Pod Olkuską Jurysdykcją

Pod olkuską jurysdykcją...

... czyli, dzieje powiatu ze stolicą w Srebrnym Grodzie

Od pradziejów po kres Rzeczpospolitej Obojga Narodów

lkusz – stara osada sięgająca swym rodowodem Z potwierdzonych zapisów kronikarskich dowiaduje- Ostarożytności – swój sukces wczesnego powstania my się, że w 1184 roku istniało probostwo olkuskie. oraz wielokulturową historię zawdzięcza bogactwom O prawach miejskich Olkusza możemy z całą odpowie- naturalnym, spoczywającym w tutejszej ziemi. Można dzialnością mówić począwszy od 1299 roku, kiedy to domniemywać, że w zamierzchłych czasach eksploato- „Henricus, civis de Ilkusz” (Henrykowi, mieszczani- wano tutejsze pokłady rud bogate w ołów i srebro. To nowi z Ilkusza) pozwolono założyć wieś Zimnodół. W przed wiekami zrodziły się tutejsze tradycje górnicze, czasach Kazimierza Wielkiego miasto zostało otoczone kontynuowane po dziś dzień. kamiennymi murami obronnymi wyposażonymi w 15 Zasadne jest przypuszczenie, że od zarania polskiej baszt. XIV-wieczny Olkusz zaliczał się do bogatych państwowości Olkusz istniał, a o jego bogactwach i stojących wysoko w hierarchii polskich grodów. Jego głośno było nie tylko w najbliższym sąsiedztwie. Zdaje rangę potwierdza choćby wybór do grona Sądu Sześciu się o tym świadczyć odnaleziony w komentarzu do Biblii Miast – ogólnopolskiej instancji odwoławczej prawa zapis, datowany na wiek XI, dokonany przez rabina niemieckiego. Rashi (Salomon syn Isaaca) z Troyes w Szampanii. Mimo gospodarczej mocy i prestiżowej pozycji miasta Ten wybitny żydowski uczony, żyjący w latach 1040 srebra, Olkusz ani w średniowieczu, ani w późniejszych – 1105, pisał: „Haelqosi – miasto w państwie Polonia. wiekach nie stanowił ważnego centrum władzy tereno- Są tam rudy złota, srebra...” Jeżeli tak sławny wówczas wej. Nie było nim także Starostwo Rabsztyńskie (nie- na Zachodzie Europy filozof, twórca prestiżowej szkoły grodowe) , które od roku 1515, pod rządami kolejnych talmudycznej, wspominał o Srebrnym Grodzie, oznacza Bonarów (Jana i dwóch Sewerynów), było niewielkie i to tylko tyle, że Olkusz w ówczesnej świadomości euro- obejmowało tylko 11 okolicznych wsi. pejskiej istniał. >>> 1 estytucja II Rzeczpospolitej w R1918 roku, po 123 latach niewo- W XVI wieku Ziemia Krakowska uznawana była nadal za jedną z naj- li, stała się możliwa dzięki czynowi bogatszych w Polsce. O jej pozycji zaświadczały kopalnie soli w Wieliczce i zbrojnemu, mądrości ówczesnego Bochni, proszowicka gleba równa nadgoplańskiej i podolskiej oraz kopalnie przywództwa politycznego, sytuacji geopolitycznej powstałej w wyniku srebra i ołowiu w Olkuszu. W owym czasie w skład województwa krakowskiego I wojny światowej. Wydaje się wchodziło 7 powiatów: proszowski, szczyrzycki, lelowski, księski, śląski, biecki jednak, że istotną siłą sprawczą, i sądecki. Od północy granica województwa biegła wzdłuż rzeki Pilicy, pozo- bodaj najważniejszą, była determi- nacja polskich patriotów, którzy idei stawiając po krakowskiej stronie Lelów, Jędrzejów, Działoszyce, Skalbmierz i przywrócenia suwerennej ojczyzny Koszyce. poświęcili wiele. To ich postawa W krakowskim senatorów większych, czyli krzesłowych, było czterech: pro publico bono sprawiła, że biskup, kasztelan, wojewoda krakowski i kasztelan wojnicki, mniejszych zaś przejmowanie władzy z rąk zabor- ców, tworzenie struktur nowego trzech: kasztelanowie: sądecki, biecki i oświęcimski. Starostwa grodowe były państwa przebiegło w sposób, trzy: krakowskie, sądeckie i bieckie; niegrodowe liczne, z tego na terenie Jury: który po dziś dzień uchodzi za ideał lelowskie, olsztyńskie, ojcowskie, rabsztyńskie, wolbromskie i żarnowieckie. sprawności i kompetencji. Było to możliwe dzięki obywatelskiej O dziejach powiatowej administracji ze stolicą w Olkuszu, o jurysdykcji edukacji, w której nieocenioną rolę rozciągniętej na obszarze grubo przewyższającym 1000 kilometrów kwadra- pełniła prasa tamtych lat. Znakomi- towych, możemy mówić począwszy od XIX wieku. Wcześniej tereny olkuskie tym reprezentantem publicystyki podzielone były na trzy części: wschodnie wchodziły w skład powiatu proszow- zaangażowanej: propaństwowej i jednocześnie samorządowej, jest skiego, a zachodnie i północne należały do powiatów ksiąskiego i lelowskiego. „Kronika Powiatu Olkuskiego”. „Kronika Powiatu Olkuskiego” W miesiącach kończących rok 1916 zacni i aktywni mieszkańcy Olkusza, panowie: Stanisław Bac, Kazimierz Golański i Antoni Minkie- wicz podjęli decyzję o wydawaniu miejscowego periodyku. Pierwszy numer „Kroniki Powiatu Olkuskiego” ukazał się z datą 15 stycznia 1917 roku. Za jedyne 40 halerzy czytelnik otrzymywał na zwykłym papierze dwutygodnik pełen bieżącej infor- macji lokalnej, komentarze, dyskusje, felietony oraz ciekawy dział spraw drobnych, codziennych. Dla bogatych i lubiących wyższą jakość drukowano Rabsztyn - wizualizacja Bogumiła Pilewskiego Kroniki na papierze czerpanym w cenie trzykrotnie wyższej. Dzieje powiatu W pierwszym numerze „KPO” wydawcy zaprezentowali ideowy profil pisma (zachowujemy oryginalną Od Królestwa Kongresowego pisownię): Pismo to ma przede wszystkim do III Rzeczpospolitej na celu: l połączyć i zgrupować wszystkie Po roku 1815 Olkusz znalazł się w te na okręgi administracyjne. Wtedy też instytucje społeczne i wszystkich Królestwie Kongresowym. Wtedy to zmieniono nazwę guberni z krakowskiej dobrej woli mieszkańców Powiatu wiele ówczesnych powiatów połączono w na kielecką, co nie było pozbawione sensu, obok jednej wspólnej wytężonej obwody. Z powiatów olkuskiego, pilickiego skoro Kraków znajdował się poza terenem pracy ku publicznemu dobru i lelowskiego utworzono obwód olkuski z tegoż województwa i w ogóle ziem nale- narodowemu; siedzibą w Olkuszu. Tak rozpoczynają się żących do Rosji. W 1845 roku połączono l informować mieszkańców naszego powiatu o celach i pracach dzieje administracji ze stolicą w Srebr- gubernie kielecką z radomską w jedną naszych gminnych i powiatowych nym Grodzie. Zachowano jednak nazwy - radomską. Po powstaniu styczniowym, o Komitetów Ratunkowych i zdawać powiatów dla okręgów wyborczych do którym słów kilka za chwilę, w 1866 roku społeczeństwu sprawozdania z Sejmu. Województwo krakowskie, któremu znów utworzono gubernię kielecką. ich czynności, oraz z publicznych podlegał wspomniany obwód, miało stolicę funduszy, jakimi komitety rozpo- w Kielcach. W 1837 roku województwa Administracja górnicza. W 1821 rządzają; zmieniono na gubernie. Ukazem z 1842 roku w celu scalenia gospodarczego roku obwody zamieniono na powiaty, zaś regionu powołano ogromną gminę olkusko- 2 3 siewierską, która obejmowała następujące (Gubernia Kielecka) był niezwykle rozległy. miejscowości: Bobrowniki, Bór Biskupi, Od zachodu graniczył z powiatem będziń- l być odbiciem wszelkich uczciwych przejawów życia społecznego, Bukowno, Błędów, Boguchwałowice, skim, od północy z włoszczowskim, od gospodarczego i publicznego Brudzowice, Brzękowice, Dąbie, Dąbro- wschodu z jędrzejowskim i miechowskim, naszego powiatu. wa, Grodków, Góra Siewierska, Goląsza, a od południa z Galicją. Liczył 2554 mil W tym celu zwracamy się z Grabocin, Gołuchowice, Gołonóg, Kuź- kwadratowych (ok. 1105 km kw.). W jego prośbą do wszystkich społecznych instytucji naszego powiatu, a w pierwszym stopniu do Rad miejskich Rynek w Olkuszu w okresie I wojny światowej i gminnych, Towarzystw Kredytowych, spożywczych i dobroczynnych, Kółek i Spółek Rolniczych; do wszystkich instytucji oświatowo-kulturalnych i politycznych, do ochotniczych straży ogniowych i do wszystkich miesz- kańców naszego powiatu, mających dobro publiczne na celu, aby powsta- jący dwutygodnik „Kronikę Powiatu Olkuskiego” uznały za swój organ i zasiliły go swoimi sprawozdaniami, artykułami i notatkami. (...) „Kronikę Powiatu Olkuskiego” oddajemy na usługę interesu ogółu mieszkańców, a przewodnim hasłem naszego pisma jest służba publiczna dla powstającej Ojczyzny. nica Sulikowska, Kuźniczka, Krzykawa, skład obok Olkusza wchodziły następują- Witaj szkoło! Lipa Górna, Łosień, Łazy, Łagisza, Mie- ce gminy wiejskie: Bolesław, Cianowice, rzęcice, Maczki, Nowa Wieś, Niemce, Jangrot, Kidów, Kroczyce, Kromołów (do We wrześniu 1917 roku podsta- Okradzionów, Porąbka, Psary, Przeczyce, 1886 roku), Minoga, Ogrodzieniec, Pilica, wowe placówki oświatowe witały Sławków, Sulików, Strzemieszyce Wielkie Rabsztyn, Sławków, Sułoszowa, Wolbrom, uczniów. „Kronika Powiatu Olkuskie- i Małe, Sączów, Siemonia, Strzyżowice, Żarnowiec. W gminach tych mieściło się 6 go” publikowała (...) „W powiecie olkuskim następują- Sadowie, Tuczna Baba (obecnie Tuczna- osad miejskich, czyli dawnych miast, oraz ce wioski posiadają w chwili obecnej wa), Trzebyczka, Targoszyce, Toporowice, „246 wsi, folwarków, nomenklatur, a w tej szkoły elementarne: Warężyn, Wojkowice Komorne i Kościelne, liczbie 78 dóbr ziemskich” („Słownik Geo- W gminie bolesławskiej: Bolesław, Zendek, Zawada i Ząbkowice. Nie weszły graficzny Królestwa polskiego”, tom VII, Bukowno, Podlipie, Bór Biskupi, Star- do niej tylko te miejscowości, w których W-wa 1886 r.). Ludność powiatu w 1886 czynów I, Starczynów II, Niesułowice, węgiel pozyskiwali prywatni właściciele. Po r. wynosiła 102 209 ludzi, czego 90 994 Żurada, Witeradów, Klucze, Laski, powstaniu gminy wójtowie i sołtysi opłacani było katolikami, 55 prawosławnymi, 93 Krzykawa, Krzykawka, Chechło. byli z kas górniczych, w zamian za co mieli protestantami i 11 050 wyznania mojże- W gminie cianowickiej: Bębło, oni obowiązek pomagać w najmowaniu Będkowice, Biały Kościół, Cianowice, Korzkiew, Ojców, Owczary, Smardzo- ludzi do pracy. Naczelnik górnictwa był Gen. Józef Haler na olkuskim rynku wice, Szczodrkowice, Wielka Wieś, pierwszą instancją sądową dla robotników. Maszyce. W obejmującym tę gminę olkusko-siewier- W gminie jangrockiej: Braciejówka, skim dozorstwie wydobywano węgiel oraz Gołaczewy, Glanów, Imbramowice, galman, przerabiany później na cynk w Jangrot, Mostek, Michałówka, Porąb- Dąbrowie Górniczej. Ołów odzyskiwano ka, Tarnawa, Trzyciąż, Zagórowa, zaś ze starych wyrobisk kopalnianych. Zadroże, Małyszyce, Chrząstowice, Gmina olkusko-siewierska przetrwała do Chełm. 1864 roku, kiedy to została podzielona na W gminie kidowskiej: Kidów, Dobraków, Wierzbica, Przychody, kilka jednostek administracyjnych. Sierbowice. W gminie kroczyckiej: Kroczyce, Miasta – wsiami. Po powstaniu, w Pradła, Gołuchowice, Lgota, Rzędko- latach 1869-70, w ramach specjalnego wice, Siedliszowice. carskiego ukazu, wiele miast w dawnym W gminie ogrodzienieckiej: Ogro- królestwie, w tym także z olkuskiego dzieniec. powiatu, spadło do roli wsi. Prawa miejskie szowego. Zaś według stanu, jak wówczas W gminie olkuskiej: Olkusz. utraciły wówczas: Pilica, Kromołów, Wol- mówiono o klasach społecznych, 413 było W gminie pilickiej: Pilica, Sław- brom, Żarnowiec, Skała i Sławków. Mia- ze szlachty, 10 070 mieszczan, a 91 706 niów, Kleszczowa, Strzegowa, Giebło. W gminie rabsztyńskiej: Kosmo- stem pozostał tylko Olkusz, choć wcale nie włościan. lów, Racławice, Skalskie, Sikorka, był z tych miast najludniejszy. Podobnież Przewodniczącym Sejmiku Powiatowe- Czubrowice, Gorenice, Zederman, zadecydowały dochody kasy miejskiej, a go i starostą od 1919 do 1932 roku był Pomorzany, Bogucin, Parcze, Bogucin te faktycznie największe były w Olkuszu. zasłużony dla powiatu olkuskiego urzędnik Wielki, Golczowice, Racławice II, W latach 80. XIX wieku powiat olkuski Jerzy Stamirowski (starosta był wów- 2 3 Czubrawice II, Olewin, Czarna Góra, czas urzędnikiem rządowym). Po jego lat przed likwidacją, był trzecim pod Podgrabie, Kosmolów II, Zederman II. przeniesieniu do Proszowic urząd ten względem wielkości powiatem woj. kra- W gminie skalskiej: Celiny, pełnił Stanisław Gliszczyński, a od kowskiego. Jego powierzchnia – 1114 Gołyszyn, Grzegorzowice, Minoga, 1936 do 1939 Czesław Brzostyński. km2 – stanowiła 6,6 proc. powierzchni Nowa Wieś, Przybysławice, Rzeplin, województwa. Zamieszkiwało go 137,4 Ściborzyce, Sieciechowice, Skała, U progu II wojny światowej, w tys. osób (6,2 proc. ludności wojewódz- Sobiesęki. 1939 r. powiat Olkusz zajmował 1364,6 twa), z tego 35,6 tys. osób mieszkało w W gminie sławkowskiej: Sławków, km powierzchni. Składał się z dwóch gmin miastach (ten status miały: Olkusz, Sław- Niwa. W gminie sułoszowskiej: Sułoszo- miejskich (Olkusz, Wolbrom), jednej ków, Wolbrom i od kilku lat Bukowno). wa, Przeginia, Wielmoża, Jerzmano- osady (Skała) i 13 gmin. Łącznie 198 Olkuski powiat uważany był za „wysoko wice, Sułoszowa II. W gminie wolbromskiej: Wolbrom, 1920 rok - Strzelcy Olkuscy Łobzów, Bydlin. W gminie żarnowieckiej: Żar- nowiec, Łany Wielkie, Małoszyce, Chlina, Koryczany, Wola Libertowska, Otola, Jeziorowice, Łany Małe. Szkoła w Koryczanach kol. Zamknięta z pow. braku lokalu.” Przypominam, rok 1917, I wojna światowa trwa. Powiat olkuski obej- muje obszar znacznie większy, niż obecnie. Sięgał niemal pod Kraków, na północ zaś rozciągał się po Ogro- dzieniec, Pilicę i Żarnowiec. Równie imponująco przedstawiała się sieć szkół elementarnych. Można się ich doliczyć aż 70! Powiat Olkuski musi istnieć! miejscowości. Zamieszkiwało go 175 uprzemysłowiony” i pod tym względem Na łamach „Kronik” toczono także tys. ludności. W Olkuszu, najliczniejszym plasował się w województwie na trzecim walkę o istnienie powiatu olkuskiego. mieście powiatu, mieszkało 11 717 miejscu po powiatach: chrzanowskim i Ówcześni posłowie i senatorowie ludzi. oświęcimskim. O sile przemysłu w powie- zabiegali, wypytywali władze 1945 rok. W początkach lutego cie decydowało wydobycie i przerób rud zwierzchnie, pisali dezyderaty. W przedstawiciele gmin wybrali, pod czuj- cynku i ołowiu. początkach 1918 na łamach „Kroniki Powiatu Olkuskiego” wyczytać było nym okiem Rosjan oraz towarzyszy z można petycję, którą do Generalnego UB i PPR, władze powiatowe; starostą Likwidacja powiatu. Ówczesne Gubernatorstwa w Lublinie zawiozła obrano Edwarda Górnickiego, a przewod- władze PRL-u w 1975 roku przeprowa- delegacja składająca się z przedsta- niczącym Rady Powiatowej – Wacława dziły reformę administracyjną, w wyniku wicieli Komitetów Ratunkowych pp. Wojaczka. której zlikwidowano powiaty i utworzono Antoniego Minkiewicza, Ignacego Powiat olkuski w 1970 roku, na kilka 49 województw. Wówczas to zniknął z Świętochowskiego i Mikołaja Szopy oraz reprezentantów Rady m. Olkusza pp. Gurbiela, Machnickiego i Talerma- Rada Powiatu - lata dwudzieste XX w. na. 5 stycznia 1918 roku delegację przyjęli: Generalny Gubernator ekscelencja Kukow i szef zarządu cywilnego ekscelencja Madeyski. W złożonej na ich ręce petycji czytamy: ”Drogą prywatną dochodzi do nas wiadomość o rozporządzeniu Prześwietnego C. i K. Wojskowego Generalnego-Gubernatorstwa w spra- wie połączenia powiatu olkuskiego z okręgiem Dąbrowskim, przyczym pro- jektowane jest przeniesienie wyższej administracji powiatowej z Olkusza do Dąbrowy. Wypełniając żądania najszerszych warstw ludności naszego powia-

4 5 map Powiat Olkusz, od lat zresztą poważ- tu... mamy zaszczyt zwrócić się do nie okrajany (w 1951 r. odpadły odeń Prześwietnego Wojskowego Gene- Kroczyce i Minoga, w 1954 m. in. Sie- ralnego-Gubernatorstwa z prośbą o ciechowice, w 1956 r. część dzisiejszych pozostawienie powiatu Olkuskiego, gmin: Wielka Wieś, Zielonki oraz cała jako samodzielnej jednostki admini- gmina Ogrodzieniec), zostały zerwane stracyjnej z siedzibą wszystkich urzę- wielowiekowe tradycje łączące kilkanaście dów powiatowych w Olkuszu.” okolicznych gmin. W 1975 roku Olkusz Uzasadniając swoje stanowisko reprezentanci olkuskiego środowiska i okoliczny region został przypisany do napisali, że ”...zasadniczo jest w województwa katowickiego. najwyższym stopniu niepożądanym W roku 1999 kolejna reforma admini- w czasie przejściowych rządów oku- stracyjna przywróciła powiatowy szczebel pacyjnych zmienianie terytorialnych zarządzania. Odrodzony powiat olkuski jednostek administracyjnych, które wszedł w skład województwa małopolskie- od stuleci koncentrowały całe życie go. Został on jednak znacznie okrojony w gospodarcze, ekonomiczne, kultural- stosunku do tego, który zlikwidowano w no-społeczne, polityczne...” 1975 roku. Na powiat w chwili powsta- W odredakcyjnym komentarzu można z kolei wyczytać: „...Uwa- nia składały się jedynie gminy: Olkusz, Ogrodzieniec - lata okupacji żając, że przenoszenie Zarządu Bolesław, Bukowno, Klucze, Sławków, Powiatowego z Olkusza do Dąbrowy Trzyciąż i Wolbrom. Zawsze olkuskie Sławków – urokliwa, jedna z najstarszych narusza zasadnicze prawa podziału Pilica i Żarnowiec znalazły się w powiecie miejscowości Małopolski, od najdaw- terytorialnego jednostek admini- zawierciańskim (i woj. śląskim), natomiast niejszych dziejów własność biskupów stracyjnych i fatalnie odbije się na Sułoszowa, Jerzmanowice-Przeginia i krakowskich. Dziś w skład powiatu z sie- interesach ludności naszego powiatu, Skała – w powiecie ziemskim krakowskim. dzibą w Olkuszu wchodzi 6 gmin: Olkusz, powodując zamieszanie w życiu Powiat Olkusz liczył wówczas około 660 Bolesław, Bukowno, Klucze, Trzyciąż i gospodarczym i narażając na znaczne km2. Zamieszkiwało go około 125 tys. Wolbrom. Jurysdykcji starostwa poddane koszta, wynikłe wskutek odległości od są ziemie o powierzchni 626 km2, które miasta powiatowego (dochodzącej do ludzi (3,9% mieszkańców woj. mało- 70 wiorst)...” polskiego). zamieszkuje 115 tys. ludzi. A warto W 2001 roku od powiatu odłączył się pamiętać, że w przeszłości Olkusz miał Szkoła Rzemieślnicza W 1899 roku zostaje powołana przez władze carskie szkoła pod nazwą Remiestiennoje Ucziliszcze o czteroletnim kursie nauczania z językiem wykładowym rosyjskim. Placówce dyrektorują Rosjanie: inż. Aleksiej Jakowlew i Iwan Jegorow. Miejska Szkoła Rzemieślnicza otrzymuje w 1901 okazały gmach. Pamię- tać warto, że była to jedna z trzech szkół rzemieślniczych w Królestwie, na powstanie której zgodę wyraziły władze carskie. W placówce przy ulicy Górniczej nauczano wówczas na dwóch kierunkach: ślusarsko-kowal- skim i stolarsko-tokarskim. Cieka- wostką jest, iż w jednej ze szkolnych sal mieściła się cerkiew prawosławna. Pierwsi absolwenci olkuskiej szkoły znaleźli zatrudnienie w powstających na początku XX wieku zakładach przemysłowych, głownie w fabryce Westena w Olkuszu, kopalniach Bole- sławia oraz zakładach przemysłowych Sławkowa i Wolbromia. W 1914 roku działalność szkolna została przerwana. Władze austriackie zamieniły szkołę na sztab wojskowy, koszary oraz więzienie. Pracę dydak- tyczno-wychowawczą wznowiono w roku 1916. Pierwszym polskim dyrektorem został znany lokalny (1950 rok) 4 5 działacz społeczny, hydrotechnik, meliorant, agrometeorolog, profesor Charakterystyka powiatu UMSC w Lublinie i AR we Wrocławiu (fragmenty z archiwalnego dokumentu Prezydium Powiatowej Rady - inż. Stanisław Bac. W II Rzeczpo- spolitej, począwszy od 1922 roku, Narodowej 1948) szkoła otrzymuje nazwę „Państwowa Szkoła Rzemieślniczo-Przemysłowa”. „(...) Powiat olkuski leży na wyżynie Małopolskiej, przez którą biegnie Jura Krakowsko-Czę- W 1938 roku wybudowano i oddano stochowska (Wieluńska). Skaliste jej wzniesienia przebiegają przez środek powiatu począwszy od do użytku halę warsztatów szkolnych. W powojennej Polsce szkoła przecho- Krakowa przez Ojców, Pieskową-Skałę, Olkusz, Rabsztyn w kierunku Smolenia i Ogrodzieńca, z dzi różne koleje losu. W 1952 roku najwyższymi punktami w Ojcowie i Podzamczu - 504 ponad poziom morza. Państwowe Gimnazjum Mechaniczne Niezależnie od ciągłości przebiegającego pasma wzniesień przez środek powiatu, spotyka się zmienia nazwę na Zasadniczą Szkołę rozrzucone wśród falistej wyżyny grupy wzgórz pełnych pieczar, powstałych na skutek działania Metalowo-Odlewniczą i Technikum wód. Należałoby tu wymienić grupę Wierzchowic, Jerzmanowic, Imbramowc itp. Mechaniczne, a w 1962 roku na Przez powiat olkuski przebiega dział wodny między Wisłą i Odrą, a najwyższe wzniesienie Technikum Mechaniczne i Zasadniczą w Ogrodzieńcu - Podzamczu daje początek dopływom Wisły i Odry. W Ogrodzieńcu wypływa Szkołę Zawodową, ale było placówką Czarna Przemsza, w sąsiednim Kromołowie bierze początek Warta, zaś na wschodniej stronie oświatową w pejzażu miasta istotną, tego wzniesienia z Czarnego Lasu wypływa Pilica. Poza tym z obniżającej się w kierunku która potrafiła dopasować się do wymogów współczesności, utrzymać zachodnim do Pustyni Błędowskiej, i wschodnim do powiatu miechowskiego wyżyny, spływają wysoki poziom nauczania, rozwijać i dalsze dopływy, jak Biała Przemsza biorąca początek w okolicy Wolbromia, Dłubnia z Jangrota i przekształcać bazę. Prądnik z Sułoszowy. Szereg wpadających do wymienionych dopływów Wisły strumyków i strug urozmaica malowniczy teren powiatu. II Rzeczpo- spolita w Olkusz Opis wydarzeń w Olkuszu i okoli- cach, które spowodowały rezurekcję Polski, znajdujemy w „Kronice Powia- tu Olkuskiego” w tekście zatytułowa- nym „Z MINIONYCH DNI” (pisownia oryginalna) (...) „Wieczorem dnia 1. listopada po godzinie 9 wieczorem zgłosiło się w Komendzie powiatowej kilkunastu członków P. O. W. (Polskiej Organizacji Wojskowej) i przy pomocy kapitana Schneidra opanowali kilkanaście karabinów, zrzucili orły austrjackie, Powiat Olkuski - 1999 rok wywieszając na ich miejsce orła bia- łego i zaciągnęli warty: w gmachu i przed gmachem. Wypadki te rozegrały się bez wiedzy komendantur obwodu hr. Clam Martinica, a i ogół mieszkańców Z południowych zboczy wzniesienia wypływają: z okolicy Racławic - Krzeszówka, Czubrówka, pogrążony już we śnie dowiedział się z Jerzmanowic - Szklarka, a z Będkowic - Będkówka - dopływy Rudawy. Poza tym w powiecie dopiero na drugi dzień o zaszłych spotyka się, jak w utworach trzeciorzędu, rzeki podziemne, jak np. w okolicy Łazów i Olkusza wieczorem wypadkach. Tymczasem wypływająca spod Olewina i Wiśliczki - Baba (ginie ona w przedpolu pustyni Starczynowskiej, w ciągu nocy przeciągały przez miasto wśród sztolni kopalnianych). patrole P. O. W., a na prowincję rozbie- Aczkolwiek wzniesienia nie hamują życia gospodarczego, a nawet odkryte skały mogłyby w gli się posłańcy, by ściągnąć większe wielu wypadkach przyczynić się do rozbudowy i wykorzystania jako surowiec, to jednak widać siły. Toteż w ciągu dnia następnego pewne trudności, zwłaszcza na odcinku komunikacji - utrudniona bowiem jest budowa dróg przybyło już do miasta do 200 człon- i uzyskiwanie bezpośrednich połączeń z niezbyt odległymi od siebie miejscowościami. Dla ków P. O. W. Pułkownik Clam Martinic miał na miejscu 2 kompanie Węgrów, przykładu trzeba podać, że ze wsi Będkowice do Cianowi, w której mieściła się siedziba gminy, żandarmerję, w Kluczach i Wolbromiu odległej w prostej linii o 9 km, trzeba przejechać okrężną drogą ponad 16 km. Podobnie jest z stały kadry ułanów, a w Pilicy jeszcze gromadą Jangrot, która sąsiaduje z Sułoszową o 4-5 km, nie ma z nią połączenia drogą twardą jedną kompanję.(...) i aby się z Sułoszowy dostać samochodem do Jangrota, należy przez Skałę i Trzyciąż zrobić ok. Tymczasem w ciągu nocy P. O. W. 22 km. porozumiała się już ze starszem społe- Mimo wielu wypływających z powiatu rzek, powiat olkuski cierpi na brak wody pitnej i czeństwem i na rano na godzinę 10. znajdują się w nim obszary deficytowe w wodę w 52 wsiach. (...) Trudność w otrzymaniu wody dn. 2 XI zwołał prezydent miasta, p. zmusza ludność do zaopatrywania się w miejscowościach odległych niejednokrotnie o kilka Radłowski zebranie obywatelskie do kilometrów, zaś dla rolnictwa, a zwłaszcza hodowli - do wykorzystywania wód opadowych i sali magistratu. Zebrani postanowili bezwłocznie działać i przejąć władzę z ściekowych, magazynowanych w zbiornikach przydomowych i stawach. Brak wody jest jednym z hamulców rozwoju hodowli w powiecie olkuskim. Niezależnie od 6 7 warunków naturalnych, braki wody są pogłębiane przez eksploatację kopalń, zwłaszcza w rejonie rąk władz okupacyjnych. Deputacja z Bolesławia i Olkusza. Zaspokojenie potrzeb ludności i przemysłu może nastąpić jedynie w drodze 5 osób udała się około 12 godziny do masowo budowanych wodociągów i studni. hr. Clama i zażądała by bezwłocznie Woda pitna jest kluczowym problemem powiatu olkuskiego. Niedostatecznie wykorzystana złożył broń, oddał agendy przed- jest woda jako tzw. „biały, węgiel”. Rozwinięta stosunkowo „mała energetyka” upada, na 87 stawicielom społeczeństwa i wraz z niemiłemi mieszkańcom urzędnikami miasto opuścił. Pułkownik wzbraniał się narazie, zasłaniając się brakiem rozkazów; gdy jednak deputacja zagroziła użyciem siły, zażądał 30 Podział administracyjny, minut do namysłu, po upływie których nadesłał odpowiedź na żądania depu- powiązanie i ciążenie tacji ale już nie hr. Clam, lecz podpuł- kownik Niewiadomski, na którego gospodarcze powiatu ręce hr. Clam złożył komendę. Nowy Komendant oświadczył (fragmenty z archiwalnego dokumentu Prezydium Powiatowej Rady gotowość złożenia broni oraz oddania Narodowej - 1954) agend administracyjnych, że zaś w międzyczasie nadjechał p. Stamirow- „Po wyzwoleniu Polski przez ZSRR w 1945 roku, powiat olkuski w swym przedwojennym ukła- ski, desygnowany przez polski rząd na starostę olkuskiego, kierownictwo dzie wchodził w skład województwa kieleckiego. W sierpniu 1945 roku został on w wyniku zmian akcji złożono w jego ręce, dodając mu administracyjnych województw włączony do województwa krakowskiego. do boku, ze względu na brak dyrek- Aczkolwiek połączenie powiatu olkuskiego było słuszne dla Krakowa, bowiem stwarzało tyw z Warszawy radę przyboczną, terytorialne i gospodarcze zaplecze dla tego wielkiego ośrodka od strony północno-zachodniej, złożoną z 7 członków, która wraz z to jednak niezbyt szczęśliwym i trafnym było rozwiązaniem dla Olkusza, który gospodarczo jest starostą przejąć miała od Austrjaków powiązany i ciąży raczej do Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Jest to widoczne przede administrację oraz rozbroić i wyprawić wszystkim na odcinku przemysłu kluczowego i górnictwa. załogi. Dowóz surowców czy półfabrykatów dla Olkuskiej Fabryki Naczyń Emaliowanych, Sław- W ciągu tych wypadków tuż po kowskich Zakladów Wyrobów z Drutu, czy też Zakładów Przemysłu Gumowego w Wolbromiu, południu Węgrzy nie czekając na formalną kapitulację, oddali P. O. W. w postaci blachy, drutu, sody, węgla, kwasu siarkowego oraz wywóz do Górnośląskiego Okręgu swoją broń, poczem bezwłocznie Przemysłowego pirytów rud, piasku podsadzkowego, materiałów budowlanych, najlepiej o tym obsadzono koszary oraz magazyny. świadczy, nie mówiąc już o zbywaniu nadwyżek towarowych z rolnictwa, z gospodarki drobno- Równocześnie Komisja przyboczna towarowej i bezpośrednich połączeniach w komunikacji kolejowej i autobusowej po dobrych wraz ze starostą ułożywszy szczegó- drogach na znacznie mniejszej przestrzeni. łowy program przejęcia administracji, To niedogodne ustawienie powiatu w stosunku do Krakowa odczuwało szereg b. gmin jak udała się do podpułkownika Niewia- Kroczyce, Sławków, Ogrodzieniec i inne, które czyniły starania o przyłączenie do województwa domskiego. Jeszcze przed jej wyjściem Stalinogrodzkiego [tak nazywało się w tym czasie woj. Katowickie – przyp-red]. z gmachu magistratu zjawiła się depu- W wyniku uzasadnionych żądań ludności z dniem 1.I.1951 roku odeszła do powiatu zawier- tacja ułanów z Klucz z rotmistrzem Zabielskim na czele, oświadczając, że ciańskiego Gmina Kroczyce. Z dniem zaś 1.I.1954, odeszło dalszych 7 wsi także do województwa ułani przyłączają się do ruchu, poczem stalinogrodzkiego, zgodnie z interesami ludności. delegaci przysięgę na wierność rządo- Przekazany z czasów carskich ustrój dużych gmin okazał się już w okresie międzywojennym wi polskiemu złożyli. Następnie udano niewygodny dla ludności. Ustawa Samorządowa z roku 1933 nic w tym kierunku nie poprawiła. się do komendy, ale tu sytuacja uległa Powiat zmieniał strukturę gospodarczą, a podział terytorialny pozostawał w sztywnych ramach niespodziewanej zmianie. Nadeszła przez dziesięciolecia. Stąd też po wyzwoleniu obserwuje się wzmożone żądania ludności utwo- depesza z Lublina, zlecająca objęcie rzenia nowych gmin w Jerzmanowicach-Przegini, Białym Kościele, Imbramowicach i Kluczach. Komendy najstarszemu rangą ofice- W 1949 roku zostają utworzone 2 gminy: Klucze i Przeginia, które rozpoczynają działalność z rowi Polakowi, a tym był właśnie pan dniem 1.1.1950 roku. W tym też czasie następuje zmiana granic między gminami Skała i Minoga. Niewiadomski.”(...) Gromada Sobiesęki z gminy Minoga, zostaje włączona do Skały. Podział administracyjno-terytorialny w roku 1954 nie tylko zbliżył władzę ludową, ale także Biuro zaspokoił potrzeby ludności od strony administracyjnej i gospodarczego kierowania terenem. Utworzenie 62 jednostek administracyjnych, w tym 59 gromadzkich i rad narodowych, rady stręczenia narodowej Osiedla Sławków i 2 Miejskich Rad Narodowych w Wolbromiu i Olkuszu, było słusz- nym aktem ustawodawczym. Przez likwidację enklaw i dalsze prostowanie granic powiatu przez pracy oddanie 16 wsi na rzecz innych powiatów, w tym 7 na rzecz województwa stalinogrodzkiego; Cieśle, Stare Maczki do powiatu będzińskiego, Karlin, Siamoszyce Kidowskie, Siamoszyce Pilic- Wprawdzie od grudnia 1918 roku kie, Szypowice, Trzciniec do powiatu zawierciańskiego, 1 wieś do powiatu krakowskiego - Szyce (data wydania cytowanej notatki z „Kronik Powiatu Olkuskiego”) minęło podkrakowskie i 8 wsi do powiatu miechowskiego, a to: Gołyszyn, Sieciechowice, Grzegorzowice lat 87, to jednak problemy społeczne Włościańskie, Grzegorzowice Okupne, Lesieniec, Celiny, Laski Dworskie i Władysław, oraz przy- niewiele się zmieniły. Nadal jednym jęcie z powiatu chrzanowskiego gromady Lgota, zostały ustalone granice powiatu olkuskiego. z najtrudniejszych do rozwiązania Powiat olkuski w granicach województwa krakowskiego strukturalnie łączy się najbardziej z pozostaje bezrobocie. powiatem chrzanowskim i w regionalnym ujęciu nie może być odrywany od tego przemysłowego „Odczuwając brak podobnej okręgu, województwa krakowskiego, niemniej nie może stanowić całości gospodarczej bez wiąza- instytucji otworzyliśmy w Olkuszu, dn nia go z Górnośląskim Okręgiem Przemysłowym. 9 listopada b.r. Biuro stręczenia pracy,

6 7 Budynek dawnego starostwa olkuskiego

które mieści się w lokalu Tow. Dóbr i jest czynne inż. St. Bac idealny obraz urzędnika polskiego. wość naszego obecnego rynku wydawniczego. Nie codziennie oprócz świąt od godziny 9 i pół do 11 Prelegent zaznaczył, że nie społeczeństwo dla książka to, lecz pismo, dwutygodnik. Osobliwość przed południem. urzędnika, lecz urzędnik dla niego istnieje, przeto nosi tytuł; „Kronika powiatu olkuskiego”. Zeszycik Pracownicy podzieleni są na trzy kategorie: 1) winien być mężem zaufania ogółu. Podnosząc zgrabny, prawie ozdobny, w błękitnej okładce; kucharki, pokojówki, niańki, posługiwaczki, stróże cały szereg wad dotychczasowych urzędników strona drukarska nie pozostawia nic do życzenia. i.t.d. 2) służba wynajmowania na dniówki t.j. życzył obecnym, jako w przyszłości formalnym Drukowana „Kronika” w Olkuszu, redagowana praczki, prasowaczki, robotnicy do robót rolnych urzędnikom Państwa polskiego, uniknięcia tychże również w Olkuszu. i.t.d. 3) siły biurowe, nauczycielskie i fachowe...” – boć według ich zachowania się będzie sądzona A przypominam, że Olkusz to takie małe, wartość władzy naszej. trzeciorzędne miasto. To jedna strona osobliwości, Po referacie oświadczył inż. Antoni Mińkiewicz, a druga – to treść samego dwutygodnika. Jest Wigilia Anno że został opracowany projekt kasy emerytalnej dla on poświęcony sprawom powiatu olkuskiego, urzędników Komitetu – a sama instytucja w krót- no i sprawy te przedewszystkiem reprezentuje, Domini 1917 kim czasie wejdzie w życie, co ogólnie przyjęto z omawia, klasyfikuje. Dla współczesnego czytelni- wielkim zadowoleniem. ka „Kronika” jest pożyteczna bo go informuje o „Spełniając staropolski zwyczaj, zaprosił Pow. Po przemówieniach rozpoczęło wspólne łama- wszystkiem, co się w powiecie olkuskim dzieje, Kom. Ratunkowy do Olkusza, w niedzielę, dn. 23 nie się opłatkiem, skromne przyjęcie, które przy dla czytelnika tych czasów, które nadejdą – będzie grudnia 1917 r. wszystkich współpracowników śpiewach i miłej pogawędce przeciągnęło się do cennym materjałem historyczno-społecznym. Komitetów Gminnych, Działów Handlowych i Pol- wieczora.” (...) W Olkuszu redaktor „Kroniki” p. Stanisław skiej Centrali Zbożowej. Nadto zaproszeni zostali Bac, wraz ze swymi towarzyszami, pp. Kazimie- reprezentanci Władz państwowych polskich oraz rzem Golańskim i Antonim Mińkiewiczem uważają, członkowie Zarządów Komitetów Ratunkowych” Warszawski że pismo prowincjonalne przedewszystkiem swoją - relacjonowała Kronika Powiatu Olkuskiego. prowincją ma się zajmować. To jego zadanie, gdy „Pośród 107 stałych urzędników, przybyło 89 recenzent tymczasem poruszanie spraw w wielkim stylu, osób prócz licznych gości. zarówno społecznych jak politycznych, pomienieni Witając obecnych, prezes Kom. Rat. inż. A. W Nr. 35 Kurjera Warszawskiego, z dnia 4 panowie poczytują za zadanie prasy stołecznej. Mińkiewicz, wyraził radość z powodu tak licznego lutego 1918 r. p. M-k., w „echach z prowincji” I słusznie. Po stokroć słusznie! (...) Otóż niechby zebrania, które zależne jest wyłącznie od Społe- – wyraża następującą opinję o naszym piśmie, prasa prowincjonalna poszła choć trochę śladami czeństwa i jemu tylko pracę Swą oddaje. którą w całości, bez zmian przytaczamy. pomienionego dwutygodnika olkuskiego”. Następnie w dłuższym przemówieniu, skreślił „Trzymam w tej chwili w ręku prawdziwą osobli-

Wydawca : Starostwo Powiatowe w Olkuszu – Wydział Promocji i Rozwoju. 32-300 Olkusz, ul. Mickiewicza 2, tel. (032) 643-04-14, 643-04-10, www.sp.olkusz.pl Druk: Przedsiębiorstwo Poligraficzno Wydawnicze A-Z, Będzin, ul. Siemońska 11 Opracowanie: Jerzy Nagawiecki; Teksty: Olgerd Dziechciarz i Jerzy Nagawiecki, Zdjęcia: archiwum PTTK i red. „Ziemi Olkuskiej” 8