym, gdzie w latach 1906–1907 trwał strajk polskich dzieci. (Fot. A. Bodylska, 14 maja 2018 r.) z domu Małeckiej), która strajkowała najdłużej jej starszego (urodzonego 28 maja 1885 r.) brata ze wszystkich dzieci. W kwietniu 1907 r. z po- Władysława, którego wyrzucono ze wschow- wodu uczestnictwa w strajku troje uczniów nie skiego gimnazjum61. W 1977 r. Genowefa Bura otrzymało świadectw szkolnych. Oprócz wspo- tak wspominała strajk szkolny: mnianej już Genowefy Burej byli to Ignacy Mocek (urodził się 1 lutego 1893 r., syn Józefa i Francisz- Był październik 1906 roku. Do klasy wszedł ki z domu Małeckiej) i Karolina Mierzyńska (uro- nauczyciel Lange i w języku polskim powie- dziła się 23 października 1892 r., córka Franciszka dział dzieciom, że od dnia dzisiejszego będą i Konstancji z domu Przezborskiej). Ignacy i Ka- na lekcjach religii mówić tylko po niemiecku. rolina otrzymali świadectwa ukończenia szkoły To samo obowiązuje na przerwach i niech nikt z datą 12 czerwca 1907 r. Genowefa dostała je nie waży się być nieposłusznym, bo spotkają go dopiero 14 września 1907 r., z adnotacją o złym i jego rodzinę surowe kary. Uczniowie zaczęli zachowaniu. Ponadto obniżono jej oceny o je- 61 S. Malepszak, Gmina Włoszakowice. 800 lat dziejów, dz. cyt., den stopień ze wszystkich przedmiotów. Dotkli- s. 256 –257. Także: E. Olender, Strajki szkolne, dz. cyt., s. 9; wa kara za udział Genowefy w strajku spotkała A. Kaczmarek, Z historii szkolnych strajków, dz. cyt., s. 19. ROZDZIAŁ III. UDZIAŁ POLSKICH UCZNIÓW SZKÓŁ LUDOWYCH… 39

nagany za mówienie po polsku. W następnych dniach było coraz gorzej. Nauczyciele chodzili z trzcinami i kto mówił po polsku, został ude- rzony trzciną. Na lekcjach religii niektórzy odpo- wiadali po niemiecku. Większość jednak milcza- ła i otrzymywała najgorsze stopnie oraz uwagi i była zastraszana. Pójście do szkoły stawało się okropnością62.

Będąc już w podeszłym wieku, Genowe- fa Bura powiedziała w rozmowie z Antonim Kaczmarkiem:

Obniżyli mi dranie wszystkie stopnie. No przecież tę matematykę tak umiałam, a jeszcze tylko „gut”. Mogli chociaż napisać, że broniłam języka polskiego, a oni tylko napisali, że byłam niegrzeczna. Ja nie ustąpiłam, a oni chcieli uzy- skać dodatek pieniężny przyznawany przez pań- stwo pruskie nauczycielom, w których szkole nie było strajkujących dzieci. Niech to wszystko bę- 17. Dzieci z Bukówca Górnego, ok. 1905 r. dzie na chwałę Boga i Ojczyzny63. (Za: S. Malepszak, Gmina Włoszakowice. 800 lat dziejów, dz. cyt., s. 256) O strajku polskich uczniów wspomniano tak- że w kronice szkoły w Bukówcu Górnym, w któ- zapytywać się o powody. Pan Lange powiedział, rej pod datą 1906 odnotowano: że możemy nie przejść do następnej klasy, a naj- starsi pozostaną w szkole i jej nie ukończą. Wszyscy Po feriach jesiennych w Prowincji Poznańskiej, po raz ostatni zaśpiewali pieśń maryjną i ze łzami w Prusach Zachodnich oraz na Górnym Śląsku w oczach poszli do domów. Zarządzenie lan- wśród dzieci polskich wybuchł strajk, polegają- drata rozpoczęte słowami „In Namen Des König” cy na tym, że wzbraniały się one przed pozdro- przeczytał w klasie Schulinspektor Grübel. Dłu- wieniem w języku niemieckim, modleniem się go mówiliśmy o tym w domu. Na drugi dzień w języku niemieckim i śpiewaniem niemieckich podczas przerwy na boisku z uwagą obserwo- pieśni kościelnych oraz odmawiały odpowiedzi wało nas dwóch nauczycieli. Kilkoro otrzymało po niemiecku na tych lekcjach religii, które udzie- lane były w języku niemieckim. Do zwalczania tego strajku w miejscowościach, w których przy- brał on już większe rozmiary, ciało pedagogiczne powiększone było o nowe siły oraz organizowano dodatkowe godziny karne64.

62 Strajk szkolny w Bukówcu Górnym w 1906 r., htt p://www. bukowiec-gorny.pl/historia/98-strajk-szkolny.html, (dostęp: 1.11.2017). 63 E. Olender, Strajki szkolne, dz. cyt., s. 9. 18. Genowefa Bura, 64 Kronika szkoły w Bukówcu Górnym, przechowywana w Ze- ok. 1964 r. spole Szkół w Bukówcu Górnym, wpis w języku niemiec- APL, Urząd Miasta kim, tłumaczenie J. Zielonki, [w:] E. Olender, Strajki szkolne, Leszno, sygn. 10983 dz. cyt., s. 11–12. 40 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

19. Dłużyna – budynek szkoły. (Fot. Piotr Frąszczak, 2014 r., www. fotopolska.eu)

W kronice odnotowano także fakt kontynu- owania strajku w 1907 r.:

W dniu 1 kwietnia odbyło się pożegnanie dzieci 14-letnich i przyjęcie nowicjuszy. Również z tutejszych 14 dzieci, chodzących przeważnie do klasy wyższej, brało udział w tak zwanym 20. Anna Szymkowiak strajku szkolnym, wzbraniając się przed niemiec- (z domu Masłowska) z Dłużyny, ok. 1964 r. kimi pozdrowieniami i modlitwami w języku nie- APL, Urząd Miasta mieckim. Połowa z nich odstąpiła od strajku po Leszno, sygn. 8437 feriach zimowych. Troje najniegrzeczniejszych: Ignac Mocek, Karolina Mierzyńska i Genowefa Bura, którzy także po 1 lutego nadal trwali przy Przykładem represji stosowanych wobec ro- swoim uporze, nie mogła z tego powodu ukoń- dziców strajkujących dzieci jest historia Mieczy- czyć szkoły w dniu 1 kwietnia. Szkołę ukończyło sławy Kwaśnik, uczennicy szkoły w Bukówcu tylko 23 dzieci. Nowo przyjętych było 49. […] Górnym. Jej ojca zwolniono ze stanowiska rządcy Po Wielkanocy ostatni strajkujący oświadczyli, miejscowego majątku, więc przeniósł się z rodzi- że od teraz na zawsze – włącznie z lekcjami re- ną do Wolsztyna66. ligii – zgadzają się na modlitwy i pozdrowienia W szkole w Dłużynie strajk trwał kilka mie- w języku niemieckim. 12 czerwca Ignacy Mo- sięcy. Dzieci były tam dotkliwie bite przez na- cek i Karolina Mierzyńska, którzy od 1 kwietnia uczyciela Fligera, któremu władze na okres straj- prowadzili się dobrze i do szkoły uczęszczali re- ku wstrzymały wypłacanie pensji. Mieszkanka gularnie, przez powiatowego inspektora szkol- Dłużyny Anna Szymkowiak z domu Masłowska nego pana nauczyciela Grubela zostali ze szkoły (urodziła się w Dłużynie w 1898 r., córka Ludwi- zwolnieni. Natomiast Genowefa Bura, której oj- ka i Antoniny z domu Rybaczyk) tak w 1977 r. ciec w uporze trwa i dziecka do szkoły nie wysy- wspominała okres strajku w szkole: ła, będzie nadal w szkole zatrzymana, w nowym roku szkolnym65. 66 A. Kaczmarek, Z historii szkolnych strajków, dz. cyt., s. 19; także: 65 Tamże, s. 12. S. Malepszak, Gmina Włoszakowice. 800 lat dziejów, dz. cyt., s. 257. ROZDZIAŁ III. UDZIAŁ POLSKICH UCZNIÓW SZKÓŁ LUDOWYCH… 41

21. Grotniki – dawny budynek szkoły, 2009 r. (Za: S. Malepszak, Gmina Włoszakowice. 800 lat dziejów, dz. cyt., s. 257)

22. Budynki dawnych szkół (katolickiej i ewangelickiej) we Włoszakowicach. (Fot. A. Bodylska, 14 maja 2018) Fliger chodził po ławkach i bił, gdzie popadło. Fliger był kierownikiem szkoły w Dłużynie Dzieci zdejmowały spinki z włosów, które rozla- od 1905 r. Język polski był tam zawzięcie tępio- tywały się po klasach i często raniły uczniów. Pa- ny. Uczniowie przyłapani podczas przerw na miętam jak dziś, że w czasie strajku przyprowa- rozmowach po polsku, musieli po sto razy na- dzał on do naszej klasy po lekcjach, chłopaków ze pisać: In der Schule wird nur deutsche gesprochen68. starszych klas i ustawiał ich pod ścianą z rękami Strajk rozpoczęły także dzieci w Grotnikach. do góry. Gdyśmy szli do domu, to oni jeszcze tak Wzięło w nim udział prawie 100% uczniów miej- stali do godzin wieczornych. Pewnego razu Fliger scowej szkoły. Nauczycielem był tam znienawi- wyzywając stojącego pod ścianą Szczepana Sie- dzony przez ludność polską hakatysta Paul Ma- rackiego oniemiał ze zdziwienia. Myśmy wzięli go ziak. Bił on uczniów po twarzach za mówienie w obronę oświadczając, że nie jest durniem i wie- po polsku69. le umie, np. gra na skrzypcach. Wtedy nauczyciel Fala strajków nie ominęła także samych Wło- dał mu instrument, a Szczepan po chwilowym na- szakowic. Były tam trzy szkoły: niemiecka – lute- myśle zagrał „Jeszcze Polska nie zginęła”67. rańska, niemiecka – katolicka i polska – katolicka.

67 S. Malepszak, Gmina Włoszakowice. 800 lat dziejów dz. cyt., 68 S. Malepszak, Gmina Włoszakowice. 800 lat dziejów dz. cyt., s. 257; także: E. Olender, Strajki szkolne, dz. cyt., s. 10; A. Kacz- s. 257. marek, Z historii strajków szkolnych, dz. cyt., s. 19. 69 Tamże. 42 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

23. Budynek dawnej szkoły elementarnej w Wijewie, 1911 r. (Ze zbiorów Grzegorza Klamki)

24. Pocztówka z Brenna (u dołu budynek szkoły), sprzed 1919 r. (Ze zbiorów G. Klamki)

Masowy strajk rozpoczął się w polskiej szkole, – jako wyraz solidarności ze strajkującymi dzieć- a uczestniczyły w nim przeważnie dzieci robotni- mi polskiej szkoły przystąpiły do strajku bierne- ków rolnych zatrudnionych w miejscowym ma- go. Ojciec dziewczynek był kolejarzem, wielkim jątku. Strajk trwał do sierpnia 1907 r., a przerwa- patriotą, późniejszym powstańcem wielkopol- no go po podjęciu przez rządcę majątku Sarrazina skim. Niemiecki kronikarz ubolewał, że wcześ- decyzji o zwolnieniu z pracy rodziców strajkują- niej zgodzono się na ich przeniesienie do nie- cych uczniów. Do wprost sensacyjnego strajku mieckiej szkoły70. doszło w niemieckiej szkole katolickiej. Dwie sio- Na terenie ówczesnego powiatu wschowskie- stry – Cecylia i Józefa Krysztofi ak (chodzi o cór- go w strajku szkolnym uczestniczyły także Bren- ki Wawrzyńca Krysztofi aka i Urszuli z domu no i Wijewo, w których także znacząco przewa- Sobierajskiej, w publikacjach nazwisko pisano żała ludność polska. Strajk w Wijewie został dość także „Krzysztofi ak” lub „Krystofi ak”, w akcie małżeństwa nazwisko zapisano „Krysztofi ak”) 70 A. Kaczmarek, Z historii strajków szkolnych, dz. cyt., s. 17. ROZDZIAŁ III. UDZIAŁ POLSKICH UCZNIÓW SZKÓŁ LUDOWYCH… 43 szybko stłumiony71. Akcję strajkową wspomagali odbywające się w szkołach niemieckich zajęcia tutaj Piotr Mirecki i Mikołaj Stępczak72. przygotowujące do spowiedzi i komunii, gdyż Pruskie władze oświatowe stosowały najroz- zajęcia te nie są objęte planem nauczania. Rów- maitsze formy represji i nacisków wobec strajku- nież w niektórych miejscowościach prowincji jących uczniów i ich rodziców w celu złamania Poznań strajk szkolny słabnie – po tym, jak ro- oporu. Uczniowie byli bici, pozostawiani na do- dzice otrzymali wiadomość, że ich dzieci w ra- datkowe godziny po lekcjach, a najbardziej opor- zie dalszej uporczywości w strajkowaniu będą nych z najstarszych klas pozostawiano na kolejny musiały uczęszczać do szkoły również po świę- rok szkolny. Rodzicom wytaczano procesy sądo- tach wielkanocnych. Jedna z gazet polskich in- we, nakładano na nich dotkliwe kary fi nansowe, formuje o „poufnym” okólniku ministra oświa- a bywały także przypadki zwalniania z pracy. ty D. Studt’a, który zarządza, aby meldowano O stosowanych różnych form nacisków w celu o przypadkach, gdy wśród strajkujących znajdą złamania strajków szkolnych wspomniano m.in. się dzieci urzędników państwowych i gmin- w ogłoszeniu zawartym w numerze 92 „Lissaer nych, ławników, kierowników szkół oraz robot- Kreisblatt ” z 21 listopada 1906 r.: ników pracujących w zakładach państwowych i gminnych73. Najnowsza kara dyscyplinarna pruskiej administracji szkolnej jest taka, że krnąbrne dzieci Nie ulega wątpliwości, że strajki szkolne były przekazane zostać mają do zakładów wycho- istotnym elementem działań ludności polskiej wawczych prowadzonych przez opiekę społecz- (zarówno uczniów, jak i ich rodziców) na rzecz ną. Wydaje się, że kara taka rokuje powodzenie zachowania narodowej tożsamości. Walka o na- i grozi się nią oprócz Śląska także w Poznaniu. ukę religii w języku ojczystym była nie tylko Ponadto w prowincji poznańskiej toczy się 160 sprawą wiary (chociaż, zwłaszcza młodsi ucznio- procesów karnych oraz prowadzone są postępo- wie, mogli mieć problemy ze zrozumieniem lek- wania przeciwko polskim duchownym. W nie- cji prowadzonych po niemiecku), ale także wy- których wioskach w Prusach Zachodnich strajk razem patriotyzmu i przywiązania do języka słabnie. W Berlinie polscy rodzice wzywani są polskiego. teraz do tego, aby nie posyłali swych dzieci na

71 J. Stępczak, Lata 1918–1920 w północno-zachodnim rejonie powiatu wschowskiego, dz. cyt., s. 157. 72 J. Stępczak, Referat na temat powstania wielkopolskiego na terenie obecnej gminy Wijewo, wygłoszony w 1949 r., maszynopis, Archiwum Państwowe w Lesznie [dalej: APL], Zwią- zek Powstańców Wielkopolskich 1918–1919 Roku. Koło Bren- no, sygn. 2. 73 E. Olender, Strajki szkolne, dz. cyt., s. 13. 44 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO... 45

Rozdział IV. Działalność Towarzystwa Tomasza Zana oraz skautingu we wschowskim gimnazjum

W publikacjach dotyczących tajnych polskich i Piśmiennictwa Polskiego76. B. Halczak pisał, że organizacji w gimnazjach można spotkać infor- Towarzystwo Historii i Literatury Polskiej zosta- mację, że jedna z pierwszych na terenie zaboru ło założone przez uczniów Gimnazjum św. Marii pruskiego została utworzona w 1817 r. w Po- Magdaleny w Poznaniu i poznańskiej szkoły re- znaniu z inicjatywy Henryka Dąbrowskiego, alnej w 1855 r., a podobne towarzystwa istniały a wśród założycieli wymieniano m.in. Karola w Trzemesznie i Ostrowie77. Marcinkowskiego. Nie jest to jednak potwierdzo- 19 lutego 1861 r. delegaci towarzystw przy gim- ne, a jak wręcz stwierdził Bohdan Halczak, jest nazjach w Poznaniu, Lesznie, Ostrowie i Trzemesz- to „legenda”. W tymże roku (tz n. w 1817) grono nie założyli wielkopolski związek pod nazwą Towa- polskich studentów zawiązało w Berlinie orga- rzystwo Narodowe. Oddziały w poszczególnych nizację Związek Przyjaciół74. Dwa lata później gimnazjach przyjęły różne nazwy: w Poznaniu (w 1819 r.), z inicjatywy ówczesnego studenta „Kościuszko”, w Lesznie „Krakus”, w Trzemesznie medycyny w Berlinie Karola Marcinkowskiego, „Zan”, a w Ostrowie „Zawisza”. W listopadzie założono organizację „Polonia”. W 1822 r. została 1862 r. władze policyjne wykryły Towarzystwo ona wykryta przez berlińską policję, a na organi- Narodowe i ustaliły nazwiska jego 221 członków. zatorów i członków posypały się kary75. 100 osób skazano w procesach sądowych na kary Prawdopodobnie trochę później organizowa- więzienia od jednego dnia aż do półtora roku78. no tajne koła samokształceniowe w gimnazjach Na jakiś czas zahamowało to działalność kół w Wielkopolsce. Były one ze sobą luźno powią- samokształceniowych w gimnazjach. Po kilku la- zane. Stawiały sobie za cel przede wszystkim tach zaczęły się one na nowo odradzać, m.in. ok. zdobycie przez skupioną w nich młodzież wie- 1867 r. w Poznaniu, a ok. 1868 r. w Ostrowie. Po- dzy z historii Polski i literatury ojczystej. Była to jawiły się także koła w innych gimnazjach, m.in.: odpowiedź na politykę germanizacyjną prowa- ok. 1860 r. w Śremie pod nazwą „Marianie”, ok. dzoną wobec ludności polskiej. 1865 r. w Gnieźnie (bez nazwy), przed 1870 r. W połowie lat pięćdziesiątych XIX w. istnia- w Inowrocławiu pod nazwą „Zan”, ok. 1875 r. ły w gimnazjach w Poznaniu, Lesznie i Ostrowie Wielkopolskim, a tolerowane czasowo przez pru- 76 M. Paluszkiewicz, J. Szews, Słownik biograﬁ czny członków taj- skie władze oświatowe koła Towarzystwa Historii nych towarzystw gimnazjalnych w Wielkim Księstwie Poznańskim 1850–1918, Poznań 2000, s. 5. 74 B. Halczak, Towarzystwo Tomasza Zana w latach 1899–1914, 77 B. Halczak, Towarzystwo Tomasza Zana, dz. cyt., s. 12. Zielona Góra 1996, s. 11. 78 M. Paluszkiewicz, J. Szews, Słownik biograﬁ czny członków taj- 75 Tamże, s. 12. nych towarzystw, dz. cyt., s. 5–6. 46 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

25. Budynek wschowskiego gimnazjum, początek XX w. Muzeum Ziemi Wschowskiej we Wschowie (dalej MZW), sygn. MZW-AH-804

26. Budynek wschowskiego gimnazjum, początek XX w. MZW, sygn. MZW-AH-986 w Wągrowcu pod nazwą „Ojczyzna”, w 1894 r. w swojej publikacji podaje informację, że według we Wschowie (bez nazwy)79. Janusza Nowaka stało się to ok. 1903 r.81 Nato- W lipcu 1899 r. zorganizowano w Poznaniu zjazd miast w Słowniku biograﬁ cznym członków tajnych przedstawicieli gimnazjalnych kół samokształce- towarzystw gimnazjalnych w Wielkim Księstwie Po- niowych. Spotkanie odbyło się w domu państwa znańskim autorstwa Mariana Paluszkiewicza i Je- Meissnerów przy ówczesnej ulicy Podgórnej 20. Za- rzego Szewsa podano rok 1913, kiedy na pod- łożono organizację „Czerwona Róża” – przyjęła ona stawie jednego wspólnego statutu ujednolicono nazwę od znaku rozpoznawczego delegatów na program działania82. zjazd, czyli przypiętej na mundurkach gimnazjal- Na wzór Towarzystwa Tomasza Zana powsta- nych czerwonej róży80. ły także koła samokształceniowe przy szkołach Na początku XX w. coraz powszechniej za- średnich dla dziewcząt. Działały one w Pozna- częła się przyjmować nazwa „Towarzystwo To- niu, Gnieźnie, Ostrowie, Śremie, Inowrocławiu, masza Zana”. Nie wiadomo dokładnie, kiedy Wągrowcu i Wschowie83. O prowadzeniu takiej przyjęto dla wszystkich kół samokształcenio- wych w gimnazjach tę nazwę. Bohdan Halczak 81 Tamże, s. 38. 82 M. Paluszkiewicz, J. Szews, Słownik biograﬁ czny członków taj- 79 Tamże, s. 6. nych towarzystw, op. cit, s. 5. 80 B. Halczak, Towarzystwo Tomasza Zana, dz. cyt., s. 37. 83 Tamże, s. 7. ROZDZIAŁ IV. DZIAŁALNOŚĆ TOWARZYSTWA TOMASZA ZANA… 47

27. Abiturienci wschowskiego gimnazjum z 1898 r.; pierwszy z prawej stoi Paweł Steinmetz , jeden z założycieli i pierwszy prezes Towarzystwa Tomasza Zana. (Za: „Das Fraustädter Ländchen” 1973, R. 19, nr 1, s. 10) działalności samokształceniowej wśród polskich i niewielki był też odsetek polskich uczniów. dziewcząt we Wschowie nie ma żadnej innej Józef Stępczak zwrócił jednak uwagę na fakt, wzmianki. że wschowskie gimnazjum jako miejsce nauki Jak już wcześniej wspomniano, do założenia wybierała polska młodzież nie tylko z powia- koła samokształceniowego (późniejsze koło Towa- tu wschowskiego, ale także z innych obszarów rzystwa Tomasza Zana) doszło także w gimnazjum Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Można było we Wschowie84. Miasto było bardzo zniemczone odnieść wrażenie, że celowo traﬁ ali tutaj polscy uczniowie innych gimnazjów (na przykład z Po- 84 Szkolnictwo średnie we Wschowie miało swoje tradycje jeszcze znania), gdy tam z powodów swojego zaangażo- w czasach przynależności do państwa polskiego. Ok. 1720 r. wania w działalność konspiracyjną mieli kłopoty. wschowski proboszcz Karol Poniński herbu Łodzia sprowadził do miasta jezuitów. Po przekazaniu zakonnikom w 1727 r. bu- W zgermanizowanej Wschowie polscy uczniowie dynku dawnej mennicy, przystąpiono do budowy misji, szkoły zwracali na siebie mniejszą uwagę i byli mniej i konwiktu dla młodzieży z domów szlacheckich. Między lata- kontrolowani niż w miejscowościach, gdzie prze- mi 1740–1768 misja jezuicka we Wschowie została podniesio- 85 na do rangi rezydencji. W 1773 r. papież Klemens XIV wydał ważali Polacy . Józefowi Stępczakowi udało się brewe dotyczące kasaty zakonu. 14 października 1773 r. sejm także, na podstawie nielicznej literatury i źródeł, konstytucyjny podporządkował wszystkie szkoły pojezuickie ustalić nazwiska 22 Polaków, którzy byli abitu- w Polsce Komisji Edukacji Narodowej. W 1782 r. prowadze- rientami wschowskiego gimnazjum w latach nie szkoły we Wschowie powierzono cystersom z Przemętu. 86 W 1783 r. w wyniku dokonanej reformy administracyjnej szkol- 1877–1879, 1892–1899 i 1904–1906 . nictwa (likwidacja szkół wojewódzkich i powiatowych) szko- Konspiracyjna organizacja polskich uczniów ła we Wschowie otrzymała status szkoły podwydziałowej. Po we wschowskim gimnazjum powstała w 1894 r. zagarnięciu ziemi wschowskiej przez Prusy w 1793 r., szkoła W sprawozdaniu dotyczącym jej założenia Stani- podwydziałowa we Wschowie przestała działać. Do odbudowy polskiego szkolnictwa średniego w mieście doszło w czasach sław Dabiński pisał: Księstwa Warszawskiego. 7 stycznia 1811 r. otwarto w mieście Szkołę Wydziałową, która miała siedzibę w dawnej rezyden- W latach 1890-tych przybywało z innych cji jezuickiej. Językiem wykładowym w wymienionej szkole był oczywiście język polski. I tak zostało jeszcze przez wiele ośrodków szkół średnich coraz więcej uczniów lat, pomimo ponownego przekazania powiatu wschowskiego Polaków. Większa część ich zapoznała się już Prusom w 1815 r. W 1853 r. szkoła otrzymała nazwę Królew- w tych szkołach z celami TTZ, a przesiąknię- skiej Szkoły Realnej. Później przekształcono ją w gimnazjum ta ideą narodową, uczuła brak skupienia się (prawdopodobnie ok. 1888 r.). W 1896 r. (w literaturze podaje się także 1898 r.) szkoła przeniosła się do nowo wybudowanego 85 J. Stępczak, „Polskie aspekty szkół miasta Wschowy podczas budynku przy obecnej ul. Jana Matejki. (Zob.: B. Ratajewska, rządów pruskich”, dz. cyt., s. 16. Materiały archiwalne do dziejów Wschowy, Wschowa 2013). 86 Tamże, s. 17. 48 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

w towarzystwie, celem dalszego podtrzymywa- nia ducha narodowego i kształcenia się w historii i literaturze polskiej. Zapotrzebowanie było tym więcej palące, że młodzież polska w ro- dzinach polskich, które w tak zniemczonym mieście jak Wschowa, na palcach policzyć było można, nie miała żadnego oparcia. Dlatego w r. 1894 zawiązało się z inicjatywy kilku uczniów 28. Bronisława klas wyższych, tj. od sekundy począwszy, ze Formanowicz względu na tajność i bezpieczeństwo kolegów z domu Lück, do towarzystwa należących. Celem należy- ok. 1919 r. tego zabezpieczenia się odbywały się zebra- (Fot. udostępniona nia w grupach po kilku kolegów na stancjach przez Mariusza Formanowicza) i to takich, do których gospodyni Niemka nie miała łatwego dostępu. Pomimo najdalej idą- Lipową – gdzie pod numerem 1488 zamieszka- cych ostrożności, życie towarzyskie nie dało się łem w podłużnym, ciasnym pokoiku wspólnie ukryć. Mianowicie jednemu z kolegów Niem- z synami pani Formanowiczowej, Marianem ców podpadały nasze częste zebrania, i zaczął i Janeczkiem. Mieli być moimi kolegami. Jak nas śledzić, nachodząc niespodziewanie na oni, zapisany zostałem jako ochotnik do miej- mieszkania, gdzie się kilku kolegów skupiało. skiej szkoły, żeby przez pół roku, do Wielkano- Wobec tego zebrania na stancjach musieliśmy cy, posiąść jako tako język niemiecki, którego zlikwidować i takowe w rodzaju przechadzek znajomość Siemowo dać mi nie mogło. W domu poza miasto urządzać, i to za każdym razem było pełno młodych ludzi, studentów, pensjo- w innej stronie. […] Pomimo tych przeszkód, nariuszy pani Formanowiczowej. Rej wodził duch wśród młodzieży nie osłabł, przeciwnie między nimi syn nauczyciela, Polak, Tadeusz spotęgował, każdy uczył się na własną rękę hi- Środecki, ﬁ glarz, kawalarz, przystojny, wysoki, storii i literatury, z czego jeden drugiego pota- wszystkim imponujący młodzieniec89. jemnie przesłuchiwał87. W innym fragmencie książki prof. Helsztyń- W swojej relacji Dabiński wspominał o ze- ski pisał: braniach na stancjach i podkreślał konieczność zachowania ostrożności, gdy mieszkało się Dom jej odznaczał się polskością, był osto- u Niemców. Stancje dla młodzieży gimnazjal- ją dla wielu młodzieńców z polskich rodzin. nej we Wschowie prowadziły także Polki – m.in. Zamieszkiwali tam seminarzyści, przeważnie Bronisława Formanowicz i Ludwika Lassociń- Polacy, i gimnazjaliści, tylko Polacy. Dla nich ska.. Przez ok. pół roku, od jesieni 1905 do Wiel- była to prawdziwa kuźnia polskości, gdyż od- kanocy 1906, na stancji u Bronisławy Formano- bywały się tu często posiedzenia Towarzystwa wicz mieszkał Stanisław Helsztyński (właściwie Tomasza Zana, zakonspirowanej placówki kul- Skorupka), późniejszy wybitny uczony i pisarz. tury polskiej. Starsza generacja uczyła młodsze Został zapisany do katolickiej szkoły powszech- pokolenie, uczęszczające do gimnazjum, języka nej we Wschowie, która mieściła się w budynku polskiego, historii i literatury. Wojna światowa poklasztornym. W swojej książce Dobranoc, miły spadła na rodzinę Jana Formanowicza jak hura- książę wspominał także pobyt we Wschowie: gan. W roku 1915 poległ na froncie wschodnim syn Marian, z zawodu bławatnik. W roku 1918, Budowlami, wieżami kilku kościołów i roz- w marcu, zginął na froncie zachodnim Stefan, miarami kamienic mówiła Wschowa o swej wiel- żywiciel rodziny, od roku 1908 mający posadę kości. Poznałem najpierw Grabenstraße – dziś 88 Obecnie Lipowa 8. 89 S. Helsztyński, Dobranoc, miły książę. Ludzie, prace, wspomnie- 87 Tamże, s. 18–19. nia, Warszawa 1971, s. 16. ROZDZIAŁ IV. DZIAŁALNOŚĆ TOWARZYSTWA TOMASZA ZANA… 49

30. Ks. Paweł Steinmetz , rys. Antoni Suchanecki. (Za: S. Jędraś, Ksiądz Paweł Steinmetz , „Przyjaciel Ludu”, Leszno 1990, z. V–VI (XXIX–XXX), s. 54)

zaliczam się do jej rodziny. Pociągnąłem za nią z Kosowa do Wschowy, gdzie miałem z jej synami uczęszczać do preparandy nauczycielskiej. I nigdy nie dała mi poznać, że jest jakaś różnica między mną a jej dziećmi90.

Józef Stępczak przytacza w swojej pracy dokument, z którego wynika, że zebrania Towarzy- stwa Tomasza Zana odbywały się także w domu 29. Dom Bronisławy Formanowicz we Wschowie, przy obecnej ul. Lipowej 8, ok. 1909 r. rodziny Molinków przy ówczesnej Töpfergasse (Fot. udostępniona przez M. Formanowicza) (obecnie ul. Daszyńskiego)91. Pierwszym prezesem tajnego polskiego towa- nauczyciela. Trzeci syn, Jan, wzięty w roku 1915 rzystwa we wschowskim gimnazjum był Paweł do wojska z ławy gimnazjalnej, wrócił po rozbi- Steinmetz . Ponadto do grona członków założy- ciu frontu niemieckiego we Francji, jako podpo- cieli należeli: Stanisław Dabiński, Jan Dratwa, Ju- rucznik do domu matki, aby na wieść o powsta- lian Jerzykiewicz, Kramer (nie podano imienia), niu przekraść się ze Wschowy na stronę polską Stanisław Lipowicz, Stanisław Maciejewski, Ka- i wstąpić w szeregi wojska polskiego. O dzielnej zimierz Maliński i Władysław Witt ig92. polskiej niewieście, Lückównie z Belęcina, i jej zasługach na gruncie wschowskim godzi się 90 S. Helsztyński, Dobranoc miły książę, dz. cyt., s. 14–15. wspomnieć osobno. Może jakiś wieczór szczę- 91 J. Stępczak, „Polskie aspekty szkół miasta Wschowy podczas śliwy, przy buzującym ogniu i w towarzystwie rządów pruskich”, dz. cyt., s. 19. 92 Sprawozdanie Stanisława Dabińskiego zamieszczone w ma- starych przyjaciół i jej dzieci, pozwoli mi kiedyś szynopisie pracy J. Stępczaka, „Polskie aspekty szkół miasta wskrzesić tę zacną postać. W pewnym sensie Wschowy podczas rządów pruskich”, dz. cyt., s. 19. 50 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

31. Ppłk Bernard Śliwiński (w okresie nauki we wschowskim gimnazjum członek Towarzystwa Tomasza Zana), 1920 r. NAC, Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, sygn. 1-W-535

33. Kpt. Jan Bronisław Formanowicz (syn Bronisławy) z rodziną; w okresie nauki we wschowskim 32. Mjr Bronisław gimnazjum był członkiem Towarzystwa Tomasza Piniecki, okres Zana, 1928 r. międzywojenny. (Fot. udostępniona przez M. Formanowicza) (Za: Kawalerowie Virtuti Militari 1792–1945. Słownik biograﬁ czny, t. II, Bronisław Piniecki wspominał o różnych for- (1914–1921), cz. 1, mach działalności: prowadzenie biblioteki, or- Koszalin 1991, ganizacja wykładów i obchodów polskich świąt nienumerowana 94 wkładka narodowych . z fotograﬁ ami) Antoni Szymański spisał w październiku 1970 r. ciekawe wspomnienia z okresu działalności w To- W następnych latach do Towarzystwa Toma- warzystwie Tomasza Zana i drużynie harcerskiej sza Zana we wschowskim gimnazjum należeli we Wschowie, które przechowywane są w Biblio- m.in.: Bernard Śliwiński, Karol Rzyski, Bolesław tece Raczyńskich w Poznaniu. Oto ich fragment: Synowiec, Janusz Wężyk, Jan Formanowicz, a także Antoni Szymański i Bronisław Piniecki Piastowska Wschowa była w czasach zabor- (prezes koła w latach 1912–1914). czych bardzo zgermanizowana. Polaków moż- Ten ostatni, w życiorysie napisanym 27 lutego na było liczyć na palcach. […] Nikła też była 1931 r., tak opisał swoją działalność we Wschowie: liczba Polaków gimnazjalistów, za to wszyscy, poczynając od niższej tercji, należeli do tajnej […] przeniósłszy się do gimnazjum we organizacji młodzieżowej „Tomasza Zana”. Wy- Wschowie [Fraustadt] zostałem prezesem tajnej mieniam tylko nielicznych: Formanowicz, Ha- organizacji, którą to godność piastowałem prze siński, Jankowski Bogdan, Kuklasiński, Piniecki dwa lata, od kwietnia 1912 r. do kwietnia 1914 r. Bronisław, Sztukowski, piszący. […] Podkreślam Działalność organizacji była w tym kompletnie wybitne zasługi Bogdana Jankowskiego, latami zgermanizowanym mieście utrudniona. Ciągle całymi w okresie międzywojennym przebywając byliśmy narażeni na szykany ze strony [urwany w Niemczech, głównie w Monachium, wypełnia- fragment tekstu – przyp. B. R.], którzy nas na jąc z rozkazu naszych naczelnych władz wojsko- każdym kroku śledzili, […]93. wych, niebezpieczne w czasach pokojowych mi- sje. […] W latach 1913/1914 miałem powierzoną 93 Życiorys napisany przez Bronisława Pinieckiego, Wojskowe Biu- ro Historyczne, sygn. CAW WBH AP 337 (Piniecki Bronisław). 94 Tamże. ROZDZIAŁ IV. DZIAŁALNOŚĆ TOWARZYSTWA TOMASZA ZANA… 51

opiekę nad tajną naszą biblioteką. Mieściła się ona w domu nieocenionej pani Anny Wężyko- wej, o której synie Wojciechu będzie mowa póź- niej. Na wypadek zagrożenia pani Szulczewska zapewniała nam przejęcie naszej, liczącej ponad dwieście tomów biblioteki95.

Przy kołach Towarzystwa Tomasza Zana dzia- łały tajne drużyny skautowe – do wybuchu I wojny światowej funkcjonowały one w: Brodnicy, Chełmnie, Chojnicach, Gnieźnie, Inowrocławiu, Lesznie, Nakle, Poznaniu, Rogoźnie, Śremie, Świe- 34. Antoni Szymański (w latach 1910–1914 uczeń ciu, Wałczu, Wągrowcu oraz Wschowie. Wiosną gimnazjum we Wschowie, członek Towarzystwa 1914 r. na ziemiach polskich zaboru pruskiego ist- Tomasza Zana), ok. 1918–1920. (Za: Ewa Michałowska-Walkiewicz Antoni Szymański – niało ok. 40 drużyn skautowych, zrzeszających wspomnienie generała brygady, htt p://www.poland.us/ ok. 900 harcerzy96. Antoni Szymański tak wspo- strona,13,14487,0, antoni-szymanski-wspomnienie- minał działalność we wschowskiej drużynie generala-brygady.html (dostęp: 15.04.2018) harcerskiej:

Od 1911 roku powstawało nasze harcerstwo. Wszyscy do niego należeliśmy. Utrzymanie ta- jemnicy nie tylko zostało przypieczętowane składaną przysięgą, ale leżało po prostu w naszej krwi. Były jednak pewne anomalie, wła- śnie z racji harcerstwa. I tak np. paradowali- śmy przez miasto w harcerskich mundurkach, z polskimi proporcami, pieśniami narodowymi na ustach. Niemcy przystawali, gapiąc się na dziarsko, nieomal prowokująco, maszerującą naszą siódemkę. […] Mały nasz zespół harcer- ski był naturalnie na cenzurowanym ze strony Niemców, co nam nie tylko nie przeszkadzało, ale tym bardziej nas podniecało, by przy lada okazji podkreślać, że jesteśmy Polakami. Tak np. należąc do zespołu gimnazjalnej piłki noż- nej, drużyny występującej w pruskich biało- -czarnych barwach, zastrzegliśmy, że grywać bę- dziemy jedynie pod warunkiem, że my Polacy będziemy mieli biało-czerwone koszule. A, że Niemcom zależało na obsadzie polskiej obrony,

95 A. Szymański, „Wschowa. Wspomnienia o organizacji gimnazjalnej T.T.Z.”, spisane w Londynie w 1970 r., maszynopis, [teczka:] Paluszkiewicz Marian, „Materiały do dziejów Towarzystwa 35. Dom we Wschowie, przy obecnej ul. ks. Andrzeja Tomasza Zana (Zbiór artykułów)”, Poznań 1979. Biblioteka Ra- Kostki 13, gdzie mieszkała rodzina Bronisława czyńskich w Poznaniu, sygn. Rkp. 2642, s. 315–316. Wymieniona i Stanisławy Wężyk. Przechowywano tutaj tajną przez A. Szymańskiego Anna Wężykowa to Stanisława Wężyk. bibliotekę Towarzystwa Tomasza Zana. (Fot. 96 J. Karwat, Od idei do czynu. Myśl i organizacje niepodległościowe Aleksandra Heitz man, lipiec 2018 r.) w Poznańskiem w latach 1887–1919, Poznań 2002, s. 275. 52 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

36. Antoni Szymański w mundurze Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, okres II wojny światowej. (Za: G. Łukomski, Generał brygady Antoni Szymański (1894– 1973), Pruszków – Warszawa – Londyn 2006, s. 112)

Kuklasińskim i piszącym, zgodzili się na nasze zastrzeżenia97.

37. Grobowiec rodziny Bojanowskich herbu Junosza Antoni Szymański uczestniczył latem 1912 r. w Niechłodzie. Za zgodą właścicieli majątku w kursie dla skautów w Skolem, skąd przywiózł urządzono w należącym do nich lesie strzelnicę do Wschowy karabin, aby można było prowadzić Polskiej Drużyny Strzeleckiej we Wschowie. ćwiczenia wojskowe. (Fot. B. Ratajewska, lipiec 2018 r.) Jesienią 1913 r. zaczęto tworzyć w Wielko- polsce i na Pomorzu Polskie Drużyny Strzelec- Zwróciłem się do nieznanego mi właściciela kie. Drużyna we Wschowie powstała z inicjatywy pobliskiego Wschowie majątku Niechłód pana prezesa Towarzystwa Tomasza Zana Bronisława Bojanowskiego „Mamy karabin. Chcemy w le Pinieckiego. Komendantem prowadzącym ćwi- sie urządzić strzelnicę”. Monologowałem. Za- czenia wojskowe był Antoni Szymański. W ra- cny Polonus słuchał, ale robił na mnie wraże- porcie z prac Polskich Drużyn Strzeleckich nie, jakby niczego nie chciał zrozumieć. Dopie- w Wielkopolsce z grudnia 1913 r. wynikało, że ro, gdy bez słowa pożegnania uścisnął mą dłoń, w ich ramach przeciętnie ćwiczyło we Wscho- zrozumiałem, że jego słowa zgody były zbędne. wie 11 osób98. Antoni Szymański wspominał, że W mig poszła robota saperska, nie trwało długo strzelnicę urządzono w lesie majątku Niechłód, strzelnica była gotowa i to według fachowych którego właścicielem był Bojanowski99: przepisów Wojciecha Wężyka. Nieomal co ty- dzień grzmiały nasze strzały100.

Wschowska drużyna ćwiczyła także w la- sach majątku Łysiny, którego właścicielem był Szumski101.

97 A. Szymański, „Wschowa. Wspomnienia o organizacji gimnazjalnej T.T.Z.”, dz. cyt., s. 316–318. 100 A. Szymański, „Wschowa. Wspomnienia o organizacji gimna- 98 J. Karwat, Od idei do czynu, dz. cyt., s. 277. zjalnej T.T.Z.”, dz. cyt., s. 322. Wspomniany Wojciech Wężyk 99 Prawdopodobnie chodzi o Józefa Bojanowskiego herbu Juno- poległ w 1920 r. podczas wojny polsko-bolszewickiej. sza (1887–1934), syna Stanisława. Majątek Niechłód w 1913 r. 101 J. Stam, Działalność Polskich Drużyn Strzeleckich w zaborze pru- kupił Bolesław Speichert, a od niego w 1916 r. Eleonora Skó- skim, [w:] Poznań Marszałkowi Piłsudskiemu 19 III 1933, Poznań rzewska z domu Bojanowska. W 1920 jako właściciel ﬁ guruje 1933, s. 32. W „Dzienniku Poznańskim” z 3 maja 1905 r. uka- Józef Bojanowski, który mieszkał tam od 1919 r. (Zob. Majątki zała się informacja, że Szumski (nie podano imienia) kupił wielkopolskie, t. 4, Powiat leszczyński, oprac. M. Jarzewicz, Szre- majątek w Łysinach od pułkownika v. Kenszyckiego (Kęszyc- niawa 1996, s. 105). kiego). 53

Rozdział V. Aktywizacja ludności polskiej powiatu wschowskiego jesienią 1918 r.

Polacy przez cały okres rozbiorów nie pogo- niemieckim przeprowadzono dyskusję w spra- dzili się z utratą niepodległości i podejmowali wie polskiej. Posłowie Koła Polskiego Wojciech różne działania (od walki zbrojnej poprzez pra- Korfanty i Władysław Seyda wystąpili z hasłem cę organiczną) w celu przywrócenia państwa pełnej niepodległości Polski103. Istotnym czynni- polskiego na mapę Europy. Wybuch w sierpniu kiem, który wpłynął na uaktywnienie się ludno- 1914 r. I wojny światowej zmienił zupełnie obli- ści polskiej w zaborze pruskim, był wybuch w li- cze Europy. Zaborcy Polski znaleźli się w prze- stopadzie 1918 r. rewolucji w Niemczech, która ciwstawnych obozach, a jedną z konsekwencji na jakiś czas sparaliżowała funkcjonowanie pań- wojny był ostatecznie upadek monarchii: Habs- stwa. Zarówno w Niemczech, jak i w zaborze pru- burgów, Hohenzollernów i Romanowów. Prze- skim powstawały Rady Robotnicze i Żołnierskie, grana Niemiec i Austro-Węgier oraz rewolucja które w różnych miejscowościach pełniły istot- bolszewicka w Rosji ułatwiła działania na rzecz ną rolę i były formalnie uznawane przez władze odbudowy niepodległej Polski. niemieckie. Polacy starali się mieć w nich także Także w Wielkopolsce pilnie obserwowano swoje reprezentacje. 11 listopada 1918 r. ujawnił rozwój sytuacji. Wkrótce po wybuchu wojny się wobec władz niemieckich Komitet Obywatel- polscy działacze polityczni powołali w Pozna- ski w Poznaniu i przyjął nazwę Rady Ludowej. niu tajne Koło Międzypartyjne, od 1916 r. Mię- Dzień później uczynił to Centralny Komitet Oby- dzypartyjny Komitet Obywatelski102. Ostatnie watelski i utworzył Tymczasową Naczelną Radę miesiące I wojny światowej w 1918 r. przyniosły Ludową. Wyłoniono także tymczasowy Komi- w zaborze pruskim wyraźny wzrost aktywno- sariat Naczelnej Rady Ludowej w składzie: ks. ści polskich kół niepodległościowych. W lutym Stanisław Adamski, Wojciech Korfanty i Adam 1918 r. powstała Polska Organizacja Wojskowa Poszwiński104. Zaboru Pruskiego. Organizacja gromadziła broń 14 listopada 1918 r. tymczasowy Komisariat i amunicję, przygotowywała kadry konspiracyj- Naczelnej Rady Ludowej wezwał ludność polską nego wojska polskiego. Jednym z jej czołowych do zachowania spokoju i wyczekiwania decyzji przywódców był Wincenty Wierzejewski. W lipcu 1918 r. Międzypartyjny Komitet Obywatelski zmienił nazwę na Centralny Komitet Obywatel- 103 A. Albert, Najnowsza historia Polski 1914–1993, t. 1, Warszawa ski, a jego działalność miała coraz bardziej jawny 1995, s. 45. charakter. W październiku 1918 r. w parlamencie 104 M. Mogiłka, Polityka Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej wobec Niemiec w czasie powstania wielkopolskiego, Prace Naukowe 102 E. Śliwiński, W 90-tą rocznicę Powstania Wielkopolskiego 1918– Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie, Seria: „Res 1919 – „Grupa Leszno”, Leszno 2008, s. 10. Politicae”, t. IV, 2011, s. 94, htt p://dlibra.bg.ajd.czest.pl:8080/ Content/970/ResPoliticae4-93.pdf (dostęp: 13.07.2018). 54 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

38. Ulica Niepodległości we Wschowie (w czasach niemieckich Breitestrasse). Widoczny dom, w którym mieszkał i prowadził swoją ﬁ rmę kupiecką Jan Metelski, początek XX w. MZW, sygn. MZW-AH-838. konferencji pokojowej w sprawie zachodniej granicy odradzającego się państwa polskiego105. W różnych miejscowościach zaczęły powsta- wać powiatowe i gminne rady ludowe jako reprezentacje ludności polskiej wobec władz niemieckich. Najczęściej do ich tworzenia dochodziło 39. Jan Metelski, w wyniku ujawniania się dotychczasowych kon- jeden z czołowych spiracyjnych komitetów obywatelskich. Powiato- działaczy polskich we Rady Ludowe utworzono jesienią 1918 r. rów- we Wschowie przełomu nież w południowo-zachodniej Wielkopolsce: 1918/1919, okres 14 listopada w Kościanie i w Śmiglu, 17 listopada międzywojenny. w Gostyniu, a 20 listopada w Lesznie106. (Ze zbiorów Polacy uaktywnili się także na terenie po- Muzeum wiatu wschowskiego. W Bukówcu Górnym (wsi Regionalnego zamieszkałej niemal całkowicie przez Polaków) im. dr. Henryka Florkowskiego 11 listopada 1918 r., podczas obchodów uroczy- w Kościanie) stości patrona paraﬁ i św. Marcina, w związku z zawarciem rozejmu w Compiègne ks. proboszcz do Sejmu Dzielnicowego oraz zbierano fundusze Ryszard Platz odprawił podniosłe nabożeństwo. na cele narodowe108. W tym samym dniu wiec od- Zorganizowano także w tym dniu patriotycz- był się również w Brennie109. ne zebranie w sali Walentego Śliwy107. Ponadto Pod koniec listopada 1918 r. we Wschowie, w dniu 24 listopada 1918 r. w sali Marcina Polo- w mieszkaniu Jana Metelskiego odbyło się zebra- cha odbył się duży wiec ludności polskiej, na któ- nie Polaków, w którym wzięli udział: Franciszek rym wybrano Franciszka Kaczmarka na delegata Kaczmarek z Bukówca Górnego, ks. Józef Gór- ny z Włoszakowic, kupiec Piotr Mirecki z Bren- 105 Tamże, s. 95. na, Stępczak (nie podano imienia) z Wijewa 106 B. Ratajewska, Południowo-zachodnia Wielkopolska w czasie po- 110 wstania wielkopolskiego (1918–1919), [w:] Walka o polskość połu- i Tadeusz Tomaszewski z Siedlnicy . Następne dniowo-zachodniej Wielkopolski w I połowie XX wieku. Wzory postaw patriotycznych. Wypisy tekstów źródłowych, Leszno 2006, s. 19. 108 S. Malepszak, Bukówiec Górny na tle dziejów Krainy Przemęckiej, 107 E. Lepka, „Zarys organizacji i przebiegu działań powstań- dz. cyt., s. 288. czych 1918–1920 r. na terenie Ziemi Wschowskiej”, Grotniki 109 A. Kaczmarek, Wijewo wróciło do Polski, dz. cyt., s. 24. 1969, maszynopis, APL, Związek Bojowników o Wolność 110 S. Malepszak, Bukówiec Górny. 800 lat dziejów, Bukówiec Gór- i Demokrację w Lesznie, sygn. 464, s. 3. ny 2007, s. 186. ROZDZIAŁ V. AKTYWIZACJA LUDNOŚCI POLSKIEJ POWIATU… 55

40. Ks. Józef Górny, od 1916 r. proboszcz paraﬁ i we Włoszakowicach, duchowny zaangażowany w działalność patriotyczną na terenie powiatu wschowskiego, okres międzywojenny. (Za: S. Malepszak, Gmina Włoszakowice. 800 lat dziejów, dz. cyt., s. 316)

42. Antoni i Marianna Borowiakowie, zdjęcie portretowe wykonane z okazji 65. rocznicy ślubu, Leszno, 1933 r. (Ze zbiorów Jacka Borowiaka)

zebranie zorganizowano u gospodarza Antonie- go Borowiaka w Przyczynie Dolnej. Powołano wówczas Powiatową Radę Ludową, której prze- wodniczącym został ks. Józef Górny. W mieście organizacją działalności propolskiej zajął się Jan Metelski. Jego współpracownikami byli m.in. Stanisław Voelkel i Anna Lassocińska. Cała trójka mieszkała przy ówczesnej Breitestras- se, czyli obecnej ulicy Niepodległości. Anna Las- socińska sporządzała m.in. spis Polaków zgłasza- jących gotowość do walki w przyszłym powstaniu i zbierała dary (biżuteria, pieniądze) na potrzeby narodowe. Przechowywała je w puszkach po cu- kierkach. Przygotowywano także specjalne wo- reczki, do których wkładano po 40 naboi, które miano rozdawać powstańcom111.

41. Stanisław Voelkel we Wschowie, sprzed 1918 r. 111 A. Ziemkowski, O Powstaniu Wielkopolskim we Wschowie (2), (Ze zbiorów Janusza Skrzypczaka) „Panorama Leszczyńska”, nr 33, 1986, s. 13. 56 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

44. Franciszek Kaczmarek, gospodarz i działacz społeczno- -gospodarczy z Bukówca Górnego, uczestnik obrad Sejmu Dzielnicowego w Poznaniu w grudniu 1918 r., w latach 1922–1926 poseł na Sejm 43. Anna Lassocińska, RP, ok. 1930 r. sprzed 1919 r. Za: S. Malepszak, Gmina (Za: A. Ziemkowski, Włoszakowice. 800 lat O Powstaniu dziejów, dz. cyt., s. 320) Wielkopolskim we Wschowie b) żeby w myśl zasady prezydenta Wilsona (1), „Panorama oraz uchwał koalicjantów w Wersalu z pań- Leszczyńska” 1986, nr stwem polskim złączyły się dzielnice byłe- 32, s. 13) go Królestwa Pruskiego, w których mieszka Delegaci powiatu wschowskiego (ks. Józef Gór- od wieków ludność polska113. ny z Włoszakowic, Franciszek Kaczmarek z Bu- kówca Górnego oraz Piotr Mirecki i Andrzej Ny- W celu stworzenia propagandowej przeciw- kiel z Brenna) wzięli udział w obradach Polskiego wagi dla Polskiego Sejmu Dzielnicowego zorga- Sejmu Dzielnicowego, który zebrał się w Poznaniu nizowany został zjazd niemieckich rad ludowych. w dniach 3–5 grudnia 1918 r. Do miasta przyjechało Odbył się on w dniach 12–13 grudnia 1918 r., a do ponad 1000 delegatów, którzy reprezentowali nie Poznania przybyło 1500 osób. Domagano się po- tylko Wielkopolskę, ale także Pomorze, Śląsk oraz mocy militarnej dla utrzymania w granicach Warmię i Mazury. Obrady odbywały się w sali kina Niemiec wschodnich terenów. W wielu miejsco- „Apollo”. W ostatnim dniu obrad wybrano 80-oso- bową Naczelną Radę Ludową. Jej organem wyko- nawczym został Komisariat Naczelnej Rady Ludo- wej, w skład którego weszli: ks. Stanisław Adamski (Poznań), Wojciech Korfanty (Śląsk), Adam Po- szwiński (Kujawy), Józef Rymer (Śląsk), Stefan Ła- 112 szewski (Pomorze) i Władysław Seyda (Poznań) . 45. Piotr Mirecki, rys. Sejm Dzielnicowy nie podjął uchwały o przy- Antoni Suchanecki łączeniu ziem zaboru pruskiego do odradzające- (Za: A. Kaczmarek, go się państwa polskiego, ale wyraźnie zaznaczo- Wijewo wróciło do Polski, „Przyjaciel no, że takiej decyzji oczekiwano od zwycięskiej Ludu”, Leszno 1988, w wojnie koalicji: z. IV (XV), s. 26)

W chwili obecnej kiedy nastąpić ma likwida- wościach rozlokowano wkrótce oddziały Grenz- cja straszliwej wojny, a państwa koalicyjne sta- schutz u. Niemcy tworzyli także oddziały zbrojne nęły u celu swych zamierzeń, wnosimy: Służby Straży i Bezpieczeństwa. Polacy starali się a) żeby naprawiona została wiekowa krzywda je jak najliczniej obsadzać, aby mieć wpływ na ich rozbiorów Polski przez zwrócenie Państwu działalność114. Polskiemu tych ziem, które do niego należa- W wielu miejscowościach wśród ludności ły przed rozbiorami, dokonanymi gwałtem polskiej zorganizowano zbiórkę funduszy na zaborczych autokratów ościennych , a które cele narodowe. Przeprowadzono je także w po- obejmują także własne wybrzeże morskie. wiecie wschowskim. Na terenie obecnej gminy

112 E. Śliwiński, W 90-tą rocznicę Powstania Wielkopolskiego, dz. cyt., 113 Tamże. s. 15. 114 Tamże, s. 19. ROZDZIAŁ V. AKTYWIZACJA LUDNOŚCI POLSKIEJ POWIATU… 57

46. Przemarsz ulicami Poznania delegatów na Sejm Dzielnicowy, 3 grudnia 1918 r. APL, Zbiór fotograﬁ i, sygn. 91

47. Adam Ruszczyński, prawnik i działacz polski, jesienią 1918 r. wybrany na przewodniczącego Powiatowej Rady Ludowej w Lesznie, jeden z mówców na wiecu we Wschowie 12 grudnia 1918 r. (Za: D. Szymczak, Adam Ruszczyński, adwokat polskości, Leszno 2015)

Włoszakowice zebrano ogółem 11 620 marek, z czego sam Bukówiec Górny wpłacił kwotę 6186 marek115. Oﬁ arnością wykazali się także miesz- kańcy obecnej gminy Wijewo. Wijewo zadeklaro- wało kwotę 2000 marek. 1 stycznia 1919 r. Zabo- rówiec wpłacił 253 marki. Niestety nie zachowała się żadna dokumentacja związana z wysokością wpłat w poszczególnych miejscowościach116. Na początku grudnia 1918 r. Powiatowa Rada Ludowa we Wschowie zorganizowała zebranie wybranego grona Polaków z całego powiatu, na 48. Jan i Józef Góreccy w obozie internowania w Żaganiu w 1919 r. Józef (pierwszy z prawej) był 115 E. Lepka, „Zarys organizacji i przebiegu działań powstańczych 1918–1920 r. na terenie Ziemi Wschowskiej”, dz. cyt., s. 3. jednym z organizatorów i mówców wiecu ludności 116 J. Stępczak, Lata 1918–1920 w północno-zachodnim rejonie powia- polskiej we Wschowie 12 grudnia 1918 r. tu wschowskiego, dz. cyt., s. 158. (Ze zbiorów J. Skrzypczaka) 58 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

49. Restauracja Paula Zimmera we Wschowie – miejsce wiecu ludności polskiej w dniu 12 grudnia 1918 r. Budynek nie istnieje, znajdował się nad stawami przy obecnej ul. Ogrodowej. MZW, sygn. MZW-AH-976 które zaproszono także zarząd Soldatenratu (Rady Do Wschowy na prośbę naszą przybyli pre- Żołnierskiej). Otwarcie mówiono o chęci powro- zes Sądu Okręgowego z Leszna pan Ruszczyń- tu ziemi wschowskiej do odradzającego się pań- ski, ksiądz proboszcz Dykier z Kąkolewa oraz Jó- stwa polskiego. Niemcy ponoć godzili się z tym zef Górecki z Leszna, który podstawił konie, aby i obiecywali, że jeżeli wojsko polskie wkroczy do mówcy mogli dojechać. Wiec był imponujący. Wschowy, to oni poddadzą miasto117. Okolica, nawet najdalsza, stawiła się w komple- 12 grudnia 1918 r. Polacy zorganizowali we cie. Konie ozdobiono w biało-czerwone wstę- Wschowie wielki wiec patriotyczny. Jan Metelski gi. Pani Stęsikówna, później zamężna Blüg- wspominał: ge zamieszkała w Lesznie, nie oglądała się na

117 J. Metelski, Trwaliśmy mężnie na rubieżach (wspomnienia napisane w 1922 r.), „Panorama Leszczyńska” 1988, nr 3, s. 14. ROZDZIAŁ V. AKTYWIZACJA LUDNOŚCI POLSKIEJ POWIATU… 59

50. Tablica na budynku Centrum Kultury i Rekreacji we Wschowie, upamiętniająca wiec ludności polskiej 12 grudnia 1918 r. (Fot. Aleksandra Heitz man, czerwiec 2018 r.)

niemieckie zakazy. Rozwinęła na sali biało- -czerwony sztandar118. 51. Budynek przy ulicy Niepodległości 12 we Wschowie. Mieszkał w nim Stanisław Kowalewicz, Na wiecu przemawiali: Adam Ruszczyń- wschowski lekarz i polski patriota. (Fot. Aleksandra ski (przewodniczący Powiatowej Rady Ludo- Heitz man, sierpień 2018 r.) wej w Lesznie), proboszcz z Kąkolewa Tadeusz Dykier, Józef Górecki z Leszna oraz Franciszek polskiej120. Jednak o drugim wiecu nie wspomi- Kaczmarek z Bukówca Górnego i Jan Filipowski nają inne znane mi źródła czy opracowania. z Lginia119. Pamiątkowa tablica upamiętniająca Oprócz wymienionych już, a zamieszkałych we wiec z 12 grudnia 1918 r. znajduje się na budyn- Wschowie Polakach, którzy prowadzili i wspiera- ku dawnego hotelu (róg obecnych ulic Niepodle- li działania narodowe (m.in. Jan Metelski, Anna głości i Daszyńskiego we Wschowie, obecnie sie- Lassocińska, Stanisław Voelkel, rodzina Forma- dziba Centrum Kultury i Rekreacji). Wiec odbył nowiczów i rodzina Wężyków) warto pamiętać się jednak w innym miejscu, w nieistniejącym już także o rodzinie lekarza Stanisława Kowalewicza obiekcie – restauracji Paula Zimmera, która stała (urodził się w Brennie 10 listopada 1863 r., zmarł przy obecnej ul. Ogrodowej nad stawami. we Wschowie w październiku 1918 r.), jego żonie Jest jedna relacja, autorstwa powojennego wie- Stanisławie z domu Meissner, ich córce Irenie i jej loletniego profesora Wyższej Szkoły Muzycznej mężu Witoldzie Jeszke. Ponadto mieszkali tutaj we Wrocławiu Janusza Nowaka (w latach 1914- m.in. sekretarz sądu Józef Wrzesiński, kupiec Lu- 1919 ucznia Katolickiego Seminarium Nauczyciel- dwik Wenski, a wikarym we wschowskiej farze skiego we Wschowie), z której wynika, że w 1918 r. w latach 1911–1918 był ks. Stanisław Piątkowski. zorganizowano we Wschowie dwa wiece ludności Wyraźne deklaracje ludności polskiej w sprawie przyłączenia Wielkopolski do odbudowują- 118 Tamże. Wymieniona przez Jana Metelskiego „Pani Stęsi- kówna” to prawdopodobnie urodzona 13 kwietnia 1887 r. cego się państwa polskiego budziły niechęć i oba- w Przyczynie Dolnej Katarzyna Stęsik, córka Jana i Marian- wy Niemców. Pomimo przegranej wojny liczyli ny z domu Wańskiej. Wyszła za mąż za Franciszka Blügge, oni na pozostawienie przynajmniej większości a po pozostawieniu Wschowy w granicach Niemiec małżon- tego obszaru w granicach Niemiec. Tak było tak- kowie przenieśli się do Leszna. W spisie mieszkańców Lesz- na z 1921 r. odnotowano, że Katarzyna i Franciszek Blügge że na terenie powiatu wschowskiego. mieszkali na Nowym Rynku. Katarzyna Blügge zmarła w Lesznie w 1965 r. 120 E. Dzięcielewski, Wschowa i Ziemia Wschowska w literaturze, 119 S. Malepszak, Bukówiec Górny. 800 lat dziejów, dz. cyt., s. 188. Wschowa 2006, s. 193. 60 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO... 61

Rozdział VI. Przebieg powstania wielkopolskiego na obszarze powiatu wschowskiego

Pod koniec 1918 r. sytuacja w Wielkopolsce sta- zniemczonych lub obsadzonych silnymi jednost- wała się coraz bardziej napięta. Naczelna Rada Lu- kami wojskowymi. W południowo-zachodniej dowa starała się studzić emocje i raczej nastawiała Wielkopolsce dotyczyło to powiatów leszczyń- się na rozstrzygnięcia pokojowe, a zatem decyzję skiego i wschowskiego. państw zwycięskiej koalicji o powrocie Wielko- Pomimo wybuchu walk zbrojnych Komisariat polski w granice odrodzonego państwa polskiego. Naczelnej Rady Ludowej odnosił się sceptycznie Sytuacja przybrała jednak inny obrót. 26 grudnia do działań militarnych. 29 grudnia 1918 r. wydał 1918 r. przyjechał do Poznania entuzjastycznie odezwę do ludności polskiej, w której ponownie witany przez ludność polską wielki pianista i pa- podkreślono, że w sprawie włączenia ziem zabo- triota Ignacy Paderewski. Niemcy podejmowali ru pruskiego do Polski należy czekać na decyzję bezskuteczne próby uniemożliwienia tej wizyty. konferencji pokojowej122. Wobec trwających jed- Dzień później (27 grudnia) odbył się przemarsz nak walk i opanowania przez powstańców ko- polskich dzieci pod hotel „Bazar”, gdzie zatrzymał lejnych obszarów Wielkopolski, Komisariat Na- się Paderewski. W tym samym dniu prowokacyj- czelnej Rady Ludowej ogłosił 8 stycznia 1919 r. ny przemarsz ulicami miasta zorganizowali także dekret o przejęciu władzy na wyzwolonym przez niemieccy żołnierze z 6. pułku grenadierów, któ- powstańców obszarze. Ofi cjalnie poinformowa- rzy zrywali wywieszone fl agi państw alianckich no o tym także władze niemieckie i wyrażono na- i polskie. Doszło do strzelaniny i ostatecznie wybu- dzieję, że: „Rada Ministrów nie będzie miała za- chu powstania militarnego przeciwko Niemcom. strzeżeń przeciw powyższym zarządzeniom”123. Wydarzenia z dnia 27 grudnia 1918 r. w Poznaniu W pierwszym okresie na czele oddziałów po- spowodowały przystąpienie do działań Polaków wstańczych stał mjr Stanisław Taczak. Ofi cjalnie w innych powiatach w Wielkopolsce. W wielu 16 stycznia 1919 r. dowództwo powstania prze- miejscowościach spontanicznie organizowano od- jął gen. Józef Dowbor-Muśnicki. Ochotnicze od- działy zbrojne i przystępowano do przejmowania działy powstańcze przekształcano w regularną władzy z rąk administracji niemieckiej. Najłatwiej armię, zorganizowano pobór rekruta oraz two- i często bezkrwawo przejmowano obszary z wy- rzono szkoły podofi cerskie. Na terenach opa- raźną przewagą ludności polskiej. W ten sposób nowanych przez powstańców tworzono polską w ciągu tygodnia wyzwoliło się kilkanaście po- administrację. wiatów, w tym z terenu południowo-zachodniej Do działań powstańczych doszło także na ob- Wielkopolski powiat gostyński (29 grudnia 1918 r.) szarze południowo-zachodniej Wielkopolski. Jed- oraz powiaty kościański i śmigielski (30 grud- ną z pierwszych akcji przeprowadzili członkowie nia)121. Znacznie trudniej było na terenach mocno 122 M. Mogiłka, Polityka Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej, 121 B. Polak, Front południowo-zachodni powstania wielkopolskiego dz. cyt., s. 101. 1919 r. Grupa „Leszno”, Kościan 1971, s. 19. 123 Tamże, s. 105. 62 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

52. Reprodukcja obrazu Leona Prauzińskiego „Szturm i zdobycie siedziby Prezydium Policji w Poznaniu, 27 grudnia 1918 r.”, 1998 r. APL, Zbiór widokówek, sygn. 1256

Rezerwy Skautowej w Kościanie, którzy w nocy z 29 na 30 grudnia wykradli broń z magazynu wojskowego. Następnie rozbrojono niemieckie warty i opanowano miasto. Wieczorem 30 grudnia 1918 r. oﬁ cjalnie ukształtowały się polskie władze powiatu kościańskiego. Opanowano także Czempiń, Krzy- wiń, Lubiń i Śmigiel. Kilka dni później do organizacji oddziałów powstańczych w powiecie gostyń- skim przystąpił ppor. Bernard Śliwiński124. Zgodnie z rozkazem Dowództwa Głównego w Poznaniu z dnia 7 stycznia 1919 r. powiaty: Ko- ścian, Śmigiel, Leszno i Wschowa weszły w skład V Okręgu Wojskowego wspólnie z powiatami: Międzyrzecz, Nowy Tomyśl, Grodzisk i Babimost. Dowódcą był ppor. Kazimierz Zenkteller125. Kilka dni później zmieniono jednak decyzję. 8 stycznia 1919 r. ppor. Bernard Śliwiński udał się do Dowództwa Głównego w Poznaniu. Zabiegał o po- wołanie na obszarze południowo-zachodniej Wiel- kopolski osobnego okręgu wojskowego. Na podstawie rozkazu dziennego nr 8 z dnia 13 stycznia 1919 r. utworzono nowy IX Okręg Wojskowy, który obej- mował powiaty południowo-zachodniej Wielkopol- ski126. Istniejący tutaj front otrzymał nazwę połu- dniowo-zachodniego, nazywano go także Grupą ,,Leszno”. Dowódcą został ppor. Bernard Śliwiń- ski, a jego zastępcą ppor. Józef Gomerski. Siedzi- bę dowództwa zorganizowano w Pawłowicach. 53. Gen. Józef Dowbor-Muśnicki (dowódca powstania 124 E. Śliwiński, W 90-tą rocznicę, dz. cyt., s. 20. wielkopolskiego) i ks. biskup Stanisław Gall (biskup 125 Tamże, s. 25. polowy Wojska Polskiego), maj 1919 r. 126 B. Polak, Front południowo-zachodni, dz. cyt., s. 23. APL, Zbiór fotograﬁ i, sygn. 23 ROZDZIAŁ VI. PRZEBIEG POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO… 63

Oto działania, jakie podjęli na tym obszarze Polacy. Dwa dni po wybuchu walk w Poznaniu, tj. 29 grudnia 1918 r., przybył do Jana Metelskie- go do Wschowy ppor. Wojciech Dombek z in- strukcjami. Zgodnie z ustaleniami przystąpiono do spisania wszystkich żołnierzy Polaków, któ- rzy deklarowali chęć walki w powstaniu129. Jan Metelski powołał do pomocy tz w. mężów zaufa- nia w osobach: Antoniego Borowiaka z Przyczy- 54. Ppor. Bernard ny Dolnej, Ignacego Plewki z Konradowa, Jana Śliwiński – dowódca Grupy Filipowskiego z Lginia, Piotra Mireckiego z Bren- „Leszno” w czasie na i Stefana Stępczaka z Wijewa. 2 stycznia 1919 r. powstania Jan Metelski w towarzystwie Wojciecha Wężyka wielkopolskiego, i Tadeusza Tomaszewskiego z Siedlnicy udali się 1919 r. do Włoszakowic do proboszcza Józefa Górnego APL, Zbiór w celu omówienia przygotowań do działań po- fotograﬁ i, sygn. 33 wstańczych na terenie powiatu wschowskiego. Z biegiem rozwoju sytuacji militarnej zarysowały Gdy wracali wieczorem do Wschowy, zwrócili się na tym froncie 4 odcinki: „Poniec” (dowód- uwagę na większe patrole Grenzschutz u. Nato- cą był ppor. Józef Ceptowski), „Pawłowice” (do- miast 4 stycznia Metelski przeprowadził rozmowy wódcą był ppor. Henryk Swinarski), „Osieczna” w Lesznie. Rozmawiał m.in. z Janem Góreckim, (dowódcą był ppor. Jan Namysł) oraz w połowie który ponoć przywiózł z Krotoszyna informację, stycznia 1919 r. odcinek „Boguszyn”. Dowódcą że wojsko polskie planuje zajęcie Leszna jeszcze tej tego odcinka był ppor. Franciszek Szyszka127. nocy. Spotkał się także z Adamem Ruszczyńskim, Cały styczeń 1919 r. przeszedł pod znakiem u którego przebywał posłaniec z Poznania. Wyda- walk. Toczyły się one ze zmiennym szczęściem. wało się, że sprawy idą w dobrym kierunku i do- Do szczególnie znanych epizodów pierwszego słownie w najbliższym czasie nastąpi zajęcie za- okresu powstania wielkopolskiego na obszarze równo Leszna, jak i Wschowy przez Polaków. Jan południowo-zachodniej Wielkopolski należy Metelski wspominał także, że Niemcy we Wscho- rozegrana 11 stycznia 1919 r. zwycięska dla powie wypytywali go, którędy i ile wojska polskie- wstańców bitwa pod Osieczną. go idzie w kierunku miasta130. W przypadku powiatu wschowskiego walki Istniał plan opanowania Wschowy przez Po- toczono w jego północnej części (obszar obecnych laków w czwartek 9 stycznia 1919 r., kiedy to gmin Wijewo i Włoszakowice). Miały one duże zna- zamierzano wjechać do miasta pod pretekstem czenie, gdyż jak się później okazało, na mocy trakta- przybycia na odbywający się w tym dniu targ131. tu wersalskiego (zawarty 28 czerwca 1919 r.) do Pol- Jednak sytuacja radykalnie się zmieniła, gdy ski wróciła tylko ta część powiatu wschowskiego. Niemcy przystąpili do zdecydowanego działa- Oddziały niemieckie stacjonujące w powiecie nia. 7 stycznia 1919 r. od godziny 10 rano roz- wschowskim nie chciały dopuścić do rozprze- poczęto aresztowania Polaków we Wschowie132. strzenienia się działań powstańczych na tym te- Aleksander Ziemkowski (wnuk Jana Lassociń- renie. W wydanej na początku stycznia 1919 r. skiego, syn jego córki Marii) pisał, że żołnierze odezwie zapewniano, że batalion Grenzschutz u Grenschutz u przeprowadzili tego dnia rewizję będzie zapobiegał zajęciu Wschowy przez pol- w domu Ludwiki Lassocińskiej: skich powstańców128. 129 A. Ziemkowski, O Powstaniu Wielkopolskim we Wschowie (1), 127 E. Śliwiński, W 90-tą rocznicę, dz. cyt., s. 25. „Panorama Leszczyńska” 1986, nr 32, s. 13. 128 E. Lepka, „Zarys organizacji i przebiegu działań powstań- 130 J. Metelski, Trwaliśmy mężnie na rubieżach, dz. cyt., s. 14. czych 1918–1920 na terenie Ziemi Wschowskiej”, Grotniki 131 J. Stępczak, Lata 1918–1920 w północno-zachodnim rejonie powia- 1969, maszynopis, APL, zespół: Związek Bojowników o Wol- tu wschowskiego, dz. cyt., s. 159. ność i Demokrację w Lesznie, sygn. 11765, s. 4. 132 J. Metelski, Trwaliśmy mężnie na rubieżach, dz. cyt., s. 14. 64 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

7 stycznia 1919 r. wcześnie rano – jeszcze Wrażenie okropne. Mężczyźni nasi uloko- było ciemno – bijąc kolbami karabinów do wali się na ziemi jak śledzie, ale gorszy i wprost drzwi, dobijało się do naszego mieszkania kil- rozpaczliwy był los pań. Dopiero po wielu in- ku żołnierzy Grenzschutz u. Zanim otwarto żoł- terwencjach, Grenzschutz ulokował kobiety nierzom drzwi, Anna wrzuciła kompromitujące w hotelu, brudnym i zawszawionym, z gospo- puszki pod pierzynę leżącej w łóżku 72-letniej darzem, którym był bardzo ordynarny Niemiec. wówczas Ludwiki. Żołnierze wpadli z okrzy- Pożywienie nasze składało się z marchwi nie- kiem „Gdzie są te puszki”. Żołnierze szukali czyszczonej i przypalonej w tej mierze, że sko- wszędzie, ale… nie ośmielili się zajrzeć bab- rupy z dna kotła żelaznego chrupały w zębach. ci pod pierzynę. Nie odkryli także magazynu Paskudne to było żarcie, ani człowiek przełknąć amunicji, który Ewa133 przemyślnie umieściła mógł, ani by bydlę tego jeść nie chciało137. na dolnej półce stołu kuchennego […]134. Ostatecznie Polacy aresztowani we Wschowie Anna Lassocińska została jednak aresztowana. oraz w Lesznie traﬁ li do obozu internowanych Tego samego dnia, tj. 7 stycznia 1919 r., areszto- w Grunthal (Zielona Dolinka) pod Żaganiem, wano we Wschowie i na terenie powiatu w sumie obecnie część Żagania. Przetrzymywano tam ok. 40 osób. Wśród aresztowanych, oprócz wspo- także powstańców wielkopolskich. W trakcie po- mnianej już Anny Lassocińskiej, byli także Jan Me- bytu w obozie zarówno Jan Metelski, jak i Anna telski i Stanisław Voelkel. Aleksander Ziemkow- Lassocińska byli przewożeni na przesłuchania ski wymienił również: Stanisławę Kowalewicz do więzienia w Głogowie. Postawiono im zarzut (żonę zmarłego w październiku 1918 r. znanego zdrady stanu. Metelski chwalił postawę Anny we Wschowie polskiego lekarza Stanisława Ko- Lassocińskiej: „Panna Lasocińska to wybitna pol- walewicza), jej córkę Irenę (żonę prawnika Witol- ska patriotka. Znosiła z dumą upokorzenia. Ni- da Jeszke), Stefanię Wrzesińską i Ludwika Wen- gdy nie wyszła z jej ust skarga, była wzorem cier- skiego. Wśród zatrzymanych były także Maria pliwości, niejednemu mężczyźnie za wzór służyć Ziemkowska (siostra Anny Lassocińskiej) i Cecy- by mogła”138. lia Wenska (żona Ludwika), które jednak jeszcze Jan Metelski w swoich wspomnieniach pi- we Wschowie zwolniono135. Bronisław Świderski sał, że w marcu i kwietniu 1919 r. wschowia- (lekarz i polski działacz z Leszna, także w tym nie i wielu innych wrócili do swych domów139. czasie internowany przez Niemców) wymie- Z kolei Aleksander Ziemkowki pisał w artyku- nił wśród aresztowanych Polaków ze Wschowy le, że wschowianie zostali uwolnieni w sierpniu także: syna Stanisławy Kowalewicz (prawdopo- 1919 r.140 Zgadzałoby się to z tym, co Stanisław dobnie Leonarda) i jej zięcia Witolda Jeszke, Jó- Voelkel podał w swoim życiorysie, że wypusz- zefa Wrzesińskiego (męża Stefanii Wrzesińskiej), czono ich po siedmiu miesiącach. Niektórzy Müllera (nie udało się ustalić imienia) oraz Na- Polacy ze Wschowy po odzyskaniu wolności – wrockiego (także nie udało się ustalić imienia)136. w związku z pozostawieniem Wschowy w gra- Uwięzieni traﬁ li najpierw do więzienia w Głogo- nicach Niemiec – przenieśli się do Leszna, które wie, a następnie przewieziono ich do Zgorzelca, zostało przyznane Polsce. gdzie przez trzy tygodnie byli przetrzymywani Przeprowadzone 7 stycznia 1919 r. aresztowa- w dawnym obozie jenieckim dla żołnierzy grec- nia spowodowały, że plany zorganizowania akcji kich. Jan Metelski wspominał: powstańczej i przejęcia Wschowy przez Polaków stały się nierealne.

133 Mowa o Ewie Ciesielskiej, która mieszkała z Lassocińskimi; była prawdopodobnie spokrewniona z Ludwiką Lassocińską, której matka była z domu Ciesielska. 134 A. Ziemkowski, O Powstaniu Wielkopolskim we Wschowie (2), 137 J. Metelski, Trwaliśmy mężnie na rubieżach, dz. cyt., s. 14. dz. cyt., s. 13. 138 Tamże. 135 Tamże. 139 Tamże. 136 B. Świderski, Ilustrowany opis Leszna i ziemi leszczyńskiej, Lesz- 140 A. Ziemkowski, O Powstaniu Wielkopolskim we Wschowie (2), no 1997, reprint wydania z 1928 r., s. 79–80. dz. cyt., s. 13. ROZDZIAŁ VI. PRZEBIEG POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO… 65

55. Obóz dla internowanych Polaków w Żaganiu – pierwsza z prawej Anna Lassocińska, 1919 r. (Ze zbiorów J. Skrzypczaka)

56. Jan Metelski (siedzi pierwszy z lewej strony) w obozie dla internowanych w Żaganiu, 1919 r. (Ze zbiorów Marii Metelskiej) 66 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

Należy także przypomnieć, co działo się na terenach północnych powiatu wschowskiego, gdzie w wielu miejscowościach znacznie prze- ważała ludność polska. 6 stycznia 1919 r. żołnierze wschowskiego od- działu Grenzschutz u zjawili się we Włoszakowi- cach w celu aresztowania proboszcza ks. Józefa Górnego, ale nie zastano go na probostwie, gdyż zmierzał w tym czasie do Bukówca na zebranie ludności polskiej. Ponoć planowano rozstrzela- nie go na wschowskim rynku141. W tym samym dniu, tj. 6 stycznia 1919 r., od- był się wiec ludności polskiej w Bukówcu Gór- nym. Do wsi przybył Ludwik Olejniczak z Ra- domierza z informacją o opanowaniu przez powstańców Przemętu i przekazał rozkaz od Józefa Wróblewskiego, aby w Bukówcu zorgani- zować oddział powstańczy i przystąpić do dzia- łań. Wieczorem o godzinie 22.00 w sali Marcina Polocha zorganizowano wiec z udziałem ok. 300 byłych żołnierzy frontowych. Ogłoszono przyłą- czenie Bukówca do Polski oraz zorganizowano Straż Ludową (oddział powstańczy). Jej komendantem został Franciszek Fengler. Przerwano także połączenie telefoniczne ze Wschową. Biu- 57. Powstańcy z Bukówca Górnego, 1919 r. (Fot. ro oddziału powstańczego zorganizowano w ho- Tomasz Szulc) telu Walentego Śliwy142. W nocy z 6 na 7 stycz- APL, Jerzy Zielonka – spuścizna (dziennikarz nia ogłoszono także alarm wśród Polaków we „Panoramy Leszczyńskiej”), sygn. 142, nr obiektu 1843

58. Bukówiec Górny – dawny hotel Walentego Śliwy, w okresie powstania wielkopolskiego siedziba powstańczej placówki. (Fot. A. Bodylska, 14 maja 2018 r.)

141 A. Kaczmarek, Ksiądz Józef Górny, „Przyjaciel Ludu”, Leszno 1990, z. I (XXV), s. 17. 142 S. Malepszak, Gmina Włoszakowice. 800 lat dziejów, dz. cyt., s. 154–155. ROZDZIAŁ VI. PRZEBIEG POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO… 67

Włoszakowicach. Przybyli tutaj z pobliskiej linii frontu powstańczego Gintrowski (nie udało się ustalić imienia) i Stanisław Kuczmerowicz, któ- rzy udali się najpierw do kolejarza Wawrzyńca Krysztoﬁ aka. Podniesiono także alarm wśród ludności. Mieszkańcy zgromadzili się na placu przed kościołem. Zorganizowano oddział po- wstańczy (Straż Ludową). Obsadzono dworzec kolejowy, pocztę, nadleśnictwo i posterunek żandarmerii. Ponadto rozbrojono miejscowych Niemców. Akcją tą kierował Jan Grycz. W roz- brajaniu wzięli także udział m.in.: Jan Gąd, Piotr Gąd, Stanisław Grycz, Franciszek Kiąca, Wacław Pytlik, Stanisław Pytlik, Józef Skorupiński, Ro- man Stachowski i Ludwik Świętek. Zarekwiro- wano m.in.: 19 fuzji myśliwskich, trzy parabele, sześć karabinów model 98 oraz jeden karabin rosyjski i kilkaset naboi. Poprzecinano także

60. Zbiorowa mogiła powstańców – poległych 11 stycznia 1919 r. pod Zbarzewem – na cmentarzu paraﬁ alnym we Włoszakowicach. (Fot. A. Bodylska, 14 maja 2018 r.)

przewody telefoniczne uniemożliwiając tym samym łączność miejscowych Niemców ze Wscho- wą143. Komendantem polskiego oddziału został tutaj Jan Ott o. Jego zastępcą był Jan Grycz, a ma- gazynierem broni (zbrojmistrzem) inwalida wo- jenny Szczepan Nowak. Dowództwo oddziału urzędowało w budynku poczty. Odwagą wyka- zała się Apolonia Prałat, która wspólnie z gospodarzem Franciszkiem Szymańskim udała się do Błotnicy, skąd przywiozła do Włoszakowic nocą z 7 na 8 stycznia 1919 r. lekki karabin maszynowy. Ponadto opiekowała się rannymi. Do włosza- kowickich powstańców przedostali się ze Wscho- wy dwaj młodzi chłopcy – Leon Wański i Prałat (nie podano imienia), którzy chcieli brać udział w walkach144. 8 stycznia o godz. 9.30 Niemcy 59. Jan Grycz (w czasie powstania wielkopolskiego formalnie zastępca dowódcy włoszakowickich przeprowadzili ostrzał artyleryjski Włoszakowic, powstańców ) z rodziną. 143 Powstanie Wielkopolskie 1919 r. we Włoszakowicach, [cz. I], „Na- (Fot udostępniona przez redakcję „Nasze Jutro” sze Jutro”, nr 259, styczeń 2012, s. 16. we Włoszakowicach) 144 Tamże, s. 17. 68 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

61. Włoszakowice – budynek dawnej szkoły, w okresie powstania wielkopolskiego siedziba powstańczej placówki, widok z 14 maja 2018 r. (Fot. A. Bodylska)

62. Apolonia Prałat (z dumu Siuda) – w czasie powstania wielkopolskiego zaangażowana w działalność oddziału powstańczego we Włoszakowicach (Fot. udostępniona przez redakcję „Nasze Jutro” we Włoszakowicach) uszkodzono kilka domów i kościół. Później wieś zaatakowało ok. 60 żołnierzy Grenzschutz u ze Wschowy. Niemcy zostali skutecznie odparci, a obroną dowodził Jan Grycz145. W nocy z 9 na 10 stycznia 1919 r. dotarła do Bukówca Górnego broń przekazana z Poznania przez Naczelną Radę Ludową. W jej skład wcho- dziły: 244 karabiny ręczne, dwa ciężkie karabiny maszynowe i 25 000 sztuk amunicji. Broń złożono u Walentego Śliwy. Do Włoszakowic przekaza- 63. Pomnik powstańców w Zbarzewie. no 100 karabinów i 1500 naboi oraz pewną liczbę (Fot. A. Bodylska, 14 maja 2018 r.) granatów. Broń otrzymali także powstańcy w innych miejscowościach146. Tragiczny dla włoszakowickich powstańców okazał się dzień 11 stycznia 1919 r. Patrol pod Zbarzewem w gęstej mgle został zaatakowany przez Niemców – w pierwszej fazie potyczki 145 Tamże. 146 S. Malepszak, Gmina Włoszakowice. 800 lat dziejów, dz. cyt., zginęło dwóch powstańców, a rannych Niem- s. 161. cy bestialsko zamordowali. Tablica na obelisku ROZDZIAŁ VI. PRZEBIEG POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO… 69

64. Por. Wojciech W następnych dniach i tygodniach sporadycz- Dombek – w czasie nie dochodziło do potyczek z Niemcami. 19 stycz- powstania nia od strony Leszna nadjechał do Włoszakowic wielkopolskiego niemiecki pociąg pancerny i ostrzeliwał wieś. ofi cer Grupy Wielką ofi arnością wykazali się miejscowi miesz- „Leszno”, dowodził kańcy, którzy zaopatrywali powstańców w cie- m.in. odcinkiem powstańczym płą odzież i bieliznę, a także żywność. Staraniem w Brennie. ks. Józefa Górnego powstańcy otrzymali także (Za: A. Podsiadły, jednorazowy skromny żołd (26 stycznia 1919 r.). Dombek Wojciech, 2 lutego 1919 r. przybył do Włoszakowic por. [w:] Słownik Wojciech Dombek (adiutant dowódcy odcinka biografi czny Leszna, t. I, „Boguszyn”). Zarządził zaprzysiężenie powstań- Leszno 2011, s. 127) ców, a następnego dnia wysłano ich jako regu- upamiętniającym miejsce śmierci powstańców larną kompanię na odcinek Zaborówiec – Brenno zawiera sześć nazwisk: Jan Ott o z Włoszako- – Wijewo149. wic (22 lata, syn dowódcy włoszakowickich po- Do działań powstańczych na terenie powiatu wstańców Jana Ott o), Wiktor Zając z Ujazdowa wschowskiego doszło także na obszarze obecnej (20 lat), jego brat 21-letni Michał Zając, Stanisław gminy Wijewo. Zapoczątkowała je akcja kilku po- Kuczmerowicz z Czempinia (32 lata), Walenty Ję- wstańców z Górska (Jan Nykiel, Jan Pochanke oraz siek z Przemętu oraz Leon Wański ze Wschowy bracia Szczepan i Władysław Walkowiakowie), (najmłodszy z zamordowanych, prawdopodob- którzy 8 stycznia 1919 r. wyruszyli przez Zabo- nie chodzi o niespełna 17-letniego syna Józefa rówiec do Wijewa. W Zaborówcu zarekwirowali Leona Wańskiego, który urodził się we Włosza- broń i amunicję u miejscowych Niemców. Potem kowicach 5 marca 1902 r.)147. Uroczysty pogrzeb dotarli do Brenna i stamtąd wczesnym rankiem 9 czterech zamordowanych powstańców (Walenty stycznia przybyli do Wijewa. Skonfi skowali broń Jęsiek i Stanisław Kuczmerowicz zostali pocho- żandarmowi Wolff owi i zarządcy majątku Boldto- wani w rodzinnych stronach) odbył się we Wło- wi. W Wijewie zorganizowano wiec w sali Micha- szakowicach 15 stycznia 1919 r. Pod nieobecność lewicza, na którym wybrano Straż Ludową. Na jej proboszcza Józefa Górnego wziął w nim udział czele stanął początkowo Roman Breś (rolnik, były ks. Stanisław Kuliszak z Przemętu, jeden z czo- podofi cer armii niemieckiej). W budynku poczty łowych organizatorów ruchu powstańczego urządzono izbę służbową, strażnicę umieszczo- w Przemęcie148. no natomiast w jednym z budynków dworskich. Placówkę wartowniczą zorganizowano także 147 P. Bauer, Potyczka pod Zbarzewem, „Przyjaciel Ludu”, Leszno w Radomyślu. Wybrano również ludzi na goń- 1988, z. IV (XV), s. 37–38. Akt urodzenia Leona Wańskiego ców, którzy mieli utrzymywać łączność Wijewa znajduje się w księdze urodzeń Urzędu Stanu Cywilnego we z Brennem i Przemętem. Jednym z takich ordy- Włoszakowicach z 1902 r. (APL, zespół nr 34/453/0, Urząd Stanu Cywilnego Włoszakowice, sygn. 95, s. 41). Zgony za- nansów został rolnik Ludwik Domagała. Straż mordowanych pod Zbarzewem powstańców Wiktora i Mi- Ludowa skupiła w swoich szeregach mężczyzn chała Zająców oraz Jana Ott o i Stanisława Kuczmerowicza w wieku od 18 do 50 lat150. odnotowano w księdze zgonów Urzędu Stanu Cywilnego 10 stycznia zorganizowano Straż Ludową we Włoszakowicach pod datą 5 maja 1919 r. (APL, zespół nr 34/453/0, Urząd Stanu Cywilnego Włoszakowice, sygn. w Brennie, na czele której stanął mistrz krawiec- 184, s. 167–170). ki Adam Kaźmierski. Jej siedzibę urządzono W miejscu śmierci powstańców postawiono pomnik, który w miejscowej oberży. Polacy przejęli inicjatywę został uroczyście poświęcony 3 czerwca 1923 r. Fundusze na jego budowę pochodziły ze zorganizowanej zbiórki. Budową także w Zaborówcu. Z inspiracji Jana Tyczewi- kierował Piotr Lipowy, a bezpośrednimi wykonawcami byli cza 11 stycznia 1919 r. także tutaj zorganizowa- murarze Franciszek Bortel i Franciszek Śliwa z Bukówca Gór- no Straż Ludową, której naczelnikiem został nego. Niemcy w 1939 r. zburzyli pomnik. Został odbudowany w 1958 r. 149 Tamże. 148 Powstanie Wielkopolskie 1919 r. we Włoszakowicach, cz. III (kro- 150 J. Stępczak, Lata 1918–1920 w północno-zachodnim rejonie powia- nika), „Nasze Jutro”, nr 261, marzec 2012, s. 16. tu wschowskiego, dz. cyt., s. 161–163. 70 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

65. Powstańcy wielkopolscy przed szkołą w Zaborówcu, 1919 r. (Ze zbiorów G. Klamki)

66. Zaborówiec – powstańcy wielkopolscy przed budynkiem szkoły, 1919 r. (Ze zbiorów G. Klamki) murarz Jan Rękoś. Siedzibą Straży był budynek rodziny, ale zupełnie się spolszczył, a w czasie szkolny151. powstania wielkopolskiego włączył się czynnie Wkrótce udało się pozyskać dodatkową broń, w działalność patriotyczną152. którą Piotr Mirecki i Roman Nitsche przywieź- W okolicach Brenna i Wijewa było kilka wsi, li z Poznania (m.in. 40 karabinów). Wsparciem które wobec konﬂ iktu polsko-niemieckiego lat duchowym dla powstańców z obszarów Wijewa 1918–1919 zachowywały długi czas neutralność. i Brenna był ks. Bolesław Wienke, od 1909 r. proboszcz paraﬁ i w Brennie. Pochodził z niemieckiej 152 E. Lepka, „Zarys organizacji i przebiegu działań powstań- czych 1918–1920 na terenie Ziemi Wschowskiej”, dz. cyt., 151 Tamże, s. 164. s. 22. ROZDZIAŁ VI. PRZEBIEG POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO… 71

Tak było m.in. w przypadku Potrzebowa i Śmiesz- Wobec przekształcenia istniejących oddzia- kowa w powiecie wschowskim oraz Kaszczoru, łów Straży Ludowej w regularne oddziały woj- Moch i Świętna w powiecie babimojskim. Cie- skowe i wysyłania ich na różne fronty działań kawostką był także fakt, że listy i gazety z Nie- wojennych, zaistniała konieczność ponownego miec docierały do placówki pocztowej w Wijewie zorganizowania nowych oddziałów Straży Lu- dzięki temu, że miejscowy listonosz odbierał je dowej, które wzmocniłyby obronność różnych bezpośrednio w Sławie. Neutralność wspomnia- miejscowości na miejscu w Wielkopolsce. 18 nych powyżej wsi wkrótce się jednak zakończyła. marca 1919 r. zorganizowano placówki Straży Niemcy w lutym zajęli Potrzebowo i Śmieszko- Ludowej w Brennie, Wijewie, Radomyślu, Miast- wo. Polskie oddziały powstańcze wkroczyły na- ku i Zaborówcu. Jeszcze w marcu sformowane tomiast do Wielenia, Kaszczoru i Moch153. oddziały złożyły uroczyste ślubowanie na rynku 6 lutego 1919 r. przybył do Brenna ppor. Woj- w Osiecznej155. ciech Dombek i objął dowództwo. Z dotychcza- Generalnie na tym odcinku dawnego fron- sowych ochotników służących w Straży Ludowej tu powstańczego panował spokój. Sporadycz- uformował regularny oddział wojskowy, a 7 lute- nie dochodziło do utarczek patroli w okolicach go odbyło się uroczyste zaprzysiężenie. Ponadto przysiółków Siedmiórki i Kalek. Do tragiczne- ten odcinek powstańczego frontu został wzmoc- go w skutkach wydarzenia doszło 16 kwietnia niony przez przybycie oddziału powstańczego 1919 r., gdy patrol Grenzschutz u w pogoni za de- z Włoszakowic154. zerterem, który uciekł na polską stronę, natknął Po zawarciu rozejmu w Trewirze 16 lutego się na polach przysiółka Kalek na patrol żoł- 1919 r., który obejmował także Wielkopolskę, nierzy polskich. Doszło do wymiany strzałów. ustalono linię demarkacyjną i oczekiwano decyzji Niemcy zastrzelili wówczas pracującego na polu państw koalicyjnych, które miały zapaść na kon- 37-letniego Leona Obiorę i ciężko ranili jego 8-let- ferencji pokojowej. nią córkę Annę, która zmarła następnego dnia w szpitalu w Wolsztynie156.

155 Tamże, s. 168. 153 J. Stępczak, Lata 1918–1920 w północno-zachodnim rejonie powia- 156 E. Lepka, „Zarys organizacji i przebiegu działań powstań- tu wschowskiego, dz. cyt., s. 165–166. czych 1918–1920 na terenie Ziemi Wschowskiej”, dz. cyt., 154 Tamże, s. 166. s. 24. 72 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

67. Arkusz ewidencyjny Agnieszki Firlej – członka Związku Powstańców Wielkopolskich 1918–1919 Roku, Koła Brenno, 11 sierpnia 1949 r. APL, Związek Powstańców Wielkopolskich 1918–1919 Roku. Koło Brenno, sygn. 1, s. 3–4 ROZDZIAŁ VI. PRZEBIEG POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO… 73

ciąg dalszy dokumentu 67 74 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

68. Arkusz ewidencyjny Romana Kowala – członka Związku Powstańców Wielkopolskich 1918–1919 Roku, Koła Brenno, 10 sierpnia 1949 r. APL, Związek Powstańców Wielkopolskich 1918–1919 Roku. Koło Brenno, sygn. 1, s. 29–30 ROZDZIAŁ VI. PRZEBIEG POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO… 75

ciąg dalszy dokumentu 68 76 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

69. Arkusz ewidencyjny Piotra Mireckiego – członka Związku Powstańców Wielkopolskich 1918– 1919 Roku, Koła Brenno, 11 sierpnia 1949 r. APL, Związek Powstańców Wielkopolskich 1918–1919 Roku. Koło Brenno, sygn. 1, s. 43–44 ROZDZIAŁ VI. PRZEBIEG POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO… 77

ciąg dalszy dokumentu 69 78 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

70. Arkusz ewidencyjny Adama Muszkiety – członka Związku Powstańców Wielkopolskich 1918–1919 Roku, Koła Brenno, 6 sierpnia 1949 r. APL, Związek Powstańców Wielkopolskich 1918–1919 Roku. Koło Brenno, sygn. 1, s. 49–50 ROZDZIAŁ VI. PRZEBIEG POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO… 79

ciąg dalszy dokumentu 70 80 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

71. Arkusz ewidencyjny Jana Stępczaka – członka Związku Powstańców Wielkopolskich 1918–1919 Roku, Koła Brenno, 22 sierpnia 1949 r. APL, Związek Powstańców Wielkopolskich 1918–1919 Roku. Koło Brenno, sygn. 1, s. 55–56 ROZDZIAŁ VI. PRZEBIEG POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO… 81

ciąg dalszy dokumentu 71 82 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

72. Arkusz ewidencyjny Jan Tyczewicz – członka Związku Powstańców Wielkopolskich 1918–1919 Roku, Koła Brenno, 7 sierpnia 1949 r. APL, Związek Powstańców Wielkopolskich 1918–1919 Roku. Koło Brenno, sygn. 1, s. 59–60 ROZDZIAŁ VI. PRZEBIEG POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO… 83

ciąg dalszy dokumentu 72 84 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

73. Arkusz ewidencyjny Antoniego Zalisza – członka Związku Powstańców Wielkopolskich 1918–1919 Roku, Koła Brenno, 30 lipca 1949 r. APL, Związek Powstańców Wielkopolskich 1918–1919 Roku. Koło Brenno, sygn. 1, s. 69–70 ROZDZIAŁ VI. PRZEBIEG POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO… 85

ciąg dalszy dokumentu 73 86 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

74. Wykaz powstańców wielkopolskich będących członkami Związku Bojowników o Wolność i Demokrację, Koło Wijewo–Brenno, 10 grudnia 1959 r. APL, Związek Bojowników o Wolność i Demokrację, Koło Gminne Wijewo, sygn. 4 ROZDZIAŁ VI. PRZEBIEG POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO… 87 dzenia) oraz ą ci w czasie powstania wielkopolskiego (brak daty sporz ś alno ł o dzia w Lesznie, sygn. 113, s. 4–5 ą ę by wojskowej ż u ł i Demokracj ść zek Bojowników o Wolno wiadczenia z 1947 r. o przebiegu s ą ś yciorys Franciszka Apolinarskiego, z informacj yciorys Franciszka Ż odpis po 75. APL, Zwi 88 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

76. Arkusz ewidencyjny Piotra Burego – członka Związku Powstańców Wielkopolskich 1918–1919 Roku, Koła Bukówiec Górny, 13 sierpnia 1949 r. APL, Związek Bojowników o Wolność i Demokrację w Lesznie, sygn. 521, s. 5–6 ROZDZIAŁ VI. PRZEBIEG POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO… 89

ciąg dalszy dokumentu 76 90 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO... awa Durkowiaka (urodzonego w Brennie 1900 r.) awa ł Stanis ł ce udzia w Lesznie, sygn. 921, s. 5 ą ę i Demokracj ść kowiaka potwierdzaj ś zek Bojowników o Wolno ą wiadczenie Józefa Grze ś 77. O w powstaniu wielkopolskim, 19 grudnia 1965 r. APL, Zwi ROZDZIAŁ VI. PRZEBIEG POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO… 91 dzenia). ą ci w czasie powstania wielkopolskiego (brak daty sporz ś w Lesznie, sygn. 982, s. 4 ę alno ł o dzia ą i Demokracj ść zek Bojowników o Wolno ą yciorys Józefa Fenglera, z informacj Ż 78. APL, Zwi 92 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO... dzenia). ą ci w czasie powstania wielkopolskiego (brak daty sporz ś alno ł w Lesznie, sygn. 5445, s. 4 ę o dzia ą i Demokracj ść zek Bojowników o Wolno ą yciorys Szczepana Nowaka, z informacj yciorys Szczepana Nowaka, Ż 79. APL, Zwi ROZDZIAŁ VI. PRZEBIEG POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO… 93 ci w czasie powstania wielkopolskiego, 30 czerwca 1968 r. ś alno ł w Lesznie, sygn. 7855, s. 2 ę kosia, z opisem dzia ę i Demokracj ść onkowskiej Jana R ł zek Bojowników o Wolno ą 80. Fragment deklaracji cz APL, Zwi 94 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO... 95

Rozdział VII. Powrót części powiatu wschowskiego w granice odrodzonego państwa polskiego

Odradzająca się jesienią 1918 r. po 123 latach przemówienie, w którym przedstawił polskie zaborów Polska musiała stoczyć zarówno militar- stanowisko w sprawie granicy z Niemcami. ne, jak i dyplomatyczne boje o kształt swoich gra- Już od początku maja 1919 r. ukazywały się nic. W przypadku granicy z Niemcami ostatecz- w prasie informacje, że zgodnie z planowa- ne decyzje miały zapaść na konferencji pokojowej nym przebiegiem granicy polsko-niemieckiej zorganizowanej w 1919 r. w Paryżu. Wydawało na obszarze powiatu wschowskiego Brenno bę- się pewne, że w przypadku Wielkopolski zwycię- dzie przyznane Polsce, ale Wijewo pozostanie ska w wojnie koalicja nie będzie miała wątpliwo- w Niemczech. Wywołało to wielkie poruszenie ści. Zarówno przeszłość tego obszaru (zaanek- i zdumienie. Polscy działacze z Brenna i Wijewa towany przez Prusy dopiero w styczniu 1793 r. postanowili działać. Piotr Mirecki zwołał 14 maja w wyniku II rozbioru), jak i wyraźna przewaga wiec w Wijewie. Wystosowano petycję do Rady ludności polskiej zdecydowanie wskazywały na Najwyższej Głównych Mocarstw Sprzymierzo- przekazanie tego regionu Polsce. Wielkopolanie nych i Stowarzyszonych (głównego organu kon- czynem zbrojnym przełomu 1918/1919 r. mocno ferencji pokojowej w Paryżu), którą podpisali podkreślili swoje związki z Ojczyzną i wyzwoli- niemal wszyscy mieszkańcy wsi: li zdecydowaną większość terytorium spod pa- nowania niemieckiego. Na podstawie rozejmu My mieszkańcy wsi Wijewa i obszarów w Trewirze z 16 lutego 1919 r. utworzono w Wiel- dworskich do niej należących protestujemy ni- kopolsce linię demarkacyjną, która rozdzielała niejszem własnoręcznymi podpisami przeciw obszar zajęty przez powstańców od pozostające- odłączeniu nas i naszych obszarów od Polski go jeszcze pod administracją niemiecką. Czekano a przyłączeniu nas do państwa niemieckiego, na ostateczne decyzje konferencji pokojowej. zważywszy, że: Konferencja pokojowa w Paryżu rozpoczęła 1. Ziemia nasza dzieliła zawsze losy Rzeczypo- się 18 stycznia 1919 r. Uczestniczyli w niej przed- spolitej i dla Boga nadal z Polską połączona stawiciele 27 państw. Nie zaproszono na konfe- być musi. rencję delegacji pokonanych w wojnie państw, 2. W naszej wsi nie ma ani jednego czynnika, którym przedstawiono później gotowe traktaty który by usprawiedliwiał przyłączenie nas do podpisania. do Niemiec, bo mimo ustawicznych prześla- Polskę reprezentował Komitet Narodowy dowań pruskich i gwałtownej germanizacji, Polski z Romanem Dmowskim i Ignacym Pade- wieś nasza zachowała dotąd w zupełności rewskim (wówczas już premierem rządu polskie- i pod każdym względem czysty swój cha- go) na czele. Na posiedzeniu w dniu 29 stycznia rakter polski. 1919 r. Roman Dmowski wygłosił pięciogodzinne 96 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

3. Dopiero od 30 lat wykupił rząd pruski ob- być nie może. […] Zanosimy zatem do J.E. Pana szary dworskie, które począwszy od ksią- Prezydenta Ministrów gorącą prośbę, by całego żąt Sułkowskich zawsze w rękach polskich swego wpływu użył, aby nas przy regulowaniu były. Nie może okoliczność ta zdecydować granic, do Polski przyłączono158. o przynależności wsi naszej do Niemiec, a tem bardziej, bo robotnik dominialny jest Wiec protestacyjny 29 maja 1919 r. odbył się wyłącznie narodowości polskiej. także w Przemęcie, siedzibie dekanatu, do któ- 4. Wijewo stanowi z Brennem, o 15 minut od- rego należała parafi a w Brennie. Zebrało się na dalonem i Polsce przyznanem, jedną parafi ę, nim ok. tysiąca osób, które uchwaliły następującą w Brennie zaś koncentruje się całe nasze ży- rezolucję: cie religijne i w Brennie też spoczywają pro- chy naszych ojców, a co najważniejsze jest, My Polacy, zamieszkali na krańcach powiatu że ciężary patronackie ciążą li tylko na do- babimojskiego, czytamy z bólem i oburzeniem brach wijewskich, więc z tej przyczyny Wije- wieści, że wsie z większością polskiej ludności, wo od Brenna oderwanem być nie może. a nawet takie, które całkowicie są zamieszkałe 5. Zważywszy w końcu, że od 10.I.1919 roku przez niewątpliwie rodowych Polaków mają Wijewo jest przez polskich żołnierzy do być przyłączone do Niemiec, aczkolwiek nie- dziś dnia obsadzone, prosimy Wysoki Try- które są już od miesięcy zajęte przez wojska pol- bunał Światowej Konferencji Pokojowej skie. Ponieważ braciom naszym, o których nam w imię sprawiedliwości wsi naszej od cia- chodzi, plugawy Heimatschutz usta knebluje, ła Polski nie odrywać, tylko nas z Macierzą więc w ich imieniu i naszem imieniu podnosi- połączyć157. my krzyk oburzenia i protestujemy najbliżsi ich sąsiedzi, zgromadzeni na wiecu w Przemęcie, Planowano nawet, że do Paryża osobiście przeciw przyłączeniu naszych na wskroś pol- udadzą się Piotr Mirecki (zob. nota biografi cz- skich wiosek do Niemiec i dopominamy się, aby na) i Maciej Miś (urodzony w Wijewie w lutym nasze wsie: Lgiń, Wijewo, Śmieszkowo, Łupica, 1880 r., w rodzinie Kazimierza i Zofi i z domu Toś, Stare i Nowe Kramsko, Małe i Wielkie Podmo- zmarł w 1954 r.). Ostatecznie nie doszło do re- kle, Wojnowo, Nowawieś, Węchabno, Mała alizacji tego planu, a delegaci pojechali do War- Wieś i Dąbrówka zostały, wedle sprawiedliwo- szawy, gdzie na ręce marszałka Sejmu Wojciecha ści, Polsce przysądzone, bo inaczej walczyć nie Trąmpczyńskiego, premiera Ignacego Paderew- przestaniemy, dopóty braci naszych z niewoli skiego i posła Władysława Seydy wręczyli pismo krzyżackiej nie oswobodzimy159. z prośbą o interwencję w Paryżu, cytowane we fragmentach: Sprawie nadano także duży rozgłos w prasie. Niestety wszelkie zabiegi nie przyniosły po- Projekt granicy polsko-niemieckiej odłącza czątkowo spodziewanego efektu. Traktat poko- nieomal cały powiat wschowski, który od wie- jowy (tz w. traktat wersalski) został podpisany ków do Polski należał. Zostaną odłączone nastę- 28 czerwca 1919 r. w Sali Zwierciadlanej Wersalu. pujące wsie: Wijewo, czysto polska wieś z wy- W imieniu Polski podpisy pod nim złożyli Roman jątkiem 4 Niemców. Wijewo należy do parafi i Dmowski i Ignacy Paderewski. Polsce przyznano breńskiej. W Brennie koncentruje się całe życie Wielkopolskę (chociaż bez jej małego fragmen- religijne, […]. Pomimo wszelkiej germanizacji tu, w tym znacznej części powiatu wschowskie- mieszkańcy Wijewa zachowali czysto polski go) oraz Pomorze Gdańskie (bez Gdańska, któ- charakter. Wijewo stawiło do wojska polskiego ry ustanowiono Wolnym Miastem). Na Górnym 60 ochotników i dało na pożyczkę polską 80 ty- Śląsku, Warmii i Mazurach zarządzono przepro- sięcy marek i na podatek narodowy 2000 Mkp. wadzenie referendów, w których ludność miała Z tej przyczyny Wijewo od Polski odłączone 158 J. Stępczak, Lata 1918–1920 w północno-zachodnim rejonie powiatu wschowskiego, dz. cyt., s. 171–172. 157 A. Kaczmarek, Wijewo wróciło do Polski, dz. cyt., s. 25–26. 159 A. Kaczmarek, Wijewo wróciło do Polski, dz. cyt., s. 26. ROZDZIAŁ VII. POWRÓT CZĘŚCI POWIATU WSCHOWSKIEGO… 97 się wypowiedzieć w kwestii przynależności do długoletni nauczyciel Stanisław Turkowski162 na- Niemiec lub Polski. dal bez przeszkód prowadził lekcje w języku pol- Artykuł 27 traktatu wersalskiego ustalał prze- skim. Ponadto Niemcy nie czynili żadnych przebieg granicy Niemiec z sąsiednimi państwami, szkód mieszkańcom w udawaniu się co niedzielę a jego punkt 7. mówił o granicy z Polską. Po- na msze do kościoła w Brennie i nie wymagali od wiatu wschowskiego dotyczył następujący frag- nich przepustek na przekroczenie granicy. Nie ment: […] „linia, która będzie obrana na miejscu, protestowali także, gdy Polacy manifestacyjnie przechodząca na zachód od miejscowości Dębo- i bardzo uroczyście obchodzili święto uchwale- wa Łęka, Brenno, Wieleń, Kaszczor, Kębłowo, nia Konstytucji 3 Maja163. i na wschód od miejscowości Olbrachcice, Buko- Polscy działacze, mając poparcie ludności, nie wo, Lgiń, Wijewo, Łupice, Świętno;” […]160. zaprzestali jednak starań o zmianę decyzji. Do- Postanowienia dotyczące przebiegu granicy nośnym echem odbił się zamieszczony 19 lutego polsko-niemieckiej na terenie ówczesnego po- 1920 r. w numerze 40 „Kuriera Poznańskiego” wiatu wschowskiego oddawały Polsce miejsco- artykuł Krzyk rozpaczy z Wijewa, w którym przed- wości wchodzące obecnie w skład gmin: Wijewo stawiono pismo otrzymane od mieszkańców: (jednak bez Wijewa), Włoszakowice i Święcie- chowa. Miejscowości obecnych gmin Wschowa Przeszło rok nasza czysto polsko wioska obsa- (bez Dębowej Łęki, która miała być po polskiej dzona była przez wojsko polskie, a teraz 17 stycz- stronie granicy) i Szlichtyngowa pozostawiono nia wojsko to nas opuściło, i to tak niespodzie- w granicach Niemiec. Pomimo zatem podejmo- wanie, w nocy, nie informując nas o tym wcale. wanych wcześniej starań, Wijewo postanowiono Z przerażeniem tedy, mieszkańcy gdy wstali jednak pozostawić Niemcom. Decyzja była nie- rano, patrzyli na wkraczający Grenzschutz , a każ- zrozumiała i krzywdząca. demu stanęła wobec tego łza w oku. […] Spotka- Rozgoryczenie mieszkańców Wijewa było ła nas przecież rzecz najboleśniejsza, na którą nie jeszcze większe, gdy już po ostatecznej ratyfi ka- zasłużyliśmy. Już przed rokiem 9 stycznia 1919 r. cji traktatu wersalskiego w styczniu 1920 r. wieś zajęliśmy naszą wioskę i obstawiliśmy naszymi opuściło polskie wojsko i żandarmi, a wkroczył żołnierzami z Wijewa, których zaraz zebrała się oddział Grenzschutz u. To samo dotyczyło Rado- liczba wielka, około 200 chłopa. […] A dalej wio- myśla. Polscy żołnierze przenieśli się w nocy ska nasza blisko sto tysięcy marek na pożyczkę z 16 na 17 stycznia 1920 r., i to bez uprzedzenia polską udzieliła, każdy złoto i srebro, co miał to mieszkańców, do sąsiedniego Brenna. Rankiem dawał, czy to podatki narodowe, albo inne jakie 17 stycznia wkroczył natomiast oddział wojska składki – chętnie każdy wiele dawał.[…] Nikt niemieckiego. W Wijewie służbę żandarma po- jednak sobie nie pomyślał, że nasza wioska, co nownie zaczął pełnić Niemiec Wolff 161. tak wiele do budowy ojczyzny pomagała, teraz Niemcy starali się nie drażnić polskiej ludno- odłączona od Polski by zostać miała. […] Skąd ści. Na stanowisku sołtysa Wijewa pozostawio- to? Albo co to za niesprawiedliwość, że Niemiec no Romana Bresia, nie zabraniano także posługi- pobity, a jeszcze się w polskiej wiosce szerzy? wania się językiem polskim. A nawet miejscowy I co to za sprawiedliwość, że demarkacyjna linia odcina nam wioskę od kościoła parafi alnego le- dwo półtora kilometra odległego? 160 Traktat pokoju między mocarstwami sprzymierzonemi i skojarzonemi i Niemcami, podpisany w Wersalu dnia 28 czerwca A więc prosimy wszyscy razem mieszkań- 1919 roku, htt ps://pl.wikisource.org/wiki/Traktat_pokoju_ cy Wijewa, których liczba wynosi około tysiąca mi%C4%99dzy_mocarstwami_sprzymierzonemi_i_skojarzo- dwustu, aby się wszystkie narody razem z Ko- nemi_i_Niemcami,_podpisany_w_Wersalu_dnia_28_czerw- misją graniczną za nami ujęły. Niepodobna prze- ca_1919_roku (dostęp: 16.07. 2018). Wymieniono w traktacie „Bukowo” to Buczyna. Traktat wersalski został przyjęty przez cież, aby taka granica pozostać miała. Wszelkie Sejm Ustawodawczy II RP w dniu 31 lipca 1919 r. Ostateczna jego ratyfi kacja nastąpiła w Paryżu 10 stycznia 1920 r. i z tą 162 Stanisław Turkowski był nauczycielem w Wijewie w latach datą wszedł w życie. 1870–1920. 161 J. Stępczak, Lata 1918–1920 w północno-zachodnim rejonie powia- 163 E. Lepka, „Zarys organizacji i przebiegu działań powstańczych tu wschowskiego, dz. cyt., s. 172–173. 1918–1920 na terenie Ziemi Wschowskiej”, dz. cyt., s. 28. 98 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

którzy mieli bliżej przyjrzeć się sprawie. W jej składzie byli przedstawiciele następujących państw: Francji, Anglii, Włoch i Japonii. Stronę polską reprezentowali Ignacy Mielżyński z Iwna i komisarz graniczny Stanisław Andrzejewski. Była także delegacja niemiecka. Wijewo było przybrane w barwy narodowe polskie i państw koalicyjnych. W imieniu mieszkańców rozmowy z delegacją prowadzili: sołtys Roman Breś, Maciej Miś, Mikołaj Stępczak i Andrzej Wojciechowski. Członkowie Komisji po zapoznaniu się z argu- mentami za przyznaniem Wijewa Polsce wyrażali swoją aprobatę, ale na oﬁ cjalną decyzję musiano jeszcze poczekać. Warto także odnotować fakt, że samochody członków przybyłej Komisji zostały przez mieszkańców ustrojone kwiatami. Doszło też do małego incydentu, gdyż na samochodzie delegacji niemieckiej położono kilka pokrzyw. Po tym spotkaniu mieszkańcy Wijewa z nadzieją czekali na formalną decyzję o powrocie w granice Polski165. W lipcu 1920 r. doszło do oﬁ cjalnego przekazania Wijewa Polsce. Kilka dni przed tym fak- tem we wschowskiej gazecie „Posen-Schlesischer Grenz Zeitung” ukazało się ogłoszenie wschowskiego landrata (podpisane w zastępstwie przez asesora rządowego Ericha Völkeninga z datą 12 lipca) o następującej treści: 81. Spis miejscowości powiatu wschowskiego przekazanych Polsce i włączonych do powiatu Dokonano ostatecznego ustalenia grani- leszczyńskiego, 1920 r. cy. Pozostają przy Niemczech Dębowa Łęka, APL, Wydział Powiatowy w Lesznie, sygn. 209, k. 6 Osowa Sień, Wincentowo i Śmieszkowo. Od- stąpione zostaną Polsce Wijewo i Potrzebowo. protesty i podpisy już kilka razy do Poznania, Dokładna linia graniczna jest wytyczona na Warszawy i nawet Paryża wysłane zostały, ale mapie, którą można obejrzeć w moim pokoju do tego czasu nic na lepsze nie słyszymy, a tym- nr 5. Przejęcie i przekazanie nastąpi w sobotę czasem Niemcy się coraz bardziej panoszą. dnia 17 bm. o godz. 10 przed południem czasu Prosimy wszystkie gazety, by skargę tę naszą niemieckiego166. powtórzyły164. 17 lipca 1920 r. oddział Grenzschutz u i przed- List jest datowany na 3 lutego 1920 r., a został stawiciele niemieckiej administracji opuścili Wije- podpisany „Jeden za wszystkich”. wo. Zaraz też wkroczył pluton wojska polskiego, Ostatecznie zabiegi zarówno polskich władz, a część żołnierzy udała się także do przyznanych jak i ludności zakończyły się powodzeniem. Pod Polsce Potrzebowa i Radomyśla. Miejscowości koniec maja 1920 r. (w opracowaniach podaje się datę 23 lub 25 maja) do Wijewa przyjechała grupa 165 Tamże, s. 175–177. członków Międzynarodowej Komisji Granicznej, 166 E. Lepka, „Zarys organizacji i przebiegu działań powstań- 164 J. Stępczak, Lata 1918–1920 w północno-zachodnim rejonie powia- czych 1918–1920 na terenie Ziemi Wschowskiej”, dz. cyt., tu wschowskiego, dz. cyt., s. 174–175. s. 29. ROZDZIAŁ VII. POWRÓT CZĘŚCI POWIATU WSCHOWSKIEGO… 99

82. Mapa powiatu wschowskiego i głogowskiego (fragment z powiatem wschowskim), 1934 r. APL, Zbiór map tematycznych, sygn. M. pow. 57 100 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO... skiego, 1922 r. ń APL, Zbiór map tematycznych, sygn. M. pow. 13 83. Mapa powiatu leszczy ROZDZIAŁ VII. POWRÓT CZĘŚCI POWIATU WSCHOWSKIEGO… 101 były odświętnie przystrojone w polskie barwy Oddam natomiast Niemcom Geyersdorf (Dębo- narodowe. Dzień później (18 lipca) w kościele pa- wą Łękę). […] Z wyniku pracy komisji granicz- rafi alnym w Brennie odprawiono uroczystą mszę nej powiat może być zadowolony. Stracono Dę- dziękczynną za powrót do Ojczyzny. Natomiast bową Łękę , lecz zyskano 5 wsi w tym Wijewo po południu odbył się w Wijewie festyn, w któ- i duży szmat ziemi i lasu pomiędzy kanałami. rym wzięli udział mieszkańcy wszystkich oko- Na tym regulacja granicy w powiecie naszym licznych wiosek167. jest defi nitywnie skończona168. W „Orędowniku Powiatu Leszczyńskiego” z dnia 21 lipca 1920 r. ukazał się ofi cjalny ko- W ten sposób w lipcu 1920 r. doszło ostatecz- munikat podpisany przez starostę powiatu lesznie do ukształtowania granicy polsko-niemiec- czyńskiego Tadeusza Sobeskiego: kiej na obszarze powiatów wschowskiego (pozo- stającego w granicach Niemiec) i leszczyńskiego Dnia 17-go 7. 1920 r. zajęły wojska nasze wsie: (zwróconego Polsce). Wszystkie miejscowości Halbmond, Filipowo, Waldheim, Wijewo i Schar- powiatu wschowskiego, które przyznano Polsce, ne leżące w dawniejszym powiecie wschowskim. weszły w skład powiatu leszczyńskiego. Przyłączam je do komisariatu włoszakowickiego.

167 Tamże, s. 25. 168 „Orędownik Powiatu Leszczyńskiego”, nr 53 z 21 lipca 1920 r. 102 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

Dodatkowy materiał ikonograﬁ czny

84. Fragment kroniki szkoły w Bukówcu Górnym dotyczący strajku szkolnego w latach 1906–1907, przechowywanej w Zespole Szkół w Bukówcu Górnym, s. 87–88 DODATKOWY MATERIAŁ IKONOGRAFICZNY 103

ciąg dalszy dokumentu 84 104 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

85. Akt urodzenia Genowefy Burej, Archiwum Państwowe w Lesznie [dalej: APL], Urząd Stanu Cywilnego Włoszakowice, sygn. 58, s. 3 DODATKOWY MATERIAŁ IKONOGRAFICZNY 105

86. Świadectwo szkolne Ignacego Mocka, uczestnika strajku szkolnego w Bukówcu Górnym. (Za: Walka o polskość w południowo-zachodniej Wielkopolsce w I połowie XX w. Wzory postaw patriotycznych. Wypisy tekstów źródłowych, Leszno 2006, s. 61) 106 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

87. Pamiątkowa tablica na budynku szkoły w Bukówcu Górnym upamiętniająca strajk szkolny z lat 1906–1907. (Fot. A. Bodylska, 14 maja 2018 r.)

88. Genowefa Bura w młodości (Za: A. Kaczmarek, Bohaterska Genowefa Bura, „Nasze Jutro”, nr 193–194 z 2006 r., s. 22)

89. Ulica Gimnazjalna we Wschowie (obecnie ul. Jana Matejki), z widocznym fragmentem budynku gimnazjum, początek XX w. MZW, sygn. MZW-AH-892 DODATKOWY MATERIAŁ IKONOGRAFICZNY 107

90. Wojewoda poznański Artur Maruszewski wręcza ks. Pawłowi Steinmetz owi Krzyż Zasługi za pracę w Wojewódzkim Komitecie Pomocy Bezrobotnym, Poznań, listopad 1937 r. Narodowe Archiwum Cyfrowe [dalej: NAC], Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, sygn. 1-C-1085

91. Uroczystość wręczenia sztandaru 6. Pułkowi Strzelców Wielkopolskich podczas mszy polowej w Kościanie; po lewej stronie, przy siostrze z opaską sanitariuszki, stoi Bernard Śliwiński, 9 sierpnia 1919 r. APL, Zbiór fotograﬁ i, sygn. 89

92. Prezydent Bydgoszczy Bernard Śliwiński (pierwszy z lewej) podczas wizyty w mieście prezydenta RP Stanisława Wojciechowskiego (w środku), 6 sierpnia 1924 r. NAC, Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, sygn. 1-A-1290 108 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

93. Ppłk Antoni Szymański (salutujący) podczas przywitania przez ambasadora Józefa Lipskiego Adolfa Hitlera udającego się na nabożeństwo żałobne po śmierci marszałka Józefa Piłsudskiego, Berlin, 18 maja 1935 r. NAC, Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny – Archiwum Ilustracji, sygn. 1-A-258-16

94. Por. Bronisław Piniecki prowadzący deﬁ ladę wojskową w Poznaniu 23 października 1919 r. APP, Stanisław Nawrocki – spuścizna (prof. dr hab., historyk, archiwista, wicedyrektor Archiwum Państwowego w Poznaniu), sygn. 1383 DODATKOWY MATERIAŁ IKONOGRAFICZNY 109

95. Kartoteka mieszkańców Poznania. Wpis dotyczący Bronisława Pinieckiego, z adnotacją o jego pobycie we Wschowie w latach 1912–1914. APP, Akta miasta Poznań, sygn. 14928, s. 51–52 110 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

96. Pensjonariusze stancji u Bronisławy Formanowicz na wycieczce w okolicach Wschowy, sprzed 1918 r. (Fot. udostępniona przez M. Formanowicza)

97. Bronisława Formanowicz z synem Janem Bronisławem i jego rodziną, ok. 1930 r. (Fot. udostępniona przez M. Formanowicza)

98. Dom przy ul. Lipowej 8 we Wschowie, w którym mieszkała rodzina Formanowiczów. (Fot. Aleksandra Heitz man, czerwiec 2018 r.) DODATKOWY MATERIAŁ IKONOGRAFICZNY 111

99. Tablica na murze kościoła paraﬁ alnego we 100. Symboliczny grób ks. Józefa Górnego na Włoszakowicach, upamiętniająca ks. proboszcza Józefa cmentarzu paraﬁ alnym we Włoszakowicach. Górnego. (Fot. A. Bodylska, 14 maja 2018 r.) (Fot. A. Bodylska, 14 maja 2018 r.)

101. Jan Metelski z żoną Anielą (z domu Karolczak), sprzed 1939 r. (Ze zbiorów Ewy Metelskiej) 112 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

102. Pismo w sprawie wyboru Jana Metelskiego na członka magistratu w Lesznie. Podkreślono w nim jego patriotyczną działalność we Wschowie, 23 stycznia 1925 r. APL, Akta miasta Leszno, sygn. 2874, s. 4 DODATKOWY MATERIAŁ IKONOGRAFICZNY 113

103. Dom przy ulicy Niepodległości 41/43 we Wschowie, w którym mieszkał Jan Metelski. (Fot. Aleksandra Heitz man, 15 czerwca 2018 r.)

104. Budynek przy obecnej ulicy Niepodległości 24 we Wschowie, w którym mieszkała Anna Lassocińska. (Fot. A. Heitz man, sierpień 2018 r.)

105. Stanisław Voelkel (pierwszy z lewej) przed sklepem Ott o Kuropkata we Wschowie, sprzed 1918 r. (Ze zbiorów J. Skrzypczaka) 114 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

106. Plan sytuacyjny budynków gospodarstwa Józefa Borowiaka (syna Antoniego) w Przyczynie Dolnej nr 23, 15 czerwca 1917 r. Archiwum Państwowe w Zielonej Górze, Komisariat Obwodowy Wschowa-Północ, sygn. 241 DODATKOWY MATERIAŁ IKONOGRAFICZNY 115

107. Akt zgonu Stanisława Kowalewicza, zmarłego we Wschowie 29 października 1918 r. APL, Urząd Stanu Cywilnego we Wschowie, sygn. 242, s. 242 116 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

108. Powstańcy wielkopolscy w Gołanicach, styczeń – luty 1919 r. APL, Zbiór fotograﬁ i, sygn. 29

109. III pluton kościańskiej kompanii polowej w Gołanicach, luty 1919 r. APL, Zbiór fotograﬁ i, sygn. 35

110. Powstańcy z okolic Brenna i Bukówca Górnego, 1919 r. (Ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Kościanie) DODATKOWY MATERIAŁ IKONOGRAFICZNY 117

111. Uroczystość pod pomnikiem w Zbarzewie, 112. Grób Jana Ott o (dowódcy powstania miejscu śmierci powstańców wielkopolskich wielkopolskiego we Włoszakowicach) i jego w dniu 11 stycznia 1919 r. (prawdopodobnie jest to żony Wiktorii z domu Zielińskiej na cmentarzu odsłonięcie pomnika w 1958 r.). paraﬁ alnym we Włoszakowicach. APL, Związek Bojowników o Wolność i Demokrację (Fot. A. Bodylska, maj 2018 r.) w Lesznie, sygn. 11454, s. 3

113. Grób powstańca Jana Oziminy na cmentarzu paraﬁ alnym w Brennie. (Fot. A. Bodylska, 14 maja 2018 r.) 118 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

Noty biograﬁ czne

Jan Apolinarski urodził się w 1886 r. w Bu- wiecu w Osiecznej w dniu 12 lutego 1888 r. zo- kówcu Górnym. W młodości, jak wielu innych stała opublikowana w polskiej prasie. Oto jej mieszkańców wsi, wyjechał do pracy w Westfa- fragment: lii. W okresie I wojny światowej został wcielony do armii niemieckiej. W 1919 r. był czynnym Rodacy! Chłop polski, o którym to mówią powstańcem wielkopolskim. Przez długie lata nasi najserdeczniejsi, że zadowolony jest z obec- działał w Katolickim Stowarzyszeniu Robotni- nego stanu, podnosi głos na dzisiejszym zebra- ków Polskich, będąc jego prezesem. Reżyserował niu, aby dać wyraz boleści. Wiadomo wam, że także przedstawienia teatralne. Zmarł w 1952 r. od 1 października roku zeszłego jednym pocią- (Zob.: S. Malepszak, Gmina Włoszakowice. 800 lat gnięciem pióra p. Ministra zaprzestano przeszło dziejów, dz. cyt., s. 310). 300.000 polskich dzieci uczyć w szkole elementarnej czytać, pisać i rachować w ojczystym, Franciszek Białas urodził się w Bukówcu tj. polskim języku. Powiedziano w Berlinie, że Górnym w marcu 1876 r., w rodzinie Jana i Ma- chłop polski jest zadowolony z tego, co mu rząd rianny z domu Szady. W wieku 13 lat wyjechał do daje, ale wobec tego co się z nami dzieje, toby brata Jana do Poznania, gdzie uczył się zawodu trzeba być wyzutym ze wszelkich szlachetnych zegarmistrza. Po kilku latach wrócił do Buków- uczuć, a myśmy tak dalece jeszcze nie upadli, ca i przejął po ojcu gospodarstwo rolne, a jed- aby wobec gwałtu zadanego dzieciom naszym, nocześnie prowadził zakład zegarmistrzowski. serca nasze nie miały się zakrwawić. Gdybyśmy Aktywnie włączył się w działalność Kółka Rol- tu przyszli z dalekiego świata przed rokiem, niczego, sprowadzał różne nowinki techniczne, albo przed 10, 20, 50 laty, tam gdzieś z Chin, a jego gospodarstwo było wzorowo prowadzone. Brazylii, albo jeszcze dalej, toćby nam kto mógł W okresie okupacji niemieckiej został z rodziną powiedzieć: przyszliście tu do nas z daleka, wywieziony do Niemiec, gdzie wskutek bombar- a jako przybysze musicie się pozbyć waszego dowania stracił żonę Marię, a on i córka zosta- języka, a tego, którym my mówimy, koniecznie li kalekami. Po powrocie do Bukówca pomagał się nauczyć. Jeżeli nie, to was wypędzimy tam, w pracy synom. Zmarł w 1955 r. (Zob.: S. Malep- skąd przyszliście. Aleć my Polacy na własnej tu szak, Gmina Włoszakowice. 800 lat dziejów, dz. cyt., znajdujemy się ziemi, […]. s. 311). W 1905 r. Antoni Borowiak sprzedał gospodar- Antoni Borowiak urodził się 14 stycznia stwo w Pawłowicach Tomaszowi Łaszczyńskie- 1847 r. w Pawłowicach, w rodzinie Macieja i Zu- mu i przeniósł się z rodziną do Przyczyny Dolnej. zanny. 25 października 1868 r. ożenił się z Ma- Także tutaj zaangażował się w działalność patrio- rianną z domu Merta. Prowadził gospodarstwo tyczną. To na spotkaniu w jego domu pod koniec rolne, rodzina zajmowała się także młynarstwem. listopada 1918 r. zdecydowano o powołaniu pol- Zasłynął z działalności patriotycznej. Jego mowa skiej Rady Ludowej na powiat wschowski. Jak w obronie języka polskiego wygłoszona podczas wielu Polaków z tego terenu, po pozostawieniu NOTY BIOGRAFICZNE 119 w 1919 r. Wschowy w granicach Niemiec prze- Anna Całka z domu Lassocińska urodziła się niósł się na początku lutego 1920 r. do zwrócone- 27 czerwca 1888 r., była córką nauczyciela z Ką- go Polsce Leszna, gdzie zmarł 23 styczna 1934 r. kolewa Jana Lassocińskiego i jego żony Ludwiki (Zob.: Antoni Borowiak (1847–1934) – działacz nie- z Regulskich. Mieszkali w Oporówku. Po śmier- podległościowy i społeczny czasów zaborów, htt ps:// ci w 1901 r. Jana Lassocińskiego wdowa wraz www.facebook.com/pawlowicedawniejdzis/ z dziećmi przeniosła się do Wschowy. Ludwika posts/1514648225444991, dostęp: 2.07.2018). Lassocińska prowadziła tutaj stancję dla polskich uczniów wschowskiego gimnazjum. 29 paź- Roman Breś urodził się 31 stycznia 1881 r. dziernika 1914 r. Anna Lassocińska zgłaszała we w Lginiu w rodzinie Józefa i Apolonii z domu wschowskim urzędzie stanu cywilnego zgon Ju- Zalisz. 13 listopada 1911 r. (mieszkał już wtedy lianny Regulskiej (swojej ciotki, siostry matki). w Wijewie) ożenił się z Marianną Jung. Aktyw- Odnotowano, że mieszkała wówczas przy Ryn- nie uczestniczył w działaniach powstańczych. ku, kamienica nr 11. Trudno jednak powiedzieć, Był pierwszym dowódcą sformowanej w Wije- czy Anna Lassocińska wynajmowała mieszkanie wie 9 stycznia 1919 r. Straży Ludowej, pełnił tak- sama, czy też mieszkała z matką i właśnie tam że funkcję sołtysa. Brał również udział w prze- była stancja dla polskich uczniów. Po wybuchu prowadzonej w 1920 r. i zakończonej ostatecznie I wojny światowej Ludwika Lassocińska zamknę- sukcesem akcji mieszkańców Wijewa zmierzają- ła stancję i przeniosła się do domu przy ówczes- cej do przyznania Wijewa Polsce. Zmarł 19 grud- nej Breitestrasse 28 (obecnie Niepodległości 24). nia 1946 r. (Zob. APL, Urząd Stanu Cywilnego Anna mieszkała prawdopodobnie z nią, a pra- Wijewo, sygn. 22, s. 12 (księga urodzeń z 1881 r.) cowała jako księgowa w fi rmie Jana Metelskie- i sygn. 96, s. 93–94 (księga małżeństw z 1911 r.); go. Aresztowana 7 stycznia 1919 r., przebywała J. Stępczak, Lata 1918–1920 w północno-zachodnim w obozie w Żaganiu. Po zwolnieniu z internowa- rejonie powiatu wschowskiego, „Rocznik Lubuski”, nia przeniosła się do Leszna. Latem 1920 r. wraz Zielona Góra 1959, t. 1, s. 163, 173, 176). z siostrą Marią wstąpiła do służby sanitarnej, gdy w Lesznie zjawiły się pociągi z rannymi z fron- Genowefa Bura urodziła się 3 stycznia 1893 r. tu wojny polsko-bolszewickiej. W 1921 r. Anna w Bukówcu Górnym, w rodzinie Fabiana i Ma- Lassocińska poślubiła w Lesznie Feliksa Całkę. rianny z domu Małeckiej. Uczęszczała do szko- Małżeństwo miało syna Henryka Macieja i cór- ły powszechnej w rodzinnej wsi w latach 1899– kę Anielę Marię. W okresie międzywojennym 1907. W czasie powstania wielkopolskiego Feliks Całka był w Lesznie właścicielem fabryki wspólnie z innymi kobietami przygotowywała szpilek. W okresie okupacji niemieckiej rodzina posiłki i zanosiła je powstańcom. Brat Genowefy została wysiedlona do Generalnego Gubernator- Piotr (urodzony w 1889 r.) brał udział w walkach stwa. Powrócili do Leszna w 1945 r. Feliks Całka powstańczych. W latach 20. XX w. Genowefa zmarł w 1957 r. (Zob. B. Ratajewska, Anna Las- Bura pracowała w charakterze pomocy domo- socińska i jej działalność patriotyczna na przełomie wej i opiekunki dzieci w Poznaniu u prof. Józe- 1918 i 1919 roku, [w:] Kobieta na ziemi wschowskiej fa Kostrzewskiego. Po śmierci siostry Stanisławy i pograniczu wielkopolsko-śląskim, pod red. Marty (urodzonej w 1888 r.) wróciła do Bukówca i po- Małkus i Kamili Szymańskiej, Wschowa – Leszno magała szwagrowi w prowadzeniu gospodar- 2016, s. 367–377). stwa i wychowaniu siostrzenicy. Była osobą bardzo pobożną i oddaną sprawie wiary. Aktywnie Stanisław Dabiński urodził się 22 kwietnia uczestniczyła w życiu parafi i. Zmarła we Włosza- 1873 r. w Gostyniu, w rodzinie Jakuba i Wikto- kowicach 8 stycznia 1990 r. (Zob.: A. Karczmarek, rii z domu Kubowicz. W latach 1908–1914 dzia- Bohaterska Genowefa Bura, cz. I i II, „Nasze Jutro”, łał w Towarzystwie Tomasza Zana we wschow- nr 193–194 z 2006 r., s. 22 i nr 195–196 z 2006 r., skim gimnazjum oraz był w szeregach Polskiej s. 29, oraz koperta osobowa dowodów osobistych Drużyny Strzeleckiej. Był naczelnikiem oddziału Genowefy Bura, APL, zespół nr 34/1126/0, Urząd wojskowego i używał pseudonimu „Okrężny”. Miasta Leszno, sygn. 1098). W czasie okupacji niemieckiej został oskarżony 120 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO... w tz w. sprawie mosińskiej – jego córkę Stefanię Akademii Sztabu Generalnego. W momencie rozstrzelano pod zarzutem udziału w „spisku wybuchu I wojny światowej został promowany trucicielskim” przeciwko Niemcom. On sam na pułkownika i objął stanowisko szefa sztabu trafi ł ostatecznie do obozu koncentracyjnego dywizji piechoty. Walczył na froncie austriackim w Mauthausen, gdzie zakończył życie 1 grudnia biorąc udział w bitwach pod Jarosławiem, War- 1944 r. (Zob.: M. Paluszkiewicz, J. Szews, Słownik szawą i Łodzią. W 1917 r. otrzymał awans na ge- biografi czny członków tajnych towarzystw, dz. cyt., nerała porucznika sztabu generalnego. W 1918 r. s. 53; APP, Akta stanu cywilnego Parafi i Rzymsko- powrócił do Polski i zamieszkał w Staszowie pod katolickiej Gostyń, sygn. 82, s. 7–8, wersja elektro- Sandomierzem. W dniu 6 stycznia 1919 otrzymał niczna; htt p://www.basia.famulapl/pl/, dostęp: wezwanie od Naczelnej Rady Ludowej do objęcia 3.05.2018). dowództwa powstania wielkopolskiego. Do Po- znania przybył 8, a 16 stycznia ofi cjalnie przejął Wojciech Dombek urodził się 11 lutego od mjr. Stanisława Taczaka dowództwo. W koń- 1896 r. w Bytomiu, był synem Pawła i Walerii cu marca 1920 r. podał się do dymisji i zakończył z dmu Kawurek. Ukończył gimnazjum humani- karierę wojskową. Osiadł w Lusowie, a następnie styczne w Bytomiu. W czasie I wojny światowej w Batorowie koło Poznania, gdzie zmarł 26 paź- został powołany do armii niemieckiej i wysłany dziernika 1937 r. (Zob. Dowódcy powstania, htt p:// na front zachodni do Francji. Dosłużył się stop- www.poznan.pl/powstanie/hi_dowodcy/mu- nia podporucznika. W okresie powstania wiel- snicki.html, dostęp: 11.08.2018). kopolskiego przekazano go do dyspozycji Grupy „Leszno”. Dowodził m.in. odcinkiem powstań- Ks. Jan Dratwa urodził się 9 lipca 1877 r. czym w Brennie, gdzie z miejscowej Straży Lu- w Bukówcu Górnym. Jego rodzicami byli Apolina- dowej sformował regularny oddział wojskowy. ry i Julianna z domu Lorych. Był jednym z człon- Pełnił funkcję adiutanta dowódcy odcinka „Bo- ków-założycieli Towarzystwa Tomasza Zana guszyn” ppor. Franciszka Szyszki. W 1920 r. brał we wschowskim gimnazjum, gdzie zdał maturę udział w wojnie polsko-bolszewickiej. We wrze- w 1898 r. Wybrał stan kapłański. Zmarł 10 lutego śniu 1920 r. otrzymał awans na kapitana, został 1924 r. (Zob.: M. Paluszkiewicz, J. Szews, Słownik przeniesiony na Górny Śląsk i objął komendę po- biografi czny członków tajnych towarzystw, dz. cyt., licji plebiscytowej w Oleśnie. W 1921 r. powrócił s. 57). do jednostki macierzystej w Poznaniu. Prawdo- podobnie z powodu długoletniej służby fronto- Ks. Tadeusz Maciej Dykier urodził się wej podupadł na zdrowiu. Leczenie w szpitalu 21 października 1877 r. we Wrocławiu. Święce- wojskowym w Poznaniu nie przyniosło niestety nia kapłańskie otrzymał 19 marca 1901 r. Krótko poprawy. 26 czerwca 1922 r. odebrał sobie życie. przebywał na parafi ach w Ostrowie Wielkopol- Został pochowany na cmentarzu wojskowym skim, Śmiglu, Zaniemyślu i w Buku, a od kwiet- w Poznaniu. (Zob.: A. Podsiadły, Dombek Woj- nia 1908 r. do 1920 r. – na parafi i w Kąkolewie. ciech (1896–1922), [w:] Słownik biografi czny Leszna, Był zaangażowany w działalność patriotyczną. t. I, Leszno 2011, pod red. B. Głowinkowskiej i A. W listopadzie 1918 r. został członkiem Powiato- Koniora, s. 126–127). wej Rady Ludowej w Lesznie. W 1919 r. został mianowany dziekanem generalnym powstają- Józef Dowbor-Muśnicki urodził się 25 paź- cej Armii Wielkopolskiej. Zasłynął jako świetny dziernika 1867 r. w majątku Garbowo koło San- powstańczy kaznodzieja. W 1920 r., w wyniku domierza, w rodzinie Romana i Antoniny z domu konfl iktu z arcybiskupem Edmundem Dalbo- Wierzbickiej. Naukę rozpoczął w gimnazjum rem, został zmuszony do opuszczenia armii. w Radomiu, w wieku 14 lat wstąpił do korpu- Zrezygnował także z kapłaństwa. Zaangażował su kadetów w Petersburgu, a następnie został się w organizację plebiscytu na Warmii, który uczniem konstantynowskiej szkoły wojsko- niestety Polacy przegrali. Tadeusz Dykier wyje- wej, którą ukończył w 1888 r. jako podporucz- chał później do Warszawy, gdzie zmarł 21 listo- nik. W latach 1899-1902 studiował w rosyjskiej pada 1927 r. Pochowany został na cmentarzu na NOTY BIOGRAFICZNE 121

Powązkach. (Zob.: Wielkopolscy księża od XVIII do Formanowicz uczył się najpierw we wschowskiej XX wieku, htt p://www.wtg-gniazdo.org/ksieza/, szkole elementarnej, a później w miejscowym dostęp: 4.07.2018). gimnazjum. W trakcie nauki w gimnazjum na- leżał do Towarzystwa Tomasza Zana. W 1910 r. Franciszek Fengler urodził się 20 sierpnia uczestniczył w zjeździe skautów w Puszczyko- 1874 r. w Bukówcu Górnym, w rodzinie Fran- wie, a w 1914 r. wziął udział w kursie podofi - ciszka (uczestnika powstania z 1863 r.) i Anastazji cerskim Polskich Drużyn Strzeleckich w Nowym z domu Samol. Mając 15 lat wyjechał do Westfalii. Sączu. W 1915 r., jeszcze przed zdaniem matury, Po powrocie kupił za zaoszczędzone pieniądze go- został powołany do wojska niemieckiego. Służył spodarstwo. W lutym 1899 r. ożenił się z Pelagią zarówno na froncie wschodnim, jak i zachodnim. Marcinkowską. Małżeństwo wychowało 15 dzieci. W listopadzie 1918 r. został zwolniony z armii nie- W okresie I wojny światowej Franciszek Fengler mieckiej i powrócił do Wschowy, gdzie ukończył służył w armii niemieckiej. Doświadczenie wojsko- naukę w gimnazjum i zdał maturę. W kwietniu we z czasów wojny wykorzystał w trakcie powsta- 1919 r. wspólnie z nauczycielem wschowskiego nia wielkopolskiego, kiedy zorganizował i dowo- gimnazjum Tenlertem przekradli się przez gra- dził oddziałem z Bukówca Górnego. Był członkiem nicę i udali się do Poznania. Tam Formanowicz wielu organizacji społecznych, ale szczególnie zgłosił się do polskiego wojska. Brał m.in. udział pokochał działalność w Kole Śpiewu św. Cecy- w I powstaniu śląskim. Pozostał w armii jako żoł- lii. Zmarł 25 marca 1960 r. w Bukówcu Górnym. nierz zawodowy, w 1924 r. otrzymał awans na (Zob.: S. Malepszak, Gmina Włoszakowice. 800 lat kapitana. W 1933 r. został ciężko ranny podczas dziejów, dz. cyt., s. 313–314). katastrofy kolejowej w Poznaniu. W czasie kampanii wrześniowej 1939 r. dowodził Batalionem Bronisława Formanowicz urodziła się 20 sierp- Obrony Narodowej „Oborniki” w składzie Armii nia 1855 r. w Belęcinie w rodzinie nauczycie- „Poznań”. W trakcie bitwy nad Bzurą dostał się la Oswalda Lücka i Emilii z Mieczkowskich. do niemieckiej niewoli, w której przebywał aż do W 1878 r. wyszła za mąż za nauczyciela Jana maja 1945 r. Jan Bronisław Formanowicz zmarł Formanowicza. Mieszkali w Siemowie, gdzie na 8 września 1962 r. w Obornikach Wielkopolskich. świat przyszło ich dziewięcioro dzieci. W 1902 r. (Zob.: Jan Bronisław Formanowicz, htt p://formano- zmarł Jan Formanowicz. Wkrótce po tym Broni- wicz.pl/, dostęp: 23.05.2018). sława Formanowicz przeniosła się z dziećmi do Wschowy. Zamieszkała w budynku przy obecnej Józef Górecki urodził się 8 marca 1875 r. ul. Lipowej 8 i prowadziła stancję dla polskich w Ostrzeszowie, w rodzinie kupca Wojciecha uczniów wschowskich szkół. Jej dom stał się jed- i Józefy z domu Konarskiej. Wraz z bratem Ja- nym z ważnych ośrodków polskości w mieście. nem osiedlił się w 1898 r. w Lesznie, gdzie za- To tutaj odbywały się także spotkania Towarzy- łożyli Fabrykę Wódek, Likierów, Wina Owoco- stwa Tomasza Zana. W czasie I wojny świato- wego i Tłocznię Soków. Józef Górecki, podobnie wej na froncie poległo dwóch synów Bronisławy jak jego brat Jan, zaangażował się w działalność Formanowicz – Marian i Stefan. Po zostawieniu polskich organizacji na terenie Leszna – w 1902 r. w 1919 r. Wschowy Niemcom, rodzina Formano- współorganizował Towarzystwo Gimnastyczne wiczów opuściła miasto. Bronisława Formano- „Sokół” oraz Towarzystwo Robotników, którego wicz zmarła 6 sierpnia 1930 r. w Gnieźnie, miała został prezesem. W 1911 r. we własnym budyn- niespełna 75 lat. (Zob.: Jan Bronisław Formanowicz, ku otworzył fi lię Banku Ludowego w Osiecznej. htt p://www.formanowicz.pl/, dostęp: 23.05.2018). W październiku 1918 r. został członkiem Tajne- go Komitetu Narodowego w Lesznie, a w listo- Jan Bronisław Formanowicz urodził się 6 lip- padzie tegoż roku wszedł w skład polskiej Rady ca 1895 r. w Siemowie, powiat gostyński. Był Ludowej. Brał udział w obradach Sejmu Dzielni- synem nauczyciela Jana Formanowicza i Broni- cowego w Poznaniu w dniach 3–5 grudnia 1918 r. sławy z domu Lück. Po śmierci ojca w 1902 r. ro- Uczestniczył w zorganizowanym we Wschowie dzina przeniosła się do Wschowy. Jan Bronisław w dniu 12 grudnia 1918 r. wiecu polskim, na 122 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO... którym był jednym z mówców. Na początku w pruskiej armii uczył się jako praktykant w ma- stycznia 1919 r. został przez Niemców internowa- jątku w Turwi, który należał do gen. Dezyderego ny i ostatecznie był przez kilka miesięcy w obo- Chłapowskiego. Następnie pracował w mająt- zie w Żaganiu. Po zwolnieniu powrócił w sierp- ku Źrenica, przez jakiś czas przebywał także na niu 1919 r. do Leszna. Do 17 stycznia 1920 r. Ukrainie, gdzie wydzierżawił folwark Pobereże. był komendantem Straży Ludowej w Lesznie. W 1850 r. wrócił do Wielkopolski i kupił majątek W 1922 r. Józef Górecki kupił od Paula Wandla Pomarzanowice koło Pobiedzisk. Wstąpił do To- fabrykę octu i znacząco ją rozbudował. W okre- warzystwa Rolniczego, w którym aktywnie dzia- sie międzywojennym przez wiele lat był człon- łał pisząc artykuły do „Ziemianina”. W 1861 r. był kiem leszczyńskiego magistratu. Działał ponadto jednym z członków-założycieli Centralnego Towa- w wielu organizacjach społecznych i wspierał ich rzystwa Gospodarczego. W 1863 r. zaangażował działalność, także fi nansowo. W grudniu 1939 r. się w organizację pomocy dla powstańców w Kró- został wraz z rodziną wysiedlony przez Niem- lestwie Polskim. Został przez Prusaków areszto- ców do Generalnego Gubernatorstwa. Zamiesz- wany i osadzony w więzieniu w Poznaniu, a póź- kał w Tomaszowie Mazowieckim, gdzie 27 mar- niej w Berlinie. Z braku jednoznacznych dowodów ca 1944 r. zmarł. (Zob.: Z. Gryczka, Górecki Józef został zwolniony i w 1865 r. powrócił do Poznania. (1875–1944), [w:] Słownik biografi czny Leszna, t. I, W 1873 Centralne Towarzystwo Gospodarcze dz. cyt., s. 200–202). powierzyło mu opiekę nad parafi alnymi kółkami rolniczymi. To z jego inicjatywy powstały czaso- Ks. Józef Górny urodził się 14 marca 1882 r. pisma „Rocznik Kółek” (w 1875 r.) i „Poradnik w Czempiniu, w rodzinie Wawrzyńca Górnego Gospodarski” (w 1889 r.). Od 1885 r. mieszkał i Wiktorii z domu Rydzewicz. Od kwietnia 1916 r. w Poznaniu, gdzie zmarł 14 stycznia 1905 r. (Zob.: był proboszczem we Włoszakowicach. Pracę J. Karwat, Maksymilian Jackowski 1815–1905, Po- duszpasterską łączył z działalnością patriotycz- znań 2005; W. Jakóbczyk, Jackowski Maksymilian ną. W listopadzie 1918 r. został przewodniczącym (1815–1905), [w:] Wielkopolski słownik biografi czny, polskiej Rady Ludowej na powiat wschowski. Warszawa – Poznań 1983, s. 270 – 271). Uczestniczył w obradach Sejmu Dzielnicowego w Poznaniu w dniach 3–5 grudnia 1918 r. Niemcy Ks. Roman Jaensch (Jaentsch) urodził się już 6 stycznia 1919 r. dokonali napadu na pleba- 5 grudnia 1839 r. w Pleszewie, w rodzinie An- nię we Włoszakowicach i zamierzali aresztować toniego i Rozalii z domu Hass. Święcenia ka- proboszcza Górnego, a nawet ponoć chcieli go we płańskie otrzymał w 1866 r. Był wikariuszem Wschowie rozstrzelać. Na szczęście nie zastali go w parafi ach w Babimoście i w Wieleniu, a także na plebanii. W okresie powstania wielkopolskie- proboszczem w Krzycku Małym i w Gołanicach. go ks. Jan Górny był kapelanem wojsk powstań- Zmarł 11 czerwca 1915 r. w Zdunach. (Zob.: Wiel- czych odcinka „Boguszyn”. Zaangażował się kopolscy księża od XVIII do XX wieku, htt p://www. także na rzecz przekazania Polsce Wijewa, które wtg-gniazdo.org/ksieza/, dostęp: 8.07.2018; Ar- pierwotnie miało pozostać w granicach Niemiec. chiwum Państwowe w Kaliszu, Urząd Stanu Cy- Niemcy nie zapomnieli ks. Górnemu jego działal- wilnego Zduny, sygn. 123, s. 98 (księga zgonów), ności patriotycznej. Został aresztowany w czasie wersja elektroniczna: htt p://www.basia.famu- okupacji. Przebywał w obozie koncentracyjnym lapl/pl/, dostęp: 8.07.2018). w Buchenwaldzie, skąd w grudniu 1940 r. przewieziono go do obozu w Dachau, gdzie zmarł w kwietniu 1941 r. (Zob.: A. Kaczmarek, Ksiądz Józef Górny, dz. cyt., s. 15–18).

Maksymilian Jackowski urodził się 11 paź- dziernika 1815 r. we wsi Słupia, w rodzinie dzier- żawcy folwarku Józefa i Józefy z Brzezińskich. Po ukończeniu obowiązkowej służby wojskowej NOTY BIOGRAFICZNE 123

Witold Jeszke urodził się 5 marca 1891 r. 1918 r. Aktywnie włączył się w organizację akcji w Ruchocinku, w rodzinie nauczyciela Bolesła- na rzecz powrotu powiatu wschowskiego w gra- wa i Kazimiery z domu Lunsz169. Ukończył gim- nice odradzającej się Polski. Brał udział w po- nazjum w Gnieźnie w 1911 r. Był działaczem To- wstaniu wielkopolskim. W latach 1922–1926 był warzystwa Tomasza Zana. Studiował fi lozofi ę posłem na Sejm RP. Działał także w Izbie Rolni- i prawo na uniwersytetach niemieckich w Kró- czej w Poznaniu. Zmarł w 1935 r. (Zob.: S. Malep- lewcu, Lipsku i we Wrocławiu. W 1917 r. obronił szak, Gmina Włoszakowice. 800 lat dziejów, dz. cyt., doktorat z prawa. Ożenił się z Ireną Kowalewicz, s. 320). córką szanowanego we Wschowie lekarza. To tutaj w styczniu 1919 r. wspólnie z innymi Pola- Ks. Paweł Kitz mann urodził się 7 marca kami (m.in. z teściową i żoną) został internowa- 1871 r. we Wronkach, był synem Andrzeja i Ma- ny w i osadzony w obozie w Żaganiu. W okresie rii z domu Olszewskiej. Święcenia kapłańskie międzywojennym prowadził w Poznaniu jedną otrzymał w 1898 r. Pracował jako wikariusz z większych kancelarii adwokacko-notarialnych. w parafi ach w Chrzypsku, Boruszynie i Luba- Był także zaangażowany w działalność politycz- szu. W latach 1907–1914 był proboszczem pa- ną. W latach 1930–1935 był posłem na Sejm III ka- rafi i w Bukówcu Górnym. Zmarł 28 listopa- dencji, a w latach 1935–1938 pełnił godność sena- da 1914 r. (Zob.: Wielkopolscy księża od XVIII do tora. Po kampanii wrześniowej 1939 r. znalazł się XX wieku, htt p://www.wtg-gniazdo.org/ksieza/, w Rumunii, od 1940 r. na Cyprze, a później w Pa- dostęp: 3.05.2018 r.; Paweł Kitz mann proboszcz lestynie i Egipcie. W latach 1944–1945 uczestni- w Bukowcu, htt p://www.archiwum.wyborcza.pl/ czył w szeregach II Korpusu Polskiego w kampa- Archiwum/1,0,4075163,2004052PO-DLO,Pawel_ nii włoskiej. Po wojnie zamieszkał w Londynie. kitz mann_proboszcz_w_Bukowcu.html, dostęp: Do Polski powrócił w 1961 r. i zamieszkał u córki 14.07.2018). w Warszawie. Zmarł w listopadzie 1970 r. w Po- znaniu. (Zob.: APP, Urząd Stanu Cywilnego Wit- kowo – obwód wiejski, sygn. 53, s. 38 (księga Stanisław Kowalewicz urodził się 10 listopa- urodzeń z 1891 r.); M. Paluszkiewicz, J. Szews, da 1863 r. w Brennie, w rodzinie Tomasza i Józefi - Słownik biografi czny członków tajnych towarzystw, ny z domu Krawiec. W 1890 r. ożenił się ze Stani- dz. cyt., s. 87). sławą z domu Meissner. Małżeństwo miało m.in. syna Leonarda i córkę Irenę. Był powszechnie sza- Franciszek Kaczmarek urodził się 31 sierpnia nowanym wschowskim lekarzem, a jednocześnie 1860 r. w Boguszynie, w rodzinie Jana i Francisz- polskim patriotą i społecznikiem. Mieszkał przy ki z domu Kasperskiej. W maju 1883 r. ożenił się obecnej ul. Niepodległości 14. Zmarł we Wscho- z Antoniną z domu Marcinek z Bukówca Gór- wie 29 października 1918 r. (Zob.: APL, Urząd nego. Małżeństwo doczekało się sześciorga po- Stanu Cywilnego Kaszczor, sygn. 50, s. 33–34 tomstwa: trzech synów i trzech córek. Franciszek (księga małżeństw z 1890 r.); APL, Urząd Stanu Kaczmarek był znanym działaczem polskim – Cywilnego Wschowa, sygn. 242, s. 144 (księga m.in. w 1904 r. był współzałożycielem kółka Rol- zgonów z 1918 r.). niczego i Banku Ludowego w Bukówcu Górnym. W listopadzie 1918 r. został wybrany do polskiej Stanisława Kowalewicz z domu Meissner Powiatowej Rady Ludowej we Wschowie, był urodziła się 29 kwietnia 1869 r. w Mieścisku też delegatem powiatu wschowskiego na obra- (pow. Wągrowiec) w rodzinie Antoniego i An- dy Sejmu Dzielnicowego w Poznaniu w grudniu toniny z domu Kleber. W 1890 r. wyszła za Sta- nisława Kowalewicza. Małżeństwo zamieszka- 169 Czesław Demel (Wielkopolski słownik biografi czny, dz. cyt., ło we Wschowie (niestety brak jest informacji s. 299) podał niezgodną z aktem urodzenia informację, że jego o roku). Ich dom był w zniemczonym mieście matką była Katarzyna z Suftczyńskich. W biogramie Witolda jednym z ośrodków polskości. Stanisława Kowa- Jeszke w Wikipedii (htt ps://pl.wikipedia.org/wiki/Witold_ Jeszke) podano, że matką była Kazimiera z domu Lersz vel lewicz owdowiała w październiku 1918 r. Kilka Lausz-Suff czyńska. miesięcy później, a dokładnie 7 stycznia 1919 r. 124 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO... była w gronie polskich obywateli aresztowanych patriotyzmu i uległość wobec władz pruskich. we Wschowie i internowanych w obozie w Ża- Oburzano się m.in. na wydany jeszcze w 1866 r. ganiu. Według relacji Bronisława Świderskiego zakaz śpiewania pieśni „Boże coś Polskę”, a tak- z Leszna (także był internowany) oprócz Stani- że zakaz odprawiania nabożeństw za Kazimierza sławy Kowalewicz internowano także jej syna Le- Wielkiego po odnalezieniu na Wawelu w 1869 r. onarda, córkę Irenę i zięcia Witolda Jeszke. (Zob.: królewskiego grobowca. W poznańskim Semi- APL, Urząd Stanu Cywilnego Kaszczor, sygn. narium Duchownym miejsce języka polskiego 50, s. 33–34 (księga małżeństw z 1890 r.); A. Ziem- zajęła łacina. Do konfl iktu z władzami doszło kowski, O Powstaniu Wielkopolskim we Wschowie w 1873 r., gdy arcybiskup Ledóchowski zaprote- (2), „Panorama Leszczyńska”, nr 33, 1986, s. 13). stował przeciwko całkowitemu usunięciu języka polskiego z nauki religii w gimnazjach i nakazał Ludwika Lassocińska urodziła się 4 lutego w niższych klasach nadal prowadzić lekcje po 1846 r. w miejscowości Sądzia. Była córką na- polsku. Ponadto państwo pruskie coraz bardziej uczyciela Józefa Regulskiego i Joanny z domu ingerowało w działalność Kościoła, co wzbudza- Ciesielskiej. W kwietniu 1877 r. wyszła za mąż ło sprzeciw arcybiskupa, który ostatecznie zo- za nauczyciela Jana Lassocińskiego. Początkowo stał aresztowany. Kardynał prezbiter od 1875 r. małżonkowie mieszkali w Kromolicach (obecnie W 1876 r. pozwolono mu wyjechać do Rzymu. gmina Pogorzela). W październiku 1881 r. prze- Tam też zmarł w 1902 r. (Zob.: A. Galos i Z. Zie- nieśli się do Oporówka, a w październiku 1892 r. liński, Mieczysław Ledóchowski, [w:] Internetowy do Kąkolewa. Po śmierci Jana Lassocińskiego polski słownik biografi czny, htt p://www.ipsb.nina. w 1901 r., wdowa wraz z dziećmi przeniosła się gov.pl/a/biografi a/mieczyslaw-ledochowski, do- do Wschowy. Urządziła w mieście stancję dla pol- stęp: 25.04.2018; A. Galos, Ledóchowski (Halka-Le- skich uczniów miejscowego gimnazjum, którą za- dóchowski) Mieczysław (1822–1902), [w:] Wielkopol- mknęła po wybuchu I wojny światowej. Rodzina ski słownik biografi czny, dz. cyt., s. 408). przeniosła się wówczas do mniejszego mieszkania, przy obecnej ul. Niepodległości. W związku Ks. Stanisław Lipowicz urodził się 19 kwiet- z pozostawieniem Wschowy w 1919 r. w grani- nia 1875 r. w miejscowości Smogulec, powiat cach Niemiec, Ludwika Lassocińska przenio- Wągrowiec, w rodzinie Konstantego i Kazimiery sła się do przyznanego Polsce Leszna. Tutaj też Lipowiczów. Był uczniem gimnazjum w Rogoź- zmarła 13 listopada 1931 r. (Zob.: B. Ratajewska, nie, gdzie w latach 1891–1893 należał do Towa- Anna Lassocińska i jej działalność patriotyczna na rzystwa Orła Białego. Z powodu szykan ze stro- przełomie 1918 i 1919 roku, dz. cyt., s. 367–377). ny profesorów przeniósł się do gimnazjum we Wschowie. Tutaj był jednym z założycieli koła sa- Abp Mieczysław Ledóchowski urodził się mokształceniowego (późniejszego Towarzystwa 29 października 1822 r. w Górkach koło Kli- Tomasza Zana). Maturę zdał w 1896 r. Święce- montowa w diecezji sandomierskiej, w rodzi- nia kapłańskie przyjął w 1899 r. Zmarł 11 lute- nie hrabiego Zachariasza i Rozalii z Zakrzew- go 1950 r. w Nieparcie (Zob.: M. Paluszkiewicz, skich. Uczył się początkowo w domu, następnie J. Szews, Słownik biografi czny członków tajnych to- w gimnazjach w Radomiu (1834–1840) i War- warzystw, dz. cyt., s. 119; Urząd Stanu Cywilego szawie (1840–1841). Po studiach w Seminarium w Krobi, księga zgonów z 1950 r.). Świętokrzyskim w Warszawie, gdzie w 1843 r. otrzymał niższe święcenia kapłańskie, wyjechał Ks. Antoni Ludwiczak urodził się 15 maja na studia do Rzymu. Na długi czas związał się 1878 r. w Kostrzynie, w rodzinie drogomistrza z dyplomacją papieską. W 1866 r. został miano- Jana i Salomei z Pawelów. Był absolwentem Gim- wany arcybiskupem gnieźnieńskim i poznań- nazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu i jed- skim. W początkowym okresie swej działalno- nym z założycieli Towarzystwa Tomasza Zana. ści w Poznaniu arcybiskup Ledóchowski cieszył Przez wiele lat był prezesem Towarzystwa Czy- się zaufaniem i poparciem rządu i dworu pru- telni Ludowych, a również członkiem Poznań- skiego. Środowisko polskie zarzucało mu brak skiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. W 1921 r. NOTY BIOGRAFICZNE 125 założył pierwszy w Polsce uniwersytet ludowy. w Lesznie. Ożenił się tutaj (w lipcu 1899 r.) z Kla- Jesienią 1939 r. został aresztowany przez Niem- rą Agnieszką Marią Zimmer, ewangeliczką, córką ców, przebywał w kilku obozach koncentracyj- Reinholda Zimmera i Agnes Grossmann. W tym nych, został zamordowany w 1942 r. (Zob.: Antoni samym roku przeniósł się do Wschowy, gdzie za- Jan Ludwiczak, htt p://ipsb.nina.gov.pl/a/biografi a/ łożył hurtownię towarów kolonialnych. Mieszkał antoni-jan-ludwiczak, dostęp: 14.05.2018; W. Ja- przy obecnej ulicy Niepodległości 43. Z pierwsze- kóbczyk, Ludwiczak Antoni (!878–1942), [w:] go małżeństwa miał czworo dzieci: syna urodzo- Wielkopolski słownik biografi czny, dz. cyt., s. 429). nego w 1899 r. (zmarł tuż po urodzeniu, bez imienia), Edmunda (ur. 23 grudnia 1900 r.), Brunona Ks. Stanisław Maciejewski urodził się 27 wrześ- Alfreda (ur. 21 września 1902 r.) i Eleonorę (ur. 26 nia 1869 r. w Kobylinie, w rodzinie Michała i Jo- stycznia 1904 r.). Żona zmarła w marcu 1904 r., anny z domu Hentschke. Był jednym z założycie- a Jan Metelski wkrótce ożenił się ponownie. Za- li późniejszego Towarzystwa Tomasza Zana we warł małżeństwo z Anielą Karolczak (urodzona Wschowie. Maturę zdał w 1895 r. Święcenia ka- w czerwcu 1884 r. w Poznaniu, córka Jana i Marii płańskie przyjął w 1899 r. Od 1904 r. był na para- z domu Siuda). Małżeństwo miało trzech synów: fi i w miejscowości Mórka, pow. Śrem. Tam zmarł Kazimierza (ur. 10 grudnia 1905 r.), Władysła- 28 listopada 1934 r. (Zob.: M. Paluszkiewicz, wa (ur. 23 maja 1908 r.) i Mariana (ur. 25 mar- J. Szews, Słownik biografi czny członków tajnych to- ca 1911 r.). Ponadto jedno dziecko urodziło się warzystw, dz. cyt., s. 125; APP, Urząd Stanu Cy- martwe. Podczas pierwszej wojny światowej Jan wilnego Dolsk (pow. śremski), sygn. 313, s. 100, Metelski był wcielony do armii niemieckiej. Po księga zgonów z 1934 r.). powrocie z frontu zaangażował się w działal- ność Powiatowej Rady Ludowej we Wschowie Ks. Kazimierz Maliński urodził się 27 paź- i był w mieście głównym inspiratorem działań dziernika 1872 r. w Kopaszewie, w rodzi- zmierzających do powrotu powiatu wschowskie- nie Wieńczysława i Wiktorii z domu Łazurek. go w granice odradzającej się Polski. 7 stycznia Uczęszczał do gimnazjum we Wschowie, gdzie 1919 r. został aresztowany i ostatecznie interno- zdał maturę w 1896 r. Był jednym z założycieli wany w obozie w Żaganiu. Po odzyskaniu wol- koła późniejszego Towarzystwa Tomasza Zana. ności, pod koniec października 1919 r., przeniósł Po święceniach kapłańskich w 1899 r. został wika- się do Leszna. Prowadził hurtownię towarów riuszem w Dolsku, gdzie był do 1906 r. W latach kolonialnych, był prezesem Towarzystwa Chrze- 1906–1908 pracował w parafi i farnej w Poznaniu, ścijańskich Kupców Samodzielnych. W 1925 r. a w latach 1908–1927 był proboszczem parafi i został członkiem leszczyńskiego magistratu. Matki Boskiej Bolesnej w Poznaniu. Był nie tylko W październiku 1939 r. był w Lesznie interno- kapłanem, ale także działaczem społecznym za- wany przez Niemców, a później wysiedlony do angażowanym w działalność patriotyczną. Brał Generalnego Gubernatorstwa. W 1945 r. powró- udział w obradach Sejmu Dzielnicowego w Po- cił do Leszna. Zmarł 14 października 1948 r. Był znaniu w grudniu 1918 r., w 1919 r. został posłem honorowym obywatelem miasta. (Zob.: A. Ma- na Sejm Ustawodawczy. Zmarł 6 lipca 1928 r. zankiewicz, Metelski Jan, [w:] Słownik biografi czny (Zob.: M. Paluszkiewicz, J. Szews, Słownik biogra- Leszna, t. II, dz. cyt., s. 45–46). fi czny członków tajnych towarzystw, dz. cyt., s. 126; APP, Akta stanu cywilnego Parafi i Rzymskoka- Piotr Mirecki urodził się 28 kwietnia 1872 r. tolickiej Krzywiń, (pow. kościański), sygn. 61, w Radomyślu, był synem Elżbiety Mireckiej. s. 16–17, wersja elektroniczna: htt p://www.basia. W styczniu 1895 r. ożenił się z Rozalią z domu Fir- famulapl.pl/, dostęp: 3.07.2018). lej. Piotr Mirecki był znanym działaczem polskim. W okresie powstania wielkopolskiego włączył się Jan Metelski urodził się 16 maja 1874 r. w Za- w działania na rzecz powrotu Brenna i Wijewa do niemyślu (pow. Środa), w rodzinie Władysława Polski. W grudniu 1918 r. był delegatem powia- i Ludwiki z domu Wojciechowskiej. W 1899 r., tu wschowskiego na Sejm Dzielnicowy w Pozna- przed przeniesieniem się do Wschowy, mieszkał niu. Zmarł 5 lutego 1955 r., pochowany został na 126 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO... cmentarzu parafi alnym w Brennie. (Zob.: APL, Bronisław Wiktor Piniecki urodził się 16 wrześ- Urząd Stanu Cywilnego Wijewo, sygn. 66, s. 7–8 nia 1892 r. w Karczewie (powiat Grodzisk), w ro- (księga małżeństw z 1895 r.); A. Kaczmarek, Wi- dzinie Bronisława i Bronisławy z domu Ellmer. jewo wróciło do Polski, „Przyjaciel Ludu”, Leszno Uczęszczał do gimnazjum w Poznaniu, a później 1988, z. IV (XV), s. 24). we Wschowie. Należał do Towarzystwa Toma- sza Zana. W latach 1912–1914 był prezesem koła Ks. Wiktor Mojżykiewicz urodził się 15 paź- we wschowskim gimnazjum. W czasie I wojny dziernika 1849 r. w Czempiniu (w rodzinie Jaku- światowej został powołany do armii niemieckiej ba i Wiktorii z domu Matuszkiewicz) i tam po- i walczył na froncie zachodnim. W listopadzie bierał pierwsze nauki. Po maturze, którą zdał 1918 r. wstąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej w gimnazjum w Śremie, wstąpił do Seminarium Zaboru Pruskiego. Kierował biurem informacyj- Duchownego w Poznaniu. Święcenia kapłańskie nym Służby Straży i Bezpieczeństwa. Uczestni- przyjął w kwietniu 1874 r. Początkowo był kape- czył w powstaniu wielkopolskim (m.in. w wal- lanem i nauczycielem domowym w Witosławiu kach o stację lotniczą na Ławicy) oraz w wojnie u Kaczorowskich, potem był krótko w Dębnie, polsko-bolszewickiej. Za bohaterstwo w obro- a w latach 1887–1889 w Poznaniu pełnił funk- nie przed bolszewikami Płocka w dniach 18–19 cję kapelana i registratora arcybiskupa Juliusza sierpnia 1920 r. został odznaczony Orderem Vir- Dindera. Ks. Mojżykiewicz na długi czas zwią- tuti Militari V klasy. W okresie międzywojennym zał się z parafi ą w Przemęcie: w latach 1889–1892 był ofi cerem zawodowym Wojska Polskiego: od był jej administratorem, a później aż do 1913 r. 1920 r. w stopniu kapitana, w 1927 r. otrzymał proboszczem. Dał się poznać nie tylko jako ka- awans na majora, a w 1934 r. na podpułkowni- płan, ale także organizator polskiego życia kul- ka. W czasie kampanii wrześniowej 1939 r. był turalnego i gospodarczego. W 1892 r. był współ- dowódcą artylerii w 36. Dywizji Piechoty. Dostał założycielem Banku w Ludowego w Przemęcie, się do niewoli sowieckiej, przebywał w obozie a później także we Włoszakowicach i w Brennie. w Kozielsku, został zamordowany w Katyniu. Z jego inicjatywy zostały tam także założone kół- Jego nazwisko znajduje się na liście transporto- ka rolnicze. W 1913 r. został administratorem pa- wej NKWD z dnia 14 kwietnia 1940 r. Był żonaty rafi i w Czerwonej Wsi, a później w Buczu. Zmarł z Marią z domu Pędzińską, z którą zawarł mał- w 1914 r. (Zob.: Wielkopolscy księża od XVIII do żeństwo 5 lutego 1921 r. w Poznaniu. Małżeń- XX wieku, htt p://www.wtg-gniazdo.org/ksieza/, stwo miało synów: Ryszarda Jana (ur. 17 grudnia dostęp: 3.05.2018; Czempiń (par. rzymskokato- 1926 r.) oraz Jerzego Bronisława, który urodził się licka), księga chrztów z 1948 r., akt urodzenia/ 31 maja 1931 r. (Zob.: J. Karwat, Od idei do czynu. chrztu nr 89, wersja elektroniczna: htt p://www. Myśl i organizacje niepodległościowe w Poznańskiem basia.famula.pl/pl/, dostęp: 3.05.2018). w latach 1887–1919, Poznań 2002, s. 280; K. Bana- szek, W. Roman, Z. Sawicki, Kawalerowie Orderu Jan Ott o urodził się 29 listopada 1869 r. w Je- Virtuti Militari w mogiłach katyńskich, Warszawa leńczewie (pow. Śrem), w rodzinie Roberta i Elż- 2000, s. 223). biety z domu Schubert. W maju 1894 r. ożenił się z Wiktorią Zielińską. W czasie powstania wielko- Ks. Ryszard Platz urodził się w Niemczech polskiego objął dowództwo oddziału powstań- (Frandenberg) 3 lipca 1872 r., w rodzinie Leopolda czego we Włoszakowicach. 11 stycznia 1919 r. i Elżbiety. Święcenia kapłańskie przyjął w Gnieź- w potyczce pod Zbarzewem stracił 22-letniego nie w 1897 r. Był na parafi ach w Bninie, Pile i Wie- syna Jana. Zmarł 22 października 1944 r. Został leniu, a od 1915 r. w Bukówcu Górnym, gdzie pochowany na cmentarzu we Włoszakowicach. zmarł 20 kwietnia 1954 r. (Zob.: Urząd Stanu Cy- (Zob.: APL, Urząd Stanu Cywilnego Garzyn, wilnego we Włoszakowicach (akt zgonu); Wiel- sygn. 76, s. 29–30 (księga małżeństw z 1894 r.); kopolscy księża od XVIII do XX wieku, htt p://www. Powstanie Wielkopolskie 1919 r. we Włoszakowicach, wtg-gniazdo.org/ksieza/, dostęp: 3.05.2018). [cz. I], „Nasze Jutro”, nr 259, styczeń 2012, s. 16). NOTY BIOGRAFICZNE 127

Marcin Poloch urodził się w listopadzie 1872 r. Gubernatorstwa. Po zakończeniu wojny zamiesz- w Bukówcu Górnym, w rodzinie Pawła i Elżbie- kała ponownie w Gdyni, gdzie zmarła 28 listopa- ty z domu Lórych. W 1898 r. ożenił się z Pauli- da 1956 r. ną z domu Grzesiecką. Był zasłużonym polskim (Zob.: Paweł Borowiec, O patriotycznej rodzi- działaczem i patriotą. W należącej do niego sali nie Siudów-Prałatów-Czarneckich. Z dziejów pewnej odbywały się zebrania polskich organizacji, wielkopolskiej rodziny, „Nasze Jutro”, nr 223, sty- w czasie powstania wielkopolskiego urządzono czeń 2009, s. 18–19) u niego kuchnię polową, a cała rodzina przy- gotowywała posiłki dla polskich powstańców. Leon Przezbórski urodził się w kwietniu Jego córka Walentyna aktywnie uczestniczyła 1864 r. we Włoszakowicach, w rodzinie Fran- w działaniach powstańczych (m.in. brała udział ciszka i Marianny z domu Furmańczak. W lipcu w konwojowaniu broni z Poznania do Bukówca 1890 r. ożenił się z Karoliną Szady z domu Ma- Górnego, później pracowała w sztabie gen. Kazi- lepsza. Był członkiem pierwszej Rady Nadzor- mierza Raszewskiego). Marcin Poloch zmarł we czej Banku Ludowego w Bukówcu Górnym (od Włoszakowicach w 1940 r. (Zob.: A. Kaczmarek, grudnia 1904), w okresie międzywojennym za- Patriotyczna rodzina Polochów z Bukówca Górnego, siadał w zarządzie banku i aktywnie działał w ra- „Nasze Jutro”, nr 176, luty 2005, s. 13). dzie parafi alnej. Zmarł na atak serca 19 czerwca 1941 r., w dniu przeprowadzonych przez Niem- Apolonia Prałat-Czarnecka z domu Siuda uro- ców masowych wysiedleń polskich gospodarzy dziła się 27 stycznia 1888 r. w Błotnicy, w rodzinie z Bukówca Górnego. (Zob:. Bank Spółdzielczy we Józefa i Elżbiety z domu Piotrowskiej. Wyszła za Włoszakowicach 1904–2004, Bydgoszcz 2005, s. 52). mąż za Wojciecha Prałata, który zmarł w 1918 r. Małżonkowie mieli troje dzieci: córkę Anielę oraz Adam Ruszczyński urodził się 19 XII 1875 r. synów Henryka i Mieczysława. W okresie po- w Łabiszynie (powiat Szubin). Był synem Józefa wstania wielkopolskiego Apolonia Prałat czyn- (administratora dóbr Skórzewskich w Lubostro- nie zaangażowała się w działania zbrojne. W spo- niu) i Heleny z domu Grąbczewskiej. Pierwsze rządzonym w 1968 r. przez lokalne środowisko nauki pobierał w domu rodzinnym. W latach kombatanckie wykazie kobiet, które wspierały 1886–1890 uczęszczał do Gimnazjum św. Marii powstanie wielkopolskie w powiecie leszczyń- Magdaleny w Poznaniu, a następnie do gimna- skim, Apolonia Prałat jest jedyną, przy której zjum klasycznego w Bydgoszczy, gdzie w 1895 r. wpisano „powstaniec” (zespół 34/458/0, Związek zdał maturę. Studiował później prawo na uni- Bojowników o Wolność i Demokrację w Lesznie, wersytetach w Berlinie i we Wrocławiu. W 1903 r. sygn. 516). To ona w nocy z 6 na 7 stycznia 1919 r. osiedlił się w Lesznie, gdzie prowadził kancelarię (podaje się też datę z 7 na 8 stycznia) wspólnie adwokacką. Działał ponadto w różnych organi- z gospodarzem Franciszkiem Szymańskim przy- zacjach i stowarzyszeniach polskich Został pre- wiozła z Błotnicy do Włoszakowic lekki kara- zesem utworzonej 20 listopada 1918 r. polskiej bin maszynowy. Apolonia Prałat uczestniczyła Rady Ludowej w Lesznie. Wybrano go także na w potyczkach prowadzonych przez powstań- delegata na obrady Polskiego Sejmu Dzielnico- ców, opiekowała się także rannymi. W okresie wego w Poznaniu, który odbył się w dniach 3–5 międzywojennym wyszła za mąż za Bronisława grudnia 1918 r. W styczniu 1919 r. wraz z inny- Czarneckiego – ofi cera zawodowego Wojska Pol- mi polskimi działaczami z Leszna i ze Wschowy skiego i zamieszkała w Grudziądzu. W trakcie został aresztowany i kilka miesięcy przebywał kampanii wrześniowej 1939 r. Bronisław Czar- w obozie w Żaganiu. Po przekazaniu Leszna Pol- necki dostał się do niewoli niemieckiej i okupację sce Adam Ruszczyński w latach 1920–1924 był spędził w obozie jenieckim. Apolonia w grudniu prezesem tutejszego Sądu Okręgowego. Należał 1939 r. wyjechała do Gdyni, gdzie mieszkali cór- do czołowych działaczy lokalnych Narodowej ka Aniela i syn Henryk. W 1940 r. została wraz Demokracji. Latem 1924 r. przeniósł się do To- z innymi członkami rodziny aresztowana przez runia, gdzie objął stanowisko prezesa Sądu Ape- Niemców, a później wywieziona do Generalnego lacyjnego. W 1929 r. został przeniesiony w stan 128 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO... spoczynku. Przeniósł się wtedy do Poznania, sygn. 80, s. 33 (księga urodzeń z 1887 r.); Wiel- gdzie był notariuszem i prowadził kancelarię kopolscy księża od XVIII do XX wieku, htt p://www. adwokacką wspólnie z adwokatem Damazym wtg-gniazdo.org/ksieza/, dostęp: 3.05.2018). Graczem. Zmarł 5 września 1930 r. w Poznaniu. (Zob.: D. Szymczak, Adam Ruszczyński. Adwokat Ks. Paweł Steinmetz (Stanic) urodził się polskości, Leszno 2015). 13 stycznia 1876 r. w Kórniku, w rodzinie mistrza rzeźnickiego Pawła i Florentyny z Warze- Adam Karol Rzyski urodził się w Krąplewie chów. Władze niemieckie w 1896 r. zmieniły w 1885 r., w rodzinie Andrzeja i Marii z domu Ka- rodzinie nazwisko „Stanic” na „Steinmetz ”. Do zubskiej. Maturę zdawał we wschowskim gimna- gimnazjum uczęszczał najpierw w Poznaniu, zjum w 1905 r. Studiował w Berlinie. Brał udział a od 1894 r. we Wschowie, gdzie też w 1898 r. w powstaniu wielkopolskim. W 1926 r. zdobył zdał maturę. Wstąpił do Seminarium Duchow- tytuł doktora fi lozofi i na Uniwersytecie Poznań- nego w Gnieźnie, święcenia kapłańskie otrzymał skim. Uczył w liceum im. Karola Marcinkow- w 1901 r. W styczniu 1902 r. został wikariuszem skiego w Poznaniu. Był członkiem Poznańskiego w Lesznie, a 4 października 1906 r. objął probo- Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Zmarł w 1956 r. stwo w Osiecznej. Dał się poznać jako troskliwy (Zob.: APP, Urząd Stanu Cywilnego Stęszew – duszpasterz, ale także energiczny organizator obwód miejski, sygn. 34, s. 209 (księga urodzeń polskiego życia w parafi i. W 1907 r. przyczynił z 1885 r.); M. Paluszkiewicz, J. Szews, Słownik się do założenia w Osiecznej Spółdzielni Rolni- biografi czny członków tajnych towarzystw, dz. cyt., czo-Handlowej „Rolnik”, w 1910 r. powołał Ka- s. 173). tolickie Stowarzyszenie Młodzieży Męskiej, rok później Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Franciszek Ksawery Speichert urodził się Żeńskiej. Był także w latach 1916–1926 prezesem 3 grudnia w 1878 r. Jego rodzicami byli Franci- Banku Ludowego w Osiecznej. Zaangażował się szek Ksawery i Bronisława z domu Rychlińska. także w działalność patriotyczną. W okresie po- Właściciel majątku w Popowie Starym, polski wstania wielkopolskiego wspólnie z probosz- działacz gospodarczy i społeczny. Był preze- czem z Pawłowic ks. Kazimierzem Śramkiewi- sem Kółka Rolniczego w Bukówcu Górnym od czem pożyczył z Banku Ludowego w Osiecznej jego założenia w 1904 r. aż do 1929 r. Był także 5 tys. marek i przeznaczył na potrzeby powstań- członkiem Rady Nadzorczej Banku Ludowego ców. W prowadzonym przez siostry elżbietanki w Bukówcu Górnym. W listopadzie 1918 r. zo- Domu św. Józefa w Osiecznej zorganizował szpi- stał przewodniczącym Powiatowej Rady Ludo- tal wojskowy. Był także kapelanem powstańców wej w Śmiglu. Zmarł 17 września 1937 r., pocho- odcinka „Osieczna”. Ks. Paweł Steinmetz był pro- wano go w Konojadzie. (Zob.: Franciszek Ksawery boszczem parafi i w Osiecznej do 1935 r., kiedy to Speichert, [w:] M. J. Minakowski, Genealogia po- został przeniesiony do Kolegiaty św. Marii Mag- tomków Sejmu Wielkiego, htt p://www.sejm-wielki. daleny w Poznaniu. We wrześniu 1939 r. został pl/b/sw.650022, dostęp: 22.06.2018; daty urodzin aresztowany przez Niemców. 4 grudnia udało i śmierci oraz miejsce pochówku podała Dorota mu się zbiec podczas transportu do Generalnego Michniewicz z domu Speichert z Poznania). Gubernatorstwa, ale ponownie został aresztowany w styczniu 1940 r. i przewieziony do Fortu VII Ks. Aleksander Kazimierz Stachowiak uro- w Poznaniu, gdzie wkrótce został zamordowany. dził się w Bonikowie 19 lutego 1887 r., w rodzinie (Zob.: S. Jędraś, Ksiądz Paweł Steinmetz , „Przyja- nauczyciela Tomasza i Marii z domu Jachn. Ma- ciel Ludu”, Leszno 1990, z. V–VI (XXIX–XXX), turę zdał we wschowskim gimnazjum w 1906 r. s. 53–55; J. Karwat, Paweł Steinmetz , [w:] Inter- Święcenia kapłańskie otrzymał w 1910 r., od netowy polski słownik bibliografi czny, htt p://ipsb. 1930 r. był proboszczem w Stęszewie. Areszto- nina.gov.pl/a/biografi a/pawel-steinmetz , dostęp: wany przez Niemców w czasie okupacji zmarł 16.08.2018). w 1942 r. w obozie koncentracyjnym w Dachau. (Zob.: APL, Urząd Stanu Cywilnego Kościan, NOTY BIOGRAFICZNE 129

Mikołaj Stępczak urodził się 6 września uczęszczał do gimnazjum we Wschowie. W la- 1875 r. w Grotnikach, w rodzinie Walentego tach szkolnych był członkiem Towarzystwa To- i Konstancji z domu Kaczmarek. W maju 1897 r. masza Zana. W czasie I wojny światowej został ożenił się z Józefą Piasną. Po śmierci żony, w li- wcielony do armii niemieckiej, walczył na froncie stopadzie 1903 r. ożenił się ponownie – z Micha- zachodnim. W październiku 1918 r. wstąpił do liną z domu Brajer. Prowadził gospodarstwo rol- Polskiej Organizacji Wojskowej Zaboru Pruskie- ne w Wijewie. Był zaangażowany w działalność go. Współuczestniczył w Poznaniu w formowa- patriotyczną. (Zob.: APL, Sąd Grodzki w Lesznie, niu oddziałów Służby Straży i Bezpieczeństwa. okres międzywojenny, sygn. 3665). Brał udział w pierwszej fazie powstania wielkopolskiego oraz w wojnie polsko-bolszewic- Ks. Bolesław Synowiec urodził się 26 wrześ- kiej. Za bohaterstwo w bitwie pod Kajdanowem nia 1885 r. w Sobiałkowie, w rodzinie Łukasza w październiku 1920 r. został odznaczony Virtu- i Józefy z domu Malchrzyckiej. Maturę zdał we ti Militari V klasy. W latach 1925–1927 kształcił wschowskim gimnazjum w 1905 r., święcenia ka- się w Wyższej Szkole Wojennej w Warszawie, płańskie otrzymał w 1909 r. W 1940 r. został za- po której otrzymał stopień ofi cera dyplomowa- mordowany w obozie koncentracyjnym w Sach- nego. W styczniu 1929 r. otrzymał stopień majo- senhausen. (Zob.: APL, Urząd Stanu Cywilnego ra. Od 2 września 1929 r. do 31 marca 1931 r. był Miejska Górka, sygn. 48, s. 359 (księga urodzeń kierownikiem referatu „Niemcy” w Oddziale II z 1885 r.); Wielkopolscy księża od XVIII do XX wie- Sztabu Głównego. Z dniem 1 kwietnia 1931 r. ku, htt p://www.wtg-gniazdo.org/ksieza/, dostęp: został przeniesiony do 12. pułku piechoty w Wa- 3.05.2018). dowicach na stanowisko dowódcy batalionu de- taszowanego w Krakowie. Od 1 kwietnia 1932 r. Ks. Augustyn Szamarzewski urodził się był att aché wojskowym w Berlinie. Od stycznia 21 stycznia 1832 r. w Poczdamie, w rodzinie pol- 1934 r. awansowany do stopnia podpułkownika. skiego urzędnika pocztowego Jakuba i Agnieszki W czerwcu 1939 r. został także att aché wojsko- z domu Klimek. Skończył Gimnazjum św. Ma- wym w Szwajcarii. 3 września 1939 r. rozpoczę- rii Magdaleny w Poznaniu. Później rozpoczął ła się ewakuacja ambasady polskiej w Berlinie. pracę na poczcie. Ożenił się, ale szybko został Antoniemu Szymańskiemu udało się wrócić do wdowcem, a małżeństwo nie miało dzieci. Augu- walczącego kraju. 11 września 1939 r. zameldo- styn Szamarzewski wstąpił do Seminarium Du- wał się w sztabie Naczelnego Wodza w Brześciu chownego w Gnieźnie, które ukończył w 1859 r. nad Bugiem, gdzie mianowany został szefem Od- Był wielkim patriotą i społecznikiem. W 1863 r., działu II Dowództwa Frontu Południowego. Brał gdy wybuchło w Królestwie Polskim powsta- udział w obronie Lwowa. Po kapitulacji tego mia- nie styczniowe, przedostał się do Kongresówki, sta (22 września) dostał się do niewoli sowieckiej. gdzie został aresztowany i deportowany do Prus. Do 26 stycznia 1940 r. przebywał w obozie w Sta- Za udział w walkach został skazany na karę wię- robielsku. Stamtąd został przeniesiony do wię- zienia, którą odbywał w Poznaniu i w Berlinie. zienia na Łubiance. Uwolniono go po zawarciu Po odzyskaniu wolności poświęcił się pracy or- układu Sikorski-Majski. Wstąpił do armii polskiej ganicznej, a w szczególności wspieraniu polskich tworzonej w ZSRR pod dowództwem genera- działań gospodarczych. Zmarł nagle w 8 maja ła Władysława Andersa. W marcu 1942 r. prze- 1891 r. w Ostrowie i tam został pochowany. niesiony został do Teheranu, gdzie objął stano- (Zob.: R. Dąbrowski, Ksiądz Augustyn Szamarzew- wisko inspektora oddziałów polskich w Iranie, ski (1832–1891), Poznań 2007; W. Jakóbczyk, Sza- zaś w maju został dowódcą Bazy Ewakuacyjnej marzewski Augustyn (1832–1891), [w:] Wielkopolski w Iranie. 14 lipca 1943 r. objął stanowisko att aché słownik biografi czny, dz. cyt., s. 725). wojskowego w Kairze. 1 stycznia 1945 r. został att aché wojskowym w Paryżu. Po zakończeniu Antoni Czesław Szymański urodził się 30 lip- II wojny światowej został szefem Wojskowej Mi- ca 1894 r. w Poznaniu, w rodzinie Romana i Ha- sji Likwidacyjnej w Paryżu i przebywał na tym liny z domu Wyszyńskiej. W latach 1910–1914 stanowisku do maja 1948 r. Następnie zamieszkał 130 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO... w Londynie. 11 listopada 1964 r. awansowany zo- wielkopolskiego był dowódcą frontu południo- stał do stopnia generała brygady. Zmarł 11 grud- wo-zachodniego. 20 stycznia 1920 r. jego pułk nia 1973 r. w Londynie. Był żonaty z Haliną przejmował Bydgoszcz od niemieckiego zarządu Siennicką, mieli trzy córki. (Zob.: G. Łukomski, miasta. Brał także udział w wojnie polsko-bolsze- Generał brygady Antoni Szymański (1894–1973), wickiej. Po zakończeniu działań wojennych wró- Pruszków – Warszawa – Londyn 2006; Kawalero- cił do służby cywilnej. W latach 1921–1922 był wie Virtuti Militari 1792–1945. Słownik biografi czny, komendantem policji w województwie wielko- t. II, 1914–1921, cz. 1, Koszalin 1991). polskim. Od 4 maja 1922 r. do 30 listopada 1930 r. piastował funkcję prezydenta Bydgoszczy. W la- Walenty Śliwa urodził się 9 lutego 1880 r. tach 30. XX w. prowadził w Poznaniu kancelarię w Bukówcu Górnym, w rodzinie Piotra i Marianny adwokacką oraz prezesował poznańskiemu od- z domu Gąd. Ukończył szkołę ludową w rodzinnej działowi Związku Powstańców Wielkopolskich. wsi. W wieku 18 lat wyjechał do Niemiec. Ukoń- W 1939 r. powołany został na stanowisko dowód- czył tam szkołę sanitarną i uzyskał uprawnienia cy pułku w Poznańskiej Brygadzie Obrony Naro- felczera i masażysty. W 1901 r. został powołany do dowej. Wziął udział w bitwie nad Bzurą. Dostał odbycia służby w wojsku pruskim. Po jej zakończe- się do niewoli. Zmarł 18 grudnia 1941 r. w obozie niu powrócił do Bukówca Górnego, gdzie zajął się jenieckim w Neubrandenburg. (Zob.: E. Śliwiń- kupiectwem i prowadził gospodarstwo rolne. Od ski, Śliwiński Stanisław Bernard, [w:] Słownik bio- 1903 r. był żonaty z Ludwiką z domu Olejniczak. grafi czny Leszna, t. II, dz. cyt., s. 319–322; B. Polak, Małżeństwo miało siedmioro dzieci. W 1911 r. Wa- Śliwiński Bernard (1883–1941), [w:] Wielkopolski lenty Śliwa wybudował hotel z salą widowiskową. słownik biografi czny, dz. cyt., s. 754–755). W czasie I wojny światowej został zmobilizowa- ny i walczył we Francji. Był sanitariuszem, został Stanisław Taczak urodził się 8 kwietnia nawet odznaczony Krzyżem Żelaznym II klasy. 1874 r. w Mieszkowie koło Jarocina. Był synem W 1918 r. powrócił z frontu do Bukówca. W listo- restauratora Andrzeja i Balbiny z Warasieckich. padzie 1918 r. został wybrany jako przedstawiciel W 1893 r. zdał maturę w Gimnazjum Męskim ludności polskiej do wschowskiego Bauern und Sol- w Ostrowie Wielkopolskim, gdzie należał do datenratu. W czasie powstania wielkopolskiego Towarzystwa Tomasza Zana, po czym rozpo- w hotelu Walentego Śliwy zorganizowano biuro czął studia na Akademii Górniczej we Freiburgu, oddziału powstańczego oraz skład broni i amu- które ukończył w 1897 r. Pracował potem w ko- nicji. On sam zorganizował drużynę sanitarną, palniach Westfalii, działając cały czas w polskich którą dowodził. Brał także udział w wojnie pol- organizacjach patriotycznych. W momencie wy- sko-bolszewickiej. W okresie międzywojennym buchu I wojny światowej został powołany do udzielał się społecznie. W okresie okupacji nie- czynnej służby. W 1918 r. opuścił armię niemiec- mieckiej został wysiedlony ze swojego gospodar- ką i wstąpił do powstającego wojska polskiego. stwa, był także aresztowany i więziony w obozie W dniu 27 grudnia 1918 r. mianowano go tym- koncentracyjnym w Dachau, gdzie doczekał wy- czasowym naczelnym dowódcą powstania wiel- zwolenia w kwietniu 1945 r. W sierpniu 1945 r. kopolskiego. Jednocześnie otrzymał awans na powrócił do Bukówca Górnego. Zmarł 7 lipca stopień majora. W dniu 16 stycznia 1919 r. ma- 1961 r. (Zob.: S. Malepszak, Gmina Włoszakowice. jor Taczak przekazał dowództwo gen. Józefowi 800 lat dziejów, dz. cyt., s. 364–365). Dowbor-Muśnickiemu. Sam objął stanowisko drugiego kwatermistrza Okręgu Generalnego, Bernard Śliwiński urodził się 5 lipca 1883 r. a następnie zastępcy szefa sztabu. W okresie w Poniecu, w rodzinie rzemieślniczej Romana międzywojennym dosłużył się stopnia generała. i Antoniny z Obecnych. Uczył się w gimnazjum we Gdy 28 lutego 1930 r. został przeniesiony w stan Wschowie, gdzie w 1904 r. zdał maturę. Podczas spoczynku, powrócił do Poznania. Po wybuchu pobytu we Wschowie mieszkał prawdopodobnie II wojny światowej zgłosił się 1 września 1939 r. u Ludwiki Lassocińskiej. Potem studiował prawo do Armii „Poznań”. Dostał się do niewoli. Prze- w Berlinie i we Wrocławiu. W okresie powstania bywał w kolejnych ofl agach: Prenzlau, Cloditz , NOTY BIOGRAFICZNE 131

Johanisbrunn i Murnau, gdzie 29 kwietnia 1945 r. był współwłaścicielem hurtowni artykułów ko- został uwolniony. Przyjęto go wówczas w szere- lonialnych. Oprócz pracy zawodowej angażował gi Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. W 1946 r. się także w działalność patriotyczną. 7 stycznia powrócił do kraju. Zmarł 2 marca 1960 r. w Mal- 1919 r. został przez Niemców internowany w obo- borku, gdzie został pochowany. (Zob.: S. Jellen- zie w Żaganiu. W związku z pozostawieniem ta, Taczak Stanisław (1874–1960), [w:] Wielkopolski Wschowy w granicach Niemiec, przeniósł się do słownik biograﬁ czny, dz. cyt., s. 759). Leszna, a stamtąd w 1926 r. do Kościana. W latach 30. XX w. był prezesem Stowarzyszenia Hurtow- Tadeusz Tomaszewski urodził się 7 lipca ników Branży Kolonialnej na Polskę Zachodnią. 1886 r. w Siedlnicy, w rodzinie Antoniego i An- W Kościanie sprawował także funkcję naczelnika toniny z domu Latanowicz, właścicieli majątku koła Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” oraz Górna Siedlnica. Miał kilkoro młodszego rodzeń- prezesa miejscowego klubu kręglarskiego. Ożenił stwa: Gustawa (1891–1956), Antoniego (1893– się z Cecylią Marianną Piątkowską (1893–1959), 1948) i Helenę (1895–1980). Ok. 1910 r. ożenił się małżeństwo miało dwanaścioro dzieci. Ludwik z Jadwigą z domu Szulczewską. Małżeństwo nie Wenski został przez Niemców zamordowany miało potomstwa. Tadeusz Tomaszewski zmarł w Kościanie 2 października 1939 r., w gronie osób w Buku w 1955 r. (Zob.: Antoni Tomaszewski, [w:] rozstrzelanych w tym dniu pod ścianą ratusza. M. J. Minakowski, Genealogia potomków Sejmu (Zob. APL, Związek Kombatantów Rzeczypo- Wielkiego, htt p://sejm-wielki.pl/b/sw.766041, do- spolitej Polskiej i Byłych Więźniów Politycznych. stęp: 22.06.2018). Koło w Kościanie, sygn. 10).

Ks. Piotr Wawrzyniak urodził się we wsi Janusz Wężyk – urodził się 17 maja 1887 r. Wyrzeka, pow. śremski. Był synem chłopa Fran- w majątku Królewskie, pow. Ostrzeszów. Jego ro- ciszka i Cecylii z Łopińskich. W 1867 r. ukończył dzicami byli Marian Bronisław i Stanisława z domu gimnazjum w Śremie i wstąpił do Seminarium Mieczkowska. Od dzieciństwa mieszkał wraz z ro- Duchownego w Gnieźnie. Święcenia kapłańskie dzicami i rodzeństwem we Wschowie. Maturę zdał otrzymał w 1872 r. Po objęciu wikariatu w Śre- we wschowskim gimnazjum w 1906 r. Brał udział mie w 1873 r. stanął na czele miejscowego Towa- w powstaniu wielkopolskim oraz w III powstaniu rzystwa Przemysłowego, prowadził także akcję śląskim. Zginął w 1941 r. w niemieckim obozie oświatową i kulturalną oraz przekształcił śrem- koncentracyjnym Auschwitz . (Zob.: Janusz Wężyk ską kasę oszczędnościową w Bank Ludowy, zo- z Osin h. Wąż, [w:] M. J. Minakowski, Genealogia stając jego dyrektorem. W latach 1894–1896 był potomków Sejmu Wielkiego, htt p://www.sejm-wiel- posłem na sejm pruski. W 1898 r. objął probo- ki.pl/b/sw.16026, dostęp: 28.05.2018). stwo w Mogilnie. Zmarł 9 listopada 1910 r. w Po- znaniu, pochowany został w Mogilnie. (Zob.: Stanisława Ludwika Wężyk z domu Miecz- Cz. Łuczak, Ks. Piotr Wawrzyniak (1849–1910), kowska urodziła się 8 maja 1860 r. w Belęcinie, Poznań 2000; W. Jakóbczyk, Wawrzyniak Piotr w rodzinie Ludwika i Melanii z domu Rychlow- (1849–1910), [w:] Wielkopolski słownik biografi czny, skiej. W lipcu 1885 r. wyszła za mąż za Maria- dz. cyt., s. 801––802; APP, Akta stanu cywilnego na Bronisława Wężyka. Rodzina po pewnym Parafi i Rzymskokatolickiej Dalew (pow. śremski) czasie zamieszkała we Wschowie, w domu przy sygn. 35, wersja elektroniczna: htt p://www.basia. obecnej ul. ks. Andrzeja Kostki 13. Marian Broni- famulapl/pl, dostęp 4.09.2018). sław Wężyk zmarł we Wschowie w październiku 1898 r. Syn Wojciech (wymieniany przez Antonie- Ludwik Wenski urodził się 4 sierpnia 1882 r. go Szymańskiego) poległ w 1920 r. w czasie woj- w miejscowości Izdby (koło Mogilna), w rodziny polsko-bolszewickiej. Rodzina wyprowadziła nie Jana i Franciszki z domu Borys. Był kupcem, się ze Wschowy po pozostawieniu miasta w gra- działaczem gospodarczym i społecznym. Działał nicach Niemiec. Stanisława Wężyk zmarła 15 li- w Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół”. Przed stopada 1936 r. w Koźminie. (Zob.: Janusz Wężyk 1919 r. mieszkał we Wschowie, gdzie od 1908 r. z Osin h. Wąż, [w:] M. J. Minakowski, Genealogia 132 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO... potomków Sejmu Wielkiego, htt p://www.sejm-wiel- Wielkopolski słownik biografi czny, dz. cyt., s. 817; ki.pl/b/sw.16026, dostęp: 28.05.2018). Sylwetki - Wincenty Wierzejewski, www.historia. zhp.wlkp.pl/informatory/informator1/sylwetki. Ks. Bolesław Wienke urodził się 23 maja htm, dostęp: 4.05.2018). 1868 r. w Dźwiersznie (dawniej powiat wyrzyski, obecnie powiat pilski), w rodzinie Jana i Elżbiety Stanisław Voelkel urodził się 15 listopa- z domu Łęgowskiej. Święcenia kapłańskie przy- da 1886 r. w Kobylinie, w rodzinie mistrza kra- jął w marcu 1893 r. w Gnieźnie. Był wikariuszem wieckiego Gustawa i Marii z domu Leopold. na parafi ach w Kaszczorze, Kaźmierzu i Śmiesz- W 1903 r. skończył powszechną w Kobylinie. Od kowie. Od marca 1909 r. do śmierci 22 stycznia 1905 r. pracował w różnych miastach w sklepach 1930 r. był proboszczem w Brennie. Zaangażo- żelaznych, kształcąc się w zawodzie handlowca wany w działalność patriotyczną w okresie po- (Września, Inowrocław, Ostrów Wielkopolski, wstania wielkopolskiego i walki o przyłączenie Ostrzeszów, Krotoszyn i Toruń). We Wschowie Wijewa do Polski. (Zob.: Urząd Stanu Cywilnego osiedlił się w 1911 r. Mieszkał przy obecnej ul. w Wolsztynie (akt zgonu); Wielkopolscy księża od Niepodległości. Zatrudnił się w fi rmie Ott o Ku- XVIII do XX wieku, htt p://www.wtg-gniazdo.org/ rapkata, który był właścicielem sklepu żelazne- ksieza/, dostęp: 10.08.2018). go. W 1915 r. powołany został do niemieckiego wojska. Jesienią 1918 r. zaangażował się we Wincenty Wierzejewski urodził się 29 listo- Wschowie w działalność narodową. Był jednym pada 1889 r. w Poznaniu, w rodzinie bednarza ze współpracowników Jana Metelskiego. Zo- Franciszka i Michaliny z Majewskich. W latach stał aresztowany 7 stycznia 1919 r. Osadzono go szkolnych był członkiem Towarzystwa Samo- w obozie internowanych w Żaganiu, zwolniono kształceniowego Młodzieży „Iskra”. W 1907 r. po 7 miesiącach. W 1920 r. osiedlił się w Lesznie. wyjechał do Krakowa i rozpoczął tam studia na W 1921 r. ożenił się z Józefą Sobańską. Małżeń- Akademii Sztuk Pięknych. Do Poznania wrócił stwu urodziło się pięcioro dzieci: Witold, Teresa, w 1912 r. Z dawnymi kolegami z „Iskry” zało- Jan, Janusz i Bożena. W okresie międzywojen- żył wówczas pierwszy w Wielkopolsce zastęp nym Stanisław Voelkel prowadził w Lesznie fi r- skautowy „Poznań”. W 1918 r., po nawiązaniu mę handlową. W październiku 1939 był w gronie kontaktów z Komendą Naczelną Polskiej Orga- osób aresztowanych, z których Niemcy 20 roz- nizacji Wojskowej, przystąpił do organizowania strzelali. Wkrótce Stanisław Voelkel został wraz POW Zaboru Pruskiego. Walczył w powstaniu z rodziną wysiedlony do Generalnego Guberna- wielkopolskim i w wojnie polsko-bolszewickiej. torstwa. Zamieszkał w Tarnowie. Po wojnie po- W okresie międzywojennym był zawodowym wrócił do Leszna, gdzie do czasu przymusowego ofi cerem Wojska Polskiego. W czasie II wojny upaństwowienia prowadził własną fi rmę. Zmarł światowej służył w Polskich Siłach Zbrojnych 8 lutego 1976 r. w Lesznie. (Na podstawie mate- na Zachodzie. Po zakończeniu wojny pozostał riałów udostępnionych przez Janusza Skrzyp- w Anglii. Zmarł 8 września 1972 r. (Zob.: J. Pie- czaka z Leszna). trzak, Wierzejewski Wincenty (1889–1972), [w:] 133

Bibliograﬁ a

Źródła archiwalne Archiwum Państwowe w Kaliszu: – Urząd Stanu Cywilnego Zduny, sygn. 123.

Archiwum Państwowe w Lesznie (APL): – Akta miasta Leszno, sygn. 2874. – Sąd Grodzki w Lesznie, okres międzywojenny, sygn. 3665. – Urząd Miasta Leszno, sygn. 8437, 1098. – Urząd Stanu Cywilnego Garzyn, sygn. 76. – Urząd Stanu Cywilnego Kaszczor, sygn. 50. – Urząd Stanu Cywilnego Kościan, sygn. 80. – Urząd Stanu Cywilnego Miejska Górka, sygn. 48. – Urząd Stanu Cywilnego Wijewo, sygn. 22, 66, 96. – Urząd Stanu Cywilnego Włoszakowice, sygn. 58, 95, 184. – Urząd Stanu Cywilnego Wschowa, sygn. 242. – Wydział Powiatowy w Lesznie, sygn. 209. – Zbiór map tematycznych, sygn. M. pow. 13, M. pow. 57. – Związek Bojowników o Wolność i Demokrację. Koło Gminne Wijewo, sygn. 4. – Związek Bojowników o Wolność i Demokrację w Lesznie, sygn. 113, 521, 921, 982, 5445, 7855, 11454. – Związek Kombatantów Rzeczypospolitej Polskiej i Byłych Więźniów Politycznych. Koło w Kościa- nie, sygn. 10. – Związek Powstańców Wielkopolskich 1918–1919 Roku. Koło Brenno, sygn. 1.

Archiwum Państwowe w Poznaniu (APP): – Akta miasta Poznań, sygn. 14928. – Akta stanu cywilnego Paraﬁ i Rzymskokatolickiej Dalewo (pow. śremski), sygn. 35. – Akta stanu cywilnego Paraﬁ i Rzymskokatolickiej Krzywiń (pow. kościański), sygn. 61. – Mapy i atlasy drukowane, sygn. A.p.2, A.p.3, M.pow. 684-1. – Urząd Stanu Cywilnego Dolsk (pow. Śremski) sygn. 313. – Urząd Stanu Cywilnego Stęszew – obwód miejski, sygn. 34. – Urząd Stanu Cywilnego Witkowo – obwód wiejski, sygn. 53.

Archiwum Państwowe w Zielonej Górze: – Komisariat Obwodowy Wschowa-Północ, sygn. 24.

Archiwum Akt Nowych w Warszawie: – Kolekcja kartograﬁ czna, sygn. 948. 134 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

Urząd Stanu Cywilnego w Krobi: – Księga zgonów z 1950 r.

Wojskowe Biuro Historyczne: – sygn. CAW WBH AP 337 (Piniecki Bronisław).

Zespół Szkół w Bukówcu Górnym: – Kronika szkoły w Bukówcu Górnym (fragment dotyczący strajku szkolnego w latach 1906–1907), s. 87–88.

Artykuły i opracowania: – Albert Andrzej (Wojciech Roszkowski), Najnowsza historia Polski 1914–1993, t. 1, Warszawa 1995. – Banaszek Kazimierz, Roman Wanda Krystyna, Sawicki Zdzisław, Kawalerowie Orderu Virtuti Militari w mogiłach katyńskich, Warszawa 2000. – Bank Spółdzielczy we Włoszakowicach 1904–2004, Bydgoszcz 2005. – Bauer Piotr, Potyczka pod Zbarzewem, „Przyjaciel Ludu”, Leszno 1988, z. IV (XV), s. 37–38. – Borowiec Paweł, O patriotycznej rodzinie Siudów-Prałatów-Czarneckich. Z dziejów pewnej wielkopolskiej rodziny, „Nasze Jutro”, nr 223, styczeń 2009, s. 18–19. – Dąbrowski Roman, Ksiądz Augustyn Szamarzewski (1832–1891), Poznań 2007. – Dzięcielewski Eugeniusz, Wschowa i Ziemia Wschowska w literaturze, Wschowa 2006. – Galos Adam, Ledóchowski (Halka-Ledóchowski) Mieczysław (1822–1902), [w:] Wielkopolski słownik biografi czny, Warszawa – Poznań 1983, s. 408. – Gemeindelexikon die Regierungsbezirke Allenstein, Danzig, Marienwerder, Posen, Bromberg und Oppeln, Berlin 1912. – Gryczka Zbigniew, Górecki Józef (1875–1944), [w:] Słownik biografi czny Leszna, t. I, Leszno 2011, pod red. Barbary Głowinkowskiej i Alojzego Koniora s. 200–202. – Halczak Bohdan, Towarzystwo Tomasza Zana w latach 1899–1914, Zielona Góra 1996. – Helsztyński Stanisław, Dobranoc, miły książę. Ludzie, prace, wspomnienia, Warszawa 1971. – Jakóbczyk Witold, Jackowski Maksymilian (1815–1905), [w:] Wielkopolski słownik biografi czny, Warszawa – Poznań 1983, s. 270–271. – Jakóbczyk W., Ludwiczak Antoni (1878–1942), [w:] Wielkopolski słownik biografi czny, dz. cyt., s. 429. – Jakóbczyk W., Szamarzewski Augustyn (1832–1891), [w:] Wielkopolski słownik biografi czny, dz. cyt., s. 725. – Jellenta Stefan, Taczak Stanisław (1874–1960), [w:] Wielkopolski słownik biografi czny, dz. cyt., s. 759. – Jędraś Stanisław, Ksiądz Paweł Steinmetz , „Przyjaciel Ludu”, Leszno 1990, z. V–VI (XXIX–XXX), s. 53–55. – Karczmarek Antoni, Bohaterska Genowefa Bura, cz. I i II, „Nasze Jutro”, nr 193–194 z 2006 r., s. 22 i nr 195–196 z 2006 r., s. 29. – Kaczmarek A., Ksiądz Józef Górny, „Przyjaciel Ludu”, Leszno 1990, z. I (XXV), s. 15–18. – Kaczmarek A., Patriotyczna rodzina Polochów z Bukówca Górnego, „Nasze Jutro”, nr 176, luty 2005, s. 13. – Kaczmarek A., Wijewo wróciło do Polski, „Przyjaciel Ludu”, Leszno 1988, z. IV (XV), s. 23–28. – Karczmarek A., Z historii szkolnych strajków, „Przyjaciel Ludu”, Leszno 1987, z. IX (III) [błąd drukarski, powinno być: z. III (IX)], s. 16–19. – Karwat Janusz, Maksymilian Jackowski 1815–1905, Poznań 2005. – Karwat J., Od idei do czynu. Myśl i organizacje niepodległościowe w Poznańskiem w latach 1887–1919, Po- znań 2002. – Lauterbach Samuel Fryderyk, Mała wschowska kronika zarazy, tłum. Aleksander Wilecki, Wschowa 2009 (Tytuł oryginału: Kleine Fraustädtische Pest-Chronica, Leipzig 1710). – Lauterbach S. F. Polnische Chronicke, oder historische Nachricht [...], Frankfurt u. Leipzig 1727. – Łukomski Grzegorz, Generał brygady Antoni Szymański (1894–1973), Pruszków – Warszawa – Londyn 2006. – Malepszak Stanisław, Bukówiec Górny na tle Krainy Przemęckiej, Leszno 1995. BIBLIOGRAFIA 135

– Malepszak S., Bukówiec Górny. 800 lat dziejów, Bukówiec Górny 2007. – Malepszak S., Gmina Włoszakowice. 800 lat dziejów, Włoszakowice 2010. – Mazankiewicz Antoni, Metelski Jan, [w:] Słownik biografi czny Leszna, t. II, Leszno 2011, pod red. Bar- bary Głowinkowskiej i Alojzego Koniora, s. 45–46. – Metelski Jan, Trwaliśmy mężnie na rubieżach (wspomnienia napisane w 1922 r.), „Panorama Leszczyń- ska” 1988, nr 3, s. 14. – Mogiłka Michalina, Polityka Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej wobec Niemiec w czasie powstania wielkopolskiego, Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie, Seria: „Res Politicae”, t. IV, 2011, s. 93–118 htt p://dlibra.bg.ajd.czest.pl:8080/Content/970/ResPoliticae4-93.pdf (dostęp: 13.07.2018). – Nauka języka polskiego w szkołach pruskich. Według „Historyi polityki narodowościowej rządu pruskiego wobec Polaków” dr. Józefa Buczka i innych źródeł opracował Ignacy Żniński, Grudziądz 1914. – Olender Elżbieta, Strajki szkolne w południowo-zachodniej Wielkopolsce, [w:] Walka o polskość w południo- wo-zachodniej Wielkopolsce w I połowie XX w. Wzory postaw patriotycznych. Wypisy tekstów źródłowych, Leszno 2006, s. 6–17. – Paluszkiewicz Marian, Szews Jerzy, Słownik biografi czny członków tajnych towarzystw gimnazjalnych w Wielkim Księstwie Poznańskim 1850–1918, Poznań 2000. – Podsiadły Adam, Dombek Wojciech (1896–1922), [w:] Słownik biografi czny Leszna, t. I, Leszno 2011, pod red. Barbary Głowinkowskiej i Alojzego Koniora, s. 126–127. – Polak Bogusław, Front południowo-zachodni powstania wielkopolskiego 1919 r. Grupa „Leszno”, Kościan 1971. – Polak B., Piniecki Bronisław Wiktor, [w:] Kawalerowie Virtuti Militari 1792–1945. Słownik biografi czny, t. II, 1914–1921, cz. 1, Koszalin, s. 117–118. – Polak B., Śliwiński Bernard (1883–1941), [w:] Wielkopolski słownik biografi czny, Warszawa – Poznań 1983, s. 754–755. – Powstanie Wielkopolskie 1919 r. we Włoszakowicach, [cz. I], „Nasze Jutro”, nr 259, styczeń 2012, s. 16–17 – Powstanie Wielkopolskie 1919 r. we Włoszakowicach, cz. III (kronika), „Nasze Jutro”, nr 261, marzec 2012, s. 16. – Ratajewska Barbara, Anna Lassocińska i jej działalność patriotyczna na przełomie 1918 i 1919 roku, [w:] Kobieta na ziemi wschowskiej i pograniczu wielkopolsko-śląskim, pod red. Marty Małkus i Kamili Szymań- skiej, Wschowa – Leszno 2016, s. 367–377. – Ratajewska B., Materiały archiwalne do dziejów Wschowy, Leszno 2013. – Ratajewska B., Południowo-zachodnia Wielkopolska w czasie powstania wielkopolskiego (1918–1919), [w:] Walka o polskość południowo-zachodniej Wielkopolski w I połowie XX wieku. Wzory postaw patriotycznych. Wypisy tekstów źródłowych, Leszno 2006, s. 18–37. – Sprungala Martin, Historisches Ortsverzeichnis der Provinz Posen und der Wojewodschaft Poznań (Posen)/ Historyczny spis miejscowości Prowincji Poznańskiej i Województwa Poznańskiego, Dortmund 2007. – Stępczak Józef, Lata 1918–1920 w północno-zachodnim rejonie powiatu wschowskiego, „Rocznik Lubuski”, Zielona Góra 1959, t. 1, s. 154–181. – Szymczak Damian, Adam Ruszczyński. Adwokat polskości, Leszno 2015. – Śliwiński Eugeniusz, Śliwiński Stanisław Bernard, [w:] Słownik biografi czny Leszna, t. II, Leszno 2011, pod red. Barbary Głowinkowskiej i Alojzego Koniora, s. 319–322. – Śliwiński E., W 90-tą rocznicę Powstania Wielkopolskiego 1918–1919 – „Grupa Leszno”, Leszno 2008. – Świderski Bronisław, Ilustrowany opis Leszna i ziemi leszczyńskiej, Leszno 1997, reprint wydania z 1928 r. – Ziemkowski Aleksander, O Powstaniu Wielkopolskim we Wschowie (1), „Panorama Leszczyńska” 1986, nr 32, s. 13. – Ziemkowski A., O Powstaniu Wielkopolskim we Wschowie (2), „Panorama Leszczyńska” 1986, nr 33, s. 13. 136 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO...

Opracowania niepublikowane: – Lepka Edmund, „Zarys organizacji i przebiegu działań powstańczych 1918–1920 r. na terenie Zie- mi Wschowskiej”, Grotniki 1969, maszynopis, APL, Związek Bojowników o Wolność i Demokrację w Lesznie, sygn. 464, s. 1–29. – Stępczak Józef, „Polskie aspekty szkół miasta Wschowy podczas rządów pruskich”, maszynopis, Muzeum Ziemi Wschowskiej, sygn. 1948. – Stępczak Józef, Referat na temat powstania wielkopolskiego na terenie obecnej gminy Wijewo, wy- głoszony w 1949 r., maszynopis, Archiwum Państwowe w Lesznie, Związek Powstańców Wielko- polskich 1918–1919 Roku. Koło Brenno, sygn. 2. – Szymański Antoni, „Wschowa. Wspomnienia o organizacji gimnazjalnej T.T.Z.”, spisane w Londynie w 1970 r., maszynopis, teczka: Paluszkiewicz Marian, „Materiały do dziejów Towarzystwa Tomasza Zana (Zbiór artykułów)”, Poznań 1979, sygn. Rkp. 2642, s. 315–323. – Tietz Bartosz, „Ludność polska w powiecie wschowskim w początkach XX wieku”, maszynopis.

Strony internetowe: – Antoni Borowiak (1847–1934) – działacz niepodległościowy i społeczny czasów zaborów, htt ps:// www.facebook.com/pawlowicedawniejdzis/posts/1514648225444991, dostęp: 2.07.2018). – Antoni Tomaszewski, [w:] M. J. Minakowski, Genealogia potomków Sejmu Wielkiego, htt p://www.sejm- -wielki.pl/b/sw.766041 (dostęp: 22.06.2018). – Atlas historyczny Polski. Rejestry poborowe województwa poznańskiego w XVI w. Ziemia wschowska w poło- wie XVI w., htt p://atlasfontium.pl/index.php?article=wschowa_opis (dostęp: 22.02.2018). – htt p://www.bukowiec-gorny.pl/o-bukowicu/organizacje/50-kolko-rolnicze.html (dostęp: 26.05.2018). – BaSIA – Baza Systemu Informacji Archiwalnej – Famula.pl , htt p://www.basia.famulapl/pl/. – Dowódcy powstania, htt p://www.poznan.pl/powstanie/hi_dowodcy/musnicki.html (dostęp: 11.08.2018). – Franciszek Ksawery Speichert, [w:] M. J. Minakowski, Genealogia potomków Sejmu Wielkiego, htt p://www. sejm-wielki.pl/b/sw.650022, (dostęp: 22.06.2018). – Jan Bronisław Formanowicz, htt p://www.formanowicz.pl/, (dostęp: 23.05.2018). – Janusz Wężyk z Osin h. Wąż, [w:] M. J. Minakowski, Genealogia potomków Sejmu Wielkiego, htt p://www. sejm-wielki.pl/b/sw.16026 (dostęp: 28.05.2018). – Paweł Kitz mann proboszcz w Bukowcu, htt p://www.archiwum.wyborcza.pl/Archiwum/1,0,4075163, 2004052PO-DLO,Pawel_kitz mann_proboszcz_w_Bukowcu.html (dostęp: 14.07.2018). – Strajk szkolny w Bukówcu Górnym w 1906 r., htt p://www.bukowiec-gorny.pl/historia/98-strajk-szkolny.html, (dostęp: 1.11.2017). – Traktat pokoju między mocarstwami sprzymierzonemi i skojarzonemi i Niemcami, podpisany w Wersalu dnia 28 czerwca 1919 roku, htt ps://pl.wikisource.org/wiki/Traktat_pokoju_mi%C4%99dzy_mocarstwami_ sprzymierzonemi_i_skojarzonemi_i_Niemcami,_podpisany_w_Wersalu_dnia_28_czerwca_1919_ roku (dostęp:16.07. 2018). – Wielkopolscy księża od XVIII do XX wieku, htt p://www.wtg-gniazdo.or/ksieza/ (dostęp: styczeń – sier- pień 2018). – Volumina legum, t. IX, Kraków 1889, wersja elektroniczna: www.wbc.poznan.pl (dostęp: 22.02.2018). – Zbierski Hubert, O rodowodzie i rozwoju kółek rolniczych słów kilka, htt ps://cksmigiel.pl/index.php?option=com_content&view=article&id (dostęp: 1.12.2017).