1 „Ojczyznę kocha się nie dlatego, że wielka, ale dlatego, że własna” Lucius Annaeus Seneca (Seneka Młodszy) 2 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO... 3 Pamięci Polaków powiatu wschowskiego walczących z germanizacją w okresie zaborów 4 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO... 5 #BSCBSB3BUBKFXTLB 1PMTDZNJFT[LBŭDZ QPXJBUVXTDIPXTLJFHP XXBMDFP[BDIPXBOJFOBSPEPXFK UPſTBNPŵDJXQJFSXT[FKQPPXJF99X -FT[OP 6 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO... Recenzent: Prof. zw. dr hab. Stanisław Sierpowski Kwerenda archiwalna, wybór materiału ilustracyjnego: Alicja Bodylska, Barbara Ratajewska Tekst: Barbara Ratajewska Wykresy: Alicja Bodylska Redakcja językowa i korekta: Janina Chodera Projekt okładki: Jacek Wilk Skład: Paweł Szewczyk Publikacja ukazała się dzięki fi nansowemu wsparciu Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych i Urzędu Miasta i Gminy we Wschowie Na okładce wykorzystano (w kolejności od lewej) zdjęcia nr 13, 108, 39, 17, 28, 55, 66 z niniejszej publikacji; z tyłu mapa nr 3 © Copyright by Archiwum Państwowe w Lesznie, 2018 © Copyright by Barbara Ratajewska, 2018 ISBN APL 978-83-947025-1-9 Archiwum Państwowe w Lesznie ul. Solskiego 71 64-100 Leszno [email protected] (65) 526 97 19 Realizacja wydawnicza: KSIĘŻY MŁYN Dom Wydawniczy Michał Koliński, Łódź 7 Spis treści Przedmowa (Elżbieta Olender) ................................................................................................................. 9 Wstęp ........................................................................................................................................................ 11 Rozdział I. Obszar i ludność powiatu wschowskiego w pierwszej połowie XX wieku ............... 15 Rozdział II. Działalność polskich legalnych organizacji i stowarzyszeń na terenie powiatu wschowskiego .................................................................................................................................... 27 Rozdział III. Udział polskich uczniów szkół ludowych powiatu wschowskiego w strajkach szkolnych w latach 1906–1907 .................................................................................... 35 Rozdział IV. Działalność Towarzystwa Tomasza Zana oraz skautingu we wschowskim gimnazjum .......................................................................................................................................... 45 Rozdział V. Aktywizacja ludności polskiej powiatu wschowskiego w 1918 roku ........................ 53 Rozdział VI. Przebieg powstania wielkopolskiego na obszarze powiatu wschowskiego ........... 61 Rozdział VII. Powrót części powiatu wschowskiego w granice odrodzonego państwa polskiego ............................................................................................................................. 95 Dodatkowy materiał ikonografi czny ................................................................................................. 102 Noty biografi czne .................................................................................................................................. 118 Bibliografi a ............................................................................................................................................. 133 8 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO... 9 Przedmowa 2018 to rok szczególny dla Polski, obchodzi- Serdeczne podziękowania wyrażam też wszyst- my bowiem 100. rocznicę odzyskania przez nasze kim osobom i instytucjom, które udzieliły nam państwo niepodległości. We wszystkich regionach pomocy oraz wsparcia w trakcie powstawania kraju organizowane będą różne uroczystości i wy- książki. Dziękuję zwłaszcza Pani Redaktor, mgr dawane publikacje związane z tym ważnym dla na- Janinie Choderze, która nie szczędząc czasu ani szej historii wydarzeniem. Archiwum Państwowe swej energii analizowała słowo po słowie treść w Lesznie postanowiło również wpisać się w te pracy, a także pomagała i inspirowała w poszu- ważne obchody. Projekt publikacji, którą dziś kiwaniu brakujących wątków. Dziękuję również oddajemy do Państwa rąk, narodził się w roku mgr Alicji Bodylskiej z Archiwum Państwowego 2017. Wówczas to leszczyńskie archiwum złoży- w Lesznie, która wsparła działania Barbary Rata- ło wniosek do Naczelnej Dyrekcji Archiwów Pań- jewskiej pomagając przy publikacji w wykonaniu stwowych, pod nazwą Polscy mieszkańcy powiatu i doborze skanów oraz przygotowując wykresy. wschowskiego w walce o zachowanie narodowej tożsa- Szczególne wyrazy wdzięczności kieruję do re- mości w pierwszej połowie XX w. Efektem wniosku cenzenta, prof. dr. hab. Stanisława Sierpowskie- jest publikacja pod tym samym tytułem, którą go za cenne uwagi merytoryczne i tradycyjnie dziś oddajemy w Państwa ręce. przyjazne wsparcie inicjatywy. W tym miejscu pragnę podziękować Naczel- Mam nadzieję, że trzecia już książka poświę- nemu Dyrektorowi Archiwów Państwowych dr. cona Wschowie i regionowi spotka się z Państwa Wojciechowi Woźniakowi za wsparcie fi nanso- życzliwym przyjęciem. Wydawnictwo jest po- we naszej inicjatywy. Dziękuję również Pani Bur- święcone osobom i wydarzeniom często mało mistrz Miasta i Gminy Wschowa Danucie Patalas, znanym, które dziś nie kojarzą się ze Wschową która wsparła już drugie nasze wydawnictwo. i dawnym powiatem wschowskim zwłaszcza, że Publikacja poświęcona Wschowie i regionowi sama Wschowa i część powiatu do Polski w 1920 r. wschowskiemu nie mogłaby się ukazać, gdyby nie nie powróciła. Staramy się więc przypomnieć zaangażowanie mgr Barbary Ratajewskiej, dłu- osoby zasłużone w podtrzymywaniu narodowej goletniej pracownicy leszczyńskiego archiwum. tożsamości mimo szeregu przeciwności, z jakimi Barbara Ratajewska to niestrudzona badaczka, re- musiały się wówczas zmierzyć. To ich działania gionalistka odkrywająca historię Wschowy i ziemi w okresie zaborów podtrzymywały wiarę w moż- wschowskiej, przede wszystkim mieszkańcom kró- liwość odrodzenia Polski i mimo że nie udało się lewskiego miasta i regionu. Z okazji ukazania się włączyć całego powiatu w granice odrodzonej kolejnej publikacji składam jej serdeczne gratulacje. Rzeczypospolitej zasługują dziś na naszą pamięć. dr Elżbieta Olender dyrektor Archiwum Państwowego w Lesznie 10 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO... 11 Wstęp W 2018 r. obchodzimy 100. rocznicę odzyska- mające na celu zachowanie narodowej tożsamo- nia przez Polskę niepodległości. W listopadzie ści. Warto zatem w roku, w którym obchodzimy 1918 r., po 123 latach od ostatniego rozbioru, Po- 100. rocznicę odzyskania niepodległości, przy- lacy odzyskali swoje suwerenne państwo. Ten pomnieć mieszkańców powiatu wschowskiego, doniosły i radosny jubileusz zachęca do święto- którzy nie tylko nie zatracili swojego przywiąza- wania, ale także do wyjątkowej pamięci o roda- nia do polskości, ale potrafi li także się przeciw- kach, którzy w różny sposób bronili swojej na- stawić próbom wynarodowienia. rodowej tożsamości i zdawali trudny egzamin Na przestrzeni wieków granice terytorialne z patriotyzmu. powiatu wschowskiego istotnie się zmieniały. Archiwum Państwowe w Lesznie włącza się Dla czytelności przekazu w publikacji należało w obchody poprzez kilka inicjatyw. Jesienią za- określić ich chronologię. Na początku XX wieku mierzamy zorganizować w naszej siedzibie wy- powiat wschowski obejmował obszar ustalony stawę „100 dokumentów na stulecie”, która ma po reformie administracyjnej z 1887 r. Przetrwał przede wszystkim ukazać drogę dochodzenia do on w takim stanie do 1920 r., kiedy ostatecznie niepodległości w południowo-zachodniej Wielko- niewielka jego część znalazła się w granicach od- polsce. Wspólnie z Muzeum Ziemi Wschowskiej rodzonego państwa polskiego i weszła w skład we Wschowie będziemy pracować nad wystawą powiatu leszczyńskiego. „Mieszkańcy powiatu wschowskiego w walce Publikacja składa się z 7 rozdziałów. Każdy z germanizacją w pierwszej połowie XX wieku”, z nich rozpoczyna się tekstem, a kończy mate- która zostanie otwarta jesienią w salach wysta- riałem ikonografi cznym (wykresy oraz repro- wienniczych Muzeum Ziemi Wschowskiej. Ponad- dukcje map, fotografi i, widokówek i dokumenta- to postanowiliśmy przygotować okolicznościową cji aktowej). Rozdział pierwszy dotyczy obszaru publikację. W grudniu 2017 r. Archiwum złożyło i ludności powiatu wschowskiego w pierwszej w Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych połowie XX w. Omówiono w nim zmiany granic wniosek na dofi nansowanie projektu wydawnicze- terytorialnych powiatu wschowskiego na prze- go w postaci książki „Polscy mieszkańcy powiatu strzeni wieków oraz dokonano analizy struktu- wschowskiego w walce o zachowanie narodowej ry narodowościowej i wyznaniowej jego miesz- tożsamości w pierwszej połowie XX w.” Projekt kańców na podstawie danych z 1910 r. Powiat uzyskał akceptację, a ponadto został także wsparty wschowski liczył wówczas 28 914 mieszkańców. przez władze samorządowe Wschowy. Aż 19 663 osoby (68% ogółu) deklarowało jako Powiat wschowski był jednym z bardziej język ojczysty język niemiecki. Na język polski zniemczonych obszarów Wielkopolski. Jedynie wskazało 8 902 mieszkańców (31% ogółu). Po- w jego północnej części (obecne gminy Wijewo nadto 337 osób (1% ogółu) podało jako język oj- i Włoszakowice) były miejscowości, w których czysty zarówno język niemiecki, jak i inny. Wśród przeważała ludność polska. Pomimo tego tak- ludności powiatu przeważali katolicy, których że tutaj Polacy podejmowali różne inicjatywy było 18 940 (stanowili 63% ogółu ludności) – 9059 12 POLSCY MIESZKAŃCY POWIATU WSCHOWSKIEGO... Niemców i 8881 Polaków. 10 427 osób (36% ogółu) 1912–1914 był Bronisław Piniecki, w okresie mię- było ewangelikami