Li Yinan: Recepcja Literatury Polskiej W Chinach: Teoria I Dzieje

POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNE, 2016 • 2 (18) ISSN 1898-1593

LI YINAN Peki Í ski Uniwersytet J Æ zyków Obcych Pekin

Recepcja literatury polskiej w Chinach: teoria i dzieje

Wst Æp

Literatura polska jako cz ęœý œrodkowo-wschodnioeuropejskiej twórczo œci pi œmienniczej ma uniwersaln Ċ warto œý artystyczn Ċ, stanowi bez w Ċtpienia wa ůny sk âadnik literatury œwiatowej, posiadaj Ċc jednocze œnie specyficzne cechy narodowe. Dzisiaj, w dobie globalizacji, unikalny charakter literatury polskiej ma szczególne znaczenie dla ochrony ró ůnorodno œci kulturowej, gdy ů twórcy przywi Ċzuj Ċ wielk Ċ wag ę do dziedzictwa i propagowania tradycji, podkre œlania to ůsamo œci narodowej, rozwa ůaľ dotycz Ċcych rozwoju i per- spektyw. Kiedy w Chinach mówi si ę o Polsce, podkre œla si ę, ůe jest to ojczyzna Fryderyka Chopina i kraj, w którym rodacy Adama Mickiewicza prze ůywali tragedie historyczne i udowadniali swój patriotyzm, odwag ę i wol ę w d Ċů eniu do wolno œci i niepodleg âoœci. Literatura polska jest dla Chi ľczyków wa ůnym przypomnieniem o historii i kulturze. Polska twórczo œý literacka zacz ęâ a interesowa ý Chi ľczyków ju ů na pocz Ċt- ku XX wieku. W ci Ċgu ponad 100 lat na chi ľskim rynku wydawniczym ukaza âo si ę ok. 330 przek âadów polskich dzie â i setki prac krytycznoliterackich o literaturze polskiej. Jej recepcja, jako jedna z najistotniejszych dyscyplin li- teraturoznawczych, przyci Ċga w Chinach uwag ę badaczy ju ů od wielu lat. Niniejszy tekst to przedstawienie dziejów translacji literatury polskiej na język chi ľski i przyj ęcia polskich dzie â literackich przez Chi ľczyków. Na podstawie badania no œników wydawniczych, stanowi Ċcych platform ę pro-

172 POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNE, 2016 • 2 (18) mocyjn Ċ, konstruuj ę panoramiczny ogl Ċd zainteresowania literatur Ċ polsk Ċ w kr ęgach profesjonalnych – w œród t âumaczy i krytyków.

Dzieje przek adów literatury polskiej na j Æzyk chi Íski

Chi ľski laureat Nagrody Nobla Mo Yan powiedzia â kiedy œ, ůe prawdziwa literatura jest w âasno œci Ċ ca âego œwiata. Popularno œý literatury polskiej w Chinach, zarówno dzie â nale ůĊ cych do klasyki, jak i utworów wspó âcze- snych, niezbicie dowodzi s âuszno œci tej tezy. Literatura polska nie jest jedn Ċ z pierwszych, jakie dotar ây do Chin, ale wspó âcze œni chi ľscy literaci w âoůyli du ůy wysi âek w jej rozpowszechnianie, dzi ęki czemu w ci Ċgu 100 lat dorobek przek âadowy dzie â polskiej literatury w Chinach znacznie si ę powi ększy â. Dzieje translacji literatury polskiej w Chinach mo ůna podzieli ý na trzy eta- py: a) próby awangardowej inteligencji (od pocz Ċtku XX wieku do II wojny œwiatowej), b) kontynuacja „wzoru Lu Xuna” (lata 1949–1977) oraz c) dzie- dzictwo i rozkwit (lata 1978–2014). Pod wzgl ędem liczby przek âadów, wybo- ru utworów, sk âadu t âumaczy itd. w ka ůdym okresie historycznym dzia âal- no œý t âumaczeniowa ma swoiste cechy. Rok 1906, w którym na j ęzyk chi ľski zosta âa przet âumaczona przez Wu Chou nowela Henryka Sienkiewicza Latarnik , jest powszechnie uznawany za pocz Ċtek zainteresowania Chi ľczyków polsk Ċ literatur Ċ pi ękn Ċ1. Prawdzi- wym wszak ůe pionierem promocji literatury polskiej w Chinach by â Lu Xun (w âaœciwie Zhou Shuren, 1881–1936), najwybitniejszy chi ľski pisarz XX wieku, nale ůĊ cy do awangardy wspó âczesnej literatury chi ľskiej. W jednym ze swoich najwa ůniejszych dzie â, O sile poezji demonicznej 2, po raz pierwszy przedstawi â chi ľskim czytelnikom polskich pisarzy romantyzmu: Adama Mickiewicza, Juliusza S âowackiego i Zygmunta Krasi ľskiego. Jest to najwcze- œniejsza i najpe âniejsza wzmianka o polskiej literaturze romantycznej w opra- cowaniach chi ľskich z zakresu historii literatury w pierwszej po âowie XX wieku. Lu Xun wspó âpracowa â ze swoimi bra ými w t âumaczeniu polskich utworów literackich i zach ęca â innych literatów do zajmowania si ę literatur Ċ polsk Ċ, dzi ęki czemu w pierwszym etapie przet âumaczono na j ęzyk chi ľski 1 Przek âad ten zosta â dokonany po œrednio z j ęzyka japo ľskiego na chi ľski j ęzyk klasyczny i umieszczony w czasopi œmie „Powie œci Ilustrowane”, nr 68 i 69. 2 Utwór ten zosta â wydany w roku 1907 w Tokio, zawiera wczesne pogl Ċdy Lu Xuna dotycz Ċce sztuki, literatury i estetyki. LI YINAN : Recepcja literatury polskiej w Chinach: teoria i dzieje 173 ok. 40 utworów polskich pisarzy. W tym okresie wybór utworów zale ůaâ od zainteresowa ľ t âumaczy, cho ý jednocze œnie trzeba przyzna ý, ůe g âę boki wp âyw na t âumaczy i wydawnictwa wywiera âa ideologia. Wi ększo œý prze âo- ůonych utworów to opowiadania czy nowele, powie œci nie by ây t âumaczone. Wyj Ċtkiem jest Quo vadis – ten utwór wzbudzi â zainteresowanie z uwagi na fakt, ůe jego autor otrzyma â literack Ċ Nagrod ę Nobla. Warto te ů podkre œli ý, ůe w tym czasie w Chinach nie by âo ůadnego znawcy j ęzyka polskiego, w zwi Ċzku z tym wszystkie utwory by ây t âumaczone po œrednio z innych j ę- zyków. Style j ęzyka docelowego (chi ľskiego) bardzo ró ůni ây si ę mi ędzy sob Ċ: od klasycznego, przez mieszany – klasyczny ze wspó âczesnym, a ů po wspó â- czesny. Niestety, poziom t âumacze ľ by â ró ůny. Na pocz Ċtku drugiej po âowy XX wieku, nowo powstaj Ċca Chi ľska Repu- blika Ludowa nawi Ċza âa oficjalne stosunki dyplomatyczne z Polsk Ċ. Podpi- sane zosta ây umowy o wspó âpracy kulturalnej mi ędzy dwoma rz Ċdami, w zwi Ċzku z czym redakcje chi ľskich wydawnictw postanowi ây promowa ý literatur ę polsk Ċ w Chinach. W tym okresie nast Ċpi â rozkwit przek âadów literatury polskiej na chi ľski. T âumaczono wtedy przede wszystkim powie œci i poezj ę, a w drugiej kolejno œci dramaty. Np. du ůĊ s âaw ę w czasie II wojny œwiatowej i pó ŭniej w latach 1950–1960 zdoby â Leon Kruczkowski. Wi ęk- szo œý jego dramatów by âo zwi Ċzanych z ideami rewolucyjnymi i antyfaszy- zmem, co wspó âgra âo z atmosfer Ċ triumfu, która panowa âa w Chinach po II wojnie œwiatowej. To stanowi âo g âówn Ċ przyczyn ę zainteresowania jego twórczo œci Ċ w œród chi ľskich t âumaczy. Ówczesny dorobek t âumaczeniowy polskiej poezji nadal mia â zabarwienie ideologiczne. Spo œród polskich poet- ów najbardziej popularny by â wtedy Adam Mickiewicz. Najwi ększe osi Ċ- gni ęcia w t âumaczeniu jego twórczo œci mia â bez w Ċtpienia wybitny chi ľski tâumacz Sun Yong, wielbiciel i ucze ľ Lu Xuna. Stara â si ę realizowa ý swoje wieloletnie pragnienia i spe âni ý pok âadane w nim nadzieje swego mistrza. W roku 1952 ukaza â si ę pierwszy przek âad Pana Tadeusza jego autorstwa. By- âa to pierwsza chi ľska wersja Pana Tadeusza , t âumaczona proz Ċ (!) po œrednio z wersji angielskiej. W tych latach t âumaczono tak ůe liczne polskie powie œci, m.in. Mart ę i Nad Niemnem E. Orzeszkowej, Lalk ę B. Prusa, Ch âopów i Œmier ý W. Reymonta. Najcz ęœ ciej t âumaczonym powie œciopisarzem by â Henryk Sienkiewicz. Bada- jĊc dorobek t âumaczeniowy tego okresu, âatwo mo ůna dostrzec, ůe ci Ċgle pokutowa â w nim „wzór Lu Xuna”, czyli nadal traktowano literatur ę polsk Ċ jako literatur ę narodów ma âych i s âabych, przywi Ċzuj Ċc wi ększ Ċ wag ę do ideologii ni ů do warto œci artystycznej dzie â. Komentuje to Yi Lijun: 174 POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNE, 2016 • 2 (18)

Decyzje o t âumaczeniu utworów obcych podejmuje zawsze wydawnic- two. Wybiera si ę teksty do przek âadu nie tylko dlatego, ůe s Ċ reprezenta- tywne dla kultury polskiej, lecz tak ůe dlatego, ůe ich przek âad mo ůe od- powiada ý wymogom ideologicznym i kryteriom artystycznym obecnym wówczas w literaturze polskiej (Yi Lijun 2010, 159).

Lata 1965–1975 to luka w dzia âalno œci translatorskiej, gdy ů rewolucja kulturalna zerwa âa naturalne i tradycyjne wi ęzi kultury chi ľskiej z kultur Ċ kra- jów europejskich. Dopiero w roku 1976 zosta â wydany przek âad trzeciej cz ę- œci Dziadów A. Mickiewicza dokonany przez Yi Lijun bezpo œrednio z j ęzyka polskiego na chi ľski – przek âad ten zosta â z entuzjazmem nazwany „pierwsz Ċ jaskó âkĊ entuzjastycznie zwiastuj ĊcĊ wiosn ę odwil ůy politycznej”. W latach 1978–2014 nast Ċpi â gwa âtowny wzrost liczby przek âadów literatury polskiej na j ęzyk chi ľski. Ukaza âo si ę ok. 200 przek âadów. Osi Ċgni ęcia tâumaczeniowe tego okresu mo ůna podzieli ý na trzy grupy: 1) ponowne wydania, wydania nowe lub uzupe ânienia poprzednich przek âadów, np. Latarni- ka, Pana Tadeusza ; 2) przek âady innych utworów pisarzy, którzy byli ju ů prze- kâadani w poprzednich okresach, prze âoůono wtedy m.in. Nad Niemnem , Wiern Ċ rzek ę, Trylogi ę, Krzy ůaków ; 3) bezpo œrednie przek âady z j ęzyka polskiego na j ęzyk chi ľski. Je œli chodzi o t ę trzeci Ċ grup ę, nale ůy zaznaczy ý, ůe w latach sze œý dziesi Ċtych XX w. pierwsi chi ľscy absolwenci polonistyki Uniwer- sytetu Warszawskiego (wys âani do Polski na studia) podj ęli si ę t âumaczenia literatury polskiej bezpo œrednio z polskiego na chi ľski. W œród nich nale ůy wymieni ý takie nazwiska, jak: Yi Lijun, Lin Hongliang i Zhang Zhenhui. Stanowili oni g âówn Ċ grup ę propagatorów kultury polskiej w Chinach. Opracowali oni tak ůe has âa z zakresu literatury polskiej do encyklopedii i s âowników chi ľskich po œwi ęconych literaturze œwiatowej, przyczynili si ę równie ů do zapoznania spo âecze ľstwa chi ľskiego z najwybitniejszymi dzie- âami literatury polskiej, stwarzaj Ċc chi ľskim czytelnikom mo ůliwo œý ich lek- tury w j ęzyku ojczystym. Ich dorobek t âumaczeniowy zalicza si ę do dzie â najwy ůszej klasy na chi ľskim rynku wydawniczym. W tym okresie wyborem utworów kierowa ây ju ů nie tylko potrzeby ideologiczne, ale tak ůe zainteresowania wydawnictw i nawet samych t âumaczy. Ogólnie ujmuj Ċc, rozwój przek âadów literatury polskiej w Chinach idzie w parze z ogóln Ċ ewolucj Ċ t âumacze ľ i promocji literatury zagranicznej w Chinach. Jest œci œle zwi Ċzany z dziejami Pa ľstwa Œrodka i narodu chi ľ- skiego. W latach 20. ubieg âego wieku dzi ęki „Ruchowi Nowej Kultury” Chi ľczycy zacz ęli obcowa ý z zagranicznymi dzie âami literackimi, w tym okresie t âumaczenie literatury polskiej osi Ċgn ęâ o pierwszy szczyt. Ze wzgl ędu LI YINAN : Recepcja literatury polskiej w Chinach: teoria i dzieje 175

Tabela 1. Liczba przek âadów w poszczególnych okresach

na wojny (II wojna œwiatowa i trzyletnia wojna domowa w Chinach) lata 30.– 40. XX w. by ây pod tym wzgl ędem ja âowe, z kolei lata 50. by ây znów stosunkowo urodzajne, gdy ů po powstaniu Chi ľskiej Republiki Ludowej Chiny nawi Ċza ây stosunki dyplomatyczne z krajami bloku pa ľstw socjalistycznych, wi ęc ówczesny rz Ċd chi ľski przychyli â si ę do propagowania literatury „socjalistycznych krajów braterskich”. Chi ľski rynek wydawniczy obfitowa â wów- czas w dzie âa literatury rosyjskiej i literatur wschodnioeuropejskich, a literatura Europy Zachodniej by âa niemal niewidoczna. Rewolucja kulturalna spowodowa âa zawieszenie ůycia kulturalnego, co skutkowa âo mi ędzy innymi skromn Ċ liczb Ċ przek âadów. Lepsze wyniki w tym zakresie w latach 70. wy- nikaj Ċ z faktu, ůe pod koniec tej dekady rozpocz ęâ a si ę odwil ů w dziedzinie kultury. Boom w t âumaczeniu literatury polskiej nast Ċpi â w ostatnich dwóch dekadach XX wieku, a w XXI wieku wida ý jeszcze wi ększe zainteresowanie literatur Ċ polsk Ċ i szybszy rozwój dzia âalno œci t âumaczeniowej. To skutek zmian powodowanych przez wprowadzane w ůycie reformy, otwarcie Chin na œwiat i ich wszechstronny dynamiczny rozwój.

Mapowanie: Co t umaczono? Kto t umaczy ?

Kiedy w Chinach mówimy o literaturze polskiej, zawsze nasuwaj Ċ si ę nazwiska: H. Sienkiewicza i W. Reymonta jako powie œciopisarzy, J. Iwaszkiewicza 176 POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNE, 2016 • 2 (18) jako eseisty, R. Kapu œci ľskiego jako reporta ůysty, E. Orzeszkowej i O. To- karczuk jako reprezentantek literatury kobiecej. Lista przet âumaczonych polskich pisarzy w Chinach nie jest zbyt d âuga, ale ich nazwiska s Ċ znacz Ċce. Sienkiewicz jest niew Ċtpliwie najwa ůniejszym reprezentantem literatury polskiej w Chinach, a jego twórczo œý zosta âa najobszerniej przet âumaczona na j ęzyk chi ľski. Zosta â te ů najwcze œniej przedstawiony chi ľskim czytelnikom. Mo ůna zreszt Ċ rzec, ůe dzieje przek âadów utworów Sienkiewiczow- skich w pewnym stopniu odzwierciedlaj Ċ ogólny zarys t âumacze ľ literatury polskiej w Chinach. W przypadku Sienkiewicza w kr ęgu chi ľskich literatów doceniono warto œci ideologiczne i artystyczne jego spu œcizny. Wyj Ċtkowo œý tâumacze ľ utworów Sienkiewiczowskich polega równie ů na tym, ůe wywiera ây one istotny wp âyw na rozwój wspó âczesnej literatury chi ľskiej. Nowele i opowiadania Sienkiewicza zosta ây prze âoůone najliczniej. W ci Ċ- gu prawie 100 lat ukaza âo si ę 17 antologii jego dzie â i 4 zbiory nowel lub opowiada ľ polskich, których znaczn Ċ cz ęœý zajmuj Ċ jego utwory. Oprócz tego bardzo liczny zbiór jego nowel i opowiada ľ ukaza â si ę w literackich magazy- nach i czasopismach. Na j ęzyk chi ľski zosta ây prze âoůone prawie wszystkie jego najwa ůniejsze nowele i opowiadania. Patrz Ċc na liczby nak âadów po- szczególnych utworów, nietrudno wskaza ý najbardziej popularne dzie âa Sienkiewiczowskie: Latarnik jako utwór inicjuj Ċcy polsk Ċ histori ę translatorsk Ċ w Chinach stanowi niew Ċtpliwie ulubione dzie âo tego autora w chi ľskim kr ęgu literackim. Powie œci historyczne wynios ây Sienkiewicza na szczyt chi ľskiej s âawy. Dzi ęki Quo vadis , powie œci, która przynios âa pisarzowi najwi ększy sukces, czyli Nagrod ę Nobla, chi ľscy czytelnicy mieli mo ůliwo œý zapoznania si ę z barwnym i plastycznym obrazem dworu cezara, œwietnie przedstawionymi po- staciami Nerona, Petroniusza, filozofa Seneki. Tekst – co wa ůne dla chi ľskiego czytelnika – ma wyra ŭnĊ wymow ę ideow Ċ: zwyci ęstwo idei moralnej nad fizycz- nĊ przemoc Ċ. Od roku 1948 do obecnej chwili ukaza âo si ę 21 przek âadów Quo vadis (w œród nich te ů wersja streszczona). Liczba przek âadów jest niew Ċtpliwym dowodem popularno œci dzie âa. Istotny sk âadnik osi Ċgni ęý chi ľskich t âumaczy w promocji literatury polskiej stanowi Ċ tak ůe przek âady Krzy ůaków i Trylogii. Zainteresowanie Sienkiewiczem trwa od samego pocz Ċtku historii t âuma- czeniowej literatury polskiej w Pa ľstwie Œrodka a ů do dnia dzisiejszego: prawie wszystkie jego najwa ůniejsze nowele, opowiadania i powie œci zosta ây przet âumaczone; prawie wszyscy najwa ůniejsi chi ľscy t âumacze literatury polskiej w mniejszym lub wi ększym stopniu zajmowali si ę przek âadaniem jego utworów. Równie ů rynek odbiorczy dzie â H. Sienkiewicza jest bardzo zado- LI YINAN : Recepcja literatury polskiej w Chinach: teoria i dzieje 177 walaj Ċcy: jako œwietny narrator przedstawi â Chi ľczykom ciekaw Ċ histori ę narodu polskiego, a podobne do œwiadczenia historyczne pozwala ây Chi ľczy- kom zachwyca ý si ę patriotyzmem, bohaterstwem i wierno œci Ċ ojczy ŭnie ro- daków noblisty. Nawet dzi œ na internetowych forach literackich mo ůna znale ŭý mnóstwo recenzji czy dyskusji o twórczo œci pisarza. W dziedzinie prozy warto wymieni ý jeszcze nast ępuj Ċce nazwiska: W. Rey- mont, J. Iwaszkiewicz, B. Prus, R. Kapu œci ľski, W. Gombrowicz, E. Orzesz- kowa i O. Tokarczuk. Iwaszkiewicz jest jednym z najpopularniejszych polskich pisarzy w Chinach, a jego Poziomka cieszy si ę szczególn Ċ popularno œci Ċ, jej przek âad umieszczono w ró ůnych antologiach i zbiorach literackich. Co cie- kawe, Poziomka zosta âa wpisana w Chinach do kanonu szkolnych lektur obowi Ċzkowych, a problematyka utworu pojawi âa si ę w œród tematów ogólno- chi ľskiego egzaminu wst ępnego na studia wy ůsze. Adam Mickiewicz jest w oczach Chi ľczyków wybitnym poet Ċ i rewolucjoni- st Ċ. Oprócz wymienionych ju ů Dziadów ukaza âo si ę wiele innych utworów poety: Oda do m âodo œci, Do przyjació â Moskali, Œmier ý Pu âkownika, Ůegluga, Widzenie si ę w ga- ju, Ranek i wieczór, Sonety krymskie, Gra ůyna, Konrad Wallenrod, Pomnik Piotra Wiel- kiego, Petersburg, Przedmie œcie, Powód ŭ. Najwi ększym sukcesem polskiego roman- tyka w Chinach jest Pan Tadeusz . W latach 50. XX w. zosta â przet âumaczony z j ęzyka angielskiego proz Ċ, w latach 90. XX w. prze âoůono go wierszem. W Chinach panuje opinia, ůe polska poezja wspó âczesna zajmuje wa ůne miejsce na œwiatowej pó âce poetyckiej, cho ýby dlatego, ůe w ci Ċgu dwóch dekad dwoje poetów otrzyma âo Nagrod ę Nobla w dziedzinie literatury. To by âo tak ůe pierwsz Ċ bezpo œredni Ċ motywacj Ċ dla Chi ľczyków do t âumacze- nia polskiej poezji. Czes âaw Mi âosz, jako jeden z najwybitniejszych poetów polskich i laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury w roku 1980, wzbudzi â najwi ększe zainteresowanie w œród Chi ľczyków. Od pocz Ċtku 80. lat XX wieku do dzisiaj pojawi ây si ę liczne przek âady wierszy Mi âosza, m.in.: Dar, Piosenka pasterska, W Warszawie, Który skrzywdzi âeœ, Ballada, Król Popiel, Miasto m âodo œci, Do Tadeusza Ró ůewicza, poety, Moja wierna mowo, Tak ma âo, Gdzie wschodzi s âoľce i k ędy zapada (poemat t âumaczony we fragmentach) , Wiersze ostatnie, To , Litwa, po pi ęý dziesi ęciu dwóch latach , Dalsze okolice (fragmenty), Na brzegu rzeki. Ukaza â si ę te ů przek âad wyborów wierszy Rega ây i pojemniki, Dru- ga przestrze ľ oraz ksi Ċů ek Abecad âo i Zniewolony umys â. Mi âosz jest bardzo sza- nowany przez chi ľskich poetów. Uwa ůa si ę, ůe jego poezja jest skompliko- wana, stanowcza i g âę boka. Od 1981 roku do dzisiaj poezja Mi âosza jest ju ů gâę boko zakorzeniona w obrazie literackim Chin i wywiera istotny wp âyw na poetów œredniego pokolenia. 178 POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNE, 2016 • 2 (18)

Popularno œý Wis âawy Szymborskiej jest nieco mniejsza ni ů Mi âosza. Pierwszy przek âad jej wierszy w Chinach wzbudzaj Ċcy powszechne zainteresowanie to tom Wo âanie do Yeti: Wybór wierszy i esejów. Potem ukaza â si ę zbiór tâumacze ľ Poetka i œwiat: Wybrane wiersze. Ponadto odbiorcy chi ľscy maj Ċ do dyspozycji pi ętna œcie przet âumaczonych wierszy, m.in. Gaw ęda o mi âoœci ziemi ojczystej, Przyjacio âom, Sen, Próba, Rado œý pisania, Utopia, Pochwa âa z âego o sobie mniemani, Wra ůenia z teatru, Ůycie na poczekaniu. Przytoczone przek âady mia ây prze âomowe znaczenie w zaistnieniu poezji Szymborskiej na rynku chi ľ- skim, ale nie by ây rozpowszechnione na du ůĊ skal ę. Dopiero w ostatniej de- kadzie tom zatytu âowany Wszystko ciche jak zagadka, w którym umieszczono 75 wierszy poetki sta â si ę bestsellerem na rynku wydawniczym. Po sukcesie tego tomiku wydano jeszcze zbiór Kiedy œ ůyâam tak samotnie . Z listy wspó âczesnych poetów warto jeszcze wymieni ý nazwiska takie, jak: Zbigniew Herbert, Tadeusz Ró ůewicz i Adam Zagajewski. Mimo ůe ogólna liczba przek âadów ich utworów nie jest zbyt du ůa, to prezentacja na chi ľ- skim rynku wydawniczym i obecno œý tych poetów w my œli krytycznoliterac- kiej œwiadczy o sporym zainteresowaniu polsk Ċ poezj Ċ wspó âczesn Ċ w œród chi ľskich czytelników.

Wykres 1. Ogólny podzia â przek âadów

Tabela 2. Przek âady dzie â poszczególnych pisarzy

LI YINAN : Recepcja literatury polskiej w Chinach: teoria i dzieje 179

Podsumowuj Ċc: od 1906 do 2014 roku ukaza âo si ę 336 pozycji przek âa- dów literatury polskiej na j ęzyk chi ľski, przet âumaczone zosta ây utwory ok. 75 polskich pisarzy. Widoczna jest wyra ŭna przewaga utworów prozator- skich nad poezj Ċ. Bezpo œredni Ċ przyczyn Ċ jest prawdopodobnie uniwersalna regu âa lekturowa mówi Ċca, ůe proza jest âatwiejsza do zrozumienia dla prze- ci ętnych Chi ľczyków. Nale ůy tak ůe pami ęta ý, ůe t âumaczenie poezji wymaga dodatkowo talentu poetyckiego i lepszej umiej ętno œci w âadania j ęzykiem ojczystym, co stanowi wielkie wyzwanie dla t âumaczy. Najcz ęœ ciej t âumaczo- nym autorem jest Henryk Sienkiewicz, z kolei Czes âaw Mi âosz i Jaros âaw Iwaszkiewicz zajmuj Ċ drugie miejsce. Dalej mo ůna wymieni ý: Wis âaw ę Szymborsk Ċ, Adama Mickiewicza, Adama Zagajewskiego i W âadys âawa Reymonta. Liczby przek âadów kolejnych na tej li œcie twórców – Elizy Orzeszkowej, Witolda Gombrowicza, Stefana Ůeromskiego, Tadeusza Ró- ůewicza, Boles âawa Prusa, Leona Kruczkowskiego i Marii Konopnickiej s Ċ stosunkowo skromniejsze, a pozostali pisarze doczekali si ę tylko przek âadów jednego lub dwóch utworów.

Tabela 3. Liczba przek âadów poszczególnych t âumaczy

W ci Ċgu ponad 100 lat dziesi Ċtki chi ľskich t âumaczy z kilku pokole ľ anga- ůowa âo si ę w przek âadanie literatury polskiej na j ęzyk chi ľski. Znana w Chi- nach i w Polsce polonistka, prof. Yi Lijun jest najbardziej cenion Ċ t âu- maczk Ċ i czo âow Ċ postaci Ċ w promocji literatury polskiej w Chinach. Yi Lijun (ur. 1934 r.) uko ľczy âa studia polonistyczne na Wydziale Filolo- gicznym Uniwersytetu Warszawskiego dzi ęki stypendium rz Ċdu polskie- 180 POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNE, 2016 • 2 (18) go 3. Te 6 lat studiów w Polsce da âo jej solidne podstawy j ęzykowe. Po powrocie do kraju pracowa âa najpierw w sekcji radziecko-wschodnioeuropejskiej Chi ľ- skiego Radia Mi ędzynarodowego jako redaktorka i dziennikarka. W 1962 roku przenios âa si ę do ówczesnego Peki ľskiego Instytutu J ęzyków Obcych (dzisiejszy Peki ľski Uniwersytet J ęzyków Obcych). Profesor Yi Lijun sama przyznaje, ůe jej zainteresowanie literatur Ċ narodzi âo si ę ju ů w dzieci ľstwie. Od 1976 roku, kiedy jej przek âad III cz ęœ ci Dziadów Adama Mickiewicza zosta â wydany jako pierwsza w ca âym kraju – po dziesi ęcioletniej rewolucji kulturalnej – ksi Ċů ka z literatury obcej, t âumaczka w swym dorobku translatorskim zebra âa m.in.: Dziady Mic- kiewicza, Sâaw ę i chwa âę Iwaszkiewicza (we wspó âpracy z Pei Yuanin), Wybór poezji polskiej XX wieku , Krzy ůaków H. Sienkiewicza (we wspó âpracy z Zhang Zhenhui), Trylogi ę Sienkiewicza (we wspó âpracy z Yuan Hanrongiem), Pana Ta- deusza (we wspó âpracy z Lin Hongliangiem), Prawiek i inne czasy O. Tokarczuk (we wspó âpracy z Yuan Hanrongiem), Ferdydurke W. Gombrowicza (we wspó â- pracy z Yuan Hanrongiem), Dom dzienny, dom nocny O. Tokarczuk (we wspó âpra- cy z Yuan Hanrongiem) i wiele innych. Lista dokona ľ translatorskich Yi Lijun jest imponuj Ċca: obejmuje ponad 60 pozycji bibliograficznych, nie licz Ċc ponad 40 antologii, w których przedrukowano z czasopism jej przek âady wierszy lub nowel. Wyda âa dwa opracowania monograficzne: Literatur ę polsk Ċ i Histori ę powojennej literatury polskiej , napisa âa mnóstwo artyku âów o literaturze polskiej. Jej sta âa wspó âpraca z czasopismami daje inteligencji chi ľskiej rzeteln Ċ informacj ę o polskich nowo œciach literackich. Dope ânieniem tych publikacji jest oko âo 300 hase â w s âownikach i encyklopediach specjalistycznych, takich jak: Wielki s âownik litera- tów obcych (1989), Wielki s âownik znanych pisarzy obcych (1989), Wielki s âownik literatury obcej XX wieku (1998) i Chi ľska wielka encyklopedia powszechna (1982). Józef Bachórz, przywo âuj Ċc opinie profesorów Gawlikowskiego i Mazana, ocenia â zas âugi Yi Lijun 4 w przek âadaniu twórczo œci Sienkiewicza, pisz Ċc, ůe 3 Od 1950 r., czyli w rok po powstaniu Chi ľskiej Republiki Ludowej i nawi Ċzaniu stosun- ków dyplomatycznych mi ędzy ChRL a Polsk Ċ, rz Ċd chi ľski zacz Ċâ wysy âaý stypendystów do Polski na studia na przeró ůnych kierunkach. W grupie studentów, którzy razem z Yi Lijun wybrali si ę do Polski, by â m âody student fizyki atomowej – Yuan Hanrong, jej przysz ây m Ċů i wa ůny partner w pó ŭniejszej pracy t âumaczeniowej. 4 Praca i wysi âek Yi Lijun s Ċ wysoko cenione w Polsce i w Chinach. Dwukrotnie zosta âa uhono- rowana, w 1984 i 1997 roku, polskim odznaczeniem Zas âuůony dla Kultury Polskiej. W roku 1995 otrzyma âa tytu â „Wzorowy nauczyciel miasta Pekinu”. W 2000 roku prezydent RP odznaczy â j Ċ Krzy ůem Kawalerskim Orderu Zas âugi RP, za œ w 2004 Minister Edukacji Narodowej i Sportu RP Medalem Komisji Edukacji Narodowej. Równie ů w 2004 roku Zarz Ċd G âówny Ogólnochi ľskiego Stowarzyszenia T âumaczy uhonorowa â Yi Lijun tytu âem „Senior Zawodu T âumacza Literatury Obcej”. W roku 2007 otrzyma âa tytu â doktora honoris causa Uniwersytetu Gda ľskiego za „oryginal- LI YINAN : Recepcja literatury polskiej w Chinach: teoria i dzieje 181 jej dzia âalno œý koncentruje si ę: „wokó â dzie â Sienkiewicza i Gombrowicza, jakby w ten sposób najlepiej mo ůna by âo dotrze ý do ŭróde â duszy polskiej, mimo i ů wymienieni twórcy s Ċ lokalizowani na biegunach kulturowo- -wychowawczych, zw âaszcza w spojrzeniu spetryfikowanym lub zideologi- zowanym. Tymczasem Profesor Yi Lijun swymi wieloma dokonaniami uprzytomni âa, ůe dla higieny intelektualnej i duchowej warto i nawet trzeba poznawa ý dzie âa obu pisarzy: Sienkiewicza i tego, który go widowiskowo spamfletowa â. W nasze spory o list ę szkolnych lektur obowi Ċzkowych w âĊ czy- âa si ę jakby bezwiednie, kierowana intuicj Ċ, wiedz Ċ, przenikliwo œci Ċ i opart Ċ na trudnych nieraz kompromisach m Ċdro œci Ċ ludzi Pa ľstwa Œrodka” 5. Grupa polonistów, którzy uko ľczyli studia w Polsce, czyli Yi Lijun, Lin Hongliang czy Zhang Zhenhui, to najaktywniejsze osoby w dzia âalno œci tâumaczeniowej. Swój istotny wk âad w translacj ę literatury polskiej wniós â tak ůe Yang Deyou – t âumacz z dobr Ċ znajomo œci Ċ j ęzyka polskiego i wielk Ċ pasj Ċ do literatury i kultury polskiej. Nie sposób nie dostrzec takůe pionier- skich wysi âków braci Lu Xuna i Zhou Zuorena oraz du ůego wk âadu w promocj ę literatury polskiej w Chinach Li Yilianga – t âumacza amatora. Wysi âek tej grupy t âumaczy sprawia, ůe promocja literatury polskiej w Chinach jest skuteczna, literatura polska jest widoczna na rynku literackim, a jej obecno- œci towarzyszy nie tylko du ůe zainteresowanie dzie âami, dobre opinie i entu- zjastyczne przyj ęcia oferowanych utworów, ale tak ůe wykrystalizowane, specyficzne interpretacje i rozumienie tekstów.

Przyj Æcie: literatura polska w Chinach

Recenzje t âumaczonych utworów to istotna perspektywa, która pozwala obserwowa ý poziom popularno œci literatury polskiej w Chinach. Mapa recenzji poszczególnych pisarzy i ich utworów pokazuje zakres zainteresowa ľ no œý sposobu prezentacji literatury polskiej w Chinach poprzez heroiczn Ċ prac ę translatorsk Ċ, wy- chowanie wielu pokole ľ chi ľskich polonistów i wzorcow Ċ dzia âalno œý organizacyjn Ċ w zakresie wspó âpracy naukowej z polskimi o œrodkami akademickimi”. W 2008 roku nominowana przez Marsza âka Senatu RP otrzyma âa honorowy tytu â „Ambasadora Polszczyzny” przyznany przez Rad ę J ęzyka Polskiego przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk za wieloletnie krzewienie j ęzyka polskiego i literatury polskiej w Chinach. W 2011 roku, kiedy prezydent RP z âoůyâ oficjaln Ċ wizyt ę w Chinach, osobi œcie odznaczy â profesor Yi Lijun i jej m ęů a Krzy ůem Oficerskim Orderu Zas âugi Rzeczypospolitej Polskiej i Krzy ůem Kawalerskim Orderu Zas âugi Rzeczypospolitej Polskiej. 5 Laudacja prof. dra hab. Józefa Bachórza wyg âoszona na ceremonii przyznania tytu âu doktora honoris causa UG: Sâowo o profesor Yi Lijun . 182 POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNE, 2016 • 2 (18) chi ľskich literatów, który troch ę ró ůni si ę od mapy przek âadów. Zaintereso- wania t âumaczy zaprezentowa âam ju ů wcze œniej. Obecnie pragn ę przedstawi ý zakres zainteresowa ľ krytyków literackich. Interpretacje utworów polskich pisarzy w Chinach zawieraj Ċ refleksje o ich warto œci ideologicznej, warto œci artystycznej, w tym o stylu, my œli filozoficz- nej, sposobie narracji itp. Te elementy przeplataj Ċ si ę w odbiorze poszcze- gólnych pisarzy, ale nietrudno zauwa ůyý, ůe w recenzjach wspó âczesnych utworów coraz mniej jest œladów rozwa ůaľ ideologicznych. Literatura jako istotny element kultury jest cz ęœ ci Ċ wizerunku danego kraju i narodu. Ogl Ċd twórczo œci pisarzy i recenzji ich utworów w Chinach pozwala podsumowa ý obraz odbioru czytelniczego, ogólne wra ůenie na temat literatury polskiej w oczach Chi ľczyków i wizerunek narodu polskiego zbu- dowany przez literatur ę polsk Ċ. Warto zwróci ý uwag ę na to, ůe literatura polska ca ây czas jest traktowana jako element sk âadowy twórczo œci pi œmienniczej krajów œrodkowo-wschodnioeuropejskich, które uwa ůa si ę za s âabsze i mniej rozwini ęte; które w historii by ây nieustannie napadane, okupowane przez wrogie narody lub znajdowa ây si ę pod zaborami po rozbiorach; które wkra- cza ây (z w âasnej woli lub wbrew niej) na drog ę socjalistycznych zmian i po- nosi ây kl ęski. Inaczej mówi Ċc, refleksje Chi ľczyków na temat literatury œrodkowo-wschodnioeuropejskiej wp âywaj Ċ na rozumienie literatury polskiej w Chinach. Taka tendencja uwidacznia âa si ę w recepcji literatury polskiej do lat 80. Ówcze œni chi ľscy inteligenci odczytywali teksty literackie wy âĊ cznie ideologicznie, uwa ůaj Ċc, ůe jest to literatura pe âna gorliwego patriotyzmu i silnej determinacji walki z naje ŭdŭcami, okupantami. Ze wzgl ędu na polityczn Ċ atmosfer ę wewn ętrzn Ċ i zewn ętrzn Ċ Chin tamtych czasów celowo sugero- wano tak Ċ my œl, ůe Polacy to wielcy ludzie, bo stanowczo walczyli przeciw najazdom, a dzisiejsza Polska jest „nowym krajem socjalistycznym z rozwini ętym systemem spo âecznym”. Od lat 80. XX w. odbiór czytelniczy przesta â by ý ca âkowicie ujednolicony. Ta tendencja – zindywidualizowania recepcji – pojawi âa si ę równie ů w odbiorze wszystkich literatur krajów œrodkowo- -wschodnioeuropejskich. Jednak pierwsze pokolenie polonistów kontynuowa âo preferencje z poprzedniego okresu, w zwi Ċzku z czym dzia âania translatorskie skupia ây si ę raczej na ponownych t âumaczeniach lub rozwijaniu, poprawianiu istniej Ċcych przek âadów. Dopiero pod koniec lat 90. i na pocz Ċtku XXI wieku tâumacze zacz ęli kierowa ý uwag ę na nowoczesn Ċ literatur ę polsk Ċ, a interpretacje wspó âczesnej poezji stanowi Ċ g âówny temat dyskursu krytycznego. Zarówno starsi poloni œci, jak i m âodzi znawcy literatury œrodkowo- -wschodnioeuropejskiej wysoko oceniaj Ċ osi Ċgni ęcia literackie Polski. Wybit- LI YINAN : Recepcja literatury polskiej w Chinach: teoria i dzieje 183 ny t âumacz literatury polskiej, Yang Deyou powiedzia â, ůe „ma âe i s âabe kra- je mog Ċ by ý wielkimi narodami pod wzgl ędem kulturalnym i literackim, w pewnym sensie Polska to taki kraj, tam urodzili si ę Miko âaj Kopernik, Fryderyk Chopin czy Maria Sk âodowska-Curie”. Z punktu widzenia to ůsa- mo œci œrodkowo-wschodnioeuropejskiej Polska jest w Chinach uznana za te- ren przej œciowy na mapie literatury europejskiej, mi ędzy Europ Ċ Zachodni Ċ, gdzie literatura skupia si ę na formie dystynkcyjnej a Europ Ċ Wschodni Ċ, gdzie np. literatura rosyjska koncentruje uwag ę na duszy. Mi ędzy nimi w âa- œnie sytuuje si ę literatura polska, która jest pe âna „czystej dzieci ęco œci”. Trzeba wspomnie ý, ůe wed âug chi ľskich krytyków polscy pisarze przywi Ċzu- jĊ wag ę do Nagrody Nobla w dziedzinie literatury, gdy ů w tych „ma âych i s âabych krajach wschodnioeuropejskich” literatura cz ęsto jest symbolem dumy i szacunku narodu. Nagroda Nobla jest zaszczytem nie tylko dla pisarzy, ale tak ůe dla ich krajów. Mo ůna powiedzie ý, ůe oczekiwanie na Nagrod ę Nobla jest w znacznym stopniu si âĊ nap ędow Ċ dla pisarzy. W Chinach zauwa ůono tak ůe fakt, ůe literatura polska sk âada si ę z literatury krajowej i emi- gracyjnej, bo wielu znanych pisarzy zdobywa s âaw ę na emigracji (jako przy- kâad wymienia si ę W. Gombrowicza, A. Zagajewskiego i C. Mi âosza). Ogólnie rzecz ujmuj Ċc, przek âady i interpretacje polskich dzie â literackich zbudowa ây wizerunek narodu polskiego i jego wyra ŭne cechy charaktery- styczne. S Ċ to: wyj Ċtkowo silna œwiadomo œý narodowa i dominuj Ċcy nad wszystkim patriotyzm ukazany w powie œciach historycznych H. Sienkiewi- cza, epopei i dramatach A. Mickiewicza oraz powie œciach W. Reymonta, E. Orzeszkowej czy J. Iwaszkiewicza; historia napadów, okupacji, upokorzenia i m ęki; a w ko ľcu nieposkromiona walka przeciw naje ŭdŭcom. Koncentro- wanie uwagi na reprezentatywnych dzie âach romantyzmu i realizmu stworzy ây w umys âach Chi ľczyków obraz Polaków jako ludzi niepokornych, docenia- jĊcych niepodleg âoœý i wolno œý patriotów – s Ċ to wyobra ůenia Chi ľczyków, w du ůym stopniu prawdziwe, aczkolwiek wybiórcze. W latach 1949–1999 chi ľscy t âumacze i krytycy traktowali omawiane nurty literackie jako najwa ů- niejsze i jedynie warto œciowe, zatem wida ý w ich wyborach tendencj ę do wykluczania wizerunku literatury polskiej jako wielogatunkowej i ró ůnorod- nej tre œciowo. Monotonia takiego przekazu dawa âa czytelnikom chi ľskim z âudzenie, ůe literatura polska jest tylko narz ędziem narodowej walki o wolno œý i niepodleg âoœý , i ůe Polacy nie interesowali si ę ani ůyciem codziennym, ani jakimi- kolwiek nurtami artystycznymi. W zwi Ċzku z tym chi ľscy czytelnicy zapo- znali si ę z obrazem literatury „zniekszta âconym i uszkodzonym”. 184 POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNE, 2016 • 2 (18)

Badaj Ċc wp âyw literatury polskiej na spo âecze ľstwo chi ľskie, trzeba zwró- ci ý uwag ę na ideologi ę kulturow Ċ, obejmuj ĊcĊ to ůsamo œý i wizj ę warto œci grup spo âecznych, gdy ů to ma pierwszorz ędne znaczenie w dyskusji na temat chi ľsko-polskich relacji literackich. Bior Ċc pod uwag ę g âówn Ċ dla Chi ľ- czyków pozycj ę literatury chi ľskiej i maj Ċc na wzgl ędzie histori ę ostatnich stu lat Chin, mo ůna oceni ý sens literatury polskiej dla chi ľskiego spo âecze ľstwa. Po pierwsze, podobne do œwiadczenie i usytuowanie historyczne powodu- jĊ, ůe literatura polska ma dla Chin szczególne znaczenie. Geopolityczne po- âoůenie Polski mi ędzy silnymi wrogami w du ůym stopniu ograniczy âo jej swobodny rozwój, funkcjonuj Ċca przez pewien czas po II wojnie œwiatowej tzw. demokracja ludowa i koalicja wielopartyjna oraz zdywersyfikowana go- spodarka zosta âa zast Ċpiona przez tryby sowieckiego systemu z powodu zimnej wojny. Te do œwiadczenia Polski s Ċ podobne do powojennej sytuacji Chin. Naród polski (i tym samym literatura polska) jest w nowoczesnym spo âe- cze ľstwie chi ľskim traktowany jako „naród ma ây i s âaby”, „towarzysz i brat z bloku sowieckiego”, „zdrajca rewizjonistyczny” i „wielokulturowy Euro- pejczyk”. Wskazane wizerunki opieraj Ċ si ę podobnych do œwiadczeniach Chin i Polski, to równie ů zasadnicza przyczyna ci Ċgâej popularno œci i wp ây- wów literatury polskiej w Chinach. Po drugie, relacje literackie mi ędzy Chinami a Europ Ċ Wschodni Ċ to od- zwierciedlenie ró ůnic i podobie ľstw oraz wzajemnych stosunków w ideologii spo âecznej, systemie politycznym i ekonomicznym, w historii stosunków mi ędzynarodowych. W zwi Ċzku z tym ideologia polityczna jest istotnym czynnikiem ograniczaj Ċcym w chi ľsko-polskich stosunkach literackich. Po trzecie, t âumaczenie, promocja i recepcja literatury polskiej w Chinach jest skutkiem œwiadomego inicjowania i celowych praktyk strony chiľskiej. Literatura polska wesz âa w horyzont oczekiwa ľ Chi ľczyków w momencie, kiedy Chiny stan ęâ y w obliczu kryzysu narodowego, a nowoczesna œwiado- mo œý narodowa Chi ľczyków zosta âa pobudzona. Kontakty kulturalne i literackie wprawdzie s Ċ ograniczone przez czynniki ideologiczne i przemiany polityczne, ale patrz Ċc z perspektywy czasu, mo ůna powiedzie ý, ůe takie wp âywy nie s Ċ decyduj Ċce. Trzeba przyzna ý, ůe dzi ęki œwiadomej inicjatywie i pracy chi ľskich pisarzy, t âumaczy i badaczy, polscy pisarze tacy, jak A. Mic- kiewicz i H. Sienkiewicz staj Ċ si ę bardzo znani w Chinach, doceniona zosta âa przez Chi ľczyków warto œý literatury polskiej. Po czwarte, znaczenie literatury polskiej i jej recepcja w Chinach nie ma œcis âego zwi Ċzku z liczb Ċ przek âadów. Zale ůno œý pomi ędzy kontaktami kul- turalnymi, promocj Ċ literatury i jej recepcj Ċ nie jest proporcjonalna. Mo ůna LI YINAN : Recepcja literatury polskiej w Chinach: teoria i dzieje 185 wr ęcz twierdzi ý, ůe chi ľski t âumacz i badacz literatury, zaanga ůowany w bu- dow ę swojej kultury i rozwój swojej literatury, propaguje literatur ę polsk Ċ i przybli ůa j Ċ chi ľskim odbiorcom z nadziej Ċ, ůe w niedalekiej przysz âoœci wywrze to wp âyw na literatur ę chi ľsk Ċ i twórczo œý chi ľskich pisarzy.

Podsumowanie

Chiny i Polsk ę dziel Ċ tysi Ċce kilometrów, ale od dawna o ůywione relacje umo ůliwiaj Ċ wymian ę kulturaln Ċ, w tym literack Ċ. Dzi ęki staraniom wielu pokole ľ mi âoœników literatury dorobek polskich pisarzy jest obecny w œród chi ľskich czytelników. Mamy powody, by wierzy ý w to, ůe literatura polska zyska jeszcze szerszy i g âę bszy odbiór w chi ľskim spo âecze ľstwie, a wymia- na literacka stanie si ę jedn Ċ z najistotniejszych p âaszczyzn wspó âpracy mi ę- dzy Chinami a Polsk Ċ.

Literatura

Yi Lijun, 2010, Recepcja literatury polskiej w Chinach , w: Cudak R., red., Literatura polska w œwiecie, t. 3, Obecno œci , Katowice.

Li Yinan: Reception of Polish Literature in China: theory and history

Polish literature is popular in China. For over a hundred years some 330 works of Polish literature have been published in China along with hundreds of critical works. The article aims at presenting the reception of Polish literature in China, it discusses issues such as: the history of translation, the selection of translated works and translators’ interests, interpretation of the works and their significance for both Polish literature and Chinese society.

Keywords : Polish literature, reception, translation, literary criticism