"Diagnoza zjawiska przemocy w rodzinie i postaw wobec przemocy w gminie Swarzędz”. Raport z badań
str. 0
SPIS TREŚCI
Wstęp ...... 3
Analiza danych zastanych ...... 4
Plan i organizacja badań ...... 4
Określenie zjawiska przemocy w rodzinie ...... 6
Występowanie problemu przemocy w rodzinie na przestrzeni ostatnich kilku lat w gminie Swarzędz ...... 8
Określenie specyfiki i charakteru problemu przemocy z perspektywy ogólnokrajowej i lokalnej ...... 24
Określenie form przemocy i ich występowalności wraz z określeniem skutków przemocy i profilu sprawcy oraz ofiary...... 30
Metodologia badań ilościowych (CATI) ...... 44
Dobór próby ...... 44
Metodologia badań jakościowych ...... 47
Przebieg indywidualnych wywiadów pogłębionych (IDI) i zogniskowanych wywiadów grupowych (FGI) z przedstawicielami gminy Swarzędz...... 47
Skala i formy przemocy w rodzinie w kontekście zmian na gruncie lokalnym i ogólnopolskim ...... 49
Perspektywa CATI ...... 49
Perspektywa IDI ...... 62
Perspektywa FGI...... 74
Charakter więzi lokalnych i obszary najbardziej zagrożone przemocą w Gminie Swarzędz. Uwarunkowania społeczno-demograficzne...... 78
Perspektywa IDI ...... 78
Perspektywa FGI...... 84
Czynniki zwiększające i minimalizujące ryzyko wystąpienia przemocy w rodzinie...... 86 1
Perspektywa CATI ...... 86 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Perspektywa IDI ...... 89
Perspektywa FGI...... 93
Problem przemocy domowej w wymiarze instytucjonalnym ...... 95
Perspektywa CATI ...... 95
Perspektywa IDI ...... 98
Perspektywa FGI...... 110
Współpraca środowisk i organizacji odpowiedzialnych za przeciwdziałanie przemocy w rodzinie ...... 113
Perspektywa IDI ...... 113
Perspektywa FGI...... 122
Kampanie, akcje i projekty społeczne wobec zjawiska przemocy w rodzinie ...... 125
Perspektywa CATI ...... 125
Perspektywa IDI ...... 127
Perspektywa FGI...... 131
Jakościowe aspekty problemu. Kontekst teoretyczny...... 133
Perspektywa IDI ...... 133
Perspektywa FGI...... 146
Podsumowanie ...... 148
Aneks ...... 158
Źródła ...... 158
Scenariusz wywiadu pogłębionego i zogniskowanego wywiadu grupowego ...... 163
Kwestionariusz ankiety telefonicznej ...... 165
2
Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
WSTĘP
W celu uzyskania wiarygodnych wyników przeprowadzonych badań oraz udzielenia pełnej odpowiedzi na postawione pytania badawcze i weryfikację hipotez, niezbędne było przeprowadzenie wieloetapowego badania i połączenie w analizie różnorodnych rodzajów danych oraz różnorodnych metod badawczych, tzn. zastosowanie triangulacji1 rozumianej jako zwielokrotnienie:
metod i technik badawczych (triangulacja metodologiczna) polegające na kontrolowaniu spójności wniosków formułowanych przy wykorzystaniu różnych metod gromadzenia danych, źródeł informacji (triangulacja źródeł informacji) polegające na zwielokrotnieniu źródeł informacji w ramach tej samej metody ich gromadzenia, perspektyw badawczych osób realizujących badanie (triangulacja analityczna) związane ze zwiększeniem ilości osób analizujących wnioski z badań.
Podejście takie pozwoliło uchwycić różne aspekty badanego przedmiotu, np. udzielenie odpowiedzi na pytania o skalę zjawisk (dzięki zastosowaniu metod ilościowych) oraz głębsze zrozumienie specyfiki problemów (dzięki zastosowaniu metod jakościowych). Umożliwiło również wykorzystanie mocnych stron każdej metody, przy wzajemnej neutralizacji ich słabości.
W ramach badań, oprócz metod jakościowych i ilościowych, wykorzystane zostały także źródła zastane takie jak dane statystyczne czy też literatura przedmiotu.
1 M. Jasiński, M. Kowalski, Fałszywa sprzeczność: metodologia jakościowa czy ilościowa? [w.:] 3
Ewaluacja ex-post. Teoria i praktyka badawcza, pod. red. Agnieszki Haber, Warszawa 2007, s. 101. Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
ANALIZA DANYCH ZASTANYCH
PLAN I ORGANIZACJA BADAŃ
Badania terenowe wymagają od badacza swego rodzaju ingerencji w obiekt badań i mogą oddziaływać i wpływać na sytuacje poddawane procesowi badawczemu. W celu zwiększenia wiarygodności badań, należy zastosować metody badania zachowań społecznych, które nie wpływają na te zachowania. Są to badania nie- reaktywne. Istnieją trzy podstawowe metody badań nie-reaktywnych: analiza treści, analiza istniejących danych statystycznych i analizy historyczno-porównawcze. W polskich badaniach metody nie-reaktywne wykorzystywane są najczęściej jako metody pozyskiwania informacji i danych, na bazie których projektowane są badania terenowe. Analiza danych (źródeł) zastanych opiera się na kwerendzie dostępnych danych pochodzących z baz danych, danych statystycznych, aktów normatywnych, programów, strategii, ekspertyz, publikacji, raportów z badań, literatury przedmiotu etc. Przed przystąpieniem do opracowywania poszczególnych analiz sporządzony został wykaz poszukiwanych informacji związanych z problematyką badawczą. Wykaz przyjął charakter listy poszukiwanych informacji uwzględniającej postawione cele i pytania badawcze. Celem analizy danych zastanych ma być odpowiedź na problemy badawcze odnoszące się z jednej strony do procesu zmiany w zakresie lokalnym, z drugiej zestawienia danych lokalnych z ogólnokrajowymi oraz wojewódzkimi. Za cel przyjęto również przeanalizowanie form przemocy w kontekście ich występowalności oraz określenie profilu ofiary przemocy jak również profilu sprawcy. Cele analizy danych zastanych: Cel główny: Określenie skali i formy przemocy, charakteru zmian oraz analizy danych w kontekście lokalnym na tle ogólnopolskim. Cele szczegółowe: Określenie skali występowania problemu przemocy w rodzinie na przestrzeni ostatnich kilku lat. Określenie specyfiki i charakteru problemu przemocy z perspektywy
ogólnokrajowej i lokalnej.
Określenie form przemocy i ich występowalności wraz z określeniem 4
skutków przemocy i profilu sprawcy oraz ofiary. Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Do zrealizowania celów badawczych oraz udzielenia odpowiedzi na postawione problemy zastosowano źródła analizy danych zastanych, których w myśl założeń prawidłowego udokumentowania wyników i przeprowadzenia analizy powszechnie się używa:
Programy społeczne
Akty prawne
Ekspertyzy i publikacje
Dane statystyczne
Wyniki badań
Literatura przedmiotu (ryc. 1)
W celu uzyskania odpowiedzi na pytania posłużono się:
danymi uzyskanymi od Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Swarzędzu,
udostępnionymi statystykami policyjnymi dotyczącymi zjawiska przemocy w rodzinie,
raportami z badań przeprowadzonych m.in. przez Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS),
programami przeciwdziałania przemocy w rodzinie,
aktami Kodeksu Karnego dotyczącymi zjawiska przemocy,
doniesieniami z badań naukowych,
literaturą przedmiotu.
5
Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Rys. 1. Źródła analizy danych zastanych.
OKREŚLENIE ZJAWISKA PRZEMOCY W RODZINIE
Analiza zjawiska przemocy wymaga wprowadzenia określonej terminologii oraz uporządkowania informacji na temat jakiego typu działania określane mogą być mianem przemocy. Pewne trudności napotkać można już na samym początku, ponieważ w literaturze naukowej przemoc definiowana jest na wiele sposobów. Sposób postrzegania zjawiska przemocy jest natomiast spleciony nierozerwalnie z procesem demokratyzacji życia, którego fundamentalnym przejawem jest prawo do
nietykalności osobistej2.
6
2 Pospiszyl I., Przemoc w rodzinie, WSiP, Warszawa 1998. Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Według Jerzego Mellibrudy przemoc jest to „intencjonalne naruszenie mocy oraz wszystkich praw i dóbr osobistych jednostki w sposób uniemożliwiający jej obronę i powodującym szkody psychiczne, fizyczne, symboliczne i materialne”3. Jerzy Mellibruda łączy z przemocą kilka właściwości. Uważa, iż przemoc jest zamierzonym działaniem człowieka i ma na celu kontrolowanie i podporządkowanie ofiary. W relacji jedna ze stron ma przewagę nad drugą. Ofiara jest słabsza, a sprawca silniejszy. Sprawca wykorzystuje przewagę siły narusza podstawowe prawa ofiary (np. prawo do nietykalności fizycznej, godności, szacunku itd.) oraz naraża zdrowie i życie ofiary na poważne szkody. Doświadczanie bólu i cierpienia sprawia, że ofiara ma mniejszą zdolność do samoobrony4.
Specyficzną formą przemocy jest przemoc domowa, którą nawet definiuje się odrębnie, jako: „(…) działania lub rażące zaniedbania stosowane przez jednego z członków rodziny przeciwko pozostałym, w których wykorzystuje się przewagę siły lub władzy, aby spowodować szkody, cierpienie godzące w prawa i dobra osobiste ofiary”5. Agresja wewnątrzrodzinna przybiera różne formy – począwszy od agresji werbalnej, aż po agresję fizyczną6. Należy zwrócić uwagę na fakt, że wpływ przemocy na dziecko może mieć nie tylko charakter bezpośredni, ale również pośredni – przez bycie świadkiem przemocy we własnej rodzinie7. Dzieci będące świadkami przemocy między rodzicami mają trudności we właściwym rozumieniu miłości i bliskości w związku. Błędne wyrażenia na ten temat mogą stać się później podstawą do zaburzeń w relacjach z partnerem8.
3 Mellibruda J., Oblicza przemocy, Remedium, Warszawa 1993. 4 Tamże. 5 Sęk H., Wprowadzenie do psychologii klinicznej, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2001. 6 Miłkowska-Olejniczak G., O społecznym rodowodzie zachowań agresywnych dzieci i młodzieży [w:] M. Dudzikowa, T. Borowska (red.), Dzieci i młodzież wobec zagrożeń dzisiejszego świata, Eruditus, Poznań 1999. 7 Badura-Madej W., Dobrzyńska-Mesterhazy A., Przemoc w rodzinie. Interwencja kryzysowa i psychoterapia, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000. 7
8 Tamże. Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Tymczasem istnieje pewne przyzwolenie społeczne na przemoc domową. Np. gwałt, pobicie czy napaść z bronią na członka rodziny traktowany jest (jak wynika z badań) jako mniej poważne przestępstwo, niż ten sam akt agresji skierowany przeciwko osobie obcej. Naukowe zainteresowanie przemocą narodziło się w latach 60-tych XX wieku, kiedy Henry Kempe na Zjezdzie Amerykanskich Pediatrów w Los Angeles zdiagnozował zespół dziecka maltretowanego (ZDM) jako stan kliniczny małego dziecka, u którego poważne obrażenia cielesne, spowodowały trwałe uszkodzenie ciała lub śmierć. W Polsce i innych krajach Europy Środkowowschodniej przemoc w rodzinie stosowana wobec dziecka skupiła uwagę badaczy po 1989 roku, wcześniej sytuacja dziecka krzywdzonego pozostawała niedostrzegana9.
WYSTĘPOWANIE PROBLEMU PRZEMOCY W RODZINIE NA PRZESTRZENI OSTATNICH KILKU LAT W GMINIE SWARZĘDZ
Z danych uzyskanych od Ośrodka Pomocy Społecznej w gminie Swarzędz wynika, że na przestrzeni ostatnich lat10 znacząco zmniejszyła się ogólna liczba interwencji. W roku 2008 miało miejsce 3295 interwencji, w roku 2009 2928. W roku 2010 liczba interwencji wzrosła i wynosiła 2981. Następnie odnotowano spadek ogólnej liczby interwencji – 2419 w 2011 roku i 2139 w 2012 (tab. 1). Zmniejszyła się również liczba interwencji domowych na przestrzeni omawianego okresu. W roku 2008 na terenie gminy Swarzędz odnotowano 651 interwencji domowych, w 2009 - 479, a w roku 2010 - 372. W 2011 nastąpił wzrost interwencji domowych (425), jednak w 2012 roku liczba ta była najniższa (348) (tab. 1). W roku 2008 interwencje domowe stanowiły 19,76% wszystkich interwencji, w roku 2009 - 16,36%, w roku 2010 - 12,48%, w 2011 - 17,75% a w roku 2012 - 16,27% (tab. 2).
8 9 Jundziłł I., Dziecko – ofiara przemocy, WSiP, Warszawa 1993.
10 dane pochodzą z okresu 2008-2012 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Tabela 1. Dane na temat interwencji ogółem oraz interwencji domowych podejmowanych na terenie gminy Swarzędz w latach 2008 – 2012.
Wyszczególnienie w 2008 r w 2009 r. w 2010 r. w 2011 r. w 2012 r. interwencje ogółem 3295 2928 2981 2419 2139 w tym; interwencje domowe 651 479 372 425 348 w tym; dotyczące przemocy domowej 50 28 31 56 37 (Niebieskie Karty) Źródło: dane z Komisariatu Policji w Swarzędzu uzyskane od MOPS w gminie Swarzędz
Tabela 2. Procent interwencji domowych ze wszystkich interwencji podjętych w latach 2008-2012 w gminie Swarzędz
Rok Procent interwencji domowych ze wszystkich interwencji 2008 19,76% 2009 16,36% 2010 12,48% 2011 17,75% 2012 16,27% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych uzyskanych od MOPS w Swarzędzu.
Oszacowaniu zjawiska przemocy w rodzinie służą dane dotyczące realizacji procedury interwencji „Niebieskiej Karty”. Jest to procedura opracowana przez Komendę Główną Policji i Komendę Stołeczną Policji przy współpracy z Państwową Agencją Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Procedura ta została wprowadzona pilotażowo w 1997 roku w Warszawie a następnie po pozytywnym zaopiniowaniu rozpowszechniona w roku 1998. Składa się ona z dwóch części – Karty A i Karty B. Karta A dotyczy dokumentacji zgłoszenia, zastanej na miejscu interwencji sytuacji oraz opisu
podjętych działań. Karta A wypełniana jest przez funkcjonariusza na miejscu zdarzenia 9 w obecności sprawcy i stanowi zapis faktu interwencji związanej z przemocą. Może też
stanowić dowód w postępowaniu procesowym. Na podstawie karty funkcjonariusz Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
dzielnicowy ma zadanie w ciągu siedmiu dni odwiedzić rodzinę, z której miała miejsce interwencja i przeprowadzić wywiad środowiskowy. Dalsze monitorowanie sytuacji odbywa się przez odwiedzanie miejsca zdarzenia nie rzadziej niż raz w miesiącu. Druga część – Karta B opisuje najistotniejsze przestępstwa związane z przemocą oraz zawiera dane teleadresowe instytucji i organizacji pozarządowych, do których ofiara przemocy może zgłosić się o pomoc.
Zjawisko przemocy domowej jest w dużej mierze niedoszacowane. Trudność w zdiagnozowaniu faktycznego rozmiaru zjawiska przemocy wiąże się przede wszystkim z tym, że ofiary przemocy często nie zgłaszają przypadków przemocy do odpowiednich instytucji. Dużą rolę odgrywa tu również obawa przed reakcją rodziny oraz strach przed sprawcą. W przypadku przemocy domowej bowiem sytuacja jest specyficzna, jako że sprawca jest osobą nieustannie obecną, co wzmaga poczucie zagrożenia. Skutkiem tego ofiary z różnych powodów (w tym często pod naciskiem sprawcy) albo nie składają zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa albo też wycofują lub odwołują zarzuty, bądź też całkowicie zmieniają zeznania11. Z tego powodu niełatwo jest określić skalę zjawiska przemocy i to zarówno na poziomie ogólnym jak i lokalnym. Dodatkowo jak podaje literatura przedmiotu w odniesieniu do wykrywalności Zespołu Dziecka krzywdzonego, w Polsce jego wykrywalność jest niższa niż w Europie zachodniej, czego przyczyna może leżeć we wciąż niedostatecznej wiedzy na temat psychospołecznych uwarunkowań i konsekwencji zjawiska przemocy, jego rozmiaru oraz milczącą społeczną aprobatą dotyczącą przemocy domowej – szczególnie wobec dzieci12.
W kontekście omawianego niedoszacowania oraz strachu ofiary przed sprawcą co z kolei skutkować może nie składaniem lub wycofywaniem zeznań na uwagę zasługuje fakt, że w ramach procedury Niebieskiej Karty, nie ma możliwości wycofania ani zmiany informacji zawartych w Karcie A nawet na wniosek osoby pokrzywdzonej.
11 Wielkopolski Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie na lata 2011 – 2020 (Samorząd Województwa Wielkopolskiego)
12 Kmiecik-Baran K., Młodzież i przemoc, Mechanizmy socjologiczno-psychologiczne, PWN, 10
Warszawa 1999 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
W następstwie Niebieskiej Karty Policja może wszcząć postępowanie z art. 207 Kodeksu Karnego z urzędu, jeżeli dysponuje odpowiednimi informacjami13.
Liczba interwencji dotyczących przemocy domowej (Niebieskie Karty) była bardzo zróżnicowana na przestrzeni analizowanego czasu (2008-2012), jako że np. w roku 2011 była dwukrotnie wyższa niż w 2009. I tak kolejno w roku 2008 wynosiła 50, w 2009 - 28, w 2010 - 31, w 2011 – 56, a w 2012 – 37 (tab. 1).
Warto w tym miejscu przedstawić zależność procentową, jako że przy znaczącym zmniejszeniu się liczby interwencji ogólnie w latach 2008-2012 wzrasta liczba interwencji dotyczących przemocy domowej z Niebieskiej Karty. I tak w 2008 roku interwencje dotyczące przemocy domowej (Niebieskie Karty) stanowiły 7,68% wszystkich interwencji domowych. W roku 2009 odnotowano spadek tej zależności, i stanowiły już 5,85%. Następnie w roku 2010 – 8,33%, w 2011 - 13,18%, a w roku 2012 - 10,63%. Pomimo, że względem roku 2011 liczba interwencji dotyczących przemocy domowej zmalała, to jednak w odniesieniu do lat wcześniejszych (2008, 2009, 2010) można wysunąć wniosek, że przy ogólnym spadku liczby interwencji, wzrosła liczba tych dotyczących przemocy domowej (tab. 3).
Tabela 3. Procent interwencji dotyczących przemocy domowej ze wszystkich interwencji domowych podjętych w latach 2008- 2012 w gminie Swarzędz.
Rok Procent interwencji dotyczących przemocy domowej (Niebieskie Karty) ze wszystkich interwencji domowych 2008 7,68% 2009 5,85% 2010 8,33% 2011 13,18% 2012 10,63% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych uzyskanych od MOPS w gminie
Swarzędz
11
13 Kodeks karny z dnia 6 czerwca 1997 r. – Dz. U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553. Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
W 2012 roku do Zespołu Interdyscyplinarnego w gminie Swarzędz wpłynęło 55 Niebieskich Kart z czego w 34 przypadkach Niebieskie Karty wynikały z uzależnienia i nadużywania alkoholu przez osoby stosujące przemoc. Wynika z tego, że 61,82% Niebieskich Kart zostało założonych z uwagi na uzależnienie bądź nadużywanie alkoholu.
Tego typu zależność potwierdza szereg opracowań naukowych, dokumentujących związek pomiędzy nadużywaniem alkoholu i przemocą14.
Na podstawie badań przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych stwierdzono, że znaczny procent osób popełniających przestępstwo, w momencie jego popełnienia był pod wpływem alkoholu. Interesujące jest również to, że również znaczna część osób (szczególnie mężczyzn) podczas dopuszczania się przemocy domowej była pod wpływem alkoholu. Pełne dane z przytaczanych badań prezentuje tabela 4.
Tabela 4. Procent osób będących pod wpływem alkoholu podczas popełniania przestępstwa
Typ przestępstwa lub przemocy Procent osób będących pod wpływem alkoholu Morderstwo 86% Napad 37% Przestępstwa na tle seksualnym 60% Przemoc domowa (mężczyźnie) 57% Przemoc domowa (kobiety) 27% Osoby dopuszczające się nadużyć wobec 13% dzieci
Źródło: Roizen, J. Epidemiological issues in alcohol-related violence, 199715.
14 Alcohol Alert, nr: 38, Październik 1997, National Institute on Alcohol Abuse and alcoholism.
http://www.niaaa.nih.gov, Alkohol, przemoc i agresja, tłum. Krzysztof Fronczyk i Michał Sacewicz,
Alkohol i Nauka, 1/1999, pobrano ze strony http://www.psychologia.edu.pl/czytelnia/51-alkohol-
i-nauka/251-alkohol-przemoc-i-agresja.html w dniu 28.01.2013r. 12
Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Z kolei w badaniach środowiskowych stwierdzono, że z jednej strony istotnie znaczna liczba sprawców w momencie popełnienia przestępstwa kryminalnego związanego z przemocą jest pod wpływem alkoholu, jednak z drugiej strony ofiary przemocy zeznawali, że sprawca był pod wpływem alkoholu również i wtedy, kiedy nie było to prawdą. W 42% analizowanych przypadków stwierdzono faktyczny stan upojenia alkoholowego, natomiast ofiary zeznały, że sprawca nadużył alkoholu w 51% analizowanych przypadków)16.
Istnieje wiele przyczyn powodujących wzrost zachowań agresywnych i związanych z przemocą u osób będących pod wpływem alkoholu:
Alkohol może pobudzać do przemocy poprzez zakłócenie pracy mózgu, poprzez osłabienie zahamowań w zakresie działań impulsywnych (tzw. rozhamowanie)17
Poprzez zaburzenie przebiegu procesów przetwarzania informacji, alkohol może prowadzić do niewłaściwej oceny sygnałów społecznych, a wtórnie na do nadmiernej reakcji na spostrzegane zagrożenie18
15 Roizen, J. Epidemiological issues in alcohol-related violence. In: Galanter, M., ed. Recent Developments in Alcoholism. Vol. 13. New York: Plenum Press, 1997. pp. 7-40 (za: Alkohol, przemoc i agresja, tłum. Krzysztof Fronczyk i Michał Sacewicz, Alkohol i Nauka, 1/1999, pobrano ze strony http://www.psychologia.edu.pl/czytelnia/51-alkohol-i-nauka/251-alkohol-przemoc-i- agresja.html w dniu 28.01.2013r.) 16 Pernanen, K. Alcohol in Human Violence. New York: Guilford Press, 1991 (za: Alkohol, przemoc i agresja, tłum. Krzysztof Fronczyk i Michał Sacewicz, Alkohol i Nauka, 1/1999, pobrano ze strony http://www.psychologia.edu.pl/czytelnia/51-alkohol-i-nauka/251-alkohol-przemoc-i-agresja.html w dniu 28.01.2013r.) 17 Gustafson, R. Alcohol and aggression. J Offender Rehabil 21(3/4):41-80, 1994. (za: Alkohol, przemoc i agresja, tłum. Krzysztof Fronczyk i Michał Sacewicz, Alkohol i Nauka, 1/1999, pobrano ze strony http://www.psychologia.edu.pl/czytelnia/51-alkohol-i-nauka/251-alkohol-przemoc-i- agresja.html w dniu 28.01.2013r.)
18 Miczek, K.A., et al. Alcohol, GABAA-benzodiazepine receptor complex, and aggression. In: Galanter, M., ed. Recent Developments in Alcoholism. Vol. 13. New York: Plenum Press, 1997. pp.
139-171 (za: Alkohol, przemoc i agresja, tłum. Krzysztof Fronczyk i Michał Sacewicz, Alkohol i 13 Nauka, 1/1999, pobrano ze strony http://www.psychologia.edu.pl/czytelnia/51-alkohol-i-
nauka/251-alkohol-przemoc-i-agresja.html w dniu 28.01.2013r.) Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Z kolei równoległe zawężenie procesów uwagi może prowadzić do niewłaściwej oceny przyszłego ryzyka działań podjętych pod wpływem chwilowego impulsu agresywnego19
Rola społecznych i kulturowych oczekiwań - spożycie alkoholu może sprzyjać agresji, ponieważ ludzie spodziewają się tego typu zachowań20.
Oczekiwania związane z męską agresywnością po wypiciu alkoholu w połączeniu z rozpowszechnionym spostrzeganiem kobiety znajdującej się pod wpływem alkoholu jako otwartej na doświadczenia seksualne mogą wyjaśniać związek między piciem a przejawami przemocy seksualnej21
Z kolei osoba, zamierzająca dokonać aktu przemocy może wypić alkohol w celu dodania sobie odwagi jak również w celu uniknięcia kary czy też potępienia, jako że istnieje rozpowszechniony pogląd, że osoba w
19 Cook, P.J., & Moore, M.J. Economic perspectives on reducing alcohol-related violence. In: Martin, S.E., ed. Alcohol and Interpersonal Violence. NIAAA Research Monograph No. 24. NIH Pub. No. 93- 3496. Rockville, MD: NIAAA, 1993. pp. 193-212. (za: Alkohol, przemoc i agresja, tłum. Krzysztof Fronczyk i Michał Sacewicz, Alkohol i Nauka, 1/1999, pobrano ze strony http://www.psychologia.edu.pl/czytelnia/51-alkohol-i-nauka/251-alkohol-przemoc-i-agresja.html w dniu 28.01.2013r.) 20 Gustafson, R. Alcohol…, op. cit. (Na przykład w badaniach, w których użyto prawdziwego napoju alkoholowego i udającego alkohol wykazano, że osoby przekonane o tym, że wypiły alkohol, zaczynały zachowywać się bardziej agresywnie bez względu na to, jaki napój rzeczywiście wypiły (za: Bushman, B.J. Effects of alcohol on human aggression: Validity of proposed explanations. In: Galanter, M., ed. Recent Developments in Alcoholism. Vol. 13. New York: Plenum Press, 1997. pp. 227-243. za: Alkohol, przemoc i agresja, tłum. Krzysztof Fronczyk i Michał Sacewicz, Alkohol i Nauka, 1/1999, pobrano ze strony http://www.psychologia.edu.pl/czytelnia/51-alkohol-i- nauka/251-alkohol-przemoc-i-agresja.html w dniu 28.01.2013r.) 21 Lang, A.R. Alcohol-related violence: Psychological perspectives. In: Martin, S.E., ed. Alcohol and
Interpersonal Violence. NIAAA Research Monograph No. 24. NIH Pub. No. 93-3496. Rockville, MD: NIAAA, 1993. pp. 121-148 (za: Alkohol, przemoc i agresja, tłum. Krzysztof Fronczyk i Michał
Sacewicz, Alkohol i Nauka, 1/1999, pobrano ze strony 14 http://www.psychologia.edu.pl/czytelnia/51-alkohol-i-nauka/251-alkohol-przemoc-i-agresja.html
w dniu 28.01.2013r.) Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
stanie upojenia alkoholowego nie podlega tym samym regułom oceny postępowania, które stosuje się wobec ludzi trzeźwych22.
Związek alkoholu z przemocą rozpatrywać można dwukierunkowo. Ludzie gwałtowni na przykład częściej wybierają sytuacje społeczne i subkultury, które zachęcają do picia dużych ilości alkoholu, tak więc przemoc może przyczyniać się do spożywania alkoholu, który z kolei może podtrzymywać przemoc23.
Istnieje więc wiele przyczyn powodujących wzrost zachowań agresywnych i związanych z przemocą u osób będących pod wpływem alkoholu, co jednocześnie znajduje również potwierdzenie w badaniach naukowych. W dalszej kolejności przedstawione zostaną więc dane dotyczące korzystania z przez osoby uzależnione i współuzależnione z porad w punktach konsultacyjnych dla osób uzależnionych od alkoholu i ich rodzin. Jak wynika z danych udostępnionych przez Ośrodek Pomocy Społecznej w Swarzędzu24 liczba osób korzystających z ofert Punktu Konsultacyjnego wzrasta. W roku 2009 z oferty tej skorzystało 99 osób, w 2010 roku nastąpił wprawdzie spadek (94 osoby), jednak w 2011 liczba ta wzrosła do 114 osób, a w 2012 wyniosła już 163 osoby. Wzrost ten dotyczył przede wszystkim korzystających z oferty osób uzależnionych. Liczba ta wyniosła kolejno: w 2009 roku – 68 osób, w 2010 – 45 osób (tu nastąpił spadek), w 2011 – 114 osób, w 2012 – 163 osoby. W mniejszym stopniu wzrost ten dotyczył liczby osób współuzależnionych korzystających z oferty Punktu Konsultacyjnego. W tym przypadku liczba ta wynosiła odpowiednio: w 2009 roku – 31 osób, w 2010 roku 24 osoby, w 2011 – 33 osoby, natomiast w 2012 roku – 57 osób. Tak więc znaczny wzrost można tu zaobserwować jedynie w 2012 roku (tab. 5).
22 MacAndrew, C., & Edgerton, R.B. Drunken Comportment. Chicago: Aldine Publishing, 1969; Zack, M., & Vogel-Sprott, M. Drunk or sober? Learned conformity to a behavioral standard. J Stud Alcohol 58(5):495-501, 1997 (za: Alkohol, przemoc i agresja, tłum. Krzysztof Fronczyk i Michał Sacewicz, Alkohol i Nauka, 1/1999, pobrano ze strony http://www.psychologia.edu.pl/czytelnia/51-alkohol- i-nauka/251-alkohol-przemoc-i-agresja.html w dniu 28.01.2013r.) 23 21. White, H.R. Longitudinal perspective on alcohol use and aggression during adolescence. In:
Galanter, M., ed. Recent Developments in Alcoholism. Vol. 13. New York: Plenum Press, 1997. pp.
81-103 (za: Alkohol, przemoc i agresja, tłum. Krzysztof Fronczyk i Michał Sacewicz, Alkohol i Nauka, 1/1999, pobrano ze strony http://www.psychologia.edu.pl/czytelnia/51-alkohol-i- nauka/251-alkohol-przemoc-i-agresja.html w dniu 28.01.2013r.) 15
24 Dane z okresu 2009-2012 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Zarówno ofiary jak i sprawcy przemocy korzystają również z oferty Ośrodka do spraw Przemocy. W tym przypadku jednak nie można zaobserwować tak wyraźnego wzrostu jak w przypadku osób uzależnionych i współuzależnionych. W 2009 roku z oferty tej skorzystało 25 osób, podobnie jak w 2010; w roku 2011 zaledwie 19, natomiast w 2012- 26 osób (tab. 5).
Na przestrzeni lat 2009 – 2012 zmniejszyła się liczba ofiar przemocy korzystających z oferty Ośrodka do Spraw Przemocy. W 2009 roku wynosiła 20, w 2010 - 16, a w latach 2011, 2012- 13 osób (tab. 5). Wzrosła natomiast liczba korzystających z oferty sprawców przemocy i wyniosła odpowiednio: w 2009 roku – 5 osób, w 2010 – 9, w 2011 – 6, a w 2012 roku 13 osób.
Tabela 5. Liczba osób uzależnionych od alkoholu oraz współuzależnionych korzystających z oferty Punktów Konsultacyjnych dla osób uzależnionych od alkoholu i ich rodzin w latach 2009–2012; Liczba ofiar i sprawców przemocy korzystających z porad Punktu Konsultacyjnego do spraw Przemocy w latach 2009-2012.
kategorie i liczba Wyszczególnienie osób w 2009 r. W 2010 r. w 2011 r. w 2012 r. korzystających
Punkt Ogółem 99 94 114 163 Konsultacyjny dla osoby uzależnione osób 68 45 81 106 od alkoholu uzależnionych od alkoholu i ich osoby 31 24 33 57 rodzin współuzależnione
Punkt Ogółem 25 25 19 26 Konsultacyjny ds. Ofiary przemocy 20 16 13 13 Przemocy sprawcy przemocy 5 9 6 13
OGÓŁEM 124 osoby 119 osób 133 osoby 189 osób
Źródło: dane własne Ośrodka Pomocy Społecznej w Swarzędzu 16 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Liczba porad indywidualnych i grupowych udzielonych w ramach Punktów Konsultacyjnych w latach 2009 – 2012. Liczba porad udzielonych przez Punkt Konsultacyjny dla osób uzależnionych od alkoholu i ich rodzin wyniosła kolejno w roku 2009 – 637, w 2010 – 437, w roku 2011 – 581, a w roku 2012 – 644. Zatem po spadku liczby konsultacji w 2010, nastąpił następnie wzrost zarówno w roku 2011 jak i w 2012. W roku 2012 znacząco zwiększyła się liczba porad indywidualnych, i wyniosła: w roku 2009 – 127 porad, w 2010 - 128 porad, w 2011 - 454, a w roku 2012 – 469 (tab. 6). Liczba porad grupowych wynosiła w 2009 roku – 510, w 2010 roku 345, w 2011 – 454, a w 2012 roku 469. Zatem po znaczącym spadku liczby konsultacji grupowych w 2010 roku, w kolejnych latach 2011 i 2012 następował wzrost.
Tabela 6. Liczba porad indywidualnych i grupowych udzielonych w ramach Punktów Konsultacyjnych w latach 2009 – 2012.
Liczba udzielonych Wyszczególnienie W 2009 r. w 2010 r. w 2011 r. w 2012 r. porad
Punkt Ogółem 637 473 581 644 Konsultacyjny dla porady osób 127 128 127 175 indywidualne uzależnionych od alkoholu i ich porady grupowe 510 345 454 469 rodzin Punkt ogółem 25 25 18 34 Konsultacyjny ds. porady 18 14 13 34 Przemocy indywidualne porady grupowe 7 11 5 0
OGÓŁEM 662 porad 498 porad 599 porad 678 porad Źródło: dane własne Ośrodka Pomocy Społecznej w Swarzędzu
Procentowa zależność porad indywidualnych i grupowych w ogólnej liczbie 17
porad udzielanych przez Punkt Konsultacyjny dla osób uzależnionych od alkoholu i ich Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
rodzin na przestrzeni lat 2009 – 2012 prezentuje się następująco: w roku 2009 porady indywidualne stanowiły 19,94% wszystkich porad, porady grupowe – 80,06% porad, w roku 2010 odpowiednio 27,05% - porady indywidualne, 72,95% - grupowe, w roku 2011 – 21,86% - indywidualne,, 78,14% - grupowe, w roku 2012 – 27,17% - indywidualne, 72,83% - grupowe. Zatem procent porad indywidualnych w latach 2009- 2012 wzrósł, natomiast procent porad grupowych spadł (tab. 7).
Tabela 7. Procent porad indywidualnych i grupowych w ogólnej liczbie porad udzielanych przez Punkt Konsultacyjny dla osób uzależnionych od alkoholu i ich rodzin w latach 2009 – 2012 w gminie Swarzędz
Rok Procent porad Procent porad grupowych indywidualnych w ogólnej w ogólnej liczbie porad liczbie porad 2009 19,94% 80,06% 2010 27,05% 72,95% 2011 21,86% 78,14% 2012 27,17% 72,83% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ośrodka Pomocy Społecznej w Swarzędzu
Procentowa zależność porad indywidualnych i grupowych w ogólnej liczbie porad udzielanych przez Punkt Konsultacyjny ds. Przemocy na przestrzeni lat 2009 – 2012 prezentuje się następująco: w roku 2009 porady indywidualne stanowiły 72% wszystkich porad, porady grupowe – 28% porad, w roku 2010 odpowiednio 56% - porady indywidualne, 44% - grupowe, w roku 2011 – 72% - indywidualne,, 28% - grupowe, w roku 2012 – 100%- indywidualne, 0% - grupowe. Zatem procent porad indywidualnych w latach 2009-2012 wzrósł (poza spadkiem w 2010 roku) natomiast procent porad grupowych spadł (poza wzrostem w roku 2010) (tab. 8).
18 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Tabela 8. Procent porad indywidualnych i grupowych w ogólnej liczbie porad udzielanych przez Punkt Konsultacyjny ds. Przemocy w latach 2009 – 2012 w gminie Swarzędz
Rok Procent porad Procent porad grupowych indywidualnych w ogólnej w ogólnej liczbie porad liczbie porad 2009 72% 28% 2010 56% 44% 2011 72% 28% 2012 100% 0% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ośrodka Pomocy Społecznej w Swarzędzu
Przedstawione zostaną teraz dane ze sprawozdań z realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie w Gminie Swarzędz. Według raportów za lata 2008 – 2011 w gminie Swarzędz działa jeden punkt konsultacyjny. Liczba osób korzystających z oferty punktu konsultacyjnego wynosiła w roku 2008 - 25, w 2009 - 20, w 2010 - 25, a w 2011 – 19. Liczba ośrodków interwencji kryzysowej wynosiła w latach 2008, 2010 i 2011 – 0, natomiast w roku 2009 – 3. W roku 2008 pomocy udzielono 25 osobom z 25 rodzin (łączna liczba osób w rodzinach - 67 osób). W 2009 roku udzielono pomocy 25 osobom z 25 rodzin (łączna liczba osób w rodzinach – 74 osoby). W roku 2010 pomocy udzielono 25 osobom z 20 rodzin (łączna liczba osób w rodzinach – 63 osoby). W roku 2011 pomocy udzielono 19 osobom z 15 rodzin (łączna liczba osób w rodzinach – 51) (tab. 9).
Liczba pomocy udzielonej dzieciom przez punkty konsultacyjne wynosiła 0 na przestrzeni lat 2008 – 2011.
19 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Tabela 9. Dane ze sprawozdań z realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie w gminie Swarzędz w latach 2008 – 2011.
Wyszczególnienie 2008 2009 2010 2011 Punkty konsultacyjne Liczba jednostek 1 1 1 1 Liczba osób 25 20 25 19 korzystających Ośrodki interwencji kryzysowej 0 3 0 0 Interwencja 25 25 25 19 kryzysowa ogółem Liczba osób, którym 25 25 25 19 udzielono pomocy Liczba rodzin 25 25 20 15 Liczba osób w 67 74 63 51 rodzinach W tym udzielona 0 0 0 0 dzieciom W tym 0 0 0 0 niepełnosprawnym Współmałżonkom lub 25 4 8 3 partnerom w Liczba osób, którym 25 4 8 3 związkach udzielono pomocy nieformalnych Liczba rodzin 25 4 8 3 Liczba osób w 67 13 28 10 rodzinach W tym 3 1 0 0 niepełnosprawnych Liczba osób, którym 3 1 0 0 udzielono pomocy Liczba rodzin 3 1 0 0 Liczba osób w 9 3 0 0 rodzinach Innym osobom w 3 1 1 0
rodzinie Liczba osób, którym 3 1 1 0 udzielono pomocy Liczba rodzin 3 1 1 0 20
Liczba osób w 10 4 2 0 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
rodzinach Działania interwencyjne ogółem 60 41 52 0 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych uzyskanych od Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Swarzędzu (raport za lata 2008-2010 sporządził Adam Osada, w roku 2011 Jolanta Osada)
W roku 2008 znaczną liczbę osób, którym udzielono pomocy stanowili współmałżonkowie lub partnerzy pozostający w związkach nieformalnych (25 na 25 ogółu osób, którym udzielono pomocy). Liczba rodzin objętych pomocą wyniosła 25 (łącznie 67 osób w rodzinach). W roku 2009 udzielono pomocy 4 osobom będącym współmałżonkami lub partnerami pozostającymi w związkach nieformalnych (przy ogólnej liczbie 25 osób, którym udzielono pomocy), pochodzącym z 4 rodzin (łączna liczba osób w rodzinach – 13 osób). W roku 2010 udzielono pomocy 8 osobom będącym współmałżonkami lub partnerami pozostającymi w związkach nieformalnych (przy ogólnej liczbie 25 osób, którym udzielono pomocy) pochodzącym z 8 rodzin (łączna liczba osób w rodzinach – 28 osób). W roku 2011 udzielono pomocy 3 osobom będącym współmałżonkami lub partnerami pozostającymi w związkach nieformalnych (przy ogólnej liczbie 19 osób, którym udzielono pomocy) pochodzącym z 3 rodzin (łączna liczba osób w rodzinach – 10 osób).
Pomocą objęte zostały również osoby niepełnosprawne. W roku 2008 udzielono pomocy 3 osobom niepełnosprawnym, pochodzącym z 3 rodzin (łączna liczba osób w rodzinach – 9 osób). W 2009 roku udzielono pomocy jednej osobie niepełnosprawnej (łączna liczba osób w jej rodzinie – 3). W 2010 i w 2011 roku nie odnotowano pomocy udzielonej osobom niepełnosprawnym.
Pomocy udzielano również innym osobom (niż współmałżonkami lub partnerami pozostającymi w związkach nieformalnych). W 2008 roku pomocy udzielono 3 takim osobom, pochodzącym z 3 rodzin (łączna liczba osób w rodzinach – 10 osób). W roku 2009 pomocy udzielono 1 takiej osobie (łączna liczba osób w jej
rodzinie – 4 osoby). W roku 2010 pomocy udzielono 1 takiej osobie (łączna liczba osób
w jej rodzinie – 2 osoby). Nie odnotowano tego typu pomocy w roku 2011.
21 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Łączna liczba interwencji w latach 2008 – 2011 to odpowiednio: 60, 41, 52, 0. Zatem łączna liczba interwencji na przestrzeni poddanego analizie okresu spadła.
Według raportów z realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie w Gminie Swarzędz nie ma:
ośrodków wsparcia z miejscami całodobowymi,
specjalistycznych ośrodków wsparcia,
domów dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży,
ośrodków interwencji kryzysowej z miejscami całodobowymi.
W skali ogólnej ze wszystkich punktów wyspecjalizowanych w kierunku udzielania wsparcia i świadczenia pomocy ofiarom przemocy najwięcej jest punktów konsultacyjnych. Według wspomnianego już sprawozdania z realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie w Gminie Swarzędz w latach 2008 – 2011, również i w gminie Swarzędz działa punkt konsultacyjny. Punkty te powoływane są w ramach działalności Gminnych lub Miejskich Ośrodków Pomocy Społecznej.
Ich główne cele to:
zwiększanie dostępności pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla osób uzależnionych od alkoholu;
udzielanie pomocy rodzinom, w których występuje problem alkoholowy;
ochrona przed przemocą w rodzinie;
prowadzenie profilaktycznej działalności informacyjnej i edukacyjnej w
szczególności dla dzieci i młodzieży;
22 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
wspomaganie działalności instytucji, stowarzyszeń i osób fizycznych służącej rozwiązywaniu problemów alkoholowych25.
Jak wspomniano według raportów z realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie w Gminie Swarzędz nie ma ośrodków wsparcia z miejscami całodobowymi. Ośrodki wsparcia ukierunkowane są na prowadzenie działalności obejmującej wsparciem rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji z różnych przyczyn.
W Gminie Swarzędz nie ma również Specjalistycznego Ośrodka Wsparcia. Są to jednostki najbardziej wyspecjalizowane a ich zadania wiążą się z udzielaniem najbardziej kompleksowej pomocy. Ich zadania to:
zapewnienie schronienia ofiarom przemocy w rodzinie bez skierowania i bez względu na dochód na okres trzech miesięcy, z możliwością przedłużenia w uzasadnionych przypadkach;
ochrona ofiary przemocy przed sprawcą;
udzielanie natychmiastowej pomocy medycznej i psychologicznej;
rozpoznanie sytuacji ofiary przemocy w rodzinie;
opracowanie planu pomocy, wspieranie w przezwyciężaniu sytuacji kryzysowej związanej z występowaniem przemocy w rodzinie;
zapewnienie zaspokojenia potrzeb bytowych (miejsce do spania przeznaczonego maksymalnie dla pięciu osób, wspólne pomieszczenie do pobytu dziennego, miejsce zabaw dla dzieci, pomieszczenie do nauki itd.)26.
25 Wielkopolski Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie na lata 2011 – 2020 (Samorząd Województwa Wielkopolskiego)
26 Wielkopolski Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie na lata 2011 – 2020 (Samorząd 23
Województwa Wielkopolskiego) Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
W ramach przeprowadzonych w latach 2008 – 2011 w Gminie Swarzędz działań interwencyjnych nie przeprowadzono:
izolowania sprawców ofiar,
eksmisji z lokalu,
prac społecznie użytecznych wykonywanych przez sprawców.
OKREŚLENIE SPECYFIKI I CHARAKTERU PROBLEMU PRZEMOCY Z PERSPEKTYWY OGÓLNOKRAJOWEJ I LOKALNEJ
Na podstawie literatury przedmiotu stwierdzić można, że problem przemocy w rodzinie jest wciąż aktualny, a stosowanie przemocy jest w dalszym ciągu jest w wielu rodzinach naturalnym sposobem rozwiązywania trudności partnerskich i wychowawczych. Z badań wynika, że ponad 80% rodziców bije swoje dzieci, a syndrom maltretowanego dziecka stał się już problemem społecznym. Z szacunków wynika, że rocznie 250 na 100 tys. dzieci jest maltretowanych. Oficjalne statystyki sądowe rejestrują rocznie ok. 600 wypadków maltretowania dzieci. Dla 4% dzieci zespół maltretowanego dziecka kończy się śmiercią27.
Badania „Przemoc a konflikty w domu” przeprowadzone przez CEBOS dowodzą, że co ósmy Polak (12%) został przynajmniej raz uderzony przez współmałżonka (partnera) podczas kłótni. Ponad 27% dorosłych pozostających w stałych związkach doświadcza agresji werbalnej ze strony partnera, a 22% rodziców przyznaje, że stosuje kary cielesne wobec swoich dzieci. 41% badanych kobiet zna w swoim środowisku co najmniej jedną kobietę bitą przez męża, 22% zna przynajmniej kilka takich kobiet28.
Tymczasem jak wynika z danych Wielkopolskiego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie na lata 2011 – 2020, około jednej trzeciej gmin z terenu
27 Miłkowska-Olejniczak G., O społecznym…, op. cit.
28 Gminny Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie oraz Ochrony Ofiar Przemocy 24
w Rodzinie na lata 2012 – 2014 w Gminie Swarzędz. Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Województwa Wielkopolskiego nie posiada na swoim terenie żadnych jednostek wyspecjalizowanych w kierunku przeciwdziałania przemocy w rodzinie29.
Ogólnokrajowe statystyki policyjne z lat 2008 – 2011 podają, że całkowita liczba ofiar przemocy domowej zmniejszyła się. Podane poniżej dane zostały utworzone na podstawie Procedury Niebieskiej Karty. Są to dane ogólnokrajowe. Jak wynika z poniższych danych ogólna liczba ofiar przemocy domowej w latach 2008 – 2011 zmniejszyła się. Dane wykazują również wyraźnie, że zdecydowana większość ofiar przemocy domowej to kobiety, następnie dzieci do lat 13 i małoletni w wieku od 13 do 18 lat. Wśród ofiar przemocy zdecydowanie najmniej jest mężczyzn. Jednak na przestrzeni lat 2008 – 2011 według statystyk policyjnych zmniejszyła się liczba ofiar przemocy domowej we wszystkich omawianych grupach (tab. 10).
Według omawianych statystyk zmniejszyła się również liczba sprawców przemocy na przestrzeni lat 2008 – 2011. jednak w roku 2010 nastąpił wzrost, po którym odnotowano znaczący spadek. W tym przypadku zdecydowaną większość stanowią mężczyźni, następnie kobiety. Najmniej sprawców przemocy domowej jest wśród nieletnich. Wzrost liczby sprawców przemocy w roku 2010 nastąpił zarówno wśród sprawców-kobiet jak i wśród sprawców-mężczyzn. Jednak w obu grupach odnotowano znaczący spadek w 2011 roku (tab. 10).
Na przestrzeni lat 2008 – 2011 spadła również liczba interwencji domowych Policji. Odnotowano jednak wzrost w roku 2010. Podobne zależności dotyczą liczby interwencji dotyczących przemocy w rodzinie. W tym przypadku spadek na przestrzeni lat 2010 – 2011 jest jednak wyraźniejszy (tab. 10). Zatem procent interwencji policyjnych dotyczących przemocy w rodzinie w ogólnej liczbie interwencji dotyczących przemocy domowej wynosił w latach 2008 – 2011 odpowiednio: 13,13, 14,19, 14,25 i 12,12% (tab. 11).
Jak wspomniano istotnym czynnikiem skorelowanym z zachowaniami agresywnymi, objawiającymi się przemocą jest pozostawanie sprawcy pod wpływem
alkoholu. Jednak na przestrzeni lat 2008 – 2011 zauważono spadek liczby sprawców
29 Wielkopolski Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie na lata 2011 – 2020 (Samorząd 25
Województwa Wielkopolskiego) Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
pozostających pod wpływem alkoholu. Tendencja ta dotyczyła zarówno kobiet jak i mężczyzn (tab. 10). Zależności procentowe wykazują, że procent sprawców pozostających pod wpływem alkoholu w ogólnej liczbie sprawców w latach 2008 – 2011 wykazuje tendencję spadkową, i wynosi odpowiednio: 71,61, 66,53, 64,79 i 62,96% (tab. 12).
Jak wynika z omawianych statystyk Policja kieruje informacje o ujawnionych przypadkach przemocy do różnego rodzaju instytucji i organizacji Najwięcej tego typu informacji kierowanych jest do Ośrodków Pomocy Społecznej, Gminnych Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz innych organizacji. Policja kieruje również tego typu informacje do organizacji pozarządowych (tab. 10).
Tabela 10. Statystyki policyjne dotyczące przemocy domowej w latach 2008 – 2011 w skali ogólnokrajowej wg. procedury Niebieskiej Karty.
Wyszczególnienie 2008 2009 2010 2011
Liczba ofiar 139,747 132,796 134,866 113,546
W tym kobiety 81,985 79,811 82,102 70,730
Mężczyźni 10,664 11,728 12,651 10,718
Dzieci do lat 13 31,699 27,502 26,802 21,394
Małoletni od 13 15,399 13,755 13,311 10,704 do 18 lat
Liczba sprawców 86,568 81,472 83,390 71,914 przemocy domowej
W tym kobiety 3,942 3,926 3,981 3,471
Mężczyźni 82,425 77,326 79,204 68,248 26
Nieletni 201 220 205 195 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Liczba 658,651 573,834 586,062 584,279 interwencji Policji domowych ogółem
Dotyczących 86,455 81,415 83,488 70,867 przemocy w rodzinie
Liczba sprawców 61,991 54,201 54,030 45,274 przemocy domowej będących pod wpływem alkoholu
W tym kobiety 1,949 1,769 1,694 1,352
Mężczyźni 59,987 53,379 52,297 43,892
Nieletni 55 53 39 30
Liczba 96,137 101,576 109,872 101,830 skierowanych przez policjantów informacji o ujawnionych przypadkach przemocy do różnego rodzaju instytucji i
organizacji
Do Ośrodków 37,172 39,269 44,067 42,811 27
Pomocy Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Społecznej
Do Gminnych 27,837 26,426 27,616 25,213 Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych
Do placówek 885 913 175 4 Służby Zdrowia
Do Placówek 919 - - - Szkolno- Wychowawczych
Do organizacji 5,800 7,637 11,725 8,876 pozarządowych
Do innych 23,524 27,331 26,289 24,926 organizacji
Źródło: opracowanie własne na podstawie statystyk policyjnych
28 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Tabela 11. Procent interwencji Policji dotyczących przemocy w rodzinie w ogólnej liczbie interwencji domowych w latach 2008 – 2011 w skali ogólnokrajowej
Wyszczególnienie 2008 2009 2010 2011
Procent 13,13% 14,19% 14,25% 12,12% interwencji Policji dotyczących przemocy w rodzinie w ogólnej liczbie interwencji domowych
Źródło: opracowanie własne na podstawie statystyk policyjnych
Tabela 12. Procent sprawców przemocy pozostających pod wpływem alkoholu w ogólnej liczbie sprawców przemocy domowej w latach 2008 – 2011 w skali ogólnokrajowej
Wyszczególnienie 2008 2009 2010 2011
Procent 71,61% 66,53% 64,79% 62,96% sprawców przemocy pozostającej pod wpływem alkoholu w ogólnej liczbie sprawców przemocy
domowej
Źródło: opracowanie własne na podstawie statystyk policyjnych 29
Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Zestawiając w tym miejscu dane dotyczące interwencji domowych w Gminie Swarzędz z danymi ogólnokrajowymi stwierdzić można, że w skali ogólnokrajowej wzrost liczby interwencji nastąpił w roku 2010, natomiast w Gminie Swarzędz w latach 2009 oraz 2011. Uzasadnione wydaje się być określenie form przemocy i ich występowalności wraz z określeniem skutków przemocy.
OKREŚLENIE FORM PRZEMOCY I ICH WYSTĘPOWALNOŚCI WRAZ Z OKREŚLENIEM SKUTKÓW PRZEMOCY I PROFILU SPRAWCY ORAZ OFIARY.
Istnieją różne formy przemocy. Najbardziej jednoznaczna jest przemoc fizyczna. Według kodeksu karnego „Kto uderza człowieka lub w inny sposób narusza jego nietykalność cielesną, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku”30. Według Niebieskiej Linii Przemoc fizyczna obejmuje wiele form zachowania, które mogą występować w postaci czynnej (wszelkie formy bicia takie jak klapsy, uderzenia, bicie na „oślep”, kopanie, zadawanie ran ciętych, duszenie, oparzenia, usiłowanie i dokonywanie zabójstw, rzucanie przedmiotami w ofiarę, polewanie substancjami żrącymi, itp.) i biernej (przejawiające się w postaci zakazów mówienia, chodzenia, załatwiania potrzeb fizjologicznych, areszt domowy, ograniczenie w dostępie do pożywienia i snu).
Skutki przemocy mogą mieć charakter bezpośredni bądź odległy. Każdy rodzaj przemocy przynosi ze sobą konsekwencje natury zarówno somatycznej jak i emocjonalnej, poznawczej, społecznej i behawioralnej.
Wśród skutków przemocy fizycznej wyróżnić można konsekwencje:
bezpośrednie:
o somatyczne:
30
30 Kodeks Karny rozdział XXVII, Art. 217. § 1, Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
. specyficzne: zgon jako rezultat pobicia, obrażenia narządów wewnętrznych (np. wątroby, śledziony), wylewy krwawe do siatkówki bez złamania lub objawów stłuczenia głowy, mnogie złamania stwierdzone w obrazie rentgenowskim, kalectwo, wybite zęby, wyrwane włosy, ślady uderzeń, oparzeń, ugryzień, rany w różnych fazach gojenia, organiczne uszkodzenie mózgu;
. niespecyficzne: brak reakcji na ból (w rezultacie długotrwałej przemocy fizycznej), nieotrzymanie kału i moczu, wymioty, uporczywe bóle i zawroty głowy, bóle żołądka, potliwość;
o poznawcze, emocjonalne i behawioralne: zachowanie agresywne w stosunku do innych lub siebie, ucieczka w świat fantazji, brak reakcji na płacz innych, zaniżona samoocena, brak poczucia bezpieczeństwa, odrzucanie siebie – brak akceptacji własnej osoby, brak przynależności do osób bliskich, poczucie krzywdy i winy, koszmary nocne, zaburzenia koncentracji uwagi, pamięci, lęki, depresje, całkowita uległość – podporządkowanie się, gwałtowny unik (kulenie się) w odpowiedzi na próbę dotknięcia lub pogłaskania, słaby kontakt z otoczeniem.
Odległe:
o Somatyczne: choroby somatyczne, trwałe uszkodzenia narządów wewnętrznych, organiczne uszkodzenia mózgu, trwałe kalectwo fizyczne, stałe napięcie mięśni ciała (drżenia, tiki);
o Poznawcze, emocjonalne, behawioralne: poczucie winy jako
cecha osobowości, niska samoocena, duża potrzeba
31 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
kontrolowania wszystkiego, stosowanie przemocy wobec innych, nerwice, uzależnienia – alkoholizm i narkomania31.
Nieco mniej jednoznacznie postrzegane są formy przemocy psychicznej. Według Kodeksu Karnego „Kto stosuje przemoc wobec osoby lub groźbę bezprawną w celu zmuszenia innej osoby do określonego działania, zaniechania lub znoszenia, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3”. „Kto grozi innej osobie popełnieniem przestępstwa na jej szkodę lub szkodę osoby najbliższej, jeżeli groźba wzbudza w zagrożonym uzasadnioną obawę, że będzie spełniona, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności”32. W tym przypadku szkody wyrządzone tą metodą są niewymierzalne. Znęcanie psychiczne jest nieuchwytną formą złego traktowania. Nie pozostawia widocznych śladów, trudno jest cokolwiek udowodnić w trakcie postępowania przygotowawczego. Nie można też precyzyjnie określić rozmiarów psychicznego krzywdzenia czy nawet wszystkich wymienić, nie do się również w sposób jednoznaczny sklasyfikować intensywności oraz stopnia dolegliwości. Pozostawia urazy w psychice na długie lata, a jednocześnie może być niezauważona przez wnikliwego obserwatora33.
W przypadku przemocy psychicznej również mamy do czynienia z jej różnymi następstwami.
Skutki przemocy psychicznej:
Bezpośrednie:
o Somatyczne: nieotrzymanie kału i moczu, wymioty, bóle w okolicy serca, bóle mięśni, bóle żołądkowe, nadmierna
31 Kmiecik-Baran K., Młodzież…, op. cit.; Papież J., Płukis A., Przemoc dzieci i młodzieży, Adam Marszałek, Gdańsk 2007; Niebieska Linia, Materiały 2000.
32 Kodeks Karny rozdział XXIII, art. 191. § 1, art. 190. § 1, Przestępstwa przeciwko wolności.
33 Gierowski J.K., Lew-Starowicz Z., Melibruda J., Psychopatologia zjawisk społecznych [w:] Strelau J. red., Psychologia. Podręcznik akademicki., tom 3 – Jednostka w społeczeństwie i elementy 32
psychologii stosowanej, GWP, Gdańsk 2000. Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
potliwość, nawracające bóle głowy, stałe zawroty głowy, biegunka;
o Poznawcze, emocjonalne i behawioralne: kłopoty z kontrolą emocji, poczucie alienacji, bezsensu, bezradności, wyobcowania, fobie, zaburzenia snu, poczucie winy i krzywdy, ucieczki, problemy szkolne, nerwice, lęki, zachowania agresywne w stosunku do innych i do siebie, nieufność wobec innych;
Odległe:
o Somatyczne: arytmia serca, stałe napięcie mięśniowe, choroby psychosomatyczne (choroba wieńcowa, zawał serca, wrzody żołądka, wrzody dwunastnicy, astma, choroby dermatologiczne, zaburzenia ciśnienia;
o Poznawcze, emocjonalne i behawioralne: niska samoocena, tendencja do uzależniania się od innych, poczucie alienacji, dążenie do perfekcjonizmu, stosowanie przemocy emocjonalnej wobec innych, dążenie doi kontroli innych, izolacja, depresja, poczucie winy, przestępczość34.
Kolejny typ przemocy to przemoc seksualna. Według Kodeksu Karnego „Kto przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem doprowadza inną osobę do obcowania płciowego, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10”35. Przemoc seksualna to jakiekolwiek zachowania seksualne służące uzyskaniu podniecenia lub satysfakcji seksualnej przez sprawcę, czyli: uwagi i dowcipy o charakterze erotycznym, namawianie do oglądania pornografii, kontakty ekshibicjonistyczne, dotykanie miejsc intymnych, namawianie do rozbierania się, namawianie do stosunku płciowego, penetracja różnymi przedmiotami, penetracja palcami, zmuszanie do dotykania
34 Kmiecik-Baran K., Młodzież…, op. cit.; Papież J., Płukis A., Przemoc…, op. cit.; Niebieska Linia, Materiały 2000.
35 Kodeks Karny art. 197 § 1 rozdział XXV, Przestępstwa przeciwko wolności seksualnej 33
i obyczajności. Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
narządów płciowych, zmuszanie do seksu oralnego, stosunek płciowy. Jeśli do takiego zachowania dopuszcza się któryś z członków rodziny nazywamy to kazirodztwem36. Alarmujące są również dane dotyczące przemocy seksualnej wobec kobiet, która jest zjawiskiem powszechnym. W losowej próbie prawie 1/4 kobiet miała traumatyczne doświadczenie związane z gwałtem, a co 3. kobieta opowiadała o molestowaniu seksualnym w dzieciństwie37. W badaniach amerykańskich wykazano, że 22% kobiet i 7% mężczyzn pada ofiarą agresji swojego partnera w ciągu życia. Sprawcami przemocy są najczęściej osoby bliskie. Około 64% gwałtów i napaści seksualnych spotyka kobiety ze strony znanych im mężczyzn. Do przemocy dochodzi we wszystkich grupach społecznych. Ryzyko doznania poważnego urazu jest większe, gdy agresorem jest partner. Według opublikowanych danych WHO aż 20–50% kobiet informuje, że były ofiarami partnera38. Właśnie w odniesieniu do przemocy seksualnej mówi się o szczególnie dużym niedoszacowaniu zjawiska, czyli wyjątkowo wysokiej tzw. „ciemnej liczby”. Jest to liczba przestępstw, o których nie są powiadamiane organa ścigania. W przypadku przestępstw seksualnych może ona oscylować nawet w granicach 80%. Zjawisko to wiąże się z występowaniem u ofiar wstydu, strachu oraz braku wiary w skuteczność swojego działania39. Szczególnie rzadko ujawniany jest fakt stosowania przemocy seksualnej wobec dzieci. Bezpośrednią przyczyną jest fakt, że dzieci rzadko informują o fakcie molestowania. Wyjątkowa drażliwość problemu, oraz często spotykany brak odpowiedniej wiedzy u profesjonalistów (np. lekarzy40) pracujących z
36 Beisert M., Kazirodztwo. Rodzice w roli sprawców, SCHOLAR, Warszawa 2009.
37 Russel D.E.H., Sexual exploitation: rape, child sexual abuse, and sexual harassment, Sage, Bevery Hills, Ca 1984.
38 Dąbkowska M., Psychiatryczne następstwa przemocy domowej, Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2005; 3 (5): 103–108.
39 Polanowski J., Przemoc seksualna, Niebieska Linia, nr 1 / 2002
40 Dolczewska-Samela A., Czarnecka M., Strzelecki W., Problem dziecka wykorzystywanego seksualnie w praktyce lekarskiej [w:] Głowacka M.D., Mojs E. red., Zagrożenia zdrowotne dzieci i 34
młodzieży, Urząd Miasta Poznań, Poznań 2008. Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
dziećmi, sprawiają, że tylko ewidentne przypadki są właściwie zdiagnozowane i prowadzą do konkretnych działań interwencyjnych41.
Konsekwencje przemocy seksualnej również mogą mieć charakter bezpośredni jak i odległy. Konsekwencje przemocy seksualnej:
Bezpośrednie:
o Somatyczne: infekcje dróg moczowo-płciowych bez podłoża organicznego, urazy zewnętrznych narządów płciowych (zaczerwieniania, otarcia naskórka, bolesność), urazy odbytu, urazy pochwy, krwawe stolce, ból przy oddawaniu moczu i kału, choroby przenoszone drogą płciową, infekcje jamy ustnej, przerwanie błony dziewiczej, bóle brzucha, dziwny sposób chodzenia spowodowany bólem krocza, bóle głowy, nudności, wymioty, krwawienie z narządów rodnych;
o Poznawcze, emocjonalne, behawioralne: zbytnia erotyzacja dziecka, znajomość zachowań seksualnych charakterystycznych dla osób dorosłych, prowokacyjne zachowania seksualne wobec dorosłych i rówieśników, erotyczne rysunki lub zabawy dziecka, fobie, lęki, koszmary nocne, izolacja, nerwice, depresje, lęki związane z daną płcią, zachowania agresywne w stosunku do siebie lub innych, problemy szkolne, ucieczki, zachowania przestępcze, prostytucja, narkomania, alkoholizm, poczucie winy, niska samoocena, odrzucenie siebie;
Odległe:
o Somatyczne: anoreksja lub bulimia, bezsenność, zaburzenia miesiączkowania, bóle miednicy, bóle głowy;
41 Dolczewska-Samela A., Przemoc seksualna wobec dzieci jako problem społeczny, medyczny i psychologiczny. Wyzwania dla profilaktyki [w:] Głowacka M.D., Mojs E. red., Zagrożenia zdrowotne 35
dzieci i młodzieży, Urząd Miasta Poznań, Poznań 2008. Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
o Poznawcze, emocjonalne, behawioralne: lęki, psychozy, poczucie winy, alienacja, poczucie bezsensu, bezradności, osamotnienia, depresja, próby samobójcze, uzależnienia od środków chemicznych, uzależnienia od innych osób, nerwice, zaburzenia seksualne (brak orgazmu, zaburzenia pożądania u kobiet, impotencja u mężczyzn, pedofilia, gwałt na innych), sadyzm, stosowanie przemocy seksualnej, negatywne postawy wobec seksualności człowieka42.
Inną formą przemocy jest też zaniedbanie. Jest to niezaspokojenie podstawowych potrzeb dziecka zarówno fizycznych (właściwie odżywianie, ubieranie, ochrona zdrowia, edukacja) jak i psychicznych (potrzeba bezpieczeństwa, miłość rodzicielska, troska)43.
Konsekwencje zaniedbania:
Bezpośrednie:
o Somatyczne: zbyt mała waga dziecka, niski wzrost, chroniczne choroby, pasożyty, opóźnienie rozwoju wynikające z niedożywienia;
o Poznawcze, emocjonalne, behawioralne: poczucie wstydu, inności, trudności w nawiązywaniu kontaktów z otoczeniem, zahamowanie rozwoju psychicznego, stałe poczucie krzywdy;
Odległe:
o Somatyczne: Niedorozwój fizyczny, choroby psychosomatyczne;
42 Kmiecik-Baran K., Młodzież…, op. cit.;
43 Mojs E., Przemoc wobec dzieci i jej konsekwencje dla zdrowia [w:] Głowacka M.D., Mojs E. red., 36
Zagrożenia zdrowotne dzieci i młodzieży, Urząd Miasta Poznań, Poznań 2008. Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
o Poznawcze, emocjonalne, behawioralne: poczucie krzywdy, poczucie winy, zaniedbanie własnych dzieci, niewykształceni nawyków higienicznych, niska samoocena44.
Blisko 1/5 małżeństw boryka się z przemocą. Podobna liczba rodziców krzywdzi swoje dzieci. Krzywdzenie dziecka odnosi się do zamierzonego użycia siły, po to by zranić dziecko lub wyrządzić mu krzywdę45. U dziecka będącego ofiarą przemocy pojawia się szereg różnego typu trudności funkcjonalnych takich jak: zaburzeniach zachowania (zachowania agresywne, okrucieństwo wobec zwierząt, napady złości); problemy emocjonalne (lęk, smutek, wycofanie, niska samoocena); problemy funkcjonowania społecznego (odrzucenie przez rówieśników, małe umiejętności społeczne); problemy funkcjonowania poznawczego (słabe wyniki w nauce, opóźnienie w rozwoju intelektualnym) oraz w zakresie zdrowia fizycznego (bezsenność, zaburzenia jedzenia, moczenie nocne)46.
Jak wynika z przytoczonych powyżej statystyk policyjnych (tab. 10) ofiarami przemocy domowej najczęściej są kobiety, następnie dzieci do lat 13 i adolescenci w wieku 13-18 lat. Najrzadziej ofiarami przemocy są mężczyźni. W latach 2008 – 2011 kobiety stanowiły odpowiednio: 58,65, 61,10, 60,88 i 62,23% wszystkich ofiar przemocy domowej. Dzieci do 13 lat: 22,68, 20,71, 19,87 i 18,84%. Młodociani w wieku 13 – 18: 11,02, 10,36, 9,87 i 9,43%. Mężczyźni natomiast: 7,63, 8,83, 9,38 i 9,44% (tab. 13). Można więc stwierdzić, że w przypadku kobiet-ofiar przemocy nastąpił wzrost, podobnie jak w przypadku mężczyzn (tab. 13).
Tab. 13. Procent kobiet, mężczyzn, dzieci i młodzieży wśród ogólnej liczby ofiar przemocy domowej w latach 2008 – 2011 w skali ogólnokrajowej.
44 Kmiecik-Baran K., Młodzież…, op. cit.;
45 Herzberger S. D., Przemoc domowa. Perspektywa psychologii społecznej, Państwowa Agencja
Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 2002. 37
46 Badura-Madej W., Dobrzyńska-Mesterhazy A., Przemoc…, op. cit Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Tabela 13. Procent kobiet, mężczyzn, dzieci i młodzieży wśród ogólnej liczby ofiar przemocy domowej w latach 2008 – 2011 w skali ogólnokrajowej.
Wyszczególnienie 2008 2009 2010 2011
Kobiety 58,65% 61,10% 60,88% 62,23%
Mężczyźni 7,63% 8,33% 9,38% 9,44%
Dzieci do lat 13 22,68% 20,71% 19,87% 18,84%
Małoletni w 11,02% 10,36% 9,87% 9,44% wieku 13-18 lat
Źródło: opracowanie własne na podstawie statystyk policyjnych
Jak wynika z przytoczonych powyżej statystyk policyjnych (tab. 10) sprawcami przemocy domowej najczęściej są mężczyźni, następnie kobiety i nieletni. W latach 2008 – 2011 mężczyźni stanowili odpowiednio: 92,21, 94,91, 94,98 i 94,90% sprawców. Kobiety: 4,55, 4,82, 4,77 i 4,83%. Nieletni natomiast: 0,23, 0,27, 0,25 i 0,27% (tab. 14). Procent zarówno mężczyzn jak i kobiet oraz nieletnich, będących sprawcami przemocy, na tle ogólnej liczby ofiar przemocy utrzymuje się więc na podobnym poziomie.
Tabela 14. Procent kobiet, mężczyzn i młodocianych wśród ogólnej liczby sprawców przemocy domowej w latach 2008 – 2011 w skali ogólnokrajowej.
Wyszczególnienie 2008 2009 2010 2011
Kobiety 4,55% 4,82% 4,77% 4,83%
Mężczyźni 92,21% 94,91% 94,98% 94,90%
Nieletni 0,23% 0,27% 0,25% 0,27%
Źródło: opracowanie własne na podstawie statystyk policyjnych
38 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Jak wynika z badania przeprowadzonego dla Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej listopadzie 2010 roku Diagnoza zjawiska przemocy w rodzinie w Polsce wobec kobiet i mężczyzn 60% badanych zna w swoim środowisku rodziny, w których dochodzi do przemocy wobec kobiet. Natomiast jedynie 32% stwierdziło, że zna rodziny, w których dochodzi do przemocy wobec mężczyzn47.
Według Wielkopolskiego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie najczęściej zidentyfikowaną formą przemocy jest przemoc psychiczna i emocjonalna. 47% badanych zadeklarowało, że zna rodziny, w których do tej formy przemocy dochodzi wobec kobiet, a 23% wobec mężczyzn. W odniesieniu do przemocy fizycznej 38% badanych zadeklarowało, że zna rodziny w których dochodzi do przemocy fizycznej wobec kobiet, natomiast jedynie 14% wobec mężczyzn. Najrzadziej identyfikowaną formą przemocy była przemoc seksualna i jedynie 8% zna rodziny, w której dochodzi do przemocy tego typu wobec kobiet a 2% wobec mężczyzn48.
Wśród czynników wyróżniających sprawców przemocy wyróżnić można płeć (w 96% przypadków sprawcami przemocy fizycznej są mężczyźni), wiek (najwięcej aktów przemocy dopuszczają się osoby do 40 roku życia), niski poziom umysłowy (między populacją przestępców a populacją ludzi niedopuszczających się przestępstw zachodzi 10-punktowa różnica w wynikach testów na inteligencję, na korzyść osób postępujących zgodnie z prawem)49; określony typ osobowości (profil osobowościowy sprawcy przemocy określono na podstawie badań, według których są to osoby asertywne, agresywne, niekonwencjonalne, ekstrawertywne i nieprzystosowane) oraz czynniki hormonalne neurobiologiczne50.
47 Wielkopolski Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie na lata 2011 – 2020 (Samorząd Województwa Wielkopolskiego)
48 Wielkopolski Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie na lata 2011 – 2020 (Samorząd Województwa Wielkopolskiego)
49 Wilson J.Q., Herrnstein R.J., Crime and Human Nature, Simon & Schuster, Inc., New York 1985: 158–159; Wechsler D. Sex differences in intelligence. The Measurement and Appraisal of Adult Intelligence, Williams and Wilking, Baltimore 1958.
50 Gromska J., Anatomia przemocy. Przemoc a neurobiologia, Psychiatria w Praktyce 39
Ogólnolekarskiej 2002; 2 (4): 239–244. Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Jak wynika z danych Gminnego Ośrodka Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie oraz Ochrony Ofiar Przemocy w Rodzinie na lata 2012-2014 w Gminie Swarzędz przemoc na terenie gminy występuje najczęściej na terenie zabudowy wielorodzinnej. Analiza „Niebieskich Kart” pozwala wyciągnąć wniosek, że najczęściej dochodzi do przemocy w małżeństwie, ofiarami najczęściej są kobiety (91%), natomiast mężczyźni stanowią jedynie 9% liczby ogólnej. Z danych z tego samego źródła wypływają również wnioski dotyczące wieku ofiar. Z danych Punktu Konsultacyjnego ds. Przemocy działającego w Ośrodku Pomocy Społecznej w Swarzędzu można stwierdzić, że największą grupę stanowią kobiety w wieku 31-40 lat, co stanowi 53 % zgłoszonych przypadków. Analiza danych dotyczących miejsca zamieszkania ofiar pozwala wyciągnąć wniosek, że zdecydowana większość zamieszkuje miasta (82%) niż obszary wiejskie (2%), co może wynikać również z mniejszej chęci do zgłaszania przypadków przemocy. Jak wynika z podawanych statystyk zdecydowana większość punktów udzielających pomocy ofiarom przemocy na terenie Polski umiejscowiona jest w dużych miastach. W obszarach wiejskich brakuje różnego typu ośrodków i punktów interwencyjnych oraz nade wszystko schronisk dla ofiar przemocy, które można by odizolować od sprawcy w momencie bezpośredniego zagrożenia51. Według tych samych danych ofiarami przemocy najczęściej stają się kobiety o niskim wykształceniu. Według danych Punktu Konsultacyjnego i pracowników socjalnych pracujących w terenie wynika, że najczęściej są to osoby z wykształceniem podstawowym 33%, średnim 32%, zawodowym 29%, a jedynie 6% to osoby z wyższym wykształceniem52.
Bazując w tym miejscu na danych statystycznych zarówno lokalnych jak i ogólnokrajowych oraz na badaniach naukowych i literaturze przedmiotu można stworzyć profil sprawcy, oraz profil ofiary przemocy. Dla pełnej analizy zjawiska stworzyć należy również model rodziny, w której dochodzi najczęściej do przemocy
51 Przewoźna-Krzemińska A., Czy istnieje wychowanie bez przemocy? [w:] Binczycka-Anholcer M. red., Przemoc i agresja jako zjawiska społeczne, Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa 2003.
52 Gminny Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie oraz Ochrony Ofiar Przemocy 40
w Rodzinie na lata 2012 – 2014 w Gminie Swarzędz. Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
przy uwzględnieniu przyczyn powstawania zachowań agresywnych objawiających się pod postacią przemocy oraz wskazać przyczyny kształtowania się tego typu zachowań.
Ofiarą przemocy najczęściej jest kobieta w wieku 31-40 lat, z wykształceniem podstawowym, średnim lub zawodowym. Sprawcą natomiast mężczyzna do ok. 40 roku życia, z niskim IQ, często będący pod wpływem alkoholu.
Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na pewne podobieństwa między kobietami – ofiarami przemocy i mężczyznami – sprawcami przemocy. A. Jabłońska- Chmielewska i M. Członkowska w oparciu o materiały Klubu Demokratycznej Unii Kobiet zauważyły pewne cechy wspólne, bądź uzupełniające dotyczące sposobu myślenia i wyznawanych wartości u ofiar i sprawców przemocy (tab. 15).
Tabela 15. Cechy wspólne, bądź uzupełniające dotyczące sposobu myślenia i wyznawanych wartości u ofiar i sprawców przemocy
Ofiary – kobiety Sprawcy – mężczyźni
Niska samoocena
Wiara w mity dotyczące przemocy między partnerami
Tradycyjne poglądy na temat rodziny, Tradycyjne poglądy na temat dominacji wiara w jedność rodziny tradycyjne role mężczyzny w związku z kobietą przypisane mężczyznom i kobietom
Akceptacja obarczania Obwinianie innych za własne zachowania odpowiedzialnością za czyny sprawcy przemocy
Zaprzeczaniu złości oraz poczuciu życia w Patologiczna zazdrość strachu
Cierpienie na nerwice Przejawianie nerwowych reakcji na różne
wydarzenia
Łagodzenie sporów i zabezpieczanie Próba podnoszenia samooceny przez 41
poczucia bliskości z partnerem przez Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
współżycie seksualne aktywność seksualną jako akt agresji
Przekonanie, że nikt nie jest w stanie im Przekonanie o byciu bezkarnym pomóc
Tradycyjne
Źródło: opracowani własne na podstawie A. Jabłońska-Chmielewska, M. Członkowska53
Istnieje wiele koncepcji wyjaśniających związek między płcią a stosowaniem przemocy. Wśród najistotniejszych przyczyn większej ilości prezentowanych zachowań związanych z przemocą przez mężczyzn wymienić można:
Związek między agresją a poziomem testosteronu,
Inny przebieg socjalizacji chłopców i dziewcząt,
Męska rola, w dużej mierze kojarzona z siłą,
Ukazywanie przemocy mężczyzn wobec kobiet w mediach (nawet jeśli jest ona napiętnowana),
Przemysł pornograficzny – agresywna pornografia54.
Uzasadnionym wydaje się być w tym miejscu stworzenie listy czynników sprzyjających kształtowaniu się zachowań związanych z przemocą (w tym wobec dzieci) wraz z profilem rodziny, w której dokonuje się przemoc. Wśród najistotniejszych czynników sprzyjających wymienić można:
53 Jabłońska-Chmielewska A., Członkowska M., Przemoc w stosunku do kobiet [w:] Binczycka- Anholcer M. red., Przemoc i agresja jako zjawiska społeczne, Polskie Towarzystwo Higieny
Psychicznej, Warszawa 2003.
54 Arcimowicz K., Męska przemoc, agresja i władza, Niebieska Linia, nr 5 / 2005 42
Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Wczesnodziecięce negatywne doświadczenia (powielanie zachowań rodziców na drodze internalizacji norm);
Brak zaspokojenia potrzeb w dzieciństwie (brak czasu ze strony rodziców, brak zainteresowania);
Wywodzenie się z rodzin niepełnych;
Młody wiek rodziców;
Nieumiejętność udzielania nagany w znaczeniu psychologicznym (rodzące poczucie bezradności), w miejsce której pojawiają się kary cielesne;
Szkodliwe działanie czynników zewnętrznych w rodzinie (brak zatrudnienia, rozwód, śmierć);
Brak wsparcia ze strony dalszej rodziny;
Przegęszczenie w środowisku rodzinnym (np. wielodzietność)
Stres społeczny (poczucie niemożności poradzenia sobie z trudnościami);
Hierarchiczny układ stosunków rodzinnych wymuszający bezwzględne posłuszeństwo i podporządkowanie;
Zakonserwowane w tradycyjnej obyczajowości przekonanie, że rodzice mają prawo, lub wręcz obowiązek stosować wobec dziecka surowe kary cielesne;
Izolacja społeczna rodziny;
Alkoholizm55.
55 Mojs E., Przemoc…, op. cit., Bałandynowicz A., Środowisko rodzinne a zachowania dewiacyjne 43 dzieci i młodzieży [w:] Binczycka-Anholcer M. red., Przemoc i agresja jako zjawiska społeczne,
Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa 2003; Filipiak M., Społeczno-kulturowe Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
METODOLOGIA BADAŃ ILOŚCIOWYCH (CATI)
Wywiady kwestionariuszowe były przeprowadzane przez przeszkolonych ankieterów według strukturalizowanego narzędzia, jakim jest kwestionariusz wywiadu. Zawarte są w nim zarówno pytania zamknięte, jak i otwarte. Część terenowa badania CATI została przeprowadzona przez doświadczonych i przeszkolonych ankieterów według strukturalizowanego narzędzia, jakim był kwestionariusz wywiadu. Zawarte były w nim zarówno pytania zamknięte, jak i otwarte. Dzięki wykorzystaniu tej techniki możliwa była ilościowa analiza uzyskanych danych. Zastosowany reprezentatywny dobór próby umożliwił uogólnienie wyników i wnioskowanie o badanej populacji mieszkańców gminy Swarzędz. Niektóre z pytań zbudowane zostały na pięciostopniowej skali. Zabieg ten umożliwił zdecydowanie bardziej przejrzystą prezentacje danych za pomocą średnich.
DOBÓR PRÓBY
Badanie zostało przeprowadzone na reprezentatywnej próbie mieszkańców gminy Swarzędz. Dobór próby: warstwowo – proporcjonalny. Jednostką analizy w badaniu ilościowym byli mieszkańcy gminy Swarzędz. Kwotami (warstwami) w przedmiotowym badaniu były sołectwa zamieszkania oraz płeć respondentów. Starannie dobrana próba losowa w połączeniu ze standaryzowanym kwestionariuszem ankiety umożliwiła trafne formułowanie wniosków nt. objętej badaniami zbiorowości. Wielkość próby badawczej wynosiła 592 mieszkańców gminy Swarzędz i umożliwiła dokonywanie uogólnień na populację osób zamieszkałych w gminie. Dobór respondentów został oparty na wykorzystaniu generatora liczb losowych. Warstwowo – losowy dobór próby ze względu na sołectwo gminy i płeć oddający możliwie najdokładniej strukturę w populacji generalnej zapewnił reprezentatywność i poprawność metodologiczną statystycznego wnioskowania.
uwarunkowania przemocy w rodzinie, czynniki ryzyka wystąpienia przemocy [w:] Moczuk E. red.,
Czy patologie społeczne…, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2002. 44
Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Na terenie gminy znajduje się miasto Swarzędz, oprócz którego wydzielonych zostało jeszcze 19 sołectw: Bogucin, Garby, Gortatowo, Gruszczyn, Janikowo, Jasin, Karłowice, Kobylnica, Kruszewnia, Łowęcin, Paczkowo, Puszczykowo-Zaborze, Rabowice, Sarbinowo, Sokolniki Gwiazdowskie, Uzarzewo, Wierzonka, Wierzenica, Zalasewo. Miejscowości bez statusu sołectwa: Katarzynki, Ligowiec, Mechowo, Święcinek oraz Puszczykowo – Zaborze, nie zostały ujęte w doborze próby ze względu na zbyt małą liczebność.
Wielkość próby wyznaczono za pomocą następującego wzoru:
gdzie: P – oszacowana proporcja w populacji (przyjmuje się 50%) e - błąd oszacowania n – wielkość próby N – wielkość populacji (45 160 mieszkańców gminy Swarzędz) Z - wartość Z wynika z przyjętego poziomu ufności Z = 1,96.
Zastosowane reguły doboru próby gwarantują 95% prawdopodobieństwo precyzyjnego szacowania wyników przy minimalnym ryzyku błędu wynoszącym 4%. Oznacza to uzyskanie danego rezultatu procentowego z uwzględnieniem powyższej ewentualności.
45
Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Mężczyźni Kobiety
Swarzędz - miasto 437 209 228 Bogucin 14 6 8 Garby 4 2 2 Gortatowo 5 2 3 Gruszczyn 17 8 9
Janikowo 7 3 4
Jasin 14 6 7
Karłowice 5 2 3 Kobylnica 21 10 11
Kruszewnia 2 1 1
obszarwiejski
- Łowęcin 6 3 3 Paczkowo 18 9 9
Swarzędz Rabowice 2 1 1 Sarbinowo 2 1 1 Sokolniki Gwiazdowskie 2 1 1 Uzarzewo 8 4 4 Wierzonka 6 3 3 Wierzenica 4 2 2 Zalasewo 18 9 9
W badaniu wzięło udział 310 kobiet oraz 282 mężczyzn w podziale na miejsce zamieszkania. Osoby ze średnim wykształceniem reprezentowały największą część respondentów, najmniejszą zaś Ci z podstawowym (odpowiednio 42%; 7%). Ponad połowa badanych deklarowała, że ich sytuacja materialna jest średnia (na 5-stopniowej skali), natomiast co dziesiąty oceniał ja jak złą lub bardzo zła. Przeciętna wieku wynosiła około 54 lata, najmłodsza osoba miała 17 lat, najstarsza zaś 92. Miejsce zamieszkania istotnie nie różnicowało poziomu wieku dzięki czemu analizy
porównawcze nabierają dodatkowej wartości.
46 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
kobieta mężczyzna Podstawowe Zasadnicze Zawodowe Średnie Wyższe
48% 7% 52% 26% 25%
42%
Wykres 1. Płeć. Badania własne. N = 592. Wykres 2. Wykształcenie. Badania własne. N = 592.
METODOLOGIA BADAŃ JAKOŚCIOWYCH
PRZEBIEG INDYWIDUALNYCH WYWIADÓW POGŁĘBIONYCH (IDI) I ZOGNISKOWANYCH WYWIADÓW GRUPOWYCH (FGI) Z PRZEDSTAWICIELAMI GMINY SWARZĘDZ.
W dniach 17.XII.2012–10.01.2013 przeprowadzono dwanaście indywidualnych wywiadów pogłębionych (IDI) i dwa zogniskowane wywiady grupowe (FGI) z reprezentantami instytucji zaangażowanych w zwalczanie problemu przemocy w rodzinie. Byli to pracownicy socjalni, przedstawiciele miejscowych szkół i placówek opiekuńczo-wychowawczych, a także policji, samorządu, sądu i Kościoła. Jeden wywiad odbył się na terenie Poznania, jeden w Wierzenicy, wszystkie pozostałe – w Swarzędzu. Każdy z nich został zarejestrowany w postaci zapisu dźwiękowego. Rozmowy przebiegały w życzliwej atmosferze, wysoko ocenić należy również ich wartość
merytoryczną. Szereg wypowiedzi złożył się na obraz zjawiska zaprezentowany w
niniejszym raporcie. 47
Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
L.P. MIEJSCOWOŚĆ INSTYTUCJA W1 Swarzędz Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna W2 Swarzędz Gimnazjum nr 2 W3 Swarzędz Szkoła Podstawowa nr 1 W4 Swarzędz Komisariat Policji W5 Swarzędz Komisariat Policji W6 Swarzędz Szkoła Podstawowa nr 5 W7 Swarzędz Urząd Miasta i Gminy W8 Swarzędz Ośrodek Pomocy Społecznej W9 Swarzędz Ośrodek Pomocy Społecznej W10 Swarzędz Świetlica Socjoterapeutyczna W11 Poznań Zespół Kuratorskiej Służby Sądowej W12 Wierzenica Parafia p.w. św. Mikołaja
Tabela 16. Realizacja indywidualnych wywiadów pogłębionych (IDI) z przedstawicielami gminy Swarzędz.
L.P. MIEJSCOWOŚĆ INSTYTUCJA
FGI 1 Swarzędz Zespół Szkół nr 1
FGI 1 Swarzędz Gimnazjum w Zalasewie
FGI 1 Swarzędz Gimnazjum nr 3
FGI 1 Swarzędz Referat Edukacji, Zdrowia, Spraw Społecznych
FGI 1 Swarzędz Parafia p.w. św. Mikołaja
FGI 1 Swarzędz Gimnazjum nr 2
FGI 1 Swarzędz Ośrodek Pomocy Społecznej
FGI 1 Swarzędz Ośrodek Pomocy Społecznej
FGI 2 Swarzędz Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna
FGI 2 Swarzędz Zespół Kuratorski
FGI 2 Swarzędz Świetlica Nasza Dziupla
FGI 2 Swarzędz Szkoła Podstawowa nr 5
FGI 2 Swarzędz Szkoła Podstawowa nr 1
FGI 2 Swarzędz Ośrodek Pomocy Społecznej 48
FGI 2 Swarzędz Ośrodek Pomocy Społecznej Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Tabela 17. Realizacja zogniskowanych wywiadów grupowych (FGI) z przedstawicielami gminy Swarzędz.
Zjawisko przemocy w rodzinie i postaw wobec przemocy w gminie Swarzędz zostało opisane przez pryzmat siedmiu bloków tematycznych z trzech różnych perspektyw badawczych (IDI, FGI, CATI). Każda w inny sposób oddaje istotę omawianego zagadnienia. Usytuowanie problemu w zaproponowanych kontekstach umożliwiło jego wnikliwą diagnozę, której elementem jest niniejsze opracowanie.
SKALA I FORMY PRZEMOCY W RODZINIE W KONTEKŚCIE ZMIAN NA GRUNCIE LOKALNYM I OGÓLNOPOLSKIM
PERSPEKTYWA CATI
Czterech na pięciu mieszkańców gminy Swarzędz zdecydowanie nie zgadza się z tezą, iż istnieją uzasadnione przyczyny dla stosowania przemocy fizycznej wobec dzieci (80%). Jednynie siedem procent badanych dopuszcza taką formę przemocy. W samym Swarzędzu istnieje mniejsze przyzwolenie niż na terenach wiejskich (średnia
odpowiednio 1,44; 1,52).
49 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
zdecydowanie się nie zgadzam raczej się nie zgadzam ani się zgadzam, ani się nie zgadza wieś 1,52 raczej się zgadzam zdecydowanie się zgadzam
2% 5%
4% 9%
miasto 1,44 80%
Wykres 3. Stosowanie przemocy fizycznej wobec Wykres 4 Stosowanie przemocy fizycznej wobec dzieci. Badanie własne. N = 592. dzieci. Badanie własne. N = 592.
Ponad czterech na pięciu badanych uważa, że przemoc w rodzinie nie jest kwestią prywatną. Nie zgadza się również ze stwierdzeniem, że osoby z zewnątrz nie powinny się wtrącać w sprawy rodzinne (84%). Jedynie co dwudziesta osoba uważa przeciwnie (5%). Jeden na dwunastu respondentów nie potrafi się ustosunkować to powyższej kwestii (8%). Mieszkańcy Swarzędza zdecydowanie częściej i chętniej niż mieszkańcy wsi nie chcieliby ingerencji obcych osób w ich prywatne życie
(odpowiednio 1,42; 1,28).
50 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
zdecydowanie się nie zgadzam raczej się nie zgadzam ani się zgadzam, ani się nie zgadza wieś 1,28 raczej się zgadzam zdecydowanie się zgadzam 1% 4% 8% 4%
miasto 1,42 83%
Wykres 5. Przemoc w rodzinie jest kwestią prywatną. Wykres 6 Przemoc w rodzinie jest kwestią prywatną. Badanie własne. N = 592. Badanie własne. N = 592.
Zdecydowana większość mieszkańców gminy nie uważa, że przemoc domowa dotyczy wyłącznie rodzin patologicznych. Warto zwrócić uwagę na to, iż jedynie 3% uważa przeciwnie. Co dziesiąta osoba nie potrafi się odnieść do powyższej tezy. Podkreślić należy również, że istniej istotna różnica w ocenie problemu między osobami zamieszkałymi na terenie miasta, a tymi którzy są zameldowani na terenach wiejskich. Ci drudzy są bardziej skłonni przychylić się do tego, że rodziny patologiczne generują przemoc domową (odpowiedni miasto – 1,35; wieś - 1,47).
51 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
zdecydowanie się nie zgadzam raczej się nie zgadzam ani się zgadzam, ani się nie zgadza wieś 1,47 zdecydowanie się zgadzam 3%
4% 10%
miasto 1,35 83%
Wykres 7. Przemoc domowa dotyczy rodzin Wykres 8. Przemoc domowa dotyczy rodzin patologicznych. Badanie własne. N = 592. patologicznych. Badanie własne. N = 592.
Ponad dziewięciu na dziesięciu uważa, że o przemocy nie można mówić tylko i wyłącznie wtedy gdy widoczne są ślady na ciele ofiary (92%). Jedynie co pięćdziesiąta osoba myśli inaczej (2%). Mimo, że wynik jest bardzo dobry na terenach wiejskich mieszkańcy częściej dopuszczają myśl, że jeśli nie widać skutków przemocy to do takowej nie doszło (odpowiednio 1,27; 1,44)
52 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
zdecydowanie się nie zgadzam raczej się nie zgadzam ani się zgadzam, ani się nie zgadza wieś 1,27 raczej się zgadzam zdecydowanie się zgadzam 1% 3% 2% 2%
miasto 1,14
92%
Wykres 9. Przemoc jest wtedy, gdy widać ślady. Wykres 10. Przemoc jest wtedy, gdy widać ślady. Badanie własne. N = 592. Badanie własne. N = 592.
Zdecydowana większość tj. dziewięciu na dziesięciu mieszkańców gminy Swarzędz uważa, ze Policja powinna interweniować w przypadku przemocy wewnątrz rodziny (90%). Mieszkańcy terenów wiejskich częściej dopuszczają powyższą ingerencję niż osoby zamieszkałe w mieście (odpowiednio 1,25; 1,2).
53 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
zdecydowanie się nie zgadzam raczej się nie zgadzam ani się zgadzam, ani się nie zgadza wieś 1,25 zdecydowanie się zgadzam
4% 3% 3%
miasto 1,2 90%
Wykres 11. Policja nie powinna interweniować w Wykres 12. Policja nie powinna interweniować w przypadku przemocy wewnątrz rodziny. Badanie przypadku przemocy wewnątrz rodziny. Badanie własne. N = 592. własne. N = 592.
Jedna osoba na sto w gminie Swarzędz uważa, że organizacje działające przeciw przemocy zbyt często wtrącają się w sprawy rodzinne. Zdecydowana większość, bowiem prawie dziewięciu na dziesięciu jest przeciwnego zdania (89%). Co dziesiąty badany nie potrafi odnieść się do tezy (10%). Mieszkańcy miasta różnią się od osób zamieszkujących tereny wiejskie w ocenie ingerencji organizacji w sprawy rodzinne. Na wsi częściej uważa się, że mir domowy nie powinien być zakłócany przez osoby z zewnątrz (odpowiednio miasto 1,26; 1,41).
54 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
zdecydowanie się nie zgadzam raczej się nie zgadzam ani się zgadzam, ani się nie zgadza wieś 1,41 raczej się zgadzam zdecydowanie się zgadzam
10% 1% 5%
miasto 1,26
84%
Wykres 13. Organizacje zbyt często wtrącają się w Wykres 14. Organizacje zbyt często wtrącają się w sprawy rodzinne. Badanie własne. N = 592. sprawy rodzinne. Badanie własne. N = 592.
Niemalże co trzecia badana osoba uważa, że ofiary przemocy domowej zazwyczaj akceptują przemoc (30%). Czterech na dziesięciu mieszkańców gminy uważa inaczej. Ich zdaniem zbyt często osoby poszkodowane godzą się ze swoim losem i nic nie robią by sobie pomóc. Opinie różnicuje miejsce zamieszkania, mieszkańcy miasta zdecydowanie bardziej niż osoby z terenów wiejskich przychylają się ku powyższej tezie. Ci drudzy wykazują bądź większe zrozumienie wobec sytuacji osób pokrzywdzonych bądź po prostu łatwiej się godzą z zaistniałą sytuacją (odpowiednio
miasto – 2,84; wieś – 2,23).
55 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
zdecydowanie się nie zgadzam raczej się nie zgadzam ani się zgadzam, ani się nie zgadza wieś 2,23 raczej się zgadzam zdecydowanie się zgadzam
12% 35% 18% miasto 2,84
30% 5%
Wykres 15. Ofiary przemocy domowej akceptują Wykres 16. Ofiary przemocy domowej akceptują przemoc. Badanie własne. N = 592. przemoc. Badanie własne. N = 592.
Jedna na czternaście badanych osób uważa, że gdyby ofiara naprawdę cierpiała, odeszłaby od sprawcy (7%). Zdecydowanie odmienną opinię posiada ponad połowa respondentów (52%). Równie dużo, bo 40% nie potrafi się ustosunkować do postawionej tezy. Warto podkreślić, iż mieszkańcy terenów wiejskich różnią się w ocenie od osób zamieszkałych w Swarzędzu pod względem opinii na powyższy temat. Ci drudzy zdecydowanie ostrzej oceniają postawę osoby pokrzywdzonej (odpowiednio
wieś – 1,95; miasto 2,27).
56 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
zdecydowanie się nie zgadzam raczej się nie zgadzam ani się zgadzam, ani się nie zgadza wieś 1,95 raczej się zgadzam zdecydowanie się zgadzam
3% 4%
41% miasto 2,27 41%
11%
Wykres 17. Gdyby ofiara cierpiała odeszłaby od Wykres 18. Gdyby ofiara cierpiała odeszłaby od sprawcy. Badanie własne. N = 592. sprawcy. Badanie własne. N = 592.
Prawie trzech na czterech mieszkańców gminy uważa, że dobro dzieci nie powinno decydować o pozostaniu w związku ze sprawcą przemocy domowej (73%). Mieszkańcy terenów wiejskich w większym stopniu akceptują taką sytuację niż ci
zamieszkali w mieście (odpowiednio wieś 1,7; miasto – 1,55).
57 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
zdecydowanie się nie zgadzam raczej się nie zgadzam ani się zgadzam, ani się nie zgadza wieś 1,7 raczej się zgadzam zdecydowanie się zgadzam
2% 5%
12% 8% miasto 1,55 73%
Wykres 19. Powinno się pozostać w związku w którym Wykres 20. Powinno się pozostać w związku w którym jest przemoc z uwagi na dobro dzieci. Badanie jest przemoc z uwagi na dobro dzieci. Badanie własne. N = 592. własne. N = 592.
Dla jednej na szesnaście osób nierozerwalność sakramentu małżeństwa jest istotnym powodem by pozostać w związku małżeńskimi mimo przemocy w rodzinie (6%). Zdecydowanie odmienną perspektywę wykazuj niemalże ośmiu na dziesięciu badanych (78%). Warto zauważyć, że osoby zamieszkałe w mieście zdecydowanie bardziej liberalnie podchodzą do wagi przysięgi i nie jest ona przeszkodą w momencie zaistnienia przemocy w rodzinie (odpowiednio miasto - 1,42; wieś 1,59).
58 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
zdecydowanie się nie zgadzam raczej się nie zgadzam ani się zgadzam, ani się nie zgadza wieś 1,59 raczej się zgadzam zdecydowanie się zgadzam 1% 5%
11% 6% miasto 1,42 78%
Wykres 21. Powinno się pozostać w związku Wykres 22. Powinno się pozostać w związku małżeńskim w którym jest przemoc z uwagi na małżeńskim w którym jest przemoc z uwagi na nierozerwalność sakramentu. Badanie własne. nierozerwalność sakramentu. Badanie własne. N = 592. N = 592.
Niemalże co czwarty mieszkaniec gminy zetknął się z przemocą domową wśród znajomych lub w sąsiedztwie (78%). Skala występowania problemu przemocy w rodzinie nie różni się istotnie między samym Swarzędzem, a terenami wiejskimi. Także płeć, ani wykształcenie nie ma wpływu na częstość Wykres 23. Zetknięcie z przemocą domową. kontaktu z tym zjawiskiem. Badanie własne. N = 592.
Agresorami z którymi najczęściej spotykali się mieszkańcy gminy bywali mężczyźni (86%). Zaobserwowano również istotną różnicę między mieszkańcami Swarzędza, a
terenów wiejskich. Ci pierwsi zdecydowanie częściej wskazują mężczyzn. Niemalże co
czwartym sprawcą przemocy na wsi była kobieta (24,3%).
59 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Wykres 24. Sprawca przemocy. Badanie własne. Wykres 25. Sprawca przemocy. Badanie własne. N = 592. N = 592.
Niemalże trzech na pięciu mieszkańców gminy Swarzędz nie wie czym jest Niebieska Karta (58%). Większą wiedzę posiadają kobiety mimo, że nadal oscyluje ona około połowy
Spośród osób, które zadeklarowały wiedzę czym jest niebieska karta, prawie dziewięć na dziesięć faktycznie posiada takie informację. Prawie jedna osoba na osiem mimo deklaracji nie potrafi dobrze wskazać istoty zagadnienia (12,8%).
60 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Dokumentem wypełnianym przez funkcjonariusza policji w przypadku 87,2% stwierdzenia przemocy w rodzinie
Nazwą kampanii przeciwdziałającej 6,4% przemocy domowej
Aktem prawnym 4%
Programem telewizyjnym na temat 2,4% przemocy domowej
Wykres 26. Czym jest Niebieska Karta? Badanie własne. N = 248.
Mieszkańcy gminy Swarzędz nie posiadają dostatecznej wiedzy, czym jest Niebieska Linia. Blisko połowa badanych udzieliła prawidłowych odpowiedzi, podobna ilość twierdziła, że Niebieska Linia jest telefonem zaufania dla dzieci i młodzieży (odpowiednio 48%; 42,5%) Ponad połowa osób zamieszkałych na terenach wiejskich i trzech na pięciu badanych z wykształceniem zawodowym nie posiada wiedzy na ten temat (odpowiednio 54,1%; 62,9%). Należy podkreślić, iż im niższe wykształcenie tym mniejsza świadomość i poziom Wykres 27.Czym jest Niebieska Linia. Badanie własne.
wiedzy w powyższym aspekcie. N = 592.
61 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Wykres 29.Czym jest Niebieska Linia. Badanie własne. Wykres 28.Czym jest Niebieska Linia. Badanie N = 592. własne. N = 592.
PERSPEKTYWA IDI
Większość badanych dystansowała się od jednoznacznych ocen skali przemocy w rodzinie na terenie gminy Swarzędz. Trudno ich zdaniem powiedzieć, czy zjawisko w ostatnich latach się nasiliło. Można by tak sądzić na podstawie rozmaitych przekazów medialnych, o problemie jest głośno w Internecie, telewizji, przestrzeni publicznej.
W4: Są ogłoszenia medialne: telewizji, prasa, ale również i swarzędzkie dzienniki oraz tygodniki, które dość często drukują informacje, że są punkty, jest możliwość
zasięgnięcia opinii czy porady np. w Ośrodku Pomocy Społecznej, czy też u nas w 62
Komisariacie. Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
W8: Ludzie zostali uświadomieni jak wygląda sprawca przemocy, jak ofiara – m.in. przez media.
W9: Przemoc była zawsze, ale działa się w 4 ścianach. Wydaje mi się, że dobrą robotę (rzadko to mówię) robią media. Częściej się zdarza, że przemoc jest nagłaśniana w takim sensie, żeby po prostu zgłaszać, żeby nie być obojętnym, żeby takie rzeczy były zaznaczane. Nawet anonimowość powoduje, że ludzie częściej się decydują na wskazywanie, że dzieje się coś niedobrego w danym środowisku, czy rodzinie.
Rozgłos nie musi jednak oznaczać eskalacji zjawiska, wskazuje raczej na jego ujawnienie, wydobycie z „prywatnego podziemia”. Długi czas przemoc rodzinna była tematem tabu, co wpływało na niską ilość zgłoszeń czy alarmów otrzymywanych przez instytucje pomocowe.
Osoby nią dotknięte bały się mówić o swoich doświadczeniach, często nie zdawały sobie sprawy, że są jej ofiarami. Dzięki mediom problem ujrzał światło dzienne. Wzrosła liczba środków, narzędzi, metod, dzięki którym można jemu zapobiegać czy przeciwdziałać. Powstanie różnych organizacji, wydziałów, placówek, również wdrażane mechanizmy i programy (jak np. funkcjonujące w ośrodkach pomocy społecznej zespoły interdyscyplinarne, grupy wsparcia, procedura Niebieskiej Karty) przyczyniły się do pozytywnych zmian w zakresie postrzegania przemocy w rodzinie.
Pogląd o zmianie świadomości społecznej, uwrażliwieniu ludzi na zagrożenia związane z przemocą, wskutek nagłośnienia tej kwestii przez media – wyrażano zgodnie i jednomyślnie. Różnie natomiast szacowano realną skalę przemocy, asekurując się i zachowując w ocenach rezerwę.
W1: Zasadniczo jest przemoc w rodzinie i nie ma o tym co dyskutować. Myślę, że tego jest dość sporo. Przemoc była, jest i niestety będzie. Czy jest jej więcej czy mniej trudno mi powiedzieć- na pewno świadomość ludzi jest większa, więcej jest instytucji, które
pomagają, oraz ludzi, którzy mają ochotę pomagać i interweniować. Ale nie jestem w stanie tego zważyć. Myślę, że olbrzymi wpływ na to zjawisko ma fakt, że teraz jest bardzo głośno o instytucjach i ludziach, którzy pomagają, o pewnych sposobach 63
pomocy. Pewnie stąd wrażliwość ludzi jest inna niż była kiedyś.. Przemoc jest, tak jak Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
była kiedyś, ale kiedyś inaczej się do tego podchodziło. Nie było wówczas niebieskiej karty (była tylko niebieska linia), zaczynały być dopiero organizowane jakieś konferencje na ten temat. Na pewno była mniejsza świadomość problemu. Ale czy przemocy jest więcej czy mniej - tego nie wiem.
W4: Wydaje mi się, że kwestia przemocy jest mniej więcej na tym samym poziomie, natomiast świadomość mieszkańców jest znacznie wyższa i dlatego też mamy znaczny wzrost liczby zgłoszeń, dotyczących przemocy w rodzinie, ze strony samych poszkodowanych. Myślę, że mnóstwo ludzi dowiaduje się o tym, że mogą mówić głośno, mogą rozmawiać, mogą występować z różnego rodzaju problemami do policji oraz innych instytucji.. W 2011 roku założyliśmy 39 niebieskich kart. W poprzednich latach tych kart było w granicach 20. Nawet mieliśmy tak rok (2008 lub 2009), gdzie ta liczba oscylowała w granicy 11, 12 kart.
W5: Jedynym odzwierciedlaniem tego, co możemy powiedzieć o tym, czy skala, czy ten problem narasta, czy nie, to jest procedura Niebieskiej Karty. Jeżeli przyjąć tę procedurę Niebieskiej Karty, to możemy powiedzieć, że tendencja jest wzrostowa - nie w dużym stopniu, ale mniej więcej co roku tych przypadków przemocy w rodzinie występuje około 10 więcej. To, że jest to tendencja wzrostowa, to jest przede wszystkim efekt tego, że ludzie z roku na rok są coraz bardziej świadomi swoich praw (mówię tu o pokrzywdzonych). Wiedzą co robić, wiedzą gdzie się zgłosić i że maja do tego prawo.
W7: Jeżeli wziąć by pod uwagę to, co występuje w pracy naszego referatu, to możemy zauważyć, że w ostatnim czasie, w ostatnich latach na pewno się o tym więcej mówi i jest o tym głośniej. Ale czy jest więcej takich sytuacji to trudno określić.
W9: Trudno ocenić skalę, na pewno bałabym się oceniać w skali procentowej. Idzie zauważyć, że te zjawiska przemocy w ostatnim czasie się nasiliły – pytanie, na ile one rzeczywiście się nasiliły, a na ile zostały ukazane. Środowisko lokalne przyjęło postawę nie taką zamkniętą, ale pomału zaczynają zgłaszać i z tego wynika, że ta skala w tej chwili wzrosła.
W12: Nie potrafię powiedzieć czym to wymierzyć, czy to rośnie, czy maleje. Rozmaite
incydenty związane z przemocą na pewno są i to mogę potwierdzić, ale czy to rośnie czy 64
maleje, to trudno mi powiedzieć. Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Zmiany na poziomie mentalnym nie są w odczuciu badanych procesem samoistnym. Oprócz mediów, wielkie znaczenie w kształtowaniu świadomości społecznej odnośnie kwestii przemocy, mają konkretni ludzie pracujący w lokalnych ośrodkach pomocy społecznej. W Swarzędzu OPS działa bardzo prężnie, inicjując rozmaite kampanie edukacyjno- informacyjne, realizując programy profilaktyczne, wychodząc do potencjalnych ofiar i świadków przemocy. Dzięki temu przestaje ona być tabuizowana. Co najważniejsze – wzrasta wiedza przeciętnego mieszkańca na temat przemocy. Osoby, które jej doświadczają – wiedzą gdzie szukać wsparcia i coraz częściej podejmują działania zmierzające do przezwyciężenia swojej sytuacji. Nie są to, jak kiedyś, „ucieczki w milczenie” bądź desperackie próby radzenia sobie z problemem „na własną rękę”, ale w pełni świadome wybory dokonywane w oparciu o zdobytą wiedzę. Zwracanie się do instytucji pomocowych, czy to ofiar, czy świadków (pośrednich bądź bezpośrednich) przemocy – przestaje być zatem postrzegane jako „publiczne pranie brudów”, zdrada rodzinnych tajemnic czy donos.
W1: Nie jest to już takie zjawisko tabu jak było kilkanaście lat temu. Na pewno z praktyki możemy powiedzieć to, że jeśli chodzi o ujawnianie przemocy i rozmawianie o niej i o jej doświadczaniu, to w porównaniu z sytuacją z 1992 roku, kiedy zaczynałyśmy pracę, widać kolosalną różnicę. Można powiedzieć, że był to wówczas temat tabu.
W2: Zmieniło się i to bardzo. Zaczynałam pracę w 1999r. i wtedy przyjście do pedagoga było jakby karą, a teraz uczniowie się śmieją : „ja też, ja też, ja też!”. Wtedy mówię: „dobrze, ale po lekcjach” – wiadomo, że do pedagoga fajnie się chodzi w trakcie matematyki, fizyki czy chemii. Ale jak ktoś ma problem to przyjdzie niezależnie od tego, jaka jest lekcja i czy w ogóle jest lekcja. Przychodzą na przerwach, a nawet o 7 rano, jeszcze przed lekcjami, żeby pogadać. Jeśli chodzi o ilość takich rozmów dziennie to bywa bardzo różnie. Gdy idę do klasy na jakąś lekcję i rozmawiamy o uzależnieniach, o relacjach społecznych, to po takiej lekcji cieszę się, że najwyraźniej dobrze to wyszło,
bo mam eskalacje przyjęć. 65 W7: Trudno powiedzieć z czego to wynika - czy więcej jest tych przypadków, czy wynika
to z tego, że ludzie przestali się bać mówić o pewnych rzeczach i są w jakiś sposób Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
uświadomieni, że mogą wyjść i poprosić o tę pomoc, że już nie muszą siedzieć w 4 ścianach i nie ma tej pomocy z żadnej strony. Nie ma tego wstydu, że coś się dzieje w domu i lepiej o tym nikomu nie mówić. Te panie to w większości młode kobiety. Kiedyś to tak wyglądało, że jak już było ileś lat małżeństwa i źle się działo w domu, to panie dla dobra dzieci trwały w takim związku i nie chciały o tym mówić. Teraz widać, że młode kobiety, którym się nie udało, które mają ten problem, to o tym mówią, przychodzą i proszę o pomoc.
W7: Mnie się wydaje, że na pewno jest różnica, że jest więcej takich osób uświadomionych, ale to nie jest tak, że te osoby same na to wpadną. To efekt ciężkiej pracy zespołu osób, pracowników socjalnych, zatrudnionych w naszych Ośrodkach Społecznych. Często jest tak, że panie pracują z całą rodziną i w tej kobiecie próbują wypracować taką postawę, że ona w końcu powie, że ma dosyć i chce to zmienić. Wtedy właśnie te panie przychodzą - czy aby złożyć ten wniosek o mieszkanie, czy poprosić o tę pomoc w formie stypendium, żeby mogły coś dzieciom kupić. Dalej jest to ciężka praca innych ludzi, chociaż coraz więcej się mówi o tym w telewizji. Są też różne kampanie. „ Bo zupa była za słona” czy inne - to też w jakiś sposób pewnie ludzi uświadamia.
W9: Ja pamiętam jak rodzice przychodzili dobrych parę lat temu i mówiła kobieta: „Wie pani, mąż musi sobie czasem wypić, trochę pokrzyczy, uderzy – jak to chłop”. A w tej chwili nie, już wiedzą.
W10: Wydaje mi się, że w tej chwili to wygląda już trochę lepiej niż kilka lat temu, dlatego, że osoby, które doświadczają przemocy, wiedzą gdzie się udać. Są programy pomocowe, można zadzwonić na numer, jest telefon zaufania - nie musi to być w Swarzędzu jeśli nie chcą, może to być do Poznania, bardziej anonimowo. Wiem też, ze słyszenia, że częściej ofiary zgłaszają się na policję. Nie jest to już tak ukrywane jak do tej pory.
W12: Ludzie trochę są wrażliwsi, dzięki wszelkiej profilaktyce - jak się mówi o zgłaszaniu, to jest na pewno coś bardzo dobrego i na pewno to jest konieczne. Na pewno na ten temat ludzie bardziej reagują niż kiedyś. Właśnie dlatego, że jest większa
świadomość, bo kiedyś najczęściej to ktoś mówił, że „Jak się ożeniłam się z nim, to 66
muszę z nim siedzieć”. On ją bił, maltretował, to brała jako niedolę swojego życia. Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Dzisiaj są ludzie bardziej zdecydowani i to jest pozytywny skutek, że ona tak nie pozwala sobie.
Jedną z przykrych, lecz niestety czasami koniecznych konsekwencji wzrostu świadomości ludzi na temat przemocy w rodzinie (w tym jej ofiar) jest zaburzenie naturalnej struktury relacji rodzinnej w postaci separacji bądź rozwodu. Bywa, że są one jedynym skutecznym rozwiązaniem, jakie instytucje pomocowe mogą zaproponować krzywdzonej osobie.
W10: Dużo jest rodzin, które się rozeszły. Mamy dzieci, które już kilka lat chodzą tutaj, a rodzice nie są razem.
W12: Także tu wiem, że z powodów takich alkoholowych, czy też związanych z tym różnych wyzwisk, agresji itd., parę małżeństw też się tu rozpadło - wiem o tym. Czasem jedyną możliwością rozwiązania konfliktu jest odseparowanie małżonków i to jest jasne, bo jeżeli jedna osoba nie potrafi ogarnąć się, no to tak musi.
W wywiadach wskazywano również na kryzys tradycyjnej rodziny, upatrując w nim potencjalną przyczynę i źródło aktualnych zagrożeń związanych z występowaniem przemocy.
W3: To są warunki ekonomiczno-społeczne, a także całkowita zmiana autorytetu rodziny, takiej rodziny wielopokoleniowej. Ostatnio czytałam o tym, że jeszcze niedawno duży procent dzieci, uczniów przebywał w rodzinach wielopokoleniowych, czyli takich gdzie ktoś w domku był po prostu. Była babcia, był bardzo często dziadek, była też mama. Natomiast w tej chwili takich rodzin, w których faktycznie jest babcia, która się tym dzieckiem zaopiekuje ( z własnych doświadczeń wiem, że babcia jest
osobą niezmiernie istotną w rodzinie), takich rodzin jest coraz mniej. Dzieci wychowują 67
się same, wychowują się w świetlicach. Myślę. że pęd życia i warunki ekonomiczne Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
powodują, że dzieci zawsze otrzymują to, co powinny od rodziców otrzymać. Widać to na przykładzie takiego mikrośrodowiska jakim jest szkoła.
Respondentom niełatwo było określić specyfikę Gminy Swarzędz, mogącą wpływać na skalę przemocy w rodzinie na badanym terenie. Zasadniczo nie różni się ona od innych gmin w regionie, kontekst lokalny nie gra w tym przypadku decydującej roli i nie da się go ściśle oddzielić od realiów wojewódzkich czy ogólnokrajowych.
W1: Trudno mi się wypowiadać na temat tego jak wygląda to lokalnie, a jak ogólnopolsko - nigdy nie prowadziłam takich badań.
Niemniej Swarzędz posiada swój koloryt i charakter, który w wypowiedziach przedstawicieli działających w jego obrębie instytucji – jeśli nie wprost, to implicite – odzwierciedlał się i wyrażał.
W3: Mam wrażenie, że każdy z rejonów miasta ma swoją specyfikę. Zawsze mówiło się, że Stare Miasto jest takim miejscem, które jest najbardziej zagrożone przemocą w rodzinie. Z drugiej strony biorąc pod uwagę (może nie do końca rozwiniętą) świadomość, że przemoc nie jest dobra, to patrząc na osiedla, które nie są starą częścią miasta, można zauważyć inną specyfikę. Myślę, że tam również występuje przemoc, tylko niekoniecznie fizyczna. Bardziej mamy tu do czynienia z zaniedbaniem, zaniechaniem.
W5: My jako Swarzędz jesteśmy takim miastem-wsią.
Formy przemocy, z jakimi spotykają się przedstawiciele instytucji przeciwdziałających
przemocy są zróżnicowane. W wywiadach podkreślano, że obserwuje się mniej przemocy jawnej, w postaci bezpośredniej fizycznej agresji. Znacznie częstsza jest przemoc ukryta, mniej rzucająca się w oczy, polegająca najczęściej na zaniedbaniu, na 68
deficytach w zakresie zaradności, umiejętności wychowawczych, opieki. Może mieć Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
ona źródło w uzależnieniach, braku wykształcenia, biedzie, ale nie tylko. Zjawisko występuje również w rodzinach dobrze sytuowanych finansowo. W przypadku zaniedbania - niejednokrotnie decyduje kontekst ekonomiczny i emocjonalny.
W2: Od dawna nie spotykam się już z jawną przemocą wśród dzieci – z klapsami, biciem, jakimiś typowymi przejawami przemocy fizycznej i myślę, że tego faktycznie jest mniej, ludzie mają świadomość, że to jest karalne, że mogą ponieść za to karę, że dzieci są też bardziej świadome, bo dużo się o tym mówi – nie tylko w szkole, ale i w środkach masowego przekazu. Dzieci też wiedzą, że nie można ich bić i dorośli muszą na to zwracać większą uwagę.
W2: Mimo wszystko w świadomości społecznej jest tak, że jest mniej tej przemocy fizycznej, jawnej. Co do przemocy emocjonalnej to wydaje mi się, że chyba jest podobnie, bo jednak nadal są zaniedbania - to też jest przemoc wobec dzieci i młodzieży. Zaniedbanie, brak podstawowej opieki, myślenie, że to nie do rodzica należy zajęcie się sytuacją szkolną dziecka. Może nawet nie jest to intencjonalne, ale jest spora grupa rodziców, którzy są tak wychowani, że nie mają nawet umiejętności wychowawczych, co zakrawa na przemoc. Sama często się zastanawiam, co jest już przemocą a co nią nie jest, bo przemoc kojarzy się z intencjonalnością, natomiast często przemoc jest, gdzie też nie ma intencji ze strony dorosłych. Myślę, że to jest to temat morze.
W3: Przede wszystkim dostrzegam zmiany w zachowaniach dzieci i na podstawie zachowania uczniów mogę ewentualnie sądzić (co nie jest oczywiście, równoznaczne ze stu procentową wiedzą), że coś się dzieje niedobrego w rodzinach. Mogę mówić o zaniechaniu, o zaniedbaniu, chociaż to też jest przemoc. Myślę, że takich sytuacjach jak zaniechanie, życiowa niezaradność, brak umiejętności wychowawczych, które za sobą pociągają niezbyt dobre skutki dla uczniów, jest chyba najwięcej.
W10: W dużej mierze też ekonomiczna, zaniedbania. Widać to po dzieciach. Rodzina
pobiera zasiłek rodzinny, dostaje dodatek szkolny, a książek dziecko nie ma przez 2, 3
miesiące. To widać po ubraniach, widać jak dzieci są zaniedbane, brudne.
69 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
W11: Zaniedbanie jest myślę najpowszechniejszą formą, tak mi się wydaje. Zaniedbywanie dzieci, niezapewnienie odpowiednich warunków dzieciom. Zapewnienie tych warunków dzieciom nie jest priorytetem rodziny. Tak jak powiedziałem, ważniejszym jest kupić fajny telewizor niż książki dziecku do szkoły. Na to są bardziej gotowi wziąć pożyczkę. Zaniedbywanie też w tym, że dzieci bawią się na ulicy, a rodzice mają inne zajęcia w tym czasie np. rodzice zażywają alkohol, a dzieci są pozostawione same sobie.
Przemoc występująca w rodzinach nie zawsze ma wymiar pośredni, nieuświadomiony, nie w pełni intencjonalny. Zdarza się, że przyjmuje ona postać bezpośredniej agresji fizycznej. Zmianą w porównaniu do poprzednich lat jest reakcja ofiar na tego typu agresję. Wciąż jednak sporo osób obawia się wydobyć problem na światło dzienne. Najtrudniej uczynić to dzieciom, o których cierpieniu można wnioskować jedynie na podstawie pewnych symptomów i poszlak.
W3: O takiej jawnej przemocy raczej się nie mówi. W rodzinach przemocowych, tak jak w rodzinach dysfunkcyjnych, obowiązują trzy zasady: nie mów, nie czuj, nie ufaj. Czasami, lecz bardzo rzadko, zdarza nam się, że dziecko samo przychodzi i mówi o tym, że było bite. Możemy się tylko domyślać na podstawie różnych zachowań uczniów, ich sposobu rozwiązywania problemów, bądź na podstawie w ogóle zachowań uczniów, że rodzina jest dysfunkcyjna. Natomiast rozstrzygnięcie czy jest to rodzina przemocowa, wymaga już głębszego zainteresowania rodziną i interdyscyplinarnego podejścia do rodziny.
Najczęściej przemoc dotyka kobiety i dzieci, zachodzi na ogół w relacjach: mąż-żona, ojciec-dziecko, dziecko-dziecko (w szkole).
70 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
W7: Możemy na przykładzie osób, które starają się o mieszkania socjalne czy komunalne, stwierdzić, że jednak w większości ten problem dotyczy kobiet, matek z dziećmi. Chyba, że panowie o tym nie mówią i tego nie ujawniają.
W8: (kto najczęściej staje się ofiarą) Kobiety. Kobiety i od razu dzieci - dzieci jako świadkowie.
W9: Kobieta. Moje doświadczenie pokazuje, że do dziś nie pojawił się mężczyzna, żeby zgłosić, że jest ofiarą przemocy.
W11: Fizyczna też się zdarza, przede wszystkim wobec dzieci. Częściej niż wobec kobiet, bo wobec dzieci jest bardziej akceptowana. Tam lanie w tyłek to jest. Z rozbrajającą szczerością niektórzy się do tego przyznają, chociaż wiedzą, że prawo tego zabrania. Myślę, że to taka kulturowa tradycja lania.
Jeden z rozmówców zwrócił też uwagę na zjawisko przemocy dzieci wobec rodziców. Kwestia ta nie pojawiła się jednak w innych wypowiedziach. Mówiono natomiast dużo o agresji wśród nieletnich, która wydaje się eskalować i wykraczać poza dotychczasowe schematy, stając się domeną już nie tylko chłopców, ale także, czasem w większym stopniu – dziewcząt. Zaznaczano, że przemoc szkolna bywa coraz bardziej wyrafinowana, oprócz agresji fizycznej, przejawiając się również w werbalnym poniżaniu drugiej osoby, w mniej lub bardziej wyrachowanej psychomanipulacji.
W2: Jest to często odzwierciedleniem tego, co się dzieje w rodzinie: zaniedbań, albo faktu, że dziecko chce się pokazać. Parę razy spotkałam się z tym, że dzieci, które w szkole podstawowej były ofiarami, były często szykanowane przez inne dzieci, gdzieś na etapie 13 – 14 lat doznają jakieś mocy i w nowym środowisku chcą się jawić inaczej i to one zaczynają być przemocowe. Często w grupach rówieśniczych dzieci słabiutkie, które dostają pod skrzydła lidera przemocowego, same zaczynają być przemocowe, aby stać się osobami znaczącymi. Nie wiem czy typowym przekładnikiem jest, że gdy byłem bity
lub byłem w rodzinie, gdzie doświadczałem przemocy, to teraz sam dokładnie to samo 71 robię. Może jest taki przekładnik, uwarunkowanie. Dużo też zależy od tego, jak dziecko
radzi sobie w relacjach społecznych, potem w grupie rówieśniczej, która jest dla niego Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
bardzo ważna i często aby zaistnieć, dziecko zrobi wszystko, by być zaakceptowanym w tej grupie. Ale na pewno rodzina i to jak rodzice się odnoszą do tego w domu, co sami pokazują swoim przykładem (nie mówieniem, ale podejściem do dziecka) - to jest bardzo ważne. Rodzice przychodząc z dzieckiem do gimnazjum bardzo obawiają się, żeby ich dzieci były bezpieczne. Pierwsze pytanie jakie zadają to czy jest bezpiecznie, czy nie bierze się narkotyków. Ale rzadko zdarza się pytanie co ich dzieci robią. Dzieci bardzo często same w stosunku do siebie są przemocowe. Nawet te pochodzące z „dobrych” domów stosują przemoc - niekoniecznie bicie, ale taką emocjonalną czyli: „Masz gorsze trampki, masz gorszy strój”, zazdrość o oceny. To się obserwuje nawet wśród bardzo elitarnych rodzin, że jest przemoc innego rodzaju, bardzo trudna i ciężka jeżeli chodzi o dzieci w tym wieku adolescencji. Bardziej wyrafinowana, nie wprost (…) Muszę powiedzieć, że dziewczyny często stosują tę przemoc, np. w walce o chłopaków. To też się bardzo zmieniło, bo kiedyś to chłopcy walczyli, żeby dziewczyna na niego spojrzała, a teraz chłopiec może nic nie robić, a kobiety o niego walczą i to bardzo brzydkimi metodami. Niestety dochodzi też do bójek wśród dziewcząt.
W3: Wyraźnie zauważamy wzrost agresji wśród uczniów, nieumiejętność rozwiązywania problemów, konfliktów w sposób pokojowy. Natomiast, czy mogę powiedzieć, że wzrasta również przemoc w rodzinie? Tego nie wiem. Mogę tylko się domyślać, nie mogę w stu procentach mówić o całkowitej przemocy.
Agresywne zachowania nieletnich są na ogół pochodną przemocy w rodzinie, mają na nią wpływ również przemiany społeczne i obyczajowe, promowanie w mediach niewłaściwych z wychowawczego punktu widzenia wartości i postaw. W tym sensie można mówić o ambiwalentnej roli mediów, które propagują coś, co jednocześnie zwalczają. Z tą kwestią wiąże się problem tzw. cyberprzemocy, zjawiska stosunkowo nowego, które stopniowo rozpowszechnia się i nasila. Najczęściej występuje w formie przemocy psychicznej przyjmując różne postaci: od obrażania, oczerniania, wyszydzania poprzez wykradanie i ujawnianie intymnych treści, inwazję w sferę prywatną, aż po nękanie, osaczanie, publiczne upokarzanie ofiary. Dzieje się to w przestrzeni wirtualnej (fora, serwisy społecznościowe, RPG), ale ma jak najbardziej realne, czasem tragiczne, konsekwencje.
W2: Też jest wiele przemocy – nie wiem czy to przyczyna czy skutek, bo to wszystko jest 72
pomieszane – ale Internet, Facebook, wcześniej Nasza-Klasa. Jak się robi badania, to Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
pyta się „Czy doznałeś krzywdy?”, a ja zapytałabym „Czy ty krzywdzisz? Co ty robisz w tym Internecie?”. Zazwyczaj to jest obopólne. Jeśli są takie działania, że nawet policja się tym zajmuje, to okazuje się, że osoba, która obecnie doświadcza przemocy, sama dokładnie to samo robiła przedtem: szykanowała słownie, mówiła rzeczy nieprawdziwe, o wulgaryzmach i innych rzeczach nie wspominając. Taka osoba potem dokładnie tego samego doświadcza z drugiej strony. Kiedyś ludzie musieli się spotkać, żeby porozmawiać, teraz plotki i różne rzeczy się toczą bardzo szybko i z nieprzewidywalnym skutkiem.
Nieco rzadszą formą przemocy jest, zdaniem badanych, przemoc seksualna. Wydaje się ona najcięższa do wykrycia, gdyż dotyczy najbardziej intymnego wymiaru ludzkiej osobowości. Choć media starają się sygnalizować problem, w rzeczywistości – pozostaje on tematem tabu. Nie zawsze przemoc ta polega na inwazji fizycznej, częściej jest oddziaływaniem psychicznym, przejawia się w mowie, obrazach, niejednoznacznych zachowaniach. Niewątpliwie jest obecna we współczesnej kulturze i jako taka ma szeroki zasięg. Potrafi zniekształcać i destruować świat dziecka, nawet jeśli proces ten przebiega stopniowo i pozornie niezauważalnie.
W2: Dużym tabu jest przemoc seksualna, a tego na pewno jest sporo w rodzinach i jest to bardzo trudne do zdiagnozowania. Nie chodzi mi o taką dramatyczną przemoc seksualną, ale trochę takich uwiedzeń. Dziewczyny, chłopcy może trochę rzadziej, poruszają się w później nastoletnim świecie bardzo zaburzone. Nie mówię, że musi to być jawna przemoc seksualna, że do stosunku dochodziło z rodzicem, czy członkiem lub przyjacielem rodziny, ale chodzi o to, że dziecko za wcześnie coś widziało, coś oglądało, doświadczało i potem trudno normalnie ułożyć swoje życie, traktować ładnie to, co mogłoby być ładnie traktowane. Stąd pewnie prostytucja, galerianki itd. - to też wynika z tego, co działo się w ich rodzinach.
W10: Przemoc seksualna to jest tabu. Była tu kiedyś dziewczynka, która mówiła coś
tam o tym, ale myśmy mieli wątpliwości. To jest bardzo trudna i specyficzna przemoc i 73 wydaje mi się, że chciała ona na swoją korzyść to wykorzystać. Ale i tak z tego co wiem,
to w sądzie nie przeszło. To był konkubent matki, dzieci były zabrane. Na pewno tak Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
przemoc jest, ale zgłoszeń nie ma. Myśmy podejrzewały, próbowałyśmy tam wejść przez rozmowy i rysunki, ale dzieci się nie otwierały. Ale najbardziej myślę, że słowna. Przeklinanie, upokarzanie, dokuczanie, zaniżanie wartości - to jest na porządku dziennym. Nawet powiem, że fizycznej jest mniej.
PERSPEKTYWA FGI
Badani wskazali na wciąż obecny stereotyp dotyczący stosowania kar cielesnych w procesie wychowawczym, jako metody skutecznej, a niekiedy jedynej. „…kiedyś uważana za najbardziej skuteczną z metod wychowawczych i do dzisiaj, gdzieś tam ona pokutuje…”. Wskazali również na wzrost przemocy wśród dzieci i młodzieży w środowisku szkolnym, łącząc to zjawisko z wzorcami domowymi dotyczącymi stosowania przemocy w rozwiązywaniu sytuacji trudnych. „…wśród dzieci i młodzieży agresja wzrasta.…”. Pojawiły się jednak wątpliwości czy zjawisko rzeczywiście się pogłębia, czy raczej wynika to z większej wykrywalności tego typu zdarzeń. „…Ja zastanawiam się, czy jest więcej tych przypadków niż kiedyś, czy po prostu więcej wykrywamy…”. Określili obecność i rolę przemocy psychicznej w kontekście przyzwolenia społecznego na jej stosowanie oraz skutków jakie ze sobą niesie. Zwrócili również uwagę na trudność określeniu przemocy psychicznej, co niesie ze sobą większą trudność w udzielaniu pomocy ofiarom. „…myślę, że przyzwolenie na przemoc psychiczną, która w mojej opinii jest najbardziej niszcząca naprawdę, oczywiście towarzyszy, czy przemocy ekonomicznej, czy fizycznej. Przyzwolenie na przemoc psychiczną jest bardzo duże, bo to się dzieje nie często nie na zewnątrz to są tylko słowa, a doprowadzają do takiego zniewolenia, że trudno sobie wyobrazić jakie są tego konsekwencje myślę, że dla nas i dla wszystkich ludzi którzy pracują z przemocą i przeciwko to jeżeli złapiemy przemoc ekonomiczną to już jest łatwiej złapać niż sensu stricte psychiczną. Ktoś jest pobity wiadomo co robić, a też jak myślę o druzgoczącym
znaczeniu tej przemocy psychicznej też pomocy tym osobom to znaczy ta pomoc osobom, które doświadczają tej przemocy psychicznej jest trudniejsza…”. Zwrócili również uwagę na wytworzenie się u ofiar przemocy psychicznej niskiej samooceny i 74
wyuczonej bezradności, która jest odległym skutkiem pojawiającym się u ofiar, przez co Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
pojawia się u nich nieumiejętność poszukiwania pomocy. „…Ona też tak zmienia obraz siebie i poczucie własnej wartości, godności (…). Widzą siebie i myślą o sobie dlatego jak myśli sprawca i trudno jest przeciwstawić się czemukolwiek. Zniewolenie…”. Proces ten jest często wpisany w funkcjonowanie rodziny, w której jest przemoc, bądź w rodzinie alkoholowej, który z kolei obserwowany jest przez dzieci. „…mam w szkole takie dzieci, które mówią: ‘ja już nie wierzę mojej mamie, wszyscy jej mówią, babcia też mówi, a ona znów przygarnia tatę…”. Wskazali również na istnienie przemocy ekonomicznej, jako najbardziej akceptowanej, przyznając jej niekiedy kluczową rolę, zwłaszcza w kontekście tzw. rodzin tradycyjnych, które dają mężczyźnie środki do jej stosowania. „…myślę, że przemoc ekonomiczna jest tak naprawdę kluczem do przemocy. Taki tradycyjny model, gdzie mężczyzna pracuje, a kobieta zajmuje się domem stawia ją na przegranej pozycji od razu, bo ona nawet jeżeli dzieje się jej jakaś krzywda to nie jest w stanie z tym nic zrobić, bo ona pierwsza myśl jaka się jej pojawi to co ona włoży do garnka, bo ona nie ma swoich pieniędzy. Więc myślę, że to jest najbardziej akceptowalna forma przemocy. Może nie bezpośrednio, ale jest to jakaś przyczyna, aby tę przemoc stosować, bo w tym momencie mężczyzna może sobie naprawdę na wiele pozwolić, bo ona nie widzi wyjścia z tej sytuacji i często zdarzają się takie sytuacje, że jakieś obowiązki są przypisane kobiecie i jej nawet nie przyjdzie do głowy, żeby jakoś te obowiązki z mężem podzielić, bo on po prostu powie nie i w jego rękach są wszystkie argumenty…”. Zwrócili również uwagę na występowanie zjawiska przemocy fizycznej, jednak podkreślali, że jest ona bardziej jednoznaczna, przez co łatwiejsza do zdiagnozowania, a co za tym idzie łatwiej jest udzielić też pomocy ofiarom tej formy przemocy. „…Przemoc fizyczna jest jednoznaczna, ktoś komuś wykręcił rękę, ktoś kogoś uderzył, ktoś kogoś gdzieś zamknął to jest jasna sprawa. A przemoc psychiczna jest bardziej błędna…”. Stwierdzili jednak, że liczba przypadków przemocy fizycznej się zmniejsza. „…pewne jest w ostatnich latach, że mniej jest przemocy fizycznej w rodzinie…”. Myślę, że faktycznie media dużo się mówi o przemocy fizycznej, ale jest tego coraz mniej bo ludzie wiedzą, że nie można…”.
Zwrócili również uwagę na zjawisko przemocy seksualnej, podkreślali jednak, że
świadomość dotycząca tego zjawiska jest niska, z racji traktowania tego typu zachowań 75 jako naturalnych, przy jednoczesnym poczuciu wstydu z racji poczucia intymności.
„…mamy tę przemoc seksualną, gdzie kobiety też często nie mają świadomości, że Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
pewne argumenty ze strony partnera, (…) są jednak niedozwolone i świadczą jednak o przemocy. Cały czas wychodzi się z założenia, że jest to obowiązek (…) wstąpienia w związek małżeński niż rzeczywiście, że jest to tam jakiś objaw przemocy. Po za tym jest to taka tematyka dość intymna, że trudno też mówić o tym i chwalić się tak dlatego ludzie bardzo często o tym nie wspominają…”. „…np. kwestia przemocy seksualnej czy psychicznej to jest rzecz, taka, że na pierwszy rzut oka nie idzie tego zobaczyć…”. Według respondentów istotną rolę odgrywa również zaniedbanie jako forma przemocy wobec dzieci. „…idzie to w kierunku psychicznej, bardziej zaniedbań dzieci w związku z pracą rodziców…”. „…natomiast ciągle (…) kuleje, że nie interesujemy się – rodzice- na tyle dziećmi by było ono bezpieczne, zdrowe…”. „…daje się dzieciom czas wolny, zabezpiecza się poprzez upominki typu gadżety komunikacyjne, natomiast rodzice nie orientują się jak dzieci spędzają czas wolny. To jest dla mnie ważna rzecz – zaniedbanie, które też jest przemocą…”. Zaniedbanie dotyczyć może również braku kontroli nad działaniami dzieci np. w Internecie. „…rodzice powinni wiedzieć gdzie się dzieci logują, w co grają. Nie powinni myśleć tylko o prywatności, bo to mojego dziecka, Trzeba zawęzić zaufanie…”. „…Bardzo dziwne jest też dla mnie to, że logowanie tych dzieci dzieje się w czasie kiedy oni są pod opieką rodziców, w godzinach późnych wieczornych, a często także niestety późnych nocnych…”. „…Niedostateczne zajęcie się młodzieżą jest tak naprawdę uhodowanie problemu, bo te dzieciaki, które teraz nie mają co ze sobą zrobić kiedyś będą dorosłe…”. „…Często pada tam pytanie gdzie był pracownik socjalny, albo gdzie był pedagog, a ja pytam a gdzie był rodzic…”. Według respondentów zaniedbanie jest jednak formą przemocy, którą można zaobserwować. „…chodzi o to, że to zaniedbanie, to że dziecko przychodzi brudne czy nieprzygotowane, to że tata pije, mama nic z tym nie robi, oni nie pracują – to widać…”. Według respondentów ofiarami przemocy domowej najczęściej padają dzieci i kobiety, a sprawcami najczęściej mężczyźni. „…ja najczęściej spotkałam się jednak z przemocą wobec najmłodszych i kobiet w stosunku do rodziny. Najczęściej ja miałam do czynienia ze sprawcą, którym jest jednak głowa rodziny, konkubent, mąż. Też rodzice względem dzieci z racji np. zaniedbania i problemu alkoholowego…”. Jednak
według respondentów mężczyźni też bywają ofiarami przemocy, jednak nie zgłaszają
tego zjawiska, przy czym według nich wobec mężczyzn głównie stosowana jest 76 przemoc psychiczna, podkreślali jednak, że zdarzają się również przypadki przemocy
fizycznej. Kwestii przemocy wobec mężczyzn podczas przeprowadzonych wywiadów Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
badani poświęcili szczególnie dużo uwagi. „…Mówi się głównie, że jest psychiczna, ale jest fizyczna też mimo przewagi mężczyzn fizycznej nad kobietami…”. Brak zgłaszania przypadków przemocy wobec mężczyzn przez ofiary przemocy w opinii respondentów spowodowana jest pewnego rodzaju wstydem. „…nie wypada, żeby kobieta biła mężczyznę , więc będzie to jakimś utłoczeniem dla tego mężczyzny…”. Zwrócili również uwagę, że często wobec mężczyzn stosuje się np. niesłuszne oskarżenia. „…Częstą formą spotykanej przemocy jest niesłuszne oskarżenie o jakieś nadużycia seksualne wobec dzieci…”. Zauważyli też, że istnieje większe przyzwolenie na stosowanie przemocy przez kobiety wobec mężczyzn, a nawet funkcjonuje przekonanie o pewnej śmieszności tego zjawiska zakorzenione w świadomości społecznej. „… [na stosowanie] przemocy kobiety wobec mężczyzny też jest większe przyzwolenie (…) [pewna osoba] która wyjrzała przez okno, że coś się dzieje na ulicy i opowiadała mi to tak, że ona jego kopie to poszłam dalej spać. To jest taka trochę anegdotka…”. Według respondentów sprawcami przemocy domowej są również dzieci, a ofiarami rodzice. „…Miałem taką sprawę niedawno, gdzie ewidentnie nastolatek zupełnie terroryzuje rodziców upija się codziennie, wraca o której chcę. Rodzice zupełnie nie są w stanie wywrzeć na niego wpływu. On ich bije…”. „…Do terapii też się zgłaszają rodzice, którzy są totalnie zniewoleni przez nastolatków…”. „…Ja w szkole spotykam się, że rodzic przychodzi do szkoły i mówi, ze spotyka się z taką przemocą ze strony dziecka: szantaż, czy przeciwstawianie się, ‘ja ci pokaże, na złość przyniosę jedynki’. I przychodzą i mówią: ‘Panie dyrektorze, on mnie tak przystawił do ściany, że ja sobie już nie radzę, mam problem’”. Respondenci nie potrafili określić skali zjawiska „ciemnej liczby” tj. nie wykrytych przypadków przemocy domowej. Uważali jednak, że zjawisko takie istnieje, szczególnie w odniesieniu do przemocy psychicznej, gdy jej ofiarami są dzieci. „…Trudno powiedzieć ile zostaje nie wykrytych, więc trudno porównać te liczby…”. „…nie wiadomo ile jest nieujawnionych…”. „…psychiczna jest bardziej powszechna niż nam się wszystkim wydaje…”.
77 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
CHARAKTER WIĘZI LOKALNYCH I OBSZARY NAJBARDZIEJ ZAGROŻONE PRZEMOCĄ W GMINIE SWARZĘDZ. UWARUNKOWANIA SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNE.
PERSPEKTYWA IDI
Charakter relacji społecznych w danym środowisku lokalnym, stopień integracji miejscowych grup i środowisk, czynniki kulturowe, historyczne, gospodarcze – wpływają na specyfikę omawianego w niniejszym raporcie problemu. Determinują określone postawy, zachowania, wzorce. W sposób pośredni przyczyniają się do wzrostu bądź minimalizacji skali zjawiska. Wyznaczają kierunki zmian w zakresie zapobiegania i zwalczania przemocy w rodzinie.
Gmina Swarzędz posiada swoistą strukturę demograficzną. Miasto jest tzw. noclegownią dla Poznania, wielu jego mieszkańców na co dzień pracuje w Poznaniu i tam spędza większość czasu. Ze względów ekonomicznych (tańsze koszty utrzymania) wynajmuje lokale w Swarzędzu. Inni osiedlają się tu w ramach ogólnej tendencji uciekania od wielkomiejskiego środowiska. Dotyczy to jednak ludzi zamożniejszych, budujących czy kupujących w Swarzędzu domy. Sporą część mieszkańców stanowi więc ludność napływowa, słabo zintegrowana z środowiskiem lokalnym, nieco oderwana od jego realiów, anonimowa i zatomizowana.
W1: W Swarzędzu jest bardzo duży napływ ludności, duży rozrost, powstają nowe osiedla, wszystko jest mocno wymieszane.
W4: Gmina Swarzędz rozbudowuje się. powstaje mnóstwo domów jednorodzinnych, osiedli mieszkaniowych, jak również budownictwo wielorodzinne.
W7: W moim odczuciu jest tak, że ludzie w naszym mieście są coraz mniej zintegrowani, bo gmina cały czas się rozwija i jest bardzo dużo ludzi napływowych, który się przeprowadzą. Tak naprawdę widać, że Swarzędz jest „sypialnią” Poznania, czyli, że ludzie pracują w Poznaniu, prowadzą całe swoje życie w Poznaniu, a tutaj
przyjeżdżają tylko na noc. Ja mam np. w klatce 10 rodzin - z tego jest 8 takich rodzin, 78
które mieszkają tam od początku i są 2 nowe rodziny, które się tam wprowadziły. One Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
ani ze sobą nie utrzymują kontaktu, ani z pozostałymi sąsiadami. Ta ósemka się ze sobą kontaktuje, ktoś do kogoś podejdzie , a te dwie są zupełnie obok. I to są właśnie rodziny, które pracują w Poznaniu, dzieci zawożą do szkoły czy przedszkola w Poznaniu i przyjeżdżają tutaj wieczorami (weekendy pewnie spędzają u rodziny). Moim zdaniem jest coraz mniejsza integracja tutejszej społeczności.
Osoby mieszkające w Swarzędzu od kilku pokoleń zamieszkują na ogół biedniejsze dzielnice, część z nich zmaga się z problemami socjalnymi, jednocześnie jednak są to grupy silniej zintegrowane, znające specyfikę miasta. Na obszar gminy składają się również wsie, których ziemie w większości należały niegdyś do Państwowych Gospodarstw Rolnych (PGR).
W10: Myślę, że na wsi jest taka specyfika. Nazwiskami nie mogę, ale myślę, że Gruszczyn, Wierzenica, Uzarzewo – popegeerowskie wsie, gdzie alkohol jest w dużej mierze. A u nas to są bloki na Sienkiewicza, tam za OPS-em przy Castoramie, na pewno tam. A dlaczego akurat w tych miejscach? Bo ci ludzie zostali po likwidacji PGR-ów. Tutaj są mieszkania komunalne, socjalne i może tak niefortunnie są zebrane akurat w tym jednym bloku takie rodziny.
W12: Tutaj są wioski popegeerowskie w dużej mierze, te 3 miejscowości: Wierzonka, Karłowice i Wierzenica. Same w sobie to są miejscowości gdzie jest wiele problemów społecznych i także pojawia się przemoc.
Nieudana restrukturyzacja, przemiany ekonomiczne, marginalizacja wsi, migracja jej mieszkańców do miast sprawiły, że wiejskie miejscowości stały się naturalną przestrzenią biedy, bezrobocia i zagrożeń z nimi związanych, w tym problemu przemocy w rodzinie. Pewne znaczenie ma tu również czynnik obyczajowo-kulturowy w postaci ludowej tradycji i mentalności: ukierunkowanej na zachowanie
dotychczasowego porządku, w którym przemoc jest prywatną sprawą sprawcy i ofiary,
a wszelkie spory rozstrzygane są „na własną rękę”. 79
Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
W5: Nie zaliczamy się do dużych miast, czyli mamy do czynienia, albo z tymi bogatymi, albo z tą patologią w blokach itd. A u nas oprócz tych dwóch dochodzi jeszcze taka wiejska przemoc, z dziada, pradziada, bo tak ma być, bo chłop jest panem domu i tak ma być. Teraz trzeba dotrzeć i wszystko zrobić, bo tam też są osoby, które są krzywdzone i trzeba wszystko zrobić by im pomóc.
Nieufność do instytucji publicznych jest w środowisku wiejskim szczególnie widoczna. I mimo, że integracja wydaje się czynnikiem sprzyjającym przeciwdziałaniu przemocy; (znajomość sąsiadów, lokalnej społeczności, pewna orientacja w ich życiu i troskach, powinna z jednej strony wyhamowywać niewłaściwe zachowania, pełniąc funkcję kontrolną, a z drugiej strony – ułatwiać wykrywanie potencjalnych bądź aktualnych zagrożeń, a co za tym idzie alarmowanie o nich określonych jednostek pomocowych) – w praktyce bywa barierą utrudniającą, a czasem uniemożliwiającą rozwiązanie problemu.
W1: Trudno mi powiedzieć, czy gdy ludzie tworzą wspólnotę jest łatwiej alarmować - może wręcz jest trudniej. Nieraz sąsiad, który nie zna drugiego sąsiada może nie chcieć się wtrącać, nie powie nic, albo wręcz odwrotnie – ponieważ się znają to nie będą na siebie donosić.
W2: Są plusy i minusy. Jeżeli jest duże miasto to ludzie się nie znają i żyją wyłącznie własnym życiem. W Swarzędzu, z racji tego, że jest to mała społeczność lokalna, znamy się na co dzień. Przez to często trudniej jest zaalarmować, bo to jest bliski sąsiad itp.
Obok opinii idących w sukurs potocznemu przeświadczeniu o pozytywnej zależności między siłą integracji, a skalą występowania przemocy – pojawiały się sądy oparte na naturalnej, intuicyjnej obserwacji, w myśl których specyfika mniejszych ośrodków (do jakich należy Swarzędz) sprzyja budowaniu więzi społecznych, a te z kolei zwiększają
szansę na sygnalizację problemu przemocy.
80 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
W10: Myślę, że sprzyja, bo ta anonimowość tutaj jest mniejsza i dużo jest też pracowników socjalnych, oni utrzymują stały kontakt z tymi rodzinami i gdyby coś się działo, to myślę, że by to wyłapali. Mnie się wydaje, że łatwiej to opanować, jak nie ma takiej anonimowości. Bo jak rodzina nie zgłasza, czy osoba zainteresowana, to sąsiedzi to zrobią. Ja się sama z tym spotykałam i z doświadczenia wiem.
Respondenci przytaczali przykłady i typy różnych postaw wobec omawianego zjawiska, wskazywali też obszary gdzie zagrożenie przemocą wydaje im się największe. Jeśli chodzi o miasto – najczęściej była mowa o Rynku, starym mieście, osiedlach złożonych z bloków socjalnych i komunalnych, strefach peryferyjnych. W przypadku wsi powracały nazwy: Wierzonka, Wierzenica, Uzarzewo.
W1: Na pewno te mniejsze miejscowości pod Swarzędzem jak Uzarzewo - jest to zbiorowisko ludzi z takich trudnych środowisk. Tam na pewno jest bezrobocie, a tam gdzie nie ma pracy, gdzie ludzie nie mają co do garnka włożyć, to robi się różne rzeczy z bezradności. Z tej bezradności właśnie używa się przemocy fizycznej i psychicznej. Podsumowując, na pewno tutaj te rejony pod Swarzędzem np. Uzarzewo, Wierzenica.
W2: Rynek i wokół rynku. Patologią i przemocą w rodzinie moim zdaniem są mocno zagrożone te wszystkie wsie popegeerowskie. Widać to po dzieciach, które stamtąd się wywodzą. Jest tam bardzo małe zainteresowanie nauką szkolną, bardzo małe zainteresowanie jakimś rozwijaniem swoich umiejętności, talentów. Myślę, że będzie to Uzarzewo, Wierzonka, w mniejszym stopniu chyba Wierzenica. Te miejscowości znam z racji tego, że tu pracuje. To jest rejon trójki, ale też wiele dzieci przewija się przez nasze szkoły. Jest dużo takich zaniedbań środowiskowych
W4: Więcej informacji o przemocy występuje w starej części miasta, czyli osiedla mieszkaniowe, które powstawały w latach 90-2000. Tutaj ludzie bardziej się znają. Natomiast jeżeli chodzi o mieszkańców, którzy obecnie się wprowadzają, czyli po roku 2005 i w dalszym ciągu trwają budowy tychże domów, to tam jest mniej zgłoszeń.
W5: Są to stare osiedla, czyli tutaj, gdzie się przykładowo znajdujemy; osiedla
Zygmunta III Wazy, Dąbrowszczaków, Czwartaków, Kościuszkowców i oczywiście Rynek
i okolice. Tam jest społeczeństwo chyba najuboższe, bo jest dużo mieszkań 81 komunalnych. Występuje też (nie ma co się czarować) alkohol, różnego rodzaju
imprezy, używki, margines społeczny - to się nasila. Jeżeli mówimy tu alkohol to Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
wiadomo - przestępczość. Te rodziny niektóre można określić mianem pseudo patologicznych. Ta przemoc narasta i nie ma co się czarować. Więcej jest tu, niż po stronie, gdzie są te osiedla nowsze, domy nowo postawione. Tam jest może trochę inny rodzaj przemocy. Tzn. nie można tu powiedzieć, że jest przemoc taka i taka, bo przemoc to przemocą i to nie ma żadnego znaczenia, czy jest to psychiczna, fizyczna, zaniedbanie. Ale chodzi mi tu o ten czynnik przemocy nieważne czy on jest pod wpływem alkoholu czy emocji - jest przemoc, ktoś jest krzywdzony i to jest krótka piłka. Ale po tej stronie Swarzędza, gdzie są nowe domy, nowe osiedla, tam jest mniej tej patologii i mniej tej przemocy wywoływanej takim czynnikiem jak alkohol, przeszłość kryminalna niektórych osób itd. A jeszcze jeżeli chodzi o gminę, to w gminie jest różnie. Nie ma takiej konkretnej miejscowości, wsi w gminie, która by się znacząco wyróżniała pod tym względem tych interwencji policji i tej procedury karty. Może bym się tutaj skłonił co do jednej takiej miejscowości: miejscowość Karłowice, gdzie też są stare bloki. Są to byłe PGR-y, a więc wiadomo, że tutaj dochodzi ten czynnik. Dobrą przesłanką jest to, że mamy świadomość i z tego chyba wszyscy, którzy zajmujemy się pomocą osobom krzywdzonym, możemy się cieszyć, że nawet w takie strony wiejskie dociera ta informacja, że te osoby krzywdzone mają prawo do tego ,żeby przyjść zgłosić, walczyć o to, aby żyć w innych warunkach. Z drugiej strony ta gminna miejscowość, o której wspomniałem wcześniej, to jest była wioska PGR-ów, gdzie jeszcze istnieje w prywatnych rękach jakieś tam gospodarstwo rolne, ale nie ma takiego zatrudnienia, bo większość osób żyło właśnie z tych zatrudnień w PGR-ach. Były te pieniądze, a kiedy pojawił się problem z pieniędzmi, pojawił się kryzys, bieda i za biedą pojawił się alkohol. Wtedy nasiliła się przemoc, sytuacja materialna pogorszyła się. Jeżeli następuje ta eskalacja emocji, zrodzona z braku środków finansowych, to alkohol rodzi przemoc.
W6: Zaniepokoił mnie obszar wiejski. Nie podam konkretnej nazwy. Mamy również do czynienia z przypadkami przemocy tutaj na najbliższych osiedlach. Być może jest tak, że w którymś okresie, miałam więcej zgłoszeń przemocy z obszarów wiejskich niż miejskich. Zadziwiło mnie to, że jest to np. z jednego terenu - sprawy dotyczące różnych rodzin. Fakty są takie, że ta przemoc dotyka wszystkich środowisk.
W7: Według mnie jest to Stare Miasto. Myślę, że koleżanki również podzielą tę opinię.
Myślę, że jeszcze Wierzonka, Wierzenica, Uzarzewo, Karłowice - to właśnie te rejony. 82
Paczkowo jest wsią, która się teraz bardzo rozbudowuje. Jest dużo ludzi nowych, Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
napływających. Gortatowo, tak samo Łowęcin, Jasin to są takie wsie, gdzie raczej nie ma takich większych problemów. Natomiast te wsie, które wspomniałam, jest chyba największe bezrobocie i największy taki problem jeżeli chodzi o alkohol czy o inne takie rzeczy. Także chyba tam jest tak, jak tutaj w Starym Mieście. Tu mieszkają akurat takie rodziny, które z pokolenia na pokolenie są pod opieką Ośrodka Pomocy Społecznej, stoją tutaj często panowie pod różnymi sklepami. Panie zajmują się dziećmi, ale jeżeli chodzi o podjęcie pracy, to też jest z tym problem. Są to w większości uczniowie Szkoły Podstawowej nr 1 - na pewno pani dyrektor czy pani pedagog potwierdzą, że ten stopień zagrożenia patologią społeczną jest tam największy. Ale generalnie w Swarzędzu byłoby to Stare Miasto. To jest taka część miasta, gdzie nie przeprowadzają się nowi ludzie. W większości na rynku są mieszkania komunalne i socjalne, zasób lokalowy gminy i właśnie tutaj są takie tradycje rodzinne (z pokolenia na pokolenie). Jak ktoś jest już wychowywany w takiej, a nie innej rodzinie, to dalej to powiela. Nie ma ludzi napływowych, tak jak jest to na osiedlach, że ci ludzie się wymieniają, jedni umierają, inni kupują mieszkania. I gdzieś to się wymienia. Są jakieś nowe bloki budowane, a tutaj są ciągle ci sami ludzie, oni się znają od dziecka, razem się wychowywali, kolegują się, przyjaźnią, razem piją, razem palą, razem robią jakieś niekoniecznie dobre rzeczy. I dlatego, że właśnie nie ma rotacji ludzi, to jest chyba tutaj ten największy problem
W8: Nowa Wieś u nas. Dopiero teraz objęłam ten teren, kiedyś też go miałam. To są bloki generalnie. Coraz więcej mamy zgłoszeń typu os. Cegielskiego, Raczyńskiego - to się stało teraz dosyć ważne. Wydawałoby się, że tam gdzie nie ma pieniędzy, to tam jest więcej konfliktów i jest ta przemoc. Ostatnio jednak zauważyliśmy, że ta przemocy występuje tam gdzie jest dużo tych pieniędzy, gdzie jest dosyt, gdzie on pracuje, ona pracuje, dzieci chodzą do szkoły – to są osoby wykształcone. No i właśnie Nowa Wieś i te osiedla, to są miejsca gdzie takie osoby mieszkają. Dzieje się tak pewnie dlatego, że ludzie gonią za pieniądzem.
W11: Jest parę takich obszarów. Nie wiem czy na blokowiskach więcej – na pewno jest tam więcej ludzi. Nie, myślę, że nie ma takich obszarów jako obszarów, ale zdarzają się takie enklawy, że ktoś mieszka totalnie na uboczu i nie wiadomo co tam się dzieje.
Trudno jest to rozpoznać. Nie utrzymuje z nikim kontaktu. Ale nie mogę powiedzieć, że 83
bardziej są to jakieś wioski na peryferiach, czy bardziej osiedla. Na osiedlach też się Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
zdarzają niezłe kwiatki. Proporcjonalnie do gęstości zaludnienia to ta stara część Swarzędza jest dość, że tak powiem, „płodna”. We wioskach są pojedyncze sytuacje, ale czasami są dość skrajne (…) Mam takie przypadki, gdzie w jednej rodzinie, pod jednym dachem mam np. 3 nadzory - blok socjalny koło Castoramy na Słowackiego albo Sienkiewicza. Zdarza się, że w ciągu jednego dnia idę tylko tam na np. 6 wywiadów i 3 nadzory. Tam są mieszkania komunale, także myślę, że to blok socjalny, ale do końca nie wiem jaki jest jego status prawny. Niemniej, jest to takie specyficzne miasteczko w jednym bloku - Sienkiewicza, albo Słowackiego, zawsze mi się myli. A to wtórnie powstało, bo to ci wszyscy ludzie zostali zgromadzeni tam w jedno miejsce. To nie jest tak, że ktoś tam przypadkowo zamieszkał, tylko to jest programowe działanie i jakieś tam niedopatrzenie. Getto.
PERSPEKTYWA FGI
Respondenci stwierdzili, że ludzie w Gminie Swarzędz chętniej udzielają pomocy ofiarom po fakcie zgłoszenia, choć oczekują inicjatywy ze strony ofiary przemocy lub instytucji. „…Ja obserwuje np. to, że ludzie bardziej chętni są do tego, żeby udzielać pomocy ofiarom po fakcie zgłoszenia, że liczą na inicjatywę instytucji, czy samej ofiary, która podejmie powiedzmy te decyzje o zgłoszeniu. (…) nie mam takich doświadczeń, które wskazywałyby, że sąsiedzi, rodzina jest skora do tego żeby wszczynać jakieś tam interwencje. Natomiast samo niesienie pomocy potem przychodzi im łatwiej, znacznie łatwiej…”. Zauważyli również, że więzi są silniejsze wśród ludzi zamieszkujących w Swarzędzu od pokoleń niż u osób, które wprowadziły się niedawno. „…takich napływających, gdzie ludzie bardzo często się nie znają i nie wiedzą nawet kto mieszka na tej samej klatce. Natomiast inaczej jest w starym blokowisku, kiedy ludzie się znają mieszkają od dziada, pradziada, bo do mnie sygnały, że coś gdzieś się dzieje docierały. Wiem że są też zgłoszenia do OPS-u, że jak coś się dzieje to i to robią ludzie z sąsiedztwa tak…”. Zauważyli jednak również i to, że niekiedy zgłoszenia mogą być fałszywe i wymierzone nie tyle w sprawców, co po prostu w sąsiadów. „…Często
wynika to z nieżyczliwości, albo z tego, że komuś się coś wydaje – zapomina się o odpowiedzialności za to co się mówi, i dzwonią z bardzo ciężkimi oskarżeniami, wiemy
że to są sąsiedzi, przychodzimy, zbieramy informacje, coś więcej, a wszyscy się 84
wycofują., Więc można mieć wtedy pewne zastrzeżenia…”. Stąd też respondenci Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
zasugerowali odrzucanie wszelkich doniesień anonimowych. „…Trudno o świadków. Ludzie są tylko obserwatorami zewnętrznymi Czasami słychać przez ścianę, czasami nie. Ludzie mogą naprawdę wiedzieć lub nie. Mogą tylko dzielić się obserwacjami, które nie zawsze mogą być wiarygodne. Mi się wydaje, że faktycznie zajmowanie się anonimami jest kłopotliwe i z zasady powinno być odrzucane, bo zajmowanie się anonimami utka nas w to. Trzeba uświadamiać ludzi, że jak zgłaszają i mają rzeczywistą troskę, to muszą wziąć odpowiedzialną troskę i podać nazwisko i adres, bo inaczej informacja zostanie potraktowana jako nieistniejąca…”. Respondenci zauważyli jednak, że silniejsze więzi mogą nie sprzyjać działaniom interwencyjnym ze strony np. sąsiadów. „…Silniejsze więzi się wiążą z tym, że był to temat tabu. Teraz myślę też jest to temat tabu często…”. Zasugerowali również, że z tego typu negatywnymi skutkami więzi, które w tym kontekście prowadzą raczej do zamknięcia najczęściej spotkać się można na obszarach wiejskich. „…Myślę sobie że w środowiskach wiejskich chyba ludzie mniej chcą mówić na temat problemów…”. „…Mimo tego że integracje tam jest…”. „…ta integracja tam jest może ona to utrudniać, bo to są środowiska bardziej zamknięte.…”. „…Tak nikt nie chce mówić.…”. „…często ta integracja w tej materii przybiera negatywny wydźwięk, bo to jest właśnie na zasadzie: ‘ja się nie wtrącam, to jest sprawa sąsiada, ich dzieci ich problem, jego matka, jego kobita’ na tej zasadzie to się odbywa, bo często jest tak, że w jego domu jest ta sama sytuacja. To jest taka negatywna integracja,…”. Co szczególnie dotyczy w opinii respondentów obszarów wiejskich. „…Na wsi to jeszcze jest jedno coś, mianowicie połowa ludzi, czy 1/3 jest ze sobą skoligacona…”. „…Kuzynka czy pociotek jakiś dalszy gdzieś, i wtedy oni mogą się na co dzień kłócić czy żreć czy coś, ale jak jakiś problem wystąpi to się natychmiast integrują. To niestety tego typu działania utrudniają…”. Jednocześnie jednak zauważyli, że chęć pomocy w tych rejonach istnieje. „…Ale potem obserwuje taką kobiecą solidarność, że jedna drugiej jak już jest źle to jest pomoc…”. Zauważyli również problem integracji środowiskowej opartej na tworzeniu podziału na „swoich” i „obcych”. „…przez lata pracy właśnie w środowisku wiejskim to też jeżeli coś się działo, a dotyczyło osoby napływowej to, czyli tak jak tutaj tej osoby
obcej to rzeczywiście były psy wieszane na tych osobach. Ona po prostu z założenia
jakby nie została zaakceptowana przez tamto środowisko…”. 85 Respondenci wskazali rejony Gminy szczególnie zagrożone problemem
przemocy. Wymienili następujące obszary i miejscowości: Stary Swarzędz, tereny Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
wiejskie, Wierzenica, Wierzonka, Karłowice, Uzarzewo, wsie po PGR-owskie. Jednocześnie jako powód podawali m.in. silne więzi, tradycyjne modele rodzin lub mniejszy zasięg wszelkich kampanii społecznych (np. na terenach wiejskich), oraz większą trudność w korzystaniu z instytucji świadczących pomoc. „…Ten stary Swarzędz chyba, tam gdzie są takie silne więzi i tradycyjne modele…”. Możemy (…) udostępnić tam [na terenach wielskich] więcej plakatów, aby policję wysyłać to jest jakiś tam aparat represji. Też się muszą tam wtrącić i założyć komuś kajdanki. Mówię to jest ostateczność, represja. Szybkość dojazdu policji nie rozwiąże sytuacji. Ale jeżeli ułatwi się komuś dostęp do tego w ten sposób, że będzie tam jakaś komunikacja, albo droga którą nie da się przejechać jak są roztopy, bo nawet nie można wtedy szukać pracy, czy rejestrować się jako bezrobotny. Fajnie, że w Swarzędzu są poradnie leczenia uzależnień, bo jakiś czas temu nie było w ogóle. Więc jak gość miał nadzór i musiał się leczyć, to dla niego oznaczało to, że musi jechać do Poznania, wydać 10 zł na bilet w obie strony, a spotkania są 2-3 razy w tygodniu co najmniej. Więc było to finansowo nie do uciągnięcia, a z czegoś musi żyć, także musiałby to dodatkowo z pracą pogodzić. Było to niemożliwe. Udostępnienie mu tego, że te poradnie są na miejscu to jest fajne. To że ktoś mieszka na jakiejś odległej wiosce, gdzie nie da się dojechać to z tych inicjatyw nigdy nie skorzysta…”.
CZYNNIKI ZWIĘKSZAJĄCE I MINIMALIZUJĄCE RYZYKO WYSTĄPIENIA PRZEMOCY W RODZINIE
PERSPEKTYWA CATI
Mieszkańcy gminy Swarzędz jako najpopularniejszą okoliczność pojawiania się zjawiska przemocy w rodzinie wskazali nadużycie alkoholu. Niemalże każda badana
osoba wskazała pijaństwo (94,1%). Miejsce zamieszkania różnicuje podejście do kwestii
sytuacji stresowych. W mieście prawie co czwarta wskazała tą okoliczność jako 86
możliwe zarzewie przemocy, gdy na wsi jedynie niewiele ponad połowa zwróciła na nie Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
uwagę (odpowiedni miasto - 73,1%; wieś – 52,7%) . Konflikt między osoba zdaje się być większym problemem w mieście niż na wsi (odpowiednio miasto 70,3%; wieś 55,3%).
Wykres 30. Okoliczności sprzyjające przemocy. Wykres 31. Okoliczności sprzyjające przemocy. Badanie własne. N = 592. Badanie własne. N = 592.
Wśród innych okoliczności mieszkańcy wymieniali najczęściej kłopoty finansowe i powiązane z nimi bezrobocie oraz niedojrzałość partnerów (odpowiednio 42,3%; 23,4%; 11,7%)
87 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
kłopoty finansowe 42,3%
bezrobocie 23,4%
choroba psychiczna, niedojrzałość 11,7%
różnica charakterów 9,9%
narkotyki 8,1% wychowanie wyniesione z domu rodzinnego 2,7%
brak rozmowy między ludźmi 1,8%
Tabela 18. Okoliczności sprzyjające przemocy. Badanie własne. N = 116.
Niewiele ponad co piątej osobie zdarzyło się interweniować w przypadku zetknięcia się z przemocą (23%). Miejsce zamieszkania różnicuje częstotliwość kontaktu i reakcji na przemoc. Zdecydowanie większa jest ona na terenie miasta (odpowiednio 25,2%;
18,7%).
88 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Wykres 32. Interwencja w przypadku zetknięcia z Wykres 33 Interwencja w przypadku zetknięcia z przemocą. Badanie własne. N = 592. przemocą. Badanie własne. N = 592.
PERSPEKTYWA IDI
W opinii większości badanych ryzyko zaistnienia przemocy w rodzinie jest uzależnione od pewnych czynników i uwarunkowań, których natężenie ma bezpośredni wpływ na specyfikę problemu. Zdaniem respondentów najbardziej zagrożone jego wystąpieniem są rodziny dysfunkcyjne, nie radzące sobie materialnie, socjalnie, bytowo, dotknięte biedą, bezrobociem, uzależnieniami. W Swarzędzu dramatem dla wielu osób było zamknięcie fabryki mebli pod koniec lat 90-tych. Dawała ona pracę dużej ilości mieszkańców. Upadek przedsiębiorstwa negatywnie wpłynął na ich funkcjonowanie, zarówno pod względem ekonomicznym, jak i psychospołecznym, w niejednym przypadku generując patologie.
W4: Myślę, że głównie jest to związane z piciem alkoholu, jak i z bezrobociem. 89
Pamiętajmy, że Swarzędz do późnych lat 90 słynął z mebli, była fabryka mebli. Ci Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
mieszkańcy mieli zatrudnienie, mnóstwo osób prowadziło prywatne zakłady stolarskie i to zatrudnienie mieszkańcy mieli. Później to wszystko zrobiło „Bum!” i ludzie zostali bez pracy. Firmy dobrze prosperujące również upadły. Ucieczka w alkohol była jednym ze sposobów, który gdzieś tam „pomagał” im wyjść z tego kryzysu. W tej chwili dobrze, że mamy fabrykę Volkswagena, bo dość dużo osób jest tutaj zatrudnionych. Nie mówię o samym Volkswagenie, ale również o firmie STS i Panopie - tych wszystkich firm, które pracują na rzecz Volkswagena. Dużo ludzi buduje się, kupuje działki, po to, żeby mieszkać i mieć blisko do pracy. Ja myślę, że alkohol jest tu głównym powodem, który prowadzi do przemocy w rodzinie.
W10: Bieda, bezrobocie, alkoholizm - na pewno jest to widoczne w Swarzędzu.
Innym problemem gminy są, zdaniem respondentów, konsekwencje przekształceń gospodarczych na obszarach wiejskich. Likwidacja systemu Państwowych Gospodarstw Rolnych (PGR) pozostawiła część ludzi bezradnymi. Nie mogąc już liczyć na wsparcie publiczne, pozbawieni ducha przedsiębiorczości i umiejętności potrzebnych do samodzielnego zarządzania ziemią, pogrążyli się w nędzy, alkoholizmie, frustracji. Naturalnym następstwem takiej kondycji moralnej, społecznej, ekonomicznej – jest najczęściej przemoc.
W5: Z drugiej strony ta gminna miejscowość, o której wspomniałem wcześniej, to jest była wioska PGR-ów, gdzie jeszcze istnieje w prywatnych rękach jakieś tam gospodarstwo rolne, ale nie ma takiego zatrudnienia, bo większość osób żyło właśnie z tych zatrudnień w PGR-ach. Były te pieniądze, a kiedy pojawił się problem z pieniędzmi, pojawił się kryzys, bieda i za biedą pojawił się alkohol. Wtedy nasiliła się przemoc, sytuacja materialna pogorszyła się. Jeżeli następuje ta eskalacja emocji, zrodzona z braku środków finansowych, to alkohol rodzi przemoc.
W9: Głównym czynnikiem, spotykanym w środowisku, gdzie jest zjawisko przemocy, są wszelkiego rodzaju uzależnienia. Jest to łatwe do zaobserwowania. Oczywiście, nie
zawsze to występuje - niekiedy ofiara i sprawca są osobami, które nie mają nic
wspólnego z uzależnieniami. Dużym czynnikiem i dosyć znaczącym jest coraz 90
trudniejsza sytuacja ekonomiczna ludzi. Brak środków powoduje, że rodziny czują się Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
słabsze, niekiedy ten sprawca nie wytrzymuje i tę swoją frustrację wyładowuje, ale nie jest to żadne wytłumaczenie. Jeśli można takie czynniki wskazywać, to właśnie to.
Alkoholizm, jak wiadomo, jest w Polsce dużym problemem społecznym i Swarzędz pod tym względem nie stanowi wyjątku. Badani przypomnieli, że nie występuje on jedynie w rodzinach źle sytuowanych finansowo. Zdarzyć się może wszędzie, także wśród ludzi cieszących się dobrą opinią i wysokim statusem społecznym. Wówczas, implikowana nim przemoc, bywa trudniejsza do wykrycia, jest bardziej emocjonalna niż fizyczna. Niemniej – nie ma tu reguły, nigdy jeden czynnik nie decyduje o pojawieniu się określonych wyborów czy działań.
W3: Na pewno czynnikiem zwiększającym ryzyko – zarówno globalnie jak i lokalnie - jest alkoholizm. Ten problem jest widoczny w Swarzędzu, nawet bardzo widoczny. Czasami rodzice przychodzą do szkoły pod wpływem alkoholu. Problem alkoholizmu widać nie tylko w szkole, ale także w mieście, w sklepach. Rano zamiast po bułki to kolejka ustawia się po bombki, tudzież antałki i inne takie. Myślę że jest to przerażające, ponieważ dla tych ludzi, niezależnie od tego czy idą do pracy czy nie idą , jedynym, istotnym elementem życia, jest zmienić świadomość - zmieniamy świadomość i nie czujemy tego, co dookoła nas. To może powodować dużo nieprzyjemnych sytuacji.
W7: Na pewno bezrobocie i alkoholizm. Często zdarzają się również przypadki, że przemoc występuje w tzw. dobrych rodzinach. Wcale nie w biednych, wcale nie w niewiadomo jakich, patologicznych itd., ale w takich, gdzie głowa rodziny jest na jakimś wysokim stanowisku. Takie sytuacje też mają miejsce, także wydaje mi się, że to chyba nie ma reguły. Może być alkohol, ale nie musi, bo są różni alkoholicy. Są tacy cisi, którzy piją tylko w zaciszu domowym i nie wyżywają się na innych, nie robią krzywdy, a są tacy, którzy dużo nie potrzebują, a robią już za chwilę wielki raban. Są też tacy, którzy wcale nie muszą wypić, a w tej rodzinie i tak dzieje się źle. Według mnie trudno jest
określić, co w tej rodzinie się dzieje, że właśnie ta przemoc występuje.
91 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
W wywiadach wskazywano również na czynnik ryzyka, jakim jest brak więzi emocjonalnych, wynikający często z kryzysu współczesnej rodziny, który to kryzys stanowi szersze zjawisko społeczno-kulturowe związane z kultem dóbr materialnych, swoistym hedonizmem, konsumpcjonizmem i negacją tradycyjnych wartości.
W8: Brak więzi emocjonalnych. Ludzie nie mają ze sobą kontaktów jeśli jest pogoń za pieniądzem. Ludzie nie przebywają ze sobą, nie rozmawiają o swoich problemach i to się wszystko kumuluje i odbija się to na dzieciach przede wszystkim.
Do czynników zmniejszających zagrożenie wystąpienia przemocy w rodzinie respondenci zaliczali najczęściej: edukację, kształtowanie świadomości społecznej, wszelką profilaktykę o charakterze wychowawczym i informacyjnym, w przypadku dzieci – wzbudzanie w nich pasji, zainteresowań, tworzenie przestrzeni, w której mogłyby spędzać wolny czas. Wskazywano na potrzebę mądrej polityki prorodzinnej. Zwracano uwagę, jak ważna jest obecność i dostępność instytucji pomocowych, nie tylko dla ofiar przemocy, ale i dla sprawców. Podkreślano rolę rodzinnych i społecznych więzi, znaczenie zainteresowania problemem, kwestię reakcji ludzi na przemoc – czy próbują alarmować, pomagać, czy pozostają bierni.
W2: Na pewno rodzina, więzi w rodzinie. Na pewno rozwijanie zainteresować i pasji. Nie mówię, żeby dziecko chodziło 24 h/ dobę na wszelkie kółka, szkoły i języki, ale faktycznie chociaż jedno takie mocniejsze zainteresowanie, systematyczność w tym, bardzo ratuje dziecko. Na pewno praktyki religijne są ważnym czynnikiem. Jeżeli coś jest dobrze poukładane i się wierzy w coś, to potem żyje się wg tych reguł. Jak patrzę na szkołę, to ważna jest konsekwencja ludzi tam pracujących, jasny system norm i reguł panujących, ale też odpowiednie reagowanie na odstępstwa - nie tylko karanie, ale uczenie czegoś innego. Pomaga również profilaktyka grupowa w klasach, mówienie o tym. Czynnikiem minimalizującym może być też wolontariat, pokazanie dzieciom czegoś innego, że mogą coś robić, bo dzieci lubią być użyteczne. Ważna jest nie tylko
szkoła i lekcje, ale też zajęcie się czymś innym. Bardzo ważnym czynnikiem jest miejsce i przestrzeń w szkole np. wąskie korytarze w naszej szkole są bardzo agresogenne. Wiele razy się spotkałam z sytuacją, która nie wydarzyłaby się, gdyby ktoś kogoś nie 92
popchnął. Oni w grupie za każde popchnięcie chcą się obronić, oddać, a potem jak się z Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
nimi rozmawia, to przyznają, że to było głupstwo i sami się z tego śmieją. Ważna jest również taka higiena tzn. jeśli dziecko cały czas od podstawówki siedzi przy komputerze, gra w różne gry i ogląda bajki, to ma to silny wpływ na zachowanie. W4: Jeśli chodzi o czynniki minimalizujące to myślę, że jak co, to jesteśmy wszyscy obok, bo ofierze bardzo ciężko jest powiedzieć: „Ja dziękuje, mam już dosyć, na to się nie zgodzę”. Natomiast, jeżeli my mieszkający obok, będziemy słyszeć, że dochodzi do krzyków, awantur u sąsiadów, to należy powiadamiać instytucje, które włączą się w to niesienie pomocy. Wiem, że jest ciężko, ponieważ ofiara nie zawsze jest gotowa, żeby przyjść i powiedzieć, czy nawet podczas przesłuchania powiedzieć, że w domu dochodzi do przemocy, z różnych powodów: nie pracuje, niskie wykształcenie, uzależniona finansowo. Natomiast jeżeli już widzimy, że coś niedobrego się dzieje, włączajmy się. Jeżeli będziemy się włączać to tej przemocy będzie mniej.
W9: Jeśli chodzi o minimalizowanie to staramy się zarówno my, jako pracownicy ośrodka, jak i coraz częściej media, staramy się to nagłaśniać. Mamy szeroką gamę ulotek. Wydaje mi się, że takim czynnikiem jest to, że ludzie nabierają przekonania, szczególnie ofiary, że nie są same, że mogą liczyć na inne instytucje. Pewnie trwa to bardzo długo zanim osoba się przekona, że zgłoszenie się do tu czy do policji czy nawet do lekarza rodzinnego, że nie spotka się to z odwetem. Ale coraz częściej się spotyka, że ofiary mają świadomość, że nie są same.
W11: Minimalizować może na pewno dostępność do tych instytucji pomocowych. Fakt, że w Swarzędzu są teraz te dwie placówki leczenia uzależnień, to wiele zmieniło. Ja nawet widzę po swoich nadzorach, gdzie jest alkoholizm, więcej ludzi się leczy. Już pomijam fakt, że ktoś się nie leczy z własnej woli, tylko żeby sąd nie truł. Ale ma taką możliwość przynajmniej i nie musi wydawać 10 zł na bilet, trzy razy w tygodniu na dojazd, bo to jest trudne. Na pewno dostępność do tych instytucji pomocowych.
PERSPEKTYWA FGI
Respondenci jako najistotniejsze czynniki sprzyjające występowaniu przemocy
wymieniali: biedę, patologię, bezrobocie, brak wykształcenia, bezradność, alkohol i inne substancje odurzające. „…na pewno często jest alkohol. Na pewno jest to taki czynnik, który się powtarza…”. Twierdzili, że wymienione czynniki sprzyjają głównie 93
przemocy fizycznej i zaniedbaniu. „Myślę, że zaniedbanie częściej idzie w parze z niskim Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
statusem materialnym…”. „…pewne ubóstwo, bezrobocie, związane z niezaradnością ekonomiczną ma wpływ. To powoduje napięcia, które mogą być później odreagowywane w ten, a nie inny sposób. Też zwiększa to prawdopodobieństwo uciekania się w alkoholizm, później to rzutuje i daje szansę, na to, że ta przemoc zaistnieje…”. Uznali czynniki ekonomiczne za istotne, jednak pojawiła się wątpliwość, czy to one są przyczyną lub skutkiem przemocy. „…Te warunki ekonomiczne, społeczno są bardzo ważne…”. „…Tylko czy one są skutkiem tego?…”., „…Czy skutkiem może przyczyną…”. „…Nie może przemóc i te warunki są skutkiem, czegoś co leży głębiej tak naprawdę…”. „…To wszystko idzie w parze, ale nie wiem, czy powodują…”. Respondenci stwierdzili, że przemoc istnieje również w rodzinach dobrze sytuowanych, jednak według nich przybiera inny charakter, a przede wszystkim jest trudniejsza do ujawnienia. „…Być może Ci, którzy mają lepszą sytuację ekonomiczną, więcej pieniędzy bardziej się potrafią kryć…”. „…ujawnianie, gdzie są pieniądze, gdzie jest wykształcenie przede wszystkim trudniejsze…”. „…do pewnego momentu w naszym kraju bardzo jasno przemoc wiązała się z rodzinami dysfunkcyjnymi, czyli z alkoholem i z biedą…”. „…nie mogę iść powiedzieć, bo mojemu mężowi karierę zepsuję. Osoba o której mówię jest ewidentnym przykładem, że ona nie zgłosiła tego sprawy karnej o przemoc, ponieważ zepsułaby karierę temu mężczyźnie, a jakby zepsuła karierę to także w tym momencie nie miałaby pieniędzy. (…) Skazałaby się na utratę dotychczasowego statusu społecznego…”. Zauważyli jednak, że poziom ujawnienia również i w tych rodzinach wzrasta. „…zwiększa się ilość osób, które mówią o przemocy w domu ze środowisk ‘lepszych’, bo to co dotychczas kojarzyło się do pewnego momentu, że to przemoc dotyczyła rodzin dysfunkcyjnych związanych z alkoholem. W tej chwili ujawnianie jest w tej chwili częstsze tych rodzin, gdzie przemoc stosowana w rodzinach tzw. przeciętnych…”. „…kwestia przemocy nie jest tylko przywiązana do jakiejś tam jednej klasy społecznej tylko…”.
94
Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
PROBLEM PRZEMOCY DOMOWEJ W WYMIARZE INSTYTUCJONALNYM
PERSPEKTYWA CATI
Prawie co trzecia osoba nie wie gdzie się zwrócić o pomoc w przypadku zetknięcia z przemocą (31%). Warto zwrócić również uwagę na fakt, iż częściej takiej wiedzy nie posiadają mężczyźni (34,8%) oraz osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym i podstawowym (34,7%; 42,9%).
Wykres 34. Czy wiesz gdzie się zwrócić z pomocą? Badanie własne. N = 592.
Wykres 35. Czy wiesz gdzie się zwrócić z pomocą? Wykres 36. Czy wiesz gdzie się zwrócić z pomocą?
Badanie własne. N = 592. Badanie własne. N = 592.
95 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Mieszkańcy najchętniej po pomoc najchętniej zwracają się do Policji oraz Straży Miejskiej. W dalszej kolejności do Ośrodka Pomocy Społecznej (odpowiednio 58,9%; 28,1%). O pomoc Policji chętniej proszą mężczyźni oraz mieszkańcy miasta (odpowiednio 55,2%; 61,1%). Natomiast osoby zamieszkujące tereny wiejskie zdecydowanie częściej szukają ratunku kontaktując się z pracownikami socjalnymi (wieś – 40,8%; miasto 23,6%). Warto również zwrócić uwagę, że z telefonu zaufania częściej
Wykres 37. Instytucja do której najchętniej zwracano korzystają kobiety oraz mieszkańcy miasta się o pomoc. Badanie własne. N = 592. (odpowiednio 15,4%; 14,2%).
Wykres 38. Instytucja do której najchętniej zwracano Wykres 39. Instytucja do której najchętniej zwracano
się o pomoc. Badanie własne. N = 592. się o pomoc. Badanie własne. N = 592.
W przypadku stwierdzenia występowania przemocy domowej u znajomych lub 96
sąsiadów mieszkańcy Swarzędza najczęściej zwróciliby się o pomoc bezpośrednio do Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
instytucji powołanych do rozwiązania takich problemów oraz próbowaliby porozmawiać z ofiarą i nakłonić ją do poszukiwania pomocy w instytucjach przeciwdziałających przemocy domowej (odpowiednio 56,2%; 54,4%). Niemalże jedna osoba na dwadzieścia nie podjęłaby żadnych kroków (4,8%).
Zwrócenie się o pomoc bezpośrednio do instytucji powołanych do rozwiązania tego problemu 56,2% Próba rozmowy z ofiarą w celu nakłonienia jej do poszukiwania pomocy w instytucjach przeciwdziałających przemocy domowej 54,4%
Próba rozmowy ze sprawcą 34%
Zawiadomienie krewnych ofiary 12,1%
Nie podjąłbym/nie podjęłabym żadnych kroków 4,8%
Tabela 19. Postawa mieszkańców po stwierdzeniu przemocy w rodzinie. Badanie własne. N = 592.
Zdecydowana większość mieszkańców gminy Swarzędz w przypadku bycia świadkiem lub ofiarą przemocy domowej w pierwszej kolejności zgłosiłaby się na Policję. W dalszej kolejności do pomocy społecznej oraz krewnych i przyjaciół (odpowiednio 63%; 31,8%; 24,3%).
97 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Do Policji 63%
Do pomocy społecznej 31,8%
Do krewnych, przyjaciół 24,3%
Do „Niebieskiej Linii” 22,5%
Do psychologa 9,6%
Do Poradni Psychologiczno- Pedagogicznej 7,8%
Do Ośrodka Interwencji Kryzysowej 6,6%
Do nikogo 5,6%
Do księdza 3,9%
Tabela 20. Instytucja do której najczęściej zwracano się o pomoc. Badanie własne. N = 592.
PERSPEKTYWA IDI
Przemoc w rodzinie zwalczana i minimalizowana jest nie tylko dzięki większej wrażliwości społecznej i świadomości obywatelskiej, aktywności poszczególnych ludzi, którzy dostrzegając zło, nie pozostają na nie obojętni, ale również, a może przede wszystkim za sprawą powołanych do tego instytucji z ośrodkami pomocy społecznej na czele. W ostatnim czasie sektor wsparcia publicznego znacznie się poszerzył, co da się zauważyć również w Swarzędzu. Lokalny OPS działa wszechstronnie i dynamicznie, angażując w swe akcje pozostałe jednostki, których rolą jest stawianie czoła problemowi przemocy. W opinii respondentów działania te są obecnie bardziej
skoordynowane i lepiej zorganizowane niż kilka, kilkanaście lat temu. Częściowo 98 wpływają na to regulacje formalno-prawne, które zmierzają w kierunku synergii.
Niemniej jednak każda instytucja posiada swój odrębny profil decydujący o specyfice Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
jej działania. Różnią się one także w zakresie swoich doświadczeń, obserwacji, reakcji związanych z występowaniem przemocy. Inaczej próbują zapobiegać jej szkoły, inaczej poradnie czy świetlice terapeutyczne, a jeszcze inaczej policja bądź OPS. W zależności od charakteru instytucji przeciwdziała ona problemowi pośrednio lub bezpośrednio, prewencyjnie lub reaktywnie, indywidualnie bądź zespołowo. Ta różnorodność przejawiała się w wypowiedziach badanych.
W1: My jesteśmy w tym łańcuszku pośrodku, ludzie nie przychodzą do nas bezpośrednio zgłaszać, więc i nasze działania też są pośrodku. Z ramienia Poradni jesteśmy w zespole interdyscyplinarnym, jako członkinie grup roboczych, czyli bierzemy udział w tych zespołach roboczych, jesteśmy kawałkiem pomocowym dla rodziny, w której jest przemoc. Są to albo porady dla rodziców, opieka nad dzieckiem, pomoc psychologiczna - to zależy od sytuacji. Poradnia jest jednostką diagnostyczno- terapeutyczną, więc to jest główny nurt działań: przeciwdziałanie, a raczej radzenie sobie ze skutkami przemocy. Nie zajmujemy się profilaktyką, bardziej radzeniem sobie ze skutkami. Ponieważ jest to ośrodek diagnostyczno-terapeutyczny prowadzimy doradztwo lub terapię. Interwencje się zdarzają, ale rzadko - jeśli coś szybko się pojawi to musimy interweniować. I tak samo jeżeli chodzi o przemoc w szkołach - my nie budujemy programów profilaktycznych, jesteśmy w momencie przeciwdziałania, radzenia sobie z tym problemem. Ewentualnie, jeżeli nas poproszą, a był taki moment intensywnej pracy, wówczas chodziłyśmy z warsztatami, wykładami na temat krzywdzenia dziecka, czyli trochę edukacyjnie w szkołach też działamy. Teraz zostało to zawieszone, bo OPS przejął tę funkcję, ale my w tej kampanii przeciwko przemocy wobec dzieci intensywnie działałyśmy. Współdziałamy ze służbami lokalnymi, ale nie wychodzimy z propozycją: „My wam to zrobimy” - raczej jesteśmy zapraszani jako konsultanci.
W2: Mamy takich rodziców, którzy unikają nas (nie wiem dlaczego, ale nas unikają). Wówczas prosimy Ośrodek Pomocy Społecznej o pomoc. Jeżeli wiemy, że jest to jawna
przemoc, to wtedy zawiadamiamy policję, ale ja nie miałam takich sytuacji. Piszemy pismo do Sądu z prośbą o wgląd w sytuację rodziny. Ostatnimi czasy najpierw proszę o pomoc Ośrodek Pomocy Społecznej, bowiem miałam jedną bardzo nieprzyjemną 99
sytuację. Parę lat temu wysłałam pismo w sprawie ucznia, który miał pręgi na nogach. Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
W rozmowie powiedział, że był bity, więc wysłałam pismo do sądu. Szczerze mówiąc, nie wiem, co działo się potem, bo nie zostałam zawiadomiona w ogóle - nikt nic od nas nie chciał. Nie wiem czy ta sprawa była w ogóle ruszona. Od tej pory proszę o pomoc Ośrodek Pomocy Społecznej, bo wiem, że tam będzie natychmiastowa interwencja.
W3: Mamy cały szereg takich zadań z dziedziny profilaktyki i właściwie głównie na tym się to opiera. Ja, szczerze mówiąc, nie uczestniczę we wszystkich projektach . Prowadzimy warsztaty -najpierw są te duże: „Naj klasa”, „Szkoła promująca zdrowie”, „Szkodliwości palenia”. Jak wspomniałam wcześniej, nie w każdym z nich uczestniczę i myślę, że tych innych projektów jest całe mnóstwo. Osobiście uczestniczę w spotkaniach z klasami. Swego czasu wzięliśmy też udział w „Szkole bez przemocy”, ale nie podobało mi się to i wycofaliśmy się. Za bardzo to było sformalizowane, dużo pisania. Nawet próbowaliśmy przystąpić do takiego projektu, w którym była szansa na to, że jakieś pieniądze uzyskamy na realizację zadań. Wtedy mieliśmy takie fajne zadanie, ponieważ mieliśmy dzieci romskie na terenie szkoły (tzn. zawsze mamy dzieci romskie, ale wtedy mieliśmy je w starszej klasie) i chcieliśmy zrealizować taki projekt poznawania wielokulturowego. Napisaliśmy się, nocki zmarnowaliśmy i nic z tego nie było. Myślę, że to troszeczkę zniechęciło nas do tego, ponieważ stwierdziliśmy, że robimy wiele innych rzeczy, niekoniecznie wchodząc w ten projekt „Szkoły bez przemocy”. Robimy inne projekty, każdy nauczyciel - może nie każdy, ale grupami starają się realizować. Ja osobiście stwierdziłam, że w ramach walki z przemocą mogę o niej mówić i w tym celu chodzę na zajęcia do klas, w zależności jakie są potrzeby. Główny nacisk kładę na integrację klasy. Rozmawiamy, poznajemy się, ponieważ uważam, że to jak będziemy ze sobą rozmawiać, zależy od tego jak bardzo siebie znamy, jak znamy swoje sposoby reagowania. Dużo czasu i spotkań poświęcamy na poznawanie uczuć. Myślę, że jest to niezmiernie istotne, że dzieci potrafią rozpoznać te cztery podstawowe, pierwotne uczucia: złość, radość, smutek, strach. Natomiast nie zawsze wiem, że czy trudność w rozmowie o uczuciach jest związana z tym, że nie potrafią ich nazwać, czy też ich wachlarz uczuć jest zawężony. Dlatego duży nacisk kładę na to, aby same nauczyły się odczuwać, a kolejnym takim etapem jest empatia, czyli to, co druga osoba czuje. To jest niezmiernie trudny proces, ponieważ w takich pierwotnych naszych reakcjach dominuje jednak jedno uczucie i trudno jest wtedy oceniać drugiego człowieka. Ja osobiście uważam, że jest to niezmiernie istotne, żeby 100
umieć, żeby zdać sobie sprawę z tego, co czuje druga osoba. Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
W5: My, jako policja, mamy ścisłą i stałą współpracę ze szkołami. Ciężko jest pójść do szkoły i z uczniami (czy to z 13-nasto latkami, 14- nasto latkami, czy 15- nasto latkami, czy nawet tymi mniejszymi) na lekcji, na zajęciach które się odbywają, które funkcjonariusz policji prowadzi, żeby prosto się spytać, rozmawiać na temat przemocy, bo to jest temat indywidualny. Nie każdy chce, żeby na forum o tym mówić. Przede wszystkim opieramy się na obserwacji - jeżeli zauważymy, że dziecko jest zaniedbane, jeżeli poruszamy ten temat przemocy, przede wszystkim fizycznej, gdzie jest to bicie itd., możemy zauważyć reakcję. Niektóre dzieci zamykają się w sobie - mamy już podstawy do tego, by sądzić, że może nie tylko ta przemoc panuje w szkole, ale może też w domu coś złego się stało. Mamy stały kontakt z pedagogami szkolnymi. Jeśli tylko oni nabiorą jakichś podejrzeń, a na pewno wiedzą więcej niż my, ponieważ są na bieżąco, są od tych spraw, mogą śledzić ten problem, że dziecko przychodzi, albo wychowawca zgłasza do pedagoga, więc jeżeli jesteśmy w szkole to spotykamy się z pedagogami, na bieżąco zasięgamy informacji, czy to dziecko jest faktycznie w takim stanie, czy może jakiś siniak się pojawił. Od razu my jako policja jesteśmy tak - to jest na takiej zasadzie. Czy my mamy typowy jakiś projekt? Nie. My bardziej właśnie działamy na zasadzie spostrzeżeń i na zasadzie relacji szkoła - policja. Chcemy tu bardziej wychwytywać tę stronę. A jeżeli już chodzi o typowe działanie, gdzie informacja jest ze społeczeństwa, to ta funkcja dzielnicowego się idealnie sprawdza. To jest ten policjant pierwszego kontaktu i do niego te informacje docierają, jeżeli on tylko zasygnalizuje. Jeżeli jest zespół do spraw nieletnich, jeżeli są małoletnie osoby, to my jesteśmy poinformowani, są sądy poinformowane. My tę procedurę wszczynamy. Jeżeli jesteśmy w szkołach to obserwujemy, jak dziecko się zachowuje, jakie symptomy, czy ma jakieś fizyczne ślady pobicia, czy zdarzyło się to w szkole, czy zdarzyło się to w domu, jak reaguje na zakres tematów dotyczących przemocy. Jeżeli chodzi o społeczeństwo to faktycznie dzielnicowy, który informacje z rejonu przynosi i to jest nasze główne źródło.
W6: Pewne rzeczy wynikają z programu wychowawczego szkoły, z programu profilaktyki, gdzie co roku, w każdej klasie podejmowane są działania wychowawcze, zarówno dotyczące pracy z zespołem klasowym, gdzie uczymy pewnych zasad, norm, prowadzony jest tam kodeks, który jest respektowany. Od inwencji nauczyciela zależy, jaki system wprowadzi w klasie. W każdym roku nauczyciele na zebraniach z rodzicami 101
podejmują tematy dotyczące wychowania dzieci. Jeśli pojawiają się jakieś zwiększone Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
zachowania agresywne, prowokacyjne w jakieś klasie, to są to sygnały, by pracować z jakimś konkretnym uczniem, rodzicem, bądź całą klasę. Rodzice bardzo są wrażliwi na to (może środki masowego przekazu mają na to wpływ), bardzo są wrażliwi, kiedy w klasie pojawia się uczeń, który prezentuje jakieś „niezwykłe” zachowania, które od razu są sygnalizowane jako zagrażające dobru, bezpieczeństwu innych dzieci. Rodzice są bardzo czujni na tym tle i sami nas do tego mobilizują, żeby działać. Są nauczyciele przeszkoleni we wprowadzaniu programów profilaktycznych jak „ Spójrz inaczej” czy „Spójrz inaczej na agresję” i prowadzą taki cykl zajęć w swoich klasach, które po prostu dają dzieciom kompetencje. Ja sama przygotowywałam cykle scenariuszy rozwijających umiejętności społeczne w klasach 1-3, umiejętność komunikacji, wyrażania emocji, co minimalizuje problemy najczęściej się pojawiające na tym poziomie. Współpracujemy z sekcją profilaktyki z takich programach ogólnopolskich jak „Postaw na rodzinę”; są również przeciwdziałające różnym formom niedostosowania - otrzymujemy tam materiały, na których klasy pracują. Co roku mamy też tydzień projektowy, gdzie klasy pracują nad różnymi koncepcjami i potem wspólnie wymieniają się osiągnięciami. Jest tradycją w szkole, że klasy kończący ten pierwszy etap edukacyjny, pozostawiane są tej opiece nauczyciela jednego, i przechodzą do środowiska starszych dzieci, mają taki bieg integracyjny, który ma je zaznajomić ze społecznością w jaką wejdą w przyszłym roku i z regułami jakie tu panują. Mamy też różne materiały zakupione do pracy na lekcjach wychowawczych czy innych lekcjach, które służą rozwijaniu kompetencji społecznych.
W6: Powiem tak, jeśli obserwujemy jakiekolwiek zagrożenia to indywidualnie rozmawiamy, reagujemy interwencyjnie. W tym roku szkolnym zapraszałam ludzi na warsztaty dot. Rozwijania relacji z dzieckiem – tutaj na terenie Swarzędza. Sama też co roku organizuję grupę rodziców, którzy mają ochotę, albo takich wskazanych, których należałoby podszkolić w kompetencjach wychowawczych i prowadzone są wtedy szkoły dla rodziców w Poradni Pedagogiczno-Psychologicznej w Swarzędzu. Są to działania, które służą szerszej grupie rodziców w zdobyciu konkretnych kompetencji. Jeżeli rzeczywiście mamy świadomość tego, że zaczyna się coś dziać, to wtedy indywidualnie
pracujemy nad przypadkiem.
W8: Na pewno proponujemy pomoc psychologa - dla dziecka, dla matki, w zależności od
tego kto przyjdzie. Mamy punkt konsultacyjny ds. przemocy w rodzinie, w którym jest 102
pracownik socjalny i pracownik policji, więc w pierwszej kolejności proponujemy Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
zgłoszenie się do takiego punktu i wtedy będzie dalsze skierowanie. Jeżeli ta pani jest w związku małżeńskim i ma zamiar się rozwieść, to pomagamy w napisaniu pozwów. Jeżeli zagrożeniem jest dom mieszkalny to też pomagamy znaleźć ośrodek, w którym obecnie mogłaby przebywać z dzieckiem. Kontaktujemy się też z rodziną, aby znaleźć miejsce dla dziecka i dla niej. Za jej zgodą, a przeważnie jest zgoda, wchodzimy na miejsce do tego mieszkania, w celu porozmawiania ze sprawcą. W naszej gestii nie jest wg nowej ustawy wzięcie matki z dzieckiem czy ojca z dzieckiem z miejsca zamieszkania. Chodzi właśnie o to, by oni pozostali na miejscu i rozwiązali ten problem, żeby przemoc przestała tam istnieć. Nasze działania mają charakter interwencyjny, konsultacyjny. Jeśli ktoś pisze program, to my jesteśmy proszone o poradę czy konsultację.
W9: Kiedy przychodzi do nas osoba z problemem (bez rozgraniczenia na płeć) mamy procedurę, czyli zakładamy niebieską kartę. Jeśli nie została ona nigdy założona, to mamy taki obowiązek i takie czynności wykonujemy. Po założeniu niebieskiej karty, rusza cała procedura. Mamy powołany zespół interdyscyplinarny, składający się z osób z różnych instytucji. Taka osoba jest zapraszana na spotkanie z zespołem i uzyskuje informację, jaką pomoc od strony tych instytucji może uzyskać. Zostaje też poinformowana, jakie są dalsze procedury. Jest zapraszany też sprawca przemocy. Z tego co mi wiadomo, to rzadko podejmują takie zaproszenie. Oni się nie identyfikują z tym, często odmawiają takiego przyjścia. Gdyby taka sytuacja zaistniała, że przemoc jest na tyle ostra, że może być zagrożeniem ze strony sprawcy, wtedy taką osobą umieszczamy w bezpiecznym miejscu czyli w ośrodku interwencji kryzysowej. W naszym ośrodku działa taka komórka, która zajmuje się właśnie profilaktyką wszelkiego rodzaju, która prowadzona jest w środowisku lokalnym bardzo szeroko - i w szkołach i w instytucjach. Bardzo dużo informacji wypływa, w związku z tym posiadamy szeroką gamę plakatów i ulotek informujących, które roznoszone są po wszystkich instytucjach, są one dostępne. Ostatnio mieliśmy też konferencję dotyczącą przemocy. Ostatnim aspektem tej konferencji był panel dyskusyjny, gdzie mogliśmy się dowiedzieć, jak reagować i gdzie faktycznie ta empatia ludzi jest większa. Wspólnie doszliśmy do wniosku, bo było kilka instytucji - i kurator i policjant i pedagog – i stwierdziliśmy, że jest zdecydowanie poprawa, ale przede wszystkim współpraca, współpraca,
współpraca. Tak, żeby nie wchodzić sobie w kompetencje. 103 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
W11: Ta diagnostyczna część pracy, czyli wywiady jednorazowe, to polega na tym, że jak do sądu trafi informacja, która sąd uzna, że wymaga zbadania, to jest badana. Właśnie dostałem zlecenia wywiadów, czyli do sądów trafiły jakieś informacje, że mam tam pójść i rozpoznać sytuacje. Druga cześć to są nadzory. Są one wtedy, gdy sąd na podstawie wywiadu uzna, że rodzina potrzebuje nadzoru nad wykonywaniem władzy rodzicielskiej, że sąd uzna, że dana rodzina potrzebuje nadzoru kuratora, że trzeba patrzyć na ręce przez dłuższy czas. I wtedy jest nadzór. Wywiad z kolei ma charakter rozpoznawczy i w jego wyniku składam wnioski. Na tej podstawie zapada decyzja o nadzorze. Do tego sąd może nałożyć jakieś zobowiązania np. przeprowadzenie terapii rodzinnych, czy obowiązek leczenia odwykowego. Nadzór trwa tak długo, jak długo jest potrzeba np. nad wykonywaniem władzy rodzicielskiej póki jest władza rodzicielska, czyli dopóki małoletni nie ukończy 18 lat. W przypadku nadzoru nad małoletnimi – dopóki małoletni nie ukończy co najmniej 21 lat. W przypadku uzależnienia od alkoholu - maksymalnie 2 lata. Może się skończyć oczywiście wcześniej, jeżeli są przesłanki. Oczywiście może się tak zdarzyć, że jest nadzór nad nieletnim, później nadzór nad nieletnim się kończy, później już ma dziecko i ten nadzór się zawiązuje jako rodzic, a później rodzica dziecko ma nadzór jako nieletni, a w międzyczasie ktoś tam jeszcze w rodzinie ma nadzór nad leczeniem.
W12: Nauczanie Kościoła uczy ludzi szacunku do bożych przykazań i bożej miłości, więc samo w sobie nauczanie kościoła jest profilaktyczne. Co do tego, nie mam dwóch zdań. Natomiast w konkretnych sytuacjach trzeba rozmawiać z ludźmi i też to robię. Teraz jest np. kolęda i rozmawiam o tych problemach, które dotykają, jeżeli tylko mogę, bo też często trzeba wiedzieć, że tacy ludzie uciekają przed księdzem i wolą z daleka nie widzieć. Tam, gdzie jest sytuacja taka, że grozi coś, to ja mówię i na pewno mówię bez ogródek. Staram się używać języka wprost. W tej chwili tutaj na przykład jedną sytuację zaobserwowałem w Wierzenicy i wiem, że ta rodzina, której ten problem dotyczy, może zniknęła do teściów, więc jak będę u teściów w drugiej części parafii, to nie omieszkam tam zahaczyć. Już były np. problemy związane z dzieckiem, które było w przedszkolu - też reagujemy. Prowadzimy tutaj przedszkole. Panie w przedszkolu są uczulone, żeby nie daj boże rodzicom nietrzeźwym nie wydawać dziecka. Mieliśmy przez ileś lat jeden, czy dwa takie incydenty, ale wiedziały jak zareagować, bo były na to przygotowane, też mówiło się o tym. Ja w jednym przypadku wkraczałem do domu od razu i ostrzegłem, że 104
jeżeli jeszcze raz by się powtórzyła taka próba, to natychmiast wzywam policje. I panie Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
miały to zrobić, żeby czasami same się nie targały, tylko wzywały pomocy służb porządkowych, bo one są od tego.
Z powyższych wywodów wynika, że zakres działań profilaktycznych, prewencyjnych, interwencyjnych jest bardzo szeroki. Instytucje pomocowe starają się maksymalnie wykorzystywać istniejące możliwości, korzystać z dostępnych narzędzi i środków zaradczych, każda w ramach własnego modus operandi. Istotne wydaje się źródło, z jakiego dowiadują się o wystąpieniu konkretnego problemu: czy są to świadkowie, postronni obserwatorzy, czy też ofiary przemocy. Ważny jest sposób i treść alarmu. Od nich w dużej mierze zależy skuteczność procesu, który inicjują.
W1: Bardzo często to wypływa tu, w czterech ścianach, w trakcie konsultacji. Przychodzi rodzic z powodu problemu z dzieckiem, a kiedy zaczynamy o tym rozmawiać, to wychodzi, że jest to czubek góry lodowej, że tak naprawdę o co innego zupełnie chodzi. Bywa też tak, że jesteśmy proszeni o pomoc w szkole przy planowaniu programów wychowawczych i wtedy też przy okazji coś wychodzi, przy okazji innych zgłaszanych problemów. Ja mam na myśli również przemoc psychiczną, nie mówię wyłącznie o fizycznej. Często jest tak, że przy okazji innych rzeczy, te problemy są gdzieś w tle. Przychodzi rodzic, zgłasza problem wychowawczy, a wychodzą różne inne rzeczy - nie tylko wychowawcze, dydaktyczne. Przychodzą też pedagodzy, nauczyciele, którzy też np. przychodzą z innego powodu - dydaktycznego, wychowawczego - a jak się zaczyna zgłębiać problem to wychodzi, że w tle jest przemoc. Jeszcze dodam: często jest też tak, że ktoś zwraca się do nas z tym, żebyśmy przyjęli rodziców na konsultacje wychowawcze, a gdzieś w tle rzecz dotyczy przemocy. Zajmujemy się pewnymi rzeczami, które dotyczą dziecka, ale w tle jest przemoc. To są też ludzie, którzy jako dorośli gdzieś są już objęci opieką w innych instytucjach – mam na myśli tych rodziców. My w poradni mamy rzadziej takie sytuacji, że ktoś przychodzi, bo doświadcza przemocy. Do psychologa ludzie raczej przychodzą w dalszej kolejności, to jest kolejny
krok jeśli chodzi o przemoc. A to, co już koleżanka powiedziała: często dowiadujemy się o tym w trakcie wywiadów - albo dziecko o tym mówi, albo rodzic. Zazwyczaj to jesteśmy zapraszani do współpracy z instytucjami, które już rozpoznały przemoc. Występujemy jako konsultanci, czy terapeuci czy w jakiejkolwiek innej roli, w zależności 105
od potrzeby. Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
W2: Jeżeli chodzi o gimnazjum to rzadko mam informacje ze środowiska. To wychodzi przy okazji rozmów, często wychowawcy coś zauważą. U młodszego dziecka wystarczy obserwować jak ono się bawi – jeśli bawi się w dom czy w szkołę i od razu podnosi głos, to się wyczuwa, że coś jest nie tak. Natomiast w gimnazjum, gdy dziecko trafia do mnie czy do wychowawcy, to wyczuwa się to w rozmowie. Często też młodzi, w buncie wobec rodziców, przychodzą do mnie i mówią o różnych rzeczach, ale to od razu widać, że jest to bunt. Ale czasami rzeczywiście jest przemoc.
W3: Na przestrzeni wielu lat miałam może dwa przypadki, że dziecko samo powiedziało, że było bite. Najczęściej do tego, że dziecku dzieje się krzywda, dochodzimy przez obserwacje, bo coś się dzieje z dzieckiem, bo coś jest nie tak. Wtedy zaczynamy dociekać, co takiego może się dziać. Wspomniałam już o tym, że ludzie o tym mówią, ale to jest najczęściej dopełnienie obrazu, który gdzieś już tam mamy. Rzadko zdarza się tak, że to jest coś nagłego, jakieś objawienie - jeden taki przypadek mieliśmy, którego się zupełnie nie spodziewaliśmy i dziecko przyszło do szkoły pobite. Wtedy się okazało, że faktycznie tam była przemoc. Natomiast najczęściej jest to związane z ogólnym funkcjonowaniem dziecka i takim drążeniem tematu, co takiego się dzieje. W takich przypadkach podejmujemy różne działania: są rozmowy z rodzicami, są rozmowy z Ośrodkiem Pomocy Społecznej, prosimy pracowników socjalnych o pomoc w interwencji w rodzinie, o zajrzenie do tej rodziny. Kiedyś do zadań pedagoga należało odwiedzanie rodzin. W tej chwili już tego nie robię, a jeżeli robię, to właśnie z pracownikiem socjalnym. Rozmawiamy z dziećmi, ale nie pytam wprost, bo dzieci nie odpowiedzą wprost. Robię to przez rozmowę, rysunek, karty. Takie fajne karty ostatnio odkryłyśmy, które bardzo dużo mogę nam powiedzieć - karty terapeutyczno- diagnozujące, karty dialogowe „OCH”. Przedstawiają różne obrazki, można je dostosować do każdej sytuacji, do każdego dziecka. Można dzięki temu rzucić pytanie: „Wybierz obrazek, który kojarzy się Tobie z czymś tam”. Te karty bardzo pomagają w diagnozie, bp dziecko bardzo często nawet nie wiedząc, że opowiada o sobie, opowiada o swoich skojarzeniach.
W4: Zazwyczaj są to zgłoszenia sąsiedzkie, czyli dzwoni ktoś, że w mieszkaniu obok dochodzi do awantury. To jest nasze największe źródło informacji, że coś niedobrego
dzieje się w czyimś domu. Jesteśmy w komfortowej sytuacji (takie jest moje odczucie), 106
że bardzo dobrze układa nam się współpraca z Ośrodkiem Pomocy Społecznej, że są Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
grupy robocze przy zespole interdyscyplinarnym, że dzielnicowi mają bezpośredni kontakt z pracownikami socjalnymi, że pracownicy socjalni są w stanie pomagać nam w każdej sytuacji. Ja zwracam się do kierownika, kierownik do mnie się zwraca, jeżeli potrzebuje pomocy przy wejściu do mieszkania; my natomiast, jeżeli potrzebujemy pomocy przy zabezpieczeniu np. dzieci przy interwencji, czy pomoc psychologiczną. Gorzej natomiast jest z oświatą. Tutaj jest znacznie gorzej. Myślę, że jest to związane z sytuacją, jaka wytworzyła się wokół szkół, że tam, gdzie się pojawia policja, to ta szkoła jest niebezpieczna, że są programy naprawcze, które są narzucone przez Kuratorium Oświaty. Dlatego szkoły wolą nie włączać się w te czynniki, wolą załatwiać to we własnym zakresie - prowadzi to zazwyczaj do eskalacji tychże zachowań.
W5: Teraz, odkąd powstały te zespoły, odkąd te osoby jak pedagog szkolny, czy ogólnie szkoła, ośrodki zdrowia (ośrodek pomocy społecznej to już od iks czasu, tak jak my, zajmuje się tą przemocą), to mamy informacje ze wszystkich źródeł - my udzielamy informacji innym, tak samo oni udzielają nam. Cokolwiek by się działo złego w danej rodzinie, my o tym wiemy. Jeżeli ośrodek pomocy społecznej wcześniej się dowie, to informuje nas - jeżeli my, to na odwrót. Nie ma żadnego znaczenia czyja ta pomoc jest. Ale coraz częściej osoby pokrzywdzone przychodzą i zgłaszają same, co naprawdę jest pocieszające, że mają odwagę przyjść. Każdy z nas pewniej się czuje we własnym domu, jeżeli ta pomoc jest udzielana u niego w domu, może się otworzyć bardziej. A tutaj mamy taką sytuację, że od pewnego czasu coraz częściej osoby przychodzą. I to nie przychodzą te osoby, którym zależy na tym, żeby ta karta im pomogła na rozprawie sądowej. Po prostu czują taką potrzebę, że muszą to zgłosić, ponieważ ta przemoc była stosowana u nich nie od wczoraj, tylko jest od iluś tam lat, a w końcu się przełamały i przychodzą. Przychodząc do instytucji, tak jak u nas na Komisariat, osoba czuje się niepewnie, bo nie wie czy wyjdzie osoba, która będzie chciała wysłuchać, a przede wszystkim takie osoby potrzebują by je wysłuchać. Najmniej potrzebne w tym momencie jest to, aby mówić, mówić, mówić, a właściwie o tych prawach to można mówić dopiero później - najpierw trzeba wysłuchać, bo dla takiej osoby to już jest szok przyjść i porozmawiać i powiedzieć o tym, że mąż mnie bije od 5 lat. To jest problem. Nie każdy z nas by był odważny na ten krok, dlatego te osoby przełamują się i przychodzą. Jeżeli chodzi o sąsiadów? Zgłaszają, ale my wiemy o takich interwencjach i o takich domach, gdzie 107
jest ta przemoc - czy to wyjdzie podczas patrolu, gdzie policjant jeździ, przyjdzie jakaś Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
osoba, czy po prostu są krzyki, dziecko płacze i jest interwencja. Sąsiedzi dzwonią, ale z tym żeby być świadkiem, to już troszeczkę mniej.
W6: W tych przypadkach, które ja w ostatnim roku spotkałam, najczęściej to była ofiara, czyli kobieta. Na szczęście zazwyczaj nie spotykam się z przemocą wobec dzieci - taką trwałą, która byłaby problemem. Dzieci są pośrednio ofiarami, jako świadkowie, jako osoby, które żyją w systemie przemocowym. Natomiast najczęściej są to kobiety i same ofiary decydują się, aby przerwać tę sytuację. Wyprowadzając się, czy podejmując jakieś kroki, jednocześnie informują instytucje, że jest źle i potrzebują pomocy. Nie, tzn. ja sobie nie przypominam. Ludzie zwracają uwagę na takie bardziej pośrednie symptomy - że dziecko za dużo przeklina, że zachowuje się w zły sposób, albo że czas spędza nie w tych porach lub miejscu gdzie oni uważają, że powinno się to dziać. Natomiast nie przypominam sobie, by inni rodzice informowali mnie, że w konkretnych domach, czy u sąsiadów może być przemoc.
W7: Informujemy Ośrodek Pomocy Społecznej. Dzieje się tak w momencie kiedy jesteśmy sami świadkiem takiego zdarzenia, albo jak dostaniemy jakiś sygnał. Zajmujemy się także dowozem dzieci niepełnosprawnych do szkół, więc jeżeli były też takie sytuacje, że miałyśmy sygnały od przewoźnika, że z jednym, czy z drugim dzieckiem coś jest nie tak, coś się dzieje, to wtedy informowaliśmy Ośrodek Pomocy Społecznej. Często okazywało się, że rodzina jest już od jakiegoś czasu pod opieką OPS- u, bo coś z tatą jest nie tak i coś tam się dzieje. Raczej na takiej zasadzie działamy. My nie mamy tak naprawdę narzędzi, abyśmy mogły w jakiś sposób pomóc. Ale jeśli chodzi o to, od kogo się dowiadujemy to: przy pomocy osób, z którymi współpracujemy, albo mając jakiś tam sygnał ze szkoły, albo od tego przewoźnika, albo jak przychodzą tutaj takie osoby. Koleżanka, która zbiera te wnioski mieszkaniowe, przeprowadza taki wstępny wywiad z tymi osobami i też może się dużo dowiedzieć. Ale często jest też tak, że te osoby są już kierowane przez OPS, które opieką są objęte. W ramach tej pomocy są kierowane do nas. Generalnie jak usłyszymy od kogoś jakiś sygnał, to zgłaszamy.
W8: Różnie. Przychodzą, idą na policję zgłaszać. Generalnie policja budzi taki respekt, więc my jesteśmy bardziej przyjaźni, bezpieczni dla nich. Ale jest różnie. Są to anonimowe telefony z podaniem adresu, informacją co się dzieje i prośbą o
interwencję. Przychodzi osoba trzecia i zgłasza, przychodzą też ofiary. Na pewno nie 108 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
sprawcy przemocy, nie zdarzyło się to jeszcze, ale ofiary owszem. Coraz częściej przychodzą ofiary przemocy, generalnie kobiety z dziećmi, które uciekają.
W8: Pierwszym krokiem było kiedyś pójście na komisariat policji i odbierano to z dystansem. Tutaj jednak jest zupełnie inaczej. Zdarza się, że świadkowie i ofiary przemocy przychodzą bezpośrednio do nas z pominięciem policji i innych instytucji, a wtedy my kierujemy na komisariat. Jeśli jest takie zagrożenie to sąsiedzi zgłaszają. Dajmy na to, jeśli w danym bloku czy mieszkaniu ma miejsce problem przemocy, to pytamy się, a oni coraz częściej odpowiadają. Problem mamy z osobami starszymi, które nie chcą się wtrącać. Osoby młode podejmują takie działania.
W9: Z moich przypadków najczęściej była to ofiara. Sama przychodziła i zgłaszała problem. Były też takie przypadki, kiedy ofiara podczas wywiadu, nie mówiła o przemocy, ale między wierszami coś tam wychodziło. I dopiero na konkretne pytania, czy jest przemoc któregoś z domowników, po prostu pani, brzydko mówiąc, „pękała”. Trafiła tu, bo ubiegała się o inną formę pomocy. Przy okazji udzielania pomocy i wywiadu z rodziną, rozpoznania środowiska, wychodziły takie zjawiska przemocy, o których być może całkowicie nie chciała powiedzieć, gdzieś to ukrywała.
Tak, bardzo często. Wzrosła, bardzo wzrosła, ale niekiedy przegina się w drugą stronę. Nie można przesadzać. My musimy sprawdzić każde zgłoszenie i tak też się dzieje. Każde zgłoszenie anonimowe, telefoniczne, czy nawet piśmienne, sprawdzamy. Widać, że ludzie coraz częściej odpowiadają na takie sygnały z zewnątrz. Niekiedy są to sprawy błahe, bo np. dziecko nie miało szalika założonego. Są to przeważnie sąsiedzi. Niekiedy też się tak zdarza (i to było, jest i będzie), żeby komuś dokuczyć. Staramy się to wcześnie rozpoznać, diagnozujemy środowisko. Nie idziemy tylko do danego domu, ale też do instytucji. Jeśli dziecko chodzi do szkoły, to idziemy do szkoły, żeby poznać jakie są obserwacje w szkole. Staramy się współpracować z innymi instytucjami, żeby zdiagnozować do końca. Bardzo często jesteśmy pierwszą instancją. Kobiety mają większe zaufanie do naszej instytucji niż do policji. Chyba, że była taka sytuacja, że
zaistniała już interwencja policji w danym domu i pierwszą osobą, która była na miejscu był policjant i wtedy wiadomo, że zwraca się najpierw do policjanta, bo ma powiedziane: „Proszę przyjść do mnie jutro i złożyć zeznania”. Ale najczęściej to my
jesteśmy tą pierwszą instytucją, która mówi, żeby poszła na policję złożyć zeznania. 109 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
W10: Nie, nie. Sprawca nie. Zwykle to ofiara. Chociaż rzadko przychodzi i otwarcie rozmawia, chyba, że się znamy. Ja pochodzę też z tego środowiska, więc niekiedy kogoś znam, czasem chodziłam z rodzicami do szkoły. Wtedy jest łatwiej nawiązać ten kontakt, ale niekiedy trzeba delikatnie podejść. Kurator też dzwoni, że np. taka i taka osoba jest objęta nadzorem, czy do nas uczęszcza i proszą o opinię, pytają się o konkretne rzeczy, także mamy taki kontakt bezpośredni i pośredni przez kuratorów społecznych. Kurator zawodowy jest, albo też kuratorzy społeczni.
W12: (w kwestii zgłaszania się do księdza z pominięciem innych instytucji) Tak, też takie sytuacje były. Nie wiem czy świadczy to o zaufaniu, bo ludzie czasami rozpaczliwie szukają pomocy we wszystkich instytucjach po kolei. Natomiast to, co się notorycznie powtarza, to ludzie przestają wierzyć w te wszystkie niebieskie linie. Konkretna pomoc to jest odpowiedź na sytuację kryzysową.
Jak widać, trudno w tej kwestii o zgodne, jednolite opinie. Przeważa pogląd, że najczęściej o pomoc zwracają się ofiary, i że zgłoszeń jest jednak więcej niż przed laty. Część respondentów twierdziła, że dowiadują się o przemocy od innych instytucji. Kluczową rolę pełni tu OPS, stanowiący zwykle pierwszą instancję, do której kierowane są alarmujące sygnały. Ich tradycyjnym adresatem jest również, wciąż budząca respekt, policja. Zdarzają się zgłoszenia od sąsiadów. Niejednokrotnie problem, na podstawie rozmaitych poszlak (zachowanie dzieci, ich ekspresja, rozmowy wychowawców z dziećmi i rodzicami) rozpoznają szkolni pedagodzy.
PERSPEKTYWA FGI
Wśród instytucji do jakich najczęściej zgłaszają się osoby dotknięte przemocą respondenci wymieniali: kuratora, sołtysa, pedagoga, Ośrodek Pomocy Społecznej oraz Policję. Natomiast jako instytucję pierwszej instancji, do której zgłaszane są tego typu zdarzenia jest OPS z uwagi na szeroki zasięg działań, zaangażowanie pracowników i
odpowiednie środki finansowe. „…Ma dostęp do praktycznie wszystkich mieszkańców…”. „…to jest taka instytucja, która jest nad nami wszystkimi. Takie jest
moje zdanie w tym temacie i tutaj nie ma chyba co szukać innej instytucji…”. „…po 110
pierwsze ma środki na to, która ma zaangażowanych pracowników…”. „…do pedagoga Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
trafiają tylko ci co chodzą do szkoły, do kuratora trafiają tylko ci wobec których jest jakieś postępowanie w sądzie, czyli już przefiltrowani jakby, a OPS ma dostęp…”. Jako instytucje pierwszej instancji respondenci podawali również Policję, jednak przy założeniu, że ingeruje ona raczej interwencyjnie w ewidentnych przypadkach. „…Pewnie jest tak, że najbardziej naturalnie dzwonią na policję…”. „…policja to w takich ewidentnych bardziej bym widziała, że coś (…) ważnego się zadziało…”. „…to są te takie bardziej interwencyjne sprawy…”. W odniesieniu do tematu Policji, respondenci stwierdzili, że istnieją pewne trudności w funkcjonowaniu tej służby z uwagi na zbyt duże obszary obsługiwane przez zbyt małą liczbę dzielnicowych oraz na długi czas dojazdu Policji na miejsce zdarzenia. „…przedtem był (…) dzielnicowy, który współpracował z danym sołectwem, czy się kontaktował np. raz w miesiącu. Obecnie – no już chyba od dwóch lat – takiego kontaktu nie mamy, więc nawet jak by były jakieś wątpliwości odnośnie działania, czy np. negatywnych działań np. że coś niszczą, dewastują po pijaku, to nie mamy do kogo…”. „…Postulat jest rzeczywiście jeden do zrealizowania w gminie Swarzędz. Mianowicie dzielnicowy, który jest jeden na nie wiem jaki obszar to po prostu to się mija z celem…”. „…Nie ma kontaktu z nim. Dzielnicowy, który nie zna swojego środowiska, którego ludzie nie znają, to też się mija z celem…”. „…najwięcej problemów jest wieczorem i w nocy – to obecność dzielnicowego na terenie choćby 3 takich (…) miejscowości jak tutaj np. Karłowice, Wierzenica, Wierzonka i możliwość pojawienia się jego w ciągu trzech minut w każdej miejscowości sprawa, że natychmiast jest spokój, natomiast kiedy jest cokolwiek, wzywa się policję i czeka (…) czeka się godzinę, zanim ze Swarzędza ktoś dojedzie. To wszystko rozpłynie się, nie ma dokładnie nic, nikt nic nie wie i niestety. To jest jeden z elementów – moim zdaniem – który czeka na jakąkolwiek zmianę, bo właśnie najlepszą formą jest przeciwdziałanie, a ludzie czasem muszą czuć bat – właśnie tego typu ludzie, których ta przemoc dotyczy. Po pierwsze szybko przyjdzie pomoc, a po drugie szybko mnie mogą złapać. Szybka reakcja. Ja tu już kiedyś mówiłem, że w takich miejscowościach jak Uzarzewo, które liczy tysiąc prawie mieszkańców, tam powinien siedzieć jeden stójkowy…”.
Respondenci uznali konieczność ingerowania w sprawy rodzinne przez instytucje zewnętrzne, jednak podkreślili, że niekiedy działania radykalne (takie jak np.
odebranie dziecka rodzicom) powinny być przeprowadzane niezwykle rozważnie. „…ich 111
[dzieci] zabranie to jest ostateczność. To rodzina jest komórką, która ma te dzieci Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
wychować i nie można od razu pozbawić tej rodziny tego, ale w ten sposób się patrzy niestety…”. Respondenci sygnalizowali trudność monitorowania różnego typu sytuacji np. w godzinach kiedy nie urzędują. „…dzieci w końcu trafiły po 2 latach niestety do domu dziecka, bo nie było możliwości 24h na dobę być tam…”. Zauważyli również, że trudniej jest o ingerencję w rodzinach dobrze wykształconych. „…jak jest wykształcenie rodziców, znają swoje prawa, to widzimy w szkołach przy wyedukowanych rodzicach, że bardzo trudno jest zaingerować…”. Badani stwierdzili, że generalnie Gmina Swarzędz posiada całkiem dobre warunki instytucjonalne służące pomocy ofiarom przemocy zwłaszcza w odniesieniu do niektórych innych regionów. „…na terenie Swarzędza dla ofiar uważam, że jest jak porównuje miejsca (…) to tu jest luksus tak naprawdę…”. „…Bo mamy pomoc psychologiczną, pomoc prawną, odwykową…”. „…Biorąc pod uwagę ośrodek interwencji kryzysowej…”. Jednak zauważyli pewien niedobór instytucjonalny szczególnie w zakresie profilaktyki i prewencji, specjalistycznych ośrodków oraz punktów wsparcia dla sprawców przemocy. „…nie ma żadnej pomocy na terenie gminy i miasta dla osób które stosują przemoc także nie ma ani takiego ośrodka specjalistycznego, ani też miejsca dla wyznaczonej grupy osób, które stosują jakiś tam program, żeby przeciwdziałać, czy pomóc. Generalnie większość z tych osób w jakiś mniejszy lub większy sposób jest zaburzona…”. „…W każdym razie nie ma tu dla młodzieży pomocy, nie ma takich specjalistycznych ośrodków dla młodzieży , ponieważ poradnia nie jest w stanie wszystkiego, nie funkcjonuje taką ilością specjalistów, żeby byli wszystko w stanie zabezpieczyć. Więc dla młodzieży i dla osób, które sprawują, dokonują przemocy odchodzimy od sprawy…”. „…dostrzegam (…) niedobór na etapie… Profilaktyki, prewencji. (…) żeby pracować nad ludźmi, czy może dać im szansę pracować nad sobą tak żeby oni nie byli sprawcami tej przemocy…”. „…chodzi o to żeby sprawca nie został sprawcą…”. „…Także profilaktyka i pomoc młodzieży, bo to już nie tylko profilaktyka, ale działanie…”. Wskazali również braki w zakresie pomocy psychologicznej, pomimo,
że działa np. Poradnia Zdrowia Psychicznego. „…czego ewentualnie jeszcze brakuje (…)
Ja nie wiem czy brakuje, ale tak sobie myślę, że więcej ofert pomocy psychologicznej.
Jest tutaj oferta, są w poradni, na pewno przy Poradni Zdrowia Psychicznego, OK, ale 112 moim zdaniem powinno być więcej miejsc, bo ludzie powinni wybierać, bo nie zawsze
chcą przychodzić do określonego miejsca, czasami wstydzą się, że zasięgają pomocy Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
psychologa bądź terapii wręcz, dlatego powinni mieć więcej możliwości i wtedy skuteczniejszy, większy dostęp to więcej ludzi być może by się zdecydowało…”.
WSPÓŁPRACA ŚRODOWISK I ORGANIZACJI ODPOWIEDZIALNYCH ZA PRZECIWDZIAŁANIE PRZEMOCY W RODZINIE
PERSPEKTYWA IDI
Żadna z pomocowych instytucji nie funkcjonuje w próżni. Choć każda w inny sposób zajmuje się przejawami przemocy, innymi kanałami dociera do źródła problemu – to jednak jej działania wpisują się w szerszy kontekst. Pojedyncze inicjatywy ogniskując się wokół wspólnej idei, tworzą pewną całość opartą na zasadach współpracy. Bez niej, zdaniem większości respondentów, niemożliwa jest skuteczna walka z przemocą. Obecnie ta współpraca ma umocowanie prawne. Przedstawiciele instytucji odpowiedzialnych za przeciwdziałanie przemocy zobowiązani są do regularnych spotkań w ramach tzw. zespołu interdyscyplinarnego, na których omawia się bieżące sprawy, wymienia doświadczenia, proponuje rozwiązania, ustala strategię. Badani cenią sobie tego typu relacje, zaznaczając jednak, że długo przed wprowadzeniem określonych zapisów, pozostawali w kontakcie nieformalnym, wzajemna komunikacja odpowiednich jednostek, w przypadku zjawiska przemocy, stanowi bowiem naturalną konieczność. W Swarzędzu ta współpraca układa się niemal wzorowo, choć w niektórych sytuacjach pojawiają się trudności i można mówić o pewnych deficytach. Nieliczni badani zarzucali zbyt małą aktywność i chęć do współdziałania szkołom, pojedyncze głosy poddawały w wątpliwość zaangażowanie Kościoła, któryś z respondentów krytycznie ocenił kontakt z Zespołem Kuratorskiej Służby Sądowej. Były to jednak dwie, trzy wypowiedzi nie wpływające na ogólny przekaz: ten, w odniesieniu do współpracy wszystkich oddanych sprawie środowisk, był jednoznacznie pozytywny.
W1: Zespół interdyscyplinarny spotyka się raz w miesiącu i w skład wchodzą przedstawiciele różnych placówek pomocowych. Oprócz tego jest zespół grup roboczych, który zawiązuje w momencie kiedy wpływa niebieska karta z konkretnym 113
wpisem, z wiadomością. Wtedy zbiera się zespół roboczy zainteresowanych w tej Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
sprawie instytucji, które mogą pomóc i w tym momencie nad tą sprawą pracuje się. 10 lat temu nie było w ogóle zespołu interdyscyplinarnego, zespół działa dopiero od stycznia 2011 roku. Wcześniej funkcjonował zespół niesformalizowany, społeczny. Natomiast od 2011 cała Polska, każda gmina ma obowiązek powołania zespołów interdyscyplinarnych i roboczych.
W3: Wiele lat temu byłam szkolona przez pana Kołodziejczyka, ponieważ już wówczas mieli oni idee zespołów interdyscyplinarnych. Wówczas na terenie naszego miasta działały takie dwa zespoły: jeden zespół spotykał się chyba na terenie Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej i był to pierwszy tak prężnie działający zespół. Potem utworzony był drugi. Ale tak szczerze mówiąc, te zespoły interdyscyplinarne umarły chyba śmiercią naturalną, bo nie było nikogo, kto mógłby to pociągnąć. W tej chwili to jest sformalizowane, jest przewodniczący zespołu, który ma swoje obowiązki. Jego zadaniem jest też stworzenie tego zespołu. Myślę, że to dobrze, że tak się stało, bo sama idea zespołów interdyscyplinarnych, od samego początku mi się podobała.
W3: (na pytanie o przykłady współpracy) Myślę sobie, że musiałabym się głębiej zastanowić, wejść w to, co było w ubiegłych latach. Mogę powiedzieć o tym, co jest w tej chwili, co widzę teraz. To nie jest tak, że problem się rozwiąże, bo do takiego całkowitego rozwiązania problemu potrzeba by wielu lat i mnie już ta sytuacja później nie sięga, bo dzieci wychodzą, idą dalej. Ja w tej chwili, w ramach tego nowego zespołu interdyscyplinarnego, widzę efekty podczas rozmowy z osobą, wobec której stosowano przemoc. Widzę efekty, widzę zmiany, o których ona opowiada. Rozmawiam z dzieckiem, które jest z tej rodziny - z tym, że tu nie mogę powiedzieć jeszcze o jakiś wielkich zmianach. Ten proces po prostu cały czas się dzieje i nie jestem jeszcze przekonana, czy tego problemu nie będzie, czy problem rozwiąże się do końca całkowicie.
W4: (na pytanie o współpracę w ramach zespołu interdyscyplinarnego) Z zespołem interdyscyplinarnych pracuje, czy bierze udział, komendant. Jeżeli on nie może, to
zdarza, że to ja uczestniczę w tych zespołach. Jeżeli chodzi o skład tego zespołu, to znam te osoby, ponieważ w 2002 lub 2003 roku, dyrektor Ośrodka Pomocy Społecznej przeprowadziła kurs z udziałem policji, pedagogów, pracowników ośrodka, kuratorów, dotyczący tworzenia zespołów interdyscyplinarnych. Przez parę lat działaliśmy jako 114
zespół interdyscyplinarny nieformalnie, spotykaliśmy się w różnych instytucjach, Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
początkowo po to, aby czekać na osoby, które by chciały do nas przyjść i tej pomocy oczekiwały. Informowaliśmy w prasie itd. Później sami już wychodziliśmy do osób, o których, z różnych instytucji, mieliśmy informacje, że coś się niedobrego dzieje. Ciągnęliśmy przez 6 lat i w końcu doszliśmy do wniosku, że nie możemy dalej tego robić, ponieważ możemy sobie napytać kłopotów związanych z nielegalną działalnością. Występował w nas taki fanatyzm, z którego później zrezygnowaliśmy. Krótko później, jakieś dwa trzy lata po tym, weszła konieczność stworzenia tego zespołu. Dlatego też my znamy się z tymi ludźmi, którzy formalnie działają w tych zespołach interdyscyplinarnych i łatwiej nam przychodzi i załatwia się różnego rodzaju sprawy. Tworząc w zeszłym roku zespół interdyscyplinarny, nie stworzyliśmy się od tak - znaliśmy się z różnych instytucji, a także gdzieś już tam współpracowaliśmy ze sobą nieformalnie.
W5: Nie wiem jak to w Polsce ogólnie funkcjonuje, ale na terenie Swarzędza wydaje mi się, że jest idealna współpraca. Ze szkołami nie ma żadnego problemu - jeżeli jest potrzeba to szkoły zasięgają opinii, jakiś porad u nas. Tak samo my, zasięgamy od szkoły. Najważniejsze w tym wszystkim to jest to, że doszliśmy do takiej współpracy ze szkołami i OPS-em, że nie działamy na zasadzie wysyłanego pisma, gdzie ten czas działa na niekorzyść – oczywiście, nie na nasza niekorzyść, tylko osoby pokrzywdzonej. Jest telefon, jest reakcja, jest akcja, działamy. I na odwrót. Staramy się zrobić w ten sposób, żeby każda szkoła, każdy pedagog miał bezpośredni numer telefonu do policjanta, do dzielnicowego danego rejonu, do policjanta z zespołu do spraw nieletnich, jak coś się dzieje. Podobnie pracownik ośrodka pomocy społecznej nie musimy czekać na zasadzie, że ja jako policjant zauważyłem coś w rejonie i teraz wysyłam pismo, bo minie 3 dni zanim ono dojdzie. Mamy to na telefon. I chyba, tak mi się wydaje, jest najrozsądniej robić w ten sposób. Mamy XXI wiek i trzeba z tych telefonów korzystać, aby komuś pomóc.
W8: Na pewno świetnym pomysłem było stworzenie zespołu. Wiadomo, że każda instytucja w danym przypadku pracuje. Jednak spotkanie się specjalistów z różnych
instytucji, w jednym miejscu i dyskusja nad danym problemem dużo daje. Jest możliwość znalezienia jakiegoś środka. Nam się może wydawać, że działanie w taki
sposób jest dobre, a na zespole okazuje się, że są lepsze pomysły. Mamy różne
115 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
informacje, możemy je wtedy przedyskutować, poprosić osobę, której dotyczy problem i z nią dyskutować na ten temat
W8: Jest problem współpracy ze szkołami. Generalnie jest tak, że nas -pracowników socjalnych- bierze się za osoby, które mają wyleczyć dany problem, mają go zlikwidować. My możemy pomóc, nie jesteśmy workiem, który potrafi wszystko zrobić. Może nie mamy odpowiednich narzędzi - my pewnymi rzeczami możemy dysponować, oświata nie może. Przepływ informacji między nami a szkołą, powinien być taki, jaki jest w USA. Tam jak dany uczeń pojawia się w szkole, to nauczyciel, otwierając jego dane, ma od razu napisane czy jest kurator w tej rodzinie, czy były interwencje i ma cały ogląd. I jeżeli jest, że były interwencje, że występowała przemoc, że uczeń się gdzieś źle uczył, że wagarował, to ten nauczyciel wie, że trzeba zwrócić na tego ucznia uwagę, powiadomić OPS, policję, żeby zwracały uwagę. Tu jeszcze to szwankuje, nie mamy takiego przepływu, a to na pewno by ułatwiło wiele rzeczy i im zapobiegło. Są sytuacje, kiedy współpraca (z Zespołem Kuratorskiej Służby Sądowej) jest dobra, ale ta instytucja nie ma jeszcze wypracowanego współdziałania. Nie ma przepływu informacji. Nie mamy z kuratorami dobrej współpracy. My zgłaszamy, musimy trochę czekać na reakcję, a problem się toczy. Dlatego też dany problem rozwiązujemy z policją. Piszemy pismo, idzie to drogą listowną, wtedy wiemy, że dany problem jest przyjęty. Skoncentrowało się to wtedy na tym biednym panu, poszło to trochę w zły ton. Szkoła zaczęła atakować kuratorów i tu nasza pani dyrektor zauważyła, że spotkaliśmy się po to, żeby coś razem zrobić, a nie atakować daną instytucję. Bo nie jest ważne kto założył niebieską kartę, nie chodzi o to, abyśmy się sprzeczali: „A niech on napisze to pismo do sądu rodzinnego, bo po co ja mam to robić? Do jego obowiązków też to należy”. Niech każdy popatrzy raczej na siebie, żeby dana instytucja chciała właśnie napisać ten wniosek w stylu : „Ja zauważyłam problem, mogę uratować tą osobę, nie będzie tragedii” – do tego powinniśmy dążyć, a nie spychać.
W9: W naszym ośrodku działa taka komórka, która zajmuje się właśnie profilaktyką wszelkiego rodzaju, która prowadzona jest w środowisku lokalnym bardzo szeroko - i w
szkołach i w instytucjach. Bardzo dużo informacji wypływa, w związku z tym posiadamy szeroką gamę plakatów i ulotek informujących, które roznoszone są po wszystkich
instytucjach, są one dostępne. Ostatnio mieliśmy też konferencję dotyczącą przemocy. 116
Ostatnim aspektem tej konferencji był panel dyskusyjny, gdzie mogliśmy się Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
dowiedzieć, jak reagować i gdzie faktycznie ta empatia ludzi jest większa. Wspólnie doszliśmy do wniosku, bo było kilka instytucji - i kurator i policjant i pedagog – i stwierdziliśmy, że jest zdecydowanie poprawa, ale przede wszystkim współpraca, współpraca, współpraca. Tak, żeby nie wchodzić sobie w kompetencje.
W ostatnim czasie bardzo dobrze współpracuje nam się z komisariatem policji. Ta współpraca jest płynna, nie ma barier. Poradnia Pedagogiczno-Psychologiczna również super szybko reagują. Pedagodzy niestety nie wszyscy - tu należy zaznaczyć, że nie dla każdego pedagoga jest rzeczą naturalną, aby zainteresować się problemem dziecka. Wracając do współpracy to największym problemem jest współpraca ze szkołami. Dla nich problem przemocy to nie ich problem. To jest problem policji, OPS-u. Takie mam wrażenie podczas swojej pracy, że ta szkoła dosyć kuleje. Oni się tak skupili na przekazywaniu dzieciom wiedzy, że nie widzą całej otoczki, że coś się dziecku dzieje. Dziecko w szkole jest 5 h dziennie, maksymalnie 6-7, a całą resztę doby spędza w domu, więc oni nie zagłębiają się w to, z czego wynikają problemy dziecka, to że nie ma odrobionego zadania domowego, że jest nerwowe czy wycofane. Dopiero na nasze pismo, na nasze zainteresowanie dzieckiem, kiedy my zwracamy się do szkoły o opinie, jak dziecko postrzegane jest w szkole, wtedy pewne rzeczy wychodzą, ale to dopiero z naszej inicjatywy.
W9: Należałoby zmienić chyba tę świadomość nauczycieli w szkołach. Każdy nauczyciel w szkole jest pedagogiem, bo to nie jest tak, że pedagog jest jeden. Każdy nauczyciel ma prawo wejść w środowisko i sprawdzić co tam się dzieje. Jeden pedagog w szkole nie jest w stanie ogarnąć całej ilości dzieci. Trudno mi się wypowiadać na temat zespołu, dlatego, że nie jestem ani jego członkiem, ani nie jestem w centrum tego zespołu, więc trudno mi powiedzieć co jest dalej. Wszystko, co jest w trakcie zespołów, jest objęte tajemnicą, te informacje nie docierają, więc trudno mi się wypowiadać. Natomiast z relacji osób zainteresowanych, czyli ofiar, wydaje mi się, że przynosi to skutek.
W10: Współpraca ze szkołami jest super, jeszcze się nie spotkałam, aby ktoś nie udzielił mi informacji czy nie pomógł. Mamy też takie plany napisane, które dzieci potrzebują więcej wsparcia, gdy chodzi o szkolną sytuację. Z policją też nie miałam problemów, jak trzeba było to wzywałam i przyjeżdżali. Są też zespoły interdyscyplinarne. Oczywiście, ja 117
podlegam pod OPS i bez tego sobie nie wyobrażam. Bo tam gdzie ja nie mogę wejść, to Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
idę z pracownikiem socjalnym. Czasem są rodziny, gdzie jest obawa, więc trzeba iść z kimś.
W12: Jeśli mam być szczery, to od momentu pojawienia się zespołu interdyscyplinarnego, niewiele się dla mnie zmieniło, bo tak naprawdę to wszystko jest oparte na nieformalnych relacjach z pracownikami socjalnymi, z którymi się znamy. Równie dobrze mogę zadzwonić i porozmawiać, tak naprawdę. Bez przepływu dokumentów możemy to telefonicznie załatwić. A z innymi instytucjami? Kontaktowałem się ze szkołami jak była taka potrzeba, a teraz mam okazję raz w miesiącu usiąść w jednym pokoju. Najwięcej zależy tak naprawdę od dobrej woli, żeby się kontaktować w razie potrzeby. Jasne, że zdarzają się jakieś nieporozumienia, że ktoś uważa, że o czymś powinien wiedzieć, a nie wie, a może powinien zostać poinformowany. I może ten przepływ informacji nie zawsze jest taki, jak powinien być do końca. Na pewno zespół jest okazją, aby to poprawić. Mówię, to działało wcześniej tak naprawdę, ale nie nazywało się zespołem interdyscyplinarnym. Na pewno też to sformalizowanie pozwoliło na to, że jest ten imperatyw, żeby się spotkać raz w miesiącu i można też się poznać z pracownikami innych instytucji np. z Kobylnicy z Ośrodka Wspierania Rodziny. Potem okazuje się, że mamy jakiś wspólnych klientów.
Narzędziem mającym ułatwiać międzyinstytucjonalną współpracę jest tzw. Niebieska Karta. Rozmówcy różnie oceniali tę ideę i jej praktyczne zastosowanie. Dzięki procedurze można monitorować daną sprawę (jej przedmiot, przebieg, charakter) bez konieczności każdorazowego wnikania w określone dokumenty czy akta. Jest ona jednak nadmiernie rozbudowana, może również wzbudzać obawy stygmatyzacji u osób, które się nią obejmuje. Mimo to, wprowadzenie Niebieskiej Karty umożliwiło głębszą analizę poszczególnych problemów, a co za tym idzie – usprawniło ich rozwiązywanie. Dało też ofiarom nadzieję na wymierne instytucjonalne wsparcie. Przyczyniło się do ujawnienia wielu przypadków przemocy domowej.
W5: Są przypadki, gdzie ta procedura Niebieskiej Karty jest wykorzystywana do różnego rodzaju rozwiązywania problemów, konfliktów i podziału majątku przez
niektóre osoby, ale przede wszystkim śmiem twierdzić, że to jest uświadomienie tych 118
osób. Te osoby, które są pokrzywdzone, które były krzywdzone przez ileś tam lat, były Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
przekonane, że nie mają tej pomocy, a teraz, m.in. przez policjantów, są uświadamiane, że mogą z tej pomocy korzystać, że są te procedury, które im pomogą i że również samorządy dołożą wszelkich starań, żeby ta pomoc dla nich była.
W6: Okres, od kiedy pojawiły się niebieskie karty, ujawnił znacznie większą liczbę przypadków niż te, o których mogliśmy przypuszczać czy mówić wcześniej. To jest taka rzecz, która dała ludziom świadomość prawnych aspektów, wynikających z tego problemu i otworzyła ich na to, żeby działać. Myślę tu o konkretnych osobach, które są dotknięte przemocą i szukają pomocy przez te procedury. Wcześniej nie spotykałam się z tą problematyką na co dzień, natomiast w tej chwili w każdym tygodniu, wychodzą problemy przemocy, które muszę przepracowywać tutaj w szkole. Nie wiem czy to tylko kwestia niebieskiej karty, ale na pewno zbiegło się to w czasie z tym, że ujawniło się znacznie więcej przypadków niż to, co było wcześniej.
W5: Wiadomo, te niektóre pytania w niebieskiej karcie są krępujące, jeżeli chodzi o intymność człowieka. Ja tę niebieską kartę traktują jako informację - czy ona będzie miała 10 stron, czy będzie miała jedną stronę, dla nas jest to informacja, że coś się dzieje. Oprócz wspomnianego wcześniej telefonu musi być coś na piśmie. Ta informacja przekazywana do zespołu, czy do szkoły. Tylko, że ona moim zdaniem jest za obszerna. Policjant jadący na interwencję, gdzie jest zgłoszenie, że jest przemoc, nie musi siadać , nie musi wypełniać 4 kartek i się pytać kobiety o przemoc seksualną, bo mija się to z celem. Od kobiety, która jest zastraszana, która żyje w przemocy, bo w większości przypadków jest tak, że to mężczyzna jest tym sprawcą przemocy. A więc ta kobieta widzi policjanta, nie policjantkę, tylko policjanta postawnego, który przyjeżdża i się pyta czy jest ta przemoc, to już sama osoba policjanta budzi strach, bo to jest mężczyzna. Już na wejściu ten policjant jest praktycznie skazany, że ona nie powie mu prawdy. Jeszcze tym bardziej jak policjant się pyta o takie sprawy - to jest absurd dla mnie. To powinno być krótko, zwięźle i na temat. Niebieska karta powinna mieć jedną karteczkę: gdzie, co i kiedy zdarzyła się ta przemoc. Policjant na czynnościach związanych z przemocą w rodzinie, nie ma się skupić na wypełnianiu tego, co tam jest,
tylko ma się skupić na tym, żeby zatrzymać osobę, czyli tego sprawcę, zrobić wszystko, aby osobie pokrzywdzonej zapewnić bezpieczeństwo, a nie, żeby wypełniać jakieś tam
pytania. Te pytania owszem powinny być, ale wtedy jak ta osoba jest już na spokojnie 119
poproszona, żeby się spotkała z zespołem interdyscyplinarnym, gdzie jest pracownik Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
pomocy społecznej, jest psycholog, jest pracownik oświaty, jest pracownik służby zdrowia. Wtedy można zadać te pytania, czy były te przemoce. Wtedy uściślimy, zobaczyć gdzie to występowało. Ja traktuję niebieską kartę jako informacje, że coś się dzieje. I tak powinno być. To jest informacja, a stwierdzenie czy była to przemoc fizyczna czy psychiczna, jakieś głębsze pytania dotyczące kiedy to było, jak, co itd., na to przyjdzie czas w późniejszym terminie. Ta osoba ma się czuć bezpieczna, że jest reakcja, że policja przyjechała, że ma tę pomoc, a policjant tylko powinien pouczyć. Moim zdaniem ten druk pouczenia również powinien być skąpszy, bardziej zwięzły. Pomoc osobom pokrzywdzonym przede wszystkim ma być szybka i skuteczna. Czas dojazdu policjanta na interwencję, zapewnienie bezpieczeństwa, odizolowanie sprawcy, wypełnienie krótkiego druku (niech to będzie niebieska karta), która ma jedną stronę, podstawowe informacje, szybka informacja do zespołu. Zespół zajmuje się tą sprawą i wtedy dopiero mamy czas, kiedy ta osoba czuje się komfortowo, kiedy czuje się przyjęta, kiedy czuje się bezpieczna. Nie ma tego sprawcy, gdzieś tam w pokoju, gdzieś tam na balkonie, gdzie ona cały czas przy interwencji może mieć taką niepewność, że ten sprawca uciekł, że on może za chwile przyjść. Po co te pytania? Po co się w to wszystko zagłębiać? Bez sensu! Dlatego krótko, zwięźle i na temat, a na pomoc fachową przyjdzie czas w późniejszym terminie i jeżeli jest potrzebny pedagog, to będzie pedagog, potrzebny psycholog - będzie psycholog. Dla każdej rodziny zastosować indywidualny program. Jeżeli my, jako policja, mamy działać, może warto się zastanowić nad tym, żeby skrócić, żeby ograniczyć się tylko do przesłanej informacji i tę pomoc udzielać w systemie zespołów.
W8: Niebieska karta - jest teraz o tyle łatwiej, że każdy z nas zakłada tę niebieską kartę: policjant, OPS, szkoła – każdy może założyć niebieską kartę. Ta współpraca jest ważna, przepływ informacji między instytucjami jest ważny. Mamy dzięki temu naświetlone wszystkie obszary tej przemocy. W jakim zakresie, od kiedy, jakiego rodzaju przemoc – wtedy możemy podjąć działania, żeby wyeliminować to zjawisko. Na pewno wzbudza to też strach u sprawcy przemocy (…) Ofiary boją się zakładać to, bo to jednak jest formalność. Jak powie coś i się przestraszy, to może się wyprzeć, powiedzieć: „Ja tego nie mówiłam”. A tu już jest na papierze wszystko. Boją się, ale zakładają te niebieskie karty. Jeżeli widzimy, że przychodzi kobieta z dzieckiem, ale nie chce założyć, bo on będzie bił, to dla nas to już jest zagrożenie życia dziecka i my wtedy mamy prawo sami, 120
bez zgody ofiary, założyć kartę. Na sprawców działa to generalnie w ten sposób, że Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
uspokajają się, ale trzeba szybko podjąć jakieś kroki, bo może to być na zasadzie uśpienia ofiary –„Uspokoiłem się, jest dobrze, ofiara wszystko wycofa a sprawa zacznie się od nowa”.
W9: Kiedy przychodzi do nas osoba z problemem (bez rozgraniczenia na płeć) mamy procedurę, czyli zakładamy niebieską kartę. Jeśli nie została ona nigdy założona, to mamy taki obowiązek i takie czynności wykonujemy. Po założeniu niebieskiej karty, rusza cała procedura.
Liderem, koordynatorem i najważniejszą instytucją przeciwdziałającą przemocy jest według respondentów Ośrodek Pomocy Społecznej. Inne instytucje starają się go wspomagać, największa odpowiedzialność spoczywa jednak na nim. Za kluczową instancję uważają badani również policję.
W3: Ja myślę, że każdy ma swoją ważną rolę. Ośrodek Pomocy Społecznej jest liderem i ma też największe zasoby, największe możliwości pomocy i dobrze, że tak jest. Ale myślę, że każda z tych instytucji, jeżeli jest potrzeba zaangażowania tej instytucji, to robi swoją pracę.
W4: Myślę, że miasto jako Urząd, scedował całość na Ośrodek Pomocy i to Ośrodek Pomocy w tym zakresie działa.
W6: Nie wiem, może policja i OPS dzierżą pierwszeństwo? Szkoła na pewno tylko wtedy, gdy są dzieci. Jestem przekonana, że nie o wszystkich przypadkach wiemy. Są takie, gdzie to się dzieje być może bez świadomości dzieci o dziejących się problemach, albo póki co nie dotarliśmy do nich. Na pewno jest szara strefa. Ale generalnie ośrodek pomocy i policja.
W7: U nas na pewno tak. OPS jest liderem. Tam są te wszystkie sekcje, świadczenia rodzinne, fundusz alimentacyjny, są świetlice, które działają przy OPS-ie. Tam chyba panie mają najlepsze rozeznanie i bardzo dobra jest też współpraca naszych szkół i
przedszkoli z OPS-em. Myślę, że dzięki tej współpracy wielu osobom można było pomóc 121 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
i w porę tę pomoc przekazać. Tam, panie psycholożki, czy pedagożki, są w stałym kontakcie z OPS-em i zawsze mogą na tę pomoc ze strony OPS-u liczyć.
W8: Myślę, że OPS i policja liderują. Oświata jeszcze jest troszeczkę daleko, ale się uaktywnia. Najlepiej właśnie z policją współpraca się układa.
W11: Ośrodek Pomocy Społecznej powinien być liderem i myślę, że jest. Dlatego, że mają rozeznanie na tym terenie. Mają do wszystkiego dostęp.
W12: Każdy jest do czegoś, każdy ma swoją rolę. Organizacje ze sobą współpracują. Z Opieką Społeczną mamy bardzo dobry kontakt - mogę powiedzieć, że tak, że współdziałamy. Różnego rodzaju akcje robimy nawet razem, więc współdziałamy.
Na pytanie o ilość jednostek pomocowych na terenie gminy, o ewentualne braki i wynikające z nich przeszkody i potrzeby – odpowiadano w podobnym tonie. Instytucji, do których mogłyby się zwrócić ofiary bądź świadkowie przemocy jest, zdaniem respondentów, niemało, choć fakt istnienia w Swarzędzu zaledwie jednej Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej może budzić niepokój. Problem stanowi brak ośrodków dla sprawców. Praca z nimi pozostaje wyzwaniem.
W6: Ja bym powiedziała tak, że na pewno potrzebne byłoby miejsce wsparcia dla sprawców. Nie wiem nic, abyśmy mieli miejsce dla takiego człowieka, gdzie można by pracować nad przemocą, nad zastępowaniem tej przemocy, tych aktów. Potrzebowałabym takiego miejsca, które mogę wskazać tym ludziom, miejsce gdzie są fachowcy, gdzie jest grupa, terapia i gdzie dzieje się cały czas cykl zajęć.
W9: Poradnia Pedagogiczno-Psychologiczna jest jedna w Swarzędzu - to jest mało. Na miasto i gminę 40 tys. to zdecydowanie mało. Ludzie się ratują jadąc do Poznania,
gdzie jest tych poradni kilka i są szybsze terminy przyjęcia.
PERSPEKTYWA FGI
122 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Respondenci bardzo wysoko ocenili współpracę w ramach działania zespołu interdyscyplinarnego. Na pytanie jak układa się współpraca pojawiały się odpowiedzi „…dla mnie doskonale…” lub „…bardzo dobrze…”. „…w Swarzędzu świetnie jest robione, i chciałam przypomnieć, jak braliśmy udział w szkoleniu to było 70 godzin zaznaczam o tworzeniu zespołów interdyscyplinarnych i mnie to bardzo dużo dało, właśnie poznanie ludzi z innych instytucji…”. Dostrzegają jednak trudności wiążące się ze współpracą w zespołach interdyscyplinarnych, a związane są one według nich z narzuceniem pewnych działań odgórnie, biurokratyzacją działań i przeciąganiem spraw. Jednak niezmiennie podkreślani, że na poziomie Gminy współpraca jest zdecydowanie owocna. Sygnalizowali wcześniejszą już współpracę w zakresie problemu przemocy. „…Myślę, że tutaj lepsza jest współpraca oddolna, bo ona jest skuteczniejsza, bo ludzie sami tego chcą. Zespoły interdyscyplinarne - gdzieś zostały te sprawy narzucone z góry. Aczkolwiek w Swarzędzu dawno współpracowaliśmy już interdyscyplinarnie…”. „…No zawsze się spotykaliśmy pedagodzy z OPS-em, zawsze z PPP to już obligatoryjnie, policja, mamy swoich kuratorów z którymi współpracujemy, z sądem…”. „…Szkoły między sobą (…) To jest potrzebne. Jak ja mam jakiś problem, to będę poszukiwała, policjanta, który mi pomoże, pracownika socjalnego, natomiast zespoły to jest narzucona rzecz…”. „…Wydaje mi się, że wszystko prawnie opisane z góry czasami szkodzi, bo wtedy muszę poruszać się jakby w prawie i czasami mogę (…) wylać dziecko z kąpielą. Bo muszę coś zrobić, a ja bym chciała pomóc swojemu, i myślę, że ta pomoc była by skuteczniejsza niż to co mi nakazują przepisy…”. „…One są potrzebne, ale (…) nie zawsze jest potrzebny policjant, nie zawsze jest potrzebny sąd, czasami można właśnie edukacyjnie wiele rzeczy załatwić…”. „…czasami właśnie jest problem z tym, (…) że czasami właśnie, te zespoły, ta cała ustawa o przeciwdziałaniu przemocy wynikają z tego, że później to co mamy, te przeciągane sprawy (…) Niestety ale to wszystko jest zbiurokratyzowane (…) Ja myślę, że później będzie tak, (…) że zaczynają te zespoły działać w ten sposób, że do konkretnego przypadku się faktycznie dobiera osoby, które mogą coś na ten temat powiedzieć…”.
Respondenci dostrzegali również zalety funkcjonowania w zespołach interdyscyplinarnych. „…Jak działa się wspólnie to jest większa szansa na to, że nie
każdy będzie chciał coś dla siebie ugrać na tym przypadku, tylko, że może uda się 123 wspólnie realizować jeden plan, by się nie rozmijać z pewnymi rzeczami, innymi
wizjami – a bez zespołów nie ma możliwości, żeby to przedyskutować wspólnie – to Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
takie jedno spojrzenie może wpłynąć na sukces…”. „…Ja też myślę, że nie wszystko jest złe. Jest dużo rzeczy bardzo, bardzo dobrych. Ale jak wszędzie trzeba te same przepisy, to też jest nie dobrze, powinna być większa dowolność, np. gdzie karta gdzie nie. Wszystko nazywając przemocą i wszędzie zespoły, to obawiam się, że to za mocno…”. Poruszony został również temat koniecznego zdaniem respondentów zaufania wewnątrz zespołów z uwagi na wyjątkową delikatność tematu przemocy w rodzinie. „…ludzie spotykający się w tych zespołach, muszą też mieć do siebie zaufanie. Bo śmieci zbierać mogą wszyscy, nie ważne czy ja go lubię i się z nim zgadzam, czy nie a sprawa przemocy w rodzinie, jest tak trudnym tematem, tyle sekretnych w rodzinie rzeczy ujawnia, ja mam ciągle dylematy na ile można różne rzeczy poruszać, by nie przekraczać pewnej granicy…”. „…Ja nie umiałabym współpracować w zespole, gdzie nie miałabym do wszystkich zaufania, wiedząc, że musimy to razem rozwiązać itd. Dlatego te zespoły odgórne, to trzeba zjeść ze sobą dużo soli, by potem rozwiązywać razem najtrudniejsze rzeczy. Czasami wiadomo trafiają bardzo trudne przypadki. Fajnie, że tak się spotykamy, bo się poznajemy i później łatwiej będzie zadzwonić, porozmawiać, skonsultować. Często jest tak, że się znamy, spotykamy, ale faktycznie w tych grupach brakuje sądów, kuratorów, lekarzy przecież nie ma i faktycznie te grupy potem tak jak na panelu dyskusyjnym okładają tego jednego kuratora, który dostał za cały sąd…”.
124
Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
KAMPANIE, AKCJE I PROJEKTY SPOŁECZNE WOBEC ZJAWISKA PRZEMOCY W RODZINIE
PERSPEKTYWA CATI
Wśród instytucji zajmujących się przeciwdziałaniem przemocy w rodzinie mieszkańcy gminy Swarzędz największym zaufaniem obdarzają Poradnię Pogotowania Niebieska Linia oraz Ośrodek Pomocy Społecznej (odpowiednio 3,86; 3,74). Na przeciwległym biegunie z najmniejszym zaufaniem społecznym znajduje się Prokuratura i Służba Zdrowia (odpowiednio 2,86; 3,17). W stosunku do pozostałych organizacji społeczność gminy ma mieszane odczucia, pozytywne przeplatają się z negatywnymi. Miejsce
zamieszkania nie różnicuje istotnie poziomu zaufania.
125 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
wieś 3,69
Poradnie Pogotowia wem: 3,86 onych miasto 3,74
Niebieska Linia: Pomocy
Ośrodek
dla Osób dla
Przestępst Pokrzywdz
wieś 3,37 no- Pomoc Społeczna: 3,74 miasto
jne oraz jne 3,67
Telefony
zaufania:
informacyj interwency wieś 3,62 Ośrodek Pomocy dla Osób Pokrzywdzonych
3,73 Linia: miasto 3,93
Przestępstwem: Poradnie
Niebieska Pogotowia wieś 3,28
Telefony informacyjno- e
interwencyjne oraz 3,59 ych
miasto 3,43 pomocy:
zaufania: instytucji
udzielając
pozarządo
Organizacj we, adresy we, wieś 3,11 Policja: 3,42
Służba miasto 3,19 zdrowia:
Organizacje wieś 3,33 pozarządowe, adresy instytucji udzielających 3,39
Zespół miasto 3,26 plinarny:
pomocy: interdyscy Gminna Komisja wieś 3,28 Rozwiązywania 3,36 w
Problemów ych: wania
Gminna miasto
Komisja 3,38
Rozwiązy Problemó
Alkoholowych: Alkoholow wieś 3,65
Zespół : interdyscyplinarny: 3,28
Pomoc miasto 3,77 Społeczna wieś 2,73
Służba zdrowia: 3,17 a:
miasto 2,89 Prokuratur wieś 3,51
Prokuratura: 2,86
Policja: miasto 3,4
Wykres 40. Zaufanie do instytucji. Badanie własne. Wykres 41. Zaufanie do instytucji. Badanie własne. N = 126
N = 592. 592. Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
PERSPEKTYWA IDI
Wszelkie programy, kampanie i projekty społeczne mające na celu nagłośnienie danego problemu, a konsekwencji uwrażliwienie na niego ludzi w nadziei na minimalizację skutków, jakie potrafi generować – wydają się narzędziem skutecznym, pod warunkiem, że są przeprowadzane w sposób przemyślany i adresowane do możliwie szerokiej grupy odbiorców. W Gminie Swarzędz większość takich akcji inicjowanych jest przez OPS. Aktywne potrafią być również szkoły, zwłaszcza w obszarze oddziaływań edukacyjnych i wychowawczych. Często wpisują się one w kampanie ogólnokrajowe, stanowią ich realizację na gruncie lokalnym. O samodzielność jest w tym zakresie trudniej. Nie z braku energii, pomysłów czy dobrej woli, ale z powodu ograniczeń natury formalnej i finansowej. Wydaje się jednak, że lokalne instytucje robią wiele, by uświadamiać miejscowej społeczności problem przemocy domowej. Nacisk kładzie się na profilaktykę. OPS szuka również dróg aktywizacji własnego środowiska, czego przykładem jest zorganizowany niedawno panel dyskusyjny, który zgromadził jego przedstawicieli w celu wypracowania długofalowej i wszechstronnej strategii przeciwdziałania zjawisku. Respondenci opowiadali również o innych inspirujących inicjatywach, w których pośrednio bądź bezpośrednio brali udział.
W1: Konferencja, która odbyła się 16 lub 17 listopada, była elementem mającym na celu pokazać mieszkańcom, środowisku tego jak pracujemy, co to jest przemoc (dokładniej chodziło o krzywdzenie dzieci), gdzie można uzyskać pomoc, jak to wygląd, przedstawienie zespołów interdyscyplinarnych.
W1: Ulotka, strona internetowa OPS, kablówka, gazety lokalne - wszystkie te media
podają informację o takich konferencjach czy działaniach podejmowanych przez OPS.
Urząd Miasta nie organizuje niczego takiego sam z siebie, a jedynie w porozumieniu z
OPS. Na pewno wspomniane już konferencje są takim elementem tej kampanii, jak 127
również ulotki informacyjne nt. przeciwdziałania przemocy i instytucji. Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
W2: Jest taka kampania (m.in. plakatowa): „Postaw na rodzinę”. Jest sporo ulotek i książeczek na ten temat, pokazywanych podczas zebrań z rodzicami. „Zachowaj trzeźwy umysł” to też fajna kampania. Wciąż mówię o szkolę, bo myślę, że ogólnie tego jest znacznie więcej. Niedawno była właśnie konferencja, uświadamiająca czym jest przemoc. Dużo się dzieje w gminie takich rzeczy, które propagują zdrowy styl życia, nieużywanie przemocy.
W2:. Robi się też wiele rzeczy dobrych poza lekcjami: jest sporo kółek, jeśli są uroczystości to pod uwagę brane są wszystkie dzieci, nie tylko najzdolniejsze, każdy ma prawo się zaprezentować. Na poziomie klas są różne imprezy typu otrzęsiny, rajdy. Uczniowie wiedzą, że to jest dla nich, że mogą się pokazać. Każdy, nawet ten co ma choćby ledwie dwójkę, wie, że może być bardzo ważny. To jest bardzo istotne. W klasach jest też program profilaktyki, prowadzi się lekcje wychowawcze wg scenariusza, żeby nie było przemocy. Co najmniej dwa razy do roku są teatry profilaktyczne: przyjeżdża teatr, dwóch aktorów, zazwyczaj profesjonalnych, którzy wg scenariusza robią spektakl dla gimnazjalistów. Zawsze biorę (teraz to się zmieniło) teatr z Krakowa, bo oni zawsze wchodzą w interakcję z młodzieżą np. kończy się 1 akt i młodzież decyduje czy Janek ma zadzwonić po policję czy nie. Jeśli młodzież zagłosuje, że nie – oni grają dalej (zawsze mają dwa scenariusze). Młodzież czuje, że bierze w tym udział, to jest ich językiem, jest w tym dużo humoru, aby przykuć ich uwagę. Faktem jest, że oni bardzo to lubią i oglądają, a to przez sztukę zapada w pamięci. Na końcu albo w trakcie jest zawsze Słowo Boże, a aktorzy trochę mówią o tym co grali. Staram się zawsze aby wychowawcy wzięli w tym udział, aby w klasach o tym potem porozmawiać. Jeżeli chodzi o profilaktykę, to nie tylko mówienie: „Nie bijcie się!”, ale mówienie co mają robić. Ten tydzień profilaktyki wspólnie z nami organizuje Ośrodek Pomocy Społecznej. Ponadto trzeba się zajmować czasami każdą drobnostką, bo może być bardzo niewinny konflikt, ale z tego może urosnąć coś wielkiego. Warto reagować, już na samym początku, porozmawiać. Często jestem proszona o mediacje i czasami wystarczy z dwoma osobami, liderami grupek porozmawiać i sytuacja się rozwiązuje.
W3: Najczęściej mówimy o przemocy w ogóle, nie tylko o przemocy w rodzinie. Mamy cały szereg takich zadań z dziedziny profilaktyki i właściwie głównie na tym się to
opiera. Ja, szczerze mówiąc, nie uczestniczę we wszystkich projektach . Prowadzimy 128
warsztaty -najpierw są te duże: „Naj klasa”, „Szkoła promująca zdrowie”, „Szkodliwości Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
palenia”. Jak wspomniałam wcześniej, nie w każdym z nich uczestniczę i myślę, że tych innych projektów jest całe mnóstwo. Osobiście uczestniczę w spotkaniach z klasami. Swego czasu wzięliśmy też udział w „Szkole bez przemocy”, ale nie podobało mi się to i wycofaliśmy się. Za bardzo to było sformalizowane, dużo pisania. Nawet próbowaliśmy przystąpić do takiego projektu, w którym była szansa na to, że jakieś pieniądze uzyskamy na realizację zadań. Wtedy mieliśmy takie fajne zadanie, ponieważ mieliśmy dzieci romskie na terenie szkoły (tzn. zawsze mamy dzieci romskie, ale wtedy mieliśmy je w starszej klasie) i chcieliśmy zrealizować taki projekt poznawania wielokulturowego. Napisaliśmy się, nocki zmarnowaliśmy i nic z tego nie było. Myślę, że to troszeczkę zniechęciło nas do tego, ponieważ stwierdziliśmy, że robimy wiele innych rzeczy, niekoniecznie wchodząc w ten projekt „Szkoły bez przemocy”. Robimy inne projekty, każdy nauczyciel - może nie każdy, ale grupami starają się realizować. Ja osobiście stwierdziłam, że w ramach walki z przemocą mogę o niej mówić i w tym celu chodzę na zajęcia do klas, w zależności jakie są potrzeby.
W7: Trudno mi powiedzieć. Jest kampania „Zachowaj trzeźwy umysł” - to trwa prawie cały tydzień, włączają się w to wszystkie szkoły, jest to później takim dużym podsumowaniem na koniec robione. Są też inne akcje, ale one w większości są organizowane przez Ośrodek Pomocy Społecznej. U nas te wszystkie działania odbywają się przez Ośrodek.
W8: Właśnie teraz mieliśmy panel dyskusyjny „Razem przeciw przemocy”, którego byliśmy organizatorami. Była policja, psycholodzy, kuratorzy, ale też uczniowie szkół policealnych i był panel dyskusyjny, który jest świetną rzeczą. Panel dyskusyjny generalnie dotyczył obszaru, jak się rozprzestrzenia dany problem, jak zapobiegać, jak współpracować ze sobą. Na pewno był on zbyt krótki, wiele problemów nie zostało rozwiązanych. Ileś jeszcze tych spotkań byłoby wskazane i na pewno rozwiązałoby to wiele problemów między instytucjami, które nie powinny się koncentrować na tym kto, co, jak i jak zepchnąć, tylko powinniśmy się spotkać i zastanowić się, jak pomóc ofierze, jak pomóc sprawcy. Na razie był to panel jednorazowy, służący po pierwsze
wypracowaniu wspólnej strategii, a po drugie zauważenie : „Razem, przeciw czemuś”, a nie „Przeciw sobie” – ja wyszłam z takim odczuciem (…) Mieliśmy taką akcję, „Reaguj
na przemoc”, były też różne spotkania, plakaty. Mamy sekcje profilaktyki, gdzie 129
koleżanka to wszystko prowadzi i ona mogłaby więcej powiedzieć. No i teraz ten cały Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
projekt jest „Reaguj na przemoc”, gdzie koleżanki to piszą i do tego była również ta kampania „Razem przeciw przemocy”.
W8: Oni są coraz bardziej otwarci - dzięki mediom, dzięki kampaniom, dzięki plakatom. Oni są uświadomieni, gdzie mogą się udać - może kiedyś tego nie wiedzieli?
W9: W naszym ośrodku działa taka komórka, która zajmuje się właśnie profilaktyką wszelkiego rodzaju, która prowadzona jest w środowisku lokalnym bardzo szeroko - i w szkołach i w instytucjach. Bardzo dużo informacji wypływa, w związku z tym posiadamy szeroką gamę plakatów i ulotek informujących, które roznoszone są po wszystkich instytucjach, są one dostępne. Ostatnio mieliśmy też konferencję dotyczącą przemocy. Ostatnim aspektem tej konferencji był panel dyskusyjny, gdzie mogliśmy się dowiedzieć, jak reagować i gdzie faktycznie ta empatia ludzi jest większa. Wspólnie doszliśmy do wniosku, bo było kilka instytucji - i kurator i policjant i pedagog – i stwierdziliśmy, że jest zdecydowanie poprawa, ale przede wszystkim
W11: Tak, brałem udział w konferencji. Myślę, że było to słuszne, bo konferencja była skierowana do profesjonalistów. Uczestnikami byli członkowie zespołu, z OPS- u było sporo osób, z policji, z Towarzystwa Ochrony Praw Dziecka, pedagodzy ze szkół. Miało to na celu uświadomienie, uwspólnienie na poziomie instytucjonalnym. Nie było adresowane do mieszkańców i nie wiem, czy były jakieś akcje kierowane do mieszkańców. Myślę, że ten panel dyskusyjny był bardzo ciekawy. Wnioski są takie, że są duże oczekiwania z każdej ze stron, odnośnie współpracy; że szkoły i ośrodek oczekują, że będą więcej wiedzieć. My oczekujemy, że ten przepływ informacji będzie lepszy. Może za dużo energii było skierowanej na jakieś pretensje i zarzuty, a za mało na jakieś propozycje konstruktywnych rozwiązań, ale chyba o to chodziło.
Wpływ opisanych przedsięwzięć na zmiany w postrzeganiu przemocy domowej przez mieszkańców Swarzędza wydaje się znaczny. Trudno natomiast powiedzieć, w jakim
stopniu większa świadomość przekłada się na postawy w konkretnych sytuacjach. Z pewnością ta zależność istnieje i stanowi czynnik pozytywny. Przytaczane na początku
niniejszego opracowania cytaty (w dziale I) są tego niewątpliwym dowodem. Niemniej 130 jednak, co potwierdzali badani, wszelkie inicjatywy profilaktyczne i uświadamiające,
choć cenne i potrzebne, mogą co najwyżej wspomagać działania resocjalizacyjne; Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
rozwiązanie poszczególnych problemów wymaga zaangażowania w dany proces wielu czynników, których skuteczności nie da się do końca ocenić czy przewidzieć.
PERSPEKTYWA FGI
Większość badanych stwierdziła, że w Swarzędzu jest dużo akcji profilaktycznych związanych z przeciwdziałaniem przemocy. Potrafili wymienić również konkretne nazwy akcji przeprowadzonych w Gminie. Wyrazili również poparcie dla tego typu inicjatyw, zwłaszcza jeżeli mają one charakter systemowy – tzn. uczestnikami mogą być całe rodziny. „…Mi podobają się wszystkie akcje, gdzie rodzina jest zapraszana, dzieci z rodzicami – bo to jest fajne, uczy spędzania czasu razem, bo to nie jest mówienie nie pijcie, nie palcie, ale właśnie pokazuje się, że dziecko z rodzicem może coś wspólnie. Niech to będzie np. rajd rowerowy czy jakieś występy przy szkołach, czy tydzień profilaktyki czy jakieś wyjazdy integracyjne, to wszystko jest bardzo fajne, bo pokazuje jak można ten czas spędzać, a przy okazji można wiele rzeczy przemycić. To jest najbardziej pozytywne i u nas w Swarzędzu jest tego dużo…”. „…jest akcja, kampania ‘zachowaj trzeźwy umysł’, która dzieje się przez większość roku szkolnego w szkole, a finałem tej kampanii jest taki tydzień profilaktyki, w którym to szkoły biorą udział…”. „…Jest (…) kampania ‘Postaw na rodzinę’”. „…Sporo jest takich akcji. U nas w Swarzędzu moim zdaniem się bardzo dużo dzieje…”. „…Różne rzeczy są pogadanki, są warsztaty dla rodziców, są spotkanie z różnym ludźmi, są cykle jakiś tam zajęć, dla całych grup klasowych lub dla wybranych dzieci…”. Respondenci zwrócili również uwagę na rolę działania długofalowego w tego typu inicjatywach. „…Myślę, że tu potrzebna jest metoda małych kroków. Nie może być tak, że jest to duże uderzenie, bo wtedy odebrane to zostanie znowu jak jednorazowa akcja, a przecież nie o to chodzi, prawda? Nie chodzi o akcję, chodzi o długo falowy system. (…) Małymi krokami mówić o tym, wciągnąć jak najszerszą grupę ludzi do tego, uświadamiać, mówić o problemie, tylko, żeby nie było to odebrane jako jednorazowa
akcja, bo media znów coś nagłośniły i kończy się to niczym…”. „…Na pewno to trzeba by co jakiś czas zmieniać moim zdaniem. I takich rzeczy też nie można robić tak raz
nasycić i koniec. Tego typu sprawy musza być w świadomości odświeżane co jakiś 131
czas…”. Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Zwrócono jednak uwagę na fakt, że z kampanii profilaktycznych w dużej mierze wyłączone są tereny wiejskie. „…U nas na wioskach to się nic nie dzieje…”. „…nikt z wiosek nie pojedzie półtorej godziny na jakieś zabawy…”. Według respondentów świadomość dotycząca zjawiska przemocy u mieszkańców wzrosła. „…mam wrażenie, że samoświadomość i taka świadomość jest coraz większa. To dlatego, że docierają do osób zainteresowanych informacje z zewnątrz (…) Na pewno to co dzieje się na zewnątrz, to że o tym się mówi, że o tym się słyszy i kampanie które są przeciwko przemocy na pewno docierają do tych ludzi…”. Również i zjawisko częstszego ujawniania problemu przemocy domowej jest w opinii respondentów wynikiem wzrostu świadomości „…[bierze się to] Z (…) samoświadomości jednak docierania do tego. Ja myślę, że kiedyś wchodząc do OPS-u jest ten plakat, czy naprawdę uważasz, że to jego, czy jej prywatna sprawa. Że to już nie jest jej prywatna sprawa i chyba coraz więcej ludzi ma taką świadomość, że i może jeszcze wciąż za mało, ale coraz więcej ludzi ma świadomość, że to nie jest ich prywatna sprawa. Kiedyś było co się dzieje w domu nie mów nikomu. Także to się chyba troszeczkę otwiera i troszeczkę zmienia. Małymi krokami…”. „…nagłaśnianie tego problemu poprzez nawet plakaty, które znajdują się na przystankach autobusowych, czy też tramwajowych również powoduje, że czekając gdzieś tam na ten tramwaj poddajemy się tam jakiejś chwili refleksji i zastanawiamy się nad tym. Także myślę że jednak rzeczywiście ludzie coraz częściej o tym mówią i myślę, że wynika to również z tego, że to jest taki problem ogólnospołeczny i dotyczy dlatego że teraz został nagłośniony większej ilości osób niżby się kiedyś wydawało. Albo wcześniej był to temat tabu, także wydawało się, że nie wypada o tym mówić po za tym wstyd pewnie i po za tym nie wiadomo, czy nie dotyczy to tam jakiegoś szerszego środowiska. Teraz widząc, że jest coraz więcej rodzin, w których dochodzi do stosowania przemocy to jednak ludzie są bardziej otwarci, częściej o tym mówią , a po za tym mają przedstawione też możliwości niesienia pomocy i konsekwencji, które się z tym wiążą. Czyli nawet ujawnianie tych faktów też się wiąże z jakimiś tam konsekwencjami moralnymi dla samego siebie…”.
Jednak pomimo większej świadomości według badanych wciąż istnieją formy przemocy, na które reakcje są znikome, bądź żadne, co wynika z niskiej świadomości na
temat konkretnych jej przejawów. „…wydaje mi się, że jest większa świadomość tego, 132
że to jest niedopuszczalne i trzeba coś z tym zrobić, ale ja też dostrzegam dużo form Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
przemocy takich, które no są akceptowane po prostu, są wpisane w kulturę i ludzie nie postrzegają tego wcale jak przemoc np. przemoc ekonomiczna wobec kobiet …”. W opinii respondentów konieczna jest również zmiana sposobu myślenia ofiar przemocy, które nierzadko nie pozwalają sobie pomóc. „…jest (…) problem mentalności ofiar. Ludzie oczekują często z zewnątrz, że przyjedzie policja i rozwiąże problem, przyjdzie pani z OPS-u i uzdrowi to, ja wiem że tak jest, że oni myślą, że nie musza się zmienić, nie zmieniają mentalności, ofiary często myślą, że ktoś zrobi wszystko za nie, dlatego to tak długo trwa. Nigdy w rodzinie nie będzie tak, że ktoś z zewnątrz zrobi wszystko, załatwi problem, bo ta ofiara też musi zmienić się. Często ludzie z zewnątrz wiele rzeczy porobią, a ofiara przygarnie sprawcę powrotem…”.
JAKOŚCIOWE ASPEKTY PROBLEMU. KONTEKST TEORETYCZNY.
PERSPEKTYWA IDI
Przeciwdziałanie przemocy realizuje się w co najmniej kilku wymiarach. Kwestią sporną jest, na który aspekt powinno zwracać się największą uwagę, gdzie są deficyty, a gdzie sytuacja wydaje się zadowalająca. Respondenci mieli w tym względzie różne zdania. Intensyfikacja działań powinna się według niektórych dokonać na gruncie psychologicznym, w zakresie edukowania ludzi na temat pewnych postaw, mechanizmów, motywów, dysfunkcji psychospołecznych prowadzących do zaistnienia przemocy. Inni badani uważali, że wciąż zbyt mało uwagi poświęca się kwestiom formalno-prawnym: choć w porównaniu do ostatnich lat nastąpiła poprawa, wiele osób wciąż nie wie jakich użyć narzędzi prawnych, by odpowiednio zareagować na przemoc. Kontekst aksjologiczny, odwoływanie się do wartości religijnych, etycznych, moralnych – uznawali respondenci za ważne, aczkolwiek nie kluczowe. W toku rozważań, mających w tej sekcji charakter bardziej teoretyczny, zastanawiano się nad optymalnymi rozwiązaniami.
W1: Wszystkie są ważne, ale myślę, że bez pierwszego (formalno-prawnego), dalsze działanie jest niemożliwe. Człowiek, który doświadcza przemocy, musi wiedzieć, gdzie może się z tym udać, co w danym momencie zrobić. Taki człowiek na razie nie 133
potrzebuje niczego innego. Musi uzyskać pomoc. To, co jest, musi się skończyć. Potem Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
możemy robić różne inne rzeczy. A więc najpierw ten aspekt formalno-prawny, ale pozostałe też są ważne. Poza tym uważam, że to co się dzieje, co jest przemocą, co jest krzywdzeniem i świadomość tego, też jest ważna, a zatem ten aspekt edukacyjny. Powiem znowu z naszego punktu widzenia, jeśli chodzi o dziecko: ważne jest to, jak przemoc u dorosłych wpływa na dziecko, jak to dziecko krzywdzi.
W2: Mi są najbliższe te drugie, psychologiczne. Często te złe rzeczy, które się dzieją, nie wynikają ze złej woli i prawem się wszystkiego w tych sprawach nie załatwi. Lepsze jest zastanowienie się nad tym, skąd się to wzięło – i nie chodzi o usprawiedliwienie, tłumaczenie, bo pewnych rzeczy nie da się usprawiedliwić, nawet jak się wie skąd się to wzięło. Mało rzeczy można załatwiać tylko aspektem prawnym. Owszem, jest on bardzo istotny, żeby wiedzieć co i jak, ale chyba właśnie takie uświadamianie, pokazywanie mechanizmów jest bardziej czasochłonne, ale chyba jest najważniejsze i ono zmienia bardzo. Rola kościoła też jest strasznie ważna. Wszystko zależy od tego jak tę religię się przeprowadza, od człowieka, który przeprowadza temat. Same pogramy są ciekawe. W Swarzędzu jeśli chodzi o kościół to faktycznie coś się dzieje. Początkowo pomyślałam tylko o lekcjach religii, a przecież tego jest więcej. Przy kościołach są organizowane jakieś kluby, gdzie dzieciaki się spotykają. Ministranci to też jest fajna grupa - miałam kilku chłopców, którzy dzięki temu, że odnaleźli się w tej grupie, są teraz jacyś, nie są samotni i dobrze się czują. Wyjazdy letnie (zimowe chyba nie), wycieczki. Zresztą widać po Bramie Tysiąclecia, ile takie działania gromadzą młodzieży, że to przyciąga i fajnie jak robi to kościół. Tylko musi to być mądrze robione, nie może być dogmatyzowane, bo młodzież gimnazjalna jest trudna i nie przyjmuje niczego na wiarę. To okres kiedy trzeba z nimi mądrze dyskutować, pokazywać i nie robić niczego na siłę. W przeciwnym razie młody człowiek odwraca się plecami i niczego się nie zdziała. Nie wystarczy powiedzieć: „Tu jest Pan Bóg i na Ciebie patrzy” - to już nie ta droga, to jest zupełnie co innego. Katecheci muszą mieć duże umiejętności i wcale im nie zazdroszczę, bo to nie jest łatwa praca.
W3: Dla mnie jest ten psychologiczny. To już się pojawiło w rozmowie, ten aspekt
psychologiczny, psychoedukacja rodzin. Taki rozwoju psychiczny człowieka w ogóle, bo człowiek jest jednostką rozpatrywaną pod różnymi kątami np. potrzeb, uczuć. To
sprawy, które są niezmiernie ważne. Niewiedza w tym zakresie, brak szacunku do 134
pewnych aspektów, czy w ogóle - brak szacunku dla drugiego człowieka, to jest ważna Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
kwestia. Ten aspekt formalno-prawny, wydaje mi się, że z tym w tej chwili nie ma problemu. Jest szeroki dostęp do Internetu, a tam można wszystko znaleźć. Ten aspekt bardzo się zmienił, z jednej strony dlatego, że jest większa świadomość, że należy o tym mówić, że należy o tym informować, a druga sprawa związana jest z tym, że więcej się zaczęło dziać w tym kierunku, że jednak ta poprawka do ustawy, że ta niebieska karta jest obecna i że chyba nie ma w tej chwili takiej osoby, która nie wiedziałby gdzie się udać. Jasne, że czasami są to tak trudne sytuacje, że tylko Jaworowicz może zadziałać. Natomiast myślę, że nie ma takich osób, które nie wiedziałby, co z sobą zrobić, jeżeli chciałby z tym wyjść. Co do roli kościoła wolałabym się nie wypowiadać. Same wartości etyczne są super. Jeżeli wartości etyczne i w ogóle jakiekolwiek wartości ważne dla człowieka, są przez niego respektowane, to jest okej. Natomiast ja mam osobiste takie doświadczenia, że znam ludzie, których wartości są inne, niż oni sami deklarują. Myślę, że często następuje taka rozbieżność między deklaracjami, postawami, między tym, co chce pokazać, a tym jakie faktycznie ma wartości. Myślę, że ludzie sobie nie uświadamiają, jakie wartości mają, jakimi wartościami się kierują i czy są to ich wartości. Bo są wartości kościelne, religijne, które są narzucane. Pytanie: czy to są to wartości związane z tradycją? Na przykład, byłam wychowana w takiej a nie innej tradycji. Czy to są moje wartości? Na ile ci ludzie identyfikują się z tymi wartościami? Myślę że mamy takie panie katechetki (bo w tej chwili nie mamy akurat na wyposażeniu księdza), które samą swoją postawą pokazują, jak należy odnosić się do drugiego człowieka. Myślę, że dzieci bardzo dużo uczą się przez naśladowanie zachowań i to nie tylko ja tak myślę, bo to jest udowodnione. Jest modelowanie zachowań dorosłych i panie przekazują te wartości swoją postawą oraz tym, co się dzieje na tych lekcjach religii, czym się zaczyna te religie. A zaczyna się skupieniem, modlitwą, wyciszeniem. Myślę że to powoduje taką zmianę wewnętrzną człowieka.
W5: Jeżeli chodzi o ten aspekt prawny, to nie każdy jest sędzią, prawnikiem, adwokatem itd. Nie każdemu jest to potrzebne. Czy Kowalski potrzebuje przykładowo mieć wiedzę na ten temat, że to jest artykuł taki i taki? Nie, dopiero mu się to przydaje wtedy, kiedy już coś się zdarzy. Czy tak bardzo potrzebne jest, aby uświadamiać osobom, że sprawca przemocy, będzie ścigany z artykułu tego i tego? Nie, można lekko położyć nacisk na tę prawniczą wiedzę. Z kolei jakie danej osobie przysługują prawa, to jest ważne, bardzo ważne. Nie stricte to, co jest w tym załączniku „B”, że jest tam 135
artykuł 190, 191, 200. Po co to osobie? Ale jakie ma prawa, że ma prawo do rzetelnej Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
fachowej pomocy, gdzie powinna się zgłosić - to jak najbardziej. To są te informacje podstawowe, ale żeby były pisane w prosty, jasny sposób. Może być to jedno zdanie, ale jasno i wyraźnie. Przede wszystkim bardziej bym się skupił na informacjach, że ma prawo do tego, że nikt nie powinien jej skrzywdzić, że ma swoją godność. Można to opisać, ale przede wszystkim, żeby była informacja zawarta. I myślę, że to powinien ośrodek pomocy społecznej. Powinna być też taka informacja, że jest prawnik i kontakt do prawnika. To tej osobie starczy. Żeby wiedziała gdzie się zgłosić, żeby ktoś ją poinstruował. To działa tu na Swarzędzu, jest prawnik i funkcjonuje to bardzo fajnie. Osoba pokrzywdzona powinna wiedzieć, gdzie się udać, kto jej pomoże napisać odpowiedni dokument, jeżeli taki dokument potrzeba napisać, jakiś pozew lub coś innego zrobić. Tylko nie dawać tej osobie do czytania 2 stron, bo ta osoba i tak nie wyniesie nic z tego. Po co zawile coś pisać? Taka osoba jeżeli napisze raz pozew, czy to przy pomocy pracownika ośrodka pomocy społecznej, czy też prawnika, nie będzie pisała 500 tych pozwów, a jeżeli będzie miała taką potrzebę, po to jest ten prawnik, który nie kosztuje nic, bo tych osób niektórych nie stać. Są też osoby, które oczywiście stać i mogą sobie wtedy iść. Ale tak, że ona idzie, pomogą jej napisać, a nawet jeżeli będzie potrzeba drugi raz pisać, to też sama nie napisze, tylko znowu pójdzie w to samo miejsce, też się spyta i też ktoś musi jej pomóc tak. To też jest bardzo ważna rzecz. Aspekt psychologiczny jest potrzebny, jest zawsze potrzebny. Zawsze twierdzę, że policjant powinien mieć więcej nacisku kładzionego na zajęcia z psychologii. Policjant powinien być tym psychologiem. Jeżeli chodzi o interwencję z przemocy w rodzinie, to policjant jedzie na miejsce i to policjant wbrew pozorom boryka się z tym, że musi tej osobie fachowo pomóc, żeby nie zaszkodzić. Nie każdy policjant jest psychologiem, nie każdy ma wykształcenie, nie każdy ma predyspozycje do tego, żeby być. Czyli nacisk powinien być kładziony. Jeżeli chodzi o społeczeństwo, to pomoc psychologiczna jest potrzebna w danym momencie. Jest interwencja, jest zagrożenie - wtedy jest potrzebna. Ale nie jesteśmy w stanie stworzyć takiego zespołu, gdzie psycholog jeździłby z policjantem na każdą interwencję, czyli jest interwencja, wsiada psycholog jedzie, tłumaczy. Nie jesteśmy w stanie tego fizycznie zrobić, to jest absurdem. Tylko ta
pomoc psychologiczna musi być w ten sposób rozwiązana, że jest informacja, że jest przemoc, policjant tam jedzie, jest informacja do OPS-u i ta pomoc psychologiczna
powinna tak wyglądać, że gdy policjant by opisał, że dzieje się tam coś złego, to w ciągu 136 3- 5 dni tam, u tej kobiety, powinien zjawić się psycholog z pracownikiem ośrodka
pomocy społecznej - wtedy ten psycholog jest potrzebny. Na tyle, na ile my możemy to Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
zrobić, na tyle taki psycholog powinien być. Dla osoby wystarczy na pół strony praktycznie zmieścić, że ma ta osoba możliwości skorzystania z bezpłatnej pomocy prawnej, jak i również psychologicznej. I policjant jadący, czy nawet pracownik pomocy społecznej, idący założyć kartę, tłumaczy, że jest ta pomoc. Wiem, że to będzie nierealne do zrobienie, ale może kiedyś tak będzie, że jeżeli pracownik oświaty albo pracownik pomocy społecznej, który zakłada tę kartę, idzie i byłoby zaznaczone, że ta osoba ma prawo do bezpłatnej pomocy prawnej, to nie: „Zapraszamy Panią we wtorek w godzinach 14:30-16:30, tam będzie czekał psycholog bądź prawnik”, tylko wyjść z inicjatywą, że ten prawnik lub psycholog przyjdzie do tej osoby do domu. Inaczej ta osoba rozmawia zanim się przełamie. Jeżeli tej osobie narzucimy odgórnie, że ma ona możliwość tej bezpłatnej pomocy, ale musi przyjść i wtedy porozmawia, to może powiedzieć, że nie będzie chodziła, że to bez sensu. Może trzeba wyjść do osoby, może trzeba porozmawiać. Czyli jeżeli chodzi o aspekt prawny, to nie tylko, że ma możliwość. Ale to już są środki finansowe Urzędu miasta i nie wiem jak to rozwiązać. A już w ogóle taką fajną sprawą by było, jakby od razu po tej interwencji prawnik lub psycholog przychodzili, nie pytali się, bo jeżeli my się spytamy to ta osoba powie: „Po co będziecie się fatygować? Gdzie będziecie przychodzić? Właściwie ta pomoc nie jest taka potrzebna” itd., itd. A przecież psycholog wyciąga wnioski nie tylko, z tego co ta osoba mówi, ale jak się zachowuje np. w domu, kiedy jest stres. Wiadomo, że do ośrodka pomocy społecznej ten sprawca za nią nie przyjdzie, a w pokoju można zobaczyć jak ona się zachowuje. Wtedy ta pomoc byłaby rzetelniejsza, fachowa itd. Jeśli chodzi o odwoływanie się do etyki, do kwestii sumienia, do wartości religijnych - raczej jest to istotne. Żyjemy w społeczeństwie, gdzie większość osób jest wierząca. Rola kościoła. My jako policja współpracujemy tutaj z księdzem - ksiądz Krystian Frąckowiak.. Ciężko mi teraz tutaj mówić, bo kościół ma swoje zasady i swoimi zasadami się kieruje. Mieliśmy tutaj bardzo fajnego księdza, ale ten ksiądz został przeniesiony - wiadomo, że oni mają jakiś tam system szkoleń, że muszą zmieniać, jako ksiądz nie może być w jednym miejscu, tylko gdzieś tam te parafie zmienia itd. Ale współpraca z tym księdzem jest, chociaż jest daleko, prawie 70 km od nas, w innej parafii, ale współpraca jest.
Organizujemy różne akcje - czy charytatywne, czy pomocowe, różnego rodzaju, bo jest otwarty . A jeśli chodzi o kościół jako całość, a nie poszczególne jednostki, to staramy
się korzystać z pomocy kościoła, na tyle, na ile jest to możliwe. Ale czy kościół wychodzi 137 z inicjatywą? No nie wiem, ciężko mi powiedzieć. Wszystko zależy od ludzi. Nie chodzę
tutaj do Swarzędza, bo nie jestem w parafii w Swarzędzu i nie wiem co ksiądz na Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
kazaniach mówi. Na pewno ma te kazania bardzo słuszne i naprawdę przemawiające, pewno chce dla wszystkich jak najlepiej. Ale naprawdę nie wiem, ciężko mi powiedzieć. Odwoływać się do kogoś, do sumienia, to jest indywidualna sprawa.
W6: Zależy kto. Część dzieci ma świadomość swoich praw. Dzieci już w pierwszej klasie mają świadomość tego, że mnie bić nie wolno. Przychodzą tu z tą wiedzą lub nabywają jej w szkole. To się zmieniło, to kwestia mentalna. Kiedyś było przyzwolenie społeczne na pewne formy zachowań, dzisiaj tego już nie ma. Akcje, kampanie mają wpływ na dzieci. My mamy ogromny przekrój rodzin, których dotyka ten problem. U niektórych świadomość tego aspektu jest dobra, a u niektórych żadna. Może wiedzą, że czegoś nie wolno robić, ale jakie są prawne konsekwencje, to nie bardzo. Dotyczy to rodzin najniżej sytuowanych, tzw. patologicznych. Tam, gdzie wykształcenie jest najniższe, gdzie bezrobocie i alkohol rządzi. Myślę, że powinno kłaść się nacisk na ten aspekt formalno-prawny. Część osób ,nawet z tego roku kalendarzowego, nie wiedziała, że ma prawo do skorzystania z pewnych form pomocy, pewnego rodzaju działań prawnych, jakie są możliwe. Sama kontaktowałam z prawnikiem, by oni dowiedzieli się, co można jeszcze zrobić. Myślę, że na gruncie psychologicznym też. Ludzie generalnie nie analizują życia w ten sposób. Myślę, że powinniśmy cały czas pogłębiać wiedzę na ten temat. Motywy, intencje, jak reagować, jak rozmawiać z ofiara, aby podjęła działania, jak z nią pracować, co zrobić, żeby nie wyhamować procesu, który już się zadział. Co do kwestii odwoływania się do wartości etycznych, religijnych to ja bym właśnie na to położyła nacisk, zamiast kwestii aborcyjnych, które są często podejmowane w kościele. Mówić o tym, co dzieje się na pewno, a o czym generalnie nie mówi się w kościele wprost. Ja nie spotkałam się z tym, aby ta tematyka była podejmowana otwarcie na jakiś zgromadzeniach. Nie przypominam sobie, być może coś takiego miało miejsce, a nie ominęło. Ale na pewno nie zaszkodziłoby to, gdyby usłyszeć to od kaznodziei. Szkoła współpracuje z księżmi, jest też oddział Caritas. Ja osobiście nie podjęłam takiej współpracy w kwestii przemocy. Są na pewno kontakty dot. organizacji czasu wolnego czy innych form społecznych - wspieranie rodzin w pomocy na różne sposoby. Natomiast w tej kwestii akurat nie. Tu jest ważny czynnik ( ten, który mi często wiąże ręce): jak ja, jako pedagog, powinnam się zachować od strony prawnej i zachowania tajemnicy, do której jestem zobligowana? Wiem, że nie powinnam czasem ujawniać nawet mojej szefowej. To są takie rzeczy, które wprowadzają kwadraturę koła, to wiąże 138
ręce. Pewnych rzeczy nie mogę ujawnić, a myślę, że szef powinien np. o tym wiedzieć, Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
ale prawo jest nadrzędne. Natomiast księża współpracują ze szkołą, ale nie mamy tutaj jakieś bezpośredniej współpracy. To jest ważna rzecz, którą można by podjąć. Może zadziałać u tych najmłodszych szczególnie.
W7: Według mnie ten formalno-prawny jest chyba najważniejszy. Będą wiedzieć, że mogą zgłosić się, czy tu, czy tam, że są pewne akty, które to regulują i będą mieli tę pomoc zapewnioną. To chyba takie to uświadamianie.
W8: Dla mnie wszystko jest po równo. Każdy jest ważny. Uświadamianie ludzi, ten aspekt moralny, czy wpływanie na psychikę ludzką. Nie wierzę, że ten sprawca przemocy nie ma sumienia, bo przecież on też miał rodziców, był wychowany, też miał dom rodzinny i jest człowiekiem przede wszystkim. Nie mamy jednak jakiejkolwiek współpracy z kościołem. Myślę, że powinna być. Chodzi też o aspekt moralny. Ludzie chodzą do Kościoła. Ja rozumiem: tajemnica spowiedzi, wszystko jest anonimowe. Ale zgłaszanie problemu: „Zobaczcie, na mojej parafii są takie i takie osoby, coś się dzieje”. Osoby, które są ofiarami przemocy, myślę, że pójdą właśnie do Kościoła to zgłosić, bo odbiorą księdza jako osobę, która zachowa to dla siebie. A ksiądz powinien współpracować z nami i tego brakuje.
W9: Aspekt formalno-prawny. Chyba jeszcze w głowie naszych mieszkańców panuje lekki zamęt. To jest moje wrażenie, ale ludzie czasem uważają, że my jesteśmy od wszystkiego – OPS to taki worek, do którego można wszystko wrzucić. One sobie poradzą, one będą wiedziały co zrobić. Dobrze, że takie sytuacje się zdarzają i ludzie do nas wszystko zgłaszają, tylko nie zawsze my jako instytucja, jesteśmy w stanie zaspokoić potrzeby i oczekiwania tych ludzi, bo my nie jesteśmy władne pewnym rzeczom, żeby to uczynić. Dajmy na to: dzwoni pan i my wiemy, że nie jesteśmy w stanie pomóc, odsyłamy do innej instytucji typu sąd czy policja, a ta osoba stwierdza: „Tak naprawdę wy nic nie wiecie, nie umiecie pomóc!”. Nie zawsze nasza odpowiedź, która ma służyć, by sprawa trafiła do właściwej instytucji, spotyka się z właściwym odbiorem. Wydaje mi się, że największy jest problem co do kwestii prawnej. W ostatnim czasie (już
któryś rok) mamy bardzo szeroką gamę porad prawnych, nieodpłatnych i ogólnodostępnych, osoba tyko musi się zgłosić. I rzeczywiście, coraz częściej ludzi wie, że mamy prawnika. Dowiadują się tzw. pocztą pantoflową. Mamy też informację na stronie OPS-u, że jest taka możliwość. W ten sposób dowiadują się i starają się 139
uzyskiwać tych porad prawnych. Coraz częściej widzimy, że jest zainteresowanie , bo już Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
teraz co sobotę są takie spotkania i ci ludzie się informują. Podsumowując: powinien być położony nacisk na to, żeby ludzie wiedzieli z jakim problemem i do jakich instytucji należy się udać; aby nie było, że zgłoszą to do instytucji naszej i my mamy rozwiązywać wszelakie problemy. Niestety, gdzieś są jeszcze takie stereotypy.
W10: Myślę, że ten pierwszy (formalno-prawny) aspekt. Drugi też nie był by taki zły. Myślę, że w tej chwili ludzie mają świadomość, wiedzą gdzie się udać. Zresztą większość, nawet z uboższych rodzin, posiada Internet i orientuje się. Jeśli rodziny korzystają z pomocy społecznej to dobrze wiedzą. Mają psychologa, do którego chodzą mężowie, żony i nawet dzieci. Także znają możliwości, wiedzą że mogą skorzystać z przemocy, gdzie mają się udać, co mają robić. Najgorzej było by myślę z tym trzecim, z tym moralnym.
W11: Generalnie uważam, że każda jednostka, każdy obywatel może być świadom swoich praw. Jeżeli ktoś jest trzymany w nieświadomości swoich praw, to dokonuje się gwałtu na nim. Więc jak najbardziej, człowiek powinien być świadom tego, że jak ma do czegoś prawo, to może z tego prawa skorzystać. To jest jasna sprawa, więc tutaj ten aspekt uświadamiania w zakresie prawa - to na pewno. Kwestia psychologiczna ważna jest na pewno gdy chodzi o taką sytuację, żeby człowiek był w stanie rozróżnić kiedy jest przemoc. Jeżeli w jakimś środowisku jest tendencja do akceptowania jakiegoś zachowania, to jest nie nazywane przemocą, a ktoś, kto tego doświadcza, wcale nie wie, że to jest przemoc. Tylko że to jest normalnie, więc na pewno. A trzeci aspekt - to jest ryzykowne. Kwestie moralne są tak zapisane, że w czyjejś moralności mieszczą się rzeczy, które mogą być zupełnie nieakceptowane w innej moralności. Jeśli chodzi o religię to też tak może być. Bo jeżeli chodzi o dwie religie, które są zupełnie inne w pewnych funkcjach wartości, to jest bardzo ryzykowne. Myślę, że na bardziej obiektywnych przesłankach powinno być to oparte -psychologicznych właśnie i świadomości. Świadomości tego, co się ze mną dzieje, czy doświadczam tej przemocy, czy nieumiejętność rozróżnienia tych rzeczy. No i oczywiście świadomości w prawach - co mogę z tym zrobić. Ale myślę, że raczej obiektywne czynniki powinny odgrywać tu
rolę. Z moralnością przyjmijmy, że jest tu różnie.
W12: (aspekt formalno-prawny) To podejrzewam, że nie wszyscy mogą wiedzieć. Ludzie mając słabe wykształcenie, nie mają świadomości - ani swoich praw, ani 140
obowiązków. Dlatego nie wszyscy mogą wiedzieć, gdzie się zwracać po pomoc. Dlatego Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
między innymi my też robiliśmy takie pogadanki uświadamiające. To były takie spotkanie przy świetlicy. Przyjeżdżały panie z Opieki i raz, drugi opowiadały o takich różnych rzeczach - kiedyś przy okazji dnia dziecka i to żeśmy robili dla rodziców. Ja osobiście nie uczestniczę w takich rzeczach, ale organizujemy takie rzeczy. Jak świetlica jest czynna to wiem, że na pewno szkoła też coś ze swojej strony tam robi, bo oni mają lepszy kontakt z dużą częścią rodziców, bo to wszyscy uczniowie tam chodzą. W zakresie znajomości prawa to jest na pewno niski poziom. Tak jak ludzie nie zdają sobie odpowiedzialności ze sprawy, że jak wypiłem piwo, to nie mogę jechać na rowerze - też sobie nie zdaje sprawy, też można mówić, tłumaczyć, ale nie zdaje sobie sprawy (…) (aspekt psychologiczny) Wiele osób sobie uświadamia, wiele osób to czuje i czuje chętnie chciałoby to zmienić, ale powtarzający się motyw bezradności. Jest nakaz sądowy na leczenie, ale nikt go nie egzekwuje. Pojechał na leczenie, wrócił i znowu jest to samo. I procedura, bo znowu nic nie można zrobić (…) (aspekt dydaktyczno-moralny) Jeżeli ktoś jest alkoholikiem, to jest człowiekiem chorym. Jego sumienie również zostało pogrążone w chorobie, więc najpierw należy przywrócić trzeźwość, a dopiero potem przywraca się wszystko inne. Jeżeli nie ma trzeźwości, to można się do wszystkich świętych odwoływać. Ja tu mam taką sytuację, że do mnie przyszedł facet o 2 w nocy i chciał ze mną rozmawiać. To przepraszam bardzo, ja mu włożyłem tylko kartkę do kieszeni jeszcze z pieczątką, że ma przyjść jak będzie trzeźwy. Do dzisiaj nie przyszedł. Także pewno się zdziwił co on narozrabiał, jak tę kartkę znalazł. Jest prosta zasada: z nietrzeźwymi się w ogóle nie rozmawia, bo to jest strata czasu, można tam nieskończone historie. Natomiast z ludźmi trzeźwymi - tak. I oczywiście wtedy do różnych rzeczy można się odwoływać, które mogą pomóc, zdecydować, zmotywować do podjęcia kroków do leczenia, w kwestii właśnie leczenia alkoholików.
Ostatnią kwestią poruszoną w wywiadach, a mającą znaczenie w kontekście strategii przeciwdziałania przemocy w rodzinie było zagadnienie podejścia do problemu: czy lepiej starać się rozwiązywać go oddolnie poprzez aktywność obywatelską (np.
sąsiedzką, parafialną itp.) czy jednak niezbędna jest pomoc odgórna, zinstytucjonalizowana. Ponadto: czy skuteczniejsze są oddziaływania profilaktyczne,
czy może reaktywne, podejmowane w odpowiedzi na już zaistniałą sytuację. 141
Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
W1: Odgórny. Organizacje powinny działać w sposób formalno-prawny. Dzięki temu ludzie mogą zacząć funkcjonować w różnych ośrodkach. Jeśli chodzi o całą gminę, to nie ma takich miejsc, gdzie mogliby leczyć się, być poddani terapii sprawcy przemocy pełnoletni i niepełnoletni. To należałoby zmienić, jeśli chodzi o sprawców przemocy. Jeśli idzie o ofiary jest większa dostępność. Poza tym jest rzeczą kontrowersyjną, ale w Polsce praktykowaną, praca terapeutyczna z całymi rodzinami, w których była stosowana przemoc. To też jest element deficytowy.
W3: Chciałoby się, żeby prewencyjnie. Czasami się nie udaje, ale myślę, że nasze działania na terenie miasta, zmierzają ku temu, żeby to była prewencja. Jeśli chodzi o to czy oddolnie czy odgórnie to myślę , że bez instytucji się nie obędzie. Fajnie by było, gdyby były takie inicjatywy, ale to trochę plemienne.
W4: (prewencyjnie czy reaktywnie)Każdy który przynosi efekty. Ja jako przedstawiciel prewencji jestem za tym, aby oddziaływać prewencyjnie, informować o tym, co jest dobre, a co jest złe, zapobiegać temu. Kłóci się to trochę ze statystykami, które obowiązują tzn. ilu sprawców, tyle czynów itd. Niemniej jednak uważam, że jeżeli ofiara nie zostanie pobita, jeżeli ofiara będzie mogła godnie żyć i nic się nie wydarzy, bo sprawca zostanie gdzieś odsunięty, to nie czekajmy za tym, aż ofiara będzie ofiarą, a sprawca będzie żył w bezkarności. Każde zapobieganie jest dużo lepsze, aniżeli później skutki tego wszystkiego.
W5: Na pewno trzeba działać prewencyjnie. Profilaktyka jest bardzo ważną sprawą. Na początku mówiłem, że mamy coraz więcej tych zgłoszeń, że ludzie wiedzą jakie mają prawa – tego nie dowiedzieli skądś tam, tylko dzięki zabiegom profilaktycznym. Profilaktyka musiała być i bardzo dobrze, że była. Tej profilaktyki musi być dużo - w telewizji, w radiu niech się pojawia. My jako policja też działamy prewencyjnie. Chcemy jak najwięcej osobom przekazać, że mają prawa. Oczywiście z drugiej strony, ta sprawa karna. Jeżeli chodzi o sprawę karną to też jest bardzo ważne. Samą profilaktyką, samą prewencją nic się nie zwojuje. Osoba oprócz tego, że musi być poinformowana, że ma
prawo, że musi być ta prewencja, profilaktyka, oczekuje z drugiej strony, jeżeli ona jest krzywdzona, działań ze strony policji, oczekuje działań prawnych. Jeżeli mówimy tutaj o zespole interdyscyplinarnym, może być ta pomoc psychologiczna, zapewnienie jakiś rozmów, konfrontacji - to jest ich sprawa. Od nas oczekuje się tych konsekwencji 142
prawnych. Jeżeli jest ten agresor, jest ten sprawca, ona wie, że ma do tego prawo, to Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
my musimy wszystko zrobić, żeby to prawo było skuteczne. Jeżeli są możliwości prawne, żeby sprawca przemocy dostał zakaz zbliżania się do osoby pokrzywdzonej, eksmisji, gdzie jest to praktycznie takie novum, (wcześnie nie było to stosowane przez prokuratorów, teraz coraz więcej jest takich przypadków, gdzie jest zakaz zbliżania się, eksmisji chociażby na czas trwającego procesu itd.), to jest bardzo ważna rzecz. Osoba podczas całego postępowania karnego - jeżeli już dochodzi, oprócz tej zgłoszenia interwencji, założenia karty, jeszcze postępowanie karne - musi czuć się pewnie i bezpiecznie. Ten aparat prawny musi być pewny, czyli jeżeli jest taka potrzeba, to my wnioskujemy do prokuratury. Prokuratura powinna przychylić się do tego, jeżeli jest dobrze sporządzony protokół, jest wywiad, jest konieczność np. zakazu zbliżania, czy eksmisji, to powinna się zgodzić. I rzeczywiście, coraz częściej w takich przypadkach przychyla się. Jeżeli mowa o profilaktyce, to ta profilaktyka musi iść równo z działaniem prawnym. Pomoc jest tak naprawdę skuteczna wtedy, kiedy te dwie sprawy, profilaktyka i działanie prawnie, działają wspólnie. A czy oddolnie, czy odgórnie? Sąsiad jest najlepszym stróżem. Wiem, że odgórnie też musi być - czy to pracownik pomocy społecznej, czy każdy pracownik, każda osoba, która zgodnie z rozporządzeniem ustawy jest do tego zobowiązana, żeby tą pomocą służyć, musi mieć oczy dookoła głowy i musi widzieć wszystko, być czujna na każdy sygnał. Może się tak okazać, że na 10 zgłoszeń, 7 jest takich sobie, a 3 będą bardzo poważne. Czyli musi być czujna, ale oprócz tego ten sąsiad też musi być czujny. Ani pracownik pomocy społecznej, ani pracownik służby zdrowia, czy oświaty, ani policjant nie jest w stanie wychwycić wszystkiego. Tak na dobrą sprawę to ten sąsiad, który jest za ścianą, jest najlepszym źródłem, które może dużo powiedzieć, ponieważ przemoc nie ma miejsca w konkretnym dniu np. dzisiaj Stefan się zdenerwował i ta przemoc jest. Sąsiad wie o tym, że ten Stefan cyklicznie, 3 razy w tygodniu się denerwuje i wie również o tym, że to już może się dzieje od 2, 3 lat, że to się może poprawia, polepsza. Wie o tym i słyszał jak dziecko płacze. To jest cenna informacja, dlatego ta oddolna inicjatywa musi być, bez dwóch zdań.
W6: Raczej profilaktycznie. My profilaktykę podejmujemy. Żyjemy w czasie przemian społecznych, te wszystkie przemiany gospodarcze, które dokonały się, otworzyły horyzonty ludziom i na pewno jesteśmy na etapie, w którym pewne rzeczy, pewne zachowania z poprzednich epok mają przyzwolenie społeczne. W niektórych
środowiskach, władza męska, czy ogólnie władza, jest wyrażana fizycznie, wprost, lub z 143
nadmierną psychiczną mocą. To znajdywało do niedawna zgodę społeczną, że tak może Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
być. W tej chwili otwieranie światopoglądów i to, że ludzie mają coraz większe kontakty z różnymi środowiskami, sprawia, że zwiększa się świadomość i to jest widoczne również w Swarzędzu.
Myślę, że oddolnie, poprzez nieformalne kwestie, nie załatwi się pewnych rzeczy. Instytucja musi być, obywatel czuje się bezpiecznie, kiedy ma poparcie prawa, państwa. A nie poparcie sąsiada, który jest bądź go nie ma, na którego niekoniecznie zawsze można liczyć. To jest rola Państwa. Natomiast mieć dobrego sąsiada, na którego można liczyć, z którym ma się dobre więzi, to jest rzecz nieoceniona, ale myślę, że na pewno to jest rola państwa.
W7: Wydaje mi się, że chyba zapobiegać, także wg mnie profilaktyka. Łatwiej jest zapobiegać niż gasić. Czasami na interwencję może być już za późno. Uważam, że zdecydowanie profilaktyka. Te wszystkie akcje, które są organizowane przez Ośrodek Pomocy Społecznej idą w dobrym kierunku. Najpierw uświadamiamy, żeby później tych podopiecznych mieć mniej i w porę pomóc. Ja nie o wszystkich tych programach profilaktycznych organizowanych przez OPS wiem. A może to właśnie niedobrze, bo jeżeli człowiek uważa, że jego coś takiego nie dotknęło, to może go nigdy nie dotknie i nie wgłębia się w to. Przez to później do końca nie wiemy jak się zachować, jak zareagować, bo możemy różne rzeczy mówić, że zachowamy się tak, a nie inaczej, ale nigdy nie wiemy do końca co zrobimy, jak nas coś takiego spotka. Także może tutaj dla nas taka na przyszłość nauczka, żeby pewne rzeczy śledzić dokładniej i się w nie wczytywać, wgłębiać.
W8: (prewencyjnie czy reaktywnie) Myślę, że jak będziemy uświadamiać i edukować, to nie będzie tego problemu i nie będzie konieczności rozwiązywania tego.
Oddolny. Dlatego mówię edukacja, edukacja i jeszcze raz edukacja.
W9: Przede wszystkim profilaktycznie. Kiedy wkracza instytucja to dzieją się konkretne rzeczy, nie zawsze dla rodziny dobre. Bo nie ukrywajmy, niekiedy wkroczenie instytucji
powoduje, że rodzina się rozpada, albo dzieci są umiejscawiane w placówkach. Ja zawsze mówię, że wkroczenie instytucji to rzecz ostateczna, w znaczeniu nieszkodliwym
- my staramy się robić dobrze, ale nasze starania są niekiedy źle odbierane. Ludzie 144 niekiedy, gdy wkraczamy w rodzinę i próbujemy coś zdziałać, zrobią wszystko by to
wycofać, bo boją się konsekwencji. gdyby była możliwość postawić na wsparcie rodziny, Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
sąsiadów, by ci ludzie czuli się – zarówno sprawca jak i ofiara – bardziej pod zainteresowaniem. Gdyby taki sprawca wiedział, że sąsiad za ścianą w każdej chwili może kroczyć do domu i bronić tej kobiety, czułby się bardziej zdyscyplinowany. Ludzie myślą, że to, co się dzieje w naszych ścianach, to nasza sprawa i nie będziemy ingerować. Coraz częściej to już wychodzi poza ten obszar.
W10: (odgórnie czy oddolnie) Myślę, że powinna być działania z jednej strony i drugiej strony. Powinno się dać wędkę, a nie rybę. Ja wiem, że jeśli nie będzie instytucji, kontroli, nie będzie interwencji, to rodziny same sobie nie poradzą. Nie wydaje mi się, żeby można było to oddzielić i działać tylko od dołu. Nie, wydaje mi się, że musi być połączenie instytucji, ale pomoc sąsiedzka też musi być. Może tych instytucji mniej, bo to wkraczanie, ingerowanie w życie, ale jednak jakaś kontrola powinna być.
W11: (Odgórna ingerencja państwa) Z mojego punktu widzenia jest niezbędna. Myślę, że jest niedostateczna tak naprawdę; że jest zbyt długotrwała, że jest zbyt mało, że jest za mało celna. Po pierwsze trwa to zbyt długo od momentu, gdy w głowie pedagoga szkolnego pojawi się wątpliwość co do ucznia, to do momentu, gdy pedagog napisze do sądu, mija wiele miesięcy często. Jeżeli jest problem, czy wątpliwość, da się go w przeciągu dwóch tygodni rozpoznać, żeby jakieś działania już podjąć. Przepływ informacji jest zbyt wolny. Sądy również słyną z tego, że te sprawy są też długotrwałe. W takie przedsięwzięcia samopomocowe też wierzę, ale mówię o takich sytuacjach awaryjnych, że sąd musi zaingerować. Ale jeżeli chodzi o profilaktykę, to jakaś praca u podstaw na pewno będzie skuteczniejsza. Wiadomo, że przy ingerencji jakiś służb, państwa, zawsze będzie opór - to zupełnie naturalne. Lepiej kogoś przekonać, niż mu kazać. Istnieje ryzyko, że tę wartość można wpoić i on będzie z niej korzystał, a tutaj jak się odwróci wzrok, to on wróci dalej do swojego. Myślę, że w sytuacjach awaryjnych interwencja państwa jest niezbędna, natomiast w kwestii profilaktycznej – działania oddolne. Dlatego też uważam, że Ośrodek Pomocy Społecznej w zakresie profilaktyki ma więcej do zrobienia niż my, kuratorzy. My jesteśmy celowani do spraw, które już się toczą, gdzie już jest źle, które już się wymknęły. Pracownicy mają dostęp do
społeczności lokalnej na znaczenie wcześniejszym etapie.
W12: (oddolnie czy odgórnie) Każda forma jest dobra, bo to jest granie na różnych fortepianach. Natomiast istotne jest przede wszystkim to, że jak dostaje instytucja 145
sygnał, to powinna na to reagować, a nie lekceważyć to i czekać aż rzeczywiście ktoś Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
zostanie zamordowany, albo popełni samobójstwo. Bo przecież te wszystkie głośnie wypadki, które miały miejsce, to nagle potem się okazuje, że wszyscy wiedzieli, ale jeden czekał na jakiś papierek, na coś tam, jakiś wniosek nie został złożony.
(profilaktyka czy interwencjonizm) Jednym i drugim. Nigdy dość gadania. To nie jest tak, że my raz powtórzymy i wszyscy wszystko będą wiedzieć, tylko w kółko powtarzanie tego samego, bo dzisiaj się mówi do tych, jutro do tamtych, a jeszcze za chwilę pojawią się następni ludzie, którym też trzeba to powiedzieć. Tak jak mamy nowe roczniki w szkołach, nowe roczniki w przedszkolu, to tych małych obywateli też trzeba edukować za każdym razem, co roku to samo. To jest permanentna profilaktyka, edukacja od podstaw. To, co się zrobi dla dzieci, dla młodzieży, to zostanie im w głowach i potem wyjdą z tym w dorosłe życie. A dorosłym trzeba powtarzać. Natomiast w sytuacjach takich, że są jakieś tam incydenty, to trzeba bardzo poważnie reagować i od tego są właśnie służby porządkowe, które nie powinny przepuszczać takich sytuacji.
Na koniec odniesiono się również do przemocy jako szerszego zjawiska społecznego (obejmującego nie tylko przemoc domową). Większość badanych twierdziła, że przemoc wyraża się obecnie w wulgaryzacji języka, częściej niż kiedyś obserwuje się też akty wandalizmu i dewastacji dóbr publicznych. Wiele agresywnych zachowań się upowszechniło. Nie oznacza to jednak, że Gmina Swarzędz jest miejscem szczególnie niebezpiecznym, jej kondycja odzwierciedla raczej ogólne tendencje.
PERSPEKTYWA FGI
Badani stwierdzili, że wszystkie trzy aspekty są bardzo istotne w kontekście pogłębiania świadomości społecznej. („…Ja (…) myślę, że wszystkie…”). Na uwagę zasługuje również to, że jako odbiorców tych działań wskazywali głównie dzieci i
młodzież w celu wzmocnienia działań profilaktycznych, zatem zmierzających nie tyle do walki z przemocą jako zjawiskiem już istniejącym, ale raczej do przeciwdziałania jemu w jak najmłodszym wieku. Duży nacisk badani położyli na działania edukacyjne. „…trzeba bardziej działać 146
na etapie takiej bardziej profilaktyki, edukacja seksualna dla młodzieży też, żeby Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
wiedzieli co jest akceptowalne, a kiedy są ofiarą nadużycia…”. „…Czyli edukacja, edukacja.…”. „…w szkołach (…) profilaktyka, profilaktyka…”. Jednak również i aspekt psychologiczny został wyeksponowany w kontekście wzmacniania zasobów wewnętrznych jednostek i potencjałów na przyszłość poprzez wyposażenie dziecka w odpowiednie kompetencje społeczne, które pomogą mu następnie w radzeniu sobie z różnymi sytuacjami przy pomocy innych środków niż przemoc. „…wyposażanie dziecka w umiejętności społeczne. Tzn. jest konflikt tak od strony praktycznej. (…) ważne jest wyposażyć dzieci w takie umiejętności, że one same będą potrafiły rozwiązywać ten problem. Problem, konflikt coś co się zadzieje, (…) bez przemocy (…). Chodzi o to żeby potrafiły bez przemocy dokładnie rozwiązywać te problemy, żeby nie stawały w pozycji, że musi być ktoś wybrany…”. W zakresie aspektu formalno-prawnego zwrócili uwagę na konieczność istnienia regulacji prawnych, jednak podkreślali wysoki poziom skomplikowania oraz długotrwałość procesów tego właśnie aspektu. „…Prawny aspekt jest zbyt skomplikowany, zbyt długotrwały na pewno. Niemniej jednak osoby doświadczające przemocy są w jakiś sposób chronione…”. „…Wszystkie regulacje, które chronią jednostkę indywidualność i niezależność są dobre. Są krokiem w stronę tego, żeby ludzie byli właśnie świadomi tego, że są momenty kiedy trzeba powiedzieć nie masz prawa mi tego robić. Zanim to się stanie…”. „…Jak to jest to co jest dobre pewna regulacja, jak to będzie działało zależy od tego jak ludzie zdecydują się to zastosować, czy stosować jedna i druga strona prawda pokrzywdzona i ta krzywdząca. No i wszyscy inni, którzy mają to respektować, także myślę, że regulacje jak najbardziej muszą być, ale efektywność zależy od działań, czynnika ludzkiego…”. „…Też to na pewno trochę potrwa zanim kulturowa zmiana nastąpi, że myślę że takie regulacje temu sprzyjają…”.
147
Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
PODSUMOWANIE
Skala i formy przemocy w Charakter więzi lokalnych i Czynniki zwiększające i Problem przemocy Współpraca środowisk i Kampanie, akcje i Jakościowe aspekty rodzinie w kontekście obszary najbardziej zagrożone minimalizujące ryzyko domowej w wymiarze organizacji projekty społeczne problemu. Kontekst zmian na gruncie lokalnym przemocą w Gminie Swarzędz. wystąpienia przemocy w instytucjonalnym odpowiedzialnych za wobec zjawiska teoretyczny i ogólnopolskim Uwarunkowania społeczno- rodzinie przeciwdziałanie przemocy przemocy w rodzinie demograficzne. w rodzinie
Problem występował Miasto jest tzw. noclegownią Do czynników Wszechstronne i Umocowanie prawne1. W Gminie Swarzędz Intensyfikacja działań zawsze, trudno mówić o dla Poznania, wielu jego zwiększających zagrożenie dynamiczne działania współpracy w postaci większość akcji powinna się według jego nagłej eskalacji mieszkańców na co dzień należą wg badanych: bieda, miejscowego OPS-u procedury Niebieskiej Karty i inicjowanych jest przez niektórych pracuje w Poznaniu i tam bezrobocie, uzależnienia, aktywizują środowiska regularnych spotkań OPS. Aktywne potrafią respondentów dokonać spędza większość czasu. Ta dysfunkcje społeczne i pośrednio bądź przedstawicieli instytucji w być również szkoły, na gruncie grupa jest najbardziej emocjonalne, kryzys bezpośrednio ramach zespołu zwłaszcza w obszarze psychologicznym, w anonimowa. tradycyjnych wartości, w odpowiedzialne za interdyscyplinarnego oddziaływań zakresie edukowania przypadku nieletnich – przeciwdziałanie przemocy przyczyniło się do edukacyjnych i ludzi na temat pewnych nadmiar wolnego czasu skuteczniejszego wychowawczych. postaw, mechanizmów, przeciwdziałania przemocy Często wpisują się one motywów, dysfunkcji w kampanie psychospołecznych ogólnokrajowe, prowadzących do stanowią ich realizację zaistnienia przemocy. na gruncie lokalnym. Wzrastająca ilość alarmów i Lepiej zintegrowane są W Swarzędzu dramatem dla Ludzie częściej niż kiedyś Liderem, koordynatorem 2. i Nacisk kładzie się na Inni badani uważali, że zgłoszeń świadczy nie tyle o środowiska zamieszkujące wielu osób było zamknięcie korzystają z pomocy najważniejszą instytucją profilaktykę wciąż zbyt mało uwagi większej liczbie starą część Swarzędza oraz fabryki mebli pod koniec lat instytucjonalnej. Najczęściej przeciwdziałającą przemocy poświęca się kwestiom przypadków przemocy, ile osiedla bloków komunalnych i 90tych. Dawała ona pracę zgłaszają się ofiary, jest według respondentów formalno-prawnym: o wyższym niż dotąd socjalnych. Dotyczy to dużej ilości mieszkańców. niejednokrotnie o problemie Ośrodek Pomocy Społecznej. choć w porównaniu do stopniu ich wykrywalności również mieszkańców Upadek przedsiębiorstwa alarmują świadkowie Inne instytucje starają się go ostatnich lat nastąpiła okolicznych wsi. negatywnie wpłynął na ich przemocy. Zdarzają się wspomagać, największa poprawa. funkcjonowanie, zarówno zgłoszenia od sąsiadów. odpowiedzialność spoczywa pod względem jednak na nim. Za kluczową ekonomicznym, jak i instancję uważają badani psychospołecznym, w również policję. niejednym przypadku
str. 148
generując patologie W ostatnich latach zmienił Zarówno integracja, jak i Widocznym problemem w Postawy wobec przemocy są Wprowadzenie Niebieskiej3. Wpływ opisanych Kontekst aksjologiczny, się sposób postrzegania anonimowość mogą Swarzędzu jest alkoholizm obecnie bardziej świadome i Karty umożliwiło głębszą przedsięwzięć na odwoływanie się do przemocy przez negatywnie bądź pozytywnie aktywne analizę poszczególnych zmiany w postrzeganiu wartości religijnych, społeczeństwo, stała się wpływać na problem problemów, a co za tym idzie przemocy domowej etycznych, moralnych – ona sprawą publiczną przemocy. Gdzie wszyscy się – usprawniło ich przez mieszkańców uznawali respondenci znają – łatwiej wykryć rozwiązywanie. Dało też Swarzędza wydaje się za ważne, aczkolwiek przemoc, wszczęcie alarmu ofiarom nadzieję na znaczny. Trudno nie kluczowy. może być jednak postrzegane wymierne instytucjonalne natomiast powiedzieć, jako donos. Anonimowość wsparcie. Przyczyniło się do w jakim stopniu wiąże się z atomizacją, ujawnienia wielu większa świadomość indywidualizmem, egoizmem, przypadków przemocy przekłada się na obojętnością. Brak domowej. postawy w identyfikacji z sąsiadami nie konkretnych sprzyja postawom sytuacjach. Z prospołecznym, z drugiej pewnością ta zależność strony – anonimowość istnieje i stanowi umożliwia sygnalizację czynnik pozytywny problemu bez konsekwencji w postaci krytyki bądź ostracyzmu ze strony środowiska lokalnego.
Wielką rolę w tej Wsie leżące na terenie Gminy Ryzyko minimalizują: Kluczową rolę pełni tu OPS, Instytucji, do których1. Niemniej jednak, co Większość badanych przemianie odegrały zmagają się z biedą, oddziaływania stanowiący zwykle pierwszą mogłyby się zwrócić ofiary potwierdzali badani, twierdziła, że przemoc media. Nagłaśniając bezrobociem, dziedzictwem profilaktyczne, edukacja, instancję, do której bądź świadkowie przemocy wszelkie inicjatywy (pojęta możliwie problem – uświadomiły i przekształceń gospodarczych silne więzi rodzinne, kierowane są alarmujące jest, zdaniem respondentów, profilaktyczne i najszerzej) wyraża się uwrażliwiły na niego ludzi związanych z likwidacją PGR dostępność instytucji sygnały. Ich tradycyjnym niemało, choć fakt istnienia uświadamiające, choć obecnie w wulgaryzacji (Państwowych Gospodarstw pomocowych adresatem jest również, w Swarzędzu zaledwie jednej cenne i potrzebne, języka, częściej niż Rolnych) wciąż budząca respekt, Poradni Psychologiczno- mogą co najwyżej kiedyś obserwuje się też policja Pedagogicznej może budzić wspomagać działania akty wandalizmu i niepokój. Problem stanowi resocjalizacyjne; dewastacji dóbr
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
149 Strona
brak ośrodków dla rozwiązanie publicznych sprawców. Praca z nimi poszczególnych pozostaje wyzwaniem. problemów wymaga zaangażowania w dany proces wielu czynników, których skuteczności nie da się do końca ocenić czy przewidzieć
Sytuacja w Gminie W kontekście obszarów Niejednokrotnie problem, Wiele agresywnych Swarzędz wpisuje się w najbardziej zagrożonych na podstawie rozmaitych zachowań się ogólnokrajowe tendencje przemocą: jeśli chodzi o poszlak (zachowanie dzieci, upowszechniło. Nie miasto – najczęściej była ich ekspresja, rozmowy oznacza to jednak, że mowa o Rynku, starym wychowawców z dziećmi i Gmina Swarzędz jest mieście, osiedlach złożonych z rodzicami) rozpoznają miejscem szczególnie bloków socjalnych i szkolni pedagodzy. niebezpiecznym, jej komunalnych, strefach kondycja odzwierciedla peryferyjnych. W przypadku raczej ogólne tendencje wsi powracały nazwy: Wierzonka, Wierzenica, Uzarzewo. Formy przemocy najczęściej obserwowane przez badanych: ekonomiczna (zaniedbanie) i psychiczna. Rzadziej fizyczna. Nowym rodzajem
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
150 Strona
jest cyberprzemoc.
Ofiarami przemocy są zwykle kobiety i dzieci. Wśród respondentów nie ma zgody, co do kwestii, kto doświadcza jej częściej. Respondenci Badani wskazali Respondenci jako Wśród instytucji Respondenci Większość badanych Badani stwierdzili, że stwierdzili, że ludzie w Gminie na wciąż obecny stereotyp najistotniejsze czynniki do jakich najczęściej bardzo wysoko ocenili stwierdziła, że w wszystkie trzy aspekty: Swarzędz chętniej udzielają dotyczący stosowania kar sprzyjające występowaniu zgłaszają się osoby współpracę w ramach Swarzędzu jest dużo formalno-prawny, pomocy ofiarom po fakcie cielesnych w procesie przemocy wymieniali: dotknięte przemocą działania zespołu akcji profilaktycznych psychologiczny czy zgłoszenia, choć oczekują wychowawczym, jako biedę, patologię, respondenci wymieniali: interdyscyplinarnego. związanych z dydaktyczno-moralny są inicjatywy ze strony ofiary metody skutecznej, a bezrobocie, brak kuratora, sołtysa, Dostrzegają przeciwdziałaniem bardzo istotne przemocy lub instytucji. niekiedy jedynej wykształcenia, bezradność, pedagoga, Ośrodek jednak trudności wiążące przemocy. w kontekście Zauważyli również, Wskazali alkohol i inne substancje Pomocy Społecznej oraz się ze współpracą Potrafili wymienić pogłębiania że więzi są silniejsze wśród również na wzrost odurzające. Policję. w zespołach również konkretne świadomości społecznej. ludzi zamieszkujących w przemocy wśród dzieci i Twierdzili, że Natomiast jako interdyscyplinarnych, a nazwy akcji Swarzędzu od pokoleń niż u Jako odbiorców tych młodzieży w środowisku wymienione czynniki instytucję pierwszej związane są one według przeprowadzonych w osób, które wprowadziły się działań wskazywali szkolnym, łącząc to sprzyjają głównie przemocy instancji, do której nich z narzuceniem Gminie. niedawno. głównie dzieci i zjawisko z wzorcami fizycznej i zaniedbaniu. zgłaszane są tego typu pewnych działań odgórnie, Wyrazili również Zauważyli jednak młodzież w celu domowymi dotyczącymi Respondenci zdarzenia jest OPS z uwagi biurokratyzacją działań i poparcie dla tego typu
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
151 Strona
stosowania przemocy w również i to, że niekiedy stwierdzili, że przemoc na szeroki zasięg działań, przeciąganiem spraw. inicjatyw, zwłaszcza wzmocnienia działań rozwiązywaniu sytuacji zgłoszenia mogą być fałszywe i istnieje również w rodzinach zaangażowanie Jednak jeżeli mają one profilaktycznych, zatem trudnych. wymierzone nie tyle w dobrze sytuowanych, pracowników i niezmiennie podkreślani, że charakter systemowy – zmierzających nie tyle Określili sprawców, co po prostu jednak według nich odpowiednie środki na poziomie Gminy tzn. uczestnikami mogą do walki z przemocą obecność i rolę przemocy w sąsiadów. przybiera inny charakter, a finansowe. współpraca jest być całe rodziny. jako zjawiskiem już psychicznej w kontekście Respondenci przede wszystkim jest Jako instytucje zdecydowanie owocna. Respondenci zwrócili istniejącym, ale raczej przyzwolenia społecznego zauważyli jednak, że silniejsze trudniejsza do ujawnienia. pierwszej instancji Sygnalizowali wcześniejszą również uwagę na rolę do przeciwdziałania na jej stosowanie oraz więzi mogą nie sprzyjać Zauważyli jednak, że poziom respondenci podawali już współpracę w zakresie działania jemu w jak skutków jakie ze sobą działaniom interwencyjnym ze ujawnienia również i w tych również Policję, jednak problemu przemocy. długofalowego w tego najmłodszym wieku. niesie. strony np. sąsiadów. rodzinach wzrasta. przy założeniu, że ingeruje Respondenci typu inicjatywach. Duży nacisk badani Zwrócili również Zasugerowali ona raczej interwencyjnie dostrzegali również zalety Zwrócono jednak położyli na działania uwagę na trudność również, że z tego typu w ewidentnych funkcjonowania w uwagę na fakt, że z edukacyjne. określeniu przemocy negatywnymi skutkami więzi, przypadkach. zespołach kampanii psychicznej, co niesie ze które w tym kontekście W odniesieniu do interdyscyplinarnych, profilaktycznych Jednak również i sobą większą trudność prowadzą raczej do zamknięcia tematu Policji, respondenci wynikające głównie z w dużej mierze aspekt psychologiczny w udzielaniu pomocy najczęściej spotkać się można stwierdzili, że istnieją możliwości dzielenia się wyłączone są tereny został wyeksponowany ofiarom. na obszarach wiejskich. pewne trudności obserwacjami i wspólne wiejskie. w kontekście Zwrócili również Zauważyli również w funkcjonowaniu tej działanie. Według wzmacniania zasobów uwagę na wytworzenie się problem integracji służby z uwagi na zbyt duże Poruszony został respondentów wewnętrznych u ofiar przemocy środowiskowej opartej na obszary obsługiwane przez również temat koniecznego świadomość dotycząca jednostek i potencjałów psychicznej niskiej tworzeniu podziału na zbyt małą liczbę zdaniem respondentów zjawiska przemocy u na przyszłość poprzez samooceny i wyuczonej „swoich” i „obcych”. dzielnicowych oraz na długi zaufania wewnątrz mieszkańców wzrosła.
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
152 Strona
bezradności, która jest Respondenci czas dojazdu Policji na zespołów z uwagi na Jednak pomimo wyposażenie dziecka w odległym skutkiem wskazali rejony Gminy miejsce zdarzenia. wyjątkową delikatność większej świadomości odpowiednie pojawiającym się u ofiar, szczególnie zagrożone Respondenci tematu przemocy w według badanych kompetencje społeczne, przez co pojawia się u nich problemem przemocy. uznali konieczność rodzinie. wciąż istnieją formy które pomogą mu nieumiejętność Wymienili następujące obszary ingerowania w sprawy przemocy, na które następnie w radzeniu poszukiwania pomocy. i miejscowości: Stary Swarzędz, rodzinne przez instytucje reakcje są znikome, sobie z różnymi Wskazali tereny wiejskie, Wierzenica, zewnętrzne, jednak bądź żadne, co wynika sytuacjami przy pomocy również na istnienie Wierzonka, Karłowice, podkreślili, że niekiedy z niskiej świadomości innych środków niż przemocy ekonomicznej, Uzarzewo, wsie po PGR- działania radykalne (takie na temat konkretnych przemoc. jako najbardziej owskie. jak np. odebranie dziecka jej przejawów, które to W zakresie aspektu akceptowanej, przyznając Jako powód rodzicom) powinny być zjawisko dotyczy formalno-prawnego jej niekiedy kluczową rolę, podawali m.in. silne więzi, przeprowadzane niezwykle przede wszystkim zwrócili uwagę na zwłaszcza w kontekście tradycyjne modele rodzin lub rozważnie. przemocy psychicznej i konieczność istnienia tzw. rodzin tradycyjnych, mniejszy zasięg wszelkich Zauważyli ekonomicznej regulacji prawnych, które dają mężczyźnie kampanii społecznych (np. na również, że trudniej jest o jednak podkreślali środki do jej stosowania. terenach wiejskich), oraz ingerencję w rodzinach wysoki poziom Zwrócili również większą trudność w dobrze wykształconych. skomplikowania oraz uwagę na występowanie korzystaniu z instytucji Badani długotrwałość procesów zjawiska przemocy świadczących pomoc. stwierdzili, że Gmina tego właśnie aspektu. fizycznej, jednak Swarzędz posiada całkiem podkreślali, że jest ona dobre warunki bardziej jednoznaczna, instytucjonalne służące
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
153 Strona
przez co łatwiejsza do pomocy ofiarom przemocy zdiagnozowania, a co za zwłaszcza w odniesieniu do tym idzie łatwiej jest niektórych innych udzielić też pomocy regionów. ofiarom tej formy Jednak zauważyli przemocy. pewien niedobór Zwrócili również instytucjonalny szczególnie uwagę na zjawisko w zakresie profilaktyki i przemocy seksualnej, prewencji, podkreślali jednak, że specjalistycznych ośrodków świadomość dotycząca oraz punktów wsparcia dla tego zjawiska jest niska, z sprawców przemocy. racji traktowania tego typu zachowań jako naturalnych, przy jednoczesnym poczuciu wstydu z racji potrzeby intymności. Według respondentów istotną rolę odgrywa również zaniedbanie jako forma
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
154 Strona
przemocy wobec dzieci. Według respondentów ofiarami przemocy domowej najczęściej padają dzieci i kobiety, a sprawcami najczęściej mężczyźni. Jednak według respondentów mężczyźni też bywają ofiarami przemocy, jednak nie zgłaszają tego zjawiska, przy czym według nich wobec mężczyzn głównie stosowana jest przemoc psychiczna, podkreślali jednak, że zdarzają się również przypadki przemocy fizycznej. Zauważyli też, że istnieje większe przyzwolenie na
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
155 Strona
stosowanie przemocy przez kobiety wobec mężczyzn, a nawet funkcjonuje przekonanie o pewnej śmieszności tego zjawiska zakorzenione w świadomości społecznej. Według respondentów sprawcami przemocy domowej są również dzieci, a ofiarami rodzice. Respondenci nie potrafili określić skali zjawiska „ciemnej liczby” tj. nie wykrytych przypadków przemocy domowej. Uważali jednak, że zjawisko takie istnieje, szczególnie w odniesieniu do przemocy psychicznej, gdy jej ofiarami są dzieci.
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
156 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
157 Strona
ANEKS
ŹRÓDŁA
I. Literatura:
1. Arcimowicz K., Męska przemoc, agresja i władza, Niebieska Linia, nr 5/2005.
2. Badura-Madej W., Dobrzyńska-Mesterhazy A., Przemoc w rodzinie. Interwencja kryzysowa i psychoterapia, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000.
3. Bałandynowicz A., Środowisko rodzinne a zachowania dewiacyjne dzieci i młodzieży [w:] Binczycka-Anholcer M. red., Przemoc i agresja jako zjawiska społeczne, Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa 2003.
4. Beisert M., Kazirodztwo. Rodzice w roli sprawców, SCHOLAR, Warszawa 2009.
5. Bushman, B.J. Effects of alcohol on human aggression: Validity of proposed explanations. In: Galanter, M., ed. Recent Developments in Alcoholism. Vol. 13. New York: Plenum Press, 1997.
6. Cook, P.J., & Moore, M.J. Economic perspectives on reducing alcohol-related violence. In: Martin, S.E., ed. Alcohol and Interpersonal Violence. NIAAA Research Monograph No. 24. NIH Pub. No. 93-3496. Rockville, MD: NIAAA, 1993.
7. Dąbkowska M., Psychiatryczne następstwa przemocy domowej, Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2005; 3 (5): 103–108.
8. Dolczewska-Samela A., Przemoc seksualna wobec dzieci jako problem społeczny, medyczny i psychologiczny. Wyzwania dla profilaktyki [w:] Głowacka M.D., Mojs E. red., Zagrożenia zdrowotne dzieci i młodzieży, Urząd Miasta Poznań, Poznań 2008.
9. Dolczewska-Samela A., Czarnecka M., Strzelecki W., Problem dziecka wykorzystywanego seksualnie w praktyce lekarskiej [w:] Głowacka M.D., Mojs
str. 158
E. red., Zagrożenia zdrowotne dzieci i młodzieży, Urząd Miasta Poznań, Poznań 2008.
10. Filipiak M., Społeczno-kulturowe uwarunkowania przemocy w rodzinie, czynniki ryzyka wystąpienia przemocy [w:] Moczuk E. red., Czy patologie społeczne…, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2002.
11. Gierowski J.K., Lew-Starowicz Z., Melibruda J., Psychopatologia zjawisk społecznych [w:] Strelau J. red., Psychologia. Podręcznik akademicki., tom 3 – Jednostka w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej, GWP, Gdańsk 2000.
12. Gromska J., Anatomia przemocy. Przemoc a neurobiologia, Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2002; 2 (4): 239–244.
13. Gustafson, R. Alcohol and aggression. J Offender Rehabil 21(3/4):41-80, 1994.
14. Herzberger S. D., Przemoc domowa. Perspektywa psychologii społecznej, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 2002.
15. Jabłońska-Chmielewska A., Członkowska M., Przemoc w stosunku do kobiet [w:] Binczycka-Anholcer M. red., Przemoc i agresja jako zjawiska społeczne, Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa 2003.
16. Jundziłł I., Dziecko – ofiara przemocy, WSiP, Warszawa 1993.
17. Kmiecik-Baran K., Młodzież i przemoc, Mechanizmy socjologiczno- psychologiczne, PWN, Warszawa 1999.
18. Lang, A.R. Alcohol-related violence: Psychological perspectives. In: Martin, S.E., ed. Alcohol and Interpersonal Violence. NIAAA Research Monograph No. 24.
NIH Pub. No. 93-3496. Rockville, MD: NIAAA, 1993.
19. MacAndrew, C., & Edgerton, R.B. Drunken Comportment. Chicago: Aldine Publishing, 1969; Zack, M., & Vogel-Sprott, M. Drunk or sober? Learned
conformity to a behavioral standard. J Stud Alcohol 58(5):495-501, 1997. 159 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
20. Mellibruda J., Oblicza przemocy, Remedium, Warszawa 1993.
21. Miczek, K.A., et al. Alcohol, GABAA-benzodiazepine receptor complex, and aggression. In: Galanter, M., ed. Recent Developments in Alcoholism. Vol. 13. New York: Plenum Press, 1997.
22. Miłkowska-Olejniczak G., O społecznym rodowodzie zachowań agresywnych dzieci i młodzieży [w:] M. Dudzikowa, T. Borowska (red.), Dzieci i młodzież wobec zagrożeń dzisiejszego świata, Eruditus, Poznań 1999.
23. Mojs E., Przemoc wobec dzieci i jej konsekwencje dla zdrowia [w:] Głowacka M.D., Mojs E. red., Zagrożenia zdrowotne dzieci i młodzieży, Urząd Miasta Poznań, Poznań 2008.
24. Papież J., Płukis A., Przemoc dzieci i młodzieży, Adam Marszałek, Gdańsk 2007.
25. Pernanen, K. Alcohol in Human Violence. New York: Guilford Press, 1991.
26. Polanowski J., Przemoc seksualna, Niebieska Linia, nr 1 / 2002.
27. Pospiszyl I., Przemoc w rodzinie, WSiP, Warszawa 1998.
28. Przewoźna-Krzemińska A., Czy istnieje wychowanie bez przemocy? [w:] Binczycka-Anholcer M. red., Przemoc i agresja jako zjawiska społeczne, Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa 2003.
29. Roizen, J. Epidemiological issues in alcohol-related violence. In: Galanter, M., ed. Recent Developments in Alcoholism. Vol. 13. New York: Plenum Press, 1997.
30. Russel D.E.H., Sexual exploitation: rape, child sexual abuse, and sexual harassment, Sage, Bevery Hills, Ca 1984.
31. Sęk H., Wprowadzenie do psychologii klinicznej, Wydawnictwo Naukowe
SCHOLAR, Warszawa 2001.
32. White, H.R. Longitudinal perspective on alcohol use and aggression during 160 adolescence. In: Galanter, M., ed. Recent Developments in Alcoholism. Vol. 13.
New York: Plenum Press, 1997. Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
33. Wilson J.Q., Herrnstein R.J., Crime and Human Nature, Simon & Schuster, Inc., New York 1985: 158–159; Wechsler D. Sex differences in intelligence. The Measurement and Appraisal of Adult Intelligence, Williams and Wilking, Baltimore 1958.
II. Programy, raporty i sprawozdania
1. Dane z Komisariatu Policji w Swarzędzu w latach 2009 -2012.
2. Dane własne Ośrodka Pomocy Społecznej w Swarzędzu w latach 2009 – 2012.
3. Gminny Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie oraz Ochrony Ofiar Przemocy w Rodzinie na lata 2012 – 2014 w Gminie Swarzędz.
4. Komunikat z badań, CBOS, O dopuszczalności stosowania kar cielesnych i prawie chroniącym dzieci, BS/74/2012.
5. Komunikat z badań, CBOS, Przemoc i konflikty w domu, BS/35/2009.
6. Komunikat z badań, CBOS, Przemoc i konflikty w domu, BS/82/2012.
7. Niebieska Linia, Materiały.
8. Raport z badań, Fundacja „Dzieci Niczyje”, Bicie dzieci. Postawy i doświadczenia dorosłych Polaków, dr Monika Sajkowska.
9. Sprawozdanie z realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie w Gmienie Swarzędz w roku 2008 (autor A. Osada).
10. Sprawozdanie z realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy
w Rodzinie w Gmienie Swarzędz w roku 2009 (autor A. Osada).
11. Sprawozdanie z realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy
w Rodzinie w Gmienie Swarzędz w roku 2010 (autor A. Osada). 161 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
12. Sprawozdanie z realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie w Gmienie Swarzędz w roku 2011 (autor J. Osada).
13. Udostępnione ogólnokrajowe statystyki policyjne w latach 2008 – 2011.
14. Wielkopolski Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie na lata 2011 – 2020 (Samorząd Województwa Wielkopolskiego).
III. Akty prawne:
1. Kodeks karny z dnia 6 czerwca 1997 r. – Dz. U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553.
2. Kodeks Karny rozdział XXVII, Art. 217. § 1, Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej.
3. Kodeks Karny rozdział XXIII, art. 191. § 1, art. 190. § 1, Przestępstwa przeciwko wolności.
4. Kodeks Karny art. 197 § 1 rozdział XXV, Przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności.
IV. Strony internetowe:
1. http://www.niaaa.nih.gov,
2. http://www.psychologia.edu.pl/czytelnia/51-alkohol-i-nauka/251-alkohol- przemoc-i-agresja.html pobrano w dniu 28.01.2013r.
3. http://ops-swarzedz.home.pl/przemoc/GPPP.pdf - pobrano w dniu
28.01.2013r.
4. http://www.statystyka.policja.pl/portal/st/944/50863/Przemoc_w_rodzinie.ht
ml - pobrano w dniu 28.01.2013r. 162 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
5. http://www.wielkopolska.policja.gov.pl/index.php/aktualnosci-wydzial- prewencji/5763-wielkopolski-program-przeciwdzialania-przemocy-w-rodzinie - pobrano w dniu 28.01.2013r.
6. http://www.cbos.pl/PL/publikacje/raporty.php - pobrano 28.01.2013r.
7. www.fdn.pl – pobrano 28.01.2013r.
SCENARIUSZ WYWIADU POGŁĘBIONEGO I ZOGNISKOWANEGO WYWIADU GRUPOWEGO
1) Jak ocenia Pan skalę występowania problemu przemocy w rodzinie na przestrzeni ostatnich kilku lat? Jak określiłby Pan jego specyfikę i charakter mając na uwadze perspektywy: ogólnokrajową i lokalną?
2) Co zmieniło się w porównaniu do wcześniejszego okresu (w zakresie świadomości i postaw społecznych, funkcjonowania instytucji zajmujących się zjawiskiem przemocy w rodzinie, stopnia jego natężenia, podejmowanych inicjatyw, przedsięwzięć, kampanii mających mu przeciwdziałać etc.) w kontekście ogólnokrajowym i lokalnym? 3) Jakie czynniki miały największy wpływ na te zmiany?
4) Jak określiłby Pan poziom i charakter relacji między mieszkańcami Swarzędza? W jakim stopniu lokalna społeczność jest zintegrowana, skłonna do budowania i zacieśniania więzi? Czy przeważają w niej tendencje wspólnotowe i postawy prospołeczne (angażowanie się w życie osiedla, gminy, działalność w organizacjach, instytucjach) czy raczej odznacza się ona indywidualizmem? (atomizacja społeczna, anonimowość, prywatyzacja postaw, przekonań, wartości)
5) Czy zdaniem Pana specyfika mniejszych ośrodków miejskich sprzyja komunikowaniu społecznie ważnych treści, w tym nagłaśnianiu problemu przemocy w rodzinie? Jakie czynniki w przypadku Swarzędza mogą ten przekaz utrudniać?
6) Czy potrafi Pan wskazać rejony gminy i miasta najbardziej zagrożone omawianym
problemem? Czy na podstawie doświadczeń i obserwacji może określić Pan profile:
sprawcy, ofiary i świadka przemocy (w rodzinie)?
7) Co wg Pana wpływa na wzrost zagrożenia przemocą w rodzinie. Które z tzw. czynników 163 ryzyka uważa Pan za najgroźniejsze?
Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
8) Co wg Pana minimalizuje ryzyko wystąpienia przemocy w rodzinie?
9) Czy i w jakim zakresie (oraz częstotliwości) stykał się Pan ze zjawiskiem przemocy (w rodzinie) na terenie Swarzędza i okolic?
10) Czy na podstawie tych doświadczeń może powiedzieć Pan, w jaki sposób najczęściej próbują radzić sobie z przemocą (w rodzinie) jej świadkowie i ofiary? 11) Jak reaguje na problem przemocy lokalne otoczenie? Czy w przypadku jego konkretnych przejawów, mieszkańcy są otwarci na współpracę z MOPS-em, policją, szkołą, poradnią psychologiczno-pedagogiczną etc.? Czy dzielą się swoją wiedzą i obserwacjami, czy raczej unikają kontaktu z wyżej wymienionymi instytucjami? Do której z nich zdają się mieć największe zaufanie?
12) Jakie działania podejmuje reprezentowana przez Pana instytucja w celu zapobiegania i zwalczania problemu przemocy w rodzinie? Co robi, by uświadamiać mieszkańcom Swarzędza skalę zagrożenia, promować właściwe postawy, empatię społeczną, wzmacniać lokalne więzi etc. 13) Od kogo przeważnie dowiadują się Państwo o konkretnym przypadku przemocy w rodzinie? Od obserwatorów, świadków, osób postronnych, czy od samych ofiar? Być może też od którejś z publicznych instytucji? Kto najczęściej sygnalizuje problem?
14) Kto wykonuje pierwszy krok: instytucja czy ofiara? Kto alarmuje? Czy instytucje starają się identyfikować czynniki ryzyka i zapobiegać przemocy (np. w szkole: dyrektor, psycholog bądź wychowawca informuje policję czy MOPS o potencjalnym zagrożeniu na podstawie pewnych objawów, podejmuje działania, jakie?) czy raczej są one bierne i czekają do ostatniej chwili? Kiedy wkraczają do akcji? Proszę odpowiedzieć na przykładzie doświadczeń reprezentowanej przez Pana instytucji.
15) Która z instytucji odgrywa czy powinna, zdaniem Pana, odgrywać największą rolę w przeciwdziałaniu badanemu zjawisku? Która na terenie Swarzędza jest w tym zakresie najbardziej aktywna, najmocniej angażuje się w pomoc osobom dotkniętym problemem przemocy?
16) Czy i jak współpracują ze sobą różne instytucje w zakresie przeciwdziałania, uświadamiania, rozwiązywania problemu przemocy w rodzinie? Proszę podać przykłady takiej współpracy. Czy wg Pana współpraca ta polega na wypracowywaniu wspólnej strategii prewencyjnej i resocjalizacyjnej, koherentnej polityki informacyjnej, edukacyjnej, ideowej?
17) Jak ocenia Pan poziom świadomości mieszkańców Swarzędza na temat zjawiska przemocy
w rodzinie oraz sposobów przeciwdziałania jego przyczynom i skutkom?
164 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
18) Czy słyszał Pan o akcjach, kampaniach, projektach mających na celu uświadomienie mieszkańcom Swarzędza problemu przemocy w rodzinie, wskazanie zagrożeń z tą kwestią związanych, uczulenie na charakter i skalę zjawiska?
19) Czy brał Pan (lub instytucja, którą Pan reprezentuje) w takich akcjach udział? Może Pan o nich opowiedzieć? Z jakim oddźwiękiem się spotkały, na ile mogą być wg Pana skuteczne, co należy zrobić, aby takimi były? Czy zaobserwował Pan ich wpływ na zmianę mentalności społecznej i postaw wobec przemocy w rodzinie? Jak ocenia je Pan pod względem merytorycznym? Co by Pan zmienił w ich treści, przekazie? Do jakiej grupy osób powinny być przede wszystkim adresowane?
20) Na które z wymienionych aspektów takie akcje/kampanie powinny kłaść szczególny nacisk:
a) formalno-prawny (informowanie do jakich instytucji należy się zgłosić w przypadku podejrzenia/stwierdzenia/doświadczenia przemocy, instytucjonalne know-how krok po kroku, uświadamianie praw wynikających z poszczególnych artykułów, zapisów, ustaw itp.)
b) psychologiczny (jak reagować, jak wpływać na świadków, sprawców czy ofiary przemocy, jak rozmawiać, objaśnianie mechanizmów psychicznych i społecznych)
c) dydaktyczno-moralny (odwoływanie się do sumienia, do norm etycznych i religijnych, uświadamianie zła, np. tzw. grzechu zaniechania itp.)
21) Jak powinno się wpływać na zmianę postaw, zachowań, reakcji związanych ze zjawiskiem przemocy? Jak je zmieniać, kształtować? Jakie postawy promować? Jak wg Pana przeciwdziałać przemocy w rodzinie? (prewencyjnie, profilaktycznie czy reaktywnie?) Czy lepiej zwalczać ją oddolnie czy odgórnie? Jak oddziaływać na poszczególne kategorie osób? (ofiary, świadków, sprawców, postronnych obserwatorów)
KWESTIONARIUSZ ANKIETY TELEFONICZNEJ
1) Proszę się ustosunkować do poniższych stwierdzeń na skali od 1 do 5, gdzie 1 to zdecydowanie się nie zgadzam, 3 ani się zgadzam ani się nie zgadzam, 5 zdecydowanie się zgadzam
165 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
1 2 3 4 5
Czy Pani/Pana zdaniem istnieją uzasadnione przyczyny dla stosowania przemocy fizycznej wobec dzieci?
Przemoc w rodzinie jest kwestią prywatną i osoby z zewnątrz nie powinny wtrącać się w sprawy rodzinne
Przemoc domowa dotyczy wyłącznie rodzin patologicznych
O przemocy można mówić jedynie wówczas, kiedy widoczne są ślady na ciele ofiary
Policja nie powinna interweniować w przypadku przemocy wewnątrz rodziny
Organizacje działające przeciw przemocy zbyt często wtrącają się w sprawy rodzinne
Ofiary przemocy domowej zazwyczaj akceptują przemoc
Gdyby naprawdę ofiara cierpiała, odeszłaby od sprawcy
Powinno się pozostać w związku, w którym jest przemoc z uwagi na dobro dzieci
Powinno się pozostać w związku małżeńskim, w którym jest przemoc z uwagi na nierozerwalność sakramentu małżeństwa
166
Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
2) W jakich okolicznościach pojawia się Pani/Pana zdaniem zjawisko przemocy
Podczas konfliktów
W związku z nadużyciem alkoholu
W związku z sytuacjami stresowymi
Inne, jakie ______
3) Czy wie Pan/Pani gdzie zwrócić się o pomoc w przypadku zetknięcia się z przemocą?
Tak
Nie
4) Gdzie by się Pan/Pani zwrócił/zwróciła
______
______
______
______
______
5) Czy wie Pan/Pani czym jest Niebieska Karta?
Tak
Nie
6) Proszę zaznaczyć czym jest 167
Aktem prawnym Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Nazwą kampanii przeciwdziałającej przemocy domowej
Programem telewizyjnym na temat przemocy domowej
Dokumentem wypełnianym przez funkcjonariusza policji w przypadku stwierdzenia przemocy w rodzinie
7) Czym jest według Pana/Pani Niebieska Linia
Ogólnopolskim Pogotowiem dla Ofiar Przemocy w Rodzinie
Telefonem zaufania dla dzieci i młodzieży
Organem rządowym, którego celem jest przeciwdziałanie przemocy domowej
Jednostką specjalną policji zajmującą się przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie
8) Czy zdarzyło się Panu/Pani interweniować w przypadku zetknięcia się z przemocą
Tak
Nie
9) W jaki sposób?
______
10) Czy zetknął się Pan/zetknęła się Pani ze zjawiskiem przemocy domowej (np. wśród znajomych, w sąsiedztwie itp.)
Tak 168 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Nie
11) Czy sprawcą przemocy, z którą się Pan/Pani spotkał/spotkała była/był
Kobieta
Mężczyzna
12) Proszę się ustosunkować do poniższych stwierdzeń na skali od 1 do 5, gdzie 1 to zdecydowanie się nie zgadzam, 3 ani się zgadzam ani się nie zgadzam, 5 zdecydowanie się zgadzam
1 2 3 4 5
Czy zareagowałby Pan/zareagowałaby Pani widząc akt przemocy fizycznej podczas, którego mężczyzna bije kobietę?
Czy zareagowałby Pan/zareagowałaby Pani widząc akt przemocy fizycznej podczas, którego kobieta bije mężczyznę?
Czy uważa Pan/Pani, że sytuacja, w której kobieta bije mężczyznę jest w pewnym stopniu śmieszna?
Czy zareagowałby Pan/zareagowałaby Pani widząc akt przemocy fizycznej podczas, którego mężczyzna bije dziecko?
Czy zareagowałby Pan/zareagowałaby Pani widząc akt przemocy fizycznej podczas, którego kobieta bije dziecko?
Czy zareagowałby Pan/zareagowałaby Pani widząc akt przemocy podczas,
którego mężczyzna krzyczy na dziecko? 169
Czy zareagowałby Pan/zareagowałaby Pani widząc akt przemocy podczas, Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
którego kobieta krzyczy na dziecko?
Czy zareagowałby Pan/zareagowałaby Pani widząc akt przemocy podczas, którego mężczyzna krzyczy na kobietę?
Czy zareagowałby Pan/zareagowałaby Pani widząc akt przemocy podczas, którego kobieta krzyczy na mężczyznę?
13) Jakie kroki podjąłby Pan/podjęłaby Pani w przypadku stwierdzenia występowania przemocy domowej (u znajomych, sąsiadów itp.)
Zawiadomienie krewnych ofiary
Próba rozmowy z ofiarą w celu nakłonienia jej do poszukiwania pomocy w instytucjach przeciwdziałających przemocy domowej
Próba rozmowy ze sprawcą
Zwrócenie się o pomoc bezpośrednio do instytucji powołanych do rozwiązania tego problemu
Nie podjąłbym/nie podjęłabym żadnych kroków
14) Do kogo zwróciłby się Pan/zwróciłaby się Pani będąc świadkiem lub ofiarą przemocy domowej
Do krewnych, przyjaciół
Do psychologa
Do pomocy społecznej
Do Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej
Do Ośrodka Interwencji Kryzysowej
Do „Niebieskiej Linii” 170
Do Policji Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Do księdza
Do nikogo
15) Proszę wymienić instytucje, które Pani/Pana zdaniem zajmują się przeciwdziałaniem przemocy w rodzinie
______
______
______
______
______
______
______
16) Proszę ocenić w skali od 1 do 5 poziom zaufania do poniższych instytucji
1 2 3 4 5
Policja
Prokuratura
Pomoc Społeczna
Gminna Komisja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych
Zespół interdyscyplinarny
171
Służba zdrowia Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Organizacje pozarządowe, adresy instytucji udzielających pomocy
Poradnie Pogotowia Niebieska Linia
Telefony informacyjno-interwencyjne oraz zaufania
Ośrodek Pomocy dla Osób Pokrzywdzonych Przestępstwem
Metryczka
17) Proszę zaznaczyć swoją płeć
kobieta
mężczyzna
18) Proszę podać swój wiek …………………..
19) Wykształcenie
Podstawowe
Zawodowe
Średnie
Wyższe
20) Sytuacja zawodowa
Pracujący, zawód: ______
Bezrobotny 172
Uczeń Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl
Student
Emeryt
Rencista
Inna, jaka: ______
21) Sytuacja materialna
Bardzo dobra
Dobra
Średnia
Zła
Bardzo zła
173 Strona
NBNP Paweł Chmielowski ul. Nowy Świat 3/37, 60 - 581 Poznań Tel. 512 960 460 www.nbnp.pl