EKOLOGIA I TECHNIKA Vol. XIX, nr 3A, 209-214, (2011) Aktualny stan alei przydrożnych proponowanych do ochrony w dwóch sąsiadujących gminach i Suchań w województwie zachodniopomorskim Renata Gamrat 1, Elżbieta Młynkowiak 1, Marek Podlasiński 2

Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, Katedra Ochrony i Kształtowania Środowiska 1, Katedra Rekulty- wacji i Chemii Środowiska 2, 71-434 , ul. Słowackiego 17 Przyjęto po recenzji: 10.12.2010 r.

CURRENT CONDITION OF ROADSIDE TREE ALLEYS SUGGESTED FOR THE PROTECTION IN TWO NEIGHBOUR- ING COMMUNES OF DOBRZANY AND SUCHAŃ IN THE WEST In 2009, 16 alleys suggested for the protection in naturę evaluation, carried out in the 90-ties, were studied in Dobrzany and Suchań communes. The trees alleys were 9.270 km long. The 15 species of trees were found in the investigated alleys, of which the most frequent were Crataegus monogyna, Populus nigra, Salix alba, Quercus robur, next Aesculus hippocastanus, Betula pendula and Robinia pseudoacacia. Whereas Acer platanoides, Fraxinus excelsior, Fagus sylvatica, Populus tremula, Prunus cerasus, P. spinosa, Pyrus communis and Sambucus nigra were observed sporadically. Of 16 analised alleys, only two maintained nature features, qualifying them for legał protection in the form of nature monu- ment. In the remaining alleys unsatisfactory health state of trees or large losses in the forest stand were noticed. Key words: tree alleys, Dobrzany commune, Suchań commune, natural value

Wprowadzenie Sąsiadujące ze sobą gminy Dobrzany i Suchań usy- Aleje przydrożne są atrakcyjnym elementem krajobra- tuowane są w południowo-wschodniej części powiatu zu województwa zachodniopomorskiego [9]. Ciągi komu- stargardzkiego. Tereny tych gmin cechuje niska lesistość nikacyjne umożliwiają występowanie i rozprzestrzenianie (w gminie Dobrzany tereny leśne stanowią 24% powierzch- się wielu gatunków, dla których środowisko skrajnie prze- ni; a w gminie Suchań tylko 13%), co z kolei powinno po- kształcone (rolniczo, urbanistycznie) staje się jedynym zytywnie wpływać na podejmowanie działań ochronnych miejscem ich obecności [26]. Szata roślinna tych wąskich wobec zadrzewień alejowych. Także mała gęstość zaludnie- pasów przydrożnych jest kształtowana nie tylko przez nia (w gminie Dobrzany - 38 mieszkańca/km2, a w gminie zabiegi gospodarcze przeprowadzane na terenie przydroż- Suchań - 32 mieszkańca/km2) jest czynnikiem, który po- nym ale i spontaniczną ekspansję roślinności. O ile pozy- winien w pozytywny sposób wpłynąć na stan zadrzewień, tywny wpływ zadrzewień liniowych na środowisko dawno w tym i towarzyszących drogom. już potwierdzono [23], to możliwość ich ochrony prawnej Celem badań była ocena walorów przyrodniczych alei usankcjonowano stosunkowo niedawno [l, 14]. Na walo- przydrożnych, zaproponowanych do ochrony w waloryza- ry alei składa się wiele elementów, m.in.: kształtowanie cjach przyrodniczych gmin pod koniec lat 90. XX w. [16, walorów estetycznych krajobrazu, czy spełnianiu przez 24], w dwóch sąsiadujących gminach Dobrzany i Suchań. nie wielorakich funkcji, m.in. ważna rola w utrzymaniu różnorodności biologicznej [18]. Stare, dziuplaste drzewa Metody badań pozostawiane w nasadzeniach umożliwiają rozwój licznym Przeanalizowano dane dendrologiczne 16 alei przydroż- mikroorganizmom, grzybom, mszakom i porostom oraz nych, proponowanych do ochrony w waloryzacjach przy- bezkręgowcom czy ptakom [15]. Pomimo ważnej roli kra- rodniczych [16, 24] na terenie gmin Dobrzany i Suchań jobrazotwórczej spełnianej przez zadrzewienia przydrożne (ryc. 1). Dokonano weryfikacji stanu zachowania walorów [17] można dokonywać wycinki praktycznie wszystkich przyrodniczych alei, pod kątem zasadności objęcia ich drzew [2]. ochroną prawną w formie pomnika przyrody. Dokonano Spośród różnych typów zadrzewień - zadrzewienia pomiarów biometryczne drzew: wysokości i obwodu pnia alejowe są szczególnie narażone na przekształcenia antro- na wysokości pierśnicy. Rozmiary drzew klasyfikowano pogeniczne [5, 6]. Na skutek nasilającego się ruchu samo- do ochrony prawnej w formie pomników przyrody według chodowego wiele z nich ulega wycięciu przy poszerzaniu Kasprzaka [8]. Analizowano także wpływ czynników ne- części jezdnej lub jest dewastowana na skutek nasilające- gatywnych i ich skutki m.in.: urazy mechaniczne drzew go się zanieczyszczenia i urazów mechanicznych [7, 11]. powstałe na skutek niewłaściwej pielęgnacji lub wypad-

209 ków samochodowych czy też dewastacji (ślady podpaleń, były małe (tab. 1), co nie pozwalało kwalifikować takich celowe kaleczenie pnia) [4]. Za Liżewską i Zwierowicz [12] alei do ochrony prawnej. Niektóre aleje zostały wycięte, w oceniono stan zachowania alei: zwarta (gdy 100-80% dłu- innych odnotowano znaczne luki. gości alei stanowią zadrzewienia), przerzedzona (80-60%), Obserwacje terenowe wykazały, że z zaproponowanych aleja wycięta (<20%). Stan zachowania drzew określono do ochrony alei w waloryzacjach przyrodniczych gmin [16, według skali: b. dobry (brak uszkodzeń drzew), dobry (po- 24] w gminie Dobrzany żadna z alei nie zachowała swoich jedyncze okazy drzew z uszkodzeniami pni), dostateczny walorów przyrodniczych, predestynujących do ochrony (połamane konary, miejscami uszkodzenia kory pnia u prawnej, a w gminie Suchań jedynie dwie aleje zakwalifi- podstawy), zły (połamane konary, boczne konary popodci- kowano do ochrony prawnej w formie pomnika przyrody nane, uszkodzenia kory pnia na dużych powierzchniach u - aleja nr 15 i 16 (tab. 2). Także stan zdrowotny pojedyn- licznych okazów drzew, naroślą rakowe) [12]. Strefę przy- czych drzew lub małe wymiary nie pozwoliły wytypować droża, w której znajdowały się drzewa podano za Wróbel poszczególnych okazów do ochrony prawnej. [26]: a – pobocze przylegające bezpośrednio do krawędzi jezdni, b – część środkowa przydroża, c – przydrożny rów, Dyskusja d – skarpa. Nazewnictwo drzew i krzewów podano za Sene- W obu badanych gminach Dobrzany i Suchań z 16 pro- tą i Dolatowskim [19]. ponowanych do ochrony alei aż 14 charakteryzowało się złym stanem zachowania. Niezadowalający Tabela 1 stan zachowania alei spowodowany był se- lektywną wycinką drzew. Aleje były znacz- Udział procentowy zaistniałych przekształceń w alejach przydrożnych [%] nie przerzedzone lub wręcz całkowicie Table 1. Percentage contribution of transformations in roadside afforestation [%] wycięte. O ich poprzedniej obecności świad- Przekształcenia Transformation czyły jedynie pojedyncze okazy drzew (aleje commune Duże Large nr: 7, 121 13). Niekiedy usuwano wszelkie pozostałości alei (aleja nr 2). Najczęściej wy- wycinka wycinka zły stan Małe drzew alei małe obwody zdrowotny cinano gatunek, który wcześniej był współ- cutted of a part smali drzew tworzącym aleję (aleje nr: 10-12). Wycinka down of the circumference bad health trees alley state of trees small przyczyniała się do zmiany liczby gatunków Dobrzany 62 25 50 0 0 dominujących w nasadzeniu: wielogatunko- Suchań 12 12 38 12 25 wa aleja stała się jednogatunkową (aleje nr: 2, 11 i 14) lub dwugatunkową (aleja nr 4), a dwugatunkową jednogatunkową (nr: 31 15). Czasem Wyniki badań ubytki drzewostanu zastępowano nowymi nasadzeniami Na terenie gmin Dobrzany i Suchań w waloryzacjach (aleje nr: 4, 6 ł 8) lub następował rozwój warstwy podszy- przyrodniczych, przeprowadzonych pod koniec lat 90. XX tu: Crataegus monogyna i Sambucus nigra (w alei nr 2 i w. [16, 24], zaproponowano do ochrony w formie pomnika 11), Crataegus monogyna, Ligustrum vulgare i Prunus spi- przyrody po 8 alei. Łączna długość badanych alei wyniosła nosa (w alei nr 6), Crataegus monogyna, Sambucus nigra i 9 270 m. Badania terenowe wykazały, że buduje je 15 ga- Prunus cerasus (w alei nr 7) czy Populus tremula (w alei nr tunków drzew: klon zwyczajny Acer platanoides, kasztano- 9). Źle wykonane zabiegi pielęgnacyjne bardzo oszpecały wiec zwyczajny Aesculus hippocastanus, brzoza brodawko- drzewa, tym procederom poddano głównie Aesculus hip- wata Betula pendula, głógjednoszyjkowy Crataegus mono- pocastanus (aleje nr: 7, 13, 14 i 16). gyna (notowano również w formie krzewu), buk zwyczajny Choć badane aleje były głównie zlokalizowane wzdłuż Fagus syhiatica, jesion wyniosły Fraxinus excelsior, topola śródpolnych, nieutwardzonych dróg (60%) i nienarażone czarna Populus nigra, t. osika P. tremula, dąb szypułkowy tym samym na zanieczyszczenia związane z intensywnym Quercus robur, grusza pospolita Pyrus communis, wiśnia ruchem samochodów, to jednak stwierdzano w nich zły zwyczajna Prunus cerasus, śliwa tarnina P. spinosa (noto- stan zdrowotny drzew: połamane lub bardzo mocno popod- wano również w formie krzewu) robinia akacjowa Robinia cinane konary boczne, a na dużych powierzchniach pni pseudoacacia, wierzba biała Salix alba i dziki bez czarny obserwowano uszkodzenia kory. Niezadowalający stan Sambacus nigra oraz krzew ligustr pospolity Ligustrum zdrowotny drzew mógł być wynikiem ich bliskiego usytu- vulgare. Spośród gatunków tworzących aleje najczęściej owania przy pasie jezdnym (80%), za wyjątkiem alei nr 15, występowały/współwystępowały: Populus nigra, Salix gdzie drzewa występowały na skarpie rowu (jednakże była to aleja przy drodze asfaltowej). Przy manewrach czy też alba i Quercus robur (każdy w czterech alejach). przy zwykłym korzystaniu z drogi przez maszyny rolnicze W czasie badań, stwierdzono, że stan zdrowotny wielu (średnia szerokość nawierzchni wynosiła ok. 3 m) nastę- drzew był zły, a większości drzew okazałych (>4,0 m obwo- powało uszkadzanie pni i bocznych konarów. Niektóre ga- du) - bardzo zły. W wielu alejach obwody większości drzew

210 Tabela 2 Weryfikacja danych dendrologicznych analizowanych alej przydrożnych Table 2. Veryfication of dendrological data of the studied roadside alleys

Długość Rodzaj i Stan zachowania Szerokość [m] The szerokość alei/drzew Nr Skład gatunkowy zadrzewienia Rzędowość length of drogi [m] The state of No. The species composition Width of Line of tress the alleys Kind, width of the alleys/the afforestation [m] road [m] afforestation

Gmina Dobrzany Dobrzany commune

dwugatunkowa z Populus nigra polna (ruń na 1 (śr. obw. 4,lm; wys. 21m) i 380 części 4: a, h jedno- przerzedzona/zły Salix alba (4,3m; 25m) jezdnej) - 2 jednogatunkowa z 5alix alba w większości 2 - - (4,2m; 20m) asfaltowa - 5 2: a, b wycięta/zły polna (ruń na jednogatunkowa z Sa/ix alba 3 630 części 2: a, b dwu- przerzedzona/zły (4,7m; wys. 20m) jezdnej) - 2 dwugatunkowa z Fraxinus excelsior (0,4m; 12 m) i Fagus sylvatica (1,8m; 19m) oraz pój. polna (ruń na przerzedzona/ okazami: Salix alba (4,2m; 4 620 części jezdnej) - 1,5: a, b dwu- zły; małe 17m), Betula pendula (1,2m; 2 obwody drzew 12m), Quercus robur (1,2m; 17m) i Populus nigra (2,5m; 23m) przerzedzona/ jednogatunkowa z Betula 5 2 575 asfaltowa - 3 10: a, b, c, d dwu- dobry; małe pendula (1,5m; 21m) obwody drzew polna dwugatunkowa z Quercus robur przerzedzona/ (miejscowo 6 (1,2m; 18m) i Populus tremula 1 210 8: a, b wielo- dobry; małe ruń na części (0,3m; 9m) obwody drzew jezdnej) - 3 polna (ruń na jednogatunkowa z Aesculus w większości 7 540 części jezdnej) - 1: a, h jedno- hippocastanus (2,2m; 16m) wycięta/dobry 1,5 jednogatunkowa z Betula przerzedzona/ pendula (l,7m; 20m) oraz pój. dostateczny; 8 okazami: Robinia pseudoacacia 885 asfaltowa - 3 4: a_, b, c, d dwu- małe obwody (2,1m; 18m) i Quercus robur drzew (1,8m; 20m) Gmina Suchań Suchań commune jednogatunkowa z Quercus robur polna (ruń na dobry/dobry; 9 (1,8m; 20m) oraz pój. okazami 350 części jezdnej) - 4: a, b wielo- małe obwody Betula pendula (0,9m; 16m) 2 drzew jednogatunkowa z Populus nigra 10 1 130 asfaltowa - 4 3: a, b jedno- przerzedzona/zły (2,8m; 25m) dwugatunkowa z dominacją przerzedzona/ Fraxinus excelsior (0,8m; 8m) 11 200 asfaltowa - 3 4: a, b, c, d dwu- dobry; małe oraz pój. okazami Populus nigra obwody drzew (2,0m; 24m) w większości 12 jednogatunkowa z Populus nigra - polna - 3 jedno- i: a wycięta/zły; w większości jednogatunkowa z Aesculus 13 - brukowana - 3 4: a, d jedno- wycięta/ hippocastanus (2,2m; 14m) dostateczny dwugatunkowa z dominacją przerzedzona/ Aesculus hippocastanus (2,6m, utwardzona dostateczny; 14 120 10: a, b wielo- 14m) oraz pój. okazami Acer - 3 małe obwody platanoides (2,5m; 15m) drzew walory jednogatunkowa z Quercus robur 15 230 asfaltowa - 3 5: a, b, c, d jedno- zachowane; (3,0m; 16m) dobry/dobry walory jednogatunkowa z Aesculus 16 400 polna - 6 2: a dwu- zachowane; hippocastanus (2,3m; 17m) dobry/dobry Objaśnienia: _ – usytuowanie drzew na terenie zadrzewienia Explanations: _ – location of trees within the afforestation

211

1 Biała Lutkowo

2 pow. stargardzki

gm. Dobrzany 3 Kozy 4 gm. Suchań Kępno 6 5 Krzemień Dobrzany Dolice

Odargowo 7 Bytowo

8

Ognica Brudzewice Błotno

Słodkówko 16 Tarnowo Modrzewie Słodkowo 15 9 10 Żukowo 14 11 13 12 Sadłowo Suchań Wapnica Suchanówko Nosowo granica gminy

drogi

miejscowości 0 1 2 3 4 5 km badane aleje

Rys. 1. Usytuowanie obszaru badań na terenie badanych gmin:  - aleje z zachowanymi walorami,  - aleje wycięte,  - aleje o złym stanie zachowania Fig. 1. Location of the study areas in the area of the investigated communes:  - tree alleys with to retain values,  - tree alleys which were cleared,  - tree alleys in bad condition tunki drzew np. wierzby białe Salix alba poddawane były dzeń Fraxinus excelsior i Tilia cordata. Na terenie analizo- ponadto zabiegowi „ogłowienia". Stwierdzono ich zły stan wanych gmin Dobrzany i Suchań w proponowanych do zdrowotny: popróchniałe i popalone wewnątrz pnie drzew ochrony alejach gatunki te występowały nielicznie. Wyniki (aleje nr: l i 3). W alei nr 10 usychające górne konary u wy- prac Fudali okolic Kołbaskowa [3] wykazały przewagę alei sokich (25 m) okazów Populus nigra stanowiły zagrożenie z Betula pendula (cenionych na terenach rolniczych przez dla użytkowników dróg. Na podobne czynniki zagrażające Zajączkowskłego [29]). Na badanym obszarze aleja z Be- alejom przydrożnym zwróciły uwagę Gamrat i Kochanow- tula pendula (aleja nr 5) należała do najbardziej zwartych ska [6], badające teren zadrzewień w gminie Dobra Szcze- (o najmniejszej liczbie luk) i zarazem najefektowniejszych. cińska. Jako główny czynnik zagrożeń dla prawidłowego Jednak małe obwody drzew dyskwalifikowały tą aleję do rozwoju nasadzeń Autorki wskazywały na prace związane ochrony prawnej. z konserwowaniem części jezdnej oraz pracami polowymi Pomimo niskiej oceny stanu zachowania drzew w niszczącymi system korzeniowy oraz części konarów od badanych alejach, teren takich zadrzewień nie jest po- strony pól. zbawiony innych walorów przyrodniczych [21]. Badania Utrata walorów przez aleje w badanych gminach dys- Wróbel [25] wykazały, że teren przydrożny pełni ważne kwalifikuje je do objęcia ochroną prawną w postaci pomni- funkcje m.in. biocenotyczne, szczególnie w krajobrazie ka przyrody, jak proponowano w waloryzacjach przyrodni- silnie zmienionym np. czy to wśród pól uprawnych czy czych gmin [16, 24]. Na terenie badanych alej nie stwier- też odłogowanych. Badania Gamrat i Kochanowskiej [7] dzono także (wyjątek aleja nr 16) „dziuplastych" drzew, dotyczące szaty roślinnej 46 km dróg na terenie Równiny które Oleksa i Gawroński [ 15] wskazywali za siedliska za- Wełtyńskiej wykazały znaczną różnorodność florystyczną równo pospolitych, ale i chronionych gatunków zwierząt. zadrzewień przydrożnych (130 gatunków roślin naczynio- Na badanym terenie, wśród proponowanych do ochro- wych), bogatszą wzdłuż dróg o nawierzchni asfaltowej. ny alei, najczęściej występował Aesculus hippocastanus i Młynkowiak [13] w obrębie alei śródpolnych w zachodniej Quercus robur. Badania Kochanowskiej i in. 19] z obsza- części Pojezierza Drawskiego odnotowała 220 gatunków ru Pomorza Zachodniego wskazywały na dominację nasa- roślin naczyniowych. Badania Wróbel [26] na terenie 420 km przydroży Niziny Szczecińskiej udokumentowały 479 wręcz całkowite usunięciem nasadzeń (25% alei). Wycinka gatunków roślin, w tym 19 objętych ochroną (4% flory). spowodowała zubożenie gatunkowe alei i tak aleje wielo- Badania Wróbel [27] dowiodły, że im strefa zadrzewienia gatunkowe stały się dwugatunkowymi (6%) lub częściej jest szersza i bardziej zróżnicowana tym teren bardziej róż- jednogatunkowymi (19%), a dwugatunkowe jednogatunko- norodny flory stycznie: 56% wykazanych gatunków roślin wymi (12%). Niekiedy ubytki w drzewostanie zastępowano znajdowało się w części zewnętrznej zadrzewienia - na nowymi nasadzeniami (19%), częściej jednak w powsta- skłonie rowu. Przydroża stanowią zróżnicowane siedliska, łych lukach następował spontaniczny rozwój warstwy krze- w związku z tym umożliwiają rozwój wielu zbiorowiskom wiastej (31%). Innym istotnym czynnikiem, który wpłynął roślinnym [20], szczególnie synantropijnym [22]. Ze wzglę- na pogorszenie się stanu zdrowotnego drzew było bliskie du na oddziaływania człowieka, wśród gatunków wzdłuż ich usytuowanie przy drodze (80%) przy równocześnie wą- dróg notowane są gatunki halofilne [28]. skim pasie jezdnym (ok. 3 m). Było to przyczyną mecha- nicznego uszkadzania pni i bocznych konarów. Zły stan Wnioski zdrowotny drzew był potęgowany przez ich „ogławianie" 1. W okresie ponad 10 lat, jakie upłynęły od waloryzacji lub zbyt mocne podcinanie bocznych konarów, doprowa- przyrodniczej gminy Dobrzany i Suchań, nastąpiły nie- dzające do okaleczenia drzew a przez to inwazji pasożytów i korzystne zmiany w elementach krajobrazu rolniczego, szkodników. jakimi są aleje przydrożne. Spośród 16 proponowa- Słowa kluczowe: aleje, , gmina Suchań, nych do ochrony alej tylko dwie predestynują do ochro- walory przyrodnicze ny prawnej w formie pomnika przyrody. Pozostałe 14 utraciło swoje walory przyrodnicze. Literatura 2. Wycinkę drzew odnotowano w 62% alei, spowodowa- 1. Dziennik U. 1991. Ustawa o ochronie przyrody, z dn. ła ona likwidację 2 alei, a w większości pozostałych 16.10.1991, Dz. U. Nr 114 z 12.12.1991 r., póz. 492). powstanie luk (od <20 do 60% długości alei). W tych 2. Dziennik U. 2004. Ustawa o ochronie przyrody, z dn. miejscach często obserwowano samosiewy drzew i krze- 16.04.2004, rozdz. 4 ochrona terenów zieleni i zadrze- wów. wień, art. 86. 3. Zły stan zdrowotny drzew, spowodowany nasilonym 3. Fudali E. 1995. Projektowane użytki ekologiczne w ruchem komunikacyjnym i niewłaściwymi zabiegami krajobrazie rolniczym okolic Kołbaskowa k. Szczeci- pielęgnacyjnymi stwierdzono w przypadku 40% alej. na. Przegl. Przyr. VI l s. 39-58. 4. W 44% alej większość drzew posiadała małe obwody. 4. Gamrat R. 2004. Terenowa karta dokumentacyjna zadrzewień liniowych. Mpis, Akademia Rolnicza, Ka- Streszczenie tedra Ochrony i Kształtowania Środowiska, ss. 3. W 2009 r. zbadano stan 16 alei proponowanych do 5. Gamrat R., Burczyk P. 2007. Szata roślinna śródpol- ochrony w waloryzacjach przyrodniczych przeprowadzo- nych zadrzewień grupowych. Woda-Środowisko-Ob- nych w latach 90. na terenie gmin Dobrzany i Suchań. szary Wiejskie 7, l (19): 45-59. Łączna długość alej wynosiła 9 270 m. W alejach stwier- 6. Gamrat R., Kochanowska R. 1999. Charakterysty- dzono obecność 15 gatunków drzew, spośród których naj- ka zadrzewień śródpolnych na terenie gminy Dobra częściej notowano: Crataegus monogyna, Populus nigra, Szczecińska - ich znaczenie i problemy ochrony. Salix alba i Quercus robur, następnie Aesculus hippocas- Przegl. Przyr. 10, 3-4: 77-84. tanus, Betula pendula, Robinia pseudoacacia, a sporadycz- 7. Gamrat R., Kochanowska R. 2005. Zbiorowiska tra- nie: Acer platanoides, Fraxinus excelsior, Fagus sylvatica, wiaste zadrzewień przydrożnych w rejonie Gryfina. Populus tremula, Prunus cerasus, P. spinosa, Pyrus com- Łąkarstwo w Polsce 8: 61-70. munis. Towarzyszył im jeden gatunków krzewu Ligustrum 8. Kasprzak K. 2005. Ochrona pomników przyrody. Za- vulgare. Spośród 16 analizowanych alei jedynie dwie za- sady postępowania administracyjnego. Poznań: Wy- chowały walory przyrodnicze, kwalifikujące je do ochrony daw. Abrys, Wyd. V. ss. 124. prawnej w postaci pomnika przyrody. W pozostałych ale- 9. Kochanowska R., Borowiec S., Wołejko L. 1996. Róż- jach stwierdzono niezadowalający stan zdrowotny drzew norodność śródpolnych użytków ekologicznych na lub duże ubytki w drzewostanie. Pomorzu Szczecińskim. Mater. Przegl. Nauk. SGGW Obie gminy mają charakter rolniczy i cechują się małą - Warszawa 10: 25-32. gęstością zaludnienia, mimo to antropopresja była na tyle 10. Kochanowska R., Gamrat R., Kiepas-Kokot A., La- znaczna, że w przeciągu ok. 10 lat doszło do utraty wa- talski T., Łysko A., Młynkowiak E., Raniszewska M. lorów przyrodniczych 14 alej przydrożnych zaproponowa- 2004. Przyroda w krajobrazie rolniczym. (W): R. Bo- nych do ochrony w waloryzacjach przyrodniczych. Główne rówka i in.. Przyroda Pomorza Zachodniego. Wydaw. czynniki, które zadecydowały o tych niekorzystnych zmia- Oficyna InPlus, Wyd. II: 206-233. nach to m.in.: selektywna wycinka drzew (w 37% alei) lub 11. Kołodziej P., Kamińska M., Kowalska A., Liśniański

213 P., Wojtaszek A., Fenyk A., Kuszewska K. 2009. źródłem diaspor gatunków zasiedlających tereny wy- Wa-loryzacja przyrodnicza alei przydrożnych Polski łączone z użytkowania rolniczego. Spontaniczna flora pół-nocno-wschodniej. (W): K.A. Worobiec, I. i roślinność na obszarach wyłączonych z użytkowa- Liżewska (red.) Aleje przydrożne. Historia, znaczenie, nia rolniczego. Acta Bot. Warmiae et Masuriae (4): zagroże-nie, ochrona. Wydaw. Borussia, 77-86. Kadzidłowo-Olsztyn: 133-141. 26. Wróbel M. 2006a. Przydrożna flora naczyniowa na Ni- 12. Liżewska L, Zwierowicz M. 2009. Aleje przydrożne- zinie Szczecińskiej. Folia Univ. Agricult. Stettinensis dziedzictwo historyczne, stan zachowania, ochrona. 248 (101): 335-350. (W): K.A. Worobiec, I. Liżewska (red.) Aleje przydroż- 27. Wróbel M. 2006b. Origin and spatial distribution of ne. Historia, znaczenie, zagrożenie, ochrona. Wydaw. roadside halophytes within forest and agricultural Borussia, Kadzidłowo-Olsztyn: 95-112. areas in Szczecin Lowland (west ). Polish Jour- 13. Młynkowiak E. 2002. Zróżnicowanie szaty roślinnej nal of Ecology 54 (1): 137-144. wybranych biotopów śródpolnych w zachodniej czę- 28. Wróbel M., Tomaszewicz T., Chudecka J. 2006. Flo- ści Pojezierza Drawskiego. Praca doktorska. Mpis. Ka- ristic diversity and spatial distribution of roadside tedra Ekologii i Ochrony Środowiska AR Szczecin, ss. halophytes along forest and fields road in Szczecin 318. Lowland (West Poland). Polish Journal of Ecology 54

14. Olaczek R. 1990. Siedliska marginalne w systemie (2): 1-11. klasyfikacji gruntów i problemów ekologicznych. Wy- 29. Zajączkowski K. 2001. Dobór drzew i krzewów do za- daw. SGGW-AR, Warszawa: 7-24. drzewień na obszarach wiejskich. Wydaw. IBL, War- 15. Oleksa A., Gawroński R. 2006. Forest insects in an szawa ss. 78. agricultural landscape - presence of old tress is morę import ant than the existence of nearby forest. Eco- logical Questions 7: 29-36.

16. Popielą A., Stasińska M., Sotek Z., Prajs B. 1999. Wa- loryzacja przyrodnicza gminy Dobrzany. Mpis, Biuro Konserwacji Przyrody, Szczecin, ss. 118. 17. Ratyńska H., Szwed W. 1996. Vegetation of forest islands in the agricultural landscape near Poznań (west-central Poland). Thaiszia - Journal of Bot., KośiceS: 159-171. 18. Ryszkowski L., Karg J. 2007. The influence of agricul- tural diversity on biological diversity. (In): Mander U. K. Helmin, H. Winggering (eds) Multifunctional land use: Metting future demands for landscape goods and services. Springer Berlin-Heidelberg: 125-141. 19. Seneta Wl., Dolatowski J. 2009. Dendrologia. Wydaw. PWN, Wyd. 4, ss. 544. 20. Stottele I. 1995. Yegetation and Flora am Straβen- netz Westdeutschalands - dissertationes. Botanice, Band 248 J. Cremer, Berlin-Stuttgart. 21. Ullmann L, Heidl B. 1989. Geographical and ecologi- cal differentiation of roadside vegetation in temperate Europę. Bot. Acta 102: 261-269. 22. Van Bohemen H.D, Van de Laak W.K.J. 2003. the in- fluence of road infrastructure and traffic on soil wa- ter and air quality. Environmental Management 31 (1): 50-68. 23. Wilusz Z. 1957. O „gospodarczej" ochronie przyrody zapoczątkowanej przez D. Chlapowskiego około r. 1820. Przyr. Pol. Zach. 1-2: 11-28. 24. Wołejko L., BacieczkoW. 1998. Waloryzacja przyrod- nicza gminy Suchań. Mpis, Biuro Konserwacji Przyro- dy, Szczecin, ss. 115. 25. Wróbel M. 2005. Roślinność przydroży potencjalnym