Pod olkuską jurysdykcją... ... czyli, dzieje powiatu ze stolicą w Srebrnym Grodzie Od pradziejów po kres Rzeczpospolitej Obojga Narodów lkusz – stara osada sięgająca swym rodowodem Z potwierdzonych zapisów kronikarskich dowiaduje- Ostarożytności – swój sukces wczesnego powstania my się, że w 1184 roku istniało probostwo olkuskie. oraz wielokulturową historię zawdzięcza bogactwom O prawach miejskich Olkusza możemy z całą odpowie- naturalnym, spoczywającym w tutejszej ziemi. Można dzialnością mówić począwszy od 1299 roku, kiedy to domniemywać, że w zamierzchłych czasach eksploato- „Henricus, civis de Ilkusz” (Henrykowi, mieszczani- wano tutejsze pokłady rud bogate w ołów i srebro. To nowi z Ilkusza) pozwolono założyć wieś Zimnodół. W przed wiekami zrodziły się tutejsze tradycje górnicze, czasach Kazimierza Wielkiego miasto zostało otoczone kontynuowane po dziś dzień. kamiennymi murami obronnymi wyposażonymi w 15 Zasadne jest przypuszczenie, że od zarania polskiej baszt. XIV-wieczny Olkusz zaliczał się do bogatych państwowości Olkusz istniał, a o jego bogactwach i stojących wysoko w hierarchii polskich grodów. Jego głośno było nie tylko w najbliższym sąsiedztwie. Zdaje rangę potwierdza choćby wybór do grona Sądu Sześciu się o tym świadczyć odnaleziony w komentarzu do Biblii Miast – ogólnopolskiej instancji odwoławczej prawa zapis, datowany na wiek XI, dokonany przez rabina niemieckiego. Rashi (Salomon syn Isaaca) z Troyes w Szampanii. Mimo gospodarczej mocy i prestiżowej pozycji miasta Ten wybitny żydowski uczony, żyjący w latach 1040 srebra, Olkusz ani w średniowieczu, ani w późniejszych – 1105, pisał: „Haelqosi – miasto w państwie Polonia. wiekach nie stanowił ważnego centrum władzy tereno- Są tam rudy złota, srebra...” Jeżeli tak sławny wówczas wej. Nie było nim także Starostwo Rabsztyńskie (nie- na Zachodzie Europy filozof, twórca prestiżowej szkoły grodowe) , które od roku 1515, pod rządami kolejnych talmudycznej, wspominał o Srebrnym Grodzie, oznacza Bonarów (Jana i dwóch Sewerynów), było niewielkie i to tylko tyle, że Olkusz w ówczesnej świadomości euro- obejmowało tylko 11 okolicznych wsi. pejskiej istniał. >>> 1 estytucja II Rzeczpospolitej w R1918 roku, po 123 latach niewo- W XVI wieku Ziemia Krakowska uznawana była nadal za jedną z naj- li, stała się możliwa dzięki czynowi bogatszych w Polsce. O jej pozycji zaświadczały kopalnie soli w Wieliczce i zbrojnemu, mądrości ówczesnego Bochni, proszowicka gleba równa nadgoplańskiej i podolskiej oraz kopalnie przywództwa politycznego, sytuacji geopolitycznej powstałej w wyniku srebra i ołowiu w Olkuszu. W owym czasie w skład województwa krakowskiego I wojny światowej. Wydaje się wchodziło 7 powiatów: proszowski, szczyrzycki, lelowski, księski, śląski, biecki jednak, że istotną siłą sprawczą, i sądecki. Od północy granica województwa biegła wzdłuż rzeki Pilicy, pozo- bodaj najważniejszą, była determi- nacja polskich patriotów, którzy idei stawiając po krakowskiej stronie Lelów, Jędrzejów, Działoszyce, Skalbmierz i przywrócenia suwerennej ojczyzny Koszyce. poświęcili wiele. To ich postawa W krakowskim senatorów większych, czyli krzesłowych, było czterech: pro publico bono sprawiła, że biskup, kasztelan, wojewoda krakowski i kasztelan wojnicki, mniejszych zaś przejmowanie władzy z rąk zabor- ców, tworzenie struktur nowego trzech: kasztelanowie: sądecki, biecki i oświęcimski. Starostwa grodowe były państwa przebiegło w sposób, trzy: krakowskie, sądeckie i bieckie; niegrodowe liczne, z tego na terenie Jury: który po dziś dzień uchodzi za ideał lelowskie, olsztyńskie, ojcowskie, rabsztyńskie, wolbromskie i żarnowieckie. sprawności i kompetencji. Było to możliwe dzięki obywatelskiej O dziejach powiatowej administracji ze stolicą w Olkuszu, o jurysdykcji edukacji, w której nieocenioną rolę rozciągniętej na obszarze grubo przewyższającym 1000 kilometrów kwadra- pełniła prasa tamtych lat. Znakomi- towych, możemy mówić począwszy od XIX wieku. Wcześniej tereny olkuskie tym reprezentantem publicystyki podzielone były na trzy części: wschodnie wchodziły w skład powiatu proszow- zaangażowanej: propaństwowej i jednocześnie samorządowej, jest skiego, a zachodnie i północne należały do powiatów ksiąskiego i lelowskiego. „Kronika Powiatu Olkuskiego”. „Kronika Powiatu Olkuskiego” W miesiącach kończących rok 1916 zacni i aktywni mieszkańcy Olkusza, panowie: Stanisław Bac, Kazimierz Golański i Antoni Minkie- wicz podjęli decyzję o wydawaniu miejscowego periodyku. Pierwszy numer „Kroniki Powiatu Olkuskiego” ukazał się z datą 15 stycznia 1917 roku. Za jedyne 40 halerzy czytelnik otrzymywał na zwykłym papierze dwutygodnik pełen bieżącej infor- macji lokalnej, komentarze, dyskusje, felietony oraz ciekawy dział spraw drobnych, codziennych. Dla bogatych i lubiących wyższą jakość drukowano Rabsztyn - wizualizacja Bogumiła Pilewskiego Kroniki na papierze czerpanym w cenie trzykrotnie wyższej. Dzieje powiatu W pierwszym numerze „KPO” wydawcy zaprezentowali ideowy profil pisma (zachowujemy oryginalną Od Królestwa Kongresowego pisownię): Pismo to ma przede wszystkim do III Rzeczpospolitej na celu: l połączyć i zgrupować wszystkie Po roku 1815 Olkusz znalazł się w te na okręgi administracyjne. Wtedy też instytucje społeczne i wszystkich Królestwie Kongresowym. Wtedy to zmieniono nazwę guberni z krakowskiej dobrej woli mieszkańców Powiatu wiele ówczesnych powiatów połączono w na kielecką, co nie było pozbawione sensu, obok jednej wspólnej wytężonej obwody. Z powiatów olkuskiego, pilickiego skoro Kraków znajdował się poza terenem pracy ku publicznemu dobru i lelowskiego utworzono obwód olkuski z tegoż województwa i w ogóle ziem nale- narodowemu; siedzibą w Olkuszu. Tak rozpoczynają się żących do Rosji. W 1845 roku połączono l informować mieszkańców nasze- go powiatu o celach i pracach dzieje administracji ze stolicą w Srebr- gubernie kielecką z radomską w jedną naszych gminnych i powiatowych nym Grodzie. Zachowano jednak nazwy - radomską. Po powstaniu styczniowym, o Komitetów Ratunkowych i zdawać powiatów dla okręgów wyborczych do którym słów kilka za chwilę, w 1866 roku społeczeństwu sprawozdania z Sejmu. Województwo krakowskie, któremu znów utworzono gubernię kielecką. ich czynności, oraz z publicznych podlegał wspomniany obwód, miało stolicę funduszy, jakimi komitety rozpo- w Kielcach. W 1837 roku województwa Administracja górnicza. W 1821 rządzają; zmieniono na gubernie. Ukazem z 1842 roku w celu scalenia gospodarczego roku obwody zamieniono na powiaty, zaś regionu powołano ogromną gminę olkusko- 2 3 siewierską, która obejmowała następujące (Gubernia Kielecka) był niezwykle rozległy. miejscowości: Bobrowniki, Bór Biskupi, Od zachodu graniczył z powiatem będziń- l być odbiciem wszelkich uczciwych przejawów życia społecznego, Bukowno, Błędów, Boguchwałowice, skim, od północy z włoszczowskim, od gospodarczego i publicznego Brudzowice, Brzękowice, Dąbie, Dąbro- wschodu z jędrzejowskim i miechowskim, naszego powiatu. wa, Grodków, Góra Siewierska, Goląsza, a od południa z Galicją. Liczył 2554 mil W tym celu zwracamy się z Grabocin, Gołuchowice, Gołonóg, Kuź- kwadratowych (ok. 1105 km kw.). W jego prośbą do wszystkich społecznych instytucji naszego powiatu, a w pierwszym stopniu do Rad miejskich Rynek w Olkuszu w okresie I wojny światowej i gminnych, Towarzystw Kredytowych, spożywczych i dobroczynnych, Kółek i Spółek Rolniczych; do wszystkich instytucji oświatowo-kulturalnych i politycznych, do ochotniczych straży ogniowych i do wszystkich miesz- kańców naszego powiatu, mających dobro publiczne na celu, aby powsta- jący dwutygodnik „Kronikę Powiatu Olkuskiego” uznały za swój organ i zasiliły go swoimi sprawozdaniami, artykułami i notatkami. (...) „Kronikę Powiatu Olkuskiego” oddajemy na usługę interesu ogółu mieszkańców, a przewodnim hasłem naszego pisma jest służba publiczna dla powstającej Ojczyzny. nica Sulikowska, Kuźniczka, Krzykawa, skład obok Olkusza wchodziły następują- Witaj szkoło! Lipa Górna, Łosień, Łazy, Łagisza, Mie- ce gminy wiejskie: Bolesław, Cianowice, rzęcice, Maczki, Nowa Wieś, Niemce, Jangrot, Kidów, Kroczyce, Kromołów (do We wrześniu 1917 roku podsta- Okradzionów, Porąbka, Psary, Przeczyce, 1886 roku), Minoga, Ogrodzieniec, Pilica, wowe placówki oświatowe witały Sławków, Sulików, Strzemieszyce Wielkie Rabsztyn, Sławków, Sułoszowa, Wolbrom, uczniów. „Kronika Powiatu Olkuskie- i Małe, Sączów, Siemonia, Strzyżowice, Żarnowiec. W gminach tych mieściło się 6 go” publikowała (...) „W powiecie olkuskim następują- Sadowie, Tuczna Baba (obecnie Tuczna- osad miejskich, czyli dawnych miast, oraz ce wioski posiadają w chwili obecnej wa), Trzebyczka, Targoszyce, Toporowice, „246 wsi, folwarków, nomenklatur, a w tej szkoły elementarne: Warężyn, Wojkowice Komorne i Kościelne, liczbie 78 dóbr ziemskich” („Słownik Geo- W gminie bolesławskiej: Bolesław, Zendek, Zawada i Ząbkowice. Nie weszły graficzny Królestwa polskiego”, tom VII, Bukowno, Podlipie, Bór Biskupi, Star- do niej tylko te miejscowości, w których W-wa 1886 r.). Ludność powiatu w 1886 czynów I, Starczynów II, Niesułowice, węgiel pozyskiwali prywatni właściciele. Po r. wynosiła 102 209 ludzi, czego 90 994 Żurada, Witeradów, Klucze, Laski, powstaniu gminy wójtowie i sołtysi opłacani było katolikami, 55 prawosławnymi, 93 Krzykawa, Krzykawka, Chechło. byli z kas górniczych, w zamian za co mieli protestantami i 11 050 wyznania mojże- W gminie cianowickiej: Bębło, oni obowiązek pomagać w najmowaniu Będkowice, Biały Kościół, Cianowice, Korzkiew, Ojców, Owczary, Smardzo- ludzi do pracy. Naczelnik górnictwa był Gen. Józef Haler na olkuskim rynku wice,