O, Heerlijke Nieuwe Wereld!

Onafhankelijk weekblad sinds 1877

17 mei 2018 BP Jaargang 142 / Nr. 20-21 € 5,95

Dubbel dikke toekomst- special O, heerlijke nieuwe wereld! Wat betekent de technologische revolutie voor ons mens-zijn? Alessandro Baricco over de nieuwe barbaren Luciano Floridi over onze angst voor Jos de Mul Artificial Intelligence over de posthumane Het pratende huis mens van de toekomst Komt de Is geo-engineering designbaby de oplossing voor eraan? klimaatverandering? SHUNSKE SATO, SHUNSKE ARTISTIEK LEIDER ARTISTIEK

NEDERLANDSE BACHVERENIGING SEIZOEN 2018-2019 MET: BRANDENBURGSE CONCERTEN, KERST MET BACH, MATTHÄUS-PASSION EN MEER! BEKIJK DE COMPLETE CONCERTAGENDA EN BESTEL NU KAARTEN OP BACHVERENIGING.NL O, heerlijke nieuwe wereld!

Vorige week presenteerde Google zijn nieuwste technologische iets waar mensen toch geen vat op gemaksmiddel: Duplex, een digitale stem die net als een echt mens Nee, super- hebben. En ondertussen dreigen wij klinkt, zelfs aarzelend ‘eh…’ kan zeggen in een conversatie, of een intelligente te worden overvleugeld door artificiële bevestigend ‘hmm’ kan laten horen. Duplex kan afspraken voor je machines intelligentie, te worden leeggezogen door maken met de kapper of een reservering bij een restaurant, en dat zullen de mens de tech-giganten in Silicon Valley of te kan ze zo levensecht dat mensen aan de andere kant van de lijn worden geknecht door algoritmen. De niet merken dat ze gebeld worden door een robot. Dat is behoorlijk niet zomaar voortschrijdende techniek houdt kortom beangstigend, want voor je het weet ligt misleiding op de loer. tot slaaf niet alleen een grote belofte in, omdat ze Google kondigde dan ook aan dat Duplex zich in de loop van het maken grote en kleine problemen zal oplossen gesprek als robot kenbaar zal maken. – van klimaatverandering tot ons gebrek Deze week was er sprake van een wereldprimeur in Nederland: aan lichaamsbeweging (‘je hebt vandaag mensen met een kinderwens die mogelijk drager zijn van een nog maar drieduizend stappen gezet’) – erfelijke ziekte kunnen bij zes huisartsen aankloppen voor een ze zorgt ook voor angst, omdat ze het wel eens van ons zou kunnen dna-dragerstest. Kosten: 950 euro. In de rest van de wereld wordt overnemen, waardoor de autonomie van ons mens-zijn verandert. de test alleen nog via ziekenhuizen aangeboden. Als de genafwijking In dit speciale nummer gaan wij in op de nodige baanbrekende vóór de zwangerschap wordt ontdekt kunnen alleen de ‘gezonde’ technologische ontwikkelingen: van het slimme huis van de embryo’s worden teruggeplaatst, of kan worden gekozen voor een toekomst tot gepersonaliseerde medicijnen, van de zelfrijdende eicel- of spermadonor. Ook dit is, zeker voor christelijke politici, auto tot de voortgang in de voortplantingstechnologie. Maar vooral beangstigend. De ChristenUnie heeft bij monde van Kamerlid Carla willen we onderzoeken hoe technologie invloed heeft op ons mens- Dik-Faber al haar zorgen geuit. Zal dit soort screening niet leiden zijn. Daarbij ontmaskeren we spookverhalen: nee, superintelligente tot medicalisering van de zwangerschap, of erger: tot eugenetica? machines zullen de mens niet zomaar tot slaaf maken (Luciano Wat als toekomstige ouders zich zomaar laten testen, ook als er Floridi over onze angst voor AI); nee, er zullen niet zo snel geen erfelijke ziekte in de familie zit? Komt de designbaby dan niet posthumane wezens ontstaan (Jos de Mul over het posthumane dichtbij? tijdperk); nee, de designbaby is echt nog ver weg; en nee, de Dit zijn zomaar twee recente berichten die nog weer eens barbaren nemen het niet van ons over, van de barbaren kunnen we aangeven dat we midden in een technologische en biochemische juist veel leren (Alessandro Baricco over de nieuwe mens). revolutie zitten. Of het nu gaat om het gebruik van big data en En waar we de greep op de technologie dreigen te verliezen algoritmen bij, zeg, het bestrijden van misdaad, het selecteren van moeten we onszelf voor ogen houden dat techniek niet uit de lucht kandidaten voor een nieuwe baan of het bepalen van de hoogte van je komt vallen, maar gemaakt wordt door mensen. Daarom moeten autoverzekering; om de inzet van artificiële intelligentie in ons huis we het morele gesprek over technologie blijven voeren. Om dat (de keukenrobot die op basis van ingrediënten in de ijskast een recept te stimuleren pleit wiskundige Cathy O’Neil in dit nummer voor aanraadt) of in de zorg; om het tegengaan van klimaatverandering een soort eed van Hippocrates voor de bouwers van algoritmen. met bio-engineering – het is duidelijk dat door nieuwe technologie ‘Uiteindelijk’, zegt ze, ‘gaat het niet om de technologie en de elk facet van ons leven drastisch zal veranderen. En in alle gevallen algoritmen, maar om de mensen die erachter zitten en de mensen is sprake van dezelfde wedloop: de technologische ontwikkelingen die ze gebruiken.’ Als we inzien dat technologie inderdaad dát is: lopen voor op de ethische reflectie erop. Wet- en regelgeving mensenwerk, dan moet dat ook de motivatie geven haar te sturen. hobbelen ook vaak amechtig achter de nieuwe vindingen aan. XANDRA SCHUTTE BEELD MILO Juist die wedloop tussen wat mogelijk en wat wenselijk is, zorgt voor dat beangstigende gevoel. De technologische revolutie PS Dit is leesstof voor twee weken. wordt maar al te vaak als een onvermijdelijkheid voorgesteld, als Het volgende nummer verschijnt 31 mei

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 3 In dit nummer

12 LEREN VAN DE LUDDIETEN 54 MINDER ZIEKTES DOOR CRISPR Nieuwe technologie gaat altijd gepaard Nieuwe gentechnieken vragen om met maatschappelijke keuzes nieuwe regels Jaap Tielbeke Jos Wassink

16 XI’S AI-REVOLUTIE 58 EMBRYO-ACHTIGEN Kunnen Chinese wetenschappers iets Volgens topwetenschappers is de nieuws ontdekken? designbaby nog ver weg Eefe Rammeloo Margreet Fogteloo

20 ‘MENSEN TRAINEN DE ALGORITMEN’ 62 ALESSANDRO BARICCO Wiskundige Cathy O’Neil over de ‘De ingenieur is de nieuwe intellectueel’ schaduwzijde van de digitale revolutie Anne Branbergen Casper Thomas 36 SMART WONEN 66 ALTIJD CLOSE-UP Een pratend huis maakt ons leven Ook in de ofine wereld zijn gemakkelijker we onze privacy kwijt Irene van der Linde Saskia Naafs

42 GEKWEEKTE MINI-ORGANEN 70 DE QUANTUMCOMPUTER De ethische grenzen van Over vijf jaar kan hij er zijn: het gepersonaliseerde geneeskunde rekenwonder met qubits Jop de Vrieze Sanne Bloemink

74 EEN BETERE MENS Schaft onze soort zichzelf af? Frank Mulder

78 LICHT VOOR ETHIOPIË In Afrika maakt elektriciteit een einde aan honger 24 ETHIEK IN SILICON VALLEY Ralf Bodelier De nieuwe generatie geeft minder om status of geld Laila Frank

28 EMANCIPERENDE APPJES Met haar smartphone vindt Kirsten zelfstandig de weg naar school Pieter Hilhorst, Sacha Hilhorst & Albert Jan Kruiter

32 GEO-ENGINEERING Waarom we een slecht idee toch nodig kunnen hebben Hidde Boersma

46 BANG VOOR AI? Waarom echte Artiﬁciële Intelligentie onwaarschijnlijk is Omslagfoto: Luciano Floridi Atlas, een autonome humanoïde robot ontwikkeld door Boston Dynamics, in 2013 gekocht door Google

4 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 De uitvinding, pagina 23, 41, 53, 73 en 85

98 EEN NIEUW LICHAAM DOWNLOADEN Technologische vernieuwing volgens 2001: A Space Odyssey en Altered Carbon Gawie Keyser

Alessandro Baricco

90 RUIMTEVAART IS MACHO 100 EEN LUISTEREND OOR Eerst Oost versus West, Burgers zijn monddood als de overheid nu Elon Musk versus Jef Bezos niet meer terugpraat, vindt kunstenaar Rasit Elibol en geluidsonderzoeker Lawrence Abu Hamdan 94 FRANKENSTEIN Roos van der Lint Het monster dat al te menselijk is Jan Postma Dichters & Denkers 104 LOUISE ERDRICH MAAKT DYSTOPISCHE SCIENCEFICTION MET EEN OPGEWEKTE HOOFDPERSOON 82 DE AUTONOME AUTO Joost de Vries Rijden zonder chaufeur komt er. Maar wanneer? 106 URSULA K. LE GUIN OVER Bas van Putten UTOPIEËN VERSUS DYSTOPIEËN IN SCIENCEFICTION Essay Marja Pruis 86 HET POSTHUMANE TIJDPERK Als ons brein geïntegreerd 108 BIJ LIDIA YUKNAVITCH ZWETEN, is in een computer BLOEDEN EN POEPEN Jos de Mul DE OVERLEVERS NIET MEER Fiep van Bodegom

Columns 6 JOEP BERTRAMS 7 BUITENLAND Rutger van der Hoeven 8 GORILLA 9 ECONOMIE Dirk Bezemer, ANONE 103 TECHNOLOGICA Marcel Möring 109 ELSBETH ETTY 113 KAMAGURKA 114 OPHEFFER, DICK TUINDER Dit is Rubrieken nummer 20-21 6 IN DE WERELD De volgende Groene 11 IN DEN HAAG verschijnt 110 CRYPTOGRAM op 31 mei 111 POST

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 5 In de Wereld

Zelfs Duitsers bouwen nu nieuwe elektro-auto’s Berlijn – Bijna trots werden ze begin dit jaar gepresenteerd, de cijfers van de verkoop van elektrische auto’s in Duitsland. Meer dan het dubbele bedroegen die in 2017 in vergelijking met het jaar ervoor, waarmee het land op dit vlak ineens tot de snelste stijgers ter wereld behoorde. Zou het hoge doel dan toch nog bereikt worden? Bijna tien jaar geleden is het dat bondskanselier Angela Merkel beloofde dat er in 2020 een miljoen elektrische auto’s in Duitsland zouden rondrijden. Het vooruitzicht paste geheel bij het hoogstaande zelfbeeld van veel Duitse politici en commentatoren: dankzij de beroemde Duitse ingenieursgeest en het minstens zo beroemde Duitse milieubewustzijn zou de wereld schoner en beter worden. Tien jaar later blijkt van deze hoogstaande verwachtingen echter weinig gerealiseerd. De cijfers van de elektro-auto kun je namelijk ook nuchterder lezen: de verdubbeling betreft slechts een stijging van 0,8 naar 1,6 procent, in totaal 54.492 auto’s. In Nederland worden er ook niet veel elektrische auto’s gekocht, maar procentueel wel meer dan in Duitsland, en JOEP BERTRAMS JOEP Nederland heeft zelfs meer laadzuilen dan het grotere Duitsland. Qua productie zijn de cijfers al even mager. Duitsland blijkt notoir laat met de ontwikkeling De Spaanse HSL-treinen Dat heeft zo zijn voordelen. De reis tussen Bar- van nieuwe schonere auto’s – of het nu elektrisch gaan van niks naar nergens celona en Madrid, een afstand van 650 kilome- is of op basis van waterstof – in vergelijking met Barcelona – Otero de Sanabria is ter, duurt tweeënhalf uur. Vorig jaar maakten de concurrenten Amerika, China en Frankrijk. een gehucht met 26 inwoners in 4,1 miljoen reizigers gebruik van de snelle trein Sterker nog, het Duitse merk Volkswagen, de de Spaanse provincie Zamora. Ze tussen de twee metropolen, bijna tweemaal zo grootste autofabrikant van Europa, is al twee hebben geen supermarkt en geen veel als degenen die voor het vliegtuig kozen. jaar in een wereldwijd schandaal verwikkeld apotheek, maar ze krijgen wél een Dat is meegenomen voor het milieu. Maar zelfs over fraude bij CO2-uitstoot van dieselmotoren. station van de hogesnelheidstrein. het traject Madrid-Barcelona, met afstand de In de Duitse media wordt er graag en veel O Páramo, een dorpje met vijftienhonderd drukste lijn, is niet rendabel. Laat staan dat de over de oorzaken van deze achterstand geﬁlo- inwoners in Galicië, heeft al zo’n station. Alleen gigantische investeringen ooit terugverdiend sofeerd. Houdt de Duitser te veel van ronkende is de hogesnelheidslijn van de ave (Alta Velo- zullen worden. motoren, heeft hij moeite met vernieuwing? cidad Española) tussen Ourense en Lugo nog Tot nu toe heeft Spanje een slordige vijftig Een blik op de auto-industrie laat zien dat de niet af. En als die lijn af is, zullen de treinen niet miljard euro gepompt in de ave. Zelfs in de verklaring simpeler is: de Duitse auto-industrie stoppen in O Páramo, zegt de Spaanse NS. voorbije crisisjaren ging de uitbreiding van het had te lang geen reden om zich te vernieuwen. Helemaal verrassend is dat niet. Het oude sta- hsl-net vrolijk door, zij het in een iets lagere Met de gewone verbrandingsmotor werd nog tion van O Páramo aan de conventionele spoor- versnelling. Maar nu de economie aantrekt, gaat genoeg geld verdiend. En de Duitse consumen- lijn werd in 2002 opgedoekt wegens gebrek aan de beuk er weer in. Voor de komende vier jaar ten kochten liever nog een diesel, die dankzij een reizigers. Het nieuwe station, inclusief de zijtak heeft de regering een bedrag van veertien mil- staatssubsidie en dankzij valse beloftes van pro- van zeven kilometer die ervoor nodig was, heeft jard uitgetrokken. ducent Volkswagen (‘clean diesel’) ook nog eens negentig miljoen euro gekost. De Spaanse snelle treinen hebben veruit de als milieuvriendelijk kon worden gepresenteerd. Het zijn maar twee voorbeelden uit een minste passagiers ter wereld. Op een van de vier De VW-emissiefraude en de daarbij beho- lange lijst met dubieuze en bizarre investerin- stations stapt gemiddeld nog niet één passagier rende imagoschade van de Duitse industrie zou gen in de ave. Voor het Spaanse statussymbool per dag in. Met de uitbreiding van het net naar echter wel eens een omslag kunnen veroorza- bij uitstek lijkt bijna niets te dol. Sinds 2010, provinciesteden als Castellón en Burgos zal die ken, zeggen deskundigen. Ineens buigt de staat toen Frankrijk werd voorbijgestreefd, heeft bezettingsgraad niet bepaald verbeteren. zich over meer premies voor elektro-auto’s, en Spanje het grootste hsl-net van Europa. Maar economisch nut speelt geen rol. Waar de Duitse producenten kondigen tot 2020 drie- Wereldwijd heeft alleen China meer kilome- het om gaat is de ‘eenheid van de natie’ te ver- maal zoveel nieuwe elektrische modellen aan. ters. Volgens de eigenaar, het staatsbedrijf sterken, zoals verschillende ministers van trans- Van hoge morele principes is alleen niets meer Adif, zijn nu 3152 kilometer in gebruik van port hebben benadrukt. En daarvoor is geen te horen, wel van dreigend inkomstenverlies. een van de ‘modernste en meest geavanceerde prijs te hoog. MERLIJN SCHOONENBOOM spoorlijnen ter wereld’. LEX RIETMAN

6 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 Noord-Korea, Israël langs de grens klussen, en om die in elk gewenst Buitenland met Gaza. Die doden nog niet automa- aantal synchroon te laten vliegen. tisch uitbrekende Gazanen, maar blijf De VS testten al een zwerm van ruim Rutger van der Hoeven dat zo? Israël heef waarschijnlijk ook honderd stuks. Desgewenst kunnen als eerste land een volledig autonoom zulke drones autonoom handelen. En Moordrobots zijn er al wapensysteem in gebruik: de Harpij, je hebt er geen leger voor nodig, alleen een drone die zelfstandig in een geld, technisch vernuf en een plan. Een half jaar geleden stierf de man die onze veiligheid. Als een zelfsturende bepaald gebied zoekt naar radarsy- Dit proces gaat niet alleen verder de wereld redde, Stanislav Petrov. In auto iemand doodrijdt, fakkert die stemen, en zich er automatisch op omdat landen naar elkaar wijzen, een septembernacht in 1983 moest aandacht korte tijd op en ebt weer opblaast als hij ze vindt. maar ook omdat legers denken dat Petrov aan zijn superieuren door- weg. Maar de rol van autonome De Harpij vliegt mogelijk boven autonome technologie hun soldaten geven dat de VS een kernoorlog waren systemen gaat alleen maar toenemen. Syrië, dat is uitgegroeid tot ’s werelds van het slagveld haalt of veiliger begonnen. In zijn commandocentrum Zoals bij zoveel technologie wordt dat proefuin voor vechtrobots. De drei- maakt. ‘We kunnen veel veiliger fitsten grote rode letters op de muur: voortgedreven door het militaire nut gende oorlog tussen Israël en Iran, op werken’, juichte een Nederlandse eerst ‘START’ en daarna ‘raketaanval’. dat verschillende landen erin zien. Het Syrisch grondge- commandant onlangs in het AD De melding van Petrov zou een Rus- leven van soldaten op het slagveld, bied, draait voor over mini-drones, zich kennelijk sische tegenaanval in gang hebben van burgers langs bewaakte grenzen, een belangrijk niet bewust dat de vijand ze ook zal gezet. Maar hij twijfelde, terwijl de en uiteindelijk van iedereen, zal voor Een inter- deel om drones. gebruiken tegen ons. Army of None spanning in het centrum steeg, en gaf een steeds groter deel in handen lig- nationaal Volgens Israël viel illustreert dat militaire analisten altijd toen ‘op de gok’ een systeemstoring gen van automatische systemen. verdrag? Iran onlangs de dachten dat moderne technologie door – wat het later ook bleek te zijn. ‘Dit is geen sciencefction’, onder- We zijn ge- Golanhoogte aan minder slachtofers zou betekenen. Het is duidelijk dat Petrov deze beslis- streept Scharre in zijn inleiding. Meer doemd toe met een bewa- Van het machinegeweer tot nu pakte sing nam omdat hij een mens was. Het dan dertig landen hebben al auto- te kijken pende drone; dat altijd anders uit. En daar komen bij is ook duidelijk wat een automatisch nome systemen in gebruik genomen, Israël sloeg mede autonome wapens nog de juridische systeem zou hebben gedaan: precies voor situaties waarin sneller moet met drones en morele dimensies bij van een wat het geprogrammeerd was te worden gehandeld dan een mens terug, met een Iraanse drone-basis als machine die doodt. doen. Dat had kernoorlog betekend. kan (bijvoorbeeld als een schip van voornaamste doel. Nog groter nieuws Zelfregulering werkt niet. Zo Met dit voorbeeld opent het meerdere kanten onder vuur ligt). binnen de tech-gemeenschap was dat hielden de VS hun drone-technologie onlangs verschenen Army of None: Zestien landen hebben onbemande, een Russische basis in januari werd voor zichzelf en verkoopt China nu Autonomous Weapons and the Future bewapende vliegtuigen. Rusland aangevallen door een drone-zwerm. goedkope kopieën aan iedereen die of War van de voormalige Ameri- bouwt vechtrobots voor de vlakten Die mislukte weliswaar (het bleek wil. Een handvol landen is voor een kaanse commando Paul Scharre. van Europa; het Amerikaanse Darpa om nogal houtje-touwtjedrones te internationaal akkoord, maar er zit te Zoals meer specialisten verbaast het presenteerde vorige week een mens- gaan) maar het was een zorgwekkend weinig druk, urgentie en massa achter. Scharre dat er niet meer aandacht grote robot die over ongelijk terrein precedent. ‘Het gaat niet gebeuren’, zei Scharre is voor het feit dat automatische kan rennen. Zuid-Korea laat robots Het wordt steeds makkelijker droog over een internationaal verdrag. systemen een groeiende rol krijgen in patrouilleren langs de grens met om drones te kopen of in elkaar te We zijn gedoemd om toe te kijken.

Hightech stuit in de Zuid- Afrikaanse mijnen op verzet Kaapstad – Begin deze maand kwamen zeven mijnwerkers om het leven in een goudmijn bij Carleton- ville, zeventig kilometer van Johan- nesburg. Oorzaak was een ingestorte tunnel. Verleden jaar vielen er 86 doden in de Zuid-Afrikaanse mijnen. Met name in de goudmijnen is het werk vreselijk: de goudaders liggen op grote diepte (de diepste mijn gaat 2995 meter ondergronds) en het is er bloedheet. Gooi er wat hightech tegenaan, zou je dan denken, wat robots. Maar dat ligt in Zuid-Afrika gevoelig. Mijnbouw heeft het land zijn identiteit gegeven. Goud en diamanten waren de belangrijkste reden voor de traumatische Anglo- Boerenoorlog (1899-1902). De mijnbouw- vakbond num, waar president Cyril Ramaphosa zijn politieke carrière begon, was een belangrijke kracht in de anti-apartheidsstrijd. De platina- mijn bij Marikana zorgde in 2012 voor de eerste serieuze post-apartheidcrisis toen de politie er 34 protesterende mijnwerkers doodschoot. Mijnbouw is de achilleshiel van Zuid-Afrika,

een politiek, sociaal en economisch wespennest, CAGLE / PERAY STEPHANE

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 7 met het grootkapitaal, oftewel white monopoly ‘De machine’ herkent de Indiase overheidsprogramma waarmee armen eens per capital, tegenover de ongeschoolde zwarte armen niet maand tarwe en rijst voor een fractie van de arbeiders. En hoewel de economische importan- New Delhi – Op het pleintje voor marktprijs kunnen kopen. Vroeger hoefde ze tie is afgenomen (nog acht procent van het bnp), de tempel van Kusumpur Pahari, daarvoor alleen haar rantsoenkaart te laten zien is het symbolische belang nog altijd enorm. een sloppenwijk aan de rand van in de daarvoor aangewezen winkel. Maar sinds Kom je aan de mijnbouw, dan beroer je de ziel New Delhi, is het dringen geblazen. de komst van de machine krijgt de weduwe haar van het land. De mijnbouw bracht de machtige De rieten mat waarop de vrouwen kilo’s ineens niet meer mee. Haar afdrukken bonden, de migratiearbeid, de schokkend lage plaatsnemen is nauwelijks groot genoeg om worden niet herkend, welke kapotte vinger ze lonen, de politieke macht, de onleefbare woon- iedereen kwijt te kunnen. Mohini Devi (77), ook probeert. kazernes, de gewelddadige stakingen, de drei- klein en frêle met een diep gerimpeld gelaat, Ze is niet de enige, blijkt die middag tijdens ging van nationalisatie, de luxueuze Londense kijkt vanaf de rand lusteloos toe. Ze heeft weer de buurtvergadering op het plein. Ngo’s in deel- hoofdkantoren, de ongelukken, de ongekende slecht geslapen, zegt ze. staten als Rajasthan en Jharkhand, waar de rijkdom, zelfs de kunst van William Kentridge. En dat allemaal vanwege ‘de machine’ die vingerafdrukmachine eerder werd ingevoerd, Automatisering? De mijnbazen zijn er voor- begin dit jaar in Kusumpur Pahari verscheen. waarschuwden al dat het nieuwe systeem tot uit- standers van, want de voorraden zijn nog lang Het apparaat dat vingerafdrukken kan lezen is sluiting leidt, met name onder ouderen. Omdat niet uitgeput. Neem Australië: alleen nog maar onderdeel van een van de meest ambitieuze (en hun vingerafdrukken niet worden herkend of de een paar hoogbetaalde technici die peperdure omstreden) hervormingen in India in tijden. In machines überhaupt niet werken, omdat er geen machines bedienen; weg zijn de stakingen en een poging honderden miljoenen paspoortloze signaal is in afgelegen gebieden. dodelijke ongelukken. Het is alleen funest voor Indiërs van een vorm van identiteit te voorzien, Tot nu lijkt alleen de regering in Delhi te luis- de werkgelegenheid in een land met een werken corruptiegevoelige documenten overbodig te teren. Sinds 1 mei zijn de machines daar weer loosheidscijfer van 26 procent. Maar het lijkt maken, is de Indiase regering de biometrische uit de winkels verdwenen. Nu zit Mohini Devi onafwendbaar. Tussen 2012 en 2015 gingen er gegevens van haar bevolking in een grote data- met een nieuw probleem. Omdat de weduwe al vijftigduizend arbeidsplaatsen verloren in de base gaan opslaan. Aadhaar, zoals het systeem volgens het systeem drie maanden haar rant- mijnbouw. Volgens een rapport van de consul- ofcieel heet, begon in 2009 als iets vrijwilligs, soen niet heeft opgehaald, dreigt ze haar recht tants Accenture kan automatisering de komende maar inmiddels is er ook voor de Indiërs die hun daarop te verliezen. Het departement gaat nu zeven jaar 35 procent van alle banen in Zuid- afdrukken en irisscans niet wilden afgeven geen eerst controleren of haar rantsoenkaart geen Afrika overbodig maken. Omscholing, luidt het ontkomen aan. Een bankrekening openen? Pen- vals exemplaar is. Daarvoor moet Mohini Devi devies. Alleen, wat doe je met die enorme massa sioen krijgen? Dan moet je in de database staan. wat documenten inleveren, is haar verteld. die helemaal geen scholing kreeg? Ook Mohini Devi had weinig keus. Tenmin- Ouderwets op papier, dat wel. FRED DE VRIES ste, als ze recht wilde blijven hebben op een EVA OUDE ELFERINK

Ook de Argentijnen moeten aan de pin Buenos Aires – Om belastingontdui- king tegen te gaan en klanten meer betaalgemak te bieden, moeten Argentijnse winkeliers en zzp’ers voortaan pinbetalingen accepteren. Maar willen de Argentijnen wel aan de pas? Econoom Ariel Setton bestudeert het beta- lingsgedrag van zijn landgenoten en merkt dat de consumenten vooral voor cash kiezen. ‘Onge- veer veertig procent van de economie draait op zwart geld. Die mensen vermijden betalingen met pinpas en creditcard, want dan gaan de alarmbellen rinkelen bij de belastingdienst.’ Zelfs veel brave burgers gebruiken hun pinpas alleen op de dag dat ze hun salaris ontvangen. Ze trekken dan in één keer de pinautomaat leeg, want je kunt lang niet overal met je pas betalen. Bij barista Florencia Migliorisi kun je een kopje kofe wel pinnen, maar ook zij merkt dat veel collega’s geen betaalkaarten accepteren. ‘Er heerst totale strafeloosheid. Door alleen contan- ten te accepteren, besparen ze transactiekosten en betalen ze minder omzetbelasting.’ De barista verbaast zich over de makke houding van veel gasten. ‘Ik snap niet dat klanten zich door de ober naar de pinautomaat laten sturen.’ Setton begrijpt wel dat veel consumenten hun rechten niet opeisen. ‘Vroeger kreeg je vijf procent btw terug als je met je pinpas betaalde, maar die regeling is afgeschaft. Blijkbaar waren de misgelopen belastinginkomsten belangrijker

8 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 van we ons bij realisatie steeds weer Het logische antwoord is ja. Als deze dus ik besta’? Als nu mijn hersenen Economie afvragen wat we er nou precies mee beschrijving klopt, heef La Technique denken, besta ik dan nog? opgeschoten zijn? Blijkbaar zijn er logischerwijs geen plek voor alles Onze overgrootouders leefden Dirk Bezemer verborgen kosten die we wel ervaren, dat niet tot hoogste doel comfort en meestal kort, beperkt in kennis en maar slechts moeizaam kunnen voor- controle heef. Is het technologisch actieradius, en niet heel gezond. Er La Technique zien of zelfs maar benoemen. systeem werkelijk dominant, dan zal was veel waarover ze geen controle Wie dat toch probeert, heef niets zelfs het bestaan van zulke zaken hadden, en veel vrijheid en noodzaak Economie gaat over het realiseren en aan leerboeken economie, maar moet betwijfeld worden. Als ze nochtans om het eigen leven vorm te geven. verdelen van rijkdom, maar ook over te rade gaan bij de techniekflosofe. bestaan en waarde hebben, liggen dus Ze hadden het gevoel dat ze iemand de vraag wat we daarmee winnen in Daar wordt onderkend dat techniek precies daar de kosten van techni- waren en dat ze in relatie stonden termen van ‘nut’ of ‘geluk’, wat dat niet een apparaatje of een nieuwe vin- sche vooruitgang – het ofer dat we tot elkaar en – meestal – tot een ook precies is. Voorzover techniek in ding is, maar ‘La Technique’ met een moeten brengen om te mogen leven werkelijkheid buiten het materiële. de economische wetenschap opduikt hoofdletter, zoals Jacques Ellul het in een systeem dat ons comfort en Wie gestudeerd had, wist veel van de gaat dat over het eerste aspect. Laten noemde. Een allesomvattend systeem controle geef. geesteswetenschappen en weinig van we het eens over het tweede hebben. van denken, leven en maatschappij- Elke tijd natuurwetenschap. Daar is iets vreemds aan de hand. inrichting met als doel steeds meer vraagt weer Onze achterkleinkinderen worden Het najagen van persoonlijk geluk is in controle over onze omgeving, op een andere ofers, honderdvijfig. Ze hebben allemaal onze maatschappij volledig geac- steeds efciëntere manier. Als nu mijn want de grens gestudeerd, maar niet in de gees- cepteerd als hoogste doel. Diezelfde Techniek in deze zin is er sinds hersenen van wetenschap teswetenschappen; de menselijke maatschappij is daarom ingericht op de Verlichting en de experimentele denken, en techniek ver- geest was een misvatting die intussen het realiseren van voortdurende tech- wetenschap. Het vereist subject/ besta ik schuif steeds. rechtgezet is. In hun praktische, afec- nologische vooruitgang. Elke nieuwe object-denken: het reduceren van dan nog? In onze tijd tieve en seksuele behoefen wordt technische toepassing gaat ons de omgeving tot objecten waarover gaat het om de voorzien door zelferende robots. Mis- gelukkiger maken, is het idee. De auto, getheoretiseerd en waarmee geëxpe- menselijke geest schien hebben ze daar genoeg aan, of de personal computer, het internet, rimenteerd kan worden. En die daarna en het innerlijk misschien interacteren ze met avatars zelferende robots: steeds gaat het via techniek bewerkt, veranderd, leven. In het nu gangbare discours is van elkaar. Ze weten niet of ze er zelf om een fundamentele uitbreiding van gemanipuleerd kunnen worden. Het dat gereduceerd tot een substraat. zijn, want ze weten niet wat ‘zelf’ onze mogelijkheden, een bevrijding tweespan wetenschap en techniek Je zegt dan ‘mijn hersenen denken’ in betekent, afgezien van hersen sappen van eerdere beperkingen. Dat kan geef ons zo steeds meer controle en plaats van ‘ik denk’. Vervolgens wordt en bits. Zij hebben een comfortabel en niet anders dan ons welzijn ten goede comfort – mits we in het leven willen betwijfeld of we wel een innerlijk leven veilig leven achter de rug en zien er ook komen, zo menen we bij invoering. staan op een manier die past bij La hebben. Zijn we er wel? Het opgeven als bejaarden goed uit. Niets in hun Maar steevast zijn we daar achteraf Technique. Dat heef ons enorme van de illusie van het zelf is het jong- ervaringswereld lag buiten de controle niet zo zeker meer van. Hoe kan het vooruitgang gebracht in gezondheid, ste ofer dat van ons gevraagd wordt van hun maatschappij, hoewel ze als dat we onze economie en maatschap- transport, communicatie, comfort in naam van La Technique. Aan ons de individu niet zoveel te kiezen hadden. pij inrichten voor iets – voortdurende en bestaanszekerheid. De baten zijn keus. Er staat veel op het spel, want Ziedaar de baten en de kosten. In technologische vooruitgang – waar- duidelijk. Waren er ook kosten? heef iemand niet eens gezegd ‘ik denk welke tijd zouden wij het liefst leven?

dan het stimuleren van de pinbetalingen.’ Ook heeft hij kritiek op de hoge transactiekosten voor kleine ondernemers. ‘Zij kunnen daardoor niet concurreren met het grootbedrijf.’ Taxichaufeur Ruben Abeijón is zo’n kleine ondernemer. Wie in zijn wagen stapt, kan het ritje met de pinpas betalen. ‘Ik hoef nu niet meer met grote sommen geld over straat, dus ik voel me veiliger.’ Aan die veiligheid hangt echter een prijskaartje: ‘Als ik de huur van mijn pinsysteem en de commissies bij elkaar optel, moet ik de klant tien procent extra rekenen.’ Dat laatste is verboden, maar de meeste klanten accepteren dat Abeijón die kosten deels doorrekent. ‘Het is een pervers systeem waarin mijn passagiers en ik voor de kosten opdraaien.’ Het pinnen is ook allesbehalve klantvrien- delijk. Zelfs voor kleine bedragen moet je een ID-bewijs laten zien, je handtekening, burgerservicenummer en soms zelfs een telefoonnum- mer op de bon zetten. ‘En dan moet je ook nog eens meer dan een halve minuut wachten tot de betaling is goedgekeurd’, voegt econoom Setton toe. ‘Het is dus logisch dat Argentijnen voor het gemak van cash kiezen.’ REMI LEHMANN

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 9 Festival “Bulgaria – cradle of the European civilization” Zaterdag en zondag, 26 en 27 mei 2018, vanaf 12.00 uur Het gebouw van St. Ignatius Gymnasium, Jan van Eijckstraat 47, 1077LH, Amsterdam, Toegang: GRATIS Georganiseerd door Stichting “Bulgaars onderwijs en cultuur” Mobil: +31(0)642231967, mail: [email protected]

Bulgarije staat op de derde plaats qua aantal en verscheidenheid aan culturele en historische monumenten. Zeven beschavingen hebben zich de afgelopen 4000 jaar intensief in het huidige Bulgaarse land ontwikkeld. De cultuur en tradities zijn een van de belangrijkste hoogtepunten van het Bulgaarse voorzitterschap van de Raad van de Europese Unie. Dit willen we graag aan de Amsterdammers, maar ook aan de gasten van het land laten zien. Het middelpunt van beide dagen wordt de expositie van de “Tracian Lands Crafts” Foundation, gepresenteerd door haar voorzitter Petar Kopralev - meer dan 50 unieke Bulgaarse artefacten, replica's van de meest beroemde Thracische gouden en zilveren schatten, ambachtelijk gemaakt door de beste Bulgaarse meesters. Daarnaast zal ook houtsnijwerk, handgemaakte juwelen, iconen, lederwaren en veel meer te zien zijn. De gasten van het festival kunnen op 26 mei vanaf 16.30 genieten van het rijke repertoire van het kinder volksensemble “Zagortche” en de kaval speler /traditionele Bulgaarse fluit/ Zhivko Vassilev en zijn groep “Outhentic”. Er worden Bulgaars borduurwerk en Bulgaarse nationale kostuums tentoongesteld en er is een proeverij van geselecteerde Bulgaarse wijnen.

Rodina Travel - dé reisspecialist en uw persoonlijk adviseur voor al uw vakanties naar Bulgarije, zal zich daar ook presenteren. Bulgarije, het stukje paradijs verscholen in het hart van de Balkan wacht om door u ontdekt te worden. Alles draait bij ons om een missie: onze kennis, passie en liefde voor Bulgarije op u overbrengen. Op 27 mei zal vanaf 16.00 wordt het programma vervolgd door optredens van Bulgaarse dansgroepen uit Amsterdam en Den Haag. Het festival wordt afgesloten met het unieke optreden van het Nederlandse ensemble voor Bulgaarse volksliederen "Chubritsa” o.l.v. Renske Velthuis. U bent van harte welkom!!! Het evenement wordt mede mogelijk gemaakt door The Agency for Bulgarians Abroad, de Ambassade van Bulgarije in Nederland, Angel Dzhambazki-member of the EP, “BG start” accountancy, “RodinaTravel”, “Kalisto“ Vof, Patrick Smithuis

“Adore montage” zonnepanelen, Vereniging “Nederland-Bulgarije”, Radio “Tatkovina” en leden van de Bulgaarse gemeenschap. Bij de nieuwe boeken in de bibliotheek lag er hen als het ware om de oren, kijken mee op hun een waarvan de kaft me intrigeerde. Was het bord, maar er zijn geen regels om deze schen- In Den Haag een foto of een schilderij? Alleen daarom leende ding van hun privacy te verbieden. Want ja, wie ik Archivaris van de wereld. Het is het door Lia had dit voorzien? Tilon geromantiseerde verhaal van de Franse De politiek loopt met regelgeving achter de Achteraf bankier Albert Kahn die begin vorige eeuw ontwikkelingen aan. Altijd? Het vvd-Kamerlid overal in de wereld kleurenfoto’s liet maken. Sven Koopmans heeft onlangs een nota uit- Kahn hoopte dat deze ‘nieuwe’ techniek de gebracht met als doel juist te voorkomen dat De politiek loopt mensen dichter bij elkaar zou brengen en de de politiek te laat is wanneer het gaat om pri- met regelgeving wereldvrede zou bevorderen. Hij stierf bankroet, vacy en eventuele schendingen daarvan tussen achter de technische in november 1940, een paar maanden nadat de mensen onderling. Hij wil dat politici vooruit- Duitsers ook Frankrijk waren binnengevallen. denken. Dat in brillen de nieuwste cameraatjes ontwikkelingen aan. Nieuwe technieken, hernieuwde idealen, verborgen kunnen zitten, kun je zien aankomen. Terwijl die wel morele nieuwe dromen over een nieuwe wereld. Was Daar moet de politiek wat mee; die nieuwe tech- dilemma’s met zich het niet Mark Zuckerberg, de grote man achter nieken dreigen onze vrijheid in te perken. Want Facebook, die het ook had over hoe zijn nieuw- zelfs al hangt er geen drone in de lucht of is er meebrengen. ste digitale snufes de mensen zouden verbinden geen verborgen camera, wie durft er nog naar en hoe hij met zijn daarmee verdiende vele geld het naaktstrand of de sauna? door Aukje van Roessel de wereldvrede zou gaan bevorderen? Met dit Koopmans heeft toen hij zich verdiepte in verschil dat Zuckerberg vooral zijn eigen porte- zijn onderwerp ervaren hoe er enthousiastelin- beeld Milo monnee blijkt te willen spekken met zijn ‘idea- gen zijn die alleen maar de positieve kant willen len’ en daarvoor privé-gegevens van zijn klanten zien van nieuwe technologieën. Met behulp van verkoopt, terwijl Kahn alleen maar eigen geld drones kun je drenkelingen redden! Daarnaast investeerde in zijn project en daar niet aan ver- zijn er mensen die willen wachten met regel- diende. geving met als argument dat de technieken nog Het procédé van de fotografen die Kahn niet uitontwikkeld zijn. Met beide groepen is het de wereld over stuurde, is lastig praten over anticipe- nu hopeloos ouderwets. Wie is verantwoordelijk rende regelgeving. Inmiddels kan (bijna) voor het ongeluk met Privacy en de nieuwste iedereen fotograferen met foto- en ﬁlmmogelijkheden zijn mobiele telefoon, altijd de zelfrijdende auto? is niet het enige onderwerp en overal. Moeten we die waar politici zich mee bezig telefoon nog in onze hand houden of op een zouden moeten houden. Dat geldt bijvoorbeeld stick binden, met een drone voorzien van een ook voor de zelfrijdende auto. Onlangs heeft camera zijn we van dat probleem af. En als een dergelijke auto tijdens een testrit een vrouw dan binnenkort brillen zijn uitgerust met een doodgereden. Wie is verantwoordelijk voor dit camera is dat de manier om op straat, strand of ongeluk? De overleden vrouw, degene die door waar dan ook iedereen op ooghoogte op beeld de auto werd vervoerd, of die zelfrijdende auto? vast te leggen. Kan die auto eigenlijk terechtstaan? En hoe om Kahn komt in het boek over als een naïeve te gaan met menselijke stamcellen die kunnen man. Als hij nu leefde, zou je hem de catalogus uitgroeien tot een embryo? Wanneer is dan van de Spy Shop in handen willen duwen. Om sprake van menselijk leven? hem te dwingen te erkennen dat nieuwe tech- Politici die nadenken over techniek en wet- nieken ook tot nieuwe problemen kunnen lei- geving moeten het essay van de Franse ﬁlosoof den en mensen helemaal niet lief en leuk met Bruno Latour lezen over de veiligheidsgordel elkaar verbinden. Een camera zo klein als een en de dilemma’s die deze met zich meebracht. luciferdoosje? Je nieuwste vriendje zal je er Latour laat zien hoe techniek en moraal met maar ongemerkt mee fotograferen en die com- elkaar verbonden zijn en hoe we moraal ‘delege- promitterende foto’s ergens op het wereldwijde ren’ aan de techniek. Dat de gordel er kwam was web zetten. volgens hem toegeven dat de regel ‘Gij zult niet In een interview met NRC Handelsblad deed te hard rijden’ niet wordt nageleefd. vicevoorzitter van de Raad van State, Piet Hein Waarom, vraagt Latour zich af, zijn auto’s Donner, onlangs een korte maar intrigerende vervolgens niet standaard zo uitgerust dat ze uitspraak over de nieuwste technieken en de weigeren te starten als de gordel niet om is? verhouding tussen overheid en burger. ‘Die dis- Technisch kan dat. In de Verenigde Staten vin- cussie is nu mijn hele ambtelijke leven gaande. den ze dat dit de individuele vrijheid beknot. Eerst moesten overheidsdiensten gedereguleerd Maar in Japan wordt de chaufeur wel automa- worden, daarna kwam de marktwerking, die is tisch door de gordel ‘omarmd’ als hij de deur doorgeschoten. Nu gaat het om de wezenlijke sluit. Wegrijden zonder gordel kan alleen met vraag hoe je als overheid sturend kunt blijven een open portier. met allerlei onbepaalde ontwikkelingen. Tech- Technologische ontwikkelingen mogen hard nologie gaat harder dan regels.’ gaan, de politiek kan niet te afwachtend zijn. De bewoners van de Kinderdijk weten dat. ‘Af’ zijn die technische ontwikkelingen immers De drones van de drommen toeristen die de nooit, terwijl de morele dilemma’s die ze met Hollandse molens komen bezichtigen vliegen zich meebrengen vragen om antwoorden.

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 11 Technologie is geen natuurkracht MIN OF MEER DAT LAATSTE, gelooft Kevin Kelly. In 2010 schreef hij What Technology Wants, een ambitieus boek dat lovend werd onthaald in Silicon Valley-kringen. Kelly is dan ook niet Lessen van zomaar iemand: hij was een van de oprichters van technologiemagazine Wired en werkte daar zeven jaar als hoofdredacteur, voordat hij besloot zich volledig te wijden aan het schrijven de Luddieten van boeken over technologie. Een opmerkelijke carrière voor iemand die als jongeman juist had besloten om techniek en materiële luxe zo Heeft technologie een eigen wil, waaraan wij nietige veel mogelijk op afstand te houden. Als twinti- mensen zijn overgeleverd? Of hebben wij zelf het stuur ger zwierf hij door afgelegen delen van Azië en in handen? ‘Nieuwe technologie gaat altijd gepaard bewonderde de primitieve volkeren, die nog dicht bij de natuur stonden. Zijn enige bezittin- met keuzes over wat voor een samenleving we willen.’ gen waren een paar versleten kleren, een slaap- zak, een zakmes en een camera. door Jaap Tielbeke beeld Dick Tuinder De ommekeer kwam toen hij op zijn 27ste terugkeerde naar de Verenigde Staten en aan de slag ging als redacteur van de Whole Earth VEEL IS ER NIET BEKEND over Ned Ludd. Waar- hun huiskamers konden binnendringen. En Catalog, een soort Wikipedia op papier. Van een schijnlijk was hij een textielarbeider uit Midden- telkens als er een nieuw communicatiemiddel collega kreeg hij de toegangscode tot een expe- Engeland die in 1779 in een vlaag van woede werd geïntroduceerd klonk de zorg dat het ten rimenteel teleconferentiesysteem en ‘al snel was twee mechanische weefgetouwen vernielde. koste zou gaan van persoonlijk contact en het ik ondergedompeld in iets groters en wilders: de Waar hij precies boos over was? Niemand weet sociale weefsel. voorloper van een online gemeenschap’, schrijft het. Bekendheid verwierf hij pas dertig jaar later Het is komisch, zo’n overzicht vol belache- hij. ‘Ik kwam er tot mijn verbazing achter dat toen zijn naam opdook onder boze brieven aan lijke hysterie, totdat je bedenkt wat voor alar- deze high-tech computernetwerken helemaal fabrieksbazen. Als ze niet zouden stoppen met mistische geluiden er vandaag rondzingen over niet dodelijk waren voor de ziel van vroege het gebruik van die verachtelijke machines, dan nieuwe technologie. De legendarische natuur- gebruikers zoals ik; mijn ziel raakte juist ver- zwaaide er wat. Niet dat Ned Ludd die brieven kundige Stephen Hawking waarschuwde dat vuld. Er zat iets onverwacht organisch in dit zelf had geschreven; zonder dat hij er erg in had kunstmatige intelligentie de hele menselijke ecosysteem van kabels en mensen.’ was hij uitgegroeid tot de mythische voorman soort van de planeet dreigt te vegen. Economen What Technology Wants is de uitwerking van van een beweging die met hamers probeerde de voorspellen dat robots hele beroepsgroepen het inzicht dat niet alleen computernetwerken, oprukkende industrialisering een halt toe te roe- werkloos achter zullen laten. Volgens psycho- maar technologie als geheel zich gedraagt als een pen. Deze ‘Luddieten’ waren bang dat hun vaar- logen zorgt de smartphone voor een generatie soort organisme. Al spreekt Kelly in plaats van digheden en levensstijl in de verdrukking zou- eenzame, angstige en depressieve kinderen. En over ‘technologie’ liever over ‘het technium’: een den raken. Uit protest grepen ze naar dezelfde de historicus Yuval Noah Harari publiceerde scheppend wezen, dat op een bepaald punt een middelen als Ned: het saboteren en slopen vorig jaar met Homo Deus een internationale zekere autonomie heeft gekregen. Dit technium van de machines. Tevergeefs, want ondanks de bestseller, waarin hij uittekent hoe we afsteve- heeft – inderdaad – een eigen wil. Kelly beseft opstand denderde de industriële revolutie voort. nen op een wereld waarin data de heilige graal dat dit vreemd overkomt, dus onderstreept hij Sindsdien staan de Luddieten symbool voor zijn en slimme algoritmen langzaam maar zeker van meet af aan dat hij het minder esoterisch de verwoede strijd tegen technologische inno- de menselijke autonomie ondergraven. bedoelt dan het misschien klinkt. Natuurlijk vatie. De moraal van het verhaal wordt vaak als Nu is de angst voor innovaties van alle tijden beweert hij niet dat het ‘technium’ bewustzijn volgt uitgelegd: je kunt uit alle macht proberen en hoewel de vrees in het verleden soms terecht heeft of keuzes maakt zoals de mens dat doet, om dit soort ontwikkelingen tegen te houden, bleek, was het vaak overtrokken paniekzaaierij. eerder dat het een basale aandrang heeft om te maar wanneer de tijd voor een technologie is Ook in de Thalys blijft de baarmoeder gewoon overleven en te evolueren. gekomen, is verzet futiel. Luddiet is een scheld- op de plek zitten. En in plaats van sociale isolatie Het technium is een zelfversterkende kracht woord geworden voor naïevelingen die in de die telkens groter en complexer wordt, een greep zijn van een nostalgisch verlangen naar kracht ook die vooruitgang brengt. Al met al is een premoderne tijd of irrationele technofoben ‘Vooruitgang is niet een of Kelly namelijk behoorlijk optimistisch over de die vooruitgang willen blokkeren. Het zijn de ander schadelijk bijproduct toekomst: niet alle nieuwe technologie is even Don Quichots die vechten tegen windmolens, fantastisch, maar zolang de voordelen groter maar die, net als de echte Luddieten destijds, van permanente optimisten’ zijn dan de nadelen gaat het de goede kant op altijd het onderspit zullen delven. met de wereld. ‘Vooruitgang is niet een of ander De Luddieten-opstand is een van de meest schadelijk bijproduct van permanente optimis- fameuze episodes in het historische overzicht ten, maar gewoon een deel van onze realiteit’, van ‘technopaniek’ dat te vinden is op de website zorgden de post, telefoon en e-mail juist voor een citeert hij de bioloog Simon Conway Morris met van de bbc. Het is een ontnuchterende tijdlijn, grotere verbondenheid. Zullen we over honderd instemming. We leven langer, comfortabeler en die teruggaat tot 400 voor Christus, toen Plato jaar lachen om de doemscenario’s van Hawking gezonder dan ooit. Met dank aan technologie. waarschuwde dat de uitvinding van het schrift en Harari? Of staan we werkelijk op het punt Dus als het technium zich verder kan ontwikke- zou leiden tot vergeetachtigheid. Er staan tal- van een onomkeerbare revolutie met nefaste len, ziet de toekomst er alleen maar rooskleuri- loze voorbeelden op die, terugblikkend, ronduit gevolgen voor de mensheid? En, misschien nog ger uit, betoogt Kelly. Geen luddiet die daar iets lachwekkend zijn. Vrouwen die niet met de trein wel belangrijker, zijn we überhaupt in staat om aan kan veranderen, lijkt het. durfden te reizen, uit angst dat hun baarmoeder zulke ontwikkelingen in goede banen te leiden? Het boek van Kelly is illustratief voor de uit hun lichaam zou vliegen. Mensen die bang Of zijn wij, nietige wezens, overgeleverd aan de denkwijze van veel tech-goeroes. Ze zijn er heilig waren dat kwade geesten door de telefoonkabels onstuitbare kracht die technologie heet? van overtuigd dat technologie een force for good

12 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 13 is, dat ze de wereld een betere plek kan maken, ondernemers en politici denken. Volgens hen kritiekloos benaderen als een wondermiddel om zolang we innovatie maar niet te veel dwars- is de voornaamste taak van beleidsmakers om de wereld te verbeteren – innovatie is een heilige bomen. De meest extreme belichaming van dit innovatie te stimuleren en zo goed mogelijk te graal geworden en politici prijzen disruptieve techno-optimisme is Ray Kurzweil, de beruchte anticiperen op het onvermijdelijke. start-ups aan als de motor van de economie. ‘In uitvinder die inmiddels in dienst is bij Google Die houding is niet alleen misleidend, de pre-industriële samenlevingen waren er veel als director of engineering. Hij gelooft dat de maar heeft ook kwalijke gevolgen, zegt Johan meer checks and balances, bijvoorbeeld via de singularity ophanden is: het moment waarop Schot, hoogleraar technologiegeschiedenis aan gildes, die nieuwe technologie konden tegen- kunstmatige intelligentie het menselijke brein de Universiteit van Sussex. ‘Vaak wordt een houden’, zegt Schot. ‘Niet dat ik terug wil naar voorbijstreeft. Maar anders dan Stephen Haw- nieuwe technologie uitgerold zonder dat er een die tijd, maar we zijn doorgeschoten naar de king ziet Kurzweil dit niet als een ramp, maar publiek debat over is gevoerd. Terwijl de nega- andere kant. Vanaf de negentiende eeuw werd als het begin van het paradijs op aarde: slimme tieve gevolgen die zo’n techniek met zich mee- technologie niet langer ter discussie gesteld, dat computers zullen al het leed en ongemak verhel- brengt vervolgens voor de rekening komen van was iets goeds, daarover waren de marxisten, pen. Mens en machine zullen samensmelten en de maatschappij als geheel. Het meest extreme democraten en de fascisten het eens. Tot op de als dat gebeurt is zelfs sterfelijkheid een overko- voorbeeld is natuurlijk klimaatverandering: dag van vandaag is de positieve waardering van melijk euvel. Critici van zijn utopische verhaal fossiele brandstofen lagen aan de basis van technologie iets wat alle ideologieën delen.’ zet de Google-ingenieur weg als ‘neo-Luddieten’. de industriële revolutie, maar nu we de keer- Wat we eigenlijk nodig hebben, gelooft Voor Kelly is Kurzweil niets minder dan zijden kennen moet de belastingbetaler de kos- Schot, is een nieuw sociaal contract voor onze een visionair, iemand die heeft begrepen omgang met technologie, waarbij we tech- wat technologie wil en daar naar luistert. nologie inzetten om problemen op te los- Als je kijkt naar de ontwikkelingen in het sen en tegelijkertijd oog hebben voor de verleden kun je daaruit wetten destilleren maatschappelijke efecten. Er moet meer waarmee je grofweg de toekomst kunt ruimte komen om te experimenteren, om voorspellen, gelooft hij. De meest bekende de betrokkenen mee te laten praten over daarvan is de Wet van Moore, die stelt dat mogelijke toepassingen, bijvoorbeeld door het rekenvermogen van computerchips de R&D-afdeling van bedrijven te laten iedere twee jaar verdubbelt (als je die lijn overleggen met maatschappelijke actoren. doortrekt, redeneert Kurzweil, kom je ‘Het komt erop aan een eerlijk en construc- onvermijdelijk uit bij de singulariteit). En tief speelveld te creëren en dat gaat niet zo is er nog een aantal trends te ontdekken, door enkel te debatteren in het parlement.’ bijvoorbeeld in de groeiende opslagcapaci- teit van harde schijven of de dalende kos- ER STAAT BOVENDIEN nogal wat op het ten van dna-onderzoek en zonne-energie. spel, want we bevinden ons midden in een ‘Deze “wetten”’, schrijft Kelly, ‘zijn reﬂexen historische omwenteling, daar laat een van het technium die in werking treden eindeloze stroom boeken en artikelen geen ongeacht het sociale klimaat.’ misverstand over bestaan. We zouden de De mens kan, kortom, wel proberen Second Machine Age binnentreden of aan technologie naar zijn hand te zetten, maar de vooravond staan van het Machinocene. zal nooit in staat zijn om er volledig grip Sommigen noemen het de ‘vierde industri- op te krijgen. ‘We kunnen niet eisen dat ele revolutie’, anderen spreken over de ict-, technologie ons gehoorzaamt, net zo min big data- of de robotrevolutie. Maar welk als dat we kunnen eisen dat het leven ons label je er ook op plakt, één ding is zeker: de gehoorzaamt’, schrijft hij. In plaats daarvan technologie van de nabije toekomst heeft kunnen we dus maar beter zorgen dat we ongekend ingrijpende gevolgen voor ons zo soepel mogelijk meevaren op de stroom mens-zijn. Dat blijkt ook uit Homo Deus van de technologische voorzienigheid. Dat van Yuval Harari, de Israëlische historicus spreekt ook uit de titel van Kelly’s meest die de laatste tijd hoge ogen gooit met zijn recente boek: The Inevitable, waarin hij toekomstvoorspellingen. In tegenstelling voorspelt welke onvermijdelijke technolo- tot techno-optimisten als Kelly is Harari gische trends onze wereld in de komende een stuk somberder over waar de techno- decennia zullen vormgeven. Citaat van logische tendensen ons naartoe voeren. In de achterﬂap: ‘Deze grotere krachten zullen ten ophoesten.’ Behalve de opwarmende aarde Homo Deus deelt hij de menselijke geschiedenis de manier waarop we kopen, werken, leren en noemt Schot ongelijkheid als een van de groot- op in drie fasen: de mens verovert de wereld, communiceren compleet op de kop zetten.’ ste uitdagingen van onze tijd. Dat is misschien geeft betekenis aan de wereld en verliest vervol- niet een probleem dat we direct met technologie gens de controle. HET IS NIET ZO VREEMD dat Kelly’s verhaal gre- associëren, maar volgens hem valt het er onmo- Inmiddels zijn we aanbeland in die laatste tig aftrek vindt in Silicon Valley, in de kern is gelijk van los te zien. Niet zelden schept tech- fase, een fase waarin de mens over krachten het namelijk dezelfde boodschap die de technologie nieuwe kloven of verdiept bestaande. beschikt waar zelfs Griekse goden jaloers op bedrijven zelf graag verkondigen. Zorgt Uber ‘Veel nieuwe technologie wordt ontwikkeld door zouden zijn, maar eigenlijk niet goed weet wat voor oneerlijke concurrentie in de taxibranche? en voor de rijken’, zegt Schot. ‘Prachtig hoor, al hij met al die macht aanmoet. Fysieke arbeid Onzin, zegt de directeur, de wet is gewoon ach- die elektrische en zelfrijdende auto’s, maar als kunnen we uitbesteden aan robots en het denk- terhaald. Is het problematisch dat Facebook zo we ervoor willen zorgen dat mensen in India werk aan algoritmen, maar wat blijft er dan veel gegevens over ons verzamelt? Welnee, want toegang krijgen tot betaalbaar en schoon trans- nog over van de mens? Nu we geloven dat data- ‘privacy is niet langer een sociale norm’, zei Mark port kunnen we ons misschien beter afvragen stromen de sleutel zijn om het universum te ver- Zuckerberg in 2010. Misschien dat hij door de waarom we überhaupt willen vasthouden aan klaren, moet het humanisme plaatsmaken voor recente relletjes op deze woorden is terug- de auto.’ een nieuwe levensbeschouwing: het dataïsme. gekomen, maar de uitspraak verraadt hoe veel Het probleem is dat we technologie te vaak De conclusies die Harari hieraan verbindt liegen

14 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 er niet om: vrije wil wordt een overbodige illu- op aangesloten. De juiste vraag is hoe we nieuwe revolutie. Eigenlijk waren de Luddieten, in Pyn- sie, democratie is ten dode opgeschreven en ‘het technologie op een goede manier kunnen inbed- chons woorden, ‘vakbondslieden avant-la-lettre’. individu wordt een steeds kleiner chipje in een den in de samenleving.’ ‘Ze protesteerden niet tegen techniek in het gigantisch systeem dat niemand echt begrijpt’. Natuurlijk kan de uitkomst alsnog zijn dat algemeen, maar tegen specifieke technieken, of Het zou te makkelijk zijn om Harari’s ana- we een bepaalde techniek in de ijskast parke- meer precies: tegen de gevolgen die deze tech- lyse weg te zetten als blinde technopaniek. Juist ren, omdat we de ethische of maatschappelijke nieken hadden voor de samenleving’, zegt ook doordat hij uitzoomt en de gehele menselijke gevolgen onwenselijk vinden. Mensen klonen historicus Johan Schot. ‘Ze waren bang dat geschiedenis in ogenschouw neemt, is zijn toe- gaat voorlopig een stap te ver en hoewel het bepaalde waarden en normen niet meer geres- komstscenario zo zorgwekkend. De revolutie technisch mogelijk is vechten we onze oorlogen pecteerd zouden worden, dat zo veel mogelijk die we nu doormaken is van dezelfde orde als vooralsnog niet uit met killer robots. Maar het arbeid vervangen zou worden door kapitaal. de agrarische revolutie van tienduizend jaar punt is, zegt Verbeek, dat we ons niet meer aan Innovatie vonden ze prima, maar wel in een geleden, toen we stopten met rondtrekken en onze verantwoordelijkheid kunnen onttrekken vorm die hen ook vooruit hielp. Daar hadden land begonnen te bewerken. Voor de menselijke zodra een uitvinding is gedaan. ‘Neem de nip- ze een terecht punt. De introductie van nieuwe soort was de overgang naar landbouw misschien test, waarmee we kunnen zien of een embryo technologie gaat altijd gepaard met keuzes over een zegen, maar de individuele mens was waar- het syndroom van Down heeft. Ook mensen die wat voor een samenleving je wilt hebben.’ schijnlijk beter af als jager dan als boer. ervoor kiezen om die test niet te doen, worden Hun protestmethode was wellicht wat onbe- De agrarische revolutie was ‘de grootste gedwongen tot een bewuste afweging. Nieuwe holpen, maar de zorgen waardoor de Luddieten zwendel uit de geschiedenis’, schrijft Harari. We gedreven werden leven voort, zeker nu kunst- liepen massaal in een ‘luxevalkuil’: niemand had matige intelligentie steeds meer menselijke vooraf een blauwdruk van hoe de nieuwe land- arbeid overbodig dreigt te maken. Tijd dus om bouwsamenleving eruit moest zien, het was het ‘Technologie is nooit de Luddieten te ontdoen van hun sukkelige cumulatieve efect van ‘een opeenvolging van neutraal. Het maakt uit imago en te kijken welke lessen ze te bieden triviale beslissingen’. Aan het begin van de 21ste wie de technieken van de hebben, vond journalist Clive Thompson. ‘Wat eeuw dreigen we in exact dezelfde val te trap- ze verafschuwden was de nieuwe logica van het pen. We schafen allemaal blitse gadgets aan en toekomst vorm geeft’ industriële kapitalisme, waarbij de productivi- downloaden de nieuwste apps, in de hoop dat teitswinsten van de nieuwe technologie enkel ze ons leven leuker of makkelijker maken, zon- naar de eigenaars van de machines gingen en der stil te staan bij de impact op lange termijn. technologie opent een nieuw register van vragen niet met de arbeiders werden gedeeld’, schreef Er is geen doelbewust ontwerp nodig van een waar we niet omheen kunnen.’ hij in een artikel met de kop When Robots Take kwaadaardige dictator om een surveillance- Idealiter zouden we een doorwrocht maat- All of Our Jobs, Remember the Luddites. Tij- samenleving op te tuigen; een stel handige schappelijk debat houden alvorens te beslissen dens hun slooptochten ontzagen ze bewust de ondernemers, slimme marketeers en enthousi- welke technieken we op welke manieren toepas- fabrieken die werknemers wel eerlijke lonen uit- aste consumenten is al voldoende. En niemand sen, maar dat is makkelijker gezegd dan gedaan, betaalden. is echt in staat om op de rem te trappen, omdat weet Verbeek: ‘Het is een klassiek dilemma: De geschiedenis van de Luddieten laat zien ‘niemand precies weer waar die rem zit’. als je weet wat de maatschappelijke impact is, dat technologie helemaal geen natuurkracht is, ‘Ik zie het boek van Harari meer als een pro- betekent dat vaak dat een technologie al is uit- zoals techno-deterministen als Kevin Kelly doen fetisch visioen’, zegt Peter-Paul Verbeek. ‘Hij gerold, dus ben je eigenlijk te laat. Andersom voorkomen: de protesterende textielarbeiders werpt interessante vragen op en maakt een ben je te vroeg als je nieuwe technologie de nek werden niet verslagen door een abstracte kracht publiek debat los, dat is positief, maar het blijft omdraait nog voordat je weet hoe die in de prak- als het technium, maar door het Britse leger dat behoorlijk speculatief. Ik lees het als een wel- tijk gaat uitpakken. De kunst is dus om in het de opstand met geweld de kop in drukte. Hun kome waarschuwing voor wat er kan gebeuren ontwerpproces al te anticiperen op de mogelijke strijd was een politieke strijd. Al voordat Karl als we niet ingrijpen.’ Verbeek is hoogleraar gevolgen. Dat is moeilijk, maar het is bemoedi- Marx geboren was vroegen de Luddieten zich techniekfilosofie aan de Technische Universiteit gend om te zien dat steeds meer mensen zich hardop af wie er profiteert van de nieuwe pro- Twente en houdt zich bezig met de ethische vra- beginnen te bemoeien met technologie. Eerst ductiemiddelen. gen rond de verhouding tussen mens en techno- waren het alleen de radicale hackers die hardop Het is een vraag die niets aan relevantie heeft logie. ‘Techniek hoort bij de menselijke conditie’, waarschuwden, maar nu verkoopt zo’n boek van ingeboet. Gaan miljonairs als Elon Musk en Jef zegt Verbeek. ‘Het is datgene wat het menselijk Harari miljoenen exemplaren. Techniek kun je Bezos ons de ruimte in leiden? Laten we het aan bestaan mogelijk maakt. Technologie vormt de niet overlaten aan ingenieurs en ethici, het is Mark Zuckerberg om de wereld te verbinden mens, maar tegelijkertijd geven wij vorm aan iets waar we met z’n allen over moeten praten.’ en aan Google om kunstmatige intelligentie te nieuwe technologie. Het is een nooit ophou- ontwikkelen? Met het risico dat de maatschap- dende dialoog, die we alleen kunnen begrijpen ‘IS IT O.K. TO BE a Luddite?’ vroeg de schrijver pij achteraf puin mag gaan ruimen en een select wanneer we beide gesprekspartners serieus Thomas Pynchon zich ruim dertig jaar gele- clubje tech-kapitalisten alleen maar meer macht nemen.’ den af in een essay. Om daar een antwoord op en geld vergaart? Of geven we zelf vorm aan de Verbeek kent wel een beter boek dan Homo te kunnen geven, leek het hem behulpzaam om technologieën die op hun beurt weer vorm geven Deus om na te denken over onze relatie tot tech- de actie van Ned Ludd in herinnering te roepen. aan onszelf en de wereld om ons heen? ‘Tech- nologie: Het monster van Frankenstein, van Want diens woede was niet gericht op ‘de’ technologie is nooit neutraal’, zegt techniekfilosoof Mary Shelley. ‘Ik heb het onlangs weer herlezen nologie, laat staan dat hij bang was voor nieuwe Peter-Paul Verbeek. ‘Het is geen middel tot een en het wordt iedere keer beter.’ Het griezelver- machines. Het model weefgetouw dat hij ver- doel, in het ontwerp zitten altijd al normen en haal leert ons dat we verantwoordelijkheid moe- nielde bestond al sinds 1589. Ook de beweging waarden vervat, dus maakt het uit wie de tech- ten nemen voor onze creaties, in plaats van ons die zich naar hem vernoemde werd niet gedre- nieken van de toekomst vorm geeft. Nu zitten tegen de techniek te keren. Het monster sloeg ven door een irrationele angst voor het onbe- we eigenlijk gevangen tussen twee modellen: op hol, omdat zijn schepper, doctor Franken- kende, de textielarbeiders stonden helemaal het Amerikaanse, waarin commerciële bedrij- stein, hem in de steek had gelaten, terwijl hij niet afwijzend tegen mechanisering die de licha- ven de dienst uitmaken, en het Chinese, waar- liefde en aandacht nodig had. ‘Heel hard “nee” melijke werklast kon verlichten. Waar ze gefrus- bij de staat alles controleert. Het is een cruciale roepen of aan de noodrem trekken heeft geen treerd over waren, was dat alleen de fabrieks- uitdaging om een meer democratisch alternatief zin’, zegt Verbeek. ‘Want die noodrem is nergens bonzen de vruchten plukten van de industriële te bouwen.’

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 15 Zhengzhou, China, PLA Information Engineering University. Een onderzoekster stuurt een robot aan met haar hersenactiviteit

China’s AI-revolutie ALS EEN ECHTE GASTHEER onthaalt Donald Baidu, Alibaba en Tencent – bij de ‘nationale Trump de bezoekers van het Chinese techno- kampioenen’, zoals de voortrekkers in innovatie logiebedrijf iFlytek. ‘Kunstmatige intelligen- worden genoemd. Het bedrijf claimt dat negen- tie bouwt aan een prachtige wereld’, zegt de tig procent van de Chinese robots zijn technolo- Zhen hao! Amerikaanse president op een televisiescherm gie gebruikt. in vloeiend Chinees. ‘Zhen hao!’ (Awesome!) De jong ogende Pan houdt zich wat op de Trump steekt er zijn duim bij op. Marketing- achtergrond als een nog jongere tourleidster de Extra geprikkeld door het man Pan Shuai staat er glimmend bij te kijken. bezoekers door de ruimte voert. Hij brandt pas ‘De spraakcomputer kan Trumps stem zelfs ver- los als we hem directe vragen stellen en erach- vijandige Amerika maakt vormen naar een Hefei-accent’, vertelt hij, de ter komen dat hij veel meer te vertellen heeft China een technologische spraak van de provinciehoofdstad van Anhui dan zij. Naast een verzameling robots, een per revolutie door. Al is de vraag waar het hoofdkwartier van iFlytek gevestigd is. spraak bestuurbare auto en andere slimme of Chinese wetenschappers In de lobby van het kantoor hangt een citaat apparaten hangt een röntgenfoto aan de muur. van Deng Xiaoping, dat aanspoort tot de ont- Op basis van tienduizend andere longfoto’s geeft met écht nieuwe dingen wikkeling van hightech en industrialisatie, uit een algoritme de arts een kansberekening, zegt komen. ‘Globalisering heeft het 863 Programma (1986). Op de eerste verdie- hij. Over drie van de vier donkere plekjes weet ons lui gemaakt.’ ping de foto’s van president Xi Jinping met de de computer met 95 procent zekerheid te vertel- iFlytek-leiders, en in het donkere zaaltje ernaast len dat ze onschuldig zijn. Over het vierde vlekje staan de pronkstukken van het bedrijf. Het is is het apparaat minder dan vijftig procent zeker. door Eefe Rammeloo maar een bescheiden ruimte – alsof alle ontwik- ‘Die moet de dokter dus beter onderzoeken.’ kelingen het bedrijf wat te snel gaan. Pas sinds Met Trumps gemanipuleerde stem deelt iFly- een paar dagen hoort iFlytek – als kleintje naast tek een sneer uit naar de Verenigde Staten: kijk

16 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 eens wat wij kunnen. In 2030 moet China de geld. De centrale regering leunt vervolgens ach- ‘die is misschien moe of heeft net ruzie met zijn grootste innovator ter wereld zijn. De omvang terover en kijkt wat er in het land gebeurt. vrouw gehad’. van de KI-sector is nu nog maar een schamele De slimme technologie moet niet alleen de tien miljard yuan (1,15 miljard euro), in 2030 Chinese economie, maar ook de samenleving EEN GROTE ZAK GELD is belangrijk voor de ontmoet dat 125 miljard euro zijn – meer dan een hervormen. Dat gaat verder dan voorspellen wikkeling van slimme technologie – maar data kwart van het bruto nationaal product. van consumentengedrag of een klantenservice zijn de échte brandstof. De plaatsvervangend Het is een ambitieus doel voor een land dat bemannen met robots, schrijft Adam Segal in directeur van de Shanghai Data Exchange, Lu door de rest van de wereld consequent wordt een blog voor de Amerikaanse denktank Coun- Yong, laat graag zien wat hij in huis heeft. Op beschuldigd van jatwerk bij de ontwikkeling cil on Foreign Relations. Als voorbeeld noemt een industrieterrein in Shanghai leidt hij bezoe- van pratende robots, zelfdenkende receptionis- hij de slimme rechtbanken, waarin van bewijs- kers door een donkere ruimte, verwarmd door ten, slimme leenﬁetsen en algoritmen die zelf- last tot oordeel algoritmen worden ingezet om een dozijn grote energie slurpende schermen. moordneigingen opsporen. De basistechnologie het proces te stroomlijnen. Lu koppelt aanbieders van data aan partijen was er al, luidt de kritiek op China’s innovaties, Zoals zo vaak wanneer de Communistische die er iets aan hebben. Dat kunnen overheids- het land is vooral goed in het verzinnen van toepassingen. Kunnen Chinese uitvinders wel met fundamenteel nieuwe dingen komen? Waar ze vandaan komen, hoe ze reizen, hoe groot hun budget De verhoogde invoerhefngen van Trump moeten juist China2025, het innovatieplan van voor souvenirs is. Dat alles weet Disneyland over de bezoekers de Chinese president Xi Jinping, hard raken. Chinezen zien Trumps aanvallen meer als een Partij beleid maakt, ontbreekt het aan concrete instellingen zijn, maar bijvoorbeeld ook Dis- schop onder de kont: een stimulans voor inge- doelen. Overal in het land vertalen regionale en neyland Shanghai. Een beeldscherm vol cijfer- nieurs om hun schouders te zetten onder de lokale overheden op eigen wijze de kernpunten tjes, afkomstig van creditcardmaatschappijen, grootschalige hervorming van de economie. Die uit Beijing. Zo verrijst er in de hoofdstad een vervoerbedrijven, zoekmachines en telefoon- moet slimmer en groener worden – weg van de industrieterrein speciaal voor vierhonderd KI- aanbieders geeft een zo volledig mogelijk proﬁel grove industrie, op naar innovatieve producten bedrijven, ter waarde van 13,8 miljard yuan (1,78 van de bezoekers van het park. Waar ze vandaan van Chinese bodem. Vergeet de handelsoorlog, miljard euro). Hangzhou, Shanghai en de pro- komen, hoe ze reizen, of ze liever pittig lunchen klinkt het in China – dit is de AI War, de Ameri- vincie Zhejiang hebben vergelijkbare plannen. in een Sichuan-restaurant of een hamburgertje kaans-Chinese oorlog om werelddominantie in De centrale overheid leunt hierbij zwaar op happen en hoe groot hun budget voor souvenirs slimme technologie. tech-reuzen als Baidu, Alibaba en Tencent die is. Dat alles weet Disneyland over de bezoekers mijlenver voorliggen op de staatsbedrijven en – dankzij Lu’s data. DE OVERWINNING VAN Google-computer -instituten en geeft deze bedrijven daarom alle China genereert nu een tiende van de wereld- AlphaGo in 2017 op een Chinese tegenstander, ruimte. In ruil voor die vrijheid werken de par- wijde data, in 2020 is dat aandeel verdubbeld. nota bene met het Aziatische spelletje Go, was ticuliere bedrijven samen met lokale overhe- De toekomst van Lu’s bedrijf lijkt verzekerd. een klap in het gezicht van de Chinezen. De cen- den, universiteiten en onderzoeksinstituten. ‘De Achter hem verschijnen beelden van een kruis- sor wil nog steeds de pijnlijke nederlaag van het regering heeft veel aandacht aan ons besteed’, punt in de stad. Software van de camera ‘ziet’ internet gummen. Toch was het ook een door- zegt marketingman Pan zonder in detail te wil- contouren van auto’s, rijbanen en chaufeurs. Zo braakmoment, vergelijkbaar met de lancering len treden. iFlytek is de kleinste van de hoog- wordt gedetecteerd of de auto de doorgetrokken

VCG/VCG VIA GETTY IMAGES door de sovjets van de Sputnik in 1957. De Ame- vliegers en werkt op grote schaal samen met de lijn over gaat en of de chaufeur wel of niet een rikanen gingen vanaf dat moment alle zeilen bij- regering. Het is geen toeval dat bestuursvoorzit- veiligheidsriem draagt. Is er iets mis, dan wordt zetten om als eerste op de maan te zijn. ter Liu Qingfeng lid is van het Nationaal Volks- het nummerbord automatisch geregistreerd en Kunstmatige intelligentie werd in hetzelfde congres, dat weinig concrete macht heeft, maar krijgt de bestuurder een bekeuring toegestuurd. jaar nog aan het vijfarenplan (2016-2020) toe- wel prestige en lobbykracht. De centrale overheid hecht veel waarde aan gevoegd. Dit New Generation AI Development Alle apparaten in de donkere ruimte zijn slimme oplossingen voor sociale problemen, Plan lijkt erg op een eerder plan van Robin Li, ingesteld op de stem van de tourleidster. Een zoals vergrijzing of verstopte verkeersaders. de oprichter van Baidu. Het ‘Chinese Brein’ witte robot met grote blauwe, meewarig kij- Het monitoren van de ﬁles op snelwegen rond schetst een infrastructuur waarin onderzoeks- kende ogen staat in een hoek te wachten op een Shanghai helpt de stad bijvoorbeeld bij het instituten, staatsbedrijven, ondernemers en ook klusje. Over een tijdje zal ze de leidster overbo- inrichten van de publieke ruimte. Een ander het leger investeren in kunstmatige intelligentie. dig maken. Die zit nu in een echte autostoel, scherm in de presentatiezaal toont een platte- Li noemt slimme medische diagnose, service- voor een echt dashboard. Ze houdt een stuur grond met vijf rode stippen. Het is een wijk in robots en onbemande vliegtuigen als voorbeeld. vast en geeft de auto met zekere stem het com- het district Jingan waar de vijf honderdjarigen Elektriciteit zorgde er de laatste honderd jaar mando om te starten. Hetzelfde doet ze met de gevolgd worden aan de hand van een chip in een voor dat landbouw, industrie en het huishouden televisies die ernaast hangen – het beeld ver- armband. ‘Voorheen moest de wijkzuster iedere efciënter werden. Kunstmatige intelligentie springt van zender. dag bij ze langs’, zegt Lu. ‘Nu stuurt de chip con- gaat de komende honderd jaar hetzelfde doen, Zappen met je stem is onderdeel van de tinu actuele informatie naar het wijkcentrum.’ voorspelt de gerenommeerde computerweten- ‘smart home’-toepassingen van iFlytek, legt Pan schapper Andrew Ng. ‘Kunstmatige intelligen- uit. ‘Ze zijn geavanceerder dan die van Apple of ETHISCHE BEZWAREN tegen het delen van al die tie is de elektriciteit van de toekomst.’ Het plan Android.’ De mogelijkheden zijn eindeloos, ver- data bestaan er in China nauwelijks – al haalde roept herinneringen op aan de planeconomie telt hij met zichtbare trots. Zo kunnen bijvoor- Robin Li van Baidu zich eind maart de woede van weleer. Een raamwerk van ambities wordt beeld computergestuurde docenten nauwkeuri- van veel Chinezen op de hals toen hij stelde dat het land in gestuurd, samen met een grote zak ger essays nakijken dan een echte docent, want veel landgenoten maar wat graag hun privacy opgeven voor veiligheid of gemak. De bescherming van data staat nog in de kinderschoenen. Computergestuurde docenten kunnen nauwkeuriger essays Lang niet alles mag, maar als het de ontwikkeling van kunstmatige intelligentie verder helpt, nakijken dan een echte docent, want ‘die is misschien moe’ dan knijpen de autoriteiten graag een oogje toe. Het belang van de staat komt steevast boven

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 17 Berlioz Symphonie Fantastique

Martin Sechs Monologe aus ‘Jedermann’

Marc Albrecht, dirigent Thomas Oliemans, bariton Patrick Wibart, serpent

zo 27, ma 28 mei Het Concertgebouw

Voor het volledige programma en tickets www.orkest.nl

adv NPO_2018_serie 4_Groene Amsterdammer.indd 2 06-04-18 15:25 dat van het individu. Door te hameren op veilig- Communistische Partij, vooruithelpen. De er nu zo’n tien geproduceerd, en er is behoor- heid en gemak heeft de Communistische Partij invloed van de staat in het Chinese bedrijfsleven lijk wat interesse, vertelt hij terwijl hij de vleu- de burger overtuigd van die rangorde. Slimme is groot. The Economist schreef over het gerucht gels van piepschuim over het aluminium skelet camera’s die de straat in de gaten houden en de dat de Communistische Partij van plan is om in schuift. De drones maken het gemakkelijker om politie een seintje geven als iemand naar bin- sommige bedrijven een aandeel van een procent olieplatforms of windturbines te controleren. nen wil die niet op jou lijkt. Dezelfde camera’s te nemen – gewoon om te laten zien dat het Zhangs sportschoenen met gifgroene veters houden ook je moeder én de iets te strenge ver- bedrijf door Beijing goedgekeurd is. contrasteren met de grijze wandjes tussen de pleegster in het bejaardentehuis in de gaten. Op werkplekken. Zijn compagnon werkte voor de website van de basisschool kun je zien of je DE GROTE VRAAG is echter: heeft China genoeg een staatsbedrijf, maar kon daar zijn creativi- kinderen wel opletten in de les. De zucht naar kennis in huis voor deze tech-revolutie? Als je teit niet kwijt. Een start-up als deze is straks veiligheid en controle zit in de haarvaten van de innovatie indeelt op een schaal van 1 tot 10, natuurlijk enorm interessant voor de ingedutte maatschappij. van origineel idee tot volwaardige toepassing, staatsbedrijven. Hoopt Zhang dat hij opge- Algoritmen weten precies bij welk restaurant dan zijn Chinese wetenschappers heel goed kocht wordt? ‘Nee’, grijnst hij. ‘Als staatsbedrij- je wilt lunchen – hao shufu, vinden de Chine- in staat om punt 2 tot en met 10 te vervullen. ven een bedrijf voor een hoge prijs opkopen zen, heel comfortabel. Om ook de twijfelaars ‘Stap 1 lukt ze niet’, zegt de hoofdredacteur kan dat duiden op het wegsluizen van staats- over de streep te trekken zijn er nieuwsberichten van een groot internationaal wetenschappelijk geld. Dat is strafbaar. En als ze een lage prijs over verwarde, verdwaalde mensen die dankzij tijdschrift in Shanghai. ‘Mobiel betalen, leen- bieden, dan verkoop ik niet.’ gezichtsherkenning weer met hun familie her- ﬁetsen, e-commerce... de fundamentele uitvin- Zoals Zhang zijn er meer. Hun ideeën kun- enigd zijn. ding is elders gedaan.’ nen de Chinese economie naar een hoger niveau Soms zijn er ook andere geluiden. Toen een Toch heeft China na de Verenigde Staten brengen, maar de grote bedrijven geven het kinderdagverblijf de interne beelden over een de meeste patenten op zijn naam staan. In dit tempo en de richting aan. In de jaarlijkse top- open verbinding voor iedereen zichtbaar bleek tempo streven Chinese wetenschappers bin- honderd van meest innovatieve bedrijven ter te livestreamen, protesteerden de ouders. En nen een jaar hun Amerikaanse collega’s voor- wereld, samengesteld door onderzoeksbureau mondjesmaat geeft Beijing ook ruimte aan bij, schrijft Reuters. China besteedt 2,1 procent Clarivate Analytics, stond in 2017 slechts één bezorgde wetenschappers. Inmiddels roepen van het binnenlands product aan onderzoek en Chinees bedrijf: telecom-multinational Huawei. zelfs de grote tech-bedrijven op tot meer regu- ontwikkeling. Dat is minder dan de VS (2,75 Nederland stond er twee keer in, naast 36 Ame- lering – zodat ze weten welke ideeën ze in hun procent) maar wel een stijging van 0,7 procent rikaanse en 39 Japanse bedrijven. laboratoria verder kunnen uitwerken. sinds de jaren negentig. En veertig procent van De Chinese wetenschappelijke prestaties Het is nu wachten op de regels. China’s tech- de Chinese jongeren gaat naar de universiteit, vallen in het niet in vergelijking met grote ambitie maakt de ethiek echter rekbaar. De Chi- in de jaren zeventig was dit voor 0,1 procent innovators als de VS en Japan. Sterker nog, ze nees sprekende Trump krijgt in eerste instantie weggelegd. zijn ervan afhankelijk. Neem de basis van alle de lachers op zijn hand, maar het heeft ook iets Maar wat zijn de cijfers echt waard? Gemid- kunstmatige intelligentie: de chip. Chinese beangstigends: Trump klinkt echt als zichzelf. deld wordt uit een Chinees wetenschappelijk bedrijven bouwen chips van lage of middel- Dat is de technologie waar iFlytek groot mee artikel 0,93 keer geciteerd, tegen 1,23 keer uit matige kwaliteit, maar voor hoge kwaliteit chips is geworden, maar hoe het bedrijf aan zijn data een Amerikaans artikel. Dan kunnen Chinese kijken bedrijven als zte en Xiaomi naar het bui- komt, en wie zijn software gebruikt, is ondui- wetenschappers wel meer en meer schrijven, de tenland. Toen Trump Amerikaanse bedrijven delijk. Pan antwoordt wat schutterig op vragen daarover. ‘We werken samen met telefoonbedrijven’, zegt hij. iFlytek ontwikkelt zijn her- Gemiddeld wordt uit een Chinees wetenschappelijk artikel 0,93 kenningssoftware aan de hand van stemgeluid, geleverd door telefoonbedrijven. China Mobile keer geciteerd, tegen 1,23 keer uit een Amerikaans artikel is de grootste aandeelhouder, en onder de klanten zijn ook China Telecom, China Unicom en waarde van het wetenschappelijk onderzoek is verbood om chips te verkopen aan de Chinese telefoonmakers Xiaomi, Huawei en zte. dus kleiner dan dat van buitenlandse collega’s. telefoonbouwer zte was China in eerste instan- Dat geeft het bedrijf de beschikking over een Dat komt door het autoritaire, gesloten tie woedend. De nieuwe zet in de handelsoorlog eindeloze sloot data – iets wat mensenrechten- onderwijssysteem, betoogt Regina Abrami van was ook een slag in de tech-oorlog: als stap 1 organisaties zorgen baart. Als je schuldenaars de University of Pennsylvania in 2014 in de wordt weggenomen, stort de toren met daar- kunt opsporen aan de hand van stemherken- Harvard Business Review. De partijsecretaris boven de stappen 2 tot en met 10 in. ning kun je er ook dissidenten mee vinden. aan Chinese universiteiten is belangrijker dan ‘De globalisering heeft ons lui gemaakt’, Bovendien is onduidelijk wie toegang heeft tot de decaan. Wel beschrijft Abrami dat Chinezen schrijft staatskrant Global Times. ‘Het wordt al die beschikbare data. Human Rights Watch steeds meer het nut zien van ‘liberaal onder- tijd dat China een beslissing neemt en eigen vroeg iFlytek om opheldering over zijn data- wijs’ waarin geesteswetenschappen een grotere technologieën ontwikkelt.’ Nationale kampi- gebruik, maar kreeg geen antwoord. rol spelen. Het doel is ‘niet om specialisten te oen Alibaba geeft braaf gehoor aan de oproep. In een door technologie gestuurde, gegloba- trainen maar om iemand te leren nieuwsgie- Daags na de maatregel tegen zte maakt het liseerde wereld kan China’s toekomstige hege- rig, bedachtzaam en sceptisch te zijn’. Niet voor bedrijf bekend te werken aan de ontwikkeling monie grote gevolgen hebben. Nu al groeien niets hebben Chinese experts in kunstmatige van hoogwaardige chips. tech-reuzen als Alibaba en Tencent of telefoon- intelligentie vrijwel altijd een buitenlandse uni- Trumps vijandige taal zou China dat zetje aanbieders als Xiaomi ook in het buitenland – in versiteit op hun cv staan. kunnen geven dat nog ontbrak: de ontwikke- de toekomst kan het een Chinees bedrijf zijn dat Zhang Jia Xiang is een uitzondering. Hij stu- ling van échte kennis. Het Chinese onderwijs- het nieuwe 5G-netwerk uitrolt. Om de natio- deerde aan de prestigieuze Tsinghua-universiteit systeem wil graag een steentje bijdragen, zegt nale veiligheid te beschermen stelde het Ame- in Beijing en proﬁteert van de tijdgeest. In een wetenschapper Wu Shuang, die zich bezighoudt rikaanse Congres al voor om geen zaken meer hoekje van een kantoorgebouw in het noorden met gezichtsherkenning. ‘De Chinese stijl is te doen met de Chinese telecommaatschappijen van Shanghai laat hij zien wat hij heeft ontwik- anders, maar niet per se slechter.’ De uitroep Huawei en zte. keld: een drone die horizontaal opstijgt en met ‘Zhen hao!’ die iFlytek Trump in de mond legde, President Xi Jinping maakt er geen geheim behulp van kunstmatige intelligentie reageert op zou dan wel eens profetisch kunnen worden. De van dat innovaties het land, en daarmee de veranderende weersomstandigheden. Hij heeft wereld zal versteld staan. ‘Fantastisch!’

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 19 Cathy O’Neil en het gevaar van algoritmen ‘Ons ontzag voor digitale technologie is misplaatst’

Wiskundige Cathy HET IS NIET MOEILIJK om Cathy O’Neil, tech- automatisch een lagere score. De collega op de O’Neil wil de morele criticus, blogger en voormalig hedgefonds- goede privé-school komt als vanzelf als uiterst medewerker, te herkennen, als ze op de hoek bekwaam uit de bus, simpelweg omdat het leer- discussie over algoritmen van de straat in Harlem van haar fiets stapt, lingenbestand daar beter is. aanzwengelen. Waarom haar helm afdoet en richting het Italiaanse res- Een vergissing die makkelijk te zien is, zou nemen we wat de taurant loopt dat ons vandaag als eerste gasten je denken, maar omdat impact wordt gebruikt zal verwelkomen. Haar korte kapsel, knalblauw voor zoiets massaals als onderwijs is er geen tijd computer zegt aan als geverfd, is het herkenningsteken. ‘Goedemid- (of geld) om apart te kijken naar ieder geval dat een objectief oordeel dag’, zegt ze met een Amerikaans accent. Haar achter de cijfers schuilgaat. Op die manier wor- en bevragen we deze man, net als O’Neil wiskundige, is een Neder- den goede docenten op slechte scholen ontsla- systemen niet meer lander, vertelt ze. Afkomstig uit een geslacht gen, waarna ze gaan werken op goede scholen, van predikanten. De oudste van hun drie zonen waar vaak een meer menselijke maat geldt bij op hun rechtvaardigheid? heeft de Hollandse genen het duidelijkst meege- een beoordelingsprocedure. Het is een illustra- ‘Het zijn mensen die kregen, vertelt ze later. ‘He’s só Dutch!’ tie van O’Neils fundamentele punt: algoritmen algoritmen trainen.’ Lunchen met O’Neil blijkt geen Hollandse strafen de minderbedeelden. ‘De geprivilegi- aangelegenheid. Twee keer de speciale pasta eerden worden bediend door mensen, de massa van de dag. Gevuld met peer en gorgonzola voor door machines’, schrijft ze. door Casper Thomas haar, met schaaldieren en venkelworst voor mij. Ook autoleningen komen ter sprake tijdens De suggestie op het bord buiten voor de deur, onze lunch. Na hypotheken en studieschuld dat het een prima dag is om te drinken, blijkt is dat de grootste kredietpost in de VS. Het is aan ons tafeltje besteed. O’Neil bestelt een glas gebleken dat de zwarte en latino-bevolking witte wijn, ik volg haar voorbeeld. Ik mag me structureel meer moet betalen voor hun lenin- gelukkig prijzen, zo maak ik op uit haar enthou- gen, vertelt O’Neil. ‘De kredietverstrekkers siasme. ‘This place is só good.’ maken gebruik van algoritmen om de risico’s Cathy O’Neil heeft als missie de wereld te van een lening in te schatten, en voelen zich dus wijzen op de schaduwzijde van de digitale revo- niet persoonlijk verantwoordelijk voor de uit- lutie. Algoritmen en big data worden volgens komsten.’ Ze noemt het ‘technologische camou- haar ingezet op een manier waarop ze mensen flage voor menselijke vooroordelen’. En dat geld uit de zak kloppen, de economie destabili- verhult volgens haar dat er achter elk algoritme seren en de democratie ondermijnen. Dat is de menselijke makers zitten. Dat ze daar niet op grote these in haar veelgeprezen boek Weapons worden aangesproken komt volgens O’Neil door of Math Destruction: How Big Data Increases ‘misplaatst ontzag voor technologie’. In equality and Threatens Democracy. Het staat vol met voorbeelden waaruit blijkt dat het mis- CATHY O’NEIL WERD GEBOREN met een fasci- gaat wanneer digitale systemen het menselijk natie voor getallen. De cijfers op nummerplaten oordeelvermogen vervangen en we doen alsof de van auto’s ontbinden in factoren was als kind computer altijd het laatste woord heeft. O’Neil haar favoriete bezigheid. Ze ging wiskunde stu- beschrijft in haar boek bijvoorbeeld hoe bij het deren, promoveerde aan Harvard in de nume- inschatten van het recidive-risico in strafzaken, rieke theorie en werkte daarna aan de univer- bij sollicitatieprocedures en bij publieke dienst- siteit. In 2007 verruilde ze de wetenschap voor verlening gebruik wordt gemaakt van rekende financiële sector waar ze plaatsnam achter de modellen die uitvallen in het nadeel van kans- computerschermen waarop de mondiale eco- arme groepen. nomie werd gereduceerd tot een verzameling Een van de voorbeelden gaat over impact, algoritmen. Het vervulde haar met trots om als een systeem dat in het Amerikaanse onderwijs enige vrouwelijke quant te werken in een team wordt ingezet om docenten te beoordelen. Het dat ervoor zorgde dat met een paar muisklikken algoritme spuwt een score per onderwijzer uit, miljoenen van de ene rekening naar de andere waarin onder meer de taal- en rekenvaardig- werden verplaatst. Het jaar daarop brak de cri- heden van de leerlingen zijn meegenomen. Dat sis uit en waren de bejubelde whizzkids plots klinkt mooi, docenten beoordelen op harde tovenaarsleerlingen die de wereldeconomie criteria in plaats van met subjectieve evaluatie- hadden opgeblazen. formulieren, maar het leidt tot een vertekend O’Neil zegde haar baan op, gedesillusioneerd beeld, zo laat O’Neil zien. Docenten die lesgeven over wat wiskunde kon aanrichten. Ze had de

ADAM MORGANSTERN / WME / MORGANSTERN ADAM op zwakke scholen in slechte buurten krijgen cockpit van binnen gezien, en wist hoe Ameri-

20 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 CHIP SOMODEVILLA / GETTYSOMODEVILLA IMAGES / CHIP Washington, Capitol Hill, 10 april. Mark Zuckerberg groet senatorJohn Kennedy bij de hoorzitting in het Amerikaanse Congres over Cambridge Analytica

slimmer zijn de rest. Ze is bezig dit vraagstuk uit te werken in een nieuw boek dat over schaamte ‘Weet je wie behalve Facebook nog meer over jouw gegevens zal gaan. ‘Ik ben gefascineerd door de sociale mechanismen die mensen in hun schulp doen beschikt? De eigenaar van elke app die je ooit hebt gebruikt’ kruipen’, zegt ze. ‘Het idee dat jij geen expert bent, en daarom je mond moet houden is weer- barstig. Maar als het gaat over rechtvaardigheid kaanse banken expres hypotheken verkochten gerde aan zwarte huurders. Dan is het obvious, is iedereen evenveel expert. Dat zijn we verge- aan het arme deel van de bevolking, die vaak tot en bovendien is er een schuldige aan te wijzen. ten omdat we het oordeel over rechtvaardigheid de zwarte minderheid behoorde, en hoe ande- Maar als de computer het zegt, nemen we het al hebben uitbesteed aan algoritmen.’ ren weer speculeerden op hun onvermijdelijke snel aan als een objectief oordeel en stoppen we bankroet. Deze hele onderneming berustte op met systemen te bevragen op hun basale recht- MOET IEDEREEN OP CURSUS algoritmische wiskundige modellen met grote tekortkomin- vaardigheid.’ geletterdheid om de digitale kloof te dichten? gen, zo blikt O’Neil in terug in haar boek. Na Een gebrek aan wetten en regels is het pro- Dat blijkt niet de richting waarin O’Neil denkt. haar vertrek van Wall Street begon ze een blog, bleem niet, meent O’Neil. ‘Inmiddels is de juris- ‘Het is geen wiskundetest, het is een politieke ‘mathbabe’, waarin ze wiskundige vraagstukken prudentie zo ver dat er niet eens sprake hoeft te strijd.’ Politici moeten volgens haar ophouden met politieke thema’s vervlocht. En ze sloot zich zijn van opzettelijkheid bij discriminatie. Onge- zich geïntimideerd te voelen door dataweten- aan bij Occupy Wall Street, de protestbeweging lijke uitkomsten is genoeg om een misstand aan schappers, algoritmen en kunstmatige intelli- die riep om een rechtvaardiger economisch te tonen. Maar het gaat mis in de manier waarop gentie. ‘Stel normale vragen: als een bedrijf of bestel. rechtbanken bewijs interpreteren. Algoritmen organisatie vindt dat een algoritme goed werkt, ‘Soms is discriminatie redelijk eenvoudig worden niet verantwoordelijk gehouden. In wat betekent dat? Hoe meten we het succes aan te tonen’, vervolgt ze ons gesprek, terwijl theo rie zijn racistische algoritmen illegaal, maar ervan? Dan komen de morele aspecten al snel de ober arriveert om extra Parmezaanse kaas we kennen niet de juiste wijze om dat te begrij- naar voren.’ over haar pasta te raspen, en complimenten pen, laat staan aan te tonen.’ Om dat morele gesprek verder op gang te voor het eten in ontvangst te nemen. ‘We zit- De oorzaak is schroom, vermoedt O’Neil. helpen stelt O’Neil een hippocratische eed voor ten hier in New York waar Trump in de jaren Schroom om de rekenmeesters en hun modellen data-experts voor. Net zoals van dokters moeten tachtig als vastgoedmagnaat woningen wei- tegen te spreken uit een misplaatst gevoel dat zij we van de professionele klasse die codes schrijft

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 21 vragen of ze zich aan bepaalde gedragsregels handvest. ‘Als politici de inzet van algoritmen zo oud als Zuckerberg waren. ‘Maar onderschat houden, vindt ze. ‘Er is nu een kleine groep in goede banen willen leiden, zijn er genoeg ook niet de rol van de tech-lobby’, zegt O’Neil. experts met veel te veel macht. De bouwers van onderwerpen waar ze zich op kunnen richten: ‘Die senatoren waren echt niet alleen maar algoritmen zouden een bescheidener rol moeten hoe algoritmen worden gebruikt bij sollicita- onder de indruk van jeugd en kennis. Silicon spelen, als klerken die de uitkomsten van een tieprocedures, bij het stellen van rentes voor Valley is een van de grootste lobbypartijen in morele discussie in code vatten. Niets meer. Nu leningen, om verzekeringspremies te bepalen. Washington. En dat heeft niks met Trump te bouwen ze systemen die enorme invloed hebben In feite kan elke bureaucratische beslissing nu maken. Obama was bijvoorbeeld reuze dik met op mensenlevens, en we doen alsof het louter genomen worden door een algoritme. Die algo- Google.’ wiskunde is.’ ritmen moeten nodiger bevraagd worden dan Maar wat O’Neil uiteindelijk het meest Een gedragscode. Het klinkt als een tradi- Mark Zuckerberg.’ stoorde was dat Zuckerberg consequent de tionele institutionele oplossing, te traditioneel inzet van kunstmatige intelligentie noemde als misschien voor iemand die actief was binnen CATHY O’NEIL IS HALVERWEGE haar pasta. oplossing voor de verspreiding van nepnieuws Occupy, de beweging die een totale transfor- Wat over is, gaat straks in een doosje mee naar en haatzaaiende berichten. ‘Facebook wil algo- matie van het systeem en de machtsverhouding huis, maar eerst vraagt ze of ik wat van haar ritmen inzetten om valse berichten of buiten- eiste. ‘Luister, ik probeer een slapende bevolking wil, omdat het ‘delicious’ is. Ik vul mijn bord landse propaganda tijdens verkiezingen uit de wakker te schudden’, reageert O’Neil. ‘We zitten aan met de peer-gorgonzola ravioli en vraag berichten-feed te ﬁlteren. Are you kidding me? vast in een systeem dat voordelig werkt voor wie haar of ze niet toch hoopvol werd toen Mark Een gemankeerd algoritme lost de problemen het goed heeft, en de pechvogels straft. Daar uit- Zuckerberg onlangs voor het Amerikaanse niet beter of slechter op dan een gemankeerd breken gebeurt stap voor stap. Stap één is niet Congres moest verschijnen en werd verhoord mens. Het zijn mensen die algoritmen trainen. langer geïntimideerd zijn. Stap twee is je rech- over hoe zijn geesteskind een rol had gespeeld Op die manier kan Facebook mooie pr maken, ten opeisen. Een beter systeem eisen is pas stap bij de Amerikaanse presidentsverkiezingen. gebruik makend van het ontzag dat die kunst- drie.’ Ze denkt even na. ‘Uiteindelijk ben ik een Ik verwacht een ja. In Weapons of Math Des- matige intelligentie inboezemt, maar ik ver- incrementalist, geen revolutionair.’ truction, dat verscheen in 2016 nog voordat er wacht niet dat hiermee de problemen worden Dat opeisen van rechten zou geholpen zijn sprake was van Trump, waarschuwde O’Neil opgelost.’ met een bill of rights voor het digitale tijdperk, al dat Facebook op gespannen voet stond met Ook de politiek richt zich volgens haar nog te veel op het privacy-vraagstuk als het om data gaat. ‘Vanuit de politiek wordt gevraagd om bescherming van persoonsgegevens, over ‘Het is bijna onmogelijk onze data terug te krijgen. We moeten inzicht in wie over welke gegevens beschikt. ervoor zorgen dat er geen verkeerde dingen mee gedaan worden’ Dat is ook de kern van de data-protectie-wet die de EU binnenkort invoert. Een nobel streven, maar Silicon Valley en andere bedrijven vinden daar wel weer een weg omheen. Voor zoals ook de Verenigde Staten van Amerika gezonde democratische procedures. O’Neil hen geldt het parool dat privacy te koop is en zich vormden rond een fundamenteel hand- schreef over hoe Facebook haar gebruikers dat ze er geld mee kunnen verdienen. Het is vest waarin rechten verankerd zijn. Een ‘Data opsluit in ‘informatiesilo’s’: iedereen krijgt zijn bijna onmogelijk om onze data terug te krijgen. Bill of Rights’ staat ook op O’Neils lijstje van eigen selectie berichten te zien, en weet niet Ik vind het belangrijker om ervoor te zorgen incrementele voorstellen. Dat document moet wat de ander weet. Vruchtbare grond voor nep- dat er geen verkeerde dingen mee gedaan wor- een wapen zijn tegen bedrijven en bureaucra- nieuws, en de dood in de pot voor het gezamen- den. Ik weet het, dat is geen Europese manier tieën die persoonlijke data verzamelen, er algo- lijke politieke debat. van denken. Europa zit nog op de lijn: “Nee, je ritmen op los laten en de uitkomsten daarvan O’Neil was er ook op tijd bij wat betreft mag mijn data niet verkopen.” Een mooi idee, presenteren als objectieve feiten. Het is vol- Cambridge Analytica, het bedrijf dat op basis maar Amerikanen gedragen zich niet zo en gens O’Neil de enige manier waarop burgers van handig verkregen Facebook-gegevens denken niet zo.’ de strijd aankunnen met de ‘weapons of math op personen afgestemd digitaal campagne- ‘Ik aarzel om de algoritmen van Google en destruction’. materiaal leverde. Het leave-kamp bij het Facebook politieke weapons of math destruc- ‘In zekere zin voeren we de verkeerde dis- Brexit-referendum was klant bij het mysteri- tion te noemen, omdat ik geen bewijs heb dat cussie’, zegt O’Neil. ‘De nadruk ligt in het debat euze bedrijf, net als twee opeenvolgende Repu- deze bedrijven hun netwerken gebruiken om over digitale technologie op privacy en wie er blikeinse presidentskandidaten (van wie er een schade aan te brengen’, schreef O’Neil in haar allemaal beschikt over onze privé-gegevens. We nu in het Witte Huis zit). In haar boek waar- boek. Tijdens de espresso in de aanpalende maken ons druk dat Facebook zoveel van ons schuwt O’Neill voor de keerzijde van ‘micro- kofetent vraag ik of dat nog steeds haar stand- weet. Weet je wie nog meer over jouw gegevens targeting’: in plaats van dat kiezers politieke punt is, ook nu er onderzoek wordt gedaan beschikt? De eigenaar van elke app die je ooit actoren zijn die overtuigd moeten worden met naar digitale inmenging in de Amerikaanse hebt gebruikt. We zijn allemaal als mens al lang goede ideeën, worden het ‘targeted citizens’ verkiezingscampagne door Rusland en nu de tot in detail in kaart gebracht. Bedrijven hebben die op basis van zo veel mogelijk data naar de bedenker van ’s werelds grootste netwerk ter de gegevens en technieken om van alles te voor- mond gepraat worden. verantwoording wordt geroepen? O’Neil denkt spellen: ons stemgedrag, onze keuzes als con- Ze had gemengde gevoelens bij het verhoor even na. Dan: ‘Het is frustrerend. Uiteindelijk sument, onze gezondheid. In die situatie is de van Zuckerberg waarin ook de rol van Cam- weten we het niet omdat Google en Facebook belangrijkste vraag niet: welke informatie over bridge Analytica uitgebreid aan bod kwam, geen openheid geven. De technologische opzet mij wordt er allemaal opgeslagen? Maar: wat vertelt ze. Aan de ene kant vond ze het goed dat van deze bedrijven is tegengesteld aan demo- wordt daarmee gedaan? Vandaar dat ik data- de politiek Zuckerberg (die ze in een opiniestuk cratie, omdat ze ervoor zorgen dat de grootste rechten voorstel.’ een ‘naïeve robot’ noemde) op het matje riep. mond de meeste aandacht krijgt. Maar uitein- O’Neil’s Bills of Rights zou voorschrijven Maar ze was ontevreden over de intensiteit delijk gaat het niet om de technologie en de voor welke doeleinden persoonlijke data wel en waarmee een van de invloedrijkste ceo’s van algoritmen, maar om de mensen die erach- niet gebruikt mogen worden, en wat een goede de wereld werd ondervraagd. Ook daar speelde ter zitten en de mensen die ze gebruiken. Die en wat een verkeerde toepassing is van algorit- een gebrek aan digitale geletterdheid een rol, boodschap wil ik overbrengen: het gaat altijd men. Op die manier hebben regelgevers een aan de kant van de senatoren die vaak dubbel om de mensen.’

22 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 De uitvinding De spectrometer ‘Je smartphone stelt straks de diagnose’

Andrea Fiore (48), hoogleraar aan de Technische Universiteit Eindhoven, geeft leiding aan de onderzoeksgroep voor de micro-spectrometer, die smartphones omtovert tot geavanceerde meet- instrumenten.

Andrea Fiore staat op, pakt de spectrometer ter grootte van een luciferdoosje en richt deze op de restanten van het broodje kaas dat nog op zijn bureau ligt. Op zijn mobiel verschijnt de ouderdom van de kaas en een analyse van de voedingswaarde. ‘Binnen tien jaar is elke nieuwe smart phone uitgerust met de micro- spectrometer’, voorspelt hij. ‘Dan is elk toestel in staat om niet alleen de versheid van voedsel te bepalen, maar ook het CO2-gehalte in de lucht. Suikerpatiënten kunnen er zelfs hun bloedwaarden mee meten.’ Fiore’s onderzoeksgroep maakt gebruik van een photonic crystal cavity, een ruimte waarin licht wordt opgevangen door op nano- schaal beweegbare onderdelen, waardoor het mogelijk is om lichtgolven op verschillende spectra te analyseren. ‘Onze micro-spectrometer analyseert het infrarode spectrum zijn wel vanaf het prille begin betrokken bij omdat ze zelf de luchtkwaliteit of de samen- waardoor we informatie kunnen verzamelen het project en helpen met de toepassingen van stelling van voedsel kunnen meten. Aan de die onzichtbaar blijft voor het menselijk oog, de uitvinding.’ andere kant zullen mensen ook afhankelijk nadat het een interactie is aangegaan met Over vijf jaar zullen de eerste, simpele worden van de technologie. Technologie een bepaald materiaal, bijvoorbeeld kaas’, legt spectrometers in smartphones geïntegreerd formaliseert namelijk alledaagse handelingen. Fiore uit. zijn, denkt de hoogleraar. ‘Meerdere bedrijven Mensen zullen steeds minder op hun eigen ‘Een spectrometer vangt licht als een zijn de mogelijkheden al aan het onderzoeken, waarnemen gaan vertrouwen. In deze zin lijkt speciﬁeke curve. Door dit apparaat aan je maar dit zal nog behoorlijk beperkte tech- de functie van onze technologie op die van smartphone te koppelen kan die curve via nologie betrefen. We werken nu al aan veel zelfsturende auto’s: de technologie kan het het internet met een database van curves geavanceerdere functies. Met onze technolo- beter dan wij, dus waarom zouden we het niet worden vergeleken. Hierdoor kan er worden gie zal het bijvoorbeeld haalbaar zijn om het aan de technologie overlaten?’ vastgesteld waarnaar je kijkt. Onze uitvinding glucosegehalte te meten of om relatief simpele De grote vraag is natuurlijk ook: willen we maakt het mogelijk deze functie in smart- medische diagnoses te maken door de huid te wel alles weten? Over een jaar of veertig zou- phones te integreren, net zoals gedaan is met scannen. Complexe medische diagnoses zijn den geavanceerde spectrometers de gezond- camera’s.’ echter nog ver weg.’ heid van individuen kunnen voorspellen. ‘Zo’n Toen Fiore het onderzoek startte, had Het internet of things zorgt ervoor dat we apparaat kan dan iets vertellen wat je eigen- hij geen weet van de geavanceerde functies ons gaan omringen met een enorme hoeveel- lijk helemaal niet wilt vernemen’, beseft ook die in het verschiet lagen. ‘We waren op heden sensoren, stelt Fiore. ‘Dit zal uitein- Fiore. ‘Zou je willen weten of je over tien jaar de hoogte van de mogelijkheid om gas of delijk betekenen dat we alles altijd kunnen kanker krijgt? Of een hartaanval? Misschien

CO2 te meten, maar van voedselanalyses en controleren. Dit kan positieve en negatieve niet. Maar het gebruik van dit soort mogelijk- gezondheids controles hadden we geen weet. gevolgen hebben. Aan de ene kant wil de heden is niet het terrein van de onderzoeker. Ons onderzoek begon vanuit nieuwsgierig- mens veel weten en biedt de informatie zeker- Daar moeten ﬁlosofen zich over buigen.’ heid. De commerciële toepassingen van ons heid. Onze uitvinding maakt burgers minder onderzoek kwamen pas veel later. Bedrijven afhankelijk van grote bedrijven en overheden Freek Dijkstra beeld Roger Cremers

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 23 Voorzichtige zelfreﬂectie in Silicon Valley Mensen zoals wij voor mensen zoals wij

Waar ethiek in bijvoor- regels niet golden. ‘Heb je wel eens lsd gebruikt?’ maakt nou dat juist hier een cultuur van zelfbeeld de geneeskunde was een heel normale vraag in een sollicitatie- bevestiging zo kan groeien? ‘De morele crisis gesprek bij Apple destijds. Technologie zou de in Silicon Valley’, zegt Freada Kapor Klein, ‘is een centrale plek heeft, wereld beter maken. Dat was de belofte. gebouwd op het geloof in het individu en de ontbreekt ze vooralsnog Internet was de heilige graal: één groot net- meritocratie. Het idee dat je alles wat je bereikt in de tech-wereld, ‘een werk dat ons allemaal met elkaar zou verbinden. aan jezelf hebt te danken wordt in heel Ame- De wereld zou dankzij het net democratiseren rika verheerlijkt. In Silicon Valley doen we daar gesloten cultuur waar en ons gelijke toegang geven tot middelen en nog een schepje bovenop: de visionaire nerd hebzucht de enige invloed. Dit was geen marketingbelofte, het was op een zolderkamer is het hoogst haalbare. Die moraal is’. Maar het tij een doorvoelde overtuiging en een drijvende moderne superhelden zijn doorgaans oprichter lijkt te keren. kracht in de vallei. De groei van deze bedrijven en ceo van de bedrijven. Mix die heldenstatus zou de wereld beter maken. Dat was nou juist zo met blind idealisme en de echokamer en je hebt mooi: de wereld verbeteren én geld verdienen: een vruchtbare bodem voor een totaal gebrek door Laila Frank in Silicon Valley kon het. We zouden er allemaal aan zelfreflectie. Het is het slechtste van de beter van worden. Dat ideaal resoneert nog Amerikaanse cultuur uitvergroot.’ altijd sterk en is belangrijk in het narratief van Ze vervolgt: ‘Bovendien is voor mechanismen deze plek. ‘Het onderscheidt Silicon Valley van van uitsluiting in dit wereldbeeld geen oog. Dat ‘MORALITEIT IN SILICON Valley? Dat zal een kort bijvoorbeeld Wall Street’, zegt Andrew Keen. is ook de reden dat diversiteit in Silicon Valley artikel worden’, grapt tech-investeerder Freada ‘Optimistisch’, typeert Molly Turner de Val- nog altijd een lachertje is. Het idee dat som- Kapor Klein. Snoeihard is ze in haar oordeel: ley. Turner is docente aan de Haas School of mige groepen nu eenmaal meer toegang heb- over leiderschap in de technologiebiotoop, over Berkeley, de bedrijfskundetak van Berkeley ben tot middelen en mogelijkheden doet in het het gebrek aan diversiteit en over de elastieken University. Daarvoor was ze ruim vijf jaar hoofd wereldbeeld van tech niet ter zake. Ondertussen ruggengraat van mede-investeerders. Samen public policy bij Airbnb en verantwoordelijk stroomt het geld naar een klein clubje men- met haar man runt ze Kapor Capital. Hun inves- voor het contact met steden wereldwijd, waar- sen dat elkaar continu bevestigt en producten teringsmaatschappij steekt alleen geld in tech- onder Amsterdam. ‘Ondernemers hier beden- ontwikkelt voor mensen zoals zij. Kritiek van start-ups die de kloof tussen haves en have nots ken per definitie diensten en producten die nog buiten resoneert niet in deze organisaties. Het verkleinen. Na ruim dertig jaar ervaring en suc- niet bestaan’, zegt ze. ‘Dat kun je niet volhouden is een gesloten cultuur waar andersdenkenden ces staat ze te boek als het geweten van Silicon zonder te geloven dat jouw idee de wereld gaat niet binnen komen en waar hebzucht de enige Valley. Toch is ze optimistisch over de toekomst veranderen.’ moraal is.’ van technologie. Ze is niet de enige. Langzaam Maar mateloze ideologie – of optimisme – groeit er iets in Silicon Valley. kent ook een keerzijde: dogmatiek, een gesloten SILICON VALLEY BLIJFT in de eerste plaats een Andrew Keen klinkt vermoeid. De promotie- blik en een blind geloof in de heilige missie die al plek van ondernemers, niet van politici of filan- tournee van zijn nieuwste boek How to Fix the het andere ondergeschikt maakt. Drinking the tropen, voegt Keen daaraan toe. ‘Idealisme is Future beheerst zijn agenda boven verwach- Kool-Aid is de typische Silicon Valley-uitdruk- onderdeel van het dna, maar competitie, kapi- ting. Keen – tech-criticus van het eerste uur – king voor devotie aan de missie van tech-mede- talisme en het libertaire gedachtegoed zijn dat besloot na drie kritische en in zijn eigen woor- werkers. ‘Zeker in bedrijven waar de oprichters net zo goed.’ De meest spraakmakende libertaire den ‘hoogst deprimerende’ boeken dat het tijd nog altijd de baas zijn, drinken ze het niet alleen, ondernemer is Peter Thiel, oprichter van onder werd voor een optimistisch werk. ‘Praten over daar hebben ze de Kool-Aid gebrouwen en ver- andere PayPal. Zijn boek Zero to One is een van de problemen is niet interessant meer – het is pakt’, aldus Keen. de bijbels voor start-up-ondernemers. Compe- tijd dat we het over oplossingen gaan hebben.’ ‘Optimisme is een noodzaak, maar het ver- titie is voor verliezers: in zijn wereldbeeld kan Cynisme en optimisme gaan in elke conversatie blindt ook voor mogelijk negatieve efecten’, er maar één de winnaar zijn. Monopolie, aldus over dit onderwerp hand in hand, in het gesprek zegt Turner. ‘Het creëert een klankkast. Als je de Thiel, dient iedereen. Er gaat geen energie ver- met Keen in het bijzonder. positieve boodschap maar vaak genoeg herhaalt, loren door elkaar te beconcurreren – alle mid- ga je er vanzelf in geloven. Afwijkende opvattin- delen, alle energie dienen een enkel doel. Beter IDEALISME EN KAPITALISME ZIJN DIEP met gen worden niet gehoord.’ voor iedereen. Anticoncurrentiebeding en regu- elkaar verbonden in Silicon Valley. In de schoot Optimisme en een klankkast verklaren het lering zijn aan hem niet besteed. van Stanford University ontstond na de Tweede gebrek aan zelfreflectie, maar helemaal uniek Maar regulering in enige vorm is onvermij- Wereldoorlog een wetenschappelijk klimaat van voor Silicon Valley is deze combinatie niet. Wat delijk, daar is iedereen het over eens. Amerika- innovatie en technologie. Het was een warm bad nen flirten met de Europese wetgeving, maar voor de hippies en paradijsvogels die zich in de weten ook dat verkering er voorlopig nog niet jaren zeventig in de vallei vestigden. Zij bouw- ‘Idealisme is onderdeel van in zit. ‘Wetgeving is een deel van de oplossing. den aan een nieuwe wereld, wars van de hiërar- het DNA, maar competitie, De geesten zijn rijp voor een Amerikaanse vari- chische structuren en orde van het burgerlijke ant van wetgeving’, zegt Keen, ‘nu het politieke leven. Het was de plek waar mensen als Steve kapitalisme en het libertaire klimaat nog.’ En daar wringt de schoen. Het Jobs nooit zouden worden aangenomen maar gedachtegoed zijn dat ook’ politieke bestel ligt op z’n gat, besluiten worden wel zelf een bedrijf konden starten. Een plek amper genomen. ‘Daarbij is de macht van tech waar nerds nieuwe helden waren en de ‘gewone’ te groot: het economische belang weegt zwaar

24 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 Voorzichtige zelfreﬂectie in Silicon Valley Mensen zoals wij voor mensen zoals wij ANGEL BOLIGAN / CAGLE / BOLIGAN ANGEL

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 25 en de lobby van de sector reikt tot diep in DC’, Silicon Valley?’ – de toon is duidelijk. Ook spre- trale plek heeft, ontbreekt ze vooralsnog in de zegt Kapor Klein. ‘Ik blijf hopen, maar mijn verken steeds meer (ex-)werknemers zich uit tegen technologie, is het gangbare argument. Het is wachtingen zijn laag.’ de modus operandi van move fast and break tijd om daar verandering in te brengen. Ook Turner is sceptisch over de slagkracht things. De rest van de wereld krijgt door hun Molly Turner ontwikkelde het curriculum van de wet. Voor het openbreken van mono- verhalen meer inzicht in de mores van tech. De ‘tech en de stad’ voor bedrijfskundestudenten polies, zoals van Google, ziet zij een duidelijke buitenwereld dringt langzaam maar zeker bin- aan Berkeley Haas. ‘Technologie kan steden hel- rol weggelegd voor de federale overheid. ‘Maar nen en stuurt zo verandering. pen. Maar ik zie ook dat veel tech-ondernemers wetgevers weten het ook niet. Technologie is Voorman van deze beweging op dit moment de dynamiek van steden niet begrijpen. Ik wil nog altijd een jonge sector waar continu nieuwe is Tristan Harris. De ex-Google-medewerker studenten leren hoe ze zich kunnen verplaatsen producten en diensten worden ontwikkeld. Elke signaleerde al vroeg de verslavende efecten in de maatschappelijke dynamiek van steden dag ziet de wereld er weer anders uit. Ook daarin van sociale media. Google benoemde hem op en hun technische kennis kunnen inzetten om onderscheidt tech zich van andere sectoren.’ basis van zijn bevindingen tot ontwerpethicus. grootstedelijke problemen aan te pakken. Dat Juist daarin schuilt hoop, ziet Keen. ‘De Nu staat hij aan het hoofd van het Center for zou standaard onderdeel moeten zijn van elke geschiedenis herhaalt zich. De industriële revo- Humane Technology. Met zijn instituut wil tech-opleiding.’ lutie veranderde de wereld radicaal en bracht hij verslaving uit tech-ontwerpen slopen en Het blijkt nog niet zo gemakkelijk. Veertig behalve welvaart ook aanzienlijke schade. De de mens daarin centraal stellen. Hij pleit voor studenten telt het college waar ik te gast ben, en maatschappij is in staat zichzelf te corrigeren. Ik algoritmen die verslaving tegengaan en ons allemaal ambiëren ze een eigen start-up. Van- zeg niet dat het gemakkelijk is, maar we kunnen beschermen tegen onszelf, en voor een eed van daag presenteren ze in drie groepen een strategie dit, dat hebben we al bewezen. Ja, ook Ameri- Hippocrates voor ontwerpers waarmee die zich om de stad te overtuigen van hun oplossing. De kanen. Je kunt er altijd op vertrouwen dat ze verbinden aan deze principes. Keen noemt de Valley kent twee smaken: smeken om vergeving het goede doen, nadat ze al het andere hebben ideeën van Harris ‘kansloos in de uitvoering en vragen om toestemming. Het is de gouden geprobeerd’, parafraseert hij Churchill. ‘Mijn maar belangrijk in het narratief van deze tijd’. regel waarlangs bedrijven opereren om positie hoop is dat ze leren van Europa en uiteindelijk Harris vindt bijval bij de vele onderzoeks- te krijgen. Van de drie groepen weet er één een met een betere wet komen.’ instituten en denktanks die de afgelopen jaren geloofwaardige strategie voor samenwerking te opduiken, gericht op sociaal en menselijk ont- presenteren. ‘Kunnen jullie me vertellen welk WAAROM NOEMEN DEZE VETERANEN ZICH, elk werp van techniek en kunstmatige intelligen- belang de stad heeft bij jullie product?’ vraag ik. op hun eigen manier, optimistisch en hoopvol, tie. De non-profitorganisatie Open AI Institute Stilte. Dan: ‘De stad kan er geld mee verdienen.’ ondanks hun sombere analyses? Omdat er lang- bijvoorbeeld, gefinancierd door onder anderen ‘Het blijven bedrijfskundestudenten’, zegt zaam maar zeker in de tech-biotoop een cultuur Elon Musk, richt zich op de ‘ontwikkeling van Turner naderhand. ‘Maar in de drie jaar dat ik van zelfbewustzijn ontstaat. Het narratief ver- kunstmatige intelligentie waar de mensheid technologiestudenten les geef, zie ik een enorm andert stukje bij beetje. Er is beweging, is hun als geheel van profiteert, niet gebonden door verschil in de houding van studenten. Tech was gedeelde observatie – op alle fronten. financieel gewin’. Het Center for the Study of per definitie goed en steden waren per defi- Het feit dat er gesproken wordt over wet- nitie te langzaam, was de houding. Nu is dat geving lijkt misschien futiel of ver over datum, andersom. Tech is niet per se goed en kan steden maar het is een fundamentele verandering. De ‘De nieuwe generatie geeft ook kwaad doen. Ik kan je niet met zekerheid hoorzittingen met Mark Zuckerberg veranderen minder om status of geld en zeggen wat de verandering heeft veroorzaakt: concreet niets of weinig, zeggen alle gespreks- de blik op Europa, de verkiezingen, de ophef partners. Maar het belang ervan is het narratief meer om maatschappelijke rondom Facebook allicht. Maar studenten zijn in de eerste plaats en het beeld in de tweede impact. Dat stemt hoopvol’ zich veel bewuster van hun maatschappelijke plaats. Voor het eerst moet een technologie- invloed. Dat maakt mij bijzonder optimistisch.’ bedrijf op deze manier verantwoording afleg- Wat Molly Turner signaleert bij haar studen- gen. De idealen en het optimisme worden Existential Risk uit 2012, verbonden aan Uni- ten ziet Freada Kapor Klein bij ondernemers. publiekelijk in twijfel getrokken. Voor het eerst versity of Cambridge, is gewijd aan bestudering Het aantal bedrijven dat in aanmerking komt moeten politici hun positie tonen. Dat beeld en het minimaliseren van bedreigingen voor de voor financiering door Kapor Capital groeit met doet ertoe. Dat beeld is het gesprek dat wereld- mensheid. Kunstmatige intelligentie en tech- de dag. ‘De nieuwe generatie geeft minder om wijd aan vrijwel elke keukentafel, aan elke bar nologische risico’s zijn twee van de vier onder- status of geld en meer om maatschappelijke wordt gevoerd. Hoe breder dat gesprek gevoerd zoeksrichtingen. Aan de wieg van dit instituut impact. Dat maakt mij hoopvol. Bovendien wordt, hoe breder verandering wordt gedragen. staat onder anderen Jaan Tallinn, oprichter duurt het niet lang meer voor Amerika in meer- ‘En er lopen ook gewoon volwassenen rond in van Skype. In de adviesraad zetelt alweer Elon derheid divers is. Dat brengt een ander geluid, Silicon Valley’, zegt Andrew Keen. ‘Techneuten Musk. Technologie en wetenschap zijn ook hier het is een kwestie van tijd. Het geloof in de meri- zijn mensen en die komen in allerlei smaken.’ met elkaar verbonden, zoals Silicon Valley in de tocratie zal niet verdwijnen. Maar er is ruimte Marc Beniof, ceo van Salesforce bijvoorbeeld, schoot van Stanford kon groeien. voor een alternatieve visie in Silicon Valley.’ Ook pleit al tijden voor regulering van de industrie Andrew Keen ziet beweging bij ondernemers. en stelt sociale media gelijk aan verslavings- OOK HET ONDERWIJS PAKT DE TIJDGEEST OP. ‘Een van de best verkopende digitale producten goederen zoals suiker en sigaretten. Hij beweegt Verschillende universiteiten ontwikkelen modu- is de advertentieblokker. Dat betekent dat het zich in kringen breder dan Silicon Valley en is les over de verhouding tussen moraliteit en tech- businessmodel van veel tech-bedrijven radicaal een graag geziene gast op het economische nologie. Op Stanford werkt professor Mehran moet veranderen. Het is een kwestie van tijd.’ forum in Davos. Zijn geluid, dat hij al jaren laat Sahami met een klein team aan een collegereeks Een eenduidige of snelle oplossing bestaat horen, landt eindelijk op vruchtbare bodem. computerethiek. ‘Technologie is geen gegeven niet. Het is juist de samenhang van ontwikke- Daarnaast is er een kritische journalistieke op zich, maar moet zich verhouden tot de maat- lingen op alle fronten die Keen, Kapor Klein en stroming die het debat beïnvloedt, aangevoerd schappij. Daar gaat de collegereeks over’, zegt Turner hoopvol maakt. De geest is uit de fles, door Kara Swisher. Wat Freada Kapor Klein is Sahami. Zijn studenten worden onderwezen in er is geen weg meer terug. Zelfs als alles veran- onder investeerders is Swisher in de journalis- thema’s als privacy en burgerrechten. Harvard dert, blijft het optimisme in Silicon Valley een tiek. In haar podcast Recode Decode legt ze de en het Massachusetts Institute of Technology drijvende kracht. Uiteindelijk is het toch die ene inner circle van tech het vuur aan de schenen. (mit) werken aan vergelijkbare modules. Waar visie die het hier wint van alle andere: technolo- Een van haar favoriete vragen is: ‘How fucked is ethiek in bijvoorbeeld de geneeskunde een cen- gie maakt van de wereld een betere plek.

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 27 Emanciperende appjes Niet op het logo drukken

Voor mensen die BIJ DE BLOEMENSTAL op het station staat de vijf- een lichte verstandelijke beperking voelen de moeilijk kunnen lezen tienjarige Kirsten den Ouden te wachten met negatieve efecten van digitalisering en auto- haar telefoon in haar hand. ‘Klaar om te gaan?’ matisering. Ze hebben vaak wel smartphones en schrijven of die Kirsten drukt op een grote, groene knop met en doen spelletjes op hun telefoon, maar staan niet zo snel complexe ‘thuis’ erop. GoOV, een speciale app, begeleidt sceptisch tegenover alle technologie die ze niet situaties overzien, is de haar naar het juiste spoor en herinnert haar kennen. Het gaat om een aanzienlijk deel van eraan om in te checken. Kirsten gaat staan op de bevolking. Alleen al de groep laaggeletterden digitale samenleving haar vaste plekje aan het eind van het perron. telt 2,5 miljoen mensen. Het gaat dan om vol- soms een vloek. Ondertussen telt een timer in de app af totdat de wassenen die zoveel moeite hebben met lezen, Speciale apps kunnen trein komt. Nog elf minuten. Kirsten wijst naar schrijven en/of rekenen dat ze niet mee kunnen de trein die het station in rijdt. ‘Dus deze moe- doen in de samenleving. Vaak hebben zij ook de mismatch tussen ten we nog niet hebben.’ moeite met omgaan met een computer. individu en systeem Kirsten is een van de mensen die de GoOV- Deze groep is de klos wanneer bijvoorbeeld overbruggen. Zo kan app gebruikt om zelfstandig te reizen. Voor de loketten op treinstations worden gesloten en Kirsten tenminste weer mensen die moeite hebben met onverwachte vervangen door machines. ‘Het is gênant als je situaties of grote lappen tekst breekt de app de machines op het station niet snel kunt bedie- alleen naar school. het reisproces op in kleine, behapbare stappen nen’, zegt ervaringsdeskundige Dicky Ging nagel. om van deur tot deur te komen. Voordat ze de ‘Er vormt zich een rij achter je, je schaamt je. door Sacha Hilhorst, Pieter GoOV-app had, moest Kirsten naar school met Dan ga je de volgende keer liever niet met de speciaal leerlingenvervoer. Dat ging vaak mis. trein. Mensen die nu een leesprobleem hebben, Hilhorst & Albert Jan Kruiter ‘Ik was het flink zat’, lacht Kirsten. Het busje die lopen vast met het hele digitale gebeuren. beeld Kamagurka kwam te laat of helemaal niet. Wanneer de Dat gaat ontzettend veel problemen geven.’ chaufeur belde, moest Kirsten acht trappen af hollen. Tegen de tijd dat ze beneden aankwam HET SOCIAAL EN CULTUREEL Planbureau stelt was het busje vaak al weg. in het rapport De toekomst tegemoet dat de De doelgroep van GoOV heeft vaak een dominante scheidslijn in de samenleving ver- broertje dood aan apps, computers en machi- schuift van die tussen de haves en de have nes. Met name laaggeletterden en mensen met nots naar die tussen de cans en de cannots. De samenleving wordt steeds complexer. De cans zijn de mensen die deze complexiteit en permanente verandering eerder zien als een uitdaging dan als een bedreiging. Zij beschikken over de vaardigheden en het sociale kapitaal om de weg te vinden in de steeds veranderende wereld. Het gaat om leervermogen, intelligentie, creativiteit, flexibiliteit en innovatiekracht en doorzettings- vermogen. Voor een andere groep ligt de lat te hoog. Zij zitten vaker zonder werk en hebben vaker financiële en gezondheidsproblemen. Zo liet een recent onderzoek van de Universiteit Groningen zien dat de helft van de mensen die hulp krijgen van de Kredietbank Nederland of die in aanraking kwamen met incassobureau Syncasso laaggeletterd was. Als het gaat over de tweedeling in digitale vaardigheden bestaan er twee theorieën. De normaliseringstheorie stelt dat de kloof er een is tussen voorlopers en volgers. Na verloop van tijd treedt iedereen toe tot de digitale samenleving. Voor de toegang tot internet, het bezit van computers en smartphones lijkt dat te kloppen. Maar Alexander van Deursen (Uni- versiteit Twente) en Ellen Helsper (London School of Economics) betogen dat het gebruik van die technologie heel anders uitpakt. Hoog-

28 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 kan leiden tot uitsluiting van mensen die toch al moeite hebben om mee te doen of het kan een hulpmiddel zijn voor emancipatie. Jeannette Pols is Socrates-hoogleraar aan de Universi- teit van Amsterdam. Zij deed onderzoek naar nieuwe technologie zoals hulp op afstand in het medische domein. In de technologie zitten volgens haar impliciete waarden en mensbeelden verborgen. ‘In het medische domein wordt technologie vaak geplugd als hulpmiddel voor het zelfmanagement van patiënten.’ Mensen met hartfalen krijgen bijvoorbeeld de opdracht om dagelijks hun gewicht, hartslag en bloeddruk te meten. Een plotselinge toe- name van gewicht omdat het lichaam veel vocht vasthoudt, kan een indicatie zijn dat er iets mis is. De dagelijkse metingen worden automatisch doorgegeven aan de artsen en verpleegkundi- gen. ‘De hoop was dat als de waarden afweken mensen iets zouden gaan doen. Maar het was andersom. Mensen deden niks, omdat ze wisten dat professionals naar de resultaten keken. Zolang ze niks horen van de professionals is het prima.’ Het is volgens Pols daarom essentieel om opgeleiden benutten internet voor informatie, gen. Met het busje kan ik nooit fouten maken, niet alleen te kijken wat mensen met een tech- educatie en hun carrière. Zo profiteren zij opti- nooit iets leren. Terwijl ik het uiteindelijk ook nologie doen, maar ook wat een technologie met maal van de mogelijkheden van het internet gewoon zelf wil kunnen.’ mensen doet. om hun doelen te bereiken. Laagopgeleiden De afgelopen jaren is het aanbod van techno- daarentegen vertonen vooral een consump- logische hulpmiddelen sterk gegroeid. Voorlees- DE AMERIKAANSE politicoloog Lance deHaven- tief gebruik: zij zitten vooral op internet om te apps, screenreaders en andere foefes hebben Smith heeft geschreven dat als het gaat om gamen, chatten en YouTube-filmpjes te bekij- een enorm potentieel. Maar te vaak wordt tech- maatschappelijke uitsluiting er grofweg drie ken. Er is dus niet sprake van normalisering, nologie ingezet om mensen te vervangen. De analyses mogelijk zijn. In de jaren zestig en maar van een blijvende of groeiende kloof (de Britse overheid berekende bijvoorbeeld dat digi- zeventig was de eerste analyse populair: het is stratificatietheorie). tale communicatie vaak wel vijftig keer goedko- het falen van het systeem. De uitsluiting kan pas Als we de technologische ontwikkelingen op per is dan een loket. De Deense overheid maakte worden gestopt als het systeem op z’n kop wordt hun beloop laten dreigen de verschillen tussen digitale communicatie met de overheid zelfs gezet. Vanaf de jaren tachtig en negentig werd hoog- en laagopgeleiden dus alleen maar groter verplicht. Nu al is een kwart van de Nederlandse de tweede analyse populair. De maatschappe- te worden. Tegelijk zit er een enorm potentieel gemeenten niet meer bereikbaar per telefoon of lijke uitsluiting is het gevolg van het falen van in technologische innovaties voor alle Neder- mail. Dat is rampzalig voor de grote groep bur- de uitgeslotene. Je ziet het op tal van terreinen. landers. Het is daarom interessant om te onder- gers die dat menselijke contact nodig heeft om Armoede is een gedragsprobleem, werkloos- zoeken of technologie ook een voertuig kan zijn mee te kunnen doen. Het is niet genoeg om hen heid komt door een gebrek aan kwalificaties en voor emancipatie. door te verwijzen naar een leescursus. ‘Mensen werknemersvaardigheden. En als mensen brie- ‘De app geeft me wat onafhankelijkheid’, denken dat het hun eigen schuld is dat ze niet ven niet begrijpen dan moeten ze leren lezen zegt Kirsten. ‘Anders moesten mijn ouders me goed geholpen worden’, zegt Dicky Gingnagel. en schrijven. DeHaven-Smith stelt echter dat er overal naartoe brengen. Dat vond ik ook niet ‘Omdat ze dom zouden zijn. Maar iedereen ook een derde analyse mogelijk is: het ligt niet eerlijk voor hen.’ Bovendien is het voor haarzelf heeft recht op een stukje hulp.’ aan het systeem of aan het individu, maar aan een kans om zelfstandiger te worden. Met de Met technologie kan het twee kanten op. Het de mismatch tussen die twee. app kan ze zelf naar school of naar haar stage. Toegepast op technologie betekent dit dat er Ondertussen begint Kirstens telefoon te trillen. nogal een onderscheid is tussen technologie die ‘Tijd om in te stappen.’ Als Kirsten aangeeft dat ‘Je krijgt zo snel een stempel impliciet voorschrijft dat mensen zelfredzaam ze is ingestapt, laat de app zien hoeveel stations opgedrukt. “Heeft een moeten zijn en technologie die erkent dat dit er nog zijn. Een volgende melding zal haar laten voor veel mensen te hoog gegrepen is. Technolo- weten wanneer ze moet uitstappen. ‘Je krijgt zo beperking.” Maar ik ben koppig gie die menselijk contact vervangt, draagt al snel snel een stempel opgedrukt. “Heeft een beper- en verzet me daartegen’ bij aan maatschappelijke uitsluiting omdat ze king.” Maar ik ben koppig en verzet me daarte- alleen geschikt is voor zelfredzame burgers. Wie

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 29 beseft dat het juist gaat om de mismatch tussen was het unanieme oordeel. Niemand was ook keling van medicijnen maakt dat negentig pro- systeem en individu ontwikkelt juist technologie maar voorbij de eerste pagina gekomen. In het cent van het geld besteed wordt aan tien procent die contact met mensen toegankelijker maakt. openingsscherm stond het logo (het woord kijk- van de mogelijke gezondheidswinst en dat wat Bij GoOV bijvoorbeeld worden de gebruikers sluiter met een ‘play’-icoon), en iets daaronder negentig procent van de gezondheidswinst kan eerst getraind om goed met de technologie om het woord ‘start’. Wat bleek? Iedereen had op bereiken maar tien procent van het onderzoeks- te gaan. Wanneer het toch een keer misgaat, het logo geklikt. Dat deed niets. Niemand had en ontwikkelingsbudget krijgt. Naar medicijnen zit er in de app een hulplijn naar een ouder of op ‘start’ geklikt. Het was geen enkele moeite om die de overlevingskansen vergroten van de mil- verzorger en een hulplijn naar de helpdesk van ook het logo zelf aanklikbaar te maken. Maar jard mensen die van één dollar per dag moe- GoOV. Dat gebeurt ook als we met Kirsten mee- je moet het wel net bedenken. Neeter: ‘Je kunt ten rondkomen, wordt veel minder onderzoek lopen. De app geeft aan dat de bus er is, maar er nog zulke prachtige technologie hebben, maar gedaan dan naar een alternatief voor een winst- komt nog geen bus aan. Ze belt de hulplijn van als niemand voorbij het startscherm komt, dan gevend medicijn voor draagkrachtige patiënten. GoOV. ‘Misschien heb je hem net gemist’, zegt dondert iedereen die app weg.’ Aan het armste miljard valt immers weinig te de dame aan de telefoon. ‘Ik zal kijken wanneer Het belang van zorgvuldig testen onder- verdienen. de volgende komt.’ Terwijl ze het rooster uitschrijft ook Wilfred van Valburg, directeur van Pogge heeft daarom een alternatieve finan- zoekt, komt de bus alsnog. Na een korte rit en GoOV. ‘We hadden er in een eerdere versie bij- ciering van onderzoek voorgesteld: een Health een wandeling staat Kirsten weer voor de deur. voorbeeld foto’s bij staan van het station waar Impact Fund. Farmaceuten kunnen nu kiezen of Als emancipatoire technologie zich vooral je moest uitstappen, zodat gebruikers zeker ze geld verdienen via patenten of via dit fonds. moet richten op de mismatch tussen individu en wisten dat ze op de goede plek waren. Maar we In het laatste geval moeten medicijnen tegen systeem, dan heeft dat ook consequenties voor hebben ook bijvoorbeeld autistische gebruikers kostprijs op de markt worden gebracht en krijgt het ontwerpproces. Techneuten ontwerpen vaak die daarvan in de war raakten. Dan had het de farmaceut uit het fonds een vergoeding voor onbewust voor mensen zoals zijzelf. Als je wel gesneeuwd en zag het station er heel anders uit wat met het medicijn is bereikt (gemeten in kunt lezen, is het lastig om je voor te stellen hoe dan op de foto. En dus bleven ze zitten.’ qaly: Quality Adjusted Life Years). het is om moeite te hebben met tekst of infor- Voor emanciperende technologie moet een matie. Het gevolg is dat veel technologieën ver- NIEUWE TECHNOLOGIEËN kunnen op twee vergelijkbaar fonds worden opgericht: een eisen dat de gebruiker snel veel gegevens moet manieren rendabel zijn. Of de gebruiker betaalt Emancipatie Technologie Fonds. Dit ET-fonds ontcijferen. ‘Veel mensen kunnen helemaal is een enorme stimulans om samen met mensen niets met zo’n stortvloed aan informatie’, zegt die een beperking hebben of moeite hebben met Hester Saakes van Stichting Lezen & Schrij- ‘Je kunt prachtige technologie lezen en schrijven hulpmiddelen te ontwikke- ven, ‘hoe goed het ook is bedoeld.’ Of er wordt hebben, maar als niemand len die optimale deelname aan de samenleving pas op het laatst gedacht aan toegankelijkheid, mogelijk maken. als extraatje. Saakes: ‘Dan kan een webpagina voorbij het startscherm komt, Het ET-fonds kan zich richten op alle drem- misschien wel voorgelezen worden, maar is het dondert iedereen die app weg’ pels die mensen met afstand tot de samenleving taalgebruik veel te moeilijk.’ Om echt inclusief ervaren om volwaardig deel te kunnen nemen te ontwerpen moeten mensen vanaf een vroeg aan de samenleving. Het gaat om reizen, om stadium betrokken zijn. ervoor of het gebruik wordt vergoed door een financiën, om communicatie met zorgverle- Zonder die betrokkenheid blijven mogelijk- derde (bijvoorbeeld de overheid). De eerste ners of overheidsinstanties en om kansen op de heden snel ongebruikt. Zo bieden kaartauto- route biedt voor mensen die moeite hebben om arbeidsmarkt. Die technologieën hoeven hele- maten van de NS de mogelijkheid om hulp op mee te doen met de samenleving weinig moge- maal niet ingewikkeld te zijn. Vaak komen ze afstand in te roepen. Een automaat kan na con- lijkheden. Ze hebben vaak weinig te makken. erop neer dat ze mensen op het juiste moment tact met de helpdesk zelfs worden overgenomen Maar ook de tweede route heeft gebreken. Tech- toegang bieden tot hulpkrachten. Een prachtig door een medewerker. Toch gebeurt dat maar nologische ontwikkelingen richten zich nu vaker voorbeeld daarvan is Eyes for You, waar slecht- twee tot drie keer per dag. Op de enorme groep op technologie die bestaande zorg vervangt. ziende mensen een foto kunnen maken van iets reizigers is dat heel weinig. Blijkbaar weten veel Denk bijvoorbeeld aan zorg op afstand als ver- wat ze moeten lezen of bekijken en dat onmid- mensen met beperkingen niet dat dit kan of is vanging voor gewone zorg. Het is veel moeilijker dellijk krijgen voorgelezen door een vrijwilliger, het niet het juiste soort oplossing voor hen. om technologie vergoed te laten krijgen die zorg die ze verder op weg helpt. Ook de ontwikkelaars van de Kijksluiter heb- voorkomt. Dat gebeurt vooral bij technologie die Technologie die zich richt op de mismatch ben het belang van betrokkenheid van de doel- ouderen helpt om langer thuis te blijven wonen. tussen individu en systeem kan voorkomen dat groep ontdekt. ‘Ik verspreid tegenwoordig het Zo kan een huis van iemand met beginnende de kloof tussen de cans en de cannots onover- gospel, als het gaat om het belang van testen dementie worden uitgerust met sensoren om brugbaar wordt. Het maakt ook dat mensen zelf- met de doelgroep’, zegt oprichter Rob Neeter. te weten of het nog verantwoord is dat iemand vertrouwen krijgen om meer te ondernemen. Zo De Kijksluiter is een app die patiënten helpt om alleen woont. Als mensen daardoor langer thuis werkt het in elk geval bij Kirsten. Kirsten gebruikt te begrijpen hoe hun medicijnen werken en hoe kunnen blijven wonen, is het zonneklaar dat de de app alleen nog voor reizen naar nieuwe plek- ze die moeten innemen. Nu worden veel medi- overheid daarmee veel geld kan besparen. ken, zoals haar stage. Haar dagelijkse route naar cijnen verkeerd ingenomen. Dat is slecht voor De maatschappelijke kosten voor mensen die school kan ze inmiddels prima zelf. Binnenkort de gezondheid en kost ontzettend veel geld. De laaggeletterd zijn of een verstandelijke beper- wil ze zelfs haar brommerrijbewijs gaan halen. Kijksluiter is een alternatief voor de onleesbare king hebben, zijn veel meer verborgen, maar Kirsten: ‘Mijn moeder vertelt me de hele tijd hoe bijsluiter bij medicijnen. Gebruikers krijgen een niettemin enorm. In 2014 waren er 73.000 leer- trots ze op me is.’ Sommige ouders vinden het te link van de apotheek, die ze leidt naar filmpjes lingen die leerlingenvervoer kregen dat door de spannend om hun kind met GoOV aan de slag te die alles in tekst en beeld uitleggen. Binnenkort gemeente werd vergoed. Dat kostte 222 miljoen laten gaan, zegt directeur Van Valburg. Kirsten wordt het zelfs mogelijk om de streepjescode van euro. Die leerlingen zullen heus niet allemaal schudt haar hoofd. ‘Mijn moeder niet. Ze zegt een medicijn te scannen om uitleg te krijgen. met GoOV wel zelfstandig naar school kunnen, altijd: laten we het proberen.’ Het team van de Kijksluiter was trots op wat maar als dat maar voor één procent het geval is, ze hadden gemaakt en dus was iedereen blij om dan is dat een besparing van twee miljoen per Sacha Hilhorst is werkzaam bij de Britse denk- de app te laten testen door een panel van laag- jaar. Daar valt wel een app voor te bouwen. tank Demos. Pieter Hilhorst en Albert Jan geletterden. De feedback die ze kregen van het De Duitse filosoof Thomas Pogge heeft Kruiters zijn actie-onderzoekers op het sociaal testpanel was verrassend. De app werkt niet, betoogd dat het verdienmodel voor de ontwik- domein

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 31 Geo-engineering: een slecht idee dat we toch nodig gaan hebben Verf de wereld wit en zet de zon uit 32 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 HET GEBEURT NIET VAAK dat wetenschappers hun eigen vondst het liefst ongebruikt in het lab laten. Academici mogen hun eigen werk graag typeren als ‘zeer belangrijk’ met een ‘direct nut voor de maatschappij’. Een rondje langs RAPHO/ GETTY IMAGES GETTY RAPHO/ - zogenaamde climate engineers is daarom een surrealisti- sche ervaring. Deze wetenschappers werken aan manieren om te sleutelen aan het mondiale klimaat. Ze onderzoeken wat een noodrem mag heten, als we als mensheid alle mogelijkheden hebben uitgeput en er technisch of bureau- cratisch niet in slagen om de temperatuur op aarde binnen fatsoenlijke perken te houden. ‘Er is niemand die ervoor zal pleiten om op dit moment POOL AVENTURIER / LOVINY / GAMMA / LOVINY / AVENTURIER POOL climate engineering in te zetten, daarvoor zijn er te veel onzekerheden en zijn er andere, veiliger oplossingen voorhanden’, zegt Berend Jan Stuut, hoofdonderzoeker bij het Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee. ‘Maar tegelijkertijd zullen ook weinig mensen zeggen dat het niet op z’n minst slim is om het al wel te onderzoeken.’ Even een korte cursus klimaatwetenschap ter opfrissing. Sinds de industriële revolutie in het midden van de negentiende eeuw verbranden we massaal fossiele brandstofen als olie, steenkool en gas om onze energiehonger te stillen,

met als gevolg een stijging van de hoeveelheid CO2 in de lucht van 280 deeltjes per miljoen (parts per million, ppm)

toen, naar meer dan vierhonderd nu. Omdat CO2 warmte vasthoudt steeg de gemiddelde temperatuur op aarde in diezelfde tijd met 0,8 graden. Het klimaat laat zich moeilijk voorspellen, maar dat de stijging doorgaat als de wereld niks onderneemt staat vast. Voorspellingen voor het eind van deze eeuw lopen uiteen van een stijging van 1,2 graad in het gunstigste scenario tot meer dan zes onder het meest apocalyptische regime. De opwarming brengt allerlei nare efecten met zich mee, zoals extremer weer, oprukkende woestijnen, mislukte oogsten en verzurende oceanen. En misschien wel net zo belangrijk: het brengt de wereld in een stadium zonder historisch precedent, en dat maakt de gevolgen heel onvoorspelbaar. Natuurlijk zijn wereldleiders niet doof voor dit soort voorspellingen en proberen ze al een paar decennia met

internationale verdragen die uitstoot van CO2 aan banden te leggen. Het meest recente is het verdrag van Parijs uit 2015, waarin zo goed als alle landen zich gecommitteerd hebben om de temperatuurstijging binnen de twee graden opwarming te houden. Die tweegradengrens is arbitrair, maar wetenschappers hopen dat de meest extreme gevolgen van klimaatverandering zo tegengehouden kunnen worden. Het houdt de aarde bewoonbaar. Een garantie voor succes is het verdrag helaas niet. Een analyse van het Amerikaanse Breakthrough Institute laat zien dat eerdere afspraken zoals die in Rio de Janeiro in 1992 en in het Japanse Kyoto in 1997 geen enkel efect hadden op

de CO2-uitstoot: die bleef maar stijgen en stijgen. Het enige wat een dip veroorzaakt, is een ﬂinke economische recessie. Uitbraak van de Pinatubo-vulkaan, 1991, Filipijnen Ook nu zijn de voortekenen niet per se gunstig: ondanks alle mooie woorden steeg de uitstoot in Europa afgelopen jaar met 1,8 procent (de uitstoot van Nederland daalde

wel). Hoe langer de wereldwijde CO2-uitstoot blijft stijgen, hoe moeilijker het wordt om de tweegradengrens te halen, Als het de wereld niet lukt om de CO2-uitstoot tijdig helemaal omdat CO een vertragingsefect heeft: zelfs als de te doen dalen, dan is er nog altijd de technologische 2 wereld per direct volledig stopt met het verbranden van fos- noodrem in de vorm van geo-engineering. Er wordt siele brandstofen, dan blijft de opwarming een tijd door- serieus onderzoek naar gedaan, maar niemand gaan. Nu al zit er zoveel CO2 in de lucht dat een stijging van hoopt dat het gebruikt hoeft te worden. 1,5 graad onvermijdbaar is. Het koolstofbudget voor twee graden is hierdoor maar heel beperkt. Veel scenario’s die voorstellen hoe het toch gaat lukken door Hidde Boersma gaan daarom uit van zogenaamde negatieve emissies. Dat

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 33 willen zeggen dat stoppen met uitstoten niet deeltjes fungeren als ballast, waardoor de algen George, is een beetje een rogue scientist, die genoeg is, maar dat er op een gegeven moment sneller naar de bodem dalen, te snel voor de rest experimenten uitvoert zonder de gewoonlijke actief CO2 uit de atmosfeer moet worden van de voedselketen om op te reageren.’ academische voorzichtigheid. Dat doet de gehaald. Vorig jaar berekende het onderzoeks- Maar zelfs als zulke technische problemen wetenschap meer kwaad dan goed.’ George’s instituut Oil Change International bijvoorbeeld opgelost worden, is het maar zeer de vraag of capriolen geven tegelijk aan hoe moeilijk het is dat de mensheid vanaf 2065 meer CO2 uit de ijzerbemesting grootschalig zal worden toege- om het deksel op climate engineering te houden. lucht moet halen dan ze erin stopt, willen we de past. Zelfs milieubeschermingsorganisaties, die ‘Ofcieel is er een moratorium van de Verenigde tweegradengrens halen. Maar ook een van de zich toch het meest druk maken om klimaat- Naties op klimaatexperimenten buiten het lab hoofdschuldigen van klimaatverandering, Shell, verandering, zetten vraagtekens bij de toepas- en de computer, maar experimenten als ijzer- gaat in haar meest recente analyse uit van nega- sing. Zo tekent de populaire groene website bemesting zijn relatief makkelijk en goedkoop tieve emissies vanaf 2060. Mongabay uit de mond van hoofdonderzoeker in de uitvoering, waardoor individuen of landen ‘Je merkt dat er de laatste jaren anders klimaatverandering van het Wereldnatuurfonds er zo mee kunnen beginnen.’ Het is een van de tegen geo-engineering wordt aangekeken’, zegt Lara Hansen op dat ‘er veel betere manieren zijn redenen waarom er ondanks de verstrekkende

Herman Russchenberg, hoogleraar atmosfeer- om CO2-concentraties te verlagen dan ijzer in de impact van climate engineering toch druk wordt onderzoek aan de Technische Universiteit Delft. zee te dumpen’. In 2007 blokkeerde Greenpeace uitgeoefend om meer financiering voor onder- ‘Er wordt steeds meer rekening mee gehouden een poging van het bedrijf Planktos om experi- zoek vrij te maken. Als China op eigen houtje dat we het in de toekomst toch wel eens zouden menten met ijzerbemesting uit te voeren voor de beslist om ertoe over te gaan, is het maar beter kunnen gaan inzetten.’ kust van Ecuador. als we een beetje in de smiezen hebben wat de Een belangrijke reden voor de weerstand zijn wereld staat te wachten. VOOR BEREND JAN STUUT is climate enginee- de grote onzekerheden die nog rond de bemes- ring een van de vele aspecten die hij onderzoekt. ting hangen. Want knoeien aan het voedselweb NU IS IJZERBEMESTING niet de enige manier Zijn hoofdonderwerp is stof, of meer specifiek: kan een hoop ongewenste efecten tot gevolg om negatieve emissies te bereiken. Wat in de woestijnstof. ‘Jaarlijks waait er vanaf de Sahara hebben. Zo leidt een overmaat aan algen aan het zee kan – het stimuleren van de groei van CO2 180 miljoen ton stof de Atlantisch Oceaan in. eind van hun levenscyclus mogelijk tot lokaal opslokkend groen – kan op land ook met de aan- Dat heeft een enorme invloed op het mariene zuurstofgebrek in het water, omdat de bacte- plant van bomen. Amerikaanse onderzoekers leven. Woestijnstof is namelijk niet alleen zand, riën die zich tegoed doen aan de algenresten alle lieten afgelopen jaar in PNAS zien dat agressief maar bevat ook allerlei voedingsstofen en mine- zuurstof opsouperen, een proces vergelijkbaar behoud en herstel van natuurgebieden in Cali- ralen, die als meststof dienen voor het leven in met het ontstaan van dode zones in kustwate- fornië jaarlijks tot achttien megaton aan CO2 de zee’, zegt hij. ‘Een goede lading stof doet de ren doordat extra stikstof en fosfaat het water kan vastleggen, dertien procent van de reductie- hoeveelheid plankton groeien, waar vissen weer instroomt door toedoen van de landbouw. Zowel doeleinden van de staat. Engels onderzoek van van profiteren.’ de Oostzee als de monding van de Mississippi de Universiteit van Oxford toonde al eerder aan Dit natuurlijke fenomeen diende als inspi- verandert hierdoor jaarlijks in levenloos water. dat zulk natuurbeleid, gecombineerd met het ratiebron voor de andere onderzoekstak van Andere onvoorziene gevolgen zijn de verhoogde omzetten van marginale landbouwgronden in Stuut, de climate engineering. Want wat als we productie van zenuwgif door de algen, die natuur, Groot-Brittannië zelfs helemaal in staat de enorme groei van plankton door stof nu ten hogere dieren doet afsterven. stelt haar doelen te halen zonder dat het haar positieve kunnen gebruiken? ‘De grootste profi- Ook Stuut was niet blij met de pogingen van energieportfolio hoeft aan te passen. teurs van het stof zijn algen, en dat zijn organis- Planktos. ‘De oprichter van het bedrijf, Russ Herbebossing heeft echter haar eigen pro- men die leven op CO2 en dat omzetten in zuurstof, net als planten dat doen op het land’, zegt Stuut. ‘Dat betekent dat algenbloei een manier kan zijn om CO2 uit de lucht te halen.’ Een paar decennia geleden al ontdekten wetenschappers dat het vooral het ijzer in het woestijnstof is dat de algen doet groeien, en zo werd het idee van ijzerbemesting geboren: gooi een paar ton ijzer in het water en laat de algen de wereld redden. Zoals zo vaak in de biologie is de praktijk weerbarstiger dan de theorie. Initiële kleinschalige experimenten lieten zien dat ijzerdepositie weliswaar zorgt voor een enorme groei van algen, maar dat de hoeveelheid vastgelegde

CO2 minimaal is. ‘Het permanent vastleggen werkt alleen als de algen na hun dood afzinken naar de bodem’, vertelt Stuut. ‘Maar dat is meestal niet wat de natuur toelaat. Algen worden gegeten door vissen en ander oceaanleven, en zo verdwijnt de CO2 de voedselketen in, en uiteindelijk weer in de lucht.’ Stuut experimenteert daarom op dit moment met ijzer dat gebonden zit aan stof- deeltjes, net zoals dat gebeurt bij een

Sahara storm over de zee. ‘Zulke stof- WOLFGANG KAEHLER / LIGHTROCKET / GETTY IMAGES

34 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 blemen. Het belangrijkste is dat het strijdt met Ook hiervoor diende de natuur als inspiratie- schalige experimenten om het wolkendek boven voedselproductie om land, water en grondstof- bron. Toen op 2 april 1991 Mount Pinatubo op zee te verstevigen, bijvoorbeeld door zeezout de fen, en zo voor hogere voedselprijzen kan zor- het Filipijnse eiland Luzon uitbarstte, stootte lucht in te pompen. Voor de kust van Namibië gen. En er is nogal wat ruimte nodig: stel dat een de berg zoveel zwaveldeeltjes de lucht in dat de en Californië bevinden zich permanente wol- boom in staat is om jaarlijks elf kilogram CO2 te aarde de jaren daarna tot tien procent minder kenvelden die zich goed lenen voor albedomodi- binden en dat er zo’n duizend bomen per hec- zonlicht kreeg. De opwarming van de aarde, die ﬁcatie. ‘Maar’, waarschuwt Russchenberg, ‘ook tare geplant kunnen worden. Om de jaarlijkse toen zo’n 0,7 graden bedroeg, werd in één klap dit soort praktijken beïnvloeden de weerspatro- Nederlandse uitstoot van 166.000.000.000 kilo bijna tenietgedaan, tot de zwaveldeeltjes neer- nen over de wereld en is het de vraag of de oplos-

CO2 te compenseren moet er vijftien miljoen sloegen en de opwarming weer doorzette. sing niet erger is dan de kwaal.’ hectare bos worden geplant. Dat is vier keer ons ‘Wat een vulkaan kan, kunnen wij ook, maar Op het land zijn er initiatieven om daken hele land, en dan is er ruimte voor niks anders. dan gecontroleerder’, zegt Herman Russchen- massaal wit te verven, om meer reﬂectie te gene-

Daar komt nog bij dat de opname van CO2 door berg. ‘Een vliegtuig of raket kan zwavel- of reren, al is de hoeveelheid dak te gering om veel vegetatie traag is, en dat de CO2 weer de lucht in anderszins reflecterende deeltjes in de lucht impact te hebben. Het plaatsen van spiegels of komt als de boom sterft. spuiten, die de binnenkomende zonnestralen andere reflecterende materialen, op de aarde Voor dat laatste zit wel een oplossing in de terugkaatsen. Je hoeft maar een paar procent dan wel in de lucht, zet meer zoden aan de dijk. pijplijn in de vorm van beccs, wat staat voor Bio tegen te houden voor een groot efect.’ Een Britse Om de huidige opwarming te compenseren is Energy with Carbon Capture Storage. Daarbij overzichtsstudie van de Universiteit van Exeter 340.000 vierkante kilometer bedekt Sahara- worden de opgegroeide bomen gekapt en veruit 2011 die alle climate-engineeringsvoorstel- zand nodig, een oppervlakte acht keer groter brand, waarbij de CO2 wordt opgevangen voor die de lucht in verdwijnt, om omgezet te worden in een vloeistof en vervolgens te worden ‘Een vliegtuig kan zwavel- of anderszins reflecterende deeltjes opgeslagen in diepe aardlagen. Deze techniek is in de lucht spuiten die de zonnestralen terugkaatsen’ geleidelijk het lievelingetje aan het worden van veel beleidsmakers. Het International Panel on Climate Change (ipcc) noemt het in zijn laatste len naast elkaar legde, beschreef het tegenhou- dan Nederland. Om ook de verwachte toekom- rapport zelfs een sleuteltechnologie om de CO2- den van de zon dan ook als het ‘meest haalbaar’. stige CO2-uitstoot tegen te gaan is het maar zeer concentratie te laten dalen. De Engelse equiva- De uitbarsting van Mount Pinatubo legde de vraag of er genoeg woestijn voorhanden is, lent van de knaw, de Royal Society, denkt dat de echter ook de risico’s van het blokkeren van de om nog maar niet te spreken over de kosten en techniek vijftig tot honderdvijftig ppm aan CO2 zon bloot. In de jaren erna had de Sahel te kam- de geopolitieke gevolgen. Want ook in de Sahara uit de lucht kan halen. pen met ernstige droogte, terwijl de Mississippi wonen mensen. ‘Het zijn allemaal nog teken- Een voordeel van beccs is dat het in het begin juist een overmaat aan water te verwerken kreeg. tafelplannen, waarvan het maar de vraag is of ze weinig extra land hoeft te kosten. Het verstoken ‘Als je ingrijpt in de energiebalans van de pla- die ooit ontgroeien’, zegt Russchenberg. van biomassa in de vorm van bomen, pallets of neet door minder zonne-energie binnen te laten, pulp vormt op dit moment een van de belang- beïnvloed je ook de lucht- en watercirculatie van NAAST ALLE RISICO’S is er nog een belangrijke rijkste duurzame bronnen van energie. Door die de planeet en daarmee de neerslagpatronen. De reden waarom climate engineering weerstand centrales te voorzien van technologieën die CO2 gevolgen daarvan laten zich nog moeilijk voor- oproept. Veel mensen zien het als een moral afvangen kan de eerste klap gegeven worden. spellen’, zegt Russchenberg. Het is een belang- hazard, een term opgeworpen door Harvard- Op termijn is meer nodig, rijke reden waarom solar radiation manage- hoogleraar Keith Davids, zelf overigens voor- en dan vormt ruimtegebrek ment, waar zwavelinjecties deel van uitmaken, stander van uitgebreid onderzoek naar manie- toch een probleem. Het nog huiveriger worden ontvangen dan het ont- ren om aan het klimaat te sleutelen. Als er een

tijdschrift Nature rekende trekken van CO2 aan de lucht. technologische oplossing in het verschiet ligt, voor dat om de doelstelling ‘Een groot nadeel is bovendien dat je niet waarom zouden we dan nu zoveel moeite doen

van twee graden te halen er mag stoppen met injecteren zolang de CO2- om ons uitstootpatroon aan te passen? Te veel deze eeuw zeshonderd giga- concentraties in de lucht nog hoog zijn. Doe je aandacht voor climate engineering zou ons

ton CO2 uit de lucht moet dat wel, dan komt er een plotselinge catastrofale maar laks maken, zo is de angst. Hier spelen worden gehaald. Zou hier- opwarming. Dat is nogal een erfenis voor onze de botsende wereldbeelden van technologen en voor alleen beccs ingezet kleinkinderen’, zegt Russchenberg. Daarnaast milieubeschermers op: de technoﬁx versus de worden, dan is daar tussen lost het andere problemen die klimaatverande- soberheid. Of zoals Ken Caldeira, klimaatweten- de 430 en 580 miljoen hec- ring veroorzaakt niet op: de oceanen bijvoor- schapper aan het Carnegie Institute for Science, tare land voor nodig, onge- beeld verzuren door. Het Great Barrier Reef, dat tegen The New Yorker zei: ‘Climate engineering veer een derde van de totale heeft te maken met grootschalige sterfte door gaat over het versnellen van the end of nature. hoeveelheid vruchtbare een warmer en zuurder wordende zee, is er dus Zelfs het weer komt in handen van de mens.’ grond over de hele wereld. niet mee gered. Stuut en Russchenberg zien het probleem Dezelfde problemen gelden voor zoge- van een moral hazard niet zo. ‘Er is geen enkele MOCHTEN AL DEZE manie- naamde albedomodiﬁcatie, het vergroten van mogelijkheid dat climate engineering gaat hel-

ren om CO2 uit de lucht te het reﬂecterende vermogen van de aarde, om pen zonder ook de CO2-uitstoot aan banden te zuigen toch niet afdoende zonnestralen terug te kaatsen voor ze warmte leggen. Je zult op beide moeten inzetten’, zegt zijn, dan is er nog een ster- afgeven. Dat kan bijvoorbeeld door het witter Russchenberg. Het verbaast hem daarom dat kere noodrem voorhanden: maken van wolken. ‘Als je op een satelliet een de Nederlandse overheid niet voornemens is om het blokkeren van de zon. boot ziet varen onder een wolkendek, dan zijn geld opzij te zetten voor onderzoek naar climate de wolken daar altijd net wat witter’, zegt Rus- engineering, terwijl ze wel drie miljard per jaar schenberg. ‘Dat komt doordat boten roet en investeert in de energietransitie. ‘Als we daarvan andere vuildeeltjes de lucht in spuiten, waaraan een paar procent opzij zetten voor technieken waterdeeltjes zich binden. Hoe meer vuil, hoe om het klimaat aan te passen, dan weten we Saharawind denser de wolken, hoe groter de reﬂectie.’ zeker dat we er klaar voor zijn om die in te zet- in Mali Op dit moment lopen er verschillende klein- ten als de transitie toch mocht falen.’

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 35 Smart wonen – of hoe versimpel je het leven apparaten, slimme verlichting, virtuele assistenten, slimme camera’s en thermostaten via wifi op afstand te bedienen zijn en met elkaar kunnen communiceren –, zoals blijkt uit recent ‘Huis, ik ben thuis! onderzoek onder 7200 Europeanen van het Tai- wanese bedrijf D-Link dat netwerken en slimme producten ontwikkelt. In Amerika en China is Heb je me gemist?’ dat percentage al vele malen hoger. IN DAT GEVAL kan ik ook beginnen met Ad van Berlo. Toen Ad van Berlo, directeur en oprichter van Smart Homes, het Kenniscentrum in Domotica en slimme huizen: als we de kenners mogen domotica (automatisering voor in huis) en ‘slim geloven, staan we op de drempel van een nieuwe wonen’, in 2001 de ‘slimste woning van Neder- land’ liet bouwen, in een park achter het Evo- revolutie. Wat een paar jaar geleden nog sciencefiction luon (de betonnen ‘ufo’ uit de jaren zestig van was, is nu al werkelijkheid. Het is onherroepelijk: ons Philips die nu te koop staat) in Eindhoven, was huis gaat met ons praten. hij de allereerste. Het doel was om te laten zien wat op dit gebied allemaal mogelijk was. ‘We leven nu in een totaal andere wereld’, zegt hij door Irene van der Linde beeld Aart-Jan Venema terwijl we voor de testbungalow staan. Hij wijst naar de luchtwarmtewaterpomp die in de winter buitenlucht afkoelt en daarmee water kan verwarmen, naar de zonnecellen op het dak, ALS CHANG CHOO (42) ’s ochtends in zijn je zelfrijdende elektrische auto en in de winter naar de ‘home-delivery-box met ijskast’ naast nieuwe huis in Den Haag onder de douche gaat, kan worden verwarmd zodat sneeuw schuiven de voordeur die met een code door pakket- zet een vochtigheidssensor zelf de afzuiging aan. niet meer nodig is – het Nederlandse bedrijf bezorgers kan worden geopend. ‘In 2001 veel te Terwijl hij zich aankleedt, kan hij ‘Alexa’ vra- kws is hier al mee bezig. Hoe je op het keuken- vroeg, nu actueel’, zegt hij en legt zijn vinger op gen wat voor weer het die dag wordt, en wat er blad ingrediënten neerlegt en je huisrobot daar een scanner waarna de voordeur openzwaait. in zijn agenda staat. Als hij daarna het ontbijt recepten bij suggereert, hoe je slimme oven zelf Het huis is modern ingericht, strak en wit, klaarmaakt voor zijn twee dochtertjes roept hij weet op welke temperatuur je de kip moet bra- een keukenblok staat tussen de woonkamer en tegen Alexa: ‘Doe de gordijnen open’, of: ‘Lees den en wanneer die gaar is, je huistemperatuur de eethoek. Hij zet het kofeapparaat aan en het bbc-nieuws voor.’ Ook zijn oudste dochtertje kun je natuurlijk al lang van veraf reguleren, gaat zitten aan de eettafel. In 1992 legde hij zijn van vijf praat vaak tegen Alexa: ‘Speel muziek.’ en als je tuin gesproeid moet worden, weet je werk als biomedisch ingenieur neer en begon als Terwijl ze nog niet eens kan typen. Praten is een slimme tuinslang dat zelf. zelfstandige aan wat voor hem de uitdaging van snelle interactie, dat maakt het ook zo eenvou- Ik had nog verder kunnen gaan: in de woon- de toekomst was. Er was toen nog geen inter- dig, vindt hij. kamer zijn televisies vervangen door flexibele net, voegt hij er voor de helderheid aan toe; via Alexa is de stemgestuurde virtuele assistent ‘posters’ aan de muur, en hologrammen zullen analoge telefoonlijnen werden data verstuurd. van Amazon, te verkrijgen als een cilindrische de kamer vullen door middel van technieken In eerste instantie richtte hij zich op de gezond- luidspreker of als een rond plat doosje. Je kunt van ‘augmented reality’ – aangevulde realiteit – heidszorg. Kan nierdialyse niet thuis? In die tijd het overal neerzetten: op tafel, naast je bed, op kwamen de eerste bewegingsmelders rond het het aanrecht. Voor alle vertrekken één. Chang bed, zodat verzorgers konden zien of iemand wel Choo heeft er nu drie. Alexa reageert op com- ‘Je hebt nog maar was opgestaan. ‘Ik heb het destijds wel onder- mando’s. Als je haar iets vraagt, licht een blauw- schat. Pas in 1998 werden de eerste technieken groene gloed boven op het doosje op: ze staat drieduizend stappen gezet, in woningen toegepast.’ altijd paraat. Hij is er misschien wel luier van ga wandelen met je vriendin ‘Alexa, could you switch on the light in the geworden sinds hij in december de technische die vlakbij woont…’ dining room?’ Ook in de slimste woning van infrastructuur heeft aangelegd om met zijn huis Nederland staat Alexa op tafel. Haar ring gloeit te kunnen communiceren. groen en blauw op. Van Berlo kijkt op zijn polsbandje dat licht ‘Alexa, lees me voor.’ door bijvoorbeeld de HoloLens van Microsoft. trilt. ‘Sorry, iemand probeert me te bellen. Een ‘Alexa, bestel een pizza voor me.’ In de slaapkamer zal je slimme matras je slaap- moment.’ ‘Alexa, heb je me gemist…?’ patroon volgen, je hartslag en ademhalings- Op de grote tech-beurs in Las Vegas in januari frequentie meten. In de badkamer weegt de dit jaar draaide alles om spraakassistentie. Apple TOEN TONI READ, vice-president van Alexa slimme badmat elke ochtend je gewicht, rekent heeft Homekid, Google heeftGoogle Home, maar Experience en Echo Devices bij Amazon, in direct je bmi uit en stuurt dat naar een app op Amazon is met Alexa op dit moment verreweg 2014 in het diepste geheim begon met het bou- je mobiel die vertelt wat je die dag moet eten en de grootste. De internetgigant sloot al contrac- wen van ‘Alexa’ liet ze zich inspireren door de hoeveel je moet bewegen. Slimme wc’s onder- ten met grote bouwbedrijven om Alexa-appara- computerstem op de Enterprise van Star Trek. zoeken automatisch je uitwerpselen. En de ten structureel in ‘slimme’ nieuwbouwhuizen in Ik had dit verhaal willen beginnen met een slimme spiegel zal je ten slotte adviseren wat je te bouwen. Over een paar maanden komt Alexa schets van het huis van de toekomst. Hoe ons moet dragen, en je tegelijkertijd updaten over uit in Nederland, met Nederlandse kennis en in huis dan milieuvriendelijk wordt gebouwd van het nieuws en het weer van die dag. de Nederlandse taal. Iedereen kan het kopen: cement dat wordt uitgebroed door bacteriën of Maar het huis van de toekomst bestaat al. de goedkoopste versie kost iets meer dan vijftig gebaseerd is op paddenstoelen, zoals The Guar- Chang Choo is een voorloper, hij is een van de euro. Door middel van een kleine kroonsteen dian in 2015 voorspelde. Hoe de oprit gemaakt twaalf procent Europeanen die leven in zo’n die je in de wandcontactdoos plaatst, verbind je is van plasticafval dat oplaadstations heeft voor ‘smart home’ – een huis waarin huishoudelijke het stroomnet van je huis aan Alexa. Dus in een

36 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 37 oud huis kan het eenvoudig worden ingebouwd, this!’ Een ander was bang dat het eerste woord Om die reden zou ik het verhaal ook kunnen bovendien bestaan er al draadloze lampen – dat haar kind zal zeggen ‘Alexa’ zal zijn. Ook ging laten beginnen met architect Ben van Berkel zoals de Philips Hue – die direct aan Alexa kun- het verhaal viral van de zesjarige Brooke uit Dal- van UNStudio. Slimme huizen bieden leuke nen worden gekoppeld. las die kletste met Alexa over een poppenhuis gadgets, vindt hij, maar dat is ook zijn kritiek van 160 dollar en een enorme trommel koekjes. erop: ‘Het maakt dingen makkelijker, maar het ‘DE VOLGENDE REVOLUTIE staat voor de deur’, De volgende ochtend stonden beide op de stoep. gaat erom dat je het een visie, een betekenis zegt Ad van Berlo als hij weer aan tafel komt zit- In Arkansas is Alexa afgelopen jaar door het meegeeft.’ ten. De belangrijkste ontwikkeling die spraak- OM als getuige opgeroepen bij een moordzaak. Van Berkel richtte afgelopen jaar UNSense assistentie volgens hem in gang heeft gezet is Van Berlo voorspelt dat over tien jaar je op, een start-up die onderzoek doet naar de toe- de directe interactie tussen mens en machine. huis suggesties doet, weet wat je wilt, persoon- komst van wonen en werken, omdat hij vindt dat ‘Over vijf jaar of eerder bedienen we alles met lijk is, empathisch, beschermend, rustgevend, er in de architectuur nog veel te weinig wordt onze stem.’ veilig. Slimme spiegels geven niet alleen nagedacht over de rol van de slimme technolo- De kracht zit in de artiﬁciële intelligentie kledingsugges ties – ‘Je droeg dit ook twee weken gie. ‘In de nieuwe Tesla zitten driehonderd sen- (AI). Slimme apparaten worden steeds beter in geleden’ of: ‘Koop dit eens…’ – maar waarschu- soren, in een gemiddeld gebouw hooguit drie’, wat ze doen en leren de gebruiker kennen. Zo wen ook aan je medicijnen te denken. En alles zegt hij in zijn werkkamer in Amsterdam. Hij kunnen bewegingssensoren en camera’s na een denkt aan intelligente gebouwen en leefomge- half jaar patronen herkennen van de persoon die vingen, maar ook aan co-living, micro-living, in huis woont, en dan opvallende veranderingen model-living. ‘De architectuur is ouderwets, in gedrag doorgeven aan de smartphone van ik ben de enige die zich hier nu helemaal bijvoorbeeld een verzorger. Grote zorgver- op richt.’ En het is urgent, vindt hij. ‘We zekeraars kijken er met interesse naar. moeten snel zijn, we lopen al achter.’ Van Berlo werkt nu aan een EU-ten- De jaren negentig van de vorige derproject, samen met ziekenhuizen, eeuw waren individualistisch, nu ont- universiteiten en kleine bedrijven, staan volgens hem nieuwe vormen over hartpatronen met eHealth. van wonen waarin we meer delen. ‘We Het idee is een gedragsverande- creëren daarmee nieuwe vrijheden’, ring te bewerkstelligen bij mensen zegt hij terwijl hij door het raam over die een hartaanval hebben gehad. de stad uitkijkt. ‘Woonmanieren Driekwart van de patiënten luis- waarbij we op elkaars kinderen pas- tert namelijk niet naar de advie- sen, een ﬂatje voor onze ouders erbij zen van de cardioloog over meer kopen. Je huis wordt als een meubel.’ bewegen, minder vet en zout Van Berkel, die bekend werd met eten. Ze ontwikkelen nu een zijn ontwerp van de Erasmusbrug in app die slaapgedrag, hartslag en Rotterdam, brainstormt: een stoel beweging meet, en vervolgens die prikkels geeft als je te lang hebt prikkels geeft, zoals: ‘Je hebt nog gezeten, een muur die makkelijk maar drieduizend stappen gezet, te verplaatsen is als de functie van ga wandelen met je vriendin die de ruimte verandert, energie gene- vlakbij woont…’ reren uit beweging in een gebouw, Maar juist in de zorg gaat de zoals liften die de hele dag omhoog toepassing langzaam. Dat weet en omlaag gaan, of lopen op een tapijt. ook Ben Kröse, hoogleraar Ambient Of andersom: kan tapijt energie bie- Intelligence aan de Universiteit van den zodat je er een lamp op kunt zet- Amsterdam (UvA) en lector Digital ten? ‘Het moet niet narcistisch worden’, Life aan de Hogeschool van Amster- waarschuwt hij. ‘Niet self-centered, dat is dam (HvA). Hij doet al twintig jaar dit al.’ (Hij pakt zijn smartphone van tafel). onderzoek naar technische toepassingen ‘Architectuur gaat juist om gemeenschappelijk in de zorg en is ‘heel pessimistisch’ over het denken.’ slimme huis. ‘Er is nu al van alles: sensoren, Hij zit in de taskforcegroep van de bouw die camera’s, alarmknoppen, bloeddrukmeters, de overheid een jaar geleden instelde. Er moe- maar ze liggen meestal bij mensen thuis op de ten in tien jaar een miljoen woningen worden plank’, zegt Kröse in zijn glazen kamer bij de wordt gemonitord. Van Berlo laat de score op gebouwd. De vraag is hoe en voor wie? ‘Er ligt HvA. De zorg, de kostenstructuur en de zorg- zijn mobiel zien die vertelt hoe slecht hij afge- nog heel veel open’, zegt hij. ‘Het gaat erom dat verzekeraar: het is, zo weet hij uit ervaring, een lopen nacht sliep: ‘Die gaten laten zien hoe vaak niet alles wordt ingevuld door Siemens, Google rigide systeem. De crux zit volgens hem in de ik wakker was, lag te piekeren, dat zie je ook aan en Amazon. Dat zij niet onze woonomgeving dienstverlening. ‘Pas als er cowboys komen die mijn hartslag…’ Hij heeft Alexa ook in zijn eigen gaan bepalen. Zij willen producten verkopen, voor een service gaan zorgen en daarbij de tech- huis. ‘Je moet mee, en de interface is zo mooi’, wij verkopen inhoud.’ nologie gebruiken, zal er iets gaan veranderen’, grijnst hij. ‘Als ik thuiskom, wil ik Sky Radio. denkt Kröse. ‘We zitten erop te wachten.’ Dat weet mijn huis.’ Ad van Berlo lacht. ‘Onze NOG EEN ANDER BEGIN: Space10, het future In de Verenigde Staten gebruikt één op de wereld gaat drastisch veranderen.’ living lab, van Ikea in Kopenhagen, opgericht in zes mensen nu al een spraakassistent als Alexa. 2015. Zij zeggen: de toekomst is er al, ons huis Het roept nieuwe vragen op: zo schrijft The New WE STAAN AAN de vooravond van een nieuwe wordt een interface, maar wat doet dat voor York Times in de blog ‘Home Smart Home’ over revolutie, dat zeggen alle deskundigen, maar mensen, wat willen we zelf? Wat betekent het de invloed op kinderen. Een vader vraagt zich niemand weet nog precies welke richting het op als iedereen in de wereld digitaal verbonden is, af hoe slecht het is als zijn dochter hem steeds zal gaan, hoe die technologie ons leven zal beïn- als kunstmatige intelligentie steeds meer van hoorde schreeuwen tegen Alexa: ‘No!’ of ‘Do vloeden. ons leert? En hoe gaan we ons als mensen ver-

38 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 houden tot die technologie? ‘We are on a mis- phone een product in je eigen huis kunt plaat- sneller dan in het veld. Het ontwerp is nu te sion to explore and design new ways of living’, sen om te kijken hoe het staat. Er zit zelfs sound downloaden. ‘We waren dat ding overal heen luidt hun leuze. design in: als je bijvoorbeeld een stoel neerzet aan het slepen voor tentoonstellingen, tot we Space10 ligt in het hippe Meatpacking Dis- hoor je dat die de grond raakt. De volgende bedachten: wat een verspilling.’ trict van Kopenhagen, in een voormalig distri- stap is diminished reality: daarmee kun je je Op de muur in het oude trappenhuis zitten butiecentrum voor vis. Op de eerste verdie- oude bank weghalen en er een nieuwe voor in nog de gele tegels van de visfabriek, de oude ping, waar een paar jaar geleden nog bakken de plaats zetten. ‘De app hebben we in negen betonnen trap leidt naar ‘the makery’ en ‘the met kreeften stonden, zitten nu ontwikkelaars, weken ontwikkeld’, meldt Caspersen trots. ‘Dat farm’ in de kelder waar nu nieuwe voedsel- designers, creatieve denkers, experts en andere is ongekend. We konden dat omdat we al meer experimenten – met microalgen deze keer – in ‘forward thinking partners’ van over de hele dingen op dit gebied onderzochten.’ De ontwik- grote bakken onder speciale lampen staan. wereld aan lange houten tafels achter hun iMac kelaars hebben uit ethische overwegingen geen Space10 heeft afgelopen jaar ‘Sprout’ ontwik- en MacBooks in wat ‘the workspace’ heet. mogelijkheid in de app gebouwd om de data van keld; een interface waarmee je kunt praten Simon Caspersen, medeoprichter en direc- al die huizen die mensen via hun camera laten met de planten via Google Home. De senso- teur communicatie, zit met zijn laptop in de zien op te slaan. ‘Hoe interessant dat voor Ikea ren monitoren de gezondheid – parameters als lichte ruimte beneden, naast twee grote planten. ook zou zijn’, zegt Caspersen. ‘Ikea wil blijven, pH-niveau, temperatuur, voeding en vochtge- Hij pitchte samen met een paar vrienden zijn ook in de toekomst. Dus vertrouwen is belang- halte zijn toegevoegd – en geven dat door aan droom bij Ikea: een future lab om te experi- rijk.’ de spraakassistent. Zo kunnen hydrocultuur- menteren, een platform waar ze mensen uit alle boeren aan de planten vragen wat ze nodig heb- windstreken konden uitnodigen met als doel: ‘to FUNDAMENTELE DINGEN in het sociale leven ben en de planten antwoorden dan zelf. create a better, more meaningful and sustaina- zijn nu in handen van grote bedrijven, en dat ble life for the many people’. Dit paste bij Ikea, neemt volgens Caspersen alleen maar toe: IN DE LOOP VAN de middag druppelen steeds dat zich realiseerde: innovatie komt eerder van ‘Daarom is het belangrijk dat ook wij, als klan- meer mensen binnen, klapstoelen worden in buiten het bedrijf dan van binnen. Ikea betaalt, ten, hierbij worden betrokken.’ Zo vroegen de de benedenruimte gezet. Zo begint een bijeen- maar bepaalt niet. onderzoekers van Space10 zich af: wat betekent komst over ‘shared living’, iets waar Denemar ken ‘Het enige waar we zeker van zijn is veran- het als kinderen opgroeien met vrouwelijke in voorop loopt. Hoe wonen we in de toekomst? dering’, zegt Caspersen. Ook hij verbaast zich onderdanige assistentes die we kunnen vertel- Kunnen we steden anders bouwen? Ruimte zal erover hoe snel het opeens gaat. Niemand had len wat te doen? Ze ontwikkelden een online steeds spaarzamer zijn. Ook al is het prachtig het twee jaar geleden nog over kunstmatige enquête met als titel: ‘Do you speak human?’ weer, de ruimte is snel gevuld; zo’n veertig men- intelligentie. ‘We zien overal trends, maar de om te onderzoeken wat mensen eigenlijk zelf sen luisteren met een Royal Okologisk Pils ner in vraag die wij ons stellen is: welke toekomst wil- willen. De resultaten waren opvallend: zo wil de hand naar presentaties over hybride woon- len we?’ 73 procent van de respondenten dat de artifici- vormen, zoals een eigen huis gecombineerd met Waar liggen de ethische grenzen bijvoor- ele intelligentie een menselijke vorm heeft, de gedeelde plekken, circulaire economie (‘gemid- beeld? Wat gebeurt er met de groeiende hoe- helft zegt dat die genderneutraal moet zijn. ‘Wij deld wordt een boor in zijn leven maar achttien veelheid persoonlijke data die terechtkomt bij besloten om van de stem van Ikea een “wij” te minuten gebruikt…’), een futuristisch bijen- Amerikaanse en Chinese internetbedrijven? maken, geen genderpersoonlijkheid.’ korfachtig flatgebouw, een net opgericht vrou- Door de slaapapp weet Apple van miljoenen Alle gadgets en shiny things zijn niet de wenhuis voor ouderen in Londen, een gedeeld mensen hun slaapgedrag. En dat geldt voor zomerdorp in Kroatië. Over co-building (‘er zijn alle slimme apparaten: de fabrikanten verza- nu maar twee producten op de vastgoedmarkt: melen alles, luisteren mee – Amazon neemt de ‘Bedrijven hebben een vrij een gezinshuis of een appartement’) en de stand gesprekken die Alexa hoort op. En in tegenstel- speelveld en politici blijven van zaken in het onderzoek. ‘This is important ling tot Siri uit de iPhone staat Alexa altijd aan. shit’, zegt de Deense futurist Lars Lundbyu. Ze staat op tafel, naast het bed, in de badkamer, ver achter, zie het Congres dat ‘This is what we dream about.’ en is zo getuige van alles wat er in huis gebeurt. Mark Zuckerberg ondervraagt’ Ik kan dit stuk ook eindigen met waar ik Mensen zijn bereid heel veel privacy op te geven. begon. Als Chang Choo thuiskomt, roept hij Wat gaan Amazon, Google, Apple met die data tegen Alexa: ‘home-scene’, en gaan de lichten doen? oplossing voor de problemen van de toekomst, aan. Hij heeft ook de away-scene en de movie- ‘Het is scary’, vindt Caspersen. ‘Bedrijven vinden ze bij Space10. Zij houden zich bezig met scene – dan dimmen de lichten tot veertig pro- hebben een vrij speelveld en politici blijven ver klimaatverandering, voedselzekerheid, shared cent, gaan de gordijnen dicht. Vanaf zijn werk achter, kijk maar naar het Congres dat Mark living – in combinatie met nieuwe techniek. Zo kon hij zijn huis via zijn smartphone de hele Zuckerberg ondervraagt. They disconnect.’ dachten ze eerst aan het ontwikkelen van een dag in de gaten houden; als de deurbel gaat, als Eind april waarschuwde de Europese Com- slimme douchekop die zou opgloeien als je te infraroodsensoren detecteren dat er iemand in missie dat Europa ver achterblijft op het gebied veel water gebruikt, totdat ze ontdekten dat het huis loopt, als de wasmachine lekt, als hij een van artificiële intelligentie. China en Amerika produceren van een stuk biefstuk tweeduizend lamp vergeten was uit te doen, kon hij hem als- werken al jaren aan werelddominantie. Die liter water kost. ‘Eén biefstuk!’ zegt Caspersen. nog uitdoen. Hij bouwt steeds verder aan zijn achterstand zal niet snel in te halen zijn, maar ‘Daar kun je een maand van douchen!’ Dus ze netwerk. Zo heeft hij onlangs zijn oude bakelie- Europa kan volgens deskundigen wel het ver- besloten: we gaan kijken naar eten. Ze nodigden ten telefoon gekoppeld aan de deurbel, en zijn schil maken in hoe we op een verantwoorde en chef-koks uit, voedselexperts, boeren, en ont- oude filmprojector aan Alexa. ‘Hoe versimpel je ethische manier vorm geven aan de AI-revolu- wikkelden een gehaktbal gemaakt van insecten. het leven’, daar gaat het hem om. tie. ‘Het is de taak van ons allen om het de rich- Hij is optimistisch, vooral over de onbeperkte En Alexa is nog maar het begin. Amazon ting op te laten gaan die wij willen’, beaamt Cas- mogelijkheden. Neem urban farming: het idee werkt in het diepste geheim aan een huisrobot, persen. De EU zou volgens hem moeten kijken om voedselproductie weer dichterbij te brengen. zo concludeerde business-newssite Bloomberg naar wetgeving voor bedrijven. ‘Het is nu een In de kelder van hun eigen lab ontwikkelden ze onlangs uit de enorme hoeveelheden vacatures black box.’ een hydrocultuur – waarbij geen aarde nodig van het bedrijf voor specialisten in robotica. Het Space10 heeft onlangs een app voor Ikea is en negentig procent minder water wordt zou gaan om een mobiele Alexa, een robotje dat ontwikkeld, Ikea Place, waar je als klant via gebruikt – in een ovale houten constructie voor je volgt in huis. Codenaam: ‘Vesta’ – naar de augmented reality met de camera van je smart- fruit, groente en kruiden. Het groeide drie keer Romeinse godin van het haardvuur.

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 39 LAY_Gunter_Forg_Groene_Amsterdammer_230x295mm.indd 4

Günther Förg, Ohne Titel, 1994, Coll. Stedelijk Museum Amsterdam ©Estate Günther Förg, Suisse c/o Pictoright Amsterdam 2017. 08-05-18 11:03 De uitvinding De Emotion Colours-app ‘Ook autisten hebben recht op emoties’

Sharon Marcelis (26) studeerde industrieel ontwerp en product design. Ze is initiatiefnemer van Emotion Colours, een communicatiemiddel voor mensen die moeilijk hun gevoelens kunnen uiten, bijvoorbeeld na een herseninfarct of omdat ze autistisch zijn.

‘Nadat mijn vader een hersenbloeding heeft gekregen, legt hij wel eens zijn hand op zijn borst. Hij zegt dan: “Hier voelt het warm.” Maar we weten niet wat hij daarmee bedoelt. Aan de telefoon zeg ik soms: “Pap, ik mis je.” Dan antwoordt hij: “Doe niet zo gek, ik leef toch nog!” Hij denkt dat iemand missen is verbonden met de dood.’ Om de communicatie met haar vader te verbeteren, ontwikkelde Sharon Marcelis voor haar eindexamenopdracht van de Kunst- academie de app Emotion Colours. Een headset met sensoren stuurt hersengolven autisme naar voren. ‘Ik vond niet het autisme, om beter aan de wens van de doelgroep te naar een computer-app. Die vertaalt de golven het autisme vond mij’, vertelt Marcelis. ‘Ik voldoen.’ naar kleuren die op een plastiek in de vorm ondervroeg mensen op straat naar hun kleur- Maar haar belangrijkste drijfveer is dat van een sleutelbeen verschijnen. Als het kunst- beleving en sprak toen ook een jongen aan die ze haar vader zijn gevoel wil teruggeven. ‘De voorwerp bijvoorbeeld blauw kleurt, dan is de autistisch was. Hij wilde graag de kleurkaart maatschappij vereist dat je een bepaalde headsetdrager rustig, groen staat voor stress. houden om hem te gebruiken in het dagelijks mate van empathie hebt. Mensen die dat niet Een versie met een smartwatch is in ontwik- leven. Ook ouders zijn enthousiast over de hebben zijn meteen al een stuk minder. Dat keling. mogelijkheden. Ze zouden het bijvoorbeeld is gewoon niet fair. Een vriend van mij noemt ‘De connecties tussen kleuren en gevoelens heel prettig vinden als ze eerder kunnen zien mijn werk “subtiel activisme”. Ik wil dat men- zijn natuurlijk persoonlijk’, legt Marcelis uit. dat hun kind geïrriteerd is. Dan kunnen ze de sen zelf aangezet worden om op een andere ‘Ik verbind bijvoorbeeld oranje met enthou- woedeaanval misschien voorkomen.’ manier te denken en niet dat ze die andere siasme, bordeauxrood met woede en donker- Er zijn ongeveer 190.000 mensen in manier opgelegd krijgen. Als mensen de blauw is voor mij vertrouwd omdat de vloer in Nederland met een vorm van autisme. In een smartwatches zien die van kleur veranderen, mijn kinderkamer die kleur had en daar voelde maatschappij waarin communicatie steeds dan realiseren ze zich hopelijk dat gevoelens ik mij altijd veilig. Maar een hardcore Ajax-fan belangrijker wordt, zijn zij in toenemende uiten niet voor iedereen even gemakkelijk is. zal rood met iets positiefs associëren. mate sociaal gehandicapt, weet Marcelis. ‘Het Ik noem mezelf daarom een social desig- Het gaat erom dat de eindgebruiker kan zou mooi zijn als we daar wat aan kunnen ner. Ik probeer technische oplossingen te communiceren met zijn directe omgeving. doen. In juni gaan wij experimenteren met vinden voor maatschappelijke problemen. Zo Alleen familieleden en vrienden kennen in de hoe het kan zijn voor autistische kinderen om combineer ik mijn liefde voor techniek met praktijk de speciﬁeke kleurencodes. Het is niet hun emoties te uiten met kleuren. De kinderen mijn drang om iets te doen met gevoelens van de bedoeling dat de caissière in de supermarkt krijgen een bandje waar zij met behulp van onrecht. Op die manier bouwen we samen aan kan zien dat je boos bent.’ een afstandbediening de kleur en zo de emotie een meer leefbare wereld.’ Pas gedurende het onderzoek kwam kunnen aanpassen. Aan het einde van de test de toepassing van de Emotion Colours bij gaan ze kijken wat er aangepast moet worden Ronja de Boer beeld Roger Cremers

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 41 Gepersonaliseerde geneeskunde Het kweekschaaltje voorbij De snelle ontwikkelingen van medische technologieën vereisen een andere omgang met onze gezondheid en gezondheidszorg. De patiënt krijgt meer controle over zijn eigen gesteldheid, maar daarmee ook een zwaardere verantwoordelijkheid. door Jop de Vrieze beeld Gorilla

TWEEDUIZEND JAAR geleden werden dorps- veranderen: het sleutelen aan ons dna, het verzoek aan het menselijk dna dat wat voor de een dokters in China alleen betaald als hun patiën- vangen of genezen van beschadigde weefsels in gezond of geneeskrachtig is de ander helemaal ten gezond waren. Dat gaf hun een enorme het lichaam, gepersonaliseerde geneeskunde, geen goed doet. motivatie om ziektes zo veel mogelijk te voorko- kunstmatige intelligentie en het meten en moni- Het kankeronderzoek loopt hierin voorop: men. De dokters kenden hun patiënten en wis- toren van allerlei gegevens over ons gedrag en iemand bij wie een tumor is geconstateerd, ten wat hun leefstijl was. Ze leefden tussen hen onze gezondheid. kan nu in sommige gevallen al een advies krij- in en hadden daardoor grote invloed. Niet iedereen is zo lyrisch als Kas over wat Met dit voorbeeld opent het boek Your Guide ons te wachten staat. Volgens de Israëlische his- to Delight van de Vlaamse hoogleraar mole- toricus en bestsellerauteur Yuval Harari zouden culaire oncologie en gezondheidsfuturoloog kunstmatige intelligentie en biotechnologie wel Koen Kas. Wat een contrast met de huidige eens tot opsplitsing en manipulatie van de men- tijd, waarin zelfs huisartsen hun patiënten nog selijke soort kunnen gaan leiden – en daarmee amper kennen en waarin een minimaal percen- mogelijk zelfs tot de ondergang van ons huma- tage van de zorgkosten wordt uitgegeven aan preventie. Toch is de boodschap van Kas’ boek hoopvol: technologie zal het gat gaan opvullen, ‘Is die gekweekte hersen- waardoor we beter in staat zullen zijn tot het genezen, maar minstens zozeer tot het voorko- organoid een tweede versie men van ziektes. Daardoor, zo betoogt Kas, zul- van de persoon die de cellen len we in de komende decennia gezonder wor- hiervoor beschikbaar stelde?’ den en langer leven. Nu moet erbij gezegd worden dat Koen Kas een rasoptimist is. In 2014 publiceerde hij al een boek met de prikkelende titel Nooit meer nistische mensbeeld van vrijheid en gelijkheid. gen over de beste behandeling op basis van een ziek, waarin hij de loftrompet steekt over aller- Harari vreest voor het verdwijnen van het genetische analyse van die tumor. Naar ver- lei technologische oplossingen. In dit tweede, onderscheid tussen mens en machine en voor wachting zal dit de komende jaren vaker worden Engelstalige boek borduurt hij hierop voort. een tweedeling in de samenleving doordat niet toegepast. Bij kanker is een dergelijke analyse al Feit is dat verschillende technologieën die nu iedereen het zich zal kunnen veroorloven mee te snel de moeite waard: een behandeling kan zeer nog in de kinderschoenen staan de potentie heb- doen aan de nieuwe vormen van mensverbete- belastend zijn en is bovendien vaak erg duur. ben om onze (kijk op) gezondheid ingrijpend te ring. Maar bij veel andere ziektes kan het ook lonen Tussen deze twee uitersten in staan weten- om bijvoorbeeld op basis van genetica te bepa- schappers en ethici die proberen de ontwik- len of we het medicijn goed kunnen opnemen en kelingen zo goed en verantwoordelijk mogelijk of we het goed zullen verdragen. binnen de maatschappelijke context vorm te Een veelbelovende techniek om te bepalen geven. De gemene deler van de verschillende of geneesmiddelen wel of niet aanslaan, is door ontwikkelingen: gezondheid wordt een steeds gebruik te maken van zogeheten organoids. Dat individuelere zaak. De burger en patiënt worden zijn een soort in het lab gekweekte mini-orgaan- steeds meer op maat bediend, maar dat brengt tjes. Ze zijn ontwikkeld door de onderzoeks- voor hen ook een zwaardere verantwoordelijk- groep van moleculair bioloog Hans Clevers in heid met zich mee. het Hubrecht Institute in Utrecht en worden inmiddels wereldwijd toegepast in wetenschap- OP DIT MOMENT zijn onze omgang met gezond- pelijk onderzoek. Die organoids zijn handig voor heid en gezondheidszorg nog behoorlijk gestan- het bestuderen van ziekteprocessen, want ze zijn daardiseerd. We hebben een schijf van vijf voor ‘menselijker’ dan proefdieren en lijken meer op gezonde voeding, artsen behandelen ons vol- echte organen dan cellen in een kweekschaaltje. gens gestandaardiseerde medische richtlijnen, Wat Clevers en consorten de afgelopen jaren die grotendeels zijn gebaseerd op grootschalige ontwikkelden, is een praktischer toepassing van klinische studies. Maar ondertussen weten we de mini-orgaantjes. Op basis van een huidcel dankzij veel van die studies en dankzij onder- van een patiënt kunnen ze een persoonlijk orga-

42 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 ga’s in Leiden zijn inmiddels bezig om varianten Maar die organoid dacht natuurlijk niet zoals te maken op het molecuul, die wel de werking dat meisje.’ Desondanks moeten volgens Luns- maar niet de bijwerkingen van softenon geven.’ hof dit soort speculatieve gedachten serieus genomen worden, en niet per definitie uitgeslo- HOE VEELBELOVEND de toepassingen van orga- ten. ‘Het zou kunnen dat dit soort technologieën noids ook zijn, ze roepen ook ethische vragen na verloop van tijd onze definities van leven en op. Een team van zeventien wetenschappers dood en van bewustzijn gaan veranderen.’ en ethici publiceerde dit voorjaar een commen- De paradox hierbij is: hoe realistischer het taarartikel in Nature over een specifiek type model om hersenziektes te bestuderen, hoe organoids: hersenen. Deze organoids worden op beter het is, maar ook hoe meer ethische bezwa- dit moment al gebruikt bij het bestuderen van ren er kunnen ontstaan. Wat bijvoorbeeld te onder meer autisme, schizofrenie en microcefa- denken van het bestuderen van in leven gehou- lie (een extreem klein brein, wat bij een aantal den hersenen in een van het lichaam geschei- aandoeningen voorkomt en ook veroorzaakt den hoofd? Eind april berichtte een journalist kan worden door het Zika-virus). ‘Het publiek van MIT Technology Review over experimenten moet hiervan weten voordat er allerlei toepas- met de hersenen van varkens. Onderzoekers singen komen’, zegt een van de auteurs, Jeantine brachten de bloedsomloop in de hersenen van Lunshof, een Nederlandse ethica werkzaam bij de onthoofde dieren weer op gang en wisten ze het MIT Media Lab in Boston. ‘Het kweken van 36 uur aan de praat te houden. Dit onderzoek noid maken met hetzelfde genetisch materiaal, hersenachtige structuren roept immers nogal is nog niet gepubliceerd in de vaktijdschriften. waarop ze vervolgens verschillende medicijnen wat vragen op: kunnen die hersenorganoids dan Eenzelfde methode met mensenbreinen zou kunnen uitproberen. Zij deden dit heel specifiek ook denken? Zouden ze zoiets als bewustzijn allerlei mogelijkheden bieden voor het bestu- voor een Nederlandse jongen met taaislijm- kunnen ervaren? Is die gekweekte hersenorga- deren van ziektes en het testen van medicijnen. ziekte. De verzekeraar van deze jongen weigerde noid misschien een tweede versie van de per- Maar de onderzoekers voelen zelf al aan dat zulk het extreem dure medicijn te vergoeden, omdat soon die de cellen hiervoor beschikbaar stelde?’ onderzoek uiterst omstreden en waarschijnlijk de kans groot was dat het niet zou aanslaan. Het Vragen die wetenschappelijk gezien vrijwel middel werkte op de organoid en inderdaad allemaal eenvoudig te beantwoorden zijn, legt ook bij de jongen, en sindsdien maakt Clevers’ Lunshof uit. ‘Hersenen zijn net als darmen en onderzoeksgroep van elke taaislijmziektepatiënt nieren organen, en als zo’n organoid elektrische een eigen organoid om het medicijn uit te pro- activiteit vertoont, hebben we het over biofysica, beren. niet over filosofische of spirituele zaken.’ Zorg- Het is echter niet mogelijk om van ieder vuldige communicatie is daarom volgens haar orgaan rechtstreeks een organoid te maken. Bij cruciaal. Lunshof staat ook achter de afspraak het hart en de hersenen gaat dit bijvoorbeeld die tijdens de bijeenkomst werd gemaakt om niet. Een indirecte methode werkt met huidcel- het woord ‘minibreintjes’ niet te gebruiken. ‘Dat len die eerst worden omgezet in stamcellen (of roept verkeerde associaties op, omdat er bij her- iPS-cellen) in het laboratorium. Nu is het erg senen al gauw wordt gedacht aan gevoelens en bewerkelijk en duur om voor iedere individu- gedachten. Bovendien zijn sommige organoids ele patiënt met wat voor (ernstige) ziekte dan maar gedeeltes van hersenen. En misschien nog ook een iPS-organoid te gaan kweken, vertelt wel het belangrijkst: ze zijn niet gekoppeld aan niet acceptabel zou zijn. Er was geen bewijs dat Christine Mummery, hoogleraar ontwikkelings- een lichaam.’ de varkens zich ergens bewust van waren, maar biologie in het Leids Universitair Medisch Cen- Een beroemd voorbeeld is de allereerste her- uitgesloten kan niet worden dat er enige vorm trum (lumc), maar zij ziet het wel als een reële senorganoid, van een meisje met een genetische van bewustzijn aanwezig is geweest. De hoofd- mogelijkheid om op basis van iPS-organoids afwijking. ‘Die afwijking zat ook in de organoid, onderzoeker van de studie, Nenad Sestan van genetisch materiaal van mensen te koppelen waardoor die goed bestudeerd kon worden. Yale University in de Verenigde Staten, schreef aan de ‘microchips’ waarop medicijnen getest dan ook mee aan het commentaarartikel in kunnen worden. Ook dat vergroot de kans op Nature dat oproept tot een maatschappelijk efectieve therapie. Mummery hoopt dat we in debat. de toekomst allemaal een dna-paspoort heb- De stap van het kweken van mini-orgaantjes ben, op basis waarvan de arts kan bepalen welke naar het kweken van ‘levensechte’ organen lijkt medicijnen bij ons werken en welke niet. snel gezet, maar in de praktijk valt dat tegen. Organoids zijn ook bruikbaar om nieuwe the- Het is nog altijd niet mogelijk om organen voor rapieën te vinden. In het lab van Mummery wor- transplantatie te kweken, al zijn er wel stap- den onder meer minihartjes gemaakt, waarmee pen in de goede richting gezet. Zo wordt er in verschillende hart- en vaatziektes bestudeerd het lumc geprobeerd gedoneerde nieren die kunnen worden. Dat doet Mummery onder niet goed genoeg zijn voor transplantatie vol- meer bij een faciliteit van de National Institutes ledig te strippen van alle cellen, waarna alleen of Health in de Verenigde Staten, die beschikt een matrix overblijft, en vervolgens hierop over een collectie van driehonderdduizend stof- stamcellen te zaaien die nieuwe niercellen vor- fen die als medicijn zijn goed gekeurd en die men. Die procedure kan uiteindelijk in theorie mogelijk ook helpen tegen andere aandoenin- donor nieren opleveren met cellen van de ont- gen. vanger, wat de kans op afstoting verlaagt. Mum- Met een vergelijkbare aanpak kwam ze er eer- mery verwacht echter meer van het kweken der achter dat softenon werkt tegen een ernstige van kleine delen van organen, bijvoorbeeld een bloedingsziekte. ‘Dat middel is verre van ideaal, stukje alvleesklier, of het inspuiten van losse cel- omdat het zware bijwerkingen geeft, maar colle- len gekweekt uit stamcellen. Dat zijn de basis-

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 43 lichaamscellen die zich nog kunnen ontwikkelen elkaar aansluiten, onduidelijke rolverdeling en persoon slimmer, knapper en sportiever maken. tot een gespecialiseerde cel. ‘Die cellen kunnen een beperkte motivatie bij de betrokkenen in het Bovendien, zoals ook Harari aangeeft, zou dit de dan de kapotte cellen of weefsels vervangen.’ veld. ‘Die betrokkenen moeten overtuigd raken tweedeling in de maatschappij vergroten: niet Liever dan kapot weefsel vervangen zou je van de urgentie en vervolgens goed met elkaar iedereen zal het zich kunnen veroorloven om die willen voorkomen dat het te zeer beschadigt. in overleg blijven’, zegt Jansen. ‘En ja, dat kan optimale baby te ontwerpen, de rest verwordt Wie ziek wordt, is vaak al zeventig of tachtig dus nog wel jaren duren.’ tot deplorables. procent van de cellen kwijt, en een groot deel Jeantine Lunshof denkt niet dat de designer van de functie. De eerste subtiele symptomen NOG EEN STAP VERDER dan het in een vroeg baby’s er snel zijn, alleen al omdat veel eigen- van de ziekte van Parkinson treden soms op stadium opsporen en bestrijden van ziektes is schappen zo complex zijn dat ze niet met een twintig jaar voor de ziekte daadwerkelijk ont- die helemaal te voorkomen, door wijzigingen paar genetische aanpassingen te wijzigen zijn. staat, bij diabetespatiënten is tegen de tijd dat aan te brengen in het dna. Het sleutelen aan Tegelijk erkent ze dat de ontwikkeling van de ze ziek worden de alvleesklier al grotendeels dna, genetische modificatie, is niet nieuw, maar techniek niet is tegen te houden. ‘Het zijn hoog- vernietigd. is een stuk laagdrempeliger geworden dankzij uit toepassingen die kunnen worden verboden. ‘Dan pas beginnen met behandelen is zoals de crispr-Cas9-techniek. Dat is een techniek Er zullen dus ethische discussies gevoerd moe- planten water geven wanneer ze al slap hangen’, ‘geleend’ van bacteriën, waarvan sinds 2011 ten worden over waar we de grens moeten leg- vindt Mummery. ‘Als je dat in een voorstadium bekend is dat er ook in menselijke cellen veel gen.’ daarvan doet, is de kans veel groter dat ze over- sneller en gerichter dan voorheen genen kun- leven.’ nen worden overschreven en dus eigenschappen ZIEKTE IS ONDERTUSSEN steeds minder iets wat Vandaar dat er veel onderzoek gedaan wordt gewijzigd. je zomaar overkomt en nog minder iets waarin naar stofen in het bloed die vroege aanwijzin- Omdat alle honderd miljard cellen van ons je berust. Dat beïnvloedt ook de manier waarop gen bieden voor het ontstaan van ziektes. En lichaam hun eigen dna bevatten, is het onhaal- patiënten worden benaderd, merkt Petrie Rood- ook hier komen organoids weer van pas: daarop baar om dat overal aan te passen. Bovendien is bol, hoogleraar verplegingswetenschappen kunnen medicijnen worden gescreend die der- nog veel te weinig bekend over eventuele nega- aan de Rijksuniversiteit Groningen en lector gelijke ziektes in een vroeg stadium kunnen tieve efecten van de modificaties. Maar aan verpleegkundige innovatie aan de Hanzehoge- remmen. Ook kunnen gerichte veranderingen gerichte toepassingen wordt ondertussen toch school in dezelfde stad. ‘Vroeger wisten we niet van leefstijl verdere escalatie voorkomen – zoals gewerkt. In januari 2018 schreef The Wall Street wat we met de zieken aan moesten, dus namen dat nu ook gebeurt bij mensen met een licht Journal dat in China al zeker 86 kankerpatiën- we ze op en stopten we ze in bed. Verpleegkun- verhoogd cholesterol, waarvoor medicatie nog ten een experimentele behandeling hebben digen gingen hen verzorgen. Dat stukje is mini- niet nodig is zolang gezonde voeding het level ondergaan met een op crispr gebaseerde tech- maal geworden. In feite is die wetenschap zo voldoende doet dalen. niek: patiënten kregen hun eigen immuuncellen ver dat de patiënt veel minder ellendig is van de ingespoten die eerst genetisch waren aangepast ziekte en de ingreep.’ Behandeling vindt dan ook NET ALS DE TERM ‘gepersonaliseerde genees- tot efectieve kankerdoders. In China lopen steeds minder in het ziekenhuis plaats en meer kunde’ wordt ook al jaren gesproken over ‘geper- thuis. sonaliseerde voeding’. Op dit moment gaat die In de komende jaren zal het werk van ver- vlieger vrijwel alleen nog op voor wie ernstige pleegkundigen in toenemende mate draaien om spijsverteringsproblemen heeft zoals het prik- ‘De patiënt die gaat liggen het bijstaan van de patiënt bij besluitvorming kelbare-darmsyndroom of een specifieke voed- en zegt “genees me maar gericht op herstel. ‘De patiënt die gaat liggen en selallergie. Maar ook mensen zonder uitgespro- en bepaal zelf maar hoe”, zegt “genees me maar en bepaal zelf maar hoe”, ken klachten reageren verschillend op voeding, die bestaat niet meer. Zelfstandigheid in stand met mogelijk gevolgen voor de gezondheid op die bestaat niet meer’ houden, daarbij een stukje meelopen, dat is de lange termijn. Een veelbelovende studie op waar het om draait. Zodat ze zo snel mogelijk dit vlak werd eind 2015 in Cell gepubliceerd hun eigen leven weer kunnen oppakken.’ door wetenschappers van het Weizmann Insti- meer vergelijkbare studies. De VS konden niet Deze verandering typeert een belangrijke tute in Israël. Die lieten zien dat door verschillen achterblijven en dus begint daar binnenkort ook verschuiving: niet artsen en verpleegkundi- in leefstijl, medische achtergrond en de samen- zo’n studie. gen zijn verantwoordelijk voor onze gezond- stelling van de darmbacteriepopulaties het Een veel controversiëlere toepassing dan dit heid, maar wij zelf. De autonome patiënt heeft darmmicrobioom verandert. Sommige mensen soort immuuntherapie is het doen van gene- daarom ook behoefte aan controle over de eigen bijvoorbeeld krijgen van roomijs geen hogere tische aanpassingen in een zeer vroeg stadium medische gegevens, merkt Marleen Jansen van bloedsuikerspiegel en van tomaten juist wel. En, van de ontwikkeling: wanneer een eicel net in het rivm. Dat komt bijvoorbeeld naar voren nog interessanter, het computermodel kon die een reageerbuis door een zaadcel is bevrucht. bij privacydiscussies rondom het elektronisch reacties op basis van de verschillende factoren Dat biedt mogelijkheden om gericht bepaalde patiëntendossier, de berichten over zorgverle- voorspellen. De wetenschappers hebben een genetische ziektes te voorkomen, maar in theo- ners die ongeoorloofd in het dossier van Barbie bedrijf opgericht, DayTwo, om een app te bou- rie ook om meer eigenschappen te veranderen, neusden en de afaire rond Facebook en Cam- wen waarmee iedereen op termijn zelf op basis die vervolgens ook weer aan het nageslacht wor- bridge Analytica. ‘Ze zeggen dat ze hun dossier van het eigen darmmicrobioom een gezond den doorgegeven. Zulke toepassingen zijn in een zelf wel op een usb-stick zetten en meenemen dieet kan samenstellen. groot aantal landen waaronder Nederland voor- naar de zorgverleners.’ Er zijn dus heel wat mogelijkheden op het lopig verboden, maar veel landen hebben nog Zo’n oplossing is niet veilig en praktisch, gebied van gepersonaliseerde geneeskunde en geen regelgeving op dit gebied. maar een techniek die hiervoor oplossing zou voeding. Maar die belofte is er al jaren en tot nu Vooral in China gaan de ontwikkelingen kunnen bieden is blockchain. Daarmee kun- toe is er weinig concreets van gekomen. In een snel. Naar verwachting is het een kwestie van nen patiënten een beveiligd, compleet dossier rapport over de implementatie van personalized jaren voor daar de eerste genetisch aangepaste op hun smartphone bij zich dragen, waaruit ze medicine, dat ze met twee collega’s opstelde voor baby’s ter wereld komen. Critici vrezen voor een met zorgverleners kunnen delen wat ze willen. het rivm, beschrijft gezondheidswetenschapper hellend vlak: eerst worden er alleen specifieke Het is echter maar de vraag of die toepassing Marleen Jansen waar dat door komt: allerlei ziekmakende genen aangepast, later ook genen er in Nederland gaat komen, omdat een aan- bureaucratische en menselijke factoren zitten die mogelijk het risico verhogen op ziektes en tal partijen aan de huidige ict-structuren veel in de weg, zoals informatiesystemen die niet op daarna ook genen voor eigenschappen die een geld verdient. De kans is daardoor groter dat dit

44 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 een vlucht neemt in ontwikkelingslanden, waar ‘dubbelganger’ zoals hij het noemt, die je zou Universiteit in Nijmegen het. Tijdens een bij- elektronische patiëntendossiers nog niet of nau- kunnen vergelijken met Samantha uit de film eenkomst van NEMO Kennislink over verou- welijks bestaan, dan hier. Her (2013), maar dan met alle medische en dering op 8 mei windt hij zich erover op. ‘Er De autonomie van burger en patiënt kent niet-medische informatie over onszelf en uit de gaat een soort verplichting vanuit, dat wie niet ook een keerzijde. Juist doordat we meer weten wetenschappelijke literatuur die nodig is om ons het maximale doet om maar zo gezond en lang over het voorkomen van ziektes worden we als 24 uur per dag van adviezen te kunnen voorzien. mogelijk te leven een last is voor de maatschap- burgers geacht daar ook zoveel mogelijk aan te Dat klinkt ideaal, maar ook angstaan- pij. Maar de vraag is of die manier van leven doen. De ‘mondige patiënt’ verdiept zichzelf via jagend: constant door een assistent op onze voor iedereen is weggelegd en of we daar wel zo internet en wenst meer inspraak bij het bepalen vingers gekeken worden of we ons wel verstan- gelukkig van worden.’ van het behandeltraject. Maar er is ook de min- dig genoeg gedragen. En wat als deze informa- Landeweerd plaatst grote vraagtekens bij het der mondige patiënt, of de patiënt die niet goed tie voor meer dan alleen onszelf beschikbaar al te veel modelleren van burgers naar het ide- in staat is om betrouwbare van onbetrouwbare komt? In sommige landen zijn er nu al banken aalbeeld, dat nodig is voor een lang en gezond informatie te onderscheiden, die het risico loopt die meer rente uitkeren als je kunt aantonen leven. Daar staat tegenover dat we leven in een om juist slechtere zorg te krijgen. dat je meer beweegt, de Amerikaanse zorgver- wereld vol verleidingen, waar we maar moeilijk Gelukkig schiet ook daar weer de slimme zekeraar Oscar betaalt dagelijks één dollar als tegen bestand zijn. Vrijwel iedereen wil op lange technologie ons te hulp. We kunnen meten en je stappenteller voldoende stappen aangeeft. termijn gezond oud worden, maar het lukt ons bijhouden hoeveel we bewegen, hoe gezond we Allemaal goed bedoeld, maar het klinkt als de vaak niet niet om op korte termijn daarvoor het eten, hoe goed we slapen. Koen Kas verwacht onheilspellende sciencefictionserie Black Mir- juiste gedrag te vertonen. Adviezen en prikkels dat kunstmatige intelligentie die informatie, ror in wording. Wat als je zorgverzekeraar of die ons daarbij helpen zijn dus welkom. Net gekoppeld aan ons medische en genetische pro- het uwv je straks verbiedt om nog een Italiaans als de ethische grenzen van nieuwe medische fiel, het grote verschil gaat maken. De Chinese ijsje te kopen op een zomeravond, omdat dat technieken zullen in de komende decennia dus dorpsarts komt niet meer terug, maar Kas voor- een slechte en onverstandige besteding van je de ethische grenzen van dit soort door big data ziet een digitale vervanger. In zijn boek schetst geld is? Gezondheidsfascisme, noemt techniek- gedreven gezondheidssturing verkend moeten hij een beeld van een persoonlijke assistent, of filosoof Laurens Landeweerd van de Radboud worden.

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 45 NASA

NASA’s AKA R5 ‘Valkyrie’ is een humanoïde robot die speciaal ontwikkeld is om werkzaamheden te verrichten op voor mensen moeilijk bereikbare plekken

46 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 Moeten we bang zijn voor AI? Over Singularitarianen en AItheïsten

Machines lijken steeds slimmer te worden en veel beter in ten die hij binnenkreeg absorbeerde. Microsoft het opknappen van menselijk werk, maar échte Artificiële verontschuldigde zich. Dit is de staat waarin AI zich vandaag de dag Intelligentie is uiterst onwaarschijnlijk. Waarom? bevindt. Na heel veel gepraat over de risico’s van ultra-intelligente machines is het tijd om door Luciano Floridi het licht aan te doen, op te houden ons zorgen te maken over sciencefictionscenario’s, en te beginnen met het aanpakken van de echte pro- STEL DAT JE EEN donkere ruimte in een jou Dit is Stephen Hawking in 2014: ‘De ontwik- blemen rondom AI, zodat we geen pijnlijke en onbekend gebouw binnentreedt. Je zou bang keling van volledige artificiële intelligentie kan kostbare fouten zullen maken bij het ontwerpen kunnen zijn voor monsters die misschien ergens het einde betekenen van het menselijk ras.’ Een en gebruiken van onze slimme technologieën. in een donker hoekje schuilen. Of je zou gewoon jaar later was Bill Gates het met hem eens: ‘Ik Laat ik iets specifieker zijn. De filosofie is niet het licht aan kunnen doen, om niet tegen het bevind me in het kamp van de mensen die zich zo goed in nuanceringen. Ze kan zichzelf zien als meubilair aan te botsen. De donkere ruimte is zorgen maken over superintelligentie. In eerste een model van precisie en fijnmazig afgestemd de toekomst van de artificiële intelligentie (AI). instantie zullen de machines ons veel werk uit onderscheid, maar waar ze werkelijk van houdt Helaas denken veel mensen dat we, als we die handen nemen en niet superintelligent zijn. Dat zijn polarisaties en dichotomieën. Internalisme ruimte binnenstappen, op een paar kwaad- kan positief zijn als we het goed managen. Een of externalisme, fundamentalisme of coheren- aardige, ultra-intelligente machines zouden paar decennia later zal de intelligentie echter tisme, trolley links of rechts, zombies of geen kunnen stuiten. krachtig genoeg zijn om zorgelijk te worden. Ik zombies, waarnemer-relatief of waarnemer- Dit is een oude angst die dateert uit de jaren ben het op dit punt met Elon Musk en een paar onafhankelijk, mogelijke of onmogelijke werel- zestig, toen Irving John Good, een Brits wis- anderen eens, en ik begrijp niet waarom som- den, gegrond of ongegrond... De filosofie kan kundige, die evenals Alan Turing als cryptoloog mige mensen zich geen zorgen maken.’ het inclusieve vel prediken (‘meisjes of jongens werkzaam was in Bletchley Park, de volgende Wat had Musk, de ceo van Tesla, dan gezegd? kunnen spelen’), maar gaat zich te vaak te buiten observatie deed: ‘Laten we een ultra-intelligente ‘We moeten heel voorzichtig zijn met artificiële aan het exclusieve aut aut (‘of je houdt ervan of machine definiëren als een machine die alle intelligentie. Als ik zou moeten raden wat onze niet’). intellectuele activiteiten van welke mens ook kan overtrefen, hoe slim die mens ook is. Omdat het ontwerpen van machines een van deze intel- We moeten de echte problemen rondom AI gaan aanpakken, lectuele activiteiten is, zou een ultra-intelligente zodat we geen fouten maken bij de technologische ontwerpen machine nóg betere machines kunnen ontwerpen; er zou dan onmiskenbaar sprake zijn van een “explosie van intelligentie”, en de menselijke grootste existentiële bedreiging is, dan is het Het huidige debat over AI is daar een voorbeeld intelligentie zou ver achterblijven. De eerste waarschijnlijk dat... Wetenschappers denken van. Hier is sprake van een dichotomie tussen ultra-intelligente machine is dus de laatste uit- steeds vaker dat er misschien sprake zou moeten degenen die geloven in echte AI en degenen die vinding die de mens ooit hoeft te doen, voorop- zijn van enig toezicht op nationaal en internatio- dat niet doen. Ja, échte AI, niet Siri in je iPhone, gesteld dat de machine dociel genoeg is om ons naal niveau, om zeker te stellen dat we niet iets Roomba in je huiskamer of Nest in je keuken (ik te vertellen hoe we hem onder controle moeten heel doms gaan doen. Met artificiële intelligen- ben de gelukkige bezitter van alle drie). Denk houden. Het is vreemd dat dit punt zo zelden tie roepen we de demon op. In al die verhalen in plaats daarvan aan de valse Maria in Metro- buiten het domein van de sciencefiction wordt waarin een man voorkomt met een pentagram polis (1927); Hal 9000 in 2001: A Space Odys- gemaakt. Het is soms de moeite waard science- en heilig water weet hij zeker dat hij de demon sey (1968), waarbij Good optrad als een van de fiction serieus te nemen.’ in bedwang kan houden. Maar zo gaat het ver- consultants; C3PO in Star Wars (1977); Rachael Als ultra-intelligente machines werkelijk- volgens niet.’ in Blade Runner (1982); Data in Star Trek: The heid worden, zullen ze misschien helemaal niet Next Generation (1987); Agent Smith in The zo dociel blijken te zijn, maar zich gedragen als DE WERKELIJKHEID IS TRIVIALER. In maart Matrix (1999) of de lichaamloze Samantha in de Terminator: de mensheid tot slaaf maken als 2016 heeft Microsoft op Twitter Tay geïntrodu- Her (2013). U begrijpt het wel. Degenen die in ondersoort, zijn rechten negeren, en eigen doel- ceerd – een op AI gebaseerde chatbot. Slechts échte AI en in Goods ‘explosie van intelligentie’ einden nastreven, ongeacht de gevolgen voor zestien uur later moest de chatbot al weer ofine geloven, behoren tot de Kerk van de Singulari- mensenlevens. Als dit ongeloofwaardig klinkt, gehaald worden. Het idee was dat hij door de tarianen. Bij gebrek aan een betere term zal ik denk er dan nog eens over na en spoel een halve interactie met mensen steeds slimmer zou wor- naar de ongelovigen verwijzen als leden van de eeuw vooruit naar het heden. De verbazingwek- den. Maar in plaats daarvan werd de chatbot Kerk der AItheïsten. Laten we eens naar beide kende ontwikkelingen in onze digitale techno- al snel een kwaadaardige, Hitler aanbiddende, geloven kijken en zien waarom ze het allebei mis logieën hebben veel mensen ertoe gebracht te holocaust ontkennende en incestueuze seks pro- hebben. En onthoud intussen dat goede filosofie geloven dat Goods ‘explosie van intelligentie’ pagerende, ‘Bush was zelf verantwoordelijk voor zich vrijwel altijd in het saaie midden bevindt. een serieus risico is, en dat het einde van onze 9/11’ uitkramende chatterbox. Waarom? Omdat De Singularitarianen geloven in drie dog- soort wellicht nabij is, als we niet oppassen. hij net als keukenpapier louter de lelijke berich- ma’s. In de eerste plaats dat de creatie van een

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 47 of andere vorm van artiﬁciële ultra-intelligentie een truc die het enorme verschil uitwist tussen kwaadaardige ultra-intelligente AI zich ooit in de nabije toekomst waarschijnlijk is. Dit keer- ‘ik zou morgen ziek kunnen zijn’ als ik me niet autonoom zou moeten ontwikkelen uit de com- punt staat bekend als een technologische singu- helemaal lekker voel en ‘ik zou een vlinder kun- putervaardigheden die nodig zijn om je auto op lariteit, vandaar de naam. Zowel de aard van een nen zijn die droomt dat hij een mens is’. een klein plekje in te parkeren. De waarheid is dergelijke superintelligentie als het exacte tijd- Er schuilt geen tegenstrijdigheid in de veron- dat klimmen naar de top van een boom geen stip van de komst ervan blijft onbenoemd, hoe- derstelling dat een dode verwante waar je nog kleine stap is op weg naar de maan: het is het wel Singularitarianen vaak de voorkeur geven nooit van hebt gehoord je tien miljoen dollar einde van de reis. Wat we in plaats hiervan zul- aan een toekomst die dichtbij genoeg is om je er heeft nagelaten. Dat zou kunnen gebeuren. Dus? len gaan zien zijn steeds slimmere machines, die zorgen over te maken, maar ver genoeg weg ligt Tegenstrijdigheden, zoals gelukkig getrouwde in staat zijn meer taken te volbrengen dan we om er niet meer te hoeven zijn als mocht blijken vrijgezellen, zijn geen mogelijke toestanden, momenteel zelf uitvoeren. dat ze ernaast zaten. maar niet-tegenstrijdigheden, zoals buiten- In de tweede plaats loopt de mensheid een aardse agenten die zó goed verborgen onder ons ALS ALLE ANDERE ARGUMENTEN er niet in sla- groot risico door zo’n ultra-intelligentie te wor- leven dat we ze nooit hebben ontdekt, kunnen gen te overtuigen, zijn de Singularitarianen er den gedomineerd. In de derde plaats is het een nog steeds als volkomen gestoord van de hand dol op om wat wiskunde in de strijd te gooien. belangrijke verantwoordelijkheid van de hui- worden gewezen. Met andere woorden, het ‘zou Een favoriete referentie is de Wet van Moore. dige generatie om ervoor te zorgen dat de Sin- kunnen’ is niet het ‘zou kunnen gebeuren’ van Dat is de empirische bewering dat in de ont- gulariteit zich niet zal voordoen of, mocht dat een aardbeving, maar komt overeen met ‘het is wikkeling van digitale computers het aantal toch gebeuren, dat zij weldadig zal zijn en de niet waar dat het niet zou kunnen gebeuren’ van transistoren op chips zo’n beetje iedere twee mensheid ten goede zal komen. Dit heeft alle het idee dat je de eerste onsterfelijke mens bent. jaar verdubbelt. Het resultaat is tot nu toe méér elementen van een manicheïsche kijk op de Dat klopt, maar dit is geen reden om je te gaan computerkracht geweest, zonder dat daar meer wereld: Goed versus Kwaad, met apocalyptische gedragen alsof je altijd zult blijven leven. Tenzij inspanningen voor nodig waren. Maar de zaken boventonen; de urgentie van ‘we moeten nu iets iemand met bewijzen van het tegendeel komt en zijn aan het veranderen. Technische problemen doen, anders is het te laat’; een eschatologisch aantoont dat er iets in ons huidige en voorzien- in de nanotechnologie brengen serieuze pro- perspectief op de redding van de mens; en een bare begrip van de computerwetenschap schuilt ductie-uitdagingen met zich mee. Er is immers beroep op angst en onwetendheid. wat ons moet doen vermoeden dat de opkomst een limiet aan de mate waarin je dingen kleiner Zet dit alles in een context waarin men- van artiﬁciële ultra-intelligentie werkelijk plau- kunt maken, voordat ze eenvoudigweg smelten. sen zich terecht zorgen maken over de impact sibel is. De Wet van Moore is niet langer van kracht. van idiote digitale technologieën op hun leven, Op dit punt mengen de Singularitarianen Het feit dat iets enige tijd exponentieel is vooral op de arbeidsmarkt en in cyberoorlogen, geloof en feiten, dikwijls bewogen, zo meen gegroeid, betekent nog niet dat dit voorgoed en waarin de massamedia dagelijks berichten over nieuwe hebbedingetjes en ongekende, door computers veroorzaakte rampen, en je hebt

een recept voor massale aﬂeiding: een digitaal WARNER BROS. opiaat voor de massa’s.

NET ALS ALLE OP geloof gebaseerde inzichten is het Singularitarianisme onweerlegbaar, omdat het uiteindelijk geen beperkingen kent qua redelijkheid en bewijs. Het is ook ongeloofwaardig, omdat er geen reden is om te geloven dat er ook maar iets wat op intelligente (laat staan ultra-intelligente) machines lijkt zal voort- komen uit ons huidige en voorzienbare begrip van de computerwetenschap en digitale techno- logieën. Ik zal dit uitleggen. Soms wordt het Singularitarianisme voor- A.I. Artifcial waardelijk voorgesteld. Dat is slim, want het Intelligence, 2001, regie dan volgt uit het als, en niet alleen in een ex Steven Spielberg falso quodlibet-zin: als zich een of andere vorm van ultra-intelligentie zou voordoen, dan zouden we (en niet louter ‘kunnen we’, zoals in de uitspraak van Hawking hierboven) diep in de problemen zitten. Dat is correct. Absoluut. Maar ik, door een oprecht gevoel van apocalypti- het geval zal zijn, zoals The Economist in 2014 dit geldt ook voor de volgende voorwaardelijk- sche urgentie. Zij beginnen te praten over stelde: ‘Door de hele geschiedenis heen zijn heid: als de Vier Ruiters van de Apocalyps zou- banenverlies, digitale systemen die gevaar lopen, mensen onbetwist de dominante soort op aarde den verschijnen, dan zouden we nóg dieper in drones die hun eigen gang gaan, en andere reële geweest. Zou dat binnenkort kunnen verande- de problemen zitten. en zorgelijke zaken met betrekking tot compu- ren? Kalkoenen, tot nu toe ongevaarlijke dieren, Op andere momenten is het Singularitaria- tertechnologieën die het menselijk leven steeds zijn in omvang geëxplodeerd, en van een gemid- nisme gebaseerd op een zeer zwakke variant van meer gaan overheersen, van het onderwijs tot deld gewicht van zes kilo in 1929 opgezwollen een mogelijkheid: een of andere vorm van artifi- de werkgelegenheid, en van entertainment tot naar zo’n vijftien kilo vandaag. Op grond van de ciële ultra-intelligentie zou zich kunnen ontwik- conflicten. Van hieruit maken zij de sprong naar rotsvaste wetenschappelijke veronderstelling kelen, nietwaar? Ja, dat zou kunnen. Maar dit hun ernstige zorgen over hun onvermogen om dat huidige trends zullen aanhouden, gaat The ‘zou kunnen’ is louter een logische mogelijkheid hun volgende Honda Civic onder controle te Economist ervan uit dat kalkoenen binnen hon- – voorzover wij weten schuilt er geen tegenstrij- houden, omdat die een eigen wil zou kunnen derdvijftig jaar net zo groot als mensen zullen digheid in de veronderstelling van de ontwikke- hebben. zijn. Binnen zesduizend jaar zullen kalkoenen ling van artificiële ultra-intelligentie. Toch is dit Het blijft onduidelijk hoe een of andere de hele planeet overvleugelen. Wetenschappers

48 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 beweren dat de snelle groei van kalkoenen het gevolg is van innovaties in de pluimveefokkerij, zoals selectief fokken en artiﬁciële inseminatie. De kunstmatige aard van hun groei en het feit dat de meeste kalkoenen niet meer kunnen vliegen, duiden erop dat nog niet alles verloren is. Toch zijn er, nu er alleen al in Amerika bijna 250 miljoen kalkoenen rondlopen, redenen tot zorg. Tijdens de komende Thanksgiving is er slechts één verstandige gedragslijn: eet ze, vóórdat ze

jou opeten.’ PHOO BY YU RUIDONG / CHINA NEWS SERVICE / VCG VIA Het is een kleine stap van Kalkoenzilla naar AIzilla, ware het niet dat een groeicurve makkelijk sigmoideus kan zijn, met een aanvankelijke groeifase die zo goed als exponentieel is, gevolgd door verzadiging, tragere groei, rijpheid, en uiteindelijk helemaal geen groei meer. Maar ik vermoed dat de representatie van sigmoideuze groeicurves wel eens blasfemisch zou kunnen blijken voor Singularitarianen. Het Singularitarianisme leidt op onverant- woordelijke wijze de aandacht af. Het is een preoccupatie van de rijke landen. Mensen in samenlevingen met veel vrije tijd maken zich er zorgen over, maar lijken te vergeten welke échte gevaren onze planeet bedreigen en de mensheid Eerste humanoïde robot parten spelen. Eén voorbeeld volstaat: bijna die tot burger is verklaard zevenhonderd miljoen mensen hebben geen in Saoedi-Arabië toegang tot veilig drinkwater. Dat is een groot gevaar voor de mensheid. O, en als je mocht denken dat voorspellingen van deskundigen een betrouwbare leidraad zijn, denk dan nog eens na. Er zijn veel verbijsterend foute technologi- Dit is de reden dat er zo veel is dat computers Advisory Council over het recht om vergeten sche voorspellingen gedaan door deskundigen (nog steeds) niet kunnen doen, wat min of meer te worden), dus Google zou toch iets moeten (zie een paar hilarische voorbeelden bij David de titel is van diverse publicaties – Ira Wilson weten over de werkelijke kansen op de ontwik- Pogue en op Cracked.com). In 2004 zei Bill (1970); Hubert Dreyfus (1972; 1979); Dreyfus keling van een computer die kan denken, iets Gates: ‘Over twee jaar zal spam geen probleem (1992); David Harel (2000); John Searle (2014) wat wij, die geen deel uitmaken van ‘de Cirkel’, meer zijn.’ En in 2011 verklaarde Stephen Haw- – maar wat ze precies niet kunnen doen is geluk- niet weten? Eric Schmidt, bestuursvoorzitter king dat ‘de filosofie dood is’ (dus waarom lees je dit dan eigenlijk?). De voorspelling waar ik het meest van houd is die van Robert Metcalfe, mede-uitvinder Klimmen naar de top van een boom is geen kleine stap van ethernet en oprichter van de digitale-elek- op weg naar de maan: het is het einde van de reis tronicaproducent 3Com. In 1995 beloofde hij ‘zijn woorden te zullen opeten’ als hij het bij het verkeerde eind zou blijken te hebben dat ‘het kig een beweeglijk doelwit. Het is ook de reden van Google, gaf voeding aan dit idee toen hij in internet snel zal exploderen en in 1996 catastro- dat ze niet in staat zijn semantiek te verwerken 2013 bij het Aspen Institute zei: ‘Veel mensen in faal zal ineenstorten’. Omdat hij een man van (van welke taal dan ook, inclusief Chinees, onge- de AI denken dat we de komende vijf jaar dicht zijn woord was, maakte hij zijn artikel in 1997 acht wat je met Google Translate kunt bereiken). in de buurt zullen komen van [een computer die publiekelijk vloeibaar met behulp van een food Dit bewijst dat er absoluut niets te bespreken is, de Turing Test met goed gevolg aflegt].’ processor, om het te kunnen opdrinken. Ik zou laat staan om je zorgen over te maken. Échte AI De Turing Test is een manier om te checken willen dat de Singularitarianen net zo moedig bestaat niet, dus a fortiori kunnen er ook geen of AI vorderingen maakt. Je stelt vragen aan een en coherent waren als hij. problemen door worden veroorzaakt. Relax en mens en een computer die zich in twee verschil- geniet van al die wonderbaarlijke elektrische lende ruimtes bevinden; als je op grond van hun DIEPGAAND GEÏRRITEERD door degenen die de apparaten. antwoorden geen verschil kunt ontwaren tussen verkeerde digitale goden aanbidden, en door Maar het geloof van de AItheïsten is net zo de twee, is de AI voor de test geslaagd. Het is hun niet uitgekomen Singularitariaanse voor- misplaatst als dat van de Singularitarianen. een grove test. Denk aan het rijexamen: als Alice spellingen, hebben de ongelovigen – AItheïs- Beide kerken hebben veel volgelingen in Cali- daar niet voor slaagt, is ze geen veilige chauf- ten – het tot hun missie gemaakt om eens en fornië, waar sciencefictionfilms uit Hollywood, feur. Maar zelfs als ze er wel voor slaagt, kan voor altijd te bewijzen dat ieder geloof in echte prachtige universiteiten als Berkeley en een paar ze nóg een onveilige chaufeur zijn. De Turing AI volkomen misplaatst is. AI bestaat gewoon van de belangrijkste digitale bedrijven ter wereld Test voorziet in een noodzakelijke, maar ontoe- uit computers, computers zijn gewoon Turing naast elkaar floreren. Dat kan geen toeval zijn. reikende voorwaarde voor een vorm van intel- Machines, Turing Machines zijn louter syntac- Als er veel geld mee gemoeid is, raken mensen ligentie. De lat wordt alleen wel heel laag gelegd. tische machines, en syntactische machines kun- makkelijk in verwarring. Google heeft bijvoor- En toch is geen AI er tot nu toe in geslaagd er nen niet denken, kunnen niets weten en kunnen beeld op grote schaal AI-technologiebedrijven overheen te komen. geen bewustzijn hebben. Einde verhaal. opgekocht (disclaimer: ik ben lid van Google’s Belangrijker nog is dat alle programma’s

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 49 internationaal podiumkunsten amsterdam 7 juni – 1 juli 2018

hollandfestival.nl LOUIS FERNANDEZ © JEAN - LOUIS OLAF ERWIN © MAROTTA © PAUL

SAIGON THE STRING QUARTET’S GUIDE OCTAVIA E. BUTLER’S PARABLE Les Hommes Approximatifs, TO SEX AND ANXIETY OF THE SOWER Caroline Guiela Nguyen Calixto Bieito, Heath Quartet Toshi Reagon, Mozaïektheater over oorlog, Tragikomisch muziektheater over Bernice Johnson Reagon migratie en liefde. melancholie en burn-out Post-apocalyptisch muziektheater, 13 – 14 juni, Stadsschouwburg 13 – 14 juni, Stadsschouwburg dat tweehonderd jaar zwarte muziek Amsterdam Amsterdam omvat 20 – 21 juni, Muziekgebouw © TREVOR PAGLEN © TREVOR WIESBADEN, GERMANY - STIFTUNG, WILHELM - MURNAU © FRIEDRICH - © SOFIE KNIJFF

SIGHT MACHINE DER MÜDE TOD GESUALDO Trevor Paglen, Kronos Quartet Fritz Lang, George Benjamin De Warme Winkel, Muziek van o.a. Laurie Anderson, George Benjamin, componist in focus, Nederlands Kamerkoor Steve Reich en Terry Riley met live begeleidt op piano filmklassieker van Anarchistische zoektocht naar het video-feed van Trevor Paglen Fritz Lang sublieme 15 juni, Muziekgebouw 16 juni, Pathé Tuschinski 21 – 25 juni, Stadsschouwburg Amsterdam op dezelfde manier blijven falen, met gebruik- beschikbare data en enig buitengewoon geavan- Wat is het verschil? Hetzelfde als het verschil making van trucs die al in de jaren zestig zijn ceerd programmeerwerk – steeds meer taken tussen jou en de vaatwasmachine als die de vaat ontwikkeld. Ik wil nu ook wel een gokje wagen. beter kunnen volbrengen dan wijzelf, inclusief doet. Wat is het gevolg? Dat een apocalyptisch Ik haat aubergine, maar ik zal er een heel bord het voorspellen van ons gedrag. Wij zijn dus niet beeld van AI kan worden afgewezen. Wij zijn van opeten als een softwareprogramma vóór 16 de enigen die succesvol taken kunnen uitvoeren. het probleem en zullen dat in de afzienbare toe- juli 2018 slaagt voor de Turing Test en de gou- Dit is wat ik gedefinieerd heb als de Vierde komst ook blijven, niet onze technologie. Dus den medaille van de Loebner Prize wint. Dit is Revolutie in ons zelfbegrip. Wij bevinden ons we moeten ons concentreren op de echte uiteen veilige gok. niet in het centrum van het universum (Coper- dagingen. Laat ik er bij wijze van conclusie vijf Zowel de Singularitarianen als de AItheïsten nicus), van het rijk der biologie (Charles Dar- opsommen, die allemaal even belangrijk zijn. zitten er naast. Zoals Turing duidelijk stelde in win) of van de rationaliteit (Sigmund Freud). We moeten AI klimaatvriendelijk maken. We het artikel uit 1950 waarin de test werd geïntro- En na Turing bevinden we ons ook niet langer hebben de slimste technologieën nodig die we duceerd, is de vraag ‘kan een machine denken?’ meer in het centrum van de infosfeer, de wereld kunnen bouwen om de concrete noden aan te ‘te betekenisloos om erover te hoeven discussië- van de informatieverwerking. We delen de pakken waar de mensheid en onze planeet mee ren’. (Die vraag is ironisch genoeg, of misschien infosfeer met digitale technologieën. Dat zijn kampen, van milieurampen tot financiële crises, juist met vooruitziende blik, op de medaille doodgewone apparaten die ons in steeds meer van misdaad, terrorisme en oorlog tot hongers- van de Loebner Prize geëngraveerd.) Het is een taken overtrefen, ook al zijn ze niet slimmer nood, armoede, onwetendheid, ongelijkheid en waarheid als een koe, ongeacht tot welke van dan een broodrooster. Hun vaardigheden zijn godgeklaagde levensstandaarden. de twee kerken je behoort. Toch houden beide vernederend en zorgen ervoor dat wij de men- We moeten AI mensvriendelijk maken. Het kerken dit zinloze debat vol, en smoren ze iedere afwijkende stem van de redelijkheid. We moeten de domheid van AI ÉCHTE AI IS LOGISCH GEZIEN niet onmogelijk, voor de menselijke intelligentie laten werken maar wel uiterst onwaarschijnlijk. We hebben geen idee hoe we zouden moeten beginnen het te bewerkstelligen, niet in de laatste plaats selijke exceptionaliteit en onze speciale rol in moet worden gebruikt om mensen altijd als doel omdat we nog maar heel weinig begrijpen van het universum, die uniek blijft, moeten herover- en niet als middel te behandelen, om Immanuel de manier waarop onze eigen hersenen en wegen. We dachten dat we slim waren omdat we Kant te parafraseren. onze intelligentie werken. Dit betekent dat we konden schaken, maar nu speelt een telefoon al We moeten de domheid van AI voor de men- geen minuut wakker hoeven te liggen van de beter schaak dan een grootmeester. We dachten selijke intelligentie laten werken. Miljoenen mogelijke verschijning van een of andere ultra- dat we vrij waren, omdat we konden kopen wat banen zullen worden ontwricht, geëlimineerd intelligentie. Wat er werkelijk toe doet is dat de we maar wilden, maar nu wordt ons bestedings- en geschapen; de voordelen hiervan zouden groeiende aanwezigheid van steeds slimmere patroon voorspeld door apparaten die niet dik- door allen gedeeld moeten worden, en de kosten technologieën enorme gevolgen heeft voor de ker zijn dan een plank. moeten door de samenleving gedragen worden. manier waarop we over onszelf, over de wereld Het succes van onze technologieën is groten- We moeten de voorspellende kracht van AI en over onze omgang daarmee nadenken. Het deels afhankelijk van het feit dat we, toen we aan laten werken voor de vrijheid en de autono- punt is niet dat onze machines bewustzijn heb- het speculeren waren over de mogelijkheid van mie. Het marketen van producten, beïnvloeden ben of intelligent zijn, of in staat zijn om iets te ultra-intelligentie, de wereld steeds meer heb- van gedrag, het stimuleren van mensen en het weten zoals wij dat doen. Dat zijn ze niet. Er zijn ben volgestopt met zoveel apparaten, sensoren, bestrijden van misdaad en terrorisme mogen heel veel bekende resultaten die duiden op de applicaties en data dat het een IT-vriendelijke nooit de menselijke waardigheid ondermijnen. grenzen van wat computers aankunnen, zoge- omgeving is geworden, waarin technologieën En ten slotte moeten we ervoor zorgen dat noemd onbeslisbare problemen, waarvoor kan ons kunnen vervangen zonder te beschikken AI ons menselijker maakt. Het serieuze risico worden bewezen dat het onmogelijk is een algo- over zoiets als begrip, een geestelijke staat, bestaat dat we onze slimme technologieën ritme te bouwen dat altijd naar een juist ja-of- bedoelingen, interpretaties, een emotionele zouden kunnen misbruiken, ten koste van het nee-antwoord leidt. staat, semantische vaardigheden, bewustzijn, grootste deel van de mensheid en de hele pla- We weten bijvoorbeeld dat onze rekenma- zelfbewustzijn of flexibele intelligentie. Geheu- neet. Winston Churchill heeft gezegd dat ‘we chines voldoen aan de zogenoemde ‘Curry- gen (zoals in algoritmen en immense data- onze gebouwen vormgeven en dat onze gebou- Howard correspondence’, waaruit blijkt dat bestanden) doet het beter dan intelligentie als wen ons daarna vormgeven’. Dit geldt ook voor bewijs systemen in de logica enerzijds en de het gaat om het aan de grond zetten van een de infosfeer en zijn slimme technologieën. rekenmodellen van computers anderzijds in vliegtuig, het vinden van de snelste route van Singularitarianen en AItheïsten zullen hun feite structureel gezien dezelfde soort objecten huis naar kantoor, of het ontdekken van de beste discussies voortzetten over de mogelijkheid of zijn, en dat derhalve iedere beperking van de prijs voor je volgende koelkast. onmogelijkheid van échte AI. We moeten tole- logica ook van toepassing is op computers. Veel rant zijn, maar we hoeven er niet aan mee te machines kunnen verbazingwekkende dingen DIGITALE TECHNOLOGIEËN kunnen steeds meer doen. Zoals Vergilius oppert in Dante’s Inferno: doen, zoals beter dan wijzelf dammen, schaken dingen beter dan wij doen, door steeds grotere ‘Spreek niet over hen, maar kijk, en laat ze links en Go spelen, of meedoen aan een televisiequiz. hoeveelheden data te verwerken en hun pres- liggen.’ Want de wereld heeft behoefte aan goede En toch zijn het allemaal versies van een Turing taties te verbeteren door hun eigen output als filosofie, en we moeten ons bekommeren om Machine, een abstract model dat door zijn wis- input voor de volgende serie bewerkingen te dringender problemen. kundige logica de grenzen bepaalt van wat een analyseren. AlphaGo, het computerprogramma computer kan doen. dat werd ontwikkeld door Google DeepMind, Luciano Floridi is hoogleraar filosofie en infor- Quantumcomputers hebben te maken met heeft het bordspel Go tegen ’s werelds beste spe- matie-ethiek aan de Universiteit van Oxford, dezelfde grenzen van wat kan worden bere- ler gewonnen, omdat het de beschikking had en distinguished research fellow aan het Uehiro kend (de zogenoemde ‘computable functions’). over een database van zo’n dertig miljoen zet- Centre for Practical Ethics. Zijn jongste boek is Er zal nooit een met bewustzijn behept, intelli- ten en duizenden spelletjes tegen zichzelf kon The Fourth Revolution: How the Infosphere gent wezen te voorschijn komen uit een Turing spelen, al doende ‘lerend’ hoe het zijn prestaties Is Reshaping Human Reality (2014). Dit essay Machine. Het punt is dat onze slimme techno- moest verbeteren. Het is als een systeem van werd oorspronkelijk gepubliceerd op Aeon: aeon. logieën – ook dankzij de enorme hoeveelheid twee messen die zichzelf kunnen slijpen. co. Vertaling: Menno Grootveld

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 51 Dwars door China Ruben Terlou | wegens succes verlengd t/m 17 juni

- Mei SPUI25 Heeft u ook iets te koop op het gebied van meubilair, lampen, tapijten en andere huisraad, antiek of modern, boeken, grammofoonplaten, cd’s, servies, glaswerk of - - Donderdag Dinsdag ander kleingoed? Bel ons dan voor een vrijblijvende 17 22 17.00 – 18.00 17.00 – 18.30 prijsopgave of komt u eens langs in één van onze winkels. Wij geven een redelijke prijs en betalen contant. Elementair Uurtje: Andere blikken: een collage Narcisme van perspectieven op de rechtszaak van Geert Wilders - - 17 Donderdag 23 Woensdag 20.00 – 21.30 17.00 – 18.30 Seks op z’n Duits The Transhistorical Museum

Amsterdam: 020-6180256 / 06-26260528 - - Havenstraat 1 18 Vrijdag 23 Woensdag Beethovenstraat 1 [email protected] 17.00 – 18.00 20.00 – 21.30 Zeeburgerstraat 6 Luisteren in zwart-wit: ras- Het Franse seizoen: Purmerend: /GideonItaliaander0 etniciteit en muzieksmaak Karol Beffa Purmersteenweg 13A Soest: Van Weedestraat 68-74

GIDEONITALIAANDER.NL Reserveringen spui25.nl De uitvinding Online biobrandstof voor zeeschepen ‘Tony Chocolonely vaart al met onze biofuel’

Met het GoodShipping- platform van Astrid Sonneveld (26) kunnen zeeschepen sinds kort milieuvriendelijke stookolie tanken. ‘We concurreren met stookolie van vijftien cent per liter.’

‘Ik kom uit Rotterdam, mijn moeder werkte bij de haven, zo kwam ik met de scheepvaart in aanraking.’ Astrid Sonneveld studeerde aan de TU Delft technische bedrijfskunde en maritieme bedrijfsvoering. Tijdens haar studie kwam ze in aanraking met GoodFuels, een jong bedrijf dat fossiele brandstof door biobrandstof wilde vervangen. ‘Waarom is er nog zo weinig duurzame innovatie in deze sector?’ vroeg ze zich af. ‘Waarom weten zo weinig mensen dat tachtig procent van onze goederen met vervuilende schepen wordt binnengebracht?’ Sonneveld besloot een vergroening van de scheepvaart in gang te zetten, samen met Isabel Welten en Guido Het moet ook betaalbaar zijn voor de cargo- In het door Sonneveld ontwikkelde online- Levie, door de verkrijgbaarheid van biofuel te schipper, maar we willen geen tricky fuels platform GoodShipping kunnen scheeps- vergroten. zoals palmolie gebruiken.’ eigenaren aangeven hoeveel biobrandstof ze De scheepvaart gebruikt de meest GoodFuels richtte zich in eerste instantie willen bijstoken. Het programma geeft dan vervuilende brandstofen ter wereld en de vooral op territoriale wateren in en rondom aan hoeveel extra dat kost, hoeveel CO2 het uitstoot van CO2 door de sector blijft maar de Noordzee, de baggeraars en een aantal bespaart en waar de brandstof getankt kan stijgen. ‘Zeeschepen varen momenteel op vrachtschepen. ‘Ik wilde het groter maken’, worden. ‘Eenmaal getankt, krijgt de vervoer- het afvoerputje van de olie. Doordat andere zegt Sonneveld, ‘want de meeste vervuiling der een certiﬁcaat waarmee naar de klant sectoren vergroenen en meer zuivere brand- speelt zich af in niemandsland, het diepzee- kan worden aangegeven waarom de brandstof gebruiken heeft de maritieme sector de segment waar niemand controle over heeft stofprijs hoger ligt.’ meest vieze olie, de motoren van de schepen en waar niemand zich verantwoordelijk Het chocolademerk Tony Chocolonely verbranden namelijk echt álles. Ze hoeven voelt voor de zee. Hier is de verandering maakt als een van de eerste grote bedrij- ook aan veel minder eisen te voldoen.’ het allermoeilijkst. Soms voel ik me het ven sinds kort gebruik van GoodShip- Alternatieven zijn mogelijk, maar in kleine meisje in die heel grote scheepvaart- ping. ‘Ze importeren hun bonen uit Afrika havens zelden voorhanden. De basis van de wereld waar nog zo veel moet gebeuren. De naar Europa en exporteren weer naar een brandstof van GoodFuels wordt gevormd grootste uitdaging in de energietransitie is andere markt’, zegt Sonneveld, ‘en ze wilden door afvalstromen als frituurvet, papier en de verslaving van goedkope stookolie van inspraak hebben over de olie die door de pulp, overblijfselen van hars uit bossen in 0,15 cent per liter te lijf gaan en mensen zo vracht schepen wordt gebruikt. Vanuit aparte Scandinavië omgezet in brandstof, vertelt ver krijgen er iets meer voor te gaan betalen. opslagtanks bij een tankstation wordt de Sonneveld in haar kantoor boven in de oude Daar ligt mijn uitdaging: uitleggen waarom gewone stookolie aangevuld met onze bio- natuur- en sterrenkundefaculteit van de Vrije die paar cent nodig is. Op dit moment zijn fuel. Dat kost Tony Chocolonely wat extra, Universiteit in Amsterdam. ‘We zijn heel erg wij de enigen die bezig zijn een alternatief te maar dat hebben ze er graag voor over.’ kieskeurig als het aankomt op welke afval- bieden voor fossiele brandstof in de scheep- stromen we gebruiken voor onze brandstof. vaart.’ Romy van der Burgh beeld Roger Cremers

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 53 SCIENCE PHOTO LIBRARY / HH / LIBRARY PHOTO SCIENCE

Behoedzaam CRISPR-Cas9, voorwaarts Streptococ- cus pyogenes met CRISPR-Cas (pusvormende streptokokken). Proteïnen rood, De evolutie DNA en RNA geel in eigen hand

Nieuwe genetische technieken, zoals CRISPR-Cas, Francis Crick en Maurice Wilkins de Nobelprijs opleverde. De vergelijking wordt niet zomaar zouden ziektes kunnen uitbannen en voedselproblemen gemaakt. In de wetenschappelijke wereld ver- kunnen verhelpen. Maar regelgeving en standpunten wacht men dat Jennifer Doudna ook de Nobel- dateren nog uit de vorige eeuw. door Jos Wassink prijs gaat ontvangen voor crispr, alleen is nog niet duidelijk wie er nog meer in gaan delen. Een vooraanstaande onderzoekster dus die, samen met collega Sam Sternberg, voor een EVEN EEN CITAAT: ‘crispr heeft een ongeloof- scenario’s kunnen binnen handbereik liggen, breed publiek een toegankelijk boek over haar lijke potentie om de wereld te verbeteren. Stel afhankelijk van de keuzes die we in de komende onderzoek schrijft. Op zich is dat al bijzonder. je voor dat je genetisch de meest ernstige erfe- jaren maken.’ Nog opmerkelijker is dat ze de tweede helft van lijke ziektes kunt uitbannen, net als vaccinaties Aan het woord is Jennifer Doudna, micro- het boek, The Task, inruimt voor een discussie een eind maakten aan de pokken en straks ook biologe aan Berkeley University. Deze zomer over de toepassingen van The Tool, waar het eer- aan polio. Stel je voor dat duizenden onderzoe- bracht ze een bijzonder boek uit: A Crack in ste deel over gaat. De in Hawaï geboren micro- kers crispr gebruiken om de gesel van kanker Creation: The New Power to Control Evolution. biologe opent het boek zelfs met het schrikbeeld te onderzoeken en tot nieuwe behandelingen of In de pers werd het boek vergeleken met de van een tsunami, symbool voor de stortvloed zelfs genezing komen. En stel je voor dat boe- klassieker The Double Helix (1953) van James van toepassingen van de afgelopen paar jaren. ren, telers en kwekers de voedselcrisis oplossen Watson. Dat is een kleurrijke beschrijving van ‘Had I created a monster?’ vraagt ze zich af. door hun gewassen met crispr beter bestand te de ontdekking van de wenteltrapstructuur van Maar meer nog dan over misbruik van maken tegen het veranderende klimaat. Deze het dna, een vondst die hem in 1962 samen met crispr maakt ze zich zorgen over de mogelijk-

54 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 heid dat crispr niet gebruikt gaat worden: ‘Zul- Maar nu keert het hele gen-debat als een boe- ties met een andere volgorde (spacers). Pure len genetisch bijgewerkte gewassen hetzelfde lot merang terug. De technologie heeft zich storm- geheimtaal. Elke letter staat voor één van de vier ondergaan als gmo’s, een ander type genetisch achtig ontwikkeld, zeker sinds de opkomst van basen in het dna waarin de erfelijke informatie gemodificeerd voedsel dat een ongelooflijke, en crispr in 2012, maar de standpunten zijn onge- is vastgelegd. Het menselijk dna, of genoom, telt naar mijn mening slecht geïnformeerde, weer- wijzigd. crispr heeft gentechnologie ongekend drie miljard baseparen die 21.000 genen bevat- stand heeft opgeroepen ondanks de enorme doelgericht, efciënt en goedkoop gemaakt. ten. Een gen is een stuk dna dat het recept voor mogelijkheden?’ Daardoor zijn zaken die altijd ergens ver in de een eiwit beschrijft. Het boek is haar bijdrage aan een wereld- toekomst leken te liggen opeens actueel gewor- De repeats die Van der Oost zag hadden wijde discussie over de genetische techniek waar den. Het uitbannen van bepaalde erfelijke ziek- van links naar rechts dezelfde volgorde als wetenschappers op de International Summit on tes of het uitroeien van muggen als overbrengers andersom. Met andere woorden: het waren Human Genome Editing eind 2015 toe oprie- van malaria is niet denkbeeldig meer. palindromen zoals woorden als ‘meetsysteem’ pen. Beter behoedzaam voorwaarts dan dat de Annelien Bredenoord, hoogleraar ethiek van of ‘racecar’. De Nederlandse onderzoeker Ruud techniek een slechte naam krijgt door roekeloze biomedische innovatie in Utrecht en senator Jansen (destijds in Utrecht) bedacht in 2002 experimenten. voor d66, vindt dat de vooruitgang in geneti- de naam Clustered Regularly Interspaced Short Een daarvan staat op naam van Josiah Zay- sche techniek ons dwingt om onze standpunten Palindromic Repeats, kortweg crispr. De term ner, een Amerikaanse biochemicus die afge- opnieuw te bezien. Zo hebben we altijd gedacht ‘clustered’ betekent dat de spacers en repeats lopen maand de pers haalde door crispr op dat het onverantwoord was om veranderin- opeengepakt bij elkaar zaten en niet verspreid zichzelf toe te passen. Onder het motto ‘mijn gen in de kiembaan aan te brengen omdat die over het dna. crispr leek een te regelmatig lichaam, mijn genen’ had hij zijn eigen dna overerven in de volgende generaties. Tot nu toe patroon om toevallig te zijn, maar daar bleef het aangepast door het gen voor myostatine weg was dat de Rubicon van de genetische modifi- ook bij. Van der Oost: ‘Het was wel een grappig te poetsen. Zonder myostatine groeien spieren catie, een grens die we nooit zouden oversteken, verschijnsel, maar van de biologische relevantie verder door, zoals bij dikbilrunderen en Texelse maar zelfs die moeten we opnieuw bezien, vindt hadden we geen idee.’ schapen van nature het geval is. Biohacker Zay- Bredenoord. Als voorbeeld van verantwoorde Totdat in 2005 de Russische bio-informati- ner injecteerde zichzelf met zijn bijgewerkte genetische innovatie in de kiembaan noemt ze cus Eugene Koonin in Wageningen over de vloer dna. Maar het enige wat erdoor groeide was zijn de beslissing van het Britse parlement om in kwam. Die wist te vertellen dat het dna in de ego, niet zijn biceps. Zayner verkoopt nu setjes embryo’s de mitochondriën te mogen vervangen. tussenliggende spacers overeenkwam met bac- waarmee anderen ook hun genoom naar eigen De bbc kopte begin 2015: ‘MPs Said Yes to teriële virussen. Dat was een ontdekking van de inzicht kunnen bijpunten. Spaanse onderzoeker Francisco Mojica. Op dit soort kermisattracties zitten serieuze Net als wij worden ook bacteriën onophoude- onderzoekers niet te wachten, omdat ze vre- ‘De macht over de genetische lijk aangevallen door virussen. Virussen die bac- zen dat het crispr een slechte naam bezorgt. toekomst van onze eigen soort teriën aanvallen heten bacteriofagen, of kortweg Doudna nog even: ‘De mogelijkheden van fagen – zij die bacteriën eten. Dat doen ze niet crispr – goed en kwaad – zijn alleen beperkt is zowel ontzagwekkend als letterlijk, maar ze dringen wel bacteriën bin- door ons voorstellingsvermogen. Als soort heb- vreesaanjagend’ nen, zetten de bacterie er vervolgens toe aan om ben we nooit eerder deze mogelijkheden gehad. veel kopieën van het virus te maken en maken De macht over de genetische toekomst van onze de bacterie dan kapot, zodat de nieuwe kopieën eigen soort is zowel ontzagwekkend als vrees- Three-Person Babies’, wat sappig klinkt en in zich vrij kunnen verspreiden om nieuwe slacht- aanjagend. Beslissen over hoe hiermee om te feite ook klopt. Van de derde persoon wordt ofers te maken. De wereld is een wrede plek. gaan is misschien wel de grootste uitdaging die een eicel zonder de kern gebruikt, maar met Dat er kopieën van viraal dna teruggevon- ons te wachten staat.’ Dat is andere koek dan de gezonde mitochondriën die essentieel zijn voor den werden in bacteriën bracht Mojica op het genetisch gemodificeerde soja en maïs, waar tot de energiehuishouding van de cel. Het kind, en idee dat het hele crispr-systeem met repeats nu toe de discussie vaak over gaat. zijn nageslacht, zijn eens en voor altijd van de en stukken viraal dna wel eens een bacterieel mitochondriale aandoening verlost. Bredenoord afweersysteem zou kunnen zijn. Alsof een bac- GENETISCHE MODIFICATIE, hebben we het daar beschouwt het breed gedragen en zorgvuldige terie een notitieboekje bijhoudt van de gevaar- al niet eerder over gehad? Jawel, zo’n veertig proces dat aan de wetgeving vooraf ging als een lijke virussen in zijn omgeving. Meestal zijn dat jaar geleden. In 1973 waren onderzoekers Herb goed voorbeeld van maatschappelijke besluit- er enkele tientallen, maar soms ook honderden. Boyer en Stanley Cohen erin geslaagd om met vorming. Ze zou graag zien dat over crispr recombinant-dna-technologie een stukje dna op een soortgelijke open en niet-dogmatische CRISPR ALS EEN bacterieel afweersysteem, Van van het ene organisme in een ander organisme manier gedacht en gepraat gaat worden. der Oost vond dat zo’n fascinerend idee dat hij onder te brengen. De eerste transgene bacterie besloot de Vici-onderzoeksbeurs die hij net had was een feit. In 1982 volgde de eerste transgene CRISPR-CAS, de techniek die nu ter discussie gekregen daarvoor in te zetten. Hij vroeg zijn tabaksplant en rond dezelfde tijd volgden tal van staat, heeft een onwaarschijnlijke oorsprong. promovendus Stan Brouns om aan te blijven als genetisch bijgewerkte (laboratorium)muizen, De Wageningse microbioloog John van der Oost postdoc. Samen met assistent in opleiding Mat- ratten, schapen en ander vee. Over het algemeen liep er begin 2000 voor het eerst tegenaan. Hij thijs Jore ging Brouns aan de slag om het idee gaf dat weinig ophef, met uitzondering van stier bestudeerde een microbe uit een vulkanische te testen. Herman, wiens dochters de stof lactoferrine in bron uit het Yellowstone Park in Noordwest- Twee jaar later hadden ze aangetoond dat hun melk produceerden. Amerika en las daarvan het dna uit. Van der ze de bescherming tegen virussen inderdaad Zodra het iets eetbaars betreft, ontstaat er al Oost: ‘Daar kwamen we repeterende sequenties konden beïnvloeden met virale sequenties in de gauw ongerustheid, althans in Europa. De angst in tegen die tegenwoordig crispr’s genoemd spacers. Met de juiste sequentie was de bescher- voor Frankenstein-food, gen-gewassen en onna- worden. Dat was de eerste keer dat we die tegen- ming miljoen keer beter dan zonder. Nog een tuurlijk dna is hier stevig geworteld. Praktisch kwamen. Als je zo’n sequentie uitschrijft en je jaar later konden ze ook laten zien hoe het gezien heeft Europa de poorten gesloten voor print dat in regels uit, dan zie je al van veraf een systeem werkte. Want de crispr-volgorde in het genetisch gemodificeerde gewassen (gmo’s) en patroon.’ dna is maar het halve verhaal. Daarnaast zit een negeert het gemakshalve de genetisch gemodifi- Wat hij zag waren steeds dezelfde stukken handjevol genen die de instructies bevatten voor ceerde gisten en bacteriën uit de biotechnologi- van ongeveer dertig genetische letters A, T, C of speciale eiwitten, CRISPR associated proteins, sche sector. Daarmee leek de kwestie afgedaan. G (repeats), met daartussenin andere sequen- kortweg Cas. >

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 55 NEEM BESCHAVING SERIEUS NU OOK ONLINE Word Nexus-lid en lees de scherpste essays op www.nexus-instituut.nl

20 JAAR

NOORDWIJK Live painting & verkoopexpositie 14 juni tot en met 24 juni 2018 dagelijks van 11:00-19:00 uur DE Een ﬁlm van Kees Hin — Koningin Astrid Boulevard Noordwijk www.schilderfestival.eu

FIETSERDe cyclus van het leven

DeFietserFilm.nl VANAF 24 MEI TE ZIEN IN DE FILMTHEATERS Het complete systeem heet dus crispr-Cas en Genetische technieken waren altijd bewerkelijk, TERUG NAAR VANDAAG. De genmachine de eiwitten zijn de uitvoerders. Eiwitten zijn tijdrovend, duur, en ze hadden een lage kans op crispr-Cas9 is het favoriete werktuig voor bio- moleculaire werktuigen. Door hun specifieke succes. Typisch minder dan één procent. Maar technologen en genetici geworden en er gaat ruimtelijke vorm, en vaak in onderlinge samen- met crispr kan een onderzoeker achter zijn lap- geen week voorbij zonder opmerkelijk nieuws hang, voegen ze andere moleculen samen, knip- top in databases een twintigletterige volgorde op dit gebied. Daartegenover staat de Europese pen ze door, laten ze passeren, of houden ze als ACCTGGCCAGACCTCCGAGT opzoeken regelgeving, als een slagboom in een verlaten tegen. als doelsequentie en die online bestellen. Een landschap. Van der Oost en zijn groep beschreven een gespecialiseerd laboratorium maakt de overeen- John van der Oost vertelt dat Amerikaanse complex van eiwitten met de naam Cascade. komstige rna-kopie voor een paar tientjes. Het onderzoekers met crispr-Cas9 bij champig- Een model van het eiwitcomplex ligt op zijn rna wordt als gidsmolecuul toegevoegd aan het nons een gen hebben uitgeschakeld dat bruine werktafel, zo groot als een kinderhand. Pas als Cas9-eiwit. Eenmaal binnen in een cel gaat het verkleuring geeft als je ze doorsnijdt. De wit blij- hij het witte knobbelige model openklapt zie je eiwit op jacht naar de opgegeven plek en maakt vende champignons zijn in China volop verkrijg- hoe het complex werkt. Het trekt de twee stren- een knip. Het succespercentage ligt tien tot hon- baar, maar Europa houdt ze tegen omdat het als gen van het dna uit elkaar en glijdt langs de hele derd keer hoger dan bij voorgaande technieken. gmo beschouwd wordt, terwijl zo’n verandering keten op zoek naar een stuk dat letter voor letter (mutatie) ook spontaan kan ontstaan. Op dat overeenkomt met een opgeslagen kopie van het DAT MAAKT INGREPEN mogelijk waar tot nu toe niveau voltrekt zich nu de besluitvorming. virus-dna. alleen van gedroomd kon worden. Afgelopen ‘Dat is weer typisch Europa, om heel lang Doudna beschrijft dat als volgt: ‘De molecu- augustus presenteerde het Amerikaanse bedrijf over die toelating te doen’, zegt Van der Oost. ‘Ik laire machine windt zich strak om het dna, als eGenesis van de onderzoekers George Church denk dat er pas wat gaat veranderen in Europa een python rond het lijf van een gazelle. Cascade en Luhang Yang (Harvard University) 37 gene- als ze door hebben dat ze er heel veel geld mee werkt als gps-coördinaten die precies aangeven tisch opgeschoonde biggetjes. Varkens heb- gaan verliezen. Want dat zit er natuurlijk aan te welk deel van het viraal dna vernietigd moet ben dezelfde orgaangrootte als mensen, dus ze komen. crispr-Cas gaat in de hele biotechnolo- worden.’ worden wel eens overwogen als orgaandonoren gie een enorme impact hebben en als je vol op de Wat er vervolgens gebeurt wanneer er een (xenotransplantatie) voor lever, hart en nieren. rem gaat staan, is dat erg schadelijk. In de jaren match is, hangt van het Cas-eiwit af. Het meest Maar het feit dat hun dna vol met ingebouwde negentig zijn veel plantenbiotechnologiebedrij- rücksichtslos is Cas3, dat als een motorzaag virussen zit is daarbij een risicofactor. Bij de ven uit Nederland weggegaan omdat de regel- tekeergaat. Doudna: ‘Cas3 begon langs het faag- biggetjes van eGenesis zijn die retrovirussen op geving te beperkend was. Ze mochten niks meer. genoom te bewegen met een snelheid van meer Dat is heel irritant geweest.’ dan driehonderd baseparen per seconde, het De Koninklijke Nederlandse Akademie van dna versnipperend, een spoor van brokstukken ‘Ik denk dat er pas wat gaat Wetenschappen (knaw) deelt zijn standpunt in van het viraal dna in zijn kielzog achterlatend.’ veranderen in Europa als ze het Visiedocument Genome editing dat in 2016 In 2011 ontdekten Jennifer Doudna, Emma- uitkwam: ‘Wanneer de regelgeving in de EU nuelle Charpentier en tal van internationale door hebben dat ze er heel veel en/of Nederland ontwikkelingen rond genome onderzoekers in Berkeley de uiterst beheerste, geld mee gaan verliezen’ editing onvoldoende accommodeert, kan dit en bruikbare, variant Cas9. Cas9 dat geladen is negatieve gevolgen hebben voor zowel het met een stuk rna als gids zoekt een correspon- wetenschappelijk onderzoek in Nederland als derende code in het dna, en knipt de streng daar 62 plekken in het varkensgenoom verwijderd. voor commerciële toepassingen in bijvoorbeeld doormidden. Doudna: ‘Hier hadden we een Daarmee is eGenesis halverwege. Nu moeten de landen tuinbouw, een sector waar Neder- programmeerbaar werktuig dat we op iedere de varkens nog vermenselijkt worden, zodat ze land internationaal gezien een sterke positie willekeurige dna-volgorde konden afsturen vol- het menselijk afweersysteem niet aanzetten tot heeft. Om te voorkomen dat verdere innovatie gens de eenvoudige regels A past bij T, G past afstoting. Ook daaraan wordt gewerkt. en de toepassing van genome-editingtechnieken bij C enzovoort. Voor elke volgorde van twintig Inmiddels hebben onderzoekers met crispr- onnodig worden gehinderd, is er behoefte aan genetische letters die het gids-rna bevatte, zou Cas taaislijmziekte genezen in longcellen, bloed- verheldering en mogelijk aanpassing van de Cas9 de passende tegenhanger in het dna vin- cellen met sikkelcelanemie gerepareerd en de Europese regelgeving voor “genetisch-gemodifi- den, en snijden. Dit was het perfecte bacteriële ziekte van Duchenne verholpen in spiercellen. ceerde” organismen.’ wapen: een virus-zoekende raket die snel en met Let wel, in een bakje met cellen. Niet in het Een gevaar bij ethische discussies over gen- ongelooflijke precisie kon toeslaan.’ lichaam helaas, omdat niet iedere cel afzonder- technieken is de breedte van het veld: van lijk te bereiken is. Maar als je de genetische cor- champignons tot Übermensch. Uit angst voor EN HOEWEL AFKOMSTIG uit bacteriën bleek het rectie in een embryonale stamcel zou uitvoeren, eugenetica, of uit protest tegen machtige mul- crispr-Cas9-systeem in iedere celsoort te wer- is het denkbaar dat de correctie wél in iedere cel tinationals, wijzen mensen technieken af die erg ken die de onderzoekers uitprobeerden. Of het is doorgevoerd. zegenrijk kunnen zijn. nu een microbe was of een cel uit een plant, dier Van der Oost is daar optimistisch over: ‘Ik Annelien Bredenoord, hoogleraar ethiek van of mens, crispr-Cas9 werkte overal. denk dat het steeds veiliger wordt en dat we biomedische innovatie in Utrecht, verlegt de Wanneer Cas9 een knip maakt, treedt het binnen vijf of maximaal tien jaar dit zo veilig discussie dan ook van de gentechnologie naar reparatiemechanisme van de cel in werking om kunnen doen dat je het kunt toepassen. En dat de waarden van de samenleving. ‘Verantwoor- de breuk zo snel mogelijk te herstellen. Meestal het ook betaalbaar gaat worden, dus dat het delijke innovatie begint met een inclusieve dis- gaan daarbij één of enkele baseparen verloren niet alleen voor de rijke mensen is die dan hun cussie met filosofen en ethici. Het publiek en en raakt het gen uitgeschakeld. Als onderzoe- genoom kunnen laten oppoetsen. Tenminste, ik de politiek moeten daarbij betrokken worden, kers ervoor zorgen dat er een ander gen in de hoop dat het zo werkt.’ omdat we moeten vaststellen wat onze waarden buurt is, wordt dat er door de cel snel tussen Stan Brouns, die bij Van der Oost gepromo- zijn, in termen van autonomie en kwaliteit van geplakt. Doudna schrijft: ‘We begonnen ons te veerd is, is terughoudender: ‘Aan embryo’s sleu- leven.’ realiseren, tot onze eigen verwondering, dat we telen is voor mensen een heel grote stap. Los De jonge microbioloog Brouns valt haar bij: op een systeem gestuit waren dat omgevormd van de vraag hoe haalbaar dat nu is. Ik denk dat ‘Het gaat niet om een ja of nee tegen deze tech- kon worden tot een veel gerichter en eenvoudi- embryo-editing in Europa verboden gaat wor- nologie, maar meer over een “ja” in het ene geval ger systeem voor genetische bewerkingen dan den. Zeker voor verbeteringsdoeleinden zonder en “nee” in een ander. Ik denk dat we dat onder- tot nu toe bekend was.’ medische aanleiding.’ scheid wel kunnen maken.’

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 57 De biomedische revolutie: van pgd tot ivg En de mens,

Intracytoplasmatische sperma- injectie. Het sperma wordt direct hij plantte voort geïnjecteerd in de eicel

Door de biomedische revolutie krijgt de mens steeds meer greep op zijn eigen voortplanting. Maar de designbaby is volgens topwetenschappers nog ver weg. door Margreet Fogteloo

BEGIN DEZE MAAND was er weer een doorbraak in de biomedische wetenschap, hét vakgebied waar de toekomst van de mens wordt bepaald. Onderzoekers van de Universiteit van Maas- tricht en het Hubrecht Instituut in Utrecht zijn er voor het eerst in geslaagd mini-embryo’s te kweken uit de stamcellen van muizen: nieuw leven zonder dat er ei- of zaadcellen aan te pas kwamen. De mini-embryo’s konden zich innestelen in een baarmoeder en daar enkele dagen overleven. Het onderzoek werd gepubli-

ceerd in het vakblad Nature. A. NOOR / BSIP / HH ‘Ach ja, een embryo’, relativeert Sjoerd Rep- ping, hoogleraar humane voortplantings- biologie en hoofd van het Centrum voor Voort- kan wel innestelen. Bij acht van de tien mense- omgeving in geïndustrialiseerde landen waar in plantingsgeneeskunde aan het amc. ‘Die term lijke embryo’s gaat dat mis en dus is het interes- het grondwater plasticresten zitten en hormoon gaat in de pers een eigen leven leiden: het idee sant om daar meer van te weten.’ verstorende stofen. Maar dat betekent nog dat we embryo’s uit het niks kunnen maken. Dat In de wachtkamer zitten jonge mannen en niet dat een man dan geen kinderen meer kan is niet zo, het zijn embryo-achtigen en dat is bio- vrouwen geduldig te bladeren in tijdschriften. krijgen’, zegt Repping. ‘Het duurt dan wellicht logisch en juridisch iets heel anders.’ Op deze afdeling komen patiënten die niet spon- wat langer voordat er een zwangerschap ont- Repping legt het kort uit: ‘Het muizen embryo taan kinderen kunnen krijgen. Hoofd oorzaak is staat. Bij elke hartslag maakt een man duizend is nagebootst met twee van de drie celtypes die de hoge leeftijd waarop vrouwen beginnen aan zaadjes, en je hebt uiteindelijk maar één goede in een vier dagen oud exemplaar voorkomen: hun eerste zwangerschap. Veel minder vaak ligt nodig.’ trophectoderm stamcellen, die de placenta het aan de man. Hoewel verminderde zaad- En er melden zich op deze afdeling mensen vormen, en embryonale stamcellen die het uit- kwaliteit bij één op de drie mannen voorkomt is die drager zijn van een erfelijke aandoening en eindelijke lichaam vormen. Deze zogenaamde slechts één procent echt steriel. willen voorkomen dat die wordt doorgegeven synthetische blastocyste lijkt qua structuur op ‘Gedurende de laatste decennia neemt de aan hun nageslacht. De voortschrijdende kennis een echt embryo van dit stadium maar kan niet kwaliteit van het zaad over de hele linie iets af. maakt de menukaart steeds uitgebreider. Waar verder uitgroeien tot een individu. De structuur Dat heeft waarschijnlijk te maken met de leefde grenzen liggen, daar wordt door wetenschap-

58 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 pers en filosofen over gediscussieerd. Wat tech- room waar in een soort broeikasjes zaadcellen plaatsvinden voordat een techniek wordt toege- nisch mogelijk is, kan dat ook ethisch? Wat is en eicellen met precisie bij elkaar gebracht wor- past. In het begin is er bij een nieuwe voortplan- de impact van een doorbraak? Elke nieuwe stap den. In deze ruimte vindt de conceptie plaats, tingstechniek altijd sprake van een strikte medi- roept nieuwe dilemma’s op. het is een cockpit van nieuw leven. In de belen- sche indicatie. Maar zodra een nieuwe techniek ‘De eerste ivf-baby Louise Brown is veertig dende ruimte staan aluminium tonnen met is ingevoerd dringt zich een nieuwe behoefte op. jaar. Mijn collega’s kregen indertijd politie- vloeibare stikstof (met een temperatuur van Het is een voortdurend spel tussen wetenschap escorte als ze er een lezing over gaven, zoveel -196 graden Celsius) waar zaadcellen, eicellen en ethiek dat aanbod en vraag opstuwt. weerstand was er; 32 jaar later kreeg de ont- en embryo’s liggen opgeslagen. Als een analist er ‘Ivf is ontdekt voor vrouwen die steriel waren, dekker van ivf, de bioloog Robert Edwards, de een rietje met sperma uithaalt, slaan uit de ton dat was toen een keiharde medische indicatie’, Nobelprijs. In elke schoolklas zit nu, statistisch mistdampen. zegt Repping. ‘Nu liggen de indicaties breder, Er worden op dit moment grote stappen en dat creëert weer een nieuwe discussie over gemaakt in de voortplantingstechnologie, ver- de grenzen van het ethisch toelaatbare. Kunst- telt Sjoerd Repping. Met in-vitrogametogenese matige voortplanting via ivg kan nu een uitkomst (ivg) kunnen straks mogelijk een zaad- en een zijn voor vrouwen zonder eicellen of mannen eicel uit andere typen cellen, zoals een huidcel, zonder zaadcellen. Maar je kunt je ook voorstel- worden gemaakt. Hij sluit niet uit dat die ont- len dat het straks opschuift naar een ander type wensouders, zoals homomannen. Of iemand die alleen een kind wil zonder een donor; eicel- ‘Als de techniek er is, len worden bevrucht met het sperma dat wordt dan is er een markt voor. gemaakt uit de eigen stamcellen. Of een kind dat is gemaakt uit een samensmelting van meer- En als er een markt is dere ouders. De niet-medische wens kan ook komen er kooplieden op af’ om heel andere redenen veranderen, bijvoorbeeld als een natuurlijke zwangerschap fysiek te zwaar wordt gevonden. Of als mensen niet het wikkeling over zo’n twintig jaar ook klinisch risico van genetische foutjes willen nemen en wordt ingezet: huidcellen herprogrammeren tot dus standaard dna-screening, embryoselectie stamcellen, en deze vervolgens stimuleren zich en zelfs dna-modificatie willen.’ te ontwikkelen tot geslachtscellen en die dan In Nederland is de wetgeving streng. Dat is gebruiken om een embryo te doen ontstaan. Bij heel goed, vindt Repping. Onderzoekers moe- muizen kan dat al. ten zich houden aan de Embryowet (2002); elk Er is nu discussie over wat dan de volgende experiment wordt voorgelegd aan de Centrale stap is, namelijk dat uiteindelijk de hele zwan- Commissie Mensgebonden Onderzoek en als er gerschap buiten het lichaam kan plaatsvinden gewerkt wordt met proefdieren aan de Commi- en de voorplanting gescheiden is van de seksua- sie Dierexperimenten van de betrefende onder- liteit. ‘Wat is ouderschap dan?’ werpt Repping zoeksinstelling. Achteraf wordt er getoetst of er op. ‘Eeuwenlang bestaat dat, voor vrouwen, uit gedurende het onderzoek toch niet over wette- drie elementen: genetisch materiaal doorgeven, lijke grenzen is gegaan. ‘Anders kun je naar de de baby dragen en het kind opvoeden. Die drie- gevangenis, zoals is gebeurd bij een onderzoeker eenheid wordt dan losgekoppeld. Het zou kun- in Zuid-Korea die embryo’s kloonde met eicel- nen dat dat over pakweg vijftig jaar mogelijk is. len van studenten.’ Misschien zeggen we dan over de natuurlijke Maar er is ook reden tot mopperen, en dat zwangerschap wel: wat raar dat het toen zo is vanwege ‘de politiek’. De huidige regering ging.’ besloot in het regeerakkoord niet het besluit van Voor mensen met een genetische belasting vws-minister Schippers over te nemen om op is dna-modificatie een optie. Met ‘preïmplan- advies van de Gezondheidsraad de Embryowet tatie genetische diagnostiek’ (pgd) wordt nu te wijzigen. Het zou dan mogelijk zijn geworden al in embryo’s gericht gezocht naar bepaalde om embryo’s te maken voor onderzoek. Onder- ernstige genetische afwijkingen. Embryo’s die zoekers waren diep teleurgesteld. ‘Dit is com- de genetische afwijking hebben worden ver- plete stilstand. Zulk onderzoek is juist nodig om nietigd, embryo’s die de afwijking niet hebben te kijken naar de zo belangrijke vragen omtrent gezien, een ivf-kind. We vinden dat inmiddels worden in de baarmoeder geplaatst. Met dna- efectiviteit en veiligheid van nieuwe voortplan- doodnormaal’, constateert Repping. modificatie zou je de embryo’s met de genetische tingsbehandelingen’, stelt Repping. ‘We mogen afwijking kunnen genezen, je vervangt dan het volgens de huidige wetgeving alleen embryo’s AAN DE MUUR van zijn werkkamer hangt een ‘zieke’ stukje door een gezond stukje. Hierdoor voor onderzoek gebruiken die zijn overgebleven prent van een voldragen baby in de baarmoe- zou pgd mogelijk twee keer zo efectief worden. na een vruchtbaarheidsbehandeling. Maar deze der op ware grootte. Die dateert uit de zeven- Technisch kan dat, maar het wordt nog niet toe- embryo’s zijn al minstens vier dagen oud en tiende eeuw, door de kunstenaar vervaardigd gepast bij mensen vanwege de mogelijke geva- daardoor niet bruikbaar, daarvoor zijn embryo’s naar het voorbeeld van een autopsie op een ren. ‘Ook spelen hier natuurlijk ethische kwes- tussen de nul en vier dagen oud nodig. Boven- overleden zwangere vrouw. Zo vergaarden art- ties: welke afwijkingen mag je wel en welke niet dien zul je bij nieuwe technieken als ivg juist sen eeuwenlang hun kennis, nu gebeurt dat in corrigeren? Of als je gezonde embryo’s genetisch embryo’s moeten maken met de uit ivg ontstane het laboratorium. In het onderzoekslab van het wil verbeteren?’ zegt Repping. eicellen of zaadcellen.’ Amsterdamse voortplantingscentrum turen Hij vindt het bizar dat de geplande aanpas- jonge onderzoekers van over de hele wereld door DE AFWEGING BIJ elke nieuwe techniek is altijd sing van de wet niet doorgaat. ‘Onderzoek start microscopen. of het wel efectief en veilig is, daar zou volgens vaak met muizen, maar muizen zijn natuurlijk Pal naast de behandelkamers ligt de clean- hem eigenlijk meer onderzoek naar moeten geen mensen. Voordat je met een nieuwe tech-

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 59 niek echt baby’s gaat maken is het een logische overtuiging van mening zijn dat de mens niet op tussenstap om via onderzoek met menselijke de stoel van God mag gaan zitten. Daartussen embryo’s te kijken of dat wel goed gaat. Omdat Het transhumanisme ziet het zit een scala van meningen. Er zijn bijvoorbeeld bepaalde minderheden nu principiële bezwaren verbeteren van de mens als gesprekken met wetenschappers, filosofen en hebben (en dat altijd zullen hebben) wordt dit een morele deugd of plicht burgers over de vraag: als we met technologie nu onmogelijk gemaakt, daar zijn patiënten de de mens kunnen veranderen, wat is dan het ver- dupe van.’ Repping zegt dat hij geen principiële schil tussen verbeteren en genezen? bezwaren heeft tegen principiële bezwaren – Of over de vraag wat menswaardigheid is ‘dat is een ieder zijn persoonlijk recht’ – behalve in een hoogtechnologische samenleving. ‘We als die bezwaren leiden tot het opleggen van res- ethische implicaties van nieuwe technologie. denken dat het een eenduidig begrip is’, zegt tricties aan anderen die geen bezwaren hebben. ‘Onderzoek naar het menselijk genoom – de Mertes, ‘maar het is ook individueel en cultuur- Internationaal is Nederland sowieso enigs- totale genenmassa van een individu – staat in gebonden. De fundering is wel dat inherente zins een geval apart. Voortplantingsgenees- de kinderschoenen, en dat raakt aan het wezen waardigheid voor iedereen gelijk is en dat vormt kunde is verzekerde zorg met vastgestelde van de mens: het ontcijferen van onze geneti- de basis van het mensenrechtenprincipe. Het tarieven. Je kunt hier niet zomaar een voort- sche code. Wanneer we proberen in te grijpen vastleggen in principiële rechtsbeginselen is plantingskliniek openen. Ons zorgstelsel is in het genoom door wijzigingen aan te brengen opgekomen na de Tweede Wereldoorlog. Daar gericht op het collectieve: iedereen krijgt het- in een embryo om gewenste eigenschappen in ligt ook de wortel van de angst om aan het men- zelfde aanbod tegen dezelfde voorwaarden. In onze kinderen tot stand te brengen, dan is daar selijk lichaam te sleutelen.’ andere landen, waar geen vastgestelde tarieven een aantal risico’s en ethische bezwaren aan ver- Zij refereert aan de eugenetica die ideolo- zijn en een vrijere wetgeving is, is een complete bonden. We kunnen nu dna van een embryo gisch gericht was op het verbeteren van het ras. voortplantingsindustrie ontstaan. ‘In Amerika, modificeren bij één cel, maar hoe meer cellen Het verschil met nu is dat niet de staat maar het Engeland en Spanje biedt men nieuwe tech- je gaat wijzigen, hoe meer kans dat er iets mis- individu autonoom beschikt over een behande- nieken vaak zomaar aan zonder gedegen voor- gaat. Bovendien kunnen we niet overzien wat de ling. Mertes zegt: ‘Maar als je de verantwoorde- onderzoek, simpelweg omdat men er geld mee wissel werking is met andere genen. Het is niet lijkheid voor het opnemen van nieuwe medische kan verdienen’, aldus Repping. ‘In Oekraïne is zo eenvoudig als men denkt, er is niet één gen technologie verschuift van artsen naar patiën- nu een behandeling mogelijk waarbij mitochon- voor oog of haarkleur. Het is een samenspel.’ ten, dan moeten mensen bij hun keuze goed driën – waar de energiesynthese plaatsvindt Rondom dna-modificatie heerst bij het brede worden geïnformeerd over de risico’s.’ Anders is – van de ene naar de andere eicel worden ver- publiek angst en dat begrijpt Mertes heel goed. iemand niet echt vrij, en kun je in een gevaarlijke plaatst. Dat zou dan leiden tot verjonging van de Het is een moeilijke discussie, zegt ze, met het zone terechtkomen. ‘Het doel van de voortplan- eicel en daarmee de oplossing zijn voor oudere gevaar van een glijdende schaal: ‘Het genezen tingstechnologie is de autonomie van de ouders vrouwen. Of het werkt en of het veilig is staat van een embryo bij een ernstige medische indi- versterken, niet de maatschappij als geheel.’ allesbehalve vast. India is weer actief met com- catie is niet controversieel, maar andere toepas- Zowel Sjoerd Repping als Heidi Mertes vindt mercieel draagmoederschap. In de Nederlandse singen zijn dat wel. De grens tussen medisch en dat de verwachtingen over het tempo waarin de situatie geldt dat we alleen behandelingen aan- niet-medisch is niet altijd zo duidelijk. Intelli- mens haar eigen voorplanting onder controle bieden die bewezen efectief en veilig zijn, ook gentie is geen medisch criterium voor een inter- krijgt niet overdreven moet worden. Ook al is al omdat we collectief geld uitgeven aan deze ventie. Maar stel dat een embryo ver onder het er de ene na de andere wetenschappelijke door- behandelingen. Vandaar onze sterke drang om niveau blijkt te liggen, ga je het dan opkrikken? braak, de evolutie versnelt echt niet. ‘Het gaat daar gedegen onderzoek naar te doen.’ We moeten dus waakzaam zijn, dat de indicatie niet razendsnel zoals vaak wordt voorgesteld. Want mensen zijn mobiel en de voortplan- straks niet richting triviale kenmerken gaat.’ Designbaby’s hebben we morgen echt niet’, aldus tingsmarkt is groot. ‘De mens wordt intrinsiek En dat levert allerlei doemscenario’s op, van Mertes. Toch vindt ze ook dat de wetenschap gedreven tot voortleven en overleven. De wens laboratoria waar gesleuteld wordt aan perfecte niet te terughoudend moet zijn. ‘Anders pakken om kinderen voort te brengen is sterk, als de mensen maar waar zoals in horrorfilms onaan- mensen het vliegtuig naar Spanje of India. Dat techniek er is, dan is er een markt voor’, zegt gename mensachtige wezens uit komen die de is duur en niet zonder risico’s – dat wil je voor- Repping. ‘En als er een markt is komen er koop- mensheid willen vernietigen. komen. Bij fertiliteit zijn mensen wanhopig, ze lieden op af.’ In België wordt over de controverses een hebben er alles voor over, en als het ergens kan, maatschappelijk debat gevoerd, onder meer dan gaan ze het ook willen.’ IN BUURLAND BELGIË is de wetgeving ruimer door de organisatie De maakbare Mens waar- Repping vertelt dat hij onlangs met zijn gezin dan in Nederland, wat leidt tot ‘voortplantings- van Mertes voorzitter is. In het debat tekenen uit eten was en aan de tafel naast hen iedereen toerisme’ naar de topkliniek van de Universi- zich twee groepen af die ideologisch dia metraal op zijn iPhone zat te turen. ‘Wij vonden dat teit van Gent en die van de Vrije Universiteit tegenover elkaar staan. Het transhumanisme raar, in de zin van ongezellig. Maar tien jaar Brussel. ‘Embryo’s maken voor onderzoek mag ziet het verbeteren van de mens als een morele geleden zou je niet eens weten wat ze aan het bij ons wel, maar alleen als het niet kan met deugd of plicht; ‘sleutelen’ aan het dna wordt doen waren. Ik wil maar zeggen: we wennen aan restembryo’s. Het is dus niet zo dat we aan de beschouwd als een vooruitgang van de evolutie, technologie door de toepassing ervan en je kunt lopende band embryo’s aan het aanmaken zijn’, waarbij de mens slimmer, sterker en gezonder je heel moeilijk terugverplaatsen naar wat je er zegt filosofe Heidi Mertes door de telefoon van- zal zijn. Het bioconservatisme daarentegen gisteren van vond. Bij voortplanting is dat het- uit Amerika, waar ze samenwerkt met andere staat sceptisch tegenover fysieke ingrepen op zelfde, ivf was veertig jaren geleden ongelooflijk bio-ethici aan de Dedman School of Law. Ze is de mens. En er zijn groepen die uit geloofs- en nu normaal. Bovendien is de kinderwens een gepromoveerd op de interactie tussen ethiek en oerwens, sterker dan het willen hebben van een wetenschap in het stamceldebat en als onder- smartphone. We zijn hier omdat onze ouders en zoeker verbonden aan de vakgroep wijsbegeerte Het bioconservatisme staat voorouders een kind hebben gewild. Als je het en moraalwetenschap (UGent) en het Bioethics strikt biologisch beschouwt, dan is de essentie Institute Ghent. ‘Ook in België geldt dat onder- sceptisch tegenover fysieke van het leven het doorgeven van genetisch mate- zoek van wetenschappelijke waarde moet zijn. ingrepen op de mens riaal, daar is als het ware een lichaam omheen Zorgvuldigheid is nodig omdat embryo-onder- gebouwd en we hebben seks nodig om dat doel zoek controversieel is.’ te bereiken. We hechten grote waarde aan gene- Als filosoof kijkt Mertes vooral naar de tisch ouderschap, de eigenheid doorgeven.’

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 61 Alessandro Baricco over mentale revoluties en digitale grootsheid De ontsnapping uit de vorige eeuw

Alessandro Baricco, de Umberto Eco van vandaag, boekstaaft het ontstaan van een nieuwe wereld. De surfende mensheid verdient bewondering. De intellectueel van vroeger doet er niet meer toe. ‘De intelligentsia van vandaag bezit een totale beheersing van de digitale tools.’ door Anne Branbergen

ITALIË’S MEDIAGENIEKSTE FILOSOOF en schrij- het raampje van zijn huurauto draait en dat op aspecten van ‘Story Telling’ bestuderen. Onder ver Alessandro Baricco (60) kondigde op 3 de site van La Repubblica te zien is glijdt Baricco die noemer krijgen ze les van regisseurs, ﬁlmpro- april aan dat hij bezig is aan het vervolg op De langs kilometers identieke carport-bungalows ducenten, schrijvers, journalisten, web-experts barbaren uit 2006, het essayboekje waarin hij met voortuintjes, op zoek naar ‘de’ garage. ‘Ik en noem het maar op. Voor Alessandro Baricco de digitale mensheid als een nieuwe antropolo- wilde een eerbetoon brengen aan een van de hei- komt iedereen graag opdraven. ‘We hebben een gische soort determineert. Want, ontdekte hij lige plekken van de digitale opstand: de garage les gehad van Roberto Saviano, maar niemand tien jaar later, die ‘mensheid met kieuwen’ die waar Steve Jobs en Steve Wozniack, jochies nog mocht weten dat hij hier was!’ vertelt een jongen hij toen de digitale wateren in zag glijden, was maar, hun revolutionaire werk waren begonnen. die door Baricco in de gang is aangeschoten om onder de waterspiegel druk doorgegaan met Het was een gewone garagedeur, wit, met twee het bezoek even een rondleiding te geven. Een zich evolueren tot al weer een ander dier. Vele vuilnisbakken ervoor, zoals voor alle andere droomschool kortom en als je bij Baricco hebt ontwikkelingen van de nieuwe soort moesten in garagedeuren. Niets bracht in herinnering wat gestudeerd, opent ook het in Italië bijna totaal kaart worden gebracht. hier was gebeurd, nog geen plaquette. Typisch gebarricadeerde pad naar de echte wereld van ‘In 2006, toen ik De barbaren schreef, reden voor het digitale tijdperk. Er zijn geen heilige het werk zich wat makkelijker. De jongen die mij we nog met gedimde koplampen op de tast plekken, momenten, gebeurtenissen.’ de Aula Magna in de voormalige paardenstallen door het duister, om het zo zeggen. De iPhone bestond nog niet eens. Youporn was er nog niet. En twitteren, wie had er ooit van gehoord? Een ‘Als je drie verschillende oplossingen hebt, kies je altijd update was noodzakelijk, kortom, omdat het me voor de oplossing die grenzen neerhaalt’ bleef fascineren, de vraag of de digitale revolutie nou eigenlijk een enorme zeperd voor ons is of wat’, schreef hij op 3 april in zijn huiskrant La Hij rijdt door plaatsjes met namen als Palo van de kazerne laat zien werkt bijvoorbeeld al Repubblica, waarvoor De barbaren aanvankelijk Alto, Moutain View, Cupertino en Menlo Park. voor La Repubblica als kunstcriticus. ‘Af en toe ook als een serie losse artikelen was geschreven. ‘Namen die in de twee jaar van mijn studie epi- een stukje, maar het is een beginnetje’, zegt hij. Als slot van The Game, het tweede deel van sche proporties hadden aangenomen in mijn Baricco is de bedenker, oprichter en directeur zijn speurtocht naar de digitale mensheid, reist hoofd. Ik had enorm coole plekken verwacht, van de Scuola Holden. Hij heeft de sleutel van Baricco af naar Silicon Valley, net zoals hij voor maar er is niets, behalve oneindige bungalows in zijn grote directeurskamer op zak en laat ons de epiloog van De barbaren zeven kilometer een kruiswoordpuzzelpatroon en overal dezelfde binnen. Een al weer prachtig verbouwde kamer over de Chinese Muur liep. ‘Toen, in 2006, hoofdweg downtown langs meubelwinkels met met grote boogramen met uitzicht op het oude wilde ik duidelijk maken dat het oprichten van salonnetjes in de etalage die in Italië in de tij- plein waar een bont gekleurde etnische mens- muren tegen de digitale vloedgolf net zo schit- den van premier Fanfani (jaren vijftig – ab) al heid bezig is met van alles en nog wat. De bank- terend en imbeciel was als die Grote Muur, die uit de mode waren. Het is moeilijk te begrijpen jes op het plein, van die typische oude gietijzeren er nooit in is geslaagd om de invasie van de allemaal. Je bent op zoek naar de tekens van een stadsbankjes met houten latten, zijn allemaal barbaren uit het noorden tegen te houden. Nu mensheid die ons jaren vooruit zou moeten zijn van hun zittingen ontdaan, was me opgevallen. moest ik naar Silicon Valley, omdat ik in de afge- en je staat te staren naar een etalage met een Niet kapot, nee, zorgvuldig eruit geschroefd, bij lopen twee jaar, waarin ik me intensief opnieuw bankstel in gothische countrystijl. Hoe kan dat?’ allemaal. Hij moet lachen als ik ernaar vraag. met de digitale mens heb beziggehouden, heb Hoe op tien minuten rijden van de hoofd- ‘Ja, het leven is hier niet altijd eenvoudig’, zegt begrepen dat alles echt dáár geboren is, op dat kwartieren van Apple, Google en Facebook dit hij. ‘Dit is het hart van de Balon, van oudsher handjevol vierkante kilometers, en dat alles nog soort plekken kunnen bestaan, vraagt Baricco de wijk van de bric à brac en de antiekwinkel- steeds dáár gebeurt, op diezelfde paar vierkante zich af. tjes, nu de meest etnische wijk van Turijn. Hier kilometers. Silicon Valley is dus de navel van zitten alle etnieën die je maar kunt bedenken. de nieuwe wereld, zoals het Florence van de EN DAT SNAP JE OOK, DAT HIJ ZICH dat afvraagt, Chinezen, Oekraïners, Arabieren, Marokkanen, Renaissance dat was in de vijftiende eeuw, of het als je hem op zijn persoonlijke hoofdkwartier Afrikanen, noem maar op. In het begin, toen Parijs van de jaren twintig.’ in Turijn mag komen opzoeken. De Scuola de school hier opende, in 2013, wilde het wel Baricco’s bezoek aan Silicon Valley als een Holden, de Holden School, is een schitterend gebeuren dat een leerling of een docent een klap Grand Tour-reiziger die Florence aandoet levert modern verbouwde zeventiende-eeuwse mili- op zijn hoofd kreeg als hij buiten stond te bellen. een hilarische tocht op door het Amerikaanse taire kazerne waarin bijpassende studenten Pats, je iPhone of je smartphone weg. Langzaam suburbialandschap. Op een ﬁlmpje dat hij uit rondlopen. Ze mogen hier twee jaar lang alle maar zeker zijn we aan elkaar gewend geraakt.

62 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 Alessandro Baricco over mentale revoluties en digitale grootsheid De ontsnapping uit de vorige eeuw JOOST VAN DEN BROEK / HH / BROEK DEN VAN JOOST Alessandro Baricco – ‘Ik ben van idee veranderd over veel dingen. Eigenlijk altijd in het voordeel van de barbaren’

De leerlingen hebben begrepen hoe je je hier wel ook geen mensa hebben, geen eet- en drinkplek- kocht Angelina Jolie de rechten van Baricco’s en niet moet gedragen en de bewoners ook ten ken. Hup, de straat op, met die nette broekjes, literaire thriller Zonder bloed uit 2002), hij is opzichte van ons. Ze brengen nu hun kinderen jasjes en schoentjes. Ga maar lekker iets etnisch een van de meest gevraagde Europese duiders na school naar ons toe voor gratis huiswerk- eten hier, meer dan zeven euro kun je niet uit- van dit moment. En ook nog vader van twee begeleiding. Dat doen we in het “Fronte del geven. Mengen, mengen, mensen.’ zoons. Om een gaatje in zijn agenda te vinden borgo” (het Front voor de wijk), waar onze leer- Waarom hij het doet, zo’n school, terwijl hij moet je lang puzzelen met zijn assistente. lingen per toerbeurt kinderen die nauwelijks in binnen- en buitenland een enorm gevraagde ‘O, deze school, dat was altijd al mijn droom. het Italiaans machtig zijn helpen met hun huis- auteur is die voortdurend op reis moet? Gisteren Al van jongs af aan wist ik ook dat hij de Hol- werk. Ik ben blij dat de school nu op een plek als kwam hij terug uit Parijs, morgen vertrekt hij den-school moest heten, naar Holden Caul- deze ligt. Het is belangrijk dat onze leerlingen naar Madrid. Zijn werk loopt als een trein, zijn ﬁeld, de opstandige puber van The Catcher in groeien in een reële context. Daarom wil ik hier boeken worden vertaald en verﬁlmd (onlangs the Rye. Het is mijn bijdrage aan de wereld,

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 63 deze school, en hij houdt me levend. Ik doe kreeg als hij het over de digitale wereld had, ouderwetse landkaarten, met berglandschap- het heel graag. En wat een voldoening, we zijn ook daarin weer ver op iedereen voor. Want wij pen in reliëf getekend. Plaatjes uit een aardrijks- opengegaan in 1994, ik en de andere oprich- zijn nu pas serieus bezorgd aan het worden, Eco kundeboek uit de vorige eeuw, zou je denken. ters hebben er twintig jaar geld op toe moeten was het al heel lang. Hij had begrepen dat we ‘Dit is het deel waarin ik in kaart breng wat er nu leggen. Nu, sinds een paar jaar, verdienen we de komende tien jaar zouden doorbrengen met eigenlijk is gebeurd vanaf 1978. Dat jaar was het eraan. Dat gun ik ze zo, de mede-oprichters die grote, grote zorgen over wat er met ons ging jaar van het eerste videospel, Space Invaders, altijd vertrouwen hebben gehouden en ieder gebeuren. Maar aan de andere kant had hij een en vanaf daar begint mijn reconstructie. Het is jaar geld gaven. We hebben nu 350 studenten mentale openheid naar de digitale wereld die echt een geograﬁsche reconstructie, zoals u ziet, per jaar en ze moeten vechten om hun plek, niemand van zijn kaliber op dat moment nog met enorme bergen die zich ineens vanuit het want we houden toelatingsexamens. En daar had. Om een voorbeeld te geven: ik herinner me tot dan toe platte en geruststellende landschap bovenop nog vijfhonderd leerlingen die deel- een artikel van hem van vele, vele jaren geleden, verhefen. Kggggg (Baricco maakt een scheur- tijdcursussen doen, dat is de “Holden boven waarin hij zei dat Wikipedia een uitstekende geluid). Kijk, dat was Google. Kggggg. Ik heb 30”-groep. Die cursussen doen we in het week- encyclopedie was. Eco hè, de ultieme levende echt landkaarten laten maken, ziet u? Met het end, want het zijn mensen die werken en die encyclopedie. Ik kéék in die jaren niet eens op landschap onder en boven de aarde. Want het uit heel Italië komen. Voor veel van hen is het Wikipedia, omdat ik dacht dat het bagger was. heeft geen zin om te constateren dat er ineens echt de verandering van hun leven. Op je veer- Maar Eco schreef: nee, het is een fantastisch een enorme berg als een puist omhoog kwam tigste besluiten om je aan het schrijven of story systeem, je moet erin geloven, vertrouw het zetten, de Google-berg bijvoorbeeld, als je niet telling op een ander vlak te wijden. Dat schept nou. Hij, met al zijn gewicht, sprong op de bres laat zien wat er híer is gebeurd, onder de aarde. grote voldoening, mensen op een nieuw uni- voor iets waar wij sukkels nog allemaal onze Wat was het soort hersens dat dit nodig had? versum wijzen. Wat al in ze zat, hè.’

DE HOMO UNIVERSALIS Alessandro Baricco is in veel opzichten de opvolger van Umberto Eco, die toevallig of niet in de buurt werd geboren. Eco’s geboorteplaats Alessandria en Turijn liggen een uurtje rijden van elkaar, aan de voet van de Alpen. Beiden nuchtere Piemontesi, beiden ﬁlosoof, beiden in staat om hun wetenschappelijke werk zo te formuleren dat iedereen het kan snappen, beiden begaafde bespelers van alle registers van het moderne communicatieorgel. Beiden ook zeer succesvol schrijver van literaire thrillers en romans, beiden journalist, spreker en duider. En beiden met een grote didactische passie, altijd eerst hun studenten, dan de rest van de wereld. Op Baricco’s gezicht verschijnt een grote grijns bij het vergelijk. ‘Dat is voor mij een enorm privilege, om met Eco te worden vergeleken. Hij was niet alleen geniaal, hij was het ook nog eens op een manier waar ik erg van houd. Met ironie, lichtvoetigheid en grote, grote generositeit. Dus als u mij zegt dat ik de Umberto Eco van vandaag ben, word ik daar heel gelukkig van.’ Eco heeft ook, voor hij op zijn 84ste overleed, in 2016, veel aandacht besteed aan het digitale tijdperk en de daaruit voortvloeiende mens. Hij maakte zich grote zorgen. Omdat Eco wist dat Los Altos, Californië, de garage van het ouderlijk huis van Steve Jobs de oceaan van het net voor velen, het merendeel, gevaarlijk is. Om te kunnen surfen op de onbe- neus voor ophaalden. En daarin is hij een grote We moeten de onderaardse aardbevingen zien perkte informatie moet je immers zeewaardig les geweest. Want eigenlijk zijn hele kaste, de te snappen om de bovenaardse te kunnen lezen. zijn. En Eco zag groot verdrinkingsgevaar voor kaste van de belangrijke academici, heeft deze Waardoor is de aardkloot opengesplitst? De velen. Hij gebruikte vaak de term ‘surfen’; op de mentale openheid en generositeit absoluut niet. gevolgen, de bergen, kunnen we allemaal wel Italiaanse cover van Baricco’s De barbaren staat Kijk, ik zal u iets laten zien.’ benoemen.’ een surfer, een jochie met een pet achterstevo- Hij klapt een kleine laptop open. Het is het ren op zijn hoofd dat met een surfplankje over enige elektronische dat op het enorme bureau HET ZIET ER BEGRIJPELIJK en overzichtelijk uit, een enorme berg boeken, cassettebandjes en lp’s staat, omringd door de stapels boeken, knipsels zo ouderwets in kaart gebracht. Baricco is een heen scheert. Maar bij Baricco is het een vrolijk en dossiers die horen bij het beeld van de intel- goede onderwijzer, uiteraard. Hij scrolt enthou- gezicht, het plaatje suggereert dat het jongetje lectueel dat ik nog in mijn hoofd heb. Op het siast door. ‘Kijk, ik heb de bewegingen in het op zijn plankje een nieuwe toekomst tegemoet scherm verschijnt zijn nieuwe boek, The Game, landschap ook ingedeeld in tijdperken, ziet u? gaat. Hij laat de obsolete manier van kennis ver- al helemaal opgemaakt en printklaar. ‘In juni is Dit is het klassieke tijdperk. Dat was de pc, de garen van de vorige eeuw achter zich, hij vliegt het af’, zegt Baricco met de benijdenswaardige personal computer, dit was de eerste mail, en zo er overheen, hij is op weg naar iets anders. Eco stelligheid van een gedisciplineerd werkend schrijden we voort naar het moderne tijdperk. zag hem verdrinken. Baricco niet? mens dat zijn deadlines haalt. ‘Kijk, dit is wat ik Alles moest in geograﬁsche kaarten kunnen wor- ‘Het is waar dat Umberto Eco in de laatste u wilde laten zien.’ den uitgelegd en steeds als ik stuitte op iets dat jaren voor zijn dood een steeds bezorgder toon Op de pagina’s staan kaarten, van die mooie, ik niet snapte, liet ik het me uitleggen tot ik het

64 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 wel snapte. Het is volgens mij wel goed gelukt. Maar toch. Welk ‘probleem’ lost Tinder op? BEDOELT HIJ DE ELITE VAN STEVE JOBS? Is dat Ziet u, hier heb je de digitalisatie, internet en Het vinden van ‘een verloofde’ zoals Baricco zo de nieuwe elite? ‘In algemene zin heeft de elite het web. Het kaartengedeelte is het linkerdeel heerlijk ouderwets zegt, doe je dat door mensen zich verplaatst van humanistische naar techni- van mijn boek, het uitlegdeel. Als ik de berg naar links (Nope!) of rechts (Like! Superlike!) sche wetenschappen. De intelligentsia van de eenmaal in kaart heb, ga ik erin graven. Waar te schuiven alleen op basis van een foto en drie vorige eeuw mat zich op het humanistische vlak, het mij uiteindelijk om gaat is: welke mentale regels zelfverzonnen cv? Is dat ‘beweging’? in Europa althans, in Amerika niet. Daarom is bewegingen hebben geleid tot dit fenomeen, tot Hij moet hartelijk lachen om de vraag en het het interessant om te zien dat de huidige men- deze berg, tot deze beweging in het landschap? gezicht erbij. ‘Erg jammer: ik kan zelf niet op tale revolutie voortkomt uit een mensheid die Want er vallen grote lijnen te ontdekken, er zit- Tinder, want daarvoor is mijn hoofd te bekend. voor tachtig of negentig procent technisch inge- ten constanten in.’ Baricco waait met gespreide Ik had het graag geprobeerd. Het probleem van nieur is.’ vingers over de kaarten. ‘In alles wat we hier mijn hoofdstuk over de sociale media was dat ik Dat schrijft Baricco ook in zijn verhaal over zien is de constante: de tussen liggende schij- er niets van weet omdat ik er niet op zit, nooit Silicon Valley: wit, man en ingenieur. Help. ven, de bemiddeling, moet eruit. Dat is een heel op heb gezeten ook. Dus ik wist dat ik voorzich- ‘Help, ja. De intellectueel zoals we hem in de belangrijk principe van de digitale revolutie: alle tig moest zijn. Ik heb jongens van 25, dertig jaren zestig, zeventig van de vorige eeuw nog bemiddeling moet er tussenuit. Ik ben net klaar jaar gesproken, ik ben met ze opgetrokken, heb bedoelden, bestaat niet meer. En als hij bestaat met mijn hoofdstuk over Tinder.’ gekeken hoe het werkt, het gebruik van sociale is hij belachelijk, hij doet er niet meer toe. De Ah! Hoe past Tinder in het berglandschap? media. Ik wilde hún logica snappen. Ik heb er intelligentsia van vandaag is een heel andere ‘Alle technologische uitvindingen die de ruggen- veel tijd in gestoken en ben van idee veranderd diersoort. Hun brille komt voort uit het gebruik graat zijn van de digitale revolutie zijn niet meer over veel dingen. Eigenlijk altijd in het voordeel van de digitale tools, de totale beheersing van of minder dan de oplossing van een probleem. van de barbaren. die tools. Het kunnen verbinden van dingen met Een brief sturen, telefoneren, of een verloofde De ervaring die ik heb opgedaan met dit elkaar, bergen informatie samenbrengen met vinden. Het zijn slechts tools die een probleem tweede boek is dat alles wat er momenteel heel eenvoudige handelingen. Ze zijn in staat oplossen. Daarin valt nog een andere constante gebeurt zinvol is. We moeten er niet bang voor om iets van heel veel verschillende gezichtspun- te herkennen: de oplossing waarvoor gekozen zijn. Het is een mentale beweging van de mens- ten te bekijken, ze werken met categorieën en wordt geeft altijd de voorkeur aan hetzelfde: heid die in ieder geval zinvol, zo niet geniaal is. mentale verbindingen die wij kieuw-lozen niet beweging. Als je drie verschillende oplossingen Het is riskant, wat we aan het doen zijn, maar eens kennen. Het is een vorm van intelligen- hebt, kies je altijd voor de oplossing waarmee de het is een risico dat de moeite waard is om te tie die je echt alleen kunt opbouwen door het meeste beweging wordt gegenereerd. De oplos- nemen omdat wat we ermee winnen zo veel is. dagelijks gebruik van al die spullen. Je ziet het sing die grenzen neerhaalt, verplaatsing gene- Het is de ontsnapping uit de beschaving van de in bepaalde kinderen, maar ook in bepaalde ver- reert, reizen stimuleert, geld, goederen, mensen vorige eeuw, de Novecento. Als je de mentale lichte ﬁguren van vandaag.’ en informatie laat circuleren. Dat is een dierlijk structuur van de barbaren en hun revolutie goed En waar plaatst hij zichzelf dan, in dit nieuwe instinct. bestudeert, dan zie je dat het eigenlijk allemaal berglandschap? ‘Ik ben heel Europees. Er is De geest van de Novecento, de vorige eeuw, rust in de cultus van onbeweeglijkheid, grenzen, afscheidingen. De grens was de religie van de ‘In algemene zin heeft de elite zich verplaatst vorige eeuw. Grenzen op alle gebied. De grens van humanistische naar technische wetenschappen’ tussen “hoge” en “lage” cultuur. De grens tussen “Ariërs” en “joden”. De grens tussen het Oostblok en het Westen. Alles was ingeperkt, begrensd, gericht is op het vernietigen van de totems, de ook een moderne, technologische lijn onder de geblokkeerd, informatie kon niet vrij bewegen. heiligenbeelden van onze vorige eeuw. De elite intellectuelen in Europa, waar Umberto Eco Daarom kon Auschwitz bestaan zonder dat uit de vorige eeuw is bezig aan haar zonsonder- inderdaad de aanvoerder van is. Enerzijds niet iemand – of bijna iemand – het wist. Vandaag gang. Die manier van elite zijn is ten dode opge- bevroren knipperend in de koplampen van de kun je echt geen Auschwitz maken en het een schreven.’ Grote Belangrijke Cultuur van onze vorige eeuw, jaartje of wat ongestoord draaiende houden. Turijn is bij uitstek de stad van die elite van anderzijds – dankzij diezelfde cultuur – in staat Je kunt geen atoombom maken waar slechts de vorige eeuw. Alessandro Baricco staat op tot nuances die je in Amerika kunt vergeten. honderd mensen van weten en die de hele pla- de schouders van giganten, die draaiden rond Wij zijn anders, wij Europeanen. We zijn meer

KEVORK DJANSEZIAN / GETTY / IMAGES DJANSEZIAN KEVORK neet kan vernietigen. Dat is de stuwende kracht het grote uitgevershuis Einaudi. Zwaargewich- theoretisch, we kunnen beter namen geven, ter- onder de digitale revolutie. ten als Cesare Pavese, Italo Calvino, Natalia en men bedenken, voor moeilijk te vangen mentale Na een eeuw van angst, horreur, ontelbare Leone Ginzburg, en uiteraard Primo Levi, de bewegingen. doden, twee wereldoorlogen, een koude oorlog, grote Italiaanse intellectuelen van de vorige Dat is per slot wat ik doe: met een vlinder- dictaturen, kijkt de nieuwe mens om zich heen eeuw. Allemaal uit Turijn. Een cultuur die de net achter mentale bewegingen aanrennen. De en zegt: zo, het eerste wat ik ga doen, is zo veel prullenbak in kan? Niet meer nodig? Amerikanen zijn fantastisch in het verzinnen mogelijk beweging creëren. Want het is in de Baricco moet al weer lachen. ‘Ik denk dat de van perfecte tools, wij Europeanen zijn beter in onbeweeglijkheid dat een bepaalde “waarheid” elite iets geweldigs is! En natuurlijk ben ik een het in kaart brengen van de geschiedenis van de een mythe kan worden. Dat een leugen een product van de oude elite. Maar ik ontdekte tij- menselijke geest. Zoals het altijd is geweest. Wij legende kan worden, zoals het nazisme. Gooi dens het schrijven van The Game dat de wereld staan nog een beetje raar met onze ogen te knip- alle ramen open en laat de wind er doorheen waarin we nu leven uit is op een wereld zonder peren bij de voortdurende stroom van nieuwe blazen. Mensen blijven slecht als voorheen, en elite. En dat is een risico dat we lopen. Maar het machientjes die Amerika ons blijft sturen. Maar arrogant, en ambitieus, maar de beweging haalt is een theoretisch probleem, want er is zich al als we elkaar ontmoeten, Europeanen en Ame- de kracht eruit. Door zo veel mogelijk instru- lang een nieuwe elite aan het ontwikkelen. Een rikanen, dan komt er het beste uit voort.’ menten te ontwerpen die de beweging mogelijk totaal andere elite, vanuit antropologisch oog- maken zorg ik ervoor dat wat in de vorige eeuw punt, maar zij komt eraan. Voor wie haar wil Op zondag 3 juni om 19.30 uur sluit Alessandro is gebeurd niet meer kan gebeuren.’ zien is zij al lang zichtbaar, maar omdat zij in Baricco het Forum on European Culture af in De niets lijkt op de oude elite is zij moeilijk te zien. Balie in Amsterdam met een lezing over de staat HET IS NA ZO’N GEPASSIONEERD en belangrijk Het zijn twee krachtvelden die op elkaar botsen, van kunst en cultuur in Europa. Hij wordt geïn- betoog moeilijk om terug te keren naar Tinder. zou je kunnen zeggen.’ troduceerd door George van Houts

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 65 Hoe privé is ons gezicht? matische gezichtsherkenner had hem direct herkend. Net zoals de Chinese man die werd gezocht voor een financieel delict en zich vorige maand een hoedje schrok toen hij tijdens een Altijd in close-up concert met vijftigduizend toeschouwers door camera’s eruit gepikt werd. Berichten over gezichtsherkenning gaan Online hadden we onze privacy al opgegeven, en nu lijken vaak gepaard met doembeelden als ‘het einde we dat met alle camera’s, poortjes en zelf geïnstalleerde van anonimiteit in de openbare ruimte’, of ‘de apps ook in de ofline wereld te gaan doen. Maar wat als dood van privacy’. Maar hoe erg is dat? Privacy in de openbare ruimte is een relatief recent gelaatsherkenningssoftware in verkeerde handen valt? fenomeen. Toen Kodak eind negentiende eeuw de eerste compacte camera introduceerde ging door Saskia Naafs beeld Jan Rothuizen dat gepaard met het besef dat sommige dingen die in het openbaar gebeuren privé moeten blijven. De Kodak fiends, zoals de eerste over- enthousiaste amateurfotografen heetten, legden ZES UUR, HET EINDE van de werkdag. De bevei- Wat als kwaadwillenden met de technologie je op de meest onverwachte momenten in beeld ligingspoortjes van je werk gaan automatisch van 20Face aan de haal gaan? Het bedrijf Kai- vast. Aan de Engelse kust namen groepen jon- open zodra je gezicht gescreend is. Voordat je ros (vernoemd naar de Griekse god van het gemannen het heft in eigen hand en bescherm- naar huis gaat wil je nog even sporten en bood- geschikte moment) dat gezichtsherkennings- den vrouwen die net uit zee kwamen tegen de schappen doen. De deelauto van je werk regi- software ontwikkelt voor pretparken, film- opdringerige fotografen, soms met harde hand. streert je gezicht en past zich meteen aan jouw studio’s en adverteerders, zei vorig jaar tegen Ook de toenmalige Amerikaanse president instellingen aan: de stoel gaat naar voren, de The Guardian dat ze niet met de Amerikaanse Theodore Roosevelt was niet veilig voor de lens spiegel stelt bij, je favoriete radiostation springt overheid samenwerken uit angst voor biometri- en werd gekiekt toen hij de kerk uit kwam. Hij aan. In de sportschool check je in en uit met je sche surveillance. Is Hoekstra niet bang dat zijn vatte de jonge fotograaf bij de kraag en gaf hem gezicht. Bij de supermarkt sta je in de snelle rij, gezichtsherkenningssoftware in de verkeerde een strenge preek: het was onfatsoenlijk om een want jij betaalt met je gezicht. In de parfumerie handen belandt? man die net een godshuis uit kwam te fotogra- word je direct door de camera herkend en krijg ‘Ja, dat kan, pistolen worden ook niet alleen feren. Wat Roosevelt niet had kunnen bevroe- je een bericht op je smartphone dat jouw favo- door de good guys gebruikt’, zegt hij. ‘Maar den is dat dik een eeuw later kerken de meest riete luchtje in de aanbieding is. Voldaan kom je technologische vooruitgang kun je niet tegen- geavanceerde gezichtsherkenning inzetten om thuis, met boodschappen en sporttas onder de houden. Het is beter dat wij in westerse landen de aanwezigheid van kerkgangers te turven. arm. Gelukkig zwaait de voordeur al open want een voorsprong houden en goede weten regel- Hadden we onze privacy online al opgegeven, de camera heeft je op afstand herkend. Je thuis- geving maken. Als wij het niet doen, doet een dan lijken we dat met automatische gezichts- robot begroet je bij naam, vraagt hoe je dag was ander het wel.’ herkenning nu ook in de ofine wereld te gaan en laat je weten dat het hele huis gestofzuigd is. doen. Wat privé was, is publiek geworden, Tevreden plof je op de bank. GEZICHTSHERKENNING roept een aantal inte- schreef socioloog Zygmunt Bauman in 2013. Als het aan Peter Hoekstra ligt, medeoprich- ressante vragen op in tijden van beveiligings- Het idee dat we continu bekeken worden is iets ter van biometrisch herkenningsbedrijf 20Face camera’s, sociale media, smartphones en selfies: positiefs geworden: ik word gezien! Die sociale uit Enschede, zou de toekomst er over vijf jaar hoe privé is ons gezicht eigenlijk nog? En was herkenning geeft ons bestaan betekenis. In onze zo uit kunnen zien. Zijn bedrijf ontwikkelt het ooit eigenlijk wel privé? Een gezicht kun je consumptiemaatschappij geven we graag infor- gezichtsherkenningssoftware en zegt gezichten immers moeilijk verbergen en is misschien wel matie prijs voor voordeel of gebruiksgemak. nu al op basis van ‘een glimp’ te kunnen her- ons meest openbare kenmerk. Bovendien is ons Volgens Bauman zijn we daarnaast ook ‘veilig- heidsverslaafden’ geworden. Het gevaar lijkt alomtegen- ‘Onze ambitie is om je niet alleen aan je gezicht, maar ook aan je woordig, we zijn gefixeerd op Somewhere over the houding, de vorm van je oor, of aan je geur te kunnen herkennen’ het idee dat je ieder risico kunt Rainbow, 2001-2006. uitsluiten. Een veilige samen- De plaatjes zijn onderdeel van een leving is alleen mogelijk als we zelfportret zonder kennen. Ook als het licht slecht is, als je hoofd sociale verkeer afhankelijk van het kunnen her- voortdurend op onze hoede zelf van Jan Rothui- is afgewend (tot een hoek van zestig graden) of kennen en ‘lezen’ van elkaars gezicht. Zo bezien zijn, als alles wordt gezien. ‘We zen. De verzameling je gezicht deels bedekt is. ‘Onze ambitie is om je is computergestuurde gezichtsherkenning een have become dependent on sur- bestaat uit afbeeldingen van mensen niet alleen aan je gezicht, maar ook aan je hou- door technologie geperfectioneerde menselijke veillance being done and being van wie hij vindt dat ding, de vorm van je oor, of aan je geur te kun- eigenschap. Niks mis mee. Maar een computer seen to be done’, aldus Bauman. ze op hem lijken nen herkennen’, zegt Hoekstra. kan een gezicht op grote afstand lezen zonder Gezichtsherkenning is daarin Natuurlijk zijn er privacyzorgen, zegt hij, dat we het door hebben, kan naar ‘matches’ de logische volgende stap. maar die gaan niet over het feit dat je gezicht zoeken in veel grotere databases dan onze eigen Maar wat zijn de gevolgen? Privé-gegevens opgeslagen en herkend wordt, maar over moge- hersenen aankunnen, kan data combineren, en en geheimen worden privileges die slechts som- lijk misbruik. Neem Facebook: we vertrouwen dit alles met grote snelheid. migen zich kunnen permitteren. Anderen die het bedrijf onze meest persoonlijke data toe in Bovendien kun je met de alomtegenwoor- prat gaan op privacy kunnen uitgesloten worden ruil voor toegang tot het platform. Facebook digheid van camera’s nu bijna overal op straat van bepaalde diensten, banen, sociale sferen, verkoopt die informatie door aan adverteerders. herkend worden. Humphrey Bogart zou in zijn het openbare leven. Gezichtsherkenning gaat Daar hebben de meeste mensen geen proble- rol als ontsnapte, onschuldige veroordeelde in namelijk verder dan een inbreuk op de privacy men mee, maar wel als die data voor andere Dark Passage nu de tijd niet meer krijgen om alleen. Het kan ook leiden tot een nieuwe inde- doeleinden gebruikt worden, zoals Cambridge zijn gezicht bij een clandestiene chirurg in een ling op basis van gezichtskenmerken, IQ, seksu- Analytica deed om verkiezingen te beïnvloeden. achterafsteegje te laten verbouwen: de auto- ele geaardheid, gezondheid of emoties: volgens

66 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 wetenschappers allemaal van ons gezicht af te camera met gezichtsherkenning? Volgens bran- van gezichtsherkenningscamera’s die twintig lezen. Gezichtsherkenning kan tot discriminatie chevereniging Detailhandel Nederland, die in gezichten per seconde kunnen scannen. leiden en tot vormen van in- en uitsluiting als 2006 voor landelijke toepassing pleitte, valt dat Voetbalsupporters zijn natuurlijk bij voor- je de toegang tot een stadion, club, metro, vlieg- erg tegen. ‘De technologie is nog niet zo ver’, zegt baat verdacht. Daarom moet je bij ADO Den tuig of baan ontzegd wordt. Zo kan het tot een een woordvoerder. ‘De software is best duur en Haag tegenwoordig eerst even in de camera opeenstapeling van nadelen leiden voor mensen geeft geen honderd procent uitsluitsel. Dat wil kijken voordat je naar binnen mag. Mensen die eruit gepikt worden op basis van hun gezicht. je wel als je iemand de toegang tot een winkel met een stadionverbod komen er niet meer in. Social sorting noemt de Schotse surveillance- ontzegt.’ Ook andere voetbalclubs experimenteerden met hoogleraar David Lyon dat. Bij smartphones en creditcards gaan de ont- de techniek, maar niet altijd naar volle tevre- wikkelingen sneller. De gezichtsherkennings- denheid. Zo meldt FC Groningen dat er ‘niets TE MIDDEN VAN de ophef over Cambridge technologie werkt dan beter omdat je gericht concreets’ uit de pilot met gezichtsherkenning Analytica maakte Facebook onlangs bekend in de camera kijkt, en er alleen gecheckt hoeft is gekomen. ‘Er zijn geen mensen met een sta- de optie voor gezichtsherkenning weer aan te te worden of jij het echt bent. Samsung kwam dionverbod getraceerd. Alle beelden zijn inmid- zetten voor Europese gebruikers. Met behulp als eerste met een telefoon die je met je gezicht dels vernietigd, de camera’s en lege harde schijf van kunst matige intelligentie kan het sociale- kunt ontgrendelen, Huawei en Apple volgden. weer meegenomen door de leverancier’, mailt media bedrijf jouw gezicht razendsnel herken- De iPhone X kijkt niet alleen naar specifieke een woordvoerder. nen binnen hun database van miljarden foto’s. punten in je gezicht om je te herkennen, maar Ook op Schiphol is iedereen verdacht totdat De gezichtsherkenningsoptie is niet geheel ook naar de vorm. het tegendeel bewezen is. Wie door de automa- onomstreden. In 2011 haalde Facebook de optie In China is het al populair om met een sel- tische paspoortcontrole gaat bij de zogeheten die toen nog automatisch voor iedere gebruiker fie te betalen, maar ook Mastercard past het toe e-gates moet in de camera kijken. Die vergelijkt aan stond in Europa ofine vanwege privacy- en begon uitgerekend in Nederland met testen jouw gezicht met de pasfoto die op de chip in zorgen. Nu denkt Facebook wel aan de strengere voordat het creditcardbedrijf de ‘betalen met je je paspoort staat. Schiphol begon vorig jaar zelfs EU-privacywetgeving te voldoen die eind deze maand van kracht wordt door eerst toestemming te vragen aan gebruikers. De algoritmen van de FBI hebben het vijftien procent van de tijd In Nederland ging Facebooks aankondiging mis en pikken vrouwen en zwarte mensen er vaker verkeerd uit vrijwel geruisloos voorbij. Maar wat betekent het als Facebook een database met gezichtsprofielen of ‘Faceprints’ voor een kwart van de wereld- gezicht’-functie wereldwijd uitrolde. De reden? met een proef waarbij je helemaal je paspoort bevolking aanlegt? Weten we waar we toestem- Het maakt betalen nog makkelijker: een wacht- niet meer hoeft te laten zien, maar op basis van ming voor geven? Je gezicht zegt niet alleen wie woord is niet meer nodig, er komt nog minder gezichtsherkenning direct door kunt lopen. je bent, maar volgens sommige wetenschappers fysieke handeling bij kijken, laat staan contact Daarvoor moet je je dan wel eerst registreren. ook hoe slim of gezond je bent, wat je stemt, en met echt geld, zodat je onbewuster geld uitgeeft. Schiphol testte in het verleden ook een came- wat je voelt. Wat gebeurt er als die informatie Zoals je winkeldieven eruit kunt pikken, rasysteem om uitgeprocedeerde asielzoekers te ook door anderen gebruikt of misbruikt wordt? kunnen ook zwartrijders automatisch aan kunnen herkennen die op de luchthaven rond- Of als je gezicht verkeerd gelezen wordt? hun gezicht herkend worden. De Rotterdamse hingen, maar dat werkte niet omdat de gezich- Dat de techniek niet altijd goed werkt, bewees openbaar vervoerder ret kondigde in 2011 aan ten niet altijd goed in beeld waren. Google in 2015 toen hun algoritme een zwarte notoire zwartrijders te gaan identificeren met vrouw als gorilla aanwees. Drie jaar later is dat gezichtsherkenningscamera’s. Sinds kort wil de HET ZIJN STUK VOOR STUK spraakmakende probleem kennelijk nog steeds niet verholpen, ret ook ‘vieze mannen’ in de metro weren. Je experimenten, maar werkt het ook? Volgens want Google’s oplossing is nu: de opties gorilla zou verwachten dat inmiddels alle trams, bus- hoogleraar patroonherkenning en biometrie en andere mensapen schrappen voor beeld- sen, metro’s en stations vol hangen met auto- Raymond Veldhuis van de Universiteit Twente herkenning. Facebook en Google zijn de abso- matische gezichtsherkenners, maar ook de werkt gezichtsherkenning eigenlijk alleen goed lute voorlopers als het op gezichtsherkenning ret-woordvoerder geeft een verontschuldigend als de kwaliteit van de foto’s goed is. De Neder- aankomt. Niemand kan tippen aan hun beeld- antwoord: ‘De techniek werkt nog niet zo goed, landse politie checkt om die reden van tevoren banken en vooral niet aan hun rekenkracht. soms zijn de beelden niet goed, is er te weinig de kwaliteit. ‘Als je heel slechte afbeeldingen Maar in afwachting van weten regelgeving zijn licht. We blijven wel testen en de ontwikkelin- gebruikt, krijg je altijd wel een match’, zegt Veld- we afhankelijk van hun moreel kompas in de gen in de gaten houden.’ Voorlopig is het dus huis. Zijn team werkt aan het verbeteren van race om deze technologie te verbeteren. aan mensen van vlees en bloed om zwartrijders de algoritmen, het trainen van de computers Bij de nieuwste technologische toepassingen of vieze mannen met een OV-verbod er met een om gezichten te herkennen, onder andere voor kijken we vaak naar plekken als Silicon Valley of foto in de hand uit te pikken. de politie die sinds 2016 gezichtsherkennings- China waar gezichtsherkenning ingezet wordt In de stad van het lik-op-stukbeleid werd software gebruikt om verdachten op te sporen. om burgers in de gaten te houden of juist om gezichtsherkenning stilletjes ingevoerd. In het Catch heet dit systeem, dat beelden van het consumentengemak te vergroten. Maar ook van oudsher privacygevoelige Berlijn ging dat beveiligingscamera’s, pinautomaten of van soci- Nederland is een voorloper op het gebied van anders. Daar zie je veel minder beveiligings- ale media checkt tegen een database met zo’n gelaatsherkenning. In 2004 startte in Utrecht camera’s en ‘blauw op straat’ dan in Neder- achthonderdduizend foto’s van verdachten en een proef met gezichtsherkenning om notoire landse steden, maar sinds augustus hangen er veroordeelden. Vorig jaar konden zo 93 verdach- winkeldieven te herkennen. Het heeft ook com- wel gezichtsherkenningscamera’s boven de rol- ten herkend worden, een score van tien procent, merciële potentie: je kunt vaste klanten geper- trappen van station Südkreuz. Privacy strijders maar de biometriespecialist van de politie was er sonaliseerde aanbiedingen doen. Denk aan maken zich grote zorgen over valse identifi- zeer tevreden mee, zei hij tegen NRC Handels- Tom Cruise die als agent Anderton in de film caties. Een commentator van Deutsche Welle blad: ‘Zelfs als je een foto met een bedekt gezicht Minority Report in het winkelcentrum door noemde het zelfs het einde van de democratie: of petje door het systeem haalt, rolt er vaak een een kakofonie van adverteerders wordt begroet: ‘Technologie verandert ons allemaal in verdach- positief resultaat uit.’ Agenten kunnen nog niet ‘Hello John Anderton, you could use a Guinness ten.’ In Moskou hebben ze daar geen problemen op straat gezichten scannen met de Catch-app, al right about now!’ mee. In aanloop naar het wereldkampioenschap sluit de politie het in de toekomst niet uit. Heeft iedere Nederlandse winkel dan nu een voetbal worden metro- en treinstations voorzien De grootste uitdaging zijn lage resolutiebeel-

68 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 den, zegt Veldhuis. ‘Over het algemeen is de kwa- doorzoeken gezichten kunt koppelen aan bur- leidde tot ophef, want in landen waar homosek- liteit van beveiligingscamera’s niet goed genoeg. gerservicenummers en andere persoonlijke sualiteit strafbaar is, zou dit wel eens een han- Voor opsporing zijn de beelden niet geschikt.’ informatie, zoals Facebook-likes. dige app kunnen zijn. Kosinski wilde slechts Ook grote databases leveren problemen op bij Natuurlijk worden dit soort vondsten ook in aantonen dat de technologie bestaat en wat de gezichtsherkenning omdat je meer rekenkracht de praktijk gebracht. In 2016 kwam de Russische gevaren zijn, zei hij. Een tactiek die eerder ave- nodig hebt en omdat het meer matches ople- datingapp FindFace op de markt om op straat rechts voor hem werkte. Kosinski was een van vert. Bij de politie worden de gematchte beelden gezichten te koppelen aan VKontakte-profielen, de wetenschappers die de techniek achter Cam- altijd handmatig gecheckt. het Russische Facebook. Trefzekerheid? Zeven- bridge Analytica bedacht: heel precieze profiel- Maar de foutmarges blijven. Bij de Champi- tig procent, volgens de makers van de app. The schetsen maken van mensen op basis van hun ons League-finale in Engeland vorig jaar werden Guardian noemde het ‘het einde van de anoni- Facebook-likes. Ook toen wilde hij naar eigen tweeduizend mensen door de gezichtsherken- miteit in de publieke ruimte’. De ophef was niet zeggen waarschuwen hoeveel informatie je van ningssoftware onterecht als crimineel aange- van de lucht. Maar nu biedt Facebook dus zelf Facebook kunt plukken (Facebook-likes waren merkt. Gelukkig was dat niet genoeg bewijslast weer gezichtsherkenning aan en kan het put- toen nog openbaar) en welke gevolgen dat heeft. om iemand te arresteren, laat staan te veroor- ten uit een van de grootste gezichtendatabases Maar een van zijn collega’s stapte over naar delen. Maar wat als het een stap verder gaat en ter wereld. En het bedrijf heeft tegelijkertijd een Cambridge Analytica en de rest is geschiedenis. mensen op basis van gezichtsherkenning wor- Facebook-datingservice aangekondigd. Toeval? Kosinski gaat ondertussen onverstoorbaar den aangevallen? De dystopische sci-fi-serie verder. Hij bestudeert of je aan de hand van Black Mirror bedacht gehackte killer bee drones IDENTIFICATIE IS ECHTER maar één aspect van iemands gezicht zijn politieke voorkeuren af die mensen vermoorden op basis van gezichts- gezichtsherkenning. De volgende stap is emoties kunt lezen, of zijn IQ. Zo zouden scholen stu- herkenning. Een vergezochte fantasie? Walmart aflezen van een gezicht. De Facereader van het denten kunnen gaan screenen. Je zou zelfs cri- heeft net het patent aangevraagd op ‘automatic Nederlandse bedrijf VicarVision kan een neu- minele intenties van iemands gezicht af kunnen pollinators’ oftewel: bijendrones. trale gezichtsuitdrukking herkennen evenals lezen: het ouderwetse schedel meten, maar dan In Amerika, waar privacywetgeving minder blijheid, verdriet, boosheid, verrassing, angst, met algoritmen. Anders dan bij genetische ziek- streng is, gebruikt de fbi een gezichtsherken- afkeer en walging, maar ook oplettendheid en tes is het dan nog maar zeer de vraag of die cri- ningsdatabase van meer dan dertig miljoen activiteit. Ze noemen het zelf een ‘objectieve minele intenties zich ook gaan uiten. Het is pre- foto’s. Tachtig procent van die foto’s is van non- keuring’. Emotieherkenning wordt bijvoorbeeld crime in de maak – mensen opsluiten voordat ze criminal entities, onschuldige burgers dus. gebruikt in psychologisch onderzoek, maar kan iets gedaan hebben. Tijdens een hoorzitting van het Huis van Afge- ook heel nuttig zijn voor marketeers of om sol- De regulering volgt op de uitvinding en vaardigden vorig jaar bleek dat de fbi gezichts- licitanten te screenen. loopt, net zoals bij de eerste Kodak-camera herkenning al jarenlang toepaste zonder het te Maar wat als de Facereader door je baas wordt destijds, achter. Biometrie-expert Max Snijder melden. Laat staan het over de gebreken te heb- gebruikt, of je partner? Emotie herkenning in waarschuwde in een rapport van het Rathenau ben: de algoritmen hebben het vijftien procent het sociale verkeer belooft een gekmakende Instituut uit 2015 dat biometrie zich in een juri- van de tijd mis en pikken vrouwen en zwarte totale transparantie als in The Circle van Dave disch niemandsland bevindt. ‘Als we zo door- mensen er vaker verkeerd uit. Ook worden Eggers. Maar omgekeerd geldt dat niet: terwijl gaan, dreigt het recht op anonimiteit helemaal ouderen beter herkend dan kinderen. wij in al onze rollen steeds transparanter wor- te verdwijnen.’ In Nederland mag je niet zonder Omdat de algoritmen getraind zijn door den, gesurveilleerd, gemonitord en gemeten, goede reden naar iemands identiteit vragen, mensen op basis van bepaalde beelden kun- wordt het steeds onduidelijker wat er met die hierdoor is de macht van de overheid beperkt, nen ze moeite hebben om andere etniciteiten te gegevens gebeurt, hoe de algoritmen werken en zei hij. Als gezichten klakkeloos worden opge- herkennen, denk aan het voorbeeld van Google wat overheden of bedrijven met de infor- slagen, is dat recht volgens en de gorilla’s. Dat is zorgelijk in een land waar matie doen. We maken onszelf zichtbaar, Snijder in het gedrang. Het zwarte Amerikanen toch al een hogere kans heb- maar geven daarmee ook controle weg. verschuift de machtsverhou- ben om opgepakt en veroordeeld te worden. In Ook in de zorg liggen de kansen voor het dingen. Gezichtsherkenning de hoorzitting ging het over de oprapen. Zorgbehoevende geeft een overheid of pri- voordelen van gezichtsherken- mensen kunnen langer thuis vate partij meer macht ten ning – je gezicht is moeilijker blijven wonen als een camera opzichte van burgers. En het ‘te kraken’ dan een pincode of van een afstand het gezicht keert de bewijslast om: als je wachtwoord – maar vooral over kan lezen. Is oma eenzaam, verkeerd geïdentificeerd of de nadelen. Gezichtsherken- een tikje levensmoe? Dan geclassificeerd wordt op basis ning kan gebruikt worden om gaan we langs. Of nog beter: van je gezicht is het aan jou mensen lastig te vallen. Het kan de zorgrobot vrolijkt haar op. om het tegendeel te bewijzen de vrijheid van meningsuiting Gezichtsherkenning zegt zelfs en tegen het zelflerende algo- en vereniging beperken als het iets over je gezondheid. Met ritme in te gaan. wordt ingezet bij demonstraties. de app Face2Gene (gratis In de nieuwe EU-wetge- En het kan realtime gebruikt verkrijgbaar in de App Store) ving die 25 mei van kracht worden dankzij smartphones en kunnen dokters gezichten op zo’n wordt staat dat mensen eigenaar zijn van hun bodycams die ook in Nederland tweeduizend erfelijke ziektes scan- eigen gezichtsprofielen. In theorie moeten door agenten gedragen worden. nen. bedrijven dus toestemming vragen om je gezicht De voorzitter noemde deze ontwikkeling ‘hoogst De toepassingen lijken, kortom, eindeloos. te mogen herkennen en kun je deze informatie zorgelijk’. Als er iemand is die de grenzen van gezichts- opvragen of eisen dat ze gewist wordt. Maar Gedragseconoom Alesandro Acquisti van de herkenning opzoekt, dan is het psychometrie- in de praktijk zal het steeds moeilijker worden Amerikaanse Carnegie Mellon University zou onderzoeker Michal Kosinski, verbonden aan om voor iedere camera met gezichtsherkenning aan je gezicht alleen genoeg hebben om ook je Stanford. Hij trainde een computer om de toestemming te vragen van passanten, zeker als burgerservicenummer te achterhalen. Hij liet geaardheid van gezichten af te lezen. Bij mannen deze camera’s zich in de openbare ruimte bevin- in 2011 zien dat het mogelijk is om op straat had hij het 93 procent van de tijd bij het rechte den. Dan moeten we, net zoals de Antwerpse iemands gezicht met je smartphonecamera te eind, bij vrouwen 83 procent. Daarmee scoorde kunstenaar Maarten Inghels deed, routes om de scannen, en dat je door meerdere databases te de computer beter dan de gemiddelde mens. Het camera’s heen gaan zoeken.

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 69 Op naar de quantumcomputer Door nano-draadjes naar Majorana deeltjes naar qubits FOTO’S MICROSOFT FOTO’S Leo Kouwenhoven in het QuTech-lab in Delf. Rechts de quantumchip die wordt gebruikt om Majoranadeeltjes te meten

In het Microsoft-lab in Delft werkt Leo Kouwenhoven object, een stoel of een bal, een goed bepaalde positie. Een stoel kan op plaats A zijn óf op aan de quantumcomputer, die een doorbraak in de plaats B. De informatie over waar die stoel technologie zou betekenen. ‘Met de quantumcomputer zich bevindt is binair: A of B. Een stoel kan zou je wel eens bij het hart van de natuur uit kunnen niet op twee plaatsen tegelijk zijn, net zoals wij komen.’ ook niet op twee plaatsen tegelijk kunnen zijn. door Sanne Bloemink Deze ‘wet’ en ook andere wetten van de klassieke natuurkunde helpen ons een groot deel van het heelal te verklaren. En op de schaal van ‘EN HIER IS DAN DE QUANTUM CLOUD’, zegt zijde van het lab, QuTech, hoort bij de TU Delft, mensen, stoelen of auto’s kloppen deze wetten hoogleraar natuurkunde Leo Kouwenhoven de universiteit waar Kouwenhoven in 1992 cum ook altijd. We kunnen dus voorspellen wat er zonder enig dramatisch vertoon als we het labo- laude promoveerde en waar hij sinds 1999 als gebeurt. ratorium aan de Technische Universiteit van hoogleraar aan verbonden is. Op het niveau van atomen en moleculen Delft binnen lopen. Hij moet iets harder praten In de cilinders wordt de temperatuur con- is gebleken dat die regels niet zomaar meer om boven het luide gezoem van de apparatuur stant op 0,01 Kelvin, -273 graden Celsius, opgaan. Het gedrag van deeltjes op nano-schaal in de ruimte uit te komen en wijst naar links. De gehouden: de absolute minimumtemperatuur, is totaal anders en de klassieke natuurkunde stellage daar ziet eruit als een uit de hand gelo- kouder dan diep in het heelal. ‘We weten name- ‘werkt’ niet meer. Daar blijkt bijvoorbeeld dat pen experiment in een garage. Verschillende lijk dat bij die temperaturen superposities ont- een deeltje op meerdere plaatsen tegelijk kan buizen, slangen en andere onderdelen lijken staan.’ En die superposities zijn precies waar zijn. De informatie over de plek van dat deeltje is provisorisch te zijn verbonden aan een aantal Kouwenhoven en zijn team mee willen werken. dan opeens niet meer binair, dus ofwel op plaats cilindervormige containers die in de lucht zijn In de ‘gewone’ natuurkunde, de wereld waar A ofwel op plaats B, maar wordt ‘quantum’. Dat opgehangen. ‘Hier zijn we begonnen en, zoals wij in leven en de wereld waar onze ‘gewone’ wil zeggen dat zo’n deeltje zich niet meer op één je ziet, is het allemaal wat rommelig.’ De linker- computers in werken, heeft elk materieel bepaalde plek bevindt, maar dat het zowel op

70 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 Op naar de quantumcomputer Door nano-draadjes naar Majorana deeltjes naar qubits

Met deeltjes in een dergelijke superpositie, deel- van een quantumcomputer. Wie als eerste deze tjes die dus tegelijk op twee plekken kunnen technologie ontwikkelt, zal een dikke streep zijn, kun je een quantumcomputer bouwen die voor hebben op de anderen. veel sneller berekeningen kan uitvoeren dan ibm heeft inmiddels een technologie ontwik- welke computer ook. Een dergelijke computer keld met vijftig qubits, maar die qubits zijn nog kan namelijk veel meer informatie tegelijkertijd niet erg stabiel en dus niet zo geschikt als bouw- verwerken. Dit is dan ook de reden dat de grote stenen voor iets groots. Kouwenhoven legt uit: technologiebedrijven enorme investeringen ‘Vergelijk het met een kaartenhuis dat je maakt doen in de ontwikkeling van deze technologie. van vijftig kaarten. Je kunt zoiets heel voorzich- Even later staan we aan de rechterkant van de tig bouwen, maar bij het minste of geringste zal ruimte: het lab van Microsoft, de technologie- het kaartenhuis in elkaar storten.’ Daar kun je gigant waar Kouwenhoven inmiddels in dienst dus in de praktijk niet zoveel mee. is en die een belangrijke concurrent aan het Microsoft heeft weliswaar nog geen qubits worden is van bedrijven als ibm en Google in ontwikkeld, maar verwacht veel van de zoge- de verwezenlijking van de quantumcomputer- naamde Majorana-fermionen, deeltjes die in droom. De materialen hier zijn nieuwer, maar de bevroren cilinders ontstaan door een stroom het principe van de koelmachines is precies te leiden door een dun nano-draadje van half- hetzelfde. Kouwenhoven: ‘Het is eigenlijk heel geleidend en supergeleidend materiaal. Dat simpel. In feite hebben we hier alleen elektrici- materialen bij zeer lage temperaturen super- teit en koelwater nodig.’ Boven ons hoofd lopen geleidend kunnen worden werd overigens al in gekleurde buizen waar het koelwater doorheen 1911 ontdekt in Leiden door Heike Kamerlingh stroomt. En de ijskoude cilinders natuurlijk, die Onnes. Kouwenhoven ging hierop door. vijfhonderdduizend dollar per stuk kosten. In maart van dit jaar publiceerde hij onder- Kouwenhoven is blij om voor Microsoft te zoek dat de aanwezigheid van deze deeltjes werken: ‘Het is niet alleen fijn dat er geld is voor bevestigt in een artikel in het toonaangevende materialen en machines, het is ook erg handig wetenschappelijke tijdschrift Nature. De bedoe- dat er zo veel kennis is binnen het bedrijf. Als ling is dat deze superpositiedeeltjes zich in de ik een bepaald soort machine of apparaat nodig cilinders met elkaar gaan verknopen en op die heb voor een zeer specifieke taak, dan bouwen manier qubits gaan vormen. Kouwenhoven legt zij die gewoon. Zonder alle functies die over- mij uit dat dit soort qubits veel stabieler zullen bodig zijn voor die ene taak.’ De trotse hand- zijn: ‘Vergelijk het met legoblokjes. Als je die tekening van Henk Kamp, voormalig minister eenmaal hebt gemaakt, dan kun je makkelijk van Economische Zaken, prijkt, samen met die met een paar duizend van die blokjes iets bou- van Kouwenhoven, op een van de cilinders. Is wen dat veel robuuster is dan een kaartenhuis.’ de investering van Microsoft hier in Delft een Zijn de Majoranadeeltjes dan nóg kleiner dan plek A als op plek B kan zijn. Het deeltje heeft parade paardje van de Nederlandse overheid? atomen? Kouwenhoven: ‘Nee, de Marjorana- een superpositie aangenomen. ‘Ja, dat zou je zo wel kunnen zeggen.’ deeltjes zijn zelfs groter dan atomen! Het zijn Wat moet ik me hier nu eigenlijk bij voorstel- namelijk collectieve deeltjes. Ze worden samen- len? Hoe kan dit nou? Kouwenhoven lacht: ‘Tja, OP HET GRENSVLAK van computerwetenschap gesteld uit elektronen van verschillende atomen.’ taal is eigenlijk ontoereikend om deze concep- en quantumnatuurkunde bevindt zich de zo fel De verschillende collectieve onderdelen ten goed te beschrijven. Wij natuurkundigen en begeerde quantumcomputer. Bouwstenen voor gedragen zich tezamen alsof ze één deeltje wiskundigen praten met elkaar in formules en een dergelijke computer zijn qubits, de eenheid zijn. Ze worden dan ook wel ‘quasi-deeltjes’ die formules zijn hartstikke helder. Daardoor van quantuminformatie. Een van de eigen- genoemd. Kouwenhoven legt uit waarom ze weten we precies wat we moeten doen. Maar schappen van een qubit is dat die een super- zo robuust zijn door een vergelijking te maken het beschrijven met woorden is soms heel erg positie kan aannemen. met de ‘wave’ in een stadion. ‘Als één persoon in moeilijk.’ Toch moeten we een poging doen, De klassieke computer bestaat uit bits, digi- het stadion niet meedoet, dan maakt dat niet zo want de quantumwereld is belangrijk voor onze tale informatie die is opgebouwd uit reeksen van veel uit. De wave, het collectief, blijft dan toch toekomst. de binaire waarden 0 en 1. De quantumcomputer bestaan.’ De collectiviteit van het deeltje maakt bevat daarentegen qubits die een combinatie het dus juist zo sterk. De Majoranadeeltjes zijn van 0 en 1 tegelijkertijd kunnen bevatten. Die van zichzelf per definitie in een superpositie en eigenschap maakt dat de rekensnelheid van de daarom zijn ze zo geschikt om qubits mee te ‘We kunnen zorgen voor quantumcomputer exponentieel toeneemt met bouwen. En de qubits worden uiteindelijk dan voldoende energie, zout water alle mogelijke combinaties. Daarmee zouden weer de bouwstenen voor de quantumcomputer. zoet maken, verwoestijnde berekeningen kunnen worden uitgevoerd die op dit moment nog niet eens door alle compu- EVEN LATER ZIT IK met Kouwenhoven in zijn gebieden leefbaar maken’ ters in de wereld samen zouden kunnen worden werkkamer. Hij vertelt over het kunstmest- gedaan. Logisch dat ibm, Google en Microsoft probleem dat bij Microsoft werd geanalyseerd. enorme investeringen doen in de ontwikkeling De kunstmatige productie van mest wordt op

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 71 dit moment uitgevoerd volgens het zogenaamde die quantumwerkelijkheid niet. Kouwenhoven koude vriezer aan je laptop bevestigen is dan Haber Bosch-proces: een bepaalde chemische noemt de beroemde allegorie van Plato’s grot ook niet nodig. Je logt in op de cloud en komt reactie tussen moleculen die leidt tot de vor- waar de vastgeketende gevangenen slechts scha- via die cloud in de vriezer in Delft terecht. En ming van ammoniak. Dat kost op dit moment duwen zien op de rotswand en echo’s horen van dus ook bij Microsoft in dit geval. meer dan drie procent van de wereldwijde aard- geluiden. Omdat ze nooit iets anders hebben In het nano-lab, ook in Delft, worden de gasproductie en is dus zeer energie-intensief. gezien of gehoord in hun leven gaan ze ervan uit minuscule, supergeleidende nano-draadjes ‘Tegelijkertijd weten we dat de natuur dit zelf dat de echo’s en de schaduwen de werkelijkheid ontwikkeld die in de vriezers zitten. Vervolgens kan’, zegt Kouwenhoven. ‘En we weten dus dat zijn. En als iemand ze zou uitleggen wat de échte wordt met een grote batterij stroom opgewekt het veel makkelijker moet kunnen, zonder al het werkelijkheid is, dan zouden ze het niet kunnen en daarmee een magnetisch veld waardoor energieverbruik. Er zijn echter zó veel verschil- begrijpen. Ze zouden zich er simpelweg niets bij de Majoranadeeltjes ontstaan. Daar kunnen lende combinaties mogelijk van de manieren voor kunnen stellen. onderzoekers van over de hele wereld metin- waarop moleculen met elkaar reacties aangaan Dit is dan ook de verklaring voor een andere gen op loslaten. ‘Die metingen doen we achter dat de berekeningen te gecompliceerd worden magische eigenschap van quantummetingen: elkaar. Op een logische, rationele, menselijke, en te lang gaan duren voor gewone computers, zodra je als mens tijdens de berekeningen van binaire volgorde.’ Maar dat wordt de komende zelfs als ze allemaal tegelijkertijd samen zouden een quantumcomputer gaat kijken wat er pre- jaren waarschijnlijk anders. ‘Dan gaan we wer- werken. Met een quantumcomputer zou je dit cies gebeurt, stort het kaartenhuis in en nemen ken met een meetvolgorde die de computer via probleem wél kunnen oplossen.’ de deeltjes weer een vaste positie in; de super- deep learning uitvindt.’ positie is direct verdwenen. De informatie wordt Die metingen zijn dus ‘slimmer’, zonder dat ZO ZIJN ER TAL VAN MOLECULAIRE, chemische dan weer binair, dus 0 of 1, omdat dit nu een- wij weten waarom. De metingen worden dan problemen die je met een quantumcomputer maal de enige manier is waarop wij kunnen kij- veel meer ‘gerandomiseerd’. Het doel is in beide zou kunnen oplossen. Quantumcomputers zou- ken. Door te observeren verander je dus de uit- gevallen om te achterhalen of sprake is van den exacte simulaties kunnen uitvoeren van komst van een meting. Hoe is het dan mogelijk ‘verknoping’ of vervlechting van de Majorana- moleculen en het complexe gedrag van hun om überhaupt iets zinnigs te meten? deeltjes tot qubits. Kouwenhoven vertelt dat elektronen en op die manier kunnen bijdragen Kouwenhoven vergelijkt het met een doolhof. de Inca’s al verhalen aan elkaar vertelden in de aan het beter omgaan met onze natuurlijke ‘De quantumcomputer kijkt van bovenaf naar vorm van knopen. De vorm van de knoop gaf de bronnen en materialen. ‘Denk aan de circulaire het doolhof en berekent in een flits alle moge- informatie. ‘Je kunt ook rekenen met knopen in economie. Alles wordt simpeler, want we zou- lijke routes en de snelste weg naar de uitgang. plaats van met getallen. Dat is echt ingewikkeld. den weten hoe we het precies moeten doen.’ Met Pas als die uitgang gevonden is gaan wij kijken. Ik kan het een klein beetje, maar als het inge- de quantumcomputer zouden ook nieuwe medi- Als we kijken tijdens de berekening, dan staan wikkelder wordt moet ik al snel afhaken.’ cijnen veel sneller kunnen worden ontwikkeld. we zelf opeens weer in dat tweedimensionale Het is lastig voorspellen wanneer de Ten slotte is de cryptologie, de versleuteling van doolhof en is de overzichtspositie van bovenaf, quantum computer er zal zijn. Kouwenhoven informatie, een belangrijk toepassingsgebied de superpositie, verbroken. Maar als we pas staat op en tekent een grafiek op het witte bord van de quantumcomputer. in zijn werkkamer. Op de verticale as staan de Kouwenhoven omschrijft zichzelf als techno- verwachtingen rondom een bepaalde technolo- optimist. ‘Natuurlijk moet de politiek het ‘We moeten nog dat dal door. gie en op de horizontale as de tijd. ‘Wat we zien ook willen, maar zonder technologie ga je het Ik verwacht dat we daar is dat bij elke nieuwe technologie de verwach- sowieso niet redden.’ Hij ziet wel degelijk dat tingen eerst omhoog gaan, en ook steeds harder er ook gevaren zijn. ‘Dat geldt niet alleen voor over vijf jaar aankomen en dán omhoog gaan (hij tekent een parabool in de gra- quantum, maar voor alle technologie. Denk gaan we echt bouwen’ fiek). Dan bereiken die verwachtingen een top bijvoorbeeld aan kunstmatige intelligentie. en dan nemen ze plotseling af, en ook dat gaat Die gaat de maatschappij enorm veranderen. steeds harder. Totdat je in de zogenaamde “trog”, En quantum gaat dit hele proces nog verder helemaal op het eind gaan meten, dan weten we het dal van de desillusie (trough of desillusion) versnellen. We zitten in een overgangsperiode, wél wat de uitkomst is en hebben we dus snel de terechtkomt: de verwachtingen zijn zeer laag. denk ik. We gaan misschien langer en gezonder oplossing verkregen.’ Pas ná dit dal kun je echt gaan bouwen. Je zag leven, maar tegelijkertijd zijn er grote gevolgen dat gebeuren met kunstmatige intelligentie. Dat voor de arbeidsmarkt. Mensen die zonder baan EERST MOETEN de Majoranadeeltjes in de vrie- ging eerst omhoog, toen hard omlaag. En nu komen te zitten, groeiende ongelijkheid, dat zijn zers zich met elkaar gaan verknopen, zodat zijn we voorbij het dal en begint het echte werk.’ grote problemen.’ qubits worden gevormd: de bouwstenen van de En waar zit de quantumcomputer? Kouwen- Toch benadrukt hij de voordelen: ‘Technolo- quantumcomputer. Om te kijken of dit gebeurt, hoven zet een asterisk bij twee jaar, aan de lin- gie kan ook democratiseren. We kunnen zorgen worden voortdurend metingen uitgevoerd in kerkant van de top. ‘De verwachtingen zijn nu voor voldoende energie, zout water zoet maken, de ijskoude cilinders. Daarvoor hoeft overigens nog aan het stijgen, maar we moeten nog dat dal verwoestijnde gebieden weer irrigeren en leef- niemand fysiek aanwezig te zijn in het lab. Via door. Ik verwacht dat we daar over vijf jaar aan- baar maken.’ Maar het gaat Kouwenhoven niet de cloud kun je van over de hele wereld inloggen komen en dán gaan we echt bouwen.’ alleen om dergelijke praktische toepassingen op de cilinders in Delft en metingen uitvoeren. van (quantum)technologie. Zijn optimisme is Als we op een van de computers in de werkruim- ANGELA KOU, EEN JONGE Aziatisch-Ameri- fundamenteler van aard. ‘Ik denk dat quantum- tes boven het lab zien dat er iets gebeurt, legt kaanse vrouw uit New York die nu permanent in technologie ons dichter bij de natuur kan bren- Kouwenhoven uit dat het iemand is die vanaf Amsterdam woont, zit achter haar computer en gen. De natuur is namelijk intrinsiek quantum. een andere plek een meting aan het doen is. doet metingen in een van de cilinders. ‘En, heb Ons lichaam, elke chemische reactie in ons Zo zal het later ook zijn als we zelf quantum- je al qubits gezien?’ vraag ik haar. Ze glimlacht lichaam, is quantum. Zelfs ons denken is een computers hebben. ‘Quantum zal een add-on beleefd: ‘Nee, nog niet.’ Ik vraag Kouwenhoven aaneenschakeling van chemische reacties en zijn op je gewone computer. Nu al is het zo dat wat er zou gebeuren als Angela nu plotseling dus quantum. Met de quantumcomputer zou je op een computer verschillende functies zitten. qubits zou waarnemen in haar metingen. Rent wel eens bij het hart van de natuur uit kunnen Grafische problemen worden dan bijvoorbeeld ze dan naar zijn werkkamer? Gooit ze de deur komen. Dan is de cirkel weer rond.’ aan de grafische chip toegewezen. Met de quan- open? Hebben ze een feestje? Gaat de vlag uit? Omdat wij mensen echter slechts binair tumcomputer zullen specifieke problemen aan Is er champagne? Hij lacht en antwoordt: ‘Ja, kunnen denken, zien we een groot deel van de quantumchip worden toegewezen.’ Een ijs- dat gaan we zeker groots vieren!’

72 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 De uitvinding Het Arabische computeralfabet ‘Arabisch is beweeglijk’

Typografe Lara Captan (34) kreeg een beurs om in Nederland het eerste moderne Arabische computeralfabet te ontwerpen dat puur gebaseerd is op het oorspronkelijke Arabische schrift.

‘De eerste Arabische drukletters zijn in 1513 door Italianen gemaakt. De boekdrukkunst was net uitgevonden. Het was de Verlichting, dus de bijbel werd in grote oplages gedrukt. Europese missionarissen hoopten met een Arabische vertaling moslims te bekeren. De digitale letters die we nu gebruiken zijn gebaseerd op het principe van de loden letter: een vorm met een afgemeten witruimte eromheen en een vaste afstand tot de erop volgende letter. Maar Arabisch is beweeglijk. Veel letters veranderen van vorm, afhankelijk van de context in het woord. Er zijn aanééngesloten letters, en letters die, wooaah!, alle kanten op vliegen. Niet alles staat op een vaste basislijn en de hoogtes variëren. Om de westerse vooruitgang te kunnen bijbenen zijn Arabische letters telkens in een Europese mal gegoten en daardoor om te experimenteren met mijn alfabet. En ik variaties en veranderingen ziet. Op markten steeds meer gesimplificeerd. mocht twee jaar in Nederland aan de slag. Fijn, en in winkels en bibliotheken barst het van Gedrukte tekst is overal om ons heen. In omdat we thuis in Beiroet vooral bezig zijn met de oude boeken en geschriften. Ik heb hier de elk Arabisch land staan teksten in Latijnse en praktische zaken zoals veiligheid op straat en meest prachtige voorbeelden. Ik bestudeer veel Arabische fonts dagelijks samen op een pagina. stroomuitval. Je vergeet er daardoor wel eens kalligrafie. Hoe deden ze dit? Waarom namen Zulke pagina’s zijn typografisch niet evenwich- wat kunst is. ze de beslissing voor dat boogje? Hoe bereikten tig te krijgen, merkte ik toen ik in Beiroet mijn De beurs is op. Ik geef lezingen, typografieles ze de harmonie tussen de witte en de zwarte studie grafisch ontwerpen begon. Ik wilde geen en ik heb ontwerpopdrachten. Daardoor kan vormen? verwesterde letters zien, maar authenticiteit. Ik ik langer blijven, ik moet de vette en cursieve Ik programmeer én ontwerp. Ik hou ervan zag het als mijn taak om het typisch Arabische lettervarianten nog ontwerpen. dat mijn brein esthetisch én technisch opereert. schrift te vertalen in een hedendaagse compu- Ik ben geen traditionalist, maar je moet wel Beweging is een belangrijk element. In het terletter. je geschiedenis kennen voordat je moderni- Latijnse schrift hou je de pen vast in één hoek Er is maar een handjevol letterontwer- seert. Van Perzië tot Pakistan tot Marokko, er en je beweegt. Arabisch schrift heeft penrotatie. pers op de wereld en ik hoorde al snel over de zijn zóveel verschillende Arabische identiteiten. Het contrast dat daaruit volgt, en het feit dat er Nederlandse ontwerper Thomas Milo. Die heeft In de islamitische cultuur is taal, dus ook het vanuit verschillende hoeken wordt geschreven, in mijn geboortejaar 1984, met zijn bureau schrift, immens belangrijk omdat God niet implementeer ik in mijn letterontwerp. Fragiele DecoType, baanbrekende technologie gemaakt mag worden afgebeeld. Alle culturele energie en sterke vormen, de repeterende beweging. Al voor Arabische tekst. Naast letters kunnen is in dat schrijven gaan zitten. Mensen dachten die fenomenen neem ik mee en abstraheer ik. hierdoor ook de losse verbindingselementen telkens weer: hoe maken we de allermooiste Ik ben dankbaar dat ik in deze tijd leef. Dat worden aangestuurd. Ik zocht Milo en zijn letters die je maar kunt bedenken? En dat zie ik kan reizen en een diverse wereld leer kennen. compagnons Mirjam en Peter Somers op in je. Deze letters zijn supergeladen met een eeu- Dat computers geavanceerd zijn. Maar ook dat Nederland en we werden een beetje familie. wenlange geschiedenis. er in de Arabische wereld een ontwaken is van: We bediscussieerden hun besturingssysteem Er is nog niet veel typografisch onderzoek wie zijn wij?’ en werkten soms samen. Ik ontdekte dat ik bij gedaan naar het schrift. Maar er zijn voorbeel- het Stimuleringsfonds een beurs kon aanvragen den in overvloed waarin je de ontwikkelingen, Christine Rothuizen beeld Roger Cremers

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 73 De afschafng van de mens ‘Wie alles doorziet, ziet niets’ Steeds meer techniek is erop gericht de mens niet alleen te helpen, maar ook te verbeteren. Maar wat is beter? Wie bepaalt dat? De vraag werd 75 jaar geleden al gesteld. door Frank Mulder beeld Gabriël Kousbroek

VOLGENS SOMMIGE OPTIMISTEN gaat de tech- experiment. Wat gebeurt er als onze macht over Lewis logisch. Deze generatie niek ons helpen om betere mensen te krijgen. de natuur groeit, onze macht over de mens? Wat met de meeste macht is waar- Mensen die niet alleen langer leven of beter als we werkelijk het vermogen verwerven om schijnlijk ook de generatie die leren, maar ook mensen die psychisch gezonder te bepalen hoe de mensen na ons zich moeten zich het meest ontworstelt aan zijn en minder fouten maken. Straks kunnen we gedragen, of meer nog, als we kunnen bepa- de generaties ervoor, en zo komt met gentechnologie alles in kaart brengen, dus len wat ze goed vinden en slecht, wat nobel is, er waarschijnlijk één generatie ook emotionele ontwikkeling, seksuele voorkeur vrij, mooi of afkeurenswaardig? Precies op dat die de ware meester van het of aanleg voor religieus gevoel – en dan kunnen moment, zegt Lewis, zou de mens alle historisch mensdom is. En daarbinnen is we daar dus ook iets aan doen. Een heerlijke opgebouwde vooruitgang tenietdoen en een het weer een minderheid die nieuwe mens! prooi zijn van de natuur. werkelijk aan de knoppen zit. De grootste optimisten bevinden zich bij de Dat hoeft geen sinistere elite te zijn transhumanisten, die hopen dat de techniek de WE ZEGGEN VAAK DAT TECHNIEK ons macht die alles in de hand heeft. De macht is fysieke en morele tekortkomingen van de mens geeft over de natuur. Maar wie heeft hier pre- gefragmenteerd over velen, in verschil- voor een groot deel kan oplossen. Maar ook nu cies macht? De gebruiker van de techniek heeft lende domeinen, en wordt betwist door al, met de huidige techniek, worden we op tal- strikt genomen geen eigen, persoonlijke macht concurrerende machtsgroepen. Zo worden we loze manieren geprogrammeerd en afgericht over de natuur, beweert Lewis. Het is een macht beïnvloed door wetenschappers, journalisten en om ons beter te gedragen en minder fouten te die sommige mensen bezitten, en waarvan zij politici, door bankiers maar ook door reclame- maken. Techniek is macht. Macht voor de mens, andere mensen al dan niet kunnen laten mee- makers, die allemaal hun eigen visie willen uit- maar altijd ook macht over de mens. Wie ver- profiteren. Met een vliegtuig kun je mensen in dragen op wat goed is en wat fout. werft die macht? Wie mag bepalen wat goed en staat stellen op vakantie te gaan, maar je kunt Dat neemt niet weg dat een klein deel van de wenselijk is, wat nobel is en gezond? Precies 75 jaar geleden hield de Engelse letter kundige C.S. Lewis hier een serie lezingen Er komt waarschijnlijk één generatie over in Oxford die gebundeld nog steeds in de die de ware meester van het mensdom is boekhandel liggen onder de titel De afschaf- fing van de mens. Midden in de oorlog, ver voor crispr-technieken en Facebook-profielen, ana- ze er ook mee bombarderen. Met de radio kun mensen in de geschiedenis disproportioneel veel lyseerde hij stap voor stap wat er gebeurt als de je mensen nieuws vertellen dat ze nog nooit macht kan uitoefenen over de rest. Zo zijn wij al, macht van de mens over zichzelf groeit. Zijn hebben gehoord, maar je kunt ze ook volstop- met de huidige medische technologie, in staat lezing is nu, in 2018, nog net zo actueel als toen. pen met propaganda. En met sommige techno- om te beslissen welke ongeboren kinderen toe- Lewis was letterkundige en mediëvist en logieën, zoals anticonceptie, kun je zelfs invloed komst hebben. Of we dat nu wenselijk vinden is nog steeds bekend door zijn sciencefiction- uitoefenen op je nageslacht. ‘De macht van de of niet, in de praktijk bepalen we daarmee wat romans en zijn boeken over het christelijk mens over de natuur blijkt dus een macht die er in de volgende generatie wel en niet normaal geloof, dat hij op latere leeftijd omarmde. Met sommige mensen over anderen uitoefenen, met is en of er dan nog, bijvoorbeeld, kinderen met zijn Narnia-reeks had hij veel invloed op Tol- de natuur als instrument.’ Down zullen zijn. kien, met wie hij de kern vormde van het lite- Die macht neemt toe in de loop van de tijd. Een stap verder gaat nog kiembaanmodifica- raire genootschap The Inklings. Bij beide schrij- ‘Elke generatie oefent macht uit over haar tie. Dat is een technologie die de genen van een vers staan de innerlijke tegenstrijdigheden opvolgers, en elke generatie beperkt en weer- embryo voorgoed verandert en daardoor ook van de mens centraal, de keuze tussen goed en staat de macht van haar voorgangers in zoverre toekomstige generaties beïnvloedt. Als wij echt kwaad en tussen moraal en instinct. zij de nagelaten omstandigheden verandert en het vermogen verwerven om alle genen te veran- Wat is moraal? Wat is vooruitgang? Zijn tradities verwerpt. Mocht er inderdaad eens een deren die we maar willen, voorgoed, dan komen gehoor van progressieve wetenschappers in geslacht opstaan dat door middel van eugenese we wel heel dicht bij de situatie die Lewis in Oxford, die de moderne stelling aanhingen dat en wetenschappelijke vorming de macht ver- 1943 beschreef. Het Rathenau Instituut publi- een heerlijke nieuwe wereld op ons wacht als werft om van zijn nakomelingen te maken wat ceerde hier vorig jaar een rapport over, getiteld we alle traditie en vooroordelen maar van ons het wil, dan zijn alle latere geslachten natuurlijk Regels voor het digitale mensenpark. De titel afschudden, nam Lewis mee in een gedachte- in feite aan die macht onderworpen’, constateert komt van de Duitse filosoof Peter Sloterdijk,

74 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 wilde laten opgroeien. Of Elyot, die wilde dat een jongen tot zijn zevende jaar geen mannen zou zien en daarna geen vrouwen meer. Of Locke, die vond dat kinderen lekke schoenen moesten krijgen en uit de buurt moesten blijven van poëzie. ‘We mogen wel dankbaar zijn voor de weldadige koppigheid van echte moeders, verzorgers en kinderen, waaraan de mensheid haar nog resterende geestelijke gezondheid te danken heeft’, schrijft Lewis spottend. Maar de macht van de mensen neemt toe. ‘De mensenkneders van de nieuwe tijd zijn toegerust met een alvermogende staat en een onweerstaanbare techniek’, zegt Lewis. Of het nu kort duurt of lang, zolang onze macht blijft groeien komen we onvermijdelijk bij een generatie waarin een relatief kleine groep africhters onevenredig grote invloed heeft op hoe het nageslacht eruitziet.

EEN VEREDELAAR WIL VER-EDELEN. Maar wat is edel? Hierover werd in de tijd van Lewis een verwoed debat gevoerd, tussen verschillende conservatieve en progressieve stro- mingen. Volgens veel van zijn toehoor- ders waren normen en waarden vooral ballast die we moeten leren afwerpen. die beschrijft hoe we steeds meer in staat zijn We moeten leren om zelf te bepalen wat mensen te ‘temmen’ en te ‘telen’. Met kiembaan- goed en fout is. Lewis zet daar iets anders modiﬁcatie, maar ook op heel andere manie- tegenover, namelijk het erkennen van een ren. Denk aan ambient intelligence, slimme bepaalde natuurethiek, een wijsheid die ten technologie in onze omgeving die ons helpt bij grondslag ligt aan alle beschavingen, die ons persoonlijke doelen, zoals energiebesparing, leert wat nobel en goed is. gezond eten of verstandig uitgeven. Of denk Het is precies waar Aristoteles en Plato op aan big data, waarmee mensen digitaal worden doelden, toen ze zeiden dat het doel van onder- opgemeten, op het gebied van gedachten, gevoe- niek is breder dan digitale technologie. Mensen wijs is dat de leerling vreugde en smart zal erva- lens, voorkeuren, gesprekken en locaties. Deze worden ook getemd en afgericht door politici, ren waar dat behoort. ‘Het kleine mensenjong data worden vervolgens gebruikt om mensen op marketeers en overheids ambtenaren die hen zal aanvankelijk niet de juiste reacties vertonen. allerlei manieren te proﬁleren, om zodoende in met slimme communicatietechnieken ertoe Het moet erin geoefend worden vreugde, ple- menselijke processen te kunnen ingrijpen. Of proberen te bewegen om gezond te ontbijten, zier, walging en haat te ervaren bij de dingen dat nu met e-coaching is, om meer mindful te duurzaam te leven en veilig te vrijen, of juist om die inderdaad verheugend, plezierig, walgelijk leven, of met gepersonaliseerde reclame. meer te genieten, verder op vakantie te gaan en en hatelijk zijn. Wanneer dan de rationele ver- Dit geeft de bezitters van de technologie niet tevreden te zijn met een telefoon van vorig klaring komt, herkennen zij die eerder dan macht over anderen. Zo bewees Facebook dat het jaar. anderen en begroeten hem enthousiast, omdat de emoties van gebruikers kon beïnvloeden door Volgens Lewis heeft de mens dit temmen ze er door zo’n opvoeding vertrouwd mee zijn te sturen welke positieve en negatieve berichten altijd al geprobeerd. Denk aan Plato, die ieder geraakt.’ Eenzelfde benadering zien we terug ze in hun newsfeed te zien kregen. Maar tech- kind als bastaard aan het opvoedingsbureau in alle oude culturen, van de joodse tot de hin-

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 75 t

Piet Heinkade 179 | 1019 HC Amsterdam | 020 624 63 80 | [email protected] | www.dezwijger.nl

ma 28 mei 20:00 | De Groene Live 14 Hervormingsfundamentalisten debat

De Groene Amsterdammer organiseert in samenwerking met Pakhuis De Zwijger een groot debat over én met hervormingsfundamentalisten uit de gelijknamige populaire portrettenserie van Mounir Samuel. Maak je op voor een bruisend samenkomen van kritische denkers, recalcitrante rebellen en gepassioneerde gelovigen die de islam van binnenuit proberen te hervormen, scherp reﬂecteren op gemeenschap en de samenleving en bruggen weten te slaan daar waar velen slechts kloven zien.

di 22 mei NRC Presenteert: di 29 mei Huisvesting 16 1968. De wereld op z’n kop Buurtwensen

di 22 mei Maak je Stad! Academie 5 di 29 mei Wij bouwen de Stad 2 Geef het door De laatste bouwgrond

di 22 mei Tegenlicht Meet Up 130 wo 30 mei Maakplaats Meet Up 3 Reizen is het nieuwe roken Makers van Nieuw-West

wo 23 mei The Amsterdam Agenda 5 wo 30 mei Tegenlicht Meet Up 131 Lessons Learned Vleeskwekers

wo 23 mei Bike & City 19 do 31 mei Aanpak Eenzaamheid 6 Over de grens Roze eenzaamheid

do 24 mei Wij vs Zij 24 do 31 mei New Economy 13 Islamofobie Exposed Leven zonder bezit

do 24 mei The Dissident presents ma 4 juni De Voedselketen 6 Police Brutality Across Borders Op expeditie! PLATFORM VOOR CREATIE EN INNOVATIE Kijk voor onze volledige programmering op dezwijger.nl/agenda PLATFORM VOOR CREATIE EN INNOVATIE doeïstische. ‘Ook de Chinezen spreken van iets Maar dat argument heeft nu geen geldigheid de natuur vergroot haar domein. De sterren groots dat zij de Tao noemen. Het is de werke- meer. Het beroep op vermindering van lijden worden pas tot natuur wanneer wij ze kunnen lijkheid voorbij alle benaming, de afgrond die er heeft nog enigszins wortels in de oude Tao. Maar wegen en meten; de ziel wordt pas natuur door al vóór de Schepper was. Het is de natuur, het niet zo veel als we soms denken. Lijden vermin- psychoanalyse. Macht afpakken van de natuur is is de Weg, het Spoor.’ Zo bezingen ook de oude deren is nooit de hoogste waarde van de mens ook het overleveren van dingen aan de natuur.’ Israëlieten de Wet omdat zij ‘waar’ is. geweest, vandaar ook de oude wijsheid dat het Zolang dit proces op tijd stopt, kunnen we Dit denkbeeld in al zijn vormen – plato- beter is een ongelukkige filosoof te zijn dan een het als winst zien. Maar de laatste stap, het nisch, aristotelisch, stoïcijns, christelijk, oos- gelukkig varken. Het is de vraag of de africhters reduceren van onze eigen soort tot pure natuur, ters – noemt Lewis de Tao. Het is de leer van de van de toekomst dit oude antwoord nog zullen doet het hele proces teniet. Wat ons menselijk objectieve waarde, de overtuiging dat er werke- geven. Het voorkomen van pijn komt meer en maakt is ons vermogen om te oordelen tussen lijk juiste en al even werkelijk onjuiste houdin- meer centraal te staan in onze ethiek. goed en kwaad, dat is gegroeid in de loop der gen bestaan tegenover dat wat het universum Stel, zegt Lewis, dat de dag komt dat de mens millennia, en dat wordt in één klap gereduceerd is en dat wat wijzelf zijn. Wie de Tao kent, zal door genetica, prenatale africhting en onder- tot natuur, en onderworpen aan de op emotie van mening zijn dat iemand die kleine kinderen wijs en propaganda, op basis van een perfecte gebaseerde ideeën van de africhters. Kortom, de schattig noemt, of oude mensen eerbiedwaar- psychotechniek, een volledige beheersing over mens schaft zichzelf daarmee af. dig, daarmee niet een psychologische bijzonder- zichzelf gekregen heeft en kan bepalen welke ‘Het ligt in het vermogen van de mens zichzelf heid over zijn eigen ouderschap of kindschap kunstmatige Tao zijn nakomelingen zullen als puur natuurlijk object te beschouwen en zijn vermeldt, maar een eigenschap waarneemt die meedragen, hoe zal die Tao er dan uitzien? Als eigen waardeoordelen als grondstof voor weten- vraagt om een bepaald antwoord van ons, of wij die mensen zich zo min mogelijk willen laten schappelijke manipulatie, naar believen veran- het nu geven of niet. leiden door wat hun voorouders hun leerden, derbaar.’ De mens die zichzelf zo beschouwt zal De vernieuwers om Lewis heen verwierpen als ze echt buiten alle waardeoordelen willen ook zelf grondstof zijn. Grondstof die niet door de traditionele waarden. Maar zij deden dat staan, zonder bijgeloof of vooroordeel, hebben hemzelf gemanipuleerd wordt, maar door lou- uiteraard uit humanistisch oogpunt, uit mens- ze uiteindelijk alleen hun emotionele neigingen ter instincten, dat wil zeggen pure natuur, in de lievendheid. Maar dat is nogal willekeurig, zegt nog om zich op te baseren. ‘Volgens de logica gedaante van de Africhters. Lewis. Want dat zijn flarden van de Tao, die zij van hun standpunt moeten ze hun neigingen niet erkennen. Dat is op z’n minst inconsequent. nemen zoals ze komen: als iets toevalligs. Met LEWIS SPRAK IN EEN TIJD van Duitse concentra- Wie echt consequent stelt dat de Tao niet geldt, hun extreme rationalisme, hun “doorzien” van tiekampen, waar de mens werd teruggebracht kan niet wegkomen met een beroep op menslie- alle “rationele” motieven, zijn de Africhters aan tot louter natuur door machthebbers die hun vendheid of solidariteit maar moet accepteren volkomen irrationeel gedrag ten prooi, namelijk slechtste instincten volgden, en van communis- dat goed en kwaad volledig relatief zijn en dat hun neigingen, en dus pure natuur.’ Kortom: tische propaganda die de mens moest omvor- we zelf moeten kiezen wat we vinden. ‘Op het moment dat de mens triomfeert over de men tot homo sovjeticus. Maar bij democraten natuur blijkt de hele mensheid te zijn onderwor- gebeurt precies hetzelfde, zegt hij. Traditionele IN ONZE TIJD IS DE DISCUSSIE nog niet veel verder dan in de jaren dertig en veertig. We hebben nog geen oplossing. We geloven niet meer Ooit hebben onze africhters de macht om zelf schepper dat onze waarden van boven komen, maar we te worden van zichzelf, en van anderen besefen ook dat we nergens komen als we alles wegrelativeren. Daarbij komt dat onze maatschappij verregaand is geïndividualiseerd, dus pen aan een handjevol individuen, en die zijn waarden moeten worden ontmaskerd, de mens- zelfs al hangen we geen relativisme aan, dan onderworpen aan wat in henzelf puur natuur is: heid moet worden veranderd. Dat gebeurt in nog worden we afgericht door de commercie om hun irrationele neigingen.’ democratieën veel subtieler, maar ook daar vooral te doen wat lekker voelt. De bekende pleitbezorger van eigenbelang en worden mensen benaderd als exemplaren, als Dat heeft wel degelijk invloed op onze waar- kapitalisme, Ayn Rand, had een enorme hekel objecten, die naar believen te veranderen zijn, den. We worden aangemoedigd om oude waaraan Lewis. ‘Dus de mens is van nature irratio- en daarmee ook alle opvattingen over wat goed, den en tradities van ons af te schudden en om neel, maar geloof maakt hem rationeel’, vat ze waar of schoon is. zélf te bepalen wat goed en kwaad is. Daar zit- Lewis foutief samen, in de kantlijn van haar De meeste mensen denken dat het wel mee- ten nog flarden van de Tao in. Onze africhters en exemplaar van het boekje. Lewis is volgens haar valt, zoals zo veel doemdenkerij in het verleden opvoeders zijn daar nog overwegend door beïn- een ‘ongelooflijke, middeleeuwse monstrositeit’, ook meeviel. Lewis zelf zegt dat die hoop voort- vloed. Maar ze geloven niet meer in de intrin- een ‘lousy bastard’. Rand geloofde hartstochte- komt uit de rampzalige moderne gewoonte sieke waarde van de Tao. Naarmate ze zich dat lijk dat de mens de traditie moest afwerpen en serieel te denken – het beeld van een oneindige meer realiseren, zullen ze meer zelf willen kie- de wereld rationeel moest onderwerpen aan wat voortgang langs één lijn. Er bestaan echter ont- zen. En naarmate ze meer macht hebben, kun- hij voor zichzelf nuttig zou vinden. wikkelingen waarin de laatste stap sui generis nen ze ook meer kiezen. Er komt een moment is, onvergelijkbaar met alle andere, een stap die dat ze de macht hebben om zelf schepper te FRANCIS BACON, EEN HELD IN DE OGEN van alle voorgaande moeite tenietdoet. worden van motieven, van zichzelf, maar ook Rand, vond dat de natuur gedwongen moest ‘Je kunt niet eindeloos dingen wegverklaren; van anderen. worden om de mens te dienen. De natuur moet uiteindelijk zal blijken dat je het verklaren hebt Een actuele illustratie uit het rapport van het ‘doorstoken worden tot in haar meest intieme wegverklaard. Je kunt niet eindeloos doorgaan Rathenau Instituut. De wetenschappers die nu kern’. Maar Lewis wijst erop dat wij het woord met dingen “doorzien”. Bij doorzien gaat het om pleiten voor meer ruimte voor experimenten op natuur vooral geven aan dingen die we al door- wat daardoor zichtbaar wordt. De doorzichtig- embryo’s met kiembaantechnologie gebruiken stoken hebben. ‘We herleiden dingen tot pure heid van het raam is goed omdat de tuin en de vaak pragmatische argumenten, aldus het Insti- natuur teneinde die te kunnen veroveren. We straat ondoorzichtig zijn. Hoe nu als je ook door tuut, zoals ‘mensen met erfelijkheidsziekten zijn altijd natuur aan het veroveren, omdat de tuin kon kijken? Het heeft geen zin grondbe- willen ook gezonde kinderen krijgen’. Of zelfs: natuur de naam is voor wat wij, tot op zekere ginselen te willen doorzien. Doorzie je alles, dan ‘Nederland mist anders de boot op het gebied hoogte, veroverd hebben. De prijs voor de over- is alles doorzichtig. Maar een volkomen door- van kennis.’ In de Tao is het belangrijkste motief winning is dat wij een ding alleen nog maar zichtige wereld is een onzichtbare wereld. Wie dat je niet mag sleutelen aan iets wat ‘heilig’ is. als natuur behandelen. Iedere overwinning op alles doorziet, ziet niets.’

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 77 Elektriciteit helpt Ethiopië uit de armoede Iedereen een wasmachine

In Ethiopië gaat op steeds meer plaatsen het licht aan. Met elektriciteit uit zon, wind en water en onvermijdelijk ook uit kernenergie bestrijdt het land de armoede en de honger. door Ralf Bodelier

ONZE ZWARE TERREINWAGEN wurmt zich Een spaarlamp bungelt omlaag en in de hoek 187 landen wereldwijd. 34 miljoen omhoog naar Sidama, een regio in de hoog- speelt een transistorradio de laatste Ethiopische van zijn honderd miljoen inwo- landen van Ethiopië, op zes uur rijden van Addis hits. Guye’s vrouw Fekirte bakt injera’s en ser- ners zijn extreem arm en leven van Abeba. Sidama lijkt in niets op de bruisende veert roereieren. Guye noemt zich een bevoor- minder dan 1,90 dollar per dag. hoofdstad met haar lightrail, universiteiten en recht man. ‘Voordat de stroom kwam, had ik Rond de 71 miljoen mensen heb- wit-blauwe taxi’s. Sidama is arm. De regio is niks. Ik hielp mijn vader op de boerderij. We ben géén toegang tot elektriciteit. zelfs een van de armste van Afrika. Toch voltrekt waren straatarm. Nu verdienen we geld. Dat Voor honderd miljoen Ethiopiërs zich in Sidama een kleine revolutie. De afgelo- gaan we weer investeren.’ Die investering wordt wordt ongeveer net zo veel energie pen jaren werden hier twee miljoen mensen een kapsalon, het gebouwtje staat in de steigers. opgewekt als in Estland voor één voorzien van moderne energie. Dat gebeurde in Ook het leven van Salamawit Betru, ver- miljoen Esten. een samenwerkingsproject van de Ethiopische pleegster in het Sire Goyu Health Centre, ging In het rijke Westen kunnen we overheid en zeven westerse landen, waaronder er met sprongen op vooruit. Sire Goyu is een kli- ons maar amper voorstellen wat Nederland. niek met zonnepanelen voor de deur. Vroeger, het is om extreem arm te zijn. Het project heet EnDev, Energizing Develop- zegt Salamawit, toen hier nog geen stroom was, Armoede betekent dat ouders ment, en doet precies wat het zegt. Het verschaft kon je bijna niets doen. ‘Soms kwamen vrouwen dagenlang niets eten om in elk mensen energie om daarmee ontwikkeling ’s nachts om te bevallen, maar het enige licht geval iets over te houden voor hun mogelijk te maken. In Sidama bouwde EnDev dat we hadden, kwam van kaarsen en pitjes op kinderen. Armoede betekent dat er vijf waterkrachtcentrales ter grootte van een kerosine. We zagen maar amper wat we deden. geen geld is voor een bezoek aan Nederlandse badkamer en voorzag een groot Omdat we zo slecht waren uitgerust, bleven het ziekenhuis, of voor een nieuw aantal sociale instellingen van zonnepanelen. De vrouwen thuis en baarden hun kinderen zon- dak wanneer de regens er door- stroom die hier wordt opgewekt vloeit via kleine der medische hulp.’ Dat is nu verleden tijd. Niet heen slaan. Armoede betekent dat netwerken, microgrids, naar 430.000 mensen, alleen verlichten lampen de behandel kamers, je ziek wordt van vuil water, dat je 3400 kleine ondernemingen en 480 instel- ook kan een laborant bloed onderzoeken op vroeg oud bent en een of meer kin- lingen, waaronder veel gezondheidsklinieken. malaria, worden instrumenten fatsoenlijk geste- deren naar het graf moet brengen. In de woningen is de stroom voldoende voor riliseerd en vaccins bewaard in koelkasten. Armoede maakt je machteloos. enkele lampen, de tv en de radio en het opla- En dan is er nog Askal Mesele, een jonge Je voelt je vernederd, uitgesloten, den van een telefoon. In de klinieken zoemen vrouw die overschakelde van koken op een vuur- afgedankt. Je bent overgeleverd nu koelkasten en bloedcentrifuges. Via lokale tje tussen drie stenen naar een houtbesparende aan criminelen, corrupte ambte- winkeliers verkocht EnDev bovendien 300.000 kookstoof. Aan de rand van het dorp woont naren en ‘suikerooms’ in ruil voor draagbare lampen op zonlicht. En bij 650 lokale Askal samen met haar moeder, haar dochter en seksuele gunsten. Armoede is producenten liet de organisatie eenvoudige zes broers en zussen. Ze bespaart door het sim- dodelijk. Jaarlijks sterven bijna zes kookstoven bouwen. Daarin wordt een fractie pele oventje niet alleen fors op de aankoop van miljoen kinderen onder de vijf jaar, van het hout verstookt dat doorgaans nodig is hout, maar zag ook haar gezondheid verbeteren. omdat ze het zich simpelweg niet

om thee te zetten of de grote zurige Ethiopische ‘Vroeger had ik doorlopend brandwonden op kunnen veroorloven om te leven. HH / MAGNUM / DEPARDON RAYMOND pannen koeken, injera’s, te bakken. Meer dan mijn benen en moest ik hoesten van de rook. 1,2 miljoen van deze kookstoven zijn inmiddels Dat is allemaal voorbij. Ook gaat het bakken van DAAROM WIL ETHIOPIË van zijn verkocht. Daardoor wordt jaarlijks niet alleen injera’s een stuk sneller.’ armoede af. De opeenvolgende regeringen van 300.000 ton hout bespaard, maar ook 300.000 Het is allemaal relatief simpele technolo- Meles Zenawi, Hailemariam Desalegn en, sinds ton minder CO2 uitgestoten. gie. En door EnDev wordt die op een zake- vorige maand, Abiy Ahmed Ali zijn vastbesloten lijke manier ingevoerd. Want energie is ook in om het land een stuk welvarender te maken. Ze ALDUS DE EVEN GROTE als koele cijfers. Maar Ethiopië een markt. Voor alles moet door de voeren dan ook enorme plannen uit. Daarmee wil je er de impact van begrijpen, dan moet je gebruikers worden betaald, iets wat doorgaans moet Ethiopië nog vóór 2025 zijn opgestoten in Sidama met de mensen praten van wie het ook lukt. Want iedereen begrijpt het belang van tot een ‘middeninkomensland’. En die ontwik- leven ingrijpend veranderde. Met Guye Guje moderne energie in de strijd tegen honger en keling dient niet alleen ‘klimaatbestendig’ te in het dorp Gobecho bijvoorbeeld. Hij bouwde armoede. Bovendien is stroom een stuk goedko- zijn maar ook nog eens CO2-arm. De uitstoot een huis aan de hoofdstraat. Vervolgens nam hij per dan hout of kerosine. van broeikas gassen, met name uit het verbran- een abonnement op stroom uit de kleine water- Ethiopië is een van de minst ontwikkelde den van hout en mest in huishoudens, moet met krachtcentrale twee kilometer verderop. In zijn landen ter wereld. Op de Human Development zestig procent omlaag. En in die combinatie lukt huis startte hij een restaurant annex tearoom. Index staat het land op de 173ste plaats van alle dat alleen met meer, véél meer elektriciteit.

78 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 In de top-tien van de economisch snelst groeiende landen wereldwijd staat Ethiopië op één

Het zijn plannen die in het Westen doorgaans op één, Ivoorkust op twéé en Rwanda op vier. met schouderophalen worden begroet. Ethiopië Het afgelopen decennium groeide Ethiopië met is immers Afrika. En hoe het daar gaat, weten gemiddeld tien procent. Nu zegt economische we van televisie. Afrika is corruptie en slecht groei maar weinig, zolang niet duidelijk is of de bestuur. Afrika is stilstand, oorlog en armoede. opbrengsten niet blijven hangen bij een kleine En moderne technologie noch ontwikkelings- elite. samenwerking heeft daar in al die jaren iets aan Maar de signalen zijn bemoedigend. Sinds ‘Voordat de stroom kwam, kunnen veranderen. 1960 steeg de levensverwachting in Europa had ik niks. We waren Op televisie zie je dan ook maar zelden iets met elf jaar. In Sub-Sahara Afrika steeg ze met straatarm. Nu verdienen over de vooruitgang die al jarenlang in Afrika twintig jaar en in Ethiopië met 27 jaar. De kin- wordt geboekt. In de top-tien van de economisch dersterfte in Europa daalde van zestig kinderen we geld. Dat gaan we weer snelst groeiende landen wereldwijd bevinden per duizend naar vier op de duizend. In Afrika investeren’ zich maar liefst zes Afrikaanse. Ethiopië staat daalde ze van 270 naar 78 op de duizend en in

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 79 Ethiopië daalde ze verder tot 58. En ook al ging En wie honger en armoede wil terugdringen, den we elkaar niet eens zien. in Afrika de bevolking sinds 1960 vier keer over kan niet om energie heen. De bouw van die waterkracht- de kop, de productie van landbouwgewassen centrale is het beste wat ons kon deed dat ook. Inmiddels begint ook het percen- ARMOEDEVERMINDERING begint met zoiets overkomen.’ tage mensen in extreme armoede te dalen. Was simpels als overschakelen van hout en kerosine En dan heeft Ethiopië zijn in 1990 nog zestig procent van alle Afrikanen op stroom. In Sidama vertellen bewoners dat hernieuwbare bronnen nog lang extreem arm, vandaag is dat 42 procent. En in hun energiekosten met de helft zijn gedaald. niet uitgeput. Integendeel. De Ethiopië staat het percentage zoals gezegd op 34. En wat ze overhouden geven ze uit aan voed- zon schijnt grote delen van de En nu wil Ethiopië dus dóórgroeien naar sel, onderwijs en telefoonabonnementen. Ook dag en kan grootschalig worden een middeninkomensland, vergelijkbaar met de gezondheid van de armsten verbetert, al was opgevangen door zonnepane- bijvoorbeeld Ghana of Kenia. Maar er ligt een het maar omdat hun kinderen worden gevacci- len. Duizenden grote en kleine fors obstakel op de weg, en dat is gebrek aan neerd en de operatiekamers in de ziekenhuizen rivieren zijn ideaal voor grote en energie. ‘We hebben ons voorgenomen om onze verlicht zijn. Het onderwijsniveau stijgt nu kin- kleine waterkrachtcentrales. In economie tienvoudig te laten groeien. En als deren de kans krijgen om ’s avonds huiswerk te potentie zijn er meer dan genoeg we dat willen, moeten we 25 keer meer energie maken. En zodra ze kunnen stoppen met het kansen voor nog veel meer her- opwekken dan we nu doen’, sprak de Ethiopi- verzamelen van brandhout krijgen vrouwen en nieuwbare elektriciteit. sche minister van Wetenschap en Technologie meisjes meer ruimte om zich te ontplooien. Een Getahun Mekuria onlangs in de regeringskrant simpele kookstoof bespaart hun zes uur sprok- ELEKTRICITEIT WAS ook het The Ethiopian Herald. kelen per week. De vrijkomende tijd brengen ze beste wat Hans Rosling (1948- 25 keer méér energie dan vandaag. In Ethio- nu door met werk in hun tuinen, het begeleiden 2017) overkwam. Rosling, van pië is het een noodzaak, in het Westen stuiten van kinderen, het opzetten van een handeltje en wie vorige maand alsnog het dergelijke voornemens op grote bezwaren. Aan- kofe drinken met buren. boek Feitenkennis verscheen gevoerd door de milieubeweging zetten wij juist Moderne energie jaagt ontwikkeling aan. In met als ondertitel Tien rede- in op het verminderen van energie. Friends of Gobecho ervaren zelfs dorpelingen zónder aan- nen waarom we een verkeerd the Earth, de moederorganisatie van het Neder- sluiting de voordelen van de elektriﬁcatie. Een beeld van de wereld hebben en landse Milieudefensie, meent dat het energie- schooldirecteur vertelt over avondklassen voor waarom het beter gaat dan je

gebruik van de gemiddelde wereldburger in analfabeten, omdat het schoolgebouw na zessen denkt, was een Zweedse arts en HH / XINHUA 2050 75 procent lager moet zijn dan vandaag. beschikt over licht. Drie keer per week komen statisticus. Hij verbaasde jaren- Niemand zou tegen die tijd meer energie moe- rond de dertig mannen en vrouwen samen om lang een wereldwijd publiek ten gebruiken dan de gemiddelde Indiër van- te leren lezen en schrijven. met presentaties over vooruitgang. En Rosling daag. En daar blijft het niet bij. Goedkope en besefte het belang van elektriciteit via de nieuwe Ethiopië denkt precies de andere kant op. betrouwbare energie laat mensen anders den- wasmachine van zijn moeder. Het land voert een pro-poor policy en dat bete- ken. Plots zien ze mogelijkheden waar vroeger In zijn ted-talk The Magic Washing Machine kent dat de Ethiopische overheid van armoe- zelfs niet van kon worden gedroomd. Zo kwam vertelt hij wat er gebeurt wanneer elektriciteit debestrijding een prioriteit maakt. Om dat te Guye Guje pas op het idee van een restaurant, een ‘saaie wasdag’ verandert in een ‘intellectuele bereiken stellen Ethiopische beleidsmakers zich en vervolgens een kapsalon, toen hij hoorde dat leesdag’. Rosling was vier toen zijn moeder voor niet de vraag waarom hun land zo arm is, maar het eerst een wasmachine aanzette. Daarvóór waarom westerse landen eigenlijk zo rijk zijn. deed ze de was met de hand. En dat was behalve Hoe lukte het ons om uit de armoede te ont- zwaar ook tijdrovend werk. Nadat ze voor het snappen? Het onderwijsniveau stijgt eerst de machine had aangezet, nam ze Hansje Tot aanvang negentiende eeuw was armoede nu kinderen de kans krijgen bij de hand en wandelden ze naar de biblio- immers de wereldwijde norm. Vóór 1850 was theek. De tijd die vrijkwam door het gebruik van het Westen nauwelijks rijker dan Afrika. Ook de om ’s avonds huiswerk de wasmachine gebruikte de moeder om hem Europese armen bedreven kleinschalige land- te maken omdat er licht is een boek voor te lezen. Zo kon hij zich ontwik- bouw en deden dat zonder tractoren, ploegen, kelen tot de intellectueel die volgens Foreign kiepkarren, pesticiden, kunstmest of drainage. Policy behoorde tot de honderd belangrijkste Een van de belangrijkste antwoorden op de er stroom naar zijn dorp kwam. En nu speelt denkers ter wereld. vraag waarom het Westen vandaag zo rijk is, hij al weer met een ander idee: met een televi- Maar wanneer Rosling tijdens zijn presen- luidt: energie. sie en een dvd-speler tover je het restaurant ’s taties vertelde over het belang van goedkope, avonds om in een heuse bioscoop. De school- overvloedige en betrouwbare stroom waren HET WAS ENGELAND dat rond 1850 als eerste directeur denkt over de aanschaf van een com- er altijd wel een paar milieubewuste mensen regio in de wereld een ontzagwekkende sprong puter. En verpleegster Salamawit besloot om in de zaal. Zij wierpen dan tegen dat, helaas maakte. Het Grote Gebeuren was de industriële naar het gezondheidscentrum te verhuizen nu helaas, niet iedereen in de wereld zo’n energie revolutie. Aangedreven door een overdaad van ze ’s avonds stroom heeft om haar telefoon op slurpende wasmachine kon hebben. Zoals ze, fossiele energie ontstond de mogelijkheid om te laden en via Facebook in contact te blijven en jammer voor hen, ook geen airconditioning, in hoog tempo en tegen relatief geringe kosten met haar vrienden in de stad. Zonder energie is geen koelkast en geen auto zouden kunnen heb- goederen te produceren. Een welvaartsexplosie er geen fatsoenlijk onderwijs, geen fatsoenlijke ben en geen vliegreizen zouden kunnen maken. volgde. Deze breidde zich nog in de negentiende gezondheidszorg, geen irrigatie en drainage, Zo’n westerse consumptie van energie in Afrika eeuw uit van Engeland naar de Verenigde Staten geen productie van kunstmest en geen industrie of India zou immers desastreus uitpakken voor en de koloniën van het Britse Rijk, gevolgd door om voedsel te conserveren. milieu en klimaat. Mensen in het Zuiden zou- continentaal Europa en Japan. De rest van Azië ‘We kunnen het ons al bijna niet meer voor- den zich, anders dan westerlingen, tevreden en Latijns-Amerika haakten aan in de twintigste stellen om géén stroom te hebben’, zegt voorzit- moeten stellen met kleinschalige en volledig eeuw. Afrika is simpelweg het laatste continent ter Wondomagegn van het dorpscomité dat in hernieuwbare energie. dat deze revolutie doormaakt. Ook Ethiopië zet Gobecho de kleine waterkrachtcentrale beheert. Volgens de maatstaven van het VN-initiatief nu, net als het negentiende-eeuwse Engeland, in ‘Voordat de elektriciteit kwam, leefden we let- SEforALL (Sustainable Energy for All) wil dat op een snelle vermeerdering van zijn welvaart. terlijk in duisternis. Twaalf uur per dag kon- zeggen dat de armsten over niet meer hoeven te

80 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 snel groeiende economie stevig kan ondersteunen.’ Overigens verwacht de minister dat het nog wel vijftien tot twintig jaar kan duren voordat de eerste kerncentrale stroom zal leveren.

IN ZIJN BOEK Feitenkennis noemt Hans Rosling vijf risico’s waarover we ons grote zorgen moeten maken. Op één staan wereldwijde epidemieën, twéé zijn instortende financiële systemen, drie is een derde wereldoorlog en op vier staat klimaatverandering. Bij het vijfde risico aarzelt Rosling: dat is extreme armoede. Want terwijl de andere vier daadwerkelijk risico’s zijn, waarvan niemand kan inschatten of het ooit gebeurt, voltrekt extreme armoede zich dag na dag en in het hier en nu. Extreme armoede is geen risico meer, armoede is voor bijna acht- honderd miljoen mensen dagelijkse praktijk. De ellende die extreme armoede veroorzaakt, Een elektriciteitscentrale in de buurt van Mek’ele, Ethiopië speelt zich niet af in een verre toekomst en evenmin ontbreekt de beschikken dan over schone kookstoven, lokale Kernenergie is niet afhankelijk van de wispel- kennis om er wat aan te doen. op water of biomassa aangedreven energie- turigheid van het weer, kernenergie is veiliger Bovendien kan extreme armoede de aanlei- centrales, gedecentraliseerde zonne-energie en dan alle andere vormen van energie, en bovenal ding zijn tot sommige van die andere risico’s. spaarlampen. Het is precies het programma van stoot een kerncentrale geen broeikasgassen uit. Een wereldwijde epidemie kan ontstaan door- EnDev. Op dit moment draaien in 31 landen wereld- dat klinieken in arme landen niet in staat zijn Ja, twee miljoen mensen op het Ethiopische wijd 447 kerncentrales. En terwijl vijf westerse de eerste symptomen te ontdekken. Grote con- platteland worden door het EnDev-programma landen hun reactoren willen sluiten – Duits- flicten kunnen ontstaan doordat jonge man- vooruit geholpen en zetten daarmee een eerste land, België, Hongarije, Zwitserland en Taiwan nen zonder geld en perspectief sneller naar de stap buiten hun extreme armoede. Voor deze – worden in dertien landen 61 nieuwe reactoren wapens grijpen. Een kalifaat als IS ontstond twee miljoen is die stap ronduit revolutionair. gebouwd. Bovendien liggen in negen nieuwe niet zonder reden in het door oorlog en armoede Maar voldoende is het niet. Meer dan het opla- landen concrete plannen klaar om kerncentrales kwetsbaar geworden Syrië en Irak. den van een telefoon, het laten branden van te bouwen. En elf Afrikaanse landen tekenden Het goede nieuws is dat na de Tweede een lamp en het laten spelen van een radio zit de afgelopen tijd samenwerkingsovereenkom- Wereldoorlog nog de helft van de wereld- er immers niet in. Bovendien telt Ethiopië hon- sten met Rusland of China om de mogelijk- bevolking bestond uit extreem arme mensen derd miljoen mensen, waarvan tachtig procent heden van een kernprogramma te verkennen. en dat dit nu hangt op een dikke tien procent. leeft op het platteland. En ook al is het land nu Ethiopië is een van die landen. Vorig jaar was Daarom is volgens Rosling juist onze generatie de snelst groeiende economie ter wereld, één er al een Memorandum of Understanding. En in staat om aan die extreme armoede een einde derde van alle Ethiopiërs leeft nog steeds in afgelopen maart reisde de Russische minister te maken. Een constante en betaalbare stroom extreme armoede. van Buitenlandse Zaken Lavrov er nog eens voor van elektriciteit is daarvoor noodzakelijk. ‘Vijf Hernieuwbare energie uit het EnDev- af naar Addis Abeba. Op een persconferentie na miljard mensen wereldwijd beschikken nu nog programma kan dan ook niet het volledige ant- afloop benadrukte de minister van Wetenschap niet over genoeg stroom om een wasmachine te woord zijn, dat beseft niemand beter dan de en Technologie Getahun Mekuria dat Ethiopië laten draaien. Laten we beginnen met begrijpen Ethiopische regering. Energie uit zon, wind en de stap naar kernenergie wel móet zetten, wil wat deze mensen willen’, waarschuwt Rosling. water is bovendien wispelturige energie. Het het land aan de armoede ontsnappen. ‘De verwachting dat zij vrijwillig hun economi- waait niet altijd, de zon is ongeveer twaalf van Mekuria beklemtoonde dat juist de kli- sche groei zullen afzwakken, is volkomen onrea- de 24 uur niet beschikbaar en in de droge tijd maatverandering Ethiopië naar kernenergie listisch.’ Ál die mensen willen wasmachines, liggen de turbines in de waterkrachtcentrales doet verlangen. Omdat het land in zijn elektri- verlichte woningen, fatsoenlijke rioleringen, een stil, zoals ze in de regentijd verstopt raken door citeitsvoorziening volledig afhankelijk is van koelkast om voedsel in op te bergen, brillen om takken en modder. Ethiopië is dan ook naarstig waterkracht, zon en wind is het ook volledig beter mee te kijken, insuline tegen diabetes en op zoek naar een energieverschafer die onaf- afhankelijk van de nukken van het klimaat. Een transport om met vakantie te gaan. ‘Ze willen hankelijk van het weer 24 uur per dag elektrici- klimaat dat door de klimaatverandering almaar wat jij en ik ook willen.’ teit weet te leveren. En omdat het land niet wil wispelturiger wordt. Mekuria: ‘Stel je eens voor Wie de armsten deze mogelijkheden niet terugvallen op fossiele brandstofen zet het nu in welke crisis we terechtkomen wanneer er een gunt, zou volgens Rosling terstond afstand in op kernenergie. tijd geen regen valt en een jarenlange droogte moeten doen van alles wat hierboven staat opge- De nadelen zijn duidelijk: kernafval en de uitbreekt. We hebben een energievoorziening somd. Hij zou vandaag nog zijn wasmachine mogelijke productie van plutonium voor kern- nodig die niet afhankelijk is van het klimaat, die weg moeten doen en zijn beddengoed en spij- wapens. De voordelen zijn echter ook helder. door niets onderbroken kan worden en die onze kerbroeken op de hand moeten wassen.

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 81 De autonome auto Rijden zonder invloed

De industrie steekt er legd. ‘By driving every day in diferent types of tientallen miljarden in: real-world conditions, we teach our cars to navi- gate safely and comfortably through all sorts of de zelfrijdende auto die situations.’ zonder bestuurder feilloos Dat is namelijk heel moeilijk. Met een nauw- van A naar B rijdt. Hij keurig werkend gps-systeem en een paar camera’s krijg je een auto niet op eigen kracht van komt. Maar wanneer? A naar B. Open datastromen zullen zijn digi- En waarom? Met welke tale brein op de hoogte moeten houden van de gevolgen? actuele verkeerssituatie; een ongeval, wegwerk- zaamheden, een ingestorte brug, een ondergelo- pen tunnel. Daarvoor zullen auto’s via internet door Bas van Putten draadloos met elkaar verbonden moeten zijn. Via connectiviteitssystemen als V2V (Vehicle to Vehicle), V2P (Vehicle to Pedestrian) en V2X VOOR AUTOFABRIKANTEN en technologie- (Vehicle to Everything) zien ze elkaar en kunnen bedrijven is het de Heilige Graal van de zelf- relevante data razendsnel worden gecommuni- denkende technologie: de auto die zich geheel ceerd.

zelfstandig kan verplaatsen. In zijn wordings- De auto zelf moet met camera’s rondom, sen- ANP / REUTERSN / NOUVELAGE ELIJAH geschiedenis wordt een interessante machts- soren, radarsystemen of Lidar (een soort radar verschuiving zichtbaar van de oude naar de met laserpulsen) onder alle omstandigheden nieuwe industrie. De softwarejongens, internet- alles waarnemen wat menselijke bestuurders VOOR HET ZO VER IS, zal een berg technologi- reuzen, mobiliteitsproviders en nieuwe auto- zien. En meer: hij moet de ideale schoonzoon sche én juridische problemen moeten worden fabrikanten beconcurreren en overvleugelen worden die nooit brokken maakt. Een van de opgelost. Ten eerste eist de wet nu nog dat in de fossiele automerken. Nieuwe partijen als voornaamste argumenten voor autonomie is een auto altijd een bestuurder de regie voert. Google, Baidu, Uber en Tesla haken aan, naast verkeersveiligheid. Volgens de World Health Voor verder onderzoek naar zelfrijdende auto’s bestaande leveranciers van auto-onderdelen als Organization (who) komen wereldwijd jaarlijks op de openbare weg moet het kabinet eerst de Delphi of versnellingsbakkenfabrikant ZF, die al 1,25 miljoen mensen om in het verkeer. Een deel ontsnappingsroutes uitzetten, bijvoorbeeld via voorsorteert op een nieuwe uitdaging. De elek- van de twintig tot vijftig miljoen mensen die de Experimenteerwet die minister Cora van trische auto komt er ook aan en die kan zonder jaarlijks betrokken zijn bij niet-fatale ongeluk- Nieuwenhuizen wil invoeren. Ten tweede zal de versnellingsbak. Niemand wil Kodak worden. ken houdt daar een handicap aan over. En die software ook risico-inschattingen moeten kun- De autonome auto is er al jaren – in de test- permanente wereldramp kost overheden han- nen maken in onvoorspelbare verkeerssituaties fase. Van Göteborg tot Singapore en Boston denvol geld, weet de who: ‘Road trafc crashes die het menselijk instinct voorziet. Op dat punt lopen pilotprojecten, zowel op de openbare weg cost most countries 3% of their gross domestic hebben de ontwikkelaars een lange weg te gaan. als op aangewezen onderzoekstrajecten, al dan product.’ Van een bal die tussen twee geparkeerde auto’s niet onder de vlag van publiek-private consortia. Daar moet de technologie een eind aan door op straat rolt weet een mens: daar kan een De beelden van een eivormig Google-voertuigje maken. De fabrikanten willen een accident- kind achteraan komen. De auto moet het ver- zonder stuur en pedalen, de Firefly, gingen de free society. Dat hoogste doel stelt de overige schil kunnen zien tussen een kartonnen doos en hele wereld over. Google’s divisie autonoom rij- winstpunten in de schaduw: grotere bewegings- een betonblok. den opereert inmiddels onder de naam Waymo vrijheid voor mindervaliden als blinden, lagere Men gaat vooruit. De Waymo-systemen zijn als zelfstandige dochter van moedermaatschap- verzekeringspremies, een lager energieverbruik zo ver dat ze adequaat reageren op een fietser pij Alphabet, de Firefly is met pensioen. Waymo door efciëntere, interactieve verkeersstromen die zijn hand uitsteekt. Maar ze kunnen ernstig monteert de ruimteverslindende technologie nu en beschaafder rijgedrag – autonome auto’s in de war raken van ongebruikelijke handelin- op bestaande productie-auto’s als de Chrysler scheuren niet. Bonus: veilige thuisbezorging gen, zoals een fietser die een track stand uit- Pacifica. Die zien er niet uit; het dak is bela- van dronkenlappen in en door hun eigen auto’s, voert, een behendigheidsoefening waarbij de den met hulpapparatuur en uit de flanken ste- nooit meer die vreselijke Bob-campagnes van de fietser staand op de pedalen zijn stilstaande fiets ken rare uitsteeksels. Maar de auto’s doen het, stichting Sire. Ten slotte: tijdwinst. Inzittenden in evenwicht probeert te houden. Hij is in bewe- meestal. van autonome auto’s kunnen hun reistijd nut- ging maar verplaatst zich niet: wat te doen? Waymo test ze op diverse locaties in de VS tiger of aangenamer besteden. Autonome stu- Wachten. In Australië worstelde een autonome onder ‘realistische omstandigheden’ die het diemodellen op autobeurzen ogen als mobiele Volvo met overstekende kangoeroes. In de lucht, bedrijf moeten leren greep te krijgen op alle huiskamers met hun draaibare stoelen en klap- na een sprong, lijken de dieren verder weg dan complicaties die zich in de dagelijkse verkeers- tafeltjes. De passagiers kunnen vergaderen, na de landing. Wat doet een autonome auto mid- praktijk kunnen voordoen. Sinds 2009 hebben lezen, films kijken, wiskundesommen oplossen, den in de stad bij het naderen van een drukke zelfrijdende auto’s van de Google/Waymo-vloot vrijen, slapen. Ik voorzie dat niemand dat gaat oversteekplaats voor fietsers? Een automobilist zeker acht miljoen autonome kilometers afge- doen. Men zal appen en twitteren, net als nu. schiet er op een onbewaakt moment nipt tus-

82 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 Links: San Francisco, 28 november 2017. De Chevrolet Bolt EV, een van de nieuwere modellen zelfrijdende auto;

onder: eerste zelfrijdende auto zonder stuur of pedaal van General Motors, ze streven ernaar de auto volgend jaar op de markt te krijgen GM

gaat geen zee te hoog, akkoord. Maar welke mensenlevens? De who plaatst een belangrijke kanttekening bij de mondiale cijfers: ‘More than 90% of road trafc deaths occur in low- and middle-income countries. Road trafc injury death rates are highest in the African region. Even within high-income countries, people from lower socioeconomic backgrounds are more likely to be involved in road trafc crashes.’ De nood is dus het hoogst in Afrika. Hebben sendoor. Hij neemt het risico dat een computer Carlo van de Weijer, als directeur van het stra- de armen daar de middelen voor de aanschaf zal vermijden. tegisch onderzoeksgebied smart mobility aan van een autonome auto? Hebben ze de wegen Nog een obstakel: weersomstandigheden de TU Eindhoven specialist op dit gebied, die zelfrijdende auto’s zonder risico kunnen kunnen het zichtveld van de auto negatief beïn- geeft een voorbeeldcasus. ‘Als een Google-auto berijden? Is de technologie opgewassen tegen de vloeden. Dat zie je nu al bij auto’s die zijn uit- twee seconden of minder achter mij rijdt, weet verkeerschaos in een anarchistische derdewe- gerust met actieve assistentiesystemen. Daar- ik dat hij het niet kan halen als ik vol op mijn reldmetropool? Hebben ze niet meer aan goede toe behoort de automatische noodrem, die in rem trap. Om te beginnen gaat hij niet meteen wegen, een veilige metro, fatsoenlijk inkomen? riskante situaties ingrijpt als de bestuurder niet vol op de rem, want hij mag niet te schrikachtig Het antwoord op de eerste vraag is simpel: tijdig reageert. Of het lane departure warning geprogrammeerd worden.’ Want dan gaat hij bij nee, de armen zullen hier niet van profiteren. system, dat de bestuurder waarschuwt als hij het minste of geringste remmen en dan valt er Ze kunnen niet eens een gewone auto beta- zijn rijbaan dreigt te verlaten zonder richting niet meer mee te rijden. ‘En dus is hij te laat en len, laat staan een zelfrijdende met een Lidar- aan te geven – en zonder diens ingrijpen onge- knalt hij boven op me. Dan zeg ik: sorry, ik zag systeem van 75.000 dollar. Wie profiteren wel? vraagd ‘tegenstuurt’. Als sneeuw, regen en vuil een hond oversteken. Zegt Google: ja, maar de Kort door de bocht: de rijken die niet hoeven te de boordcamera’s en sensoren blokkeren werkt camera’s hebben geen hond gezien. Dan ik weer: worden gered omdat ze op de veilige Europese niets meer. Die moeten dus verhuizen van de nou, ik heb een hond gezien, het is jouw schuld. wegen in hun dure, nu al zeer veilige auto’s min- bumpers en de flanken naar een plek achter de Heb ik pijn in mijn nek, maar ik hoef nooit meer der ongelukken maken. En de kans dat ze die ramen, waar ze kunnen zien wat wij zien. te werken en Google financiert mijn mislukte zonder blijvend letsel overleven is veel groter. Even gecompliceerd is het aansprakelijk- leven.’ Er gaat dus tachtig miljard and rising in het heidsvraagstuk. Wat als een autonome auto in Hij vervolgt: ‘Daar moeten die auto’s op voorkomen van minder dan tien procent van de een noodsituatie één voetganger ofert om vier geprogrammeerd worden: dat er altijd dat soort dodelijke verkeersongevallen in landen waar de automobilisten te sparen? Hoe moet een com- mensen zullen zijn in de wereld met een hoop hoge inkomens zich de luxe van een zelfrijdende puter die beslissing nemen? Wie is in dat geval infrastructuur. En dus zijn ze ten principale auto kunnen veroorloven. Dat zijn er minder juridisch verantwoordelijk? Of wat als crimine- overcautious. Dan krijg je dus heel autistische dan honderdduizend. Zo bezien zou deze kapi- len een ongeval met een autonome auto uitlok- systemen, die bij het minste of geringste stop- taalverslindende exercitie neerkomen op tech- ken om een verzekeringspremie op te strijken? pen. Het is een kwestie van tijd dat het allemaal nologische klassenjustitie ten faveure van een slimmer wordt, maar zo’n ding zal altijd ten kapitaalkrachtige minderheid. Het komt mij principale geprogrammeerd worden om volle- cynisch voor dat je voor dat geld heel wat zieken dig schuldvrij te blijven.’ en behoeftigen zou kunnen redden. Dit is dan ‘Dan zeg ik: sorry, ook niet alleen maar een humanitaire operatie. ik zag een hond oversteken. NU DE BELANGRIJKSTE vraag: wat is autonomie Dit gaat over technologische voorsprong, het Zegt Google: ja, maar de samenleving waard? Volgens een onderzoek wonder van het ondenkbare, de kwadratuur van uit 2017 hadden autofabrikanten en software- de cirkel. Inzet van de strijd zijn intellectueel de camera’s hebben bedrijven toen al tachtig miljard dollar in de prestige en, in economisch perspectief, beheer- geen hond gezien’ technologie geïnvesteerd. Voor mensenlevens sing van de markt. >

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 83 Anderzijds draait het niet alleen om de auto en afritten stuurt hij zelfstandig, terwijl de navi- levert elke rit die ik maak belangrijke informa- als privé-vervoermiddel. De auto van de toe- gatie niet eens aan staat – een indrukwekkende tie op. De fabrikant verzamelt mijn rijdata. Alle komst wordt, vooral in de stad, een elektrische getuigenis van zijn waarnemingsvermogen. De Tesla’s zijn online, technische updates voor de deelauto – een onbestuurde taxi. In veel lange- bochtige afrit Vinkeveen houdt hij verbazing- auto ontvang je via het grote multimediascherm termijnvisies van overheden, onderzoeksinstel- wekkend lang vol, tot het te verwarrend wordt. op het dashboard van de auto. Onderweg krijg lingen en adviesbureaus zijn autonoom rijden Waar de afrit zich in twee afslagen opsplitst ik mail van de firma onder het kopje ‘data en deelautoconcepten vooral in stedelijk gebied wordt Autopilot onzeker, van een rotonde snapt sharing’. Tesla vraagt of ik bereid ben de came- twee handen op één buik. De argumenten voor hij niets meer. Het is knap en tegelijkertijd vrij rabeelden van de auto ter beschikking te stel- deelauto’s zijn onweerlegbaar. In de stad is auto- zinloos. Een beetje autonomie bestaat niet. Het len aan de fabrikant. ‘We are working hard to bezit duur en zinloos; geen ruimte, hoge kosten, is alles of niets. De enige autonome auto is de improve autonomous safety features and make beperkte inzetbaarheid. In 2030, zeggen de auto die het helemaal zelf kan. Verder is het tot self-driving a reality for you as soon as possible. prognoses, woont zestig procent van de wereld- nog toe vooral een gimmick. In order to do so, we need to collect short video bevolking in steden. In de overvolle metropolen Als standaard voor de ontwikkelingsstadia clips using the car’s external cameras to learn heeft de autonome deelauto meerwaarde. Hij naar volledige autonomie geldt de classifica- how to recognize things like lane lines, street opereert door het ontbreken van een chaufeur tie van de Amerikaanse Society of Automotive signs and trafc light conditions.’ tegen lagere kosten dan een taxi. De connecti- Engineers (sae). Die hanteert in oplopende Tesla noemt dat ‘fleet learning of road condi- viteit bevordert de verkeersdoorstroming, de graad zes niveaus: van volledig bestuurd door tions’ – precies wat Waymo en alle andere par- auto’s parkeren zichzelf en ze ontzien wanneer een chaufeur (niveau 0) tot autonoom op tijen doen. Geen zorgen over de privacy, sust het ze niet worden gebruikt de publieke ruimte door niveau 4 (‘high automation’, zelfstandig, maar bedrijf. De beelden worden anoniem verwerkt zichzelf naar depots buiten de stad te rijden, niet onder alle omstandigheden) en 5 (‘full auto- en niet gekoppeld aan het registratienummer waar ze zichzelf meteen kunnen opladen. Ook mation’, zelfstandig onder alle omstandighe- van de auto, belooft de fabrikant. Ik mag kiezen autonoom openbaar vervoer als een zelfrijdende den). Op niveau 4 kan de chaufeur zelf nog het of ik wel of niet meewerk en ik kan me altijd bus zal betaalbaar zijn. Maar de lagere inko- stuur overnemen, een niveau 5-auto heeft geen bedenken, staat erbij. De Tesla-rijder is trots op mens buiten de stad zullen toch vaak een auto stuur en pedalen meer nodig. zijn pioniersfunctie en zeer ontvankelijk voor nodig hebben. Terwijl de ene na de andere fabrikant de het clubgevoel dat Tesla’s ceo Elon Musk heel komst van volledig zelfstandige modellen aan- slim creëerde. Hij is maar al te graag het derde EN HOE VER is de techniek nu eigenlijk? Best kondigt (2021! 2023! 2025!), zijn in de sae- oog van de vooruitgang. Daar schuilt ook het ver en toch nergens. De auto rijdt al tijden auto- rangorde productiemodellen anno 2018 niet risico. Hij is het ten behoeve van techniek die noom, een beetje – en stap voor stap een beetje eens halverwege. De Tesla opereert op level 2. hem uiteindelijk berooft van het mandaat dat meer. Het begon met de cruise control die auto- Dat staat volgens de sae voor ‘gedeeltelijke auto- hij als automobilist nu nog bezit. matisch een ingestelde snelheid aanhoudt. Het nomie’. De auto beschikt dan over geautomati- Dat is, hoe banaal het ook klinkt, de riskante volgende stadium was adaptieve cruise control, clou van deze revolutie. De zelfstandigheid van die ook automatisch vaart mindert voor tragere een kunstmatig intellect in aanbouw gaat ten voorgangers. Doodgewone huis-tuin-en-keu- koste van de mijne. Als de technologie boven- kenauto’s hebben al actieve veiligheidssystemen. Waar de afrit zich in twee dien in handen komt van monopolisten, net Dure modellen zijn leverbaar met nachtzicht- afslagen opsplitst wordt zoals eerder is gebeurd in de computerindustrie, camera’s die in het donker dieren, voetgangers gaat een nieuw verlies van menselijke vaardig- en fietsers herkennen en bij een dreigende aan- Autopilot onzeker, van een heden hand in hand met werelddominantie rijding het remsysteem kunnen activeren. Intus- rotonde snapt hij niets meer van een macht met onbeperkte toegang tot de sen zijn er steeds meer auto’s die op de snelweg privacy van zijn gebruikers. Dat is ondanks de en in files, even, zelfstandig kunnen sturen. altijd geruststellende verzekeringen iets om heel Tesla’s, Audi’s en Mercedessen kunnen al bezorgd over te zijn. ‘Autonomie’ efent het pad veel. Ik rijd een Model X met Autopilot 2, het seerde functies als optrekken en sturen, maar de naar een weerloze maatschappij waarin de bur- systeem dat in staat is op snelwegen zelfstan- bestuurder houdt zijn traditionele rol en moet ger altijd op de radar staat en de afhankelijk- dig een rijbaan aan te houden, ook in bochten, de omgeving altijd in de gaten houden. Audi heid van intelligente technologie onomkeerbaar en voorgangers te passeren. Stuur vastpakken, claimt met de nieuwe A8 autonomie op niveau is geworden. Het neemt de laatste obstakels richting aangeven en de auto begint in te halen. 3. In sae-jargon: bestuurder noodzakelijk, ‘but weg voor een totalitaire, door marktpartijen Acht camera’s, twaalf ultrasone sensoren en een not required to monitor the environment’. Daar beheerste technocratie. radar in de neus met een bereik van 160 meter merk je in de praktijk nog weinig van. Er bestaan merkwaardige overeenkomsten houden de omgeving in de gaten. De twee grote De Audi AI-trafc jam pilot kan in fileverkeer tussen de activisten die met de beste bedoelin- beeldschermen in de auto tonen wat de auto tot zestig kilometer per uur zelfstandig starten, gen Mozarts Zauberflöte van racistisch onrecht ziet: omringend verkeer, obstakels voor, opzij en optrekken, sturen en remmen op provinciale willen zuiveren en de partijen die een wereld achter. wegen en snelwegen ‘waarvan de rijbanen door zonder bloedvergieten wensen. Ze zoeken de Autopilot inschakelen kan eenvoudig met vangrails zijn gescheiden’. Maar het systeem is heile Welt die iedereen dat happy end gunt. Die een hendel links aan de stuurkolom. Eenmaal door juridische restricties niet volledig operati- bestaat niet. Het privilege van de een is het kruis naar je toe trekken voor adaptieve cruise con- oneel. Toch wil Volvo in 2021 een niveau 4-auto voor de ander. De sceptici met hun rechthaberi- trol, tweemaal voor Autopilot. De Autopilot op de markt hebben. En niveau 5? In 2030? sche verontwaardiging over de paar ongevallen vraagt je nu een keer per minuut het stuur vast Vergeet het, zegt Carlo van de Weijer. ‘Wat we met semi-autonome Tesla’s willen alleen maar te pakken om zeker te weten dat je er nog bent. krijgen: een auto die de vervelende stukken uit niet begrijpen dat vooruitgang zonder slacht- Voor het overslaan van dat juridisch verplichte de rit overneemt, te beginnen met een ongeval, ofers een utopie is. De echte risico’s lijken ze contactmoment word je bestraft met uitschake- een stuk file, inparkeren, lange snelwegritten. niet te zien: machtsconcentratie, toenemende ling van het systeem voor de lopende rit. Op het Dat zal het autorijden ontzettend veel comforta- ongelijkheid, verdere ontmanteling van de zelf- display verschijnt het vonnis: ‘waarschuwing beler maken. Maar niet op level 4 of 5.’ redzaamheid. Het lijkt niet ondenkbaar dat de stuur vasthouden genegeerd’. Maar wie zich aan Tot zo lang blijft het spielerei. Behalve voor de zegeningen van de accident-free society zich in de regel houdt heeft geen kind aan hem. Keurig fabrikant. Die gebruikt op de lange weg naar het een paradijselijke brave new world als mondiale blijft de auto op de A1 binnen de lijnen. Zelfs op- licht zijn klanten als proefkonijnen. Voor Tesla vloek kunnen ontpoppen.

84 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 De uitvinding Een mobiele biogasinstallatie ‘Je zet eigenlijk een soort gft-thee’

Jelmer Tamis (35) vormt met drie anderen de Stichting Katalysator. Samen hebben ze een mobiele biogasinstallatie voor festivals en derdewereldlanden.

‘Als je op Pinkpop staat met je biogasinstallatie moet je wel iets kunnen laten zien. We hadden een pannetje gevonden waarmee je elektriciteit kunt opwekken. Met het vloeibare biogas, geproduceerd uit gft-afval, verwarm je het pannetje, uit dat pannetje komt een draadje met 5 volt door het warmteverschil. En aan dat draadje hadden we een telefoon liggen. We hadden op een gegeven moment een luxeprobleem: iedereen op het festival wilde zijn telefoon opladen, terwijl wij in eerste instantie alleen het proces wilden laten zien. Voor het opladen betalen mensen wel, alleen is de verantwoordelijkheid voor dure telefoons groot. Daarom koppelden we het pannetje aan in Afrika tegen te gaan, door de vrouwen zijn in de jaren zestig al uitgevonden door powerbanks en die verkochten we voor tien op gas te kunnen laten koken. Zo hoeven professor Gatze Lettinga. Hij heeft stiekem euro per stuk. Sociale innovatie dus: afval ze geen hout meer te kappen en worden de uitvinding in het lokale krantje gepubli- koppelen aan gas, aan een pannetje, aan ze niet ziek door het vele koken. Het helpt ceerd, zodat niemand het kon patenteren. een powerbank, aan een festivalbezoeker. tegen de wereldwijde CO2-uitstoot. Het Hij is echt een Robin Hood, die vent. Wij Onze biogasinstallatie bestaat uit vaten residu van de biogasinstallatie kun je weer zijn daarmee aan de slag gegaan, om de en een systeem dat het afval mengt, want uitstrooien over akkers, als vruchtbare installatie te downscalen met huis-tuin-en- als het mengt gaan de bacteriën sneller grond. Maar we merkten dat het heel leuk keukenmateriaal. Natuurlijk hebben we iets produceren. Het afval wordt verzameld in was om met dat festivalafval bezig te gaan; gebouwd met allemaal toeters en bellen, een bak met water – alle werkzame stofen mensen werden er wild van dat ze hun kip- slangetjes en dingen die borrelen – het worden er daar uitgehaald. Het energie- petjes konden braden op ons biogas. moest er leuk uitzien. rijke water pompen we in de installatie en Als je kijkt hoeveel uren en werk je erin We zijn met vier: Coen en ik zijn de tech- de micro-organismen gaan aan de slag. Ze stopt, moet je echt wel heel idealistisch zijn neuten, de hippies van de groep. Alain kan mengen zichzelf door het eigen gas dat ze om het vol te houden. In het begin verdien- van de gekke ideeën goud maken, realiteit produceren – dat is echt hilarisch. den we er niets aan, we legden zelfs bij. komt van hem vandaan. En dan is er nog Je zet eigenlijk een soort thee, gft-thee. Later betaalden de festivals geld of kregen Hans, die kan alles. We hebben daadwer- Wij zijn de enigen in Nederland die de we een mooi bedrag om bij de Rabobank kelijk een biogasinstallatie gebouwd in mobiele installatie hebben gemaakt. Hoe een dag de installatie te showen. Het geld Colombia, met allemaal lokale spullen. Dat we erop kwamen? We deden dat voor de dat we verdienden ging naar onze stichting. ontwerp hebben we op de website staan en lol. We begonnen met een biozak, een vroeg Biogasinstallaties in Nederland zijn heel – daar zijn we wel trots op – hij werkt nog prototype, op het festival MadNes, om te groot en verbonden aan veel regels, maar steeds. Nu steunen we lokale projecten met testen of het werkte, voordat we het naar op festivals kun je eenvoudig zeggen: we het geld dat we nog over hebben.’ ontwikkelingslanden wilden brengen. Het bouwen het op kleine schaal, zetten het idee was om de luchtvervuiling door CO2 op een kar en gaan. De grote installaties Alrun Bernhard beeld Roger Cremers

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 85 Essay Een posthumaan scenario zullen verbeteren, voorbij zullen streven, of zelfs geheel achter zich zullen laten. Het probleem is dat we ons nauwelijks een voorstelling kunnen maken van hoe het zou zijn een trans- of posthumaan wezen te zijn. Ter- Zwermgeesterij wijl ik me bij extra-humanistische eigenschappen als tweemaal zo hard te kunnen lopen als de huidige wereldkampioen nog wel iets kan voorstellen, wordt het al een stuk lastiger me te verbeelden hoe het zou zijn Als ik naar de boom in mijn tuin kijk, dan wanneer mijn brein in een computernetwerk zou worden geïntegreerd en ben ik het die de boom ziet. Het is niet ik toegang zou hebben tot de gedachten van anderen en – even slikken – mijn buurman die hem ziet. Maar wat de anderen tot die van mij. niet is kan nog komen, in het posthumane *** tijdperk waarin ons brein geïntegreerd is TOCH ZOU IK een poging willen wagen mij een voorstelling te maken van in een computernetwerk. wat het is een trans- of posthumane levensvorm te zijn. Ik zal dat doen door aan te knopen bij de levensfilosofie van de bioloog, filosoof en socioloog Helmuth Plessner (1892-1985), uiteengezet in zijn magnum opus door Jos de Mul beeld Milo Die Stufen des Organischen und der Mensch (1928). Vanwege de nadruk daarin op de natuurlijke kunstmatigheid van de mens mag dit werk zich momenteel in een hernieuwde belangstelling verheugen. In Die Stufen ontwikkelt Plessner wat hij aanduidt als een filosofie van de ‘levende vorm’, die bestaat uit een kwalitatieve beschrijving van de opeenvolgende REVOLUTIONAIRE ONTWIKKELINGEN op het gebied van de productie van niveaus van het leven. Er zit volgens Plessner een bepaalde logica in de energie en goederen, transportmiddelen en informatie- en communica- ontwikkeling van het leven in de richting van een steeds grotere complexi- tietechnologieën hebben het menselijk leven en het aanzien van de aarde teit. in de afgelopen twee eeuwen ingrijpend veranderd. De moderne weten- Die ontwikkeling is contingent te noemen in de zin dat ze mede is schap en techniek hebben de mens een ongekende macht over de natuur bepaald door toevallige externe factoren. Er is niet slechts één mogelijke verschaft. Vanwege de impact van het menselijk handelen op het klimaat evolutie, er zijn vele mogelijke evoluties. Was er 65 miljoen jaar geleden wordt het huidige geologische tijdvak niet zonder reden aangeduid als het geen grote meteoriet op aarde gestort die een einde maakte aan de heer- Antropoceen. schappij van de dinosauriërs, dan waren de zoogdieren waarschijnlijk niet Naar het zich laat aanzien staan we nog maar aan het begin. Waar de tot ontwikkeling gekomen en was ook de mens niet op het wereldtoneel negentiende en twintigste eeuw door de metallieke aard van de genoemde verschenen. Het leven op aarde zou er dan nu waarschijnlijk totaal anders technologieën het tijdvak van de grijze technologie kan worden genoemd, uitzien. En hoe de evolutie van het leven zich in de toekomst zal ontwik- daar hebben we met de stormachtige ontwikkeling van de levensweten- kelen, is weliswaar deels voorbestemd door het tot nu toe afgelegde pad schappen en biotechnologie het tijdperk van de groene technologie betre- in de evolutie, maar zal tevens afhangen van allerlei toekomstige toeval- den. Met de versmelting van biologie en informatiewetenschap is na de ligheden, waaronder – en in het Antropoceen niet in de laatste plaats – de levenloze natuur ook het leven tot object van wetenschappelijke beheer- ontwikkeling van de technologie. sing en manipulatie geworden. Terwijl nano-ingenieurs afdalen in de cel Als bioloog neemt Plessner het levende lichaam als uitgangspunt van om die naar menselijke behoeften te verbouwen, nestelen biologen zich in zijn levensfilosofie. Daarbij verzet hij zich tegen het cartesiaanse dualisme de machine om deze tot leven te brengen. Convergerende technologieën van lichaam en geest. Het levende lichaam is een psychofysische eenheid. als genetische modificatie, neurale interfaces, kunstmatige intelligentie Wat nu levende lichamen van levenloze lichamen onderscheidt is hun en robotica zijn bezig het aanzien van het leven op aarde op een zo moge- specifieke verhouding tot hun grenzen. Waar in het geval van levenloze lijk nog drastischer wijze te transformeren. Het is de vraag in hoeverre het lichamen het ding en zijn omgeving zijn gescheiden door een contour, menselijk leven zich aan deze transformatie kan onttrekken. die noch tot het lichaam noch tot zijn omgeving behoort, daar wordt een Hoewel de mens de schepper is van technologieën betekent dat niet levend ding oftewel organisme gekenmerkt door een grens. Die grens dat hij ze ook volledig beheerst. Technologieën brengen voortdurend behoort tot het organisme zelf, en functioneert als een membraan dat onvoorziene nevenefecten met zich mee. Het zijn geen neutrale middelen bepaalde stofen – voedsel en uitwerpselen – doorlaat en andere stofen die we naar believen kunnen inzetten om menselijke doelen te realiseren, tegenhoudt (metabolisme). Die grens is ook van belang voor het behoud ze brengen ook steeds nieuwe doelen met zich mee, waaraan we moeilijk van de structuur bij de voortplanting (reproductie). kunnen ontsnappen. Wie had bij de introductie van de sociale media ver- Hoewel het levende ding binnen zijn grenzen is gesitueerd, dient het wacht dat vijftien jaar later bijna twee miljard mensen gekluisterd achter die grens zelf te realiseren. Volgens Plessner trefen we nu in de levende beeldschermpjes vrijwillige dwangarbeid voor Facebook zouden verrich- natuur drie verschillende vormen van grensrealisering aan. In het geval ten? Net als Prometheus in de beroemde mythe zijn we door onze eigen van de plant zijn alle levensfuncties op vindingen vastgeketend. We zijn, zoals Heidegger het vijftig jaar gele- onmiddellijke wijze in zijn omgeving opge- den vaststelde, het ultieme object van de technologie geworden. Met de ‘Hij leek nomen. Bij het dier daarentegen wordt de convergerende technologieën is immers ook mensverbetering – human op mij en ik interactie met de omgeving gemedieerd door enhancement – op de wetenschappelijke agenda geplaatst. begreep dat een centrum (vanuit biologisch perspectief Anders dan de traditionele geneeskunde is de verbetergeneeskunde bezien verbonden met de ontwikkeling van niet gericht op het genezen of voorkomen van ziektes, maar op verbe- ik het was, een zenuwstelsel, brein, zinduigen en lede- tering van het menselijk leven. Daarbij gaat het niet alleen om levens- maar ik weet maten). Bij de mens is er bovendien nog verlenging, het tegengaan van veroudering, en – de heilige graal – onster- wie ik ben, sprake is van een tweede, reflectieve bemid- felijkheid, maar bijvoorbeeld ook om versterking en uitbreiding van het deling, waarbij de centrische mediatie zelf lichaam door uiteenlopende prothesen, de koppeling van het menselijk en ik ben hier. ook weer wordt gemedieerd. brein aan computers en robots, het vergroten van het menselijk geluk Hij, daarentegen, Dat klinkt (en is) complex, maar het kan door middel van farmaceutische middelen of neurale stimulatie et cetera. was daar’ in een simpele formule worden gevat. Waar Extra-, trans- en posthumanisten dromen van het scheppen van nieuwe de plant leeft, daar beleeft het dier tevens zijn levensvormen die de menselijke levensvorm respectievelijk kwalitatief leven, terwijl de mens daarenboven ook nog

86 DE GROENE AMSTERDAMME 17.5.2018 met een telerobot, in het laboratorium van Dr. Tachi in Tsukuba, Japan. Bij telepresentietechnologieën draagt de gebruiker een datahelm met ingebouwde beeldschermpjes en luidsprekers, met behulp waarvan hij door de camera-ogen en microfoon-oren van een met de datahelm verbonden robot diens omgeving kan waarnemen. In het voorbeeld van Rheingold draagt de persoon bovendien een tracking device dat de ori- entatie en bewegingen van de persoon registreert en doorgeeft aan de zijn beleven beleeft. De menselijke positionaliteit is derhalve drieledig: als robot, die daardoor de bewegingen van de gebruiker kopieert. Dat maakt levend wezen is de mens lichaam, tegelijkertijd is hij in zijn lichaam (als het mogelijk met de ‘robotledematen’ met de via de robot waargenomen innerlijk leven), en daarenboven is hij het uitwendige gezichtspunt, van omgeving te interacteren. De telerobot die Rheingold aanstuurde betrof waaruit hij beide – lichaam én geest – is. Plessner duidt die drie typen van nog een experimenteel type, maar tegenwoordig worden dergelijke tele- positionaliteit aan als open, gesloten/centrisch, en excentrisch. De reden dat de cirkel die de excentrische positie van de mens aanduidt als een open cirkel is weergegeven, is dat er in werkelijkheid geen fysiek orgaan buiten ons lichaam is van waaruit we op onszelf kunnen reﬂecteren. We bevinden ons niet werkelijk buiten ons lichaam, maar slechts op virtuele, verbeelde wijze. Althans tot voor kort.

*** EEN ENKELE KEER in je leven lees je een boek of artikel dat een kortslui- ting in je denken veroorzaakt en een nieuw idee doet ontvlammen. Ik had zo’n ervaring een jaar of 25 geleden toen ik Howard Rheingolds boek Vir- tual Reality (1991) las, waarin de auteur zijn eerste ervaring beschrijft

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 87 robots gebruikt om mensen uit een brandend huis te halen, bankrovers Het internet, fen polycentrisch te zijn, en dat is een verte arresteren, landmijnen onschadelijk te maken of om stenen op Mars het zenuwstelsel vreemdende ervaring. In ons alledaagse leven te verzamelen. vindt onze ervaring plaats vanuit een eerste- Maar zelfs de primitieve opstelling in het laboratorium van Dr. Tachi van de persoonsperspectief en is deze totaal. Als ik riep een bijzondere, nieuwe ervaring in Rheingold op. Het was alsof het informatie- in mijn tuin zit, ben ik het die de tuin waar- centrum van zijn visuele en auditieve ervaring verplaatst was naar de samenleving, neemt en bijvoorbeeld niet mijn buurman, en robot. ‘Het vreemdste moment’, schrijft Rheingold, ‘was toen Dr. Tachi is een belangrijke bovendien ervaar ik de struiken en bomen, mij vroeg naar rechts te kijken. Daar zat een kerel in een donkerblauw de kleine vijver daartussen, de blauwe lucht pak en lichtblauwe schoenen achterover geleund in een tandartsstoel. Hij bouwsteen erboven, het getjilp van de vogels en de geur keek naar rechts, zodat ik de kale plek op zijn achterhoofd kon zien. Hij van een ‘globaal van de bloemen als één geheel. leek op mij en ik begreep dat ik het was, maar ik weet wie ik ben, en ik brein’ In het geval van telepresentie is mijn ben hier. Hij, daarentegen, was daar. Er is geen grote mate van zintuiglijke centrum van ervaring als het ware gedistri- perfectie voor nodig om een ervaring van telepresentie te creëren. (...) Ik bueerd over meerdere locaties en dat brengt had de ervaring buiten mijn lichaam te treden.’ een zekere dissociatie of decentrering met Toen ik Rheindgolds verslag van zijn telepresentie-ervaring 25 jaar zich mee. Die ervaring is vergelijkbaar met geleden las, riep die Plessners beschrijving van de excentrische positio- die in virtual reality-simulaties. Wie bijvoor- naliteit van de mens in herinnering. Dat Rheingold in staat was zichzelf beeld de Star Tours-simulatie in Disneyland Parijs ondergaat, krijgt door van buitenaf waar te nemen, is mogelijk dankzij het feit dat wij (vanaf de visuele beelden en de schokkende beweging van de ‘ruimtecabine’ de een bepaalde leeftijd) daar al op virtuele wijze toe in staat zijn. Nieuw indruk met enorme snelheid door het luchtruim te schieten, terwijl het was dat deze buitenpositie hier niet langer virtueel was, maar gerealiseerd evenwichtsorgaan vertelt dat je op dezelfde plaats blijft. Het kost vaak door middel van het kunstmatige lichaam van de telerobot. Rheingold enige tijd om van een dergelijke dissociatieve ervaring te herstellen. Dat was in zekere zin immers in het robotlichaam door gebruik te maken van is ook de reden dat piloten na een oefening met een vliegsimulator pas na de robot-ogen en -oren. een aantal uren weer een echt vliegtuig mogen bedienen. Wat ik me ook realiseerde was dat telepresentie (en ook virtual reality- technologieën die ons in een door de computer gegenereerde omgeving *** plaatsen en ons daarmee laten interacteren) niet zozeer begrepen moet HET INTERACTIEVE KARAKTER van telerobots maakt dat ze kunnen wor- worden als het verlaten van het fysieke lichaam, zoals gebruikelijk was den opgenomen in het lichaamsschema van de gebruiker. De Japanse in veel van de cyberspaceliteratuur, maar juist mogelijk was dankzij een robotica-specialist Hiroshi Ishiguro, die bekend is geworden met zijn verdubbeling van het lichaam! Helemaal nieuw is een dergelijke gemate- tweelingtelerobots (de eerste, Geminoid HI-1, is een kopie van hemzelf), rialiseerde telepresentie niet. Ook de telefoon, radio en televisie veroorza- vertelde mij tijdens een bezoek aan zijn laboratorium in Kansai Science ken vormen van telepresentie. Maar de mogelijkheid om via de ledematen City dat de identiﬁcatie met zijn tweelingrobot zo sterk is dat hij het aan van de robot fysiek met de telepresente omgeving te kunnen interacteren, zijn eigen lichaam voelt wanneer iemand de telerobot aanraakt. Hoewel geeft telepresentie een geheel nieuwe dimensie. de inlijving van externe objecten een bekend verschijnsel is (bijvoorbeeld In de eerste, Nederlandse editie van mijn boek Cyberspace odyssee bij blinden, die voelen met hun stok), leek zijn claim me wel erg kras. (2002) beschreef ik de ervaring van Rheingold met behulp van Pless- Ishiguro wees me echter op een experiment waarbij proefpersonen via ners terminologie als ‘poly-excentrisch’. Later realiseerde ik me dat dit een van zijn androïde telerobots twee ballen moesten manipuleren. Door een nogal ongelukkige term hun VR-bril zagen zij in plaats van hun eigen handen de realistisch uit- was. Er vindt weliswaar een ziende robothanden met identieke ballen erin, alsook de schoot en de zekere distributie plaats van benen van de robot. het centrum van onze erva- De proefpersonen waren in twee groepen verdeeld. Bij de ene groep ring (Rheingolds visuele en volgden de robothanden precies de bewegingen van de proefpersoon, in auditieve centrum bevond de controlegroep werd de synchronisatie regelmatig onderbroken. Toen zich in het robotlichaam, de proefpersonen klaar waren met de oefening werd er onverwacht een terwijl geur, warmtezin en injectienaald in de hand van de androïde geprikt. Tegelijkertijd werd de evenwichtsgevoel verbonden lichamelijke reactie (skin conductance response) van de proefpersonen bleven met zijn lichaam van gemeten en na aﬂoop werd hen gevraagd naar hun ervaring. De proef- vlees en bloed), maar zijn (zelf)bewustzijn, zijn eerste-persoonsperspec- personen bij wie de synchronisatie ononderbroken verliep, rapporteerden tief bleef ongedeeld. Het is daarom beter hier te spreken van polycentri- niet alleen dat zij de robothanden als deel van hun eigen lichaam ervoeren sche excentriciteit. tijdens het experiment, maar meldden ook pijngevoelens tijdens de prik Deze polycentrische vorm van excentriciteit realiseert op kunstmatige met de injectienaald. Die subjectieve pijnervaringen werden bovendien wijze, zo besefte ik later, een fenomeen dat veel eerder in de evolutie van door de fysiologische meting bevestigd. De controlegroep ervoer de han- het leven op aarde al tot ontwikkeling is gekomen: de zwermgeest van den in veel mindere mate als deel van hun lichaam en voelde ook geen sociale insecten zoals honingbijen en mieren. Deze dieren leven in kolo- pijn, de fysiologische meting gaf daarvan ook geen indicatie. nies en hun interactie vindt plaats dankzij een ingenieus communicatie- De experimenten van de Braziliaans-Amerikaanse neuroweten- systeem dat grotendeels werkt met chemische signalen (feromonen). In schapper Miguel Nicolelis (Duke University) met makaken, die met de meest geavanceerde vormen zijn de vitale levensfuncties, zoals repro- hun gedachten de mechanische armen van een telerobot besturen via ductie en voedselvergaring, verspreid over verschillende kasten, waardoor een ingenieuze vertaling van hun hersenactiviteiten naar de robot- individuele leden niet kunnen overleven. Sociale insecten zijn daardoor software, laten zien hoezeer kunstmatige ledematen ook hard-wired in eigenlijk geen individuen maar veeleer dividuen, delen van een groter het lichaamsschema kunnen worden geïntegreerd. Deze techniek wordt geheel. De biologen Hölldobler en Wilson spreken in dat verband van een inmiddels ook gebruikt om patiënten met een dwarslaesie met behulp superorganisme (The superorganism: The Beauty, Elegance, and Stran- van hun gedachten een telerobotarm te laten bedienen om voedsel naar geness of Insect Societies, 2009). In Plessners terminologie zouden we de mond te brengen, of via de computer een e-mail te versturen. hier kunnen spreken van een polycentrische positionaliteit. Hoe fascinerend deze voorbeelden van polycentrische excentriciteit Het verschil met mensen is dat de polycentriciteit daar niet alleen op ook mogen zijn, ze staan nog ver af van wat ik in Cyberspace odyssee poly- kunstmatige wijze is gerealiseerd, maar ook dat deze, anders dan bij de excentriciteit noemde, een levensvorm waarin niet alleen het centrum sociale insecten, wordt bemiddeld door de excentrische positie. Wij besef- van ervaring wordt gedistribueerd over twee of meer lichamen, maar

88 DE GROENE AMSTERDAMME 17.5.2018 ook de excentrische buitenpositie wordt verdubbeld (of verdrievoudigd alleen bepaalde zintuiglijke et cetera). Toch bestaat er in de natuur een verschijnsel dat deze ervaring ervaringen delen, maar ook van poly-excentriciteit belichaamt: de cephalopagus-tweeling, Siamese (ten minste delen van) hun tweelingen die via hun hoofd verbonden zijn en een deel van hun herse- zelfbewustzijn. We hebben nen delen. De overlevingskans van dit type tweelingen is niet bijzonder hier met andere woorden te groot, maar een van de uitzonderingen wordt gevormd door de in 2006 maken met een natuurlijk geboren Canadese tweeling Tatiana en Krista Hogan. geval van poly-excentrisme. In 2010 werd door CBC TV onder de titel Twin Life: Sharing Mind Deze poly-excentrische levens- and Body een documentaire over de tweeling uitgezonden (te vinden vorm wordt net als bij sociale op YouTube). Tatiana en Krista delen hun schedel en een deel van hun insecten gekenmerkt door een bloedsomloop in de hersenen. Ze hebben echter ieder een compleet stel ‘zwermgeest’, maar de individuen die deel uitmaken van deze bijzondere hersenen en een uniek eerste-persoonsperspectief. Hun thalamus – het zwermgeest zijn zich niet alleen door elkaar bewust van hun omgeving deel van de hersenen dat een belangrijke rol speelt bij bewustzijn en (zoals centrische levensvormen als de mier en de honingbij), maar hebben de doorvoer van zintuiglijke prikkels – is echter sterk geïntegreerd. Als ook toegang tot elkaars zelfbewustzijn. Het doet denken aan de Borg, het gevolg daarvan zijn hun zenuwstelsels zo nauw verbonden dat een chirur- superorganisme uit de Startrek-serie: ‘We will add your biological and gische scheiding niet mogelijk was zonder dat één en mogelijk zelfs allebei technological distinctiveness to our own. Resistance is futile.’ de meisjes zouden overlijden. Is dat laatste ook bij de mens het geval? Cephalopagus-tweelingen zijn Die ‘thalamische brug’ tussen de breinen van de tweeling roept merk- bijzonder zeldzaam en hun levensvatbaarheid is in veel gevallen gering. waardige ervaringen op. Een van de doktoren die hen hebben begeleid Maar zoals de natuurlijke polycentriciteit van sociale insecten haar excen- en bestudeerd rapporteert dat het kietelen van de een de ander aan het trische uitdrukking heeft gekregen in de artificiële gestalte van de met lachen maakt, en dat het huilen van de een kan worden gestopt door de een (al dan niet hard-wired verbonden) telerobot uitgeruste mens, zo lijkt ander een speen in de mond te stoppen. In de cbc-documentaire is te zien ook poly-excentriciteit bij de mens langs kunstmatige weg te kunnen wor- dat wanneer een van de meisjes een film bekijkt de ander door de ogen van den gerealiseerd. Het internet is daarvan de eerste, primitieve vorm. Het haar zus meekijkt. De visuele informatie gaat in dat geval blijkbaar niet internet, niet zonder reden aangeduid als het zenuwstelsel van de infor- alleen naar de visuele cortex van het meisje dat naar het televisiescherm matiesamenleving, is een belangrijke bouwsteen van een ‘globaal brein’. kijkt, maar via de brug ook naar de visuele cortex van haar tweelingzus. Wat eerst een metafoor was, lijkt met de ontwikkeling van breinmachine- Op het eerste gezicht hebben we hier opnieuw te maken met een poly- interfaces haar metaforische karakter steeds meer te verliezen. Inmiddels centrische ervaring, waarbij in dit geval de meisjes geen gebruik maken zijn twee miljard mensen via hun beeldschermpjes met elkaar verbonden van de kunstmatige zintuigen van een robot, maar van de zintuigen van en Facebook is sinds 2017 bezig met een Brain Machine Interface (bmi)- hun tweelingzus. Maar er is hier meer aan de hand. De tweelingzussen project, om internet direct in het brein te implementeren (reden om je blijken ook toegang te hebben tot elkaars gedachten. Ze kunnen met privacysettings extra in de gaten te houden). andere woorden het eerste-persoonsperspectief van de ander innemen. Wetenschappers en ondernemers als Stephen Hawking en Elon Musk Niet door zich proberen te verbeelden wat of hoe de ander denkt, maar hebben ons de afgelopen jaren gewaarschuwd voor de mogelijkheid dat door daadwerkelijk de gedachten van de ander te denken. Toch zijn ze superieure kunstmatige intelligenties nog deze eeuw de mens zullen gaan zich er volledig van bewust dat ze twee verschillende personen zijn, met overheersen. Gezien de enorme complexiteit van het menselijk brein een eigen innerlijk leven en bijvoorbeeld ook een verschillende smaak. (samengesteld uit niet minder dan honderd miljard neuronen, oftewel In de documentaire zien we dat het ene meisje wel en het andere meisje analoge processoren), lijkt me de kans groter dat inferieure intelligenties – juist niet van ketchup houdt. Als de ene zus in het restaurant dat ze bezoe- de reëel existerende algoritmen – ons leven steeds meer gaan controleren. ken een hap ketchup neemt, trekt de andere een vies gezicht. Soms is de Als het gaat om superieure vormen van intelligentie valt eerder te scheidslijn tussen de twee nogal difuus. Als de moeder de wang van het verwachten dat kunstmatige thalamische bruggen menselijke individuen ene zusje streelt met een zachte borstel en vraagt waar ze haar aanraakt, de komende eeuw zullen gaan verbinden tot een met kunstmatige intel- noemt de ander de juiste plaats maar wijst ze tegelijkertijd naar haar ligentie geïntegreerd superorganisme, net zoals sociale insecten zich in de eigen wang (‘Je raakt haar wang hier aan’). loop van hun evolutie hebben ontwikkeld van samenwerkingsverbanden van relatief onafhankelijke individuen tot geheel geïntegreerde dividuen *** die nog uitsluitend als superorganisme kunnen bestaan. Wanneer de mens FILOSOFISCH RAKEN WE hier een fascinerend punt. In navolging van dit evolutionaire pad zou volgen, zal het resultaat een super organisme 2.0 Wittgenstein zijn de meeste filosofen het erover eens dat je in het geval zijn. Anders dan bij mieren en honingbijen zullen bij het posthumane van eerste-persoonstoeschrijvingen van mentale toestanden geen vergis- poly(ex)centrische superorganisme niet alleen de centra van bewustzijn sing kunt maken. Als ik naar de boom in mijn tuin kijk, lijkt het onmo- en interactie zijn gedistribueerd, maar ook het zelfbewustzijn. gelijk me te vergissen en te denken dat het mijn buurman is die de boom Voor de menselijke verbeelding zal het moeilijk blijven ons een ziet (tenzij ik in een ernstige psychose verkeer). En als iemand klaagt over voorstelling te maken van wat het zal betekenen deel uit te maken tandpijn, zo merkt Wittgenstein op in The Blue Book, dan zou het onzin van een dergelijk superorganisme. Onze positie is vergelijkbaar met zijn hem te vragen of hij zeker weet dat hij het is die de tandpijn heeft. een chimpansee die zich afvraagt wat het Dit is volgens Wittgenstein een logische en metafysische onmogelijkheid. Facebook is is om een mens te zijn. En zoals voor de Althans voor de mens. woordenloze aap zelfs die vraag een onmo- Peter Langland-Hassan wijst er in zijn artikel Introspective Misiden- sinds 2017 gelijkheid is, zo ontberen wij de cognitieve tification (2015) op dat Tatiana en Krista laten zien dat een dergelijke bezig met een vermogens om ons een trans- of posthumane vergissing in hun geval wel mogelijk is. Zij kunnen inderdaad in de situ- Brain Machine levenswijze voor te stellen. Om over de vraag atie verzeild raken waarin de ene tweelingzus ten onrechte meent dat zij Interface (BMI)- naar de wenselijkheid daarvan nog maar te de tandpijn van haar zus heeft, omdat zij die pijn ook daadwerkelijk kan zwijgen. voelen. project, om Nu zou men Wittgenstein kunnen verdedigen door te stellen dat we internet direct Jos de Mul is hoogleraar filosofie van mens in het geval van deze bijzondere tweeling niet met een menselijke levens- in het brein te en cultuur aan de Erasmus. Hij is onder vorm te maken hebben, maar met een transhumane of misschien zelfs meer de auteur van Kunstmatig van nature: wel posthumane levensvorm. Cephalopagus-tweelingen vormen net als implementeren Onderweg naar Homo sapiens 3.0 (Lemnis- sociale insecten feitelijk een superorganisme, waarvan de dividuen niet caat)

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 89 Van stripverhaaltjes naar echte ruimteraketten Hill om precies te zijn. Hij heeft een ‘special message to the Congress on urgent national needs’. Kennedy begint zijn speech met de woorden: ‘De grondwet legt me de verplichting op Naar de maan om “van tijd tot tijd aan het Congres informatie te geven over de State of the Union”. Hoewel dit traditioneel wordt geïnterpreteerd als een jaarlijkse aangelegenheid wordt deze traditie in met je miljarden buitengewone tijden gebroken.’ En het zijn buitengewone tijden, volgens Kennedy. De wereld wordt verdeeld tussen aan de ene kant landen De ruimtevaart wordt al sinds de begindagen geregeerd die voor vrijheid staan en waarvan Amerika vol- door ‘macho’s’. Eerst schoten de grootmachten gens de president de leider is, en aan de andere kant hen die juist ‘opponenten van de vrijheid Amerika en Rusland mensen de ruimte in, nu willen zijn’. En daarom staat hij hier weer, de tweede tech-miljardairs als Elon Musk en Jef Bezos andere keer sinds hij vier maanden eerder aantrad als planeten bewoonbaar maken. door Rasit Elibol president. Hij is er niet om ‘een nieuwe militaire doctrine voor te stellen, die een naam draagt of op een bepaald gebied is gericht. Ik ben hier om de vrijheidsleer te promoten.’ JE KUNT EEN VERHAAL over ruimtevaart den over een fenomeen dat zelfs tien jaar geleden Het moment is niet toevallig gekozen – en beginnen met een beschrijving van de Apollo nog als ongeschikt voor serieuze discussies werd de woorden ook niet. Ruim een maand eerder 11- missie, hoe de eerste mensen naar de maan beschouwd. Volwassen mannen, volkomen nor- zijn de Verenigde Staten opnieuw afgetroefd: reisden, het ongeloof daarover en hoe Ame- maal ogend, gingen nu praten over hun reis naar de Russische kosmonaut Joeri Gagarin heeft rika daarmee Rusland aftroefde in de ruimte- de maan. Het maakte iedereen ongemakkelijk. als eerste mens ooit een ruimtereis gemaakt. wedloop. Maar beter is het om Norman Mailer Want de relatie van de aanwezigen tot elkaar en Hij is in 108 minuten om de aarde gereisd en is dat te laten doen. De Amerikaanse schrijver tot de gebeurtenis was niet helemaal echt. Het vervolgens in een oranje pak en aan een para- volgde de hele onderneming op verzoek van tijd- was alsof een man was gestorven en vervolgens chute geland in de Saratov-regio. In 1957 heb- schrift Life, ging daags voor de lancering van 16 was teruggebracht uit de dood. Wat als hij bij ben de Russen al bewezen dat ze ook qua tech- juli 1969 naar een persconferentie in Houston het ondervragen een doodnormale vent bleek te nologie met Amerika kunnen wedijveren door waar de drie bemanningsleden Neil Armstrong, zijn? “Nou, weet je”, zou hij kunnen zeggen, “na met de Sputnik de eerste kunstmatige satelliet Edwin ‘Buzz’ Aldrin en Michael Collins aanwe- de dood te hebben bezocht, kom ik terug met de de ruimte in te schieten. De president van dat zig waren, en schreef toen: ‘De astronauten lie- volgende conclusies...”’ moment, Eisenhower, van wie later spotprenten pen met de soepele tred van atleten. (...) Toen ze Nog iets verder terug in de tijd. De Ameri- verschijnen waarop hij aan het golfen is terwijl eenmaal waren gaan zitten veranderde de stem- kaanse president John F. Kennedy staat op 25 er een Sputnik over vliegt, verliest in één klap ming. Nu waren ze er om vragen te beantwoor- mei 1961 gespannen in Washington, in Capitol zijn populariteit onder zijn landgenoten. Die

90 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 De Tesla Roadster in space FOTO’S SPACE X /TESLA X SPACE FOTO’S

voelen zich vernederd en verslagen door het woord eruit: ‘Ik geloof dat deze natie zichzelf tot ten we dat wel willen? En waarom zouden we staaltje technologie van de Grote Vijand. doel moet stellen om, voordat dit decennium opnieuw mensen naar de maan sturen? Was het Zeker, Kennedy houdt van competitie, maar voorbij is, een man op de maan te laten landen al die miljarden die erin werden geïnvesteerd zijn enorme hang naar het overtrefen van de en hem veilig terug naar de aarde te brengen.’ wel waard? Want: wat had het de mens nou Russen is vooral ingegeven door het feit dat in Vervolgens vroeg hij geld om de vooruitgang in echt gebracht? De belangstelling nam af en de de Koude Oorlog vooruitgang in de ruimtevaart de ruimtevaart een enorme push te geven. En grotendeels gedeelde opvatting was dat het geld gelijkstaat aan vooruitgang op militair gebied. hoewel er genoeg andere zaken waren waar het aan betere en belangrijker zaken kon worden En de trip van Gagarin heeft om die reden wei- geld aan kon worden uitgegeven, denk alleen besteed. En zo werd ruimtevaart langzaam iets nig goeds gedaan met het zelfvertrouwen van al aan de oorlog in Vietnam en de onrustige uit het verleden dat vooral nog na-echoode in het Amerikaanse volk. Volgens de Duitse raket- tijden die het land doormaakte op het gebied ﬁlms, boeken en speelgoed als Lego. geleerde Wernher von Braun, die zich aan het van burgerrechten, gingen zelfs de Republikei- eind van de Tweede Wereldoorlog had overgege- nen akkoord met het hoogste bedrag dat tot dat JE KUNT EEN VERHAAL over ruimtevaart tegen- ven aan de Amerikanen en in zijn nieuwe thuis- moment ooit was gevraagd door een president. woordig ook beginnen met Elon Musk aan land de interesse voor raketten aanwakkerde, Het federale ruimtebudget werd verdubbeld en een tafeltje met vriend en investeerder George kon een ruimteschip worden omgebouwd tot een jaar later had de Nasa een budget van ruim Zachary, zo ergens rond de millenniumwisse- een uiterst doeltrefende atoombommen werper. vijf miljard dollar. ling. De twee zitten te lunchen en Musk spreekt Daar kwam volgens de Duitser bij dat het ‘in Als Rusland een rondje om de aarde kon vlie- over zijn wens om iets wezenlijks te doen met staat is over alle bewoonde regio’s op aarde te gen, dan moest Amerika op z’n minst de eerste zijn leven, iets blijvends, zo valt te lezen in zijn vliegen en zo het grootste tactische en strategi- voetstappen op de maan zetten. Voor andere door Ashlee Vance geschreven biograﬁe Elon sche voordeel uit de militaire geschiedenis biedt’. naties was het weer een bewijs dat die twee lan- Musk: Hoe de topman van SpaceX en Tesla En dus kon je maar beter voorlopen. Maar den de dienst uitmaakten, ook op het gebied van onze toekomst vormgeeft. Hij begint gezeten aan feitelijk was de hele onderneming vooral een technologie, zeker nadat Armstrong en Aldrin het tafeltje eerst over zonne-energie, maar hoe prestigeproject voor het oog van de wereld. En inderdaad op de maan waren geweest. Na het kun je daar nou geld mee verdienen? Vervolgens een succesje kon Kennedy wel gebruiken. Enkele ongeloof en het ontzag kwamen steeds vaker switcht Musk van onderwerp, het gaat ineens weken eerder probeerden Cubaanse ballingen, de vragen. Want: wat was de volgende stap in over ruimte en zijn vriend Zachary denkt dat hij met steun van Amerika, bij de Varkensbaai aan de ruimtevaart? Een volksverhuizing naar een het over kantoorruimte heeft en wil investeren land te komen en het regime van Fidel Castro andere planeet was niet mogelijk en moes- in onroerend goed. omver te halen. Het mislukte echter faliekant en Een misrekening: Musk wil muizen naar het dreef Cuba nog verder in de armen van Rus- Mars sturen en hij heeft er al goed over nage- land; zijn handelen in de zaak kwam Kennedy Jef Bezos: ‘Als we de ruimte dacht, zo blijkt. Het mag miljoenen kosten en op veel kritiek te staan. niet in gaan, blijft de hij verzamelt steeds meer knappe koppen uit Hij stond hier voor het Congres dan ook niet de ruimtevaartsector om zich heen. Het moet alleen vanwege de verplichting om informatie mensheid stilstaan en dat een reis worden van een paar maanden waarbij te geven, hij ging iets doen wat nog geen enkele vind ik erg demotiverend’ de muizen zich ook moeten voortplanten. Als Amerikaanse president had gedaan. En na een de plannen bekend worden, wordt Musk het pakket ingrijpende maatregelen kwam het hoge slachtofer van grappen. Zo koopt Jef Skoll, die

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 91 miljardair is geworden met eBay, een enorme kaas voor zijn vriend Musk, want die zouden de copulerende muizen wel nodig hebben. Musk vindt het prima dat hij het slachtofer is van practical jokes, hij raakt ervan overtuigd dat interplanetaire reizen van levensbelang zullen worden. Het plan met de muizen wordt in de kiem gesmoord, maar Musk heeft inmiddels al grotere ambities. Het probleem is dat het grote publiek verkenning van de ruimte is gaan zien als verspilling van tijd en geld. Maar Musk wil de interesse in de ruimte weer aanwakkeren, zoals in de jaren van de Koude Oorlog. Hij is lang niet de eerste innovatieve ondernemer die is uitgelachen om zijn ideeën. Toen Jef Bezos halverwege de jaren negentig zijn baan als hedgefondsmanager opgaf om een online boekenwinkel te beginnen werd hij voor gek verklaard. Inmiddels is de baas van Ama- zone de rijkste mens die ooit geleefd heeft met een geschat vermogen van ruim honderd miljard euro. En hij is bereid om al dat geld in de ruimtevaart te stoppen, zo liet hij onlangs weten. ‘Ik ga niet twee keer op één avond uit eten en ik geloof dat we de ruimte nodig hebben om als mensheid vooruit te gaan. Als we de ruimte niet geworden, omdat men niet meer optimistisch iemand moest proberen de wereld tot een betere in gaan, blijft de mensheid stilstaan en dat vind is over het vermogen van de technologie om de plek te maken, want het omgekeerde is zinloos.’ ik erg demotiverend. Dat is niet wat ik zou wil- wereld te veranderen. Langzaamaan groeit bij Musk de overtuiging len voor mijn achterkleinkinderen.’ dat de toekomst van de mensheid niet alleen Bezos gelooft dat in de toekomst miljoenen TERUG NAAR ELON MUSK en de vraag waarom op aarde is, maar ook elders in de ruimte. Hij mensen in de ruimte zullen werken en wonen. hij wel volhardde. Of beter gezegd: wat hem biedt met zijn SpaceX ruimtereizen aan en wil Om dat proces te versnellen richtte hij al in 2000 beïnvloedde. Het antwoord: The Hitch hiker’s een kolonie stichten op Mars. Het is niet alleen het ruimtevaartbedrijf Blue Origin op. Het is de Guide to the Galaxy van Douglas Adams. een wat gekke hobby van een absurd rijke man, bedoeling dat er dit jaar mensen naar de ruimte Musk werd geraakt doordat Adams in het boek maar Musk gelooft dat het de enige manier is gaan met de New Shepard, een herbruikbare betoogt dat een van de echt moeilijke dingen om de mensheid voor uitsterven te behoeden. draagraket-en-ruimteschipcombinatie die is is om erachter te komen welke vragen je moet vernoemd naar Alan Shepard, de eerste Ame- stellen. Heb je eenmaal de vraag, dan is het ant- JE KUNT EEN VERHAAL over de ruimtevaart ein- rikaan in de ruimte. Vanaf volgend jaar staan woord relatief gemakkelijk, aldus de schrijver. digen met de conclusie dat entrepreneurs met er commerciële trips op de agenda. De bedrij- Door het lezen van het boek raakte Musk ervan miljarden de rol van landen hebben overgeno- ven van Musk en Bezos worden veel met elkaar overtuigd dat we ernaar zouden moeten streven men. Of met een beschrijving van de lancering vergeleken, krijgen bijvoorbeeld beide veel over- ‘om de reikwijdte en de schaal van het menselijk van de SpaceX Falcon Heavy-raket afgelopen heidssteun, en zijn druk met het ontwikkelen bewustzijn te vergroten, zodat we beter begrij- februari, met aan boord een rode Tesla Roadster van herbruikbare raketten om zo de kosten van pen welke vragen we moeten stellen’. Musk die een nummer van David Bowie afspeelt en de ruimtereizen enorm te drukken. kwam tot de simpele conclusie dat het enige zin- quote ‘Don’t Panic’ uit The Hitchhiker’s Guide De steenrijke entrepreneurs – Musk en Bezos nige om naar te streven ‘een grotere collectieve to the Galaxy op het dashboard heeft en dat de zijn lang niet de enigen – die veel geld pompen verlichting’ is. negentig miljoen die elke Falcon Heavy kost een in de ruimtevaart gaan in tegen de tijdgeest, die In zijn biografie staat over de jeugd van de koopje is in de wereld van buitenaardse verken- volgens Peter Thiel, zelf een miljardair die rijk geboren Zuid-Afrikaan: ‘Een jongen die fan- ning. Je kunt het ook door The Seattle Times werd met innovaties als PayPal en Facebook, taseert over de ruimte en over de strijd tussen laten doen. De krant beschrijft de enorme stap- wordt gekenmerkt door technologische stag- goed en kwaad is niet echt uitzonderlijk. Een pen voorwaarts die de ruimtevaart maakt sinds natie. Bestaande uitvindingen worden verder jongen die deze fantasieën serieus neemt, is de entrepreneurs haar omarmd hebben en hoe verfijnd, er wordt op safe gespeeld, waardoor opmerkelijker.’ En dat was het geval bij de jonge zij elkaar nu proberen af te troeven zoals ooit het ontbreekt aan echte innovaties die de wereld Elon Musk. Zo halverwege zijn tienerjaren had Amerika en Rusland deden. ‘Als deze “New- veranderen. Er wordt vooral gezocht naar nieu- hij de fantasie en de werkelijkheid zozeer met Space”-ondernemers op betrouwbare wijze wigheden waardoor men op nog meer adver- elkaar verweven dat ze voor hem nog nauwe- raketten kunnen hergebruiken, kunnen de kos- tenties zal klikken. En daarmee heeft de tech- lijks te scheiden waren. Musk ging verbetering ten van ruimtevaart drastisch dalen, een belang- nologie-industrie de mensen in de steek gelaten, van het lot van de mensheid in het universum rijke stap in de richting van het realiseren van volgens Thiel. als een persoonlijke verplichting zien. Als dat hun dromen van democratisering van de ruimte Van hem is de beroemde uitspraak: ‘We betekende dat je op zoek moest naar schonere en op een dag toeristen die naar de kosmos vlie- wilden vliegende auto’s en we kregen in plaats energie of dat je ruimteschepen moest bouwen gen. De zoektocht naar iets wat ooit als onmo- daarvan 140 tekens.’ Het werd ook het motto om de actieradius van het menselijk ras te vergelijk werd beschouwd heeft een post-Koude- van zijn participatiemaatschappij. Uitvindingen groten, dan moest dat maar. Musk moest en zou Oorlog-ruimtewedloop tussen Bezos en Musk als Twitter hadden het publiek verraden, schreef een manier vinden om deze dingen te verwezen- aangewakkerd, techmiljardairs die nu rivalen in Thiel in een essay met de titel What Happened lijken. ‘Misschien dat ik als kind te veel stripver- de ruimtevaart zijn.’ to the Future. Waar sciencefiction eerst werd halen heb gelezen’, zei hij. ‘Daarin lijkt iedereen Maar als dat het einde was, zouden belang- omarmd als de toekomst was die nu dystopisch altijd bezig de wereld te redden. Het leek mij dat rijke punten onbenoemd blijven. Want wat zegt

92 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 het over onze tijd dat steeds minder naar over- maar ook minder of geen last hebben van stra- zij (ook) in de toekomst een sleutelrol spelen bij heden wordt gekeken voor echte innovatie en ling en gewichtloosheid. En, eerlijk is eerlijk, het veel innovaties, zoals de overgang van fossiele meer naar kapitaalkrachtige durfals? En is het verdriet is minder als er een robot achterblijft. brandstofen naar klimaatvriendelijker energie. wel terecht dat Musk, die als gezegd een kolonie Maar goed, ‘robot naar Mars’ verkoopt minder Maar doen alsof zij als enige verantwoordelijk op Mars wil stichten, waardering krijgt voor zijn dan ‘Tesla-tycoon wil naar Mars’. zijn voor dergelijke vooruitstrevende ontwikke- visionaire beleid? ling is gevaarlijk, aldus Aronof. Staten kunnen Natuurlijk, dat is deels terecht want net als EN HOE TERECHT IS HET verhaal van een lafe een cruciale rol spelen in het vormgeven en cre- Bezos hoeft hij het niet te doen. Maar ook ande- overheid die innovaties ‘remt’ en haar taken uit eren van markten voor de technologieën die we ren, zoals Paul Allen en Steve Ballmer die bin- handen geeft? Niet helemaal terecht, aldus Kate nodig hebben om de 21ste eeuw te doorkruisen. nenliepen dankzij Microsoft, Eric Schmidt en Aronof. In haar essay The Case for Nationali- Dit kan niet alleen door onderzoek gebeuren, Larry Page van Google en eerder al ‘oer’-entre- zing Elon Musk pleit ze voor het nationaliseren maar ook door ontwikkelingen zoals brandstof- preneur Richard Branson, hebben of hadden van de Tesla-baas. Zeker, hij stopt veel van zijn efciëntienormen, die autofabrikanten aanmoe- dezelfde ambitie: de ruimtevaart verder bren- eigen geld in zijn ruimteprojecten, maar zijn op digen om voorrang te geven aan voertuigen die gen. Wat ze nog meer gemeen hebben, behalve de toekomst gerichte imperium heeft ongeveer gebruik maken van oplaadbare energie. hun enorme vermogens, is hun oog voor de vijf miljard dollar aan overheidssteun ontvan- ‘Er is een heimwee naar de Koude Oorlog, om commerciële kant van de ruimtevaart. Ze weten gen, om nog maar te zwijgen van het gebruik dat glanzende voorwerpen in de ruimte te schieten hoe ze begraven ambities weer aantrekkelijk er wordt gemaakt van de vele jaren van publiek – een telegenieke show van de technologische kunnen maken voor de massa. En ze willen ook onderzoek naar programma’s zoals rakettechno- suprematie van Amerika’, aldus Aronof. ‘Maar in met elkaar concurreren. logie. ‘Waar de publieke sector in het verleden de komende decennia worden woningen onleef- Het blijven handige ondernemers die weten in staat was om toptalent aan te trekken, heeft baar gemaakt door een mix van extreem weer en hoe ze de ogen op zich gericht krijgen. Ze bie- de mythe dat de private sector kan doen wat de afbrokkelende, verouderde infrastructuur. En als den al commerciële ruimtereizen aan, scher- staat niet kan ervoor gezorgd dat slimme jonge je de afgelopen jaren een aantal sci-ﬁ-producties men met namen van wereldsterren, want dat wetenschappers en ingenieurs massaal naar hebt gezien, is het niet moeilijk je voor te stel- genereert aandacht. Het dient natuurlijk geen bedrijven als SpaceX trekken, die zo hun repu- len dat de Mars-kolonie van Musk zich wentelt enkel doel om een Tesla de ruimte in te schie- tatie in stand houden en vergroten als de plaats in een of andere Elysium-stijl van eco-apartheid, ten, behalve een publicitair doel. En als het echt waar de echte innovatie plaatsvindt.’ waar de rijken – voor de juiste prijs – kunnen puur om de vooruitgang ging, hadden ze minder Het alternatief is, volgens Aronof, om zowel ontsnappen naar nieuwe werelden terwijl we werk gemaakt van bijvoorbeeld het voornemen risico als beloning te socialiseren, in plaats van hier een planeet hebben van dystopische slop- om mensen de ruimte in te sturen voor verken- bedrijven de voordelen van publieke innovatie penwijken, moerassen en woestijnen.’ ning. Voor het geld dat het kost om een persoon te laten genieten om vervolgens hun winsten te En dan hebben we het nog niet eens gehad naar Mars te sturen kunnen meerdere robots die laten doorsijpelen in zaken als het terugkopen over nieuwe grootmachten als China en India, reis maken. Robots die niet eten en niet slapen, van aandelen of ze te laten stallen in belasting- die ook in de ruimtevaart ﬂink aan de weg tim- paradijzen. Als de eerder genoemde bedrijven meren, wat natuurlijk ook alles zegt over de ver- publiek geld gebruiken om iets tot een succes te schuivende verhoudingen in de wereld. Ook zij ‘Er is een heimwee naar maken, zouden ze ook verplicht moeten worden willen meer met hun groeiende vermogens. Ook gesteld om een deel van de winst terug te laten zij willen hun spierballen aan de wereld laten de Koude Oorlog, om vloeien naar de publieke sector. zien. Natuurlijk kunnen alle partijen de han- glanzende voorwerpen Dit alles wil overigens niet zeggen dat men- den ineen slaan. Maar waarom zouden ze? Met in de ruimte te schieten’ sen als Bezos en Musk niet van cruciaal belang elkaars handen vast is het moeilijk om te doen zijn bij het op de markt brengen van nieuwe wat ze nog leuker vinden dan innoveren: armpje technologie. Naar alle waarschijnlijkheid zullen drukken.

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 93 Frankenstein: de mens die leven creëert Monsters voor altijd

Mary Shelley’s roman Frankenstein, Or The Modern Prometheus is tweehonderd jaar oud. Over redelijkheid die het aﬂegt tegen passies. De tragedie van het monster is dat hij al te menselijk is. door Jan Postma

ZEG HET HARDOP: FRANKENSTEIN. Wat ver- ademde moeizaam en er ging een krampachtige schijnt er aan het geestesoog? Een Halloween- beweging door de armen en benen.’ kostuum van pistachegroen rubber in de vorm Het wezen dat Frankenstein met zo veel zorg van een getrokken kies, met een voorhoofd zo heeft gemaakt, vervult hem plots met afschuw: imposant als dat van Frank de Boer en met ‘Zijn gelige huid bedekte nauwelijks het stelsel grote bouten in de nek of op de beide slapen? van spieren en aderen eronder; zijn golvende Het geïllustreerde omslag van een beduimelde haar was glanzend zwart en zijn tanden parel- pocket waarop het monster op het punt staat wit, maar deze weelderige aspecten vormden de bruid van het leven te beroven? De ijzing- slechts een afschuwelijker contrast met zijn wekkende blik in de ogen van Boris Karlof of waterige ogen, die bijna dezelfde kleur leken de elektriciteit die tussen de grote apparaten te hebben als de donkere oogkassen waarin ze en machines door de donkere ruimte danst, waren geplaatst, zijn gerimpelde huid en zijn de helwitte breuken die een seconde of twee dunne zwarte lippen.’ nabranden op het netvlies van de getuige die Frankenstein vlucht weg van dat waarnaar weigert te geloven wat hij met eigen ogen aan- hij zo vurig had verlangd. Hij ijsbeert tot hij de schouwt? uitputting nabij is door zijn slaapvertrekken en Hoe dan ook volgt nu het betweterige stem- droomt die nacht onrustig. Hij ziet zijn geliefde metje, het stemmetje dat altijd opduikt om je (en stiefzus) Elisabeth dwalen door de straten ﬁjntjes in te wrijven dat Frankenstein de naam van de stad waar hij naartoe trok om zijn studie van de wetenschapper is en dat zijn creatie het te voltooien, hij omhelst haar maar als hij een

dragen van een naam en de basale waardigheid kus op haar lippen drukt krijgen ze als vanzelf IMAGES GETTY / BETTMANN die dat met zich meebrengt niet is gegund. Nu de ‘tint van de dood’. Het droombeeld van Elisa- hoor je misschien nog de holle lach van Victor beth vervormt zich, tot hij tot zijn afgrijzen het (what’s in a name?) Frankenstein, en tot slot levenloze lichaam van zijn moeder in zijn armen Agi Haines, Thermal Epidermal Plasty, 2014. Deze designer baby is dankzij de huidplooien beter in staat zijn verwrongen stem, die lijkt te breken terwijl draagt. Hij ziet de wormen in de plooien van de hitte te trotseren. Onderdeel van de tentoonstelling hij steeds luider en wanhopiger ‘It’s alive! It’s haar doorschijnende doodskleed rondkruipen. Frankenstein, Rijksmuseum Boerhaave in Leiden alive!’ roept – alsof door de dunne vreugde van het langverhoopte succes het toekomstige leed ons reeds toeschijnt. In de roman van Mary Shelley, die in een eerste versie precies tweehonderd jaar geleden het levenslicht zag, niets van dat alles. Daar is het moment waar het allemaal om draait klein en geconcentreerd. De technologie schittert door afwezigheid. Er gebeurt op het moment zelf hoegenaamd niets en als je er niet al veertig pagina’s aan larmoyante brieven van een ont- dekkingsreiziger op de Noordelijke IJszee aan zijn zus in Engeland naartoe had geleefd, had je het nog bijna kunnen missen. ‘Op een sombere avond in november aanschouw de ik de voltooiing van mijn werk. Met een aan doodsangst grenzende vrees verzamel de ik de instrumenten om me heen die een vonk van leven zouden kunnen brengen in het levenloze ding dat aan mijn voeten lag. Het was al één uur ’s nachts; de regen kletterde troosteloos tegen de ramen en mijn kaars was bijna opgebrand toen ik, bij het zwakke schijnsel van het halfgedoofde licht, zag hoe het

dofe, gele oog van het wezen zich opende; het AGI HAINES

94 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 Colin Clive als Dr. Frankenstein ze moest beginnen maar werd op een nacht in de verflming van Mary in een droom getrofen door een beeld dat de Shelley’s Frankenstein, 1931 ontwaak-scène hierboven zou worden. Byron

noteerde later dat hij het een prachtig boek vond, ‘voor een meisje van nog geen negentien’. (Jill Lepore schreef begin dit jaar in The New Yorker: ‘If any man served as an inspiration for Victor Frankenstein, it was lord Byron, who fol- lowed his imagination, indulged his passions, and abandoned his children.’) Het idee dat Shelley niet wist wat ze aan het doen was bleek een hardnekkige gedachte, hij klinkt bijvoorbeeld ook door in de recensie die Jacq Vogelaar bij het verschijnen van de recent- ste vertaling, een jaar of tien terug, in De Groene schreef. Niet alleen beweerde Vogelaar dat de Frankenstein die we nu lezen (van 1831) wat moralistischer is dan de oertekst – waarmee hij een punt had – maar hij deed het ook voorkomen alsof het min of meer een bewerking van haar vader is, terwijl William Godwin in werkelijkheid hooguit een hoop onbeduidende ‘Het unheimische wijzigingen aanbracht toen hij zich bemoeide is dat een wezen met het zetten van de tweede druk. En als om dat op ons Shelley nog wat kleiner te maken, verpakte lijkt ons tegelijk Vogelaar dat wat welbeschouwd een verdienste was in een niet te missen belediging: ‘Het boek volledig mag dan literair een gedrocht zijn, uitsluitend vreemd is’ geschreven op efect, toch moet er in het idee – niet in de roman, want die is bijna niet gelezen – iets zitten wat ook na bijna twee eeuwen een Wanneer hij wakker schrikt zijn de ogen van genaaide naam al leek te verhalen van de drie bepaalde, ik zou haast zeggen collectieve zenuw het monster op hem gericht. Het wezen houdt grotere levens waartussen dat van haarzelf een raakt, een primaire angst.’ het gordijn om zijn bed omhoog en zijn mond beetje in de verdrukking kwam: dat van de Maar hoe bevoogdend Vogelaar ook klinkt, opent zich als om te gaan spreken, maar hij moeder die ze nooit kende, oerfeministe Mary hij zag ook haarscherp waarin Shelley’s presta- brengt slechts onbestemde geluiden voort. Het Wollstonecraft overleed door een ontsteking die tie school: ze had de ongrijpbaarheid zelf weten laatste wat Frankenstein ziet voordat hij voor ze opliep tijdens de geboorte van Mary; dat van bloot te leggen. ‘Nee, het zijn inderdaad de een tweede maal de benen neemt, is hoe zich op de vader die haar tijdelijk verstootte nadat ze ogen die schrik aanjagen: niet omdat die naar de wangen van het monster een glimlach lijkt in zijn eigen huis was geschaakt, de beroemde ons kijken, maar omdat ze ons met een lege te plooien. Het lijkt alsof Frankenstein toegeeft humanistische filosoof William Godwin, en blik aankijken, zodat wij niet weten wat het aan een drang tot lijfsbehoud, maar dat wat hij dat van de romantische dichter die haar had vreemde levende wezen van ons denkt en wat niet aankan is een existentiëlere confrontatie bezwangerd en die zijn eigen gezin voor haar het voelt. Het unheimische is dat een wezen dat met dat waarvan hij beseft dat hij er verant- achterliet, Percy Bysshe Shelley – werd lange op ons lijkt ons tegelijk volledig vreemd is. Dat woordelijk voor is. Meer dan een vlucht is het tijd beschouwd als iemand die in het beste geval idee heeft Mary Shelley toch maar ontwikkeld het in de steek laten van het product van zijn zonder echt door te hebben waarmee ze bezig op haar negentiende, in haar eentje, tussen de verbeelding, een daad waarmee hij zijn lot en was iets bijzonders had voortgebracht. Meer regels door van het modelverhaal dat ze uit de dat van iedereen die hij liefheeft bezegelt. ondanks dan dankzij zichzelf. bibliotheek overschreef.’ Ze was achttien geweest toen ze aan Fran- MET HET SUCCES VAN de eerste toneelbewer- kenstein begon en de ontstaansgeschiedenis MEER DAN EEN HALVE eeuw eerder was het kingen aan het begin van de jaren twintig van is, waarschijnlijk wat aangedikt, een bekende de Britse schrijfster Muriel Spark (what’s in a de negentiende eeuw vond Frankenstein zijn anekdote: Mary en Percy en dokter John Poli- name?) geweest die Mary Shelley niet zozeer plaats in de geschiedenis van de literatuur. dori waren tijdens de zomermaanden van 1816 voor de vergetelheid als wel voor de onbedui- Maar het was niet zozeer de roman zelf als wel – een jaar dat door een vulkaanuitbarsting dendheid wist te behoeden. In het plan voor de figuur die hij had gebaard die een onuit- aan de andere kant van de wereld in Europa een tweeledige biografie – ze wilde zich over wisbare indruk achterliet, een figuur die als de annalen in ging als ‘het jaar zonder zomer’ het leven én het werk buigen – dat ze naar haar een omgekeerde Dr. Jekyll en Mr. Hyde onder – te gast bij Lord Byron in Genève. De dichter uitgever stuurde, betoogde Spark dat Shelley als één naam uit twee onlosmakelijk met elkaar stelde op de zoveelste regenachtige avond voor literator nooit het aanzien had genoten dat haar verbonden personages bestond. Mary God- dat ieder van hen een spookverhaal zou schrij- toekwam. Ze was meer dan slechts het product win Wollstonecraft Shelley – wier aan elkaar ven. Mary worstelde een tijd met de vraag waar van haar omstandigheden geweest, niet slechts

5 mei 2 sep 2018

Hoofdsponsor Fotomuseum Jan Banning

met dank aan RETROSPECTIEF 1981—2018 een spons die zichzelf had volgezogen en uit- Shelley een waarschuwingsutopie noemen, om warmte gemakkelijker af te voeren of een geknepen. Haar romans, in het bijzonder Fran- maar minder voor Frankensteins experiment – kunstmatige anus achter het oor om zetpillen kenstein en The Last Man, waren volgens Spark een satire op de ideeën van haar vader en haar gemakkelijker in te brengen – maar het efect ondanks hun tekortkomingen belangwekkende echtgenoot over verbetering en zelfs vervolma- is er gek genoeg niet minder om. De baby’s zijn literaire werken die een schaduw vooruit had- king van de mens – dan voor alles wat modern verre van levensecht, maar horror hoeft niet den geworpen. Shelley’s brieven wezen op een was, vooral wetenschap en techniek.’ Sparks geloofwaardig te zijn: het afgrijzen dat opwelt is ‘intellectual breadth remarkable in a woman analyse sloot daar in zekere zin bij aan, maar onmogelijk te negeren. En het is op een wezen- of her times, or indeed of any time’ en hoewel was scherper, meer gericht op de onderliggende lijke manier onmogelijk om naar deze kinderen het natuurlijk haar moeder was geweest die ideeën dan op de praktijk die ze tot gevolg had- te kijken. invloedrijke ideeën over de rechten van vrou- den: ‘She did turn rationalism back upon itself; In de roman is de techniek waarmee we het wen had ontwikkeld, was het Mary Shelley die she demonstrated the flaw in a way of thought verhaal veelal associëren nergens het werke- erin slaagde de idealen die erin besloten lagen which was becoming a way of life.’ lijke onderwerp. Het is slechts een middel dat te realiseren ‘by her natural acceptance of her de mens in staat stelt zijn eigen ondergang te status as a creature the equal of, yet diferent laten bewerkstelligen. Maar wat de mens fataal from, the male of her times’. We voorvoelen te allen tijde wordt, is zijn menselijkheid. Victor Franken- ‘Frankenstein carries the glorification of steins tragedie is dat zijn onmiskenbare aan- man by man to its rational extreme’, schreef het mogelijke afgrijzen leg tot redelijkheid het altijd aflegt tegen zijn Spark. Wat Shelley belachelijk maakte met haar dat in iedere scheppingsdrang passies. De tragedie van het monster is dat hij Frankenstein was het geloof dat haar vader besloten ligt menselijk, al te menselijk is, geschapen naar hechtte aan de mogelijkheid de mens te per- het evenbeeld van zijn schepper. Frankenstein fectioneren. Shelley toonde dat de eenvoud van en zijn wezen laten zich allebei meeslepen: het de theorie de complexiteit van de mens altijd te kwaad dat ze elkaar berokkenen vindt telkens tekortdoet: het probleem is niet de hoogmoed weer zijn oorsprong in hun op hol geslagen ver- van de scheppingsdaad, het probleem is de ONDERWEG NAAR HET Leidse Rijksmuseum beelding. Ze baseren hun tragische handelen op onderschatting van de gevolgen ervan en het Boerhaave, waar een kleine tentoonstelling aan de ingebeelde slechtheid van de ander. De kloof inherente onvermogen met die gevolgen om te Shelley’s roman is gewijd, lees ik in de trein hoe tussen beiden is onoverbrugbaar omdat ze niet gaan. Het is geen simpele waarschuwing tegen in de VS een discussie over ‘incels’ is losgebar- in staat zijn elkaar onvoorwaardelijk te vertrou- de hoogmoed van de wetenschapper als schep- sten nadat de conservatieve New York Times- wen. Ze hebben niemand behalve elkaar, en ze per, het verhaal draait om het idee dat de ratio, columnist Ross Douthat een opiniestuk heeft hebben elkaar ook niet. wanneer ze op een voetstuk wordt geplaatst, geschreven over de ‘redistribution of sex’. Critici De mooiste hedendaagse beschouwing over neerkomt op een onderschatting van de com- verwijten Douthat dat hij amper onderscheid wat Frankenstein ons te vertellen heeft is van plexe werkelijkheid. maakt tussen de feitelijke situatie van ‘invo- Bruno Latour. De Franse filosoof concludeerde In de ogen van Spark was het ‘echte onder- luntary celebacy’ en de wijze waarop die in de een paar jaar geleden aan de hand van het boek werp’ van het boek niet slechts de ‘ultra-huma- krochten van het internet is verworden tot een dat we voor onze technologieën moeten zorgen nistische daad van het scheppen van leven’ maar ideologie vol misogyne geweldsfantasieën. zoals we voor onze kinderen zorgen: we moeten dat wat hij tot gevolg had: ‘the disintegration Het is onmogelijk niet even aan het mon- van onze monsters houden. Dat het onvermo- of the individual personality, as Frankenstein ster te denken, het monster dat zijn schepper gen van Frankenstein van zijn niet perfecte cre- was disintegrated, following the practice of rati- smeekte een vrouw voor hem te maken, met atie te houden de kern van het probleem is, is onal humanism in its last and dehumanising als belangrijkste argument dat zijn ondeugden geen verrassend idee. Maar de schoonheid van degree. Her story culminates in the romantic voor alles ‘de kinderen van zijn ongekozen een- Latours essay schuilt in de onvoorwaardelijke motif of a man in search of himself and in con- zaamheid’ waren. De wetenschapper besluit het betrokkenheid die hij predikt, een betrokken- flict with himself.’ Vanaf het moment dat Fran- erop te wagen maar als hij bijna klaar is, slaat de heid van de mens bij alles wat hij voortbrengt, kenstein zijn monster heeft laten vallen, zijn twijfel toe: wat als ook dit wezen dood en ver- ook bij dat wat onvoorzien was. de twee afwisselend in de achtervolging, totdat derf zal zaaien? Frankenstein dumpt het niet tot Mens zijn is deel uitmaken van de soort die hun beider obsessies zich niet meer van elkaar leven gewekte lichaam van de zo vurig gewenste zijn eigen monsters baart en leven te midden laten onderscheiden en Frankenstein het mon- wederhelft in zee en het monster zweert wraak van de monsters van hen die ons voorgingen. ster achterna zit in het hoogste noorden, terwijl te zullen nemen. Het weerhoudt ons er niet van onze eigen mon- het monster tekens en voedsel achterlaat om Zo zonnig en zo vrijdagmiddag als het bui- sters te baren en ook nog wat extra gedrochten ervoor te zorgen dat hij zijn achtervolger niet ten is, zo rustig is het in het museum. In de voor hen die na ons komen. We zijn niet opge- kwijtraakt. eerste ruimte wordt het dubbele verhaal van wassen tegen onze nieuwsgierigheid, maar Vogelaar had wel een punt met zijn beschul- Frankenstein, van zijn jeugdige optimisme tot voorvoelen te allen tijde het mogelijke afgrijzen diging van efectbejag, maar onder het gru- zijn tragische einde, en de wetenschappelijke dat in iedere scheppingsdrang besloten ligt. welen verenigt Frankenstein een veelheid van ontwikkelingen uit Shelley’s tijd, vlotjes verteld. We hopen dat wat we doen het waard is, besef- genres en vormen in zich: gothic horror en Het geheel wordt nergens gruwelijker dan een fende dat het dat mogelijk niet is, wetende dat sciencefiction, een fabel en een bijna klassieke sidderaal op sterk water en Ada Lovelace, Lord er iets nooit is: een weg terug. Of zoals mijn tragedie, een brievenroman met autobiografi- Byrons mathematisch begaafde dochter die aan groot vader kort na de geboorte van het eerste sche elementen (Shelley verloor veel kinderen) de basis stond van de moderne computer – van kleinkind schijnbaar uit het niets tegen zijn nog en een allegorie waarin de spot wordt gedreven monsters gesproken – blijft niet onvermeld. maar amper van de schrik bekomen schoon- met het humanisme. Een roman over de glibbe- In een tweede ruimte hangt een aantal wer- dochter zei: ‘Het is er nooit meer niet, het is er rige grenzen tussen toewijding en bezetenheid, ken op het snijvlak van kunst en wetenschap. nu altijd.’ Woorden die we na tweehonderd jaar bezieling en manie, nieuwsgierigheid en hoog- Het enige dat er op een vreemde manier inhakt op Mary Shelley, Frankenstein en het monster moed, en de eeuwige worsteling tussen de rede is Agi Haines’ project Transfigurations, uit van toepassing mogen laten zijn. en de passies. Het maakt het boek onmogelijk 2014. In een reeks vitrines liggen zogenaamd vast te pinnen en zo vatbaar voor verschillende ‘aangepaste baby’s’. De wijze waarop is veelal De tentoonstelling Frankenstein: Op weg naar lezingen. Het is ten diepste ambigu. flauw – een geamputeerde teen om astma de nieuwe mens is tot 28 oktober te zien in Vogelaar schreef: ‘Je kunt de roman van te onderdrukken, het oprekken van de huid Rijksmuseum Boerhaave in Leiden

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 97 Film/serie 2001: A Space Odyssey / Altered Carbon Een vreemde in een vreemde wereld In futuristische verhalen sturen de informatica en de biotechnologie het evolutionaire proces. Voorlopig eindstation: onsterfelijkheid. door Gawie Keyser

IN DE WERELD van de toekomst eten mensen zijn wederopstanding opdracht krijgt de moord met messen, vorken en lepels, maar die zien op een rijke industrieel, Laurens Bancroft, op te eruit als chirurgische instrumenten. Zitten doen lossen. Deze taak is aanzienlijk lastiger gezien ze op stoelen in felle kleuren en met vreemde het feit dat Bancroft springlevend is. Want: hervormen die corresponderen met het menselijk boren in een nieuwe sleeve. Bancroft is lid van lichaam of een blad van een boom. Commu- de hogere klasse die in deze wereld ook letter- nicatie verloopt via de videotelefoon (met het lijk op stand woont, in buurten, ‘protectoraten’

appen is het gedaan). Reizen gaat naar boven de geheten, zwevend boven de wolkengrens. Ver NETFLIX dampkring, maar ook dieper de ruimte in. En de beneden, op aarde, leeft Kovacs samen met de Altered Carbon, Takeshi Kovacs (Joel Kinnaman) slimme machine maakt het futuristische leven rest van de mensen samengepropt in appar- compleet. Althans, wat betreft het alledaagse. tementen in vieze steden waar het constant (2016) beschrijft hij hoe de mens zich in het De ontwikkelingen gaan nog veel verder – als regent, waar zonlicht nooit komt en het neon- proces van ‘upgraden tot de status van een god’ de dag van morgen is aangebroken, dan zijn we schijnsel van augmented reality en virtual rea- bevindt. Harari schetst de context: als we inder- onsterfelijk. lity het enige lichtpunt is. Iedereen heeft een daad erin zouden slagen hongersnood, ziekte en Deze visie werd bedacht door sciencefiction- apparaatje bij zich om een geïmplanteerd com- oorlog te overwinnen, dan rest ons alleen nog auteur Arthur C. Clarke en regisseur Stanley municatiedevice in het oog te activeren met maar de vraag hoe de verveling tegen te gaan. Kubrick, geestelijk vaders van het verbeelden functies die we kennen van de smartphone: bel- Welke onderwerpen kunnen we dan nog behan- van de menselijke en technologische evolutie. len (maar níet appen), navigeren, surfen en die delen, gezien de genialiteit van de mens? Vol- Met 2001: A Space Odyssey creëerden ze een ‘verheven werkelijkheid’ in beeld brengen. Met gens de historicus is deze kwestie des te belang- ‘geschiedenis van de toekomst’. De film dateert het geactiveerde oog zie je bijvoorbeeld reclames rijker vanwege de macht die we krijgen door uit 1968, maar voorspelt nog altijd heel precies voor nachtclubs en bordelen. Het is een bizarre razendsnelle ontwikkelingen op het gebied van wat er met ons gaat gebeuren. wereld waarin vliegende auto’s, pulsvuurwapens de informatica en de biotechnologie. Hij iden- De innovaties in 2001 en de metafysische en elektronisch papier alledaags zijn. Net als de tificeert twee terreinen die het brandpunt van implicaties ervan keren terug in allerlei nieuwe vraag die als een virus in dit verhaal woekert, de nieuwe ontwikkelingen zullen vormen: het film- en literaire verhalen over de toekomst. Het namelijk wat er dan nog overblijft van wat we zoeken naar geluk en het bereiken van onster- meest in het oog springt de Netflix-serie Altered noemen: de mens. felijkheid. Carbon, gebaseerd op een romantrilogie van de De sprong van mens naar homo deus lijkt Engelse schrijver Richard K. Morgan. Net als ‘TAK’ KOVACS. EEN AANTREKKELIJKE MAN te groot, ook in Altered Carbon waarin de bij Kubrick en Clarke biedt de serie een visie op van vlees en bloed. Maar er mag geen misver- wereld op het eerste gezicht nauwelijks op die technologische innovatie en het efect ervan op stand zijn: net zoals iedereen in dit verhaal is van ons lijkt. Toch vertoont de serie net zoals de mens. Kubricks film eindigt met het beeld Kovacs een gebiohackte transhuman. Hier- destijds 2001 veel overeenkomsten met de hui- van de Star Child, een voorstelling van de geëvo- mee is hij een directe culturele afstammeling dige tijd. In aflevering zes raakt politieagent lueerde mens, een mengeling van technologie en van Kubricks sterrenkind. Met het beroemde Ortega (Martha Higareda) zwaargewond in het op koolstof gebaseerde lichaam, in alles een laatste beeld van 2001 – de verschijning van een schietgevecht met de vijanden van Kovacs. god. Dat zijn álle mensen in Altered Carbon, ook een reusachtige ster in de vorm van een men- Omdat Kovacs inmiddels verliefd is op Ortega hoofdpersoon Takeshi Kovacs (Joel Kinnaman). selijke foetus – gaf Kubrick een vooruitblik op doet hij er alles aan om haar te redden. Dat wil In het jaar 2384 ontwaakt hij na 250 jaar lang het trans humanisme, een beweging waarvan de zeggen: haar lichaam. Wat grappig is, want in dood te zijn geweest. Hoe dat kan: menselijke aanhangers in onze eigen wereld steeds actie- het verhaal doen lichamen er dus niet toe. Is herinneringen kunnen worden bewaard op een ver worden. Zij zien technologie als een manier dat van jou kapot, dan kun je jezelf gewoon disk die een ‘synapsen-stapelgeheugen’ heet. Als om de mens te verbeteren totdat die onafhan- je die implanteert in de nek van een lichaam, dat kelijk is van dat stofelijke lichaam. Gevolg: het men een sleeve of hoes noemt, dan komt de bio- sterrenkind bij Kubrick, en in Altered Carbon Is jouw lichaam kapot, massa tot leven en ben je weer jezelf. onsterfelijkheid voor alle mensen op aarde en in dan kun je jezelf gewoon Wanneer Kovacs ‘wakker wordt’ merkt hij de gekoloniseerde gebieden in de diepe ruimte. dat de wereld om hem heen totaal veranderd is. De ideeën in de serie lijken vergezocht, maar downloaden in Misschien is dat ook de reden waarom hij zich ze zijn dat niet. Ze keren bijvoorbeeld terug in een nieuw lichaam gedraagt als een ouderwetse hard-boiled detec- het gedachtegoed van de Israëlische historicus tive uit een Raymond Chandler-roman, en na Yuval Noah Harari. In zijn boek Homo Deus

98 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 2018WARNER BROS 2001: A Space Odyssey

downloaden in een nieuw lichaam. Maar het zich realiseren dat ze niet meer hetzelfde soort Deze overkill aan design duwt ons onwillekeu- is de verliefde Kovacs minder om haar mooie dier zijn dat de bijbel heeft geschreven, de Chi- rig in de richting van de radicale vernieuwing persoonlijkheid te doen dan om hoe ze eruit- nese Muur heeft gebouwd of gelachen heeft om die Harari beschrijft. Want hoe moet je leven ziet (zwoele ogen, afgetraind lichaam). Daarom de capriolen van Charlie Chaplin’. Dit heeft ver- als je niet meer hoeft te sterven? De vraag is haast hij zich met haar lichaam naar het zie- reikende implicaties. Want wat nu als we de bij- ook wat we doen met datgene wat we ooit als kenhuis. Bij het scannen van Ortega’s vinger- bel best wel belangrijk vinden? Of ons realiseren waardevol hebben beschouwd nu we ‘anders’ afdruk blijkt dat ze niet genoeg geld voor een dat we niet kunnen zonder het mee-beleven van aan het worden zijn. Met Chaplin, inderdaad. operatie heeft. Kovacs is razend. Hij spuugt op de diepe menselijkheid die Chaplin ons in zijn Of met zoiets als het humanisme van Chandlers de scanner, bewust. Doordat het apparaat zijn films toont? Zonder deze dingen lijkt de wereld detective Philip Marlowe, aan wie de harde good dna scant blijkt dat hij wél kan betalen. Maar van de toekomst toch wel veel op een eindtijd. guy Kovacs in Altered Carbon ons doet denken. dan is hij er nog niet. Terwijl zij op de opera- Verdriet over het verlies van wat we hadden, Verdriet over de teloorgang van het menselijke tietafel ligt moet hij een nieuwe arm voor haar keert terug in zowel 2001 als Altered Carbon. hangt als een waas (het neonlicht) over iedere uitkiezen. Op een scherm verschijnt reclame Een toon van vervreemding overheerst, vooral aflevering van deze serie. Melancholie maakt voor allerlei modellen. Kovacs kiest de duurste. in de vormgeving van Kubricks film. De regis- zich meester van Kovacs, een vreemde in een Zo wordt Ortega gered, haar lichaam gebio- seur, die bekendstond om zijn ‘kilheid’, was een vreemde wereld. ‘Dat is het gevaar van te veel hackt: met haar nieuwe kunstarm is ze vele fanaticus wat betreft technologie en design. levens hebben’, zegt hij, ‘je gaat de dood zien als malen sterker dan voorheen. Het eetgerei dat astronauten Dave Bowman en een curieuze metafoor.’ Ortega, verbeterd door de cyborgtechniek, is Frank Poole in de film gebruiken, in 1957 ont- de mens van de toekomst. In Homo Deus stelt worpen door Arne Jacobsen, oogt nog altijd HOE SAAI, HOE BETEKENISLOOS, het leven dan Harari dat technologie overheersend zal wor- futuristisch, haast gevaarlijk in de wijze waarop wel niet is, dát ervaart Kovacs. Om deze reden den in het proces van natuurlijke selectie: ‘Het het mes de vorm van een scalpel heeft. Ook de klampt hij zich zo naarstig vast aan zowel zijn organische lichaam zal versmelten met appara- Djinn-stoelen van Olivier Mourgue lijken eerder eigen lichaam als dat van de vrouw op wie hij tuur zoals bionische handen, kunstmatige ogen op iets wat een lichaam kan verorberen dan op verliefd raakt. Kovacs realiseert zich dat het stof- of met miljoenen nano-robots in onze bloeds- meubelair om op te relaxen. In Altered Carbon felijke iets essentieels betekent: dat is voor hem omloop die problemen zullen diagnosticeren is het al niet veel beter: in de sets is nergens iets ‘geluk’, misschien omdat het een tastbaar bewijs en schade zullen herstellen. Zo’n cyborg zal tot dat duidt op zachtheid en gemak. Het is niet van het verleden vormt, van herinneringen, van veel meer in staat zijn dan een normaal lichaam.’ verwonderlijk dat de mensen liever op straat mens-zijn. Maar hij hoort in een antropologisch Het is duidelijk: wat sciencefiction is in Altered eten dan thuis in hun appartementen van staal museum. Net zoals de oude Egyptenaren zich Carbon is nu al een realiteit. De tafel is gedekt en kunststof. geen tijd zonder de farao’s konden voorstellen, voor de geboorte van het sterrenkind – de mens of zoals de mensen in de Middeleeuwen zou- als godheid. den hebben gelachen over het idee dat God niet ‘Dat is het gevaar van bestaat (voorbeelden die Harari opschrijft), zo GELUKKIG: ONZE UPGRADE wordt geen ‘Apo- te veel levens hebben, weten we straks niet beter dan: de mens is god- calyps uit Hollywood’, zo stelt Harari. Hij rela- delijk. tiveert het duizelingwekkende futurisme door je gaat de dood zien als erop te wijzen dat homo sapiens zich stapje voor een curieuze metafoor’ 2001: A Space Odyssey is vanaf 31 mei lande- stapje zal ontwikkelen. Dat is een schrale troost. lijk terug in de bioscoop. Het eerste seizoen van Want er komt een moment waarop ‘onze nazaten Altered Carbon is nu te zien op Netflix

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 99 Kunst Ontmoeting met Lawrence Abu Hamdan Lawrence Abu Hamdan in zijn werk Walled Unwalled, 2018. Winnaar Abraaj Vogels kijken Group Art Prize 2018 in het donker

Kunstenaar en geluidsexpert Lawrence Abu Hamdan noemt zichzelf een ‘private ear’. Zijn werk beslaat het gebied tussen zien en horen – vruchtbare grond in het informatietijdperk. door Roos van der Lint

DE EERSTE FUNCTIONERENDE robotpolitieagent ment’ noemt. Denk aan de mogelijkheden van ter wereld patrouilleert sinds een jaar door de spraakherkenning of aan de stemmen die als straten van Dubai. Je kunt hem tegenkomen in materie aan een leugendetector worden gevoerd de winkelcentra en op drukke toeristische plek- (The Whole Truth, 2012). Of aan asielzoekers ken van de stad, een levensgrote pop met twee die door de overheid op hun geloofwaardigheid armen, maar zonder benen, op wieltjes met worden getest door het ‘screenen’ van hun dia- dezelfde politiepet op als zijn menselijke collect (The Freedom of Speech Itself, 2012). Niet lega’s. Via het touchscreen op zijn buik kun je alleen gebeurt dat volgens hem vormelijk op misdaden rapporteren, boetes betalen en infor- valse gronden – het oordeel wordt geveld door matie opzoeken. Maar ook als je met een boog ongetrainde voormalige asielzoekers in dienst om hem heen loopt, vindt er verbinding plaats. van een Zweeds bedrijf – en is het om meerdere De agent kan jou herkennen van een afstand redenen inhoudelijk onzinnig om een plek van van dertig meter, wellicht als gezochte crimi- herkomst vast te stellen aan de hand van een neel, en aangeven bij het hoofdkantoor. Hij kan dialect, het hele idee van de test op spraak maakt kentekens lezen en bewijsmateriaal verzamelen. de migrant kansloos: wanneer het niet uitmaakt In het jaar 2030 moet een kwart van de politie wát je zegt, maar alleen hoe je iets zegt, sta je in in het emiraat bestaan uit deze nieuwe kracht. deze maatschappij waarin om het hardst wordt De robotagent is een blik in de toekomstige geschreeuwd buiten spel. Monddood, met een surveillance-samenleving, en veelzeggend voor overheid die niet langer terugpraat. de richting die deze op gaat is zijn gezicht. Twee Veruit het meeste werk van Abu Hamdan, zwarte ogen, uitgerust met camera’s, liggen ver- zonken in een verder wit kunststof gezicht. Op de plek van de oren zitten microfoons, de neus is ‘Nu we door muren heen kunnen kijken, een hobbel zonder neusgaten en een mond is er

niet. Deze agent kan weliswaar een hand geven is een muur eigenlijk niet meer dan een wet’ SOLUTIONS PHOTO en salueren maar is eigenlijk niet meer dan een aangeklede camera, waakzaam in dienst van een oplettende overheid. En zonder mond valt inmiddels woonachtig in Beiroet, vindt zijn belangrijke prijs voor kunstenaars uit het Mid- er niet te discussiëren. oorsprong in de Arabische wereld. Ik ontmoet den-Oosten, Noord-Afrika en Zuid-Azië, een De juridische implicaties van onze massale hem in Dubai, netjes gekleed met een bril met van de grootste prijzen ter wereld, en die ging overgave aan technologie zijn het werkterrein van ronde glazen, op een lage loungebank aan het dit jaar naar Abu Hamdan. Het is de ochtend na Lawrence Abu Hamdan (1985), een kunstenaar azuurblauwe water van Madinat Jumeirah, de uitreiking, het is Ladies Day en over een klein geboren in Amman, in zijn tienerjaren verhuisd een resort met een verre van authentieke souk, uur moet hij het beursterrein verlaten. naar het Verenigd Koninkrijk en daar student uitkijkend op een vestiging van Starbucks. Het Binnen in het beursgebouw, in een benauwde aan het prestigieuze Goldsmiths aan de Uni- terras behoort toe aan Art Dubai, de jaarlijkse ruimte, staat het kunstwerk dat hij met het prij- versity of London. Zijn kunst beslaat het gebied kunstbeurs onder auspiciën van Sheikha Latifa zengeld (honderdduizend dollar) realiseerde. tussen zien en horen: vruchtbare grond in een bint Mohammed bin Rashid Al Maktoum – Walled Unwalled is een video-installatie van tijd waarin een steeds groter deel van de werke- dochter van de leider van Dubai en zus van een twintig minuten die handelt over muren. In lijkheid een duplicaat krijgt in beelden geluids- andere dochter met dezelfde naam. Die, volgens 2000 waren er vijftien landen met bemuurde opnamen. Die daarmee steeds gefragmenteerder berichtgeving in de media, onlangs haar land grenzen, in 2017 waren dat er 63, verspreid over wordt, met stukjes beeld en ﬂarden geluid die ontvluchtte op een luxe jacht, maar al snel werd vier continenten. Abu Hamdan somt er een plots kunnen opduiken, dan wel zoekraken. opgespoord, opgepakt door gewapende com- aantal op in de video, die wordt geprojecteerd Abu Hamdan omschrijft zichzelf als een mando’s en nu geldt als vermist. Een persoon- achter een glazen wand, als het scherm van een ‘private ear’: naast zijn praktijk als beeldend lijke video op YouTube, waarin de prinses haar computer of telefoon. We zien de kunstenaar bij kunstenaar is hij werkzaam als forensisch gal spuwt over haar vader, is het laatste wat van een microfoon in een studio staan, ook al achter geluidsonderzoeker en treedt hij op als expert haar vernomen is. Maar dit terzijde. een glazen wand. De opnamen vonden plaats bij rechtszaken. Hij geldt als algeheel pleitbezor- Art Dubai is tevens de plek waar jaarlijks in het Funkhaus in Berlijn, de voormalige ddr- ger van het luisteren, wat hij een ‘politiek instru- de Abraaj Group Art Prize wordt uitgereikt, de studio voor staats- en radiotelevisie.

100 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 Transparantie is de grote paradox van deze tijd, misschien de “lekken” ertussen te zien.’ In een Forensic Architecture aan een reconstructie van legt Abu Hamdan uit als we kijken naar de ont- landschap dat steeds voller gebouwd wordt met de plek waar, naar schatting van Amnesty, tus- wikkeling van de techniek: ‘Onze relatie met muren is het steeds moeilijker om elkaar te zien. sen 2011 en 2015 zo’n dertienduizend mensen technologie is zo dat we ogenschijnlijk vrijer En in een wereld waarin stemmen elkaar steeds de dood vonden, maar waarvan niemand weet zijn dan ooit, toegang hebben tot meer infor- fanatieker overschreeuwen – door mobiele tele- hoe die eruitzag. Ook de weinige mensen die er matie, maar op hetzelfde moment, door precies foons, op internet, in de media – is het moeilijk levend uitkwamen kunnen het niet navertellen dezelfde krachten, onderworpen zijn aan meer luisteren. We verschuilen ons allemaal, zo lijkt want ze verbleven er geblinddoekt, en altijd in controle en onder strenger toezicht staan.’ Hoe het wel, voortdurend achter glas. het donker. verder de techniek kwam, hoe meer muren De reconstructie van de gevangenis in Sayd- er kwamen, terwijl die voor die techniek geen WALLED UNWALLED BESTAAT uit een kluwen naya ontstond op basis van ‘oorgetuigen’. Geluid enkele belemmering meer vormen. ‘Voorheen van verhalen over muren. De muren van het is een steeds belangrijkere vorm van bewijs- wisten we ons altijd gebonden aan grenzen. Wat huis van Oscar Pistorius, de atleet die door de last in de gemedialiseerde wereld, aldus Abu betekent het dat we nu dwars door lichamen badkamerdeur op zijn vriendin schoot, en de Hamdan. Denk aan de schietpartijen op de tie- heen kunnen kijken, dwars door muren, dat we gil die een buurvrouw had gehoord. In Walled ners Trayvon Martin en Michael Brown, zaken technologie kunnen gebruiken om grenzen te Unwalled doet ze die zo precies mogelijk na. waarin een juiste lezing van opgedoken opna- beslechten, en dat er toch meer grenzen worden Maar ook de muren die wegvielen rond een men de crux vormde. Abu Hamdan maakte zelf gebouwd dan ooit tevoren? Niet alleen fysieke wietkweker toen die de weg kwijtraakte. een forensische audioanalyse van de opname grenzen, maar ook hokjes van identiteit winnen De indrukwekkendste muren komen van een van schoten die in 2014 twee jongens doodden aan terrein. Er zijn grote, populaire bewegin- plek ver van de bewoonde wereld, uit een gevan- op de Westelijke Jordaanoever (Earshot en Rub- gen die zich laten voorstaan op het afbakenen genis in Syrië. Op verzoek van Amnesty Interna- ber Coated Steel, winnaar van de Tiger Award for en verzegelen van identiteiten, in plaats van tional werkte Abu Hamdan samen met collectief Short Films op het Internationaal Film Festival

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 101 Rotterdam, 2017). Waren er rubberen kogels werd overgenomen door Amnesty Internatio- DE VERSCHIJNINGSVORM VAN de kunst van gebruikt? En hij noemt een nieuwe zaak rond nal en Human Rights Watch voor andere zaken. Abu Hamdan is te omschrijven als sober, net als een politiek getinte moord, waar hij niet veel Waarom Abu Hamdan specifiek geïnteresseerd zijn optredens, zonder een woord te veel. Vaak over kan zeggen, maar die neerkomt op het ana- lijkt in geluid in de context van de rechtspraak? zijn het installaties, met speakers in een zaal of lyseren van een mobiel telefoongesprek, met ‘Zeker in Walled Unwalled moesten het rechts- beeldschermen aan een muur. Ze verdelen beeld andere mobiele gesprekken op de achtergrond. zaken zijn, want nu we door muren heen kun- en geluid over een ruimte of concentreren die Maar van Saydnaya bestaan geen geluids- nen kijken, is een muur eigenlijk niet meer dan juist op een plek. Uiterst efectief wat betreft opnamen en de reconstructie draaide niet op het een wet. Ze zijn zo sterk als dat ze wettelijk zijn. vorm, inhoudelijk overdonderend, maar visueel zorgvuldig uitlezen van techniek, maar op het Ze zijn fysiek doordringbaar – ik bedoel, we weinig spectaculair. Abu Hamdan was de laatste vertalen van herinneringen, eerst naar geluid en kunnen door ze heen kijken, we kunnen opna- jaren te zien in tentoonstellingen wereldwijd en uiteindelijk naar beeld. Of herinneringen aan men maken vanaf de andere kant. Muren zijn zijn werk bevindt zich inmiddels in de collec- visuele beelden het in onze geest niet altijd win- doorlatend voor iedereen met de beschikking ties van belangrijke musea. Hij is ‘de ster van de nen van geluid? Nee, zegt Abu Hamdan, beeld is over een minimale hoeveelheid aan technologie. kunstwereld waar je nog nooit van hebt gehoord’, inderdaad sterk maar verraderlijk. Soms herin- Dat betekent dat de grenzen noodzakelijkerwijs zoals Bloomberg onlangs kopte. In Nederland neren we ons een beeld als een geluid, soms een ergens anders vandaan moeten komen. En zelfs kwam hij al eens bij Casco in Utrecht, het Van Abbemuseum in Eindhoven en Framer Framed in Amsterdam, vanaf januari 2019 exposeert hij ‘Het gaat in politiek zo vaak over de stem: we hebben een stem solo bij Witte de With in Rotterdam. nodig. Maar het gaat zo weinig over hoe die stem wordt gehoord’ Maar noem hem geen geluidskunstenaar. ‘Mijn werk gaat veel over luisteren. Dat geeft houvast om politieke discussies, die wellicht geluid als een beeld. Om het akoestisch geheu- als dit fysieke obstakels zijn, blijven ze eerder ingezakt of uitgeput zijn, vanuit een nieuwe gen van de getuigen aan te boren, was een aan- conceptueel van aard dan dat ze solide zijn.’ invalshoek te benaderen. Het gaat in politiek pak nodig die voorbij ging aan de specifieke zin- De meeste zaken in de kunstwerken van Abu zo vaak over de stem: we hebben een stem tuigen. Taal vormde een groter probleem. ‘Het Hamdan hebben hun oorsprong in eenonderzoek nodig. Maar het gaat zo weinig over waar die is heel moeilijk om te spreken over geluid, voor van Forensic Architecture, een collectief van stem eigenlijk blijft, hoe hij wordt gehoord, een leek maar zelfs voor een professional met architecten, ontwerpers, kunstenaars, filmma- hoe ernaar wordt geluisterd, hoe ermee wordt een wetenschappelijk jargon. Er zit een grappig kers, wetenschappers, softwareontwikkelaars, omgegaan, over wie er luistert.’ voorbeeld in de film wanneer de getuige uit de journalisten en advocaten waar Abu Hamdan Om ons heen maakt de catering zich gereed Pistorius-zaak wordt gevraagd naar de hoogte deel van uitmaakt, verbonden aan Goldsmiths voor weer een beursdag, galeriehouders en van de gil, en zij antwoordt: “Het was erg luid.” en onder leiding van de Israëlische architect assistenten roken een laatste sigaret en bege- Mensen praten langs elkaar heen. De man praat Eyal Weizman. Onlangs werden ze genomi- ven zich naar hun stand. De kennis van het over frequenties, zij over volume, en zo gaat elke neerd voor de Turner Prize 2018, de belangrijke luisteren lijkt een delicate wetenschap, naar het precisie verloren.’ kunstprijs van het Verenigd Koninkrijk, als lijkt veilig in handen van deze kunstenaar maar Ze moesten een ‘vormelijke’ taal ontwikkelen enige collectief naast drie genomineerde beel- in te zetten voor verschillende doeleinden. Ik om te praten over de gevangenis, Abu Hamdan dend kunstenaars. In december is de uitreiking. vraag Abu Hamdan naar de lokale situatie, moest ‘op en top kunstenaar’ zijn om een ruimte Ze dragen ‘architectuur’ in hun naam want naar de Verenigde Arabische Emiraten met te betreden die reikte tot achter de gewone taal. ze doen ‘ruimtelijk’ onderzoek naar (gewelds) hun politiemacht, leiders die als geen ander ‘We moesten dingen doen met onze mond, klap- delicten door overheden of bedrijven, waarvan lijken te weten hoe te ‘luisteren’. Dat weten ze pen, geluidsfragmenten uit films spelen, luis- het bewijsmateriaal geworteld is in de nieuwe zeker, zegt hij, met zijn stem op een volume dat teren naar tonen en ruis om de juiste niveaus wereld, steeds voller met digitale opname- een stuk lager ligt dan voorheen. ‘Er wordt hier te krijgen.’ Bijzonder aan Saydnaya was dat de apparatuur en satellieten, steeds drukker met stevig geïnvesteerd in toezicht en er is een aan- gevangenen zo lang in het donker verbleven dat dataverzamelaars. En verbinden de resultaten tal zeer indrukwekkende vertoningen van de geluid hun enige houvast werd. Letterlijk, zo als bewijs aan fysieke plekken. macht van surveillance geweest. In het bijzon- bleek, want aan de hand van hun herinneringen der toen een lid van Hamas werd vermoord in en de varianten in geluid die van daaruit gere- DE ZAKEN DIE MEER IN ZICH DRAGEN dan alleen een hotel hier in Dubai, herinner je je dat? Het produceerd konden worden – Abu Hamdan: de feiten, die in bredere zin gaan over wat het waren Israëlische agenten van de Mossad die ‘Er was iets verloren gegaan in het oor van hun betekent om een luisteraar te zijn in die nieuwe de man hadden vermoord en ze slaagden erin geest dat eruit kwam’ – slaagde zijn team erin wereld, maken kans om in een kunstwerk van een reconstructie te maken van alle plekken die een beeld van de werking van het gebouw te krij- Abu Hamdan verwerkt te worden. Tijdens een zij bezocht hadden en wat ze deden. Dus ja. Ik gen. Drie vleugels met een systeem van cellen en optreden voor Documenta in Athene, in wat weet niet wat ik moet zeggen. Het gebeurt.’ Hij in het midden een centrale toren. Mocht het ooit hij noemt een ‘live audio essay’, zag ik hem een glimlacht. Maar het gebeurt overal. Zolang ik komen tot een Syrië-tribunaal, dan heeft Abu verhaal vertellen over vogels in Saydnaya. Eerst maar niet denk dat dit anders is in Nederland. Hamdan er vertrouwen in dat het kan wegen als joegen de gevangenen de vogels, die rond etens- Er was hier die ene zaak? Maar hij kan er even getuigenverslag. tijd hun cel binnenwipten, weg, want ze stalen niet opkomen. Aan het eind van Walled Unwalled klinkt hun schaarse voedsel en wekten irritatie met hard een krachtig zoemen: het geluid dat een hun gezang. Maar na een tijd ontdekten ze een Een solotentoonstelling van Lawrence Abu van de gevangenen maakte om het schudden positieve werking van de dieren: op het moment Hamdan reist van Chisenhale Gallery in Lon- van zijn celmuren na te bootsen. Het is net als dat er een bewaker aankwam, vlogen ze weg. De den (14 september t/m 9 december) naar Witte een los object op het dashboardkastje van je gevangenen gingen nu wat van hun eten bewa- de With in Rotterdam en opent daar in januari auto, zegt Abu Hamdan, dat alleen begint te ren om de vogels maar bij zich te houden, hun 2019; wdw.nl. De tentoonstelling met de geno- trillen bij een bepaalde frequentie. Opgevoerd aanwezigheid was een rust die kon omslaan in mineerden van de Turner Prize 2018 is te zien tot precies de resonantie die met het onderzoek een waarschuwend alarm. Een vorm van ‘coun- van 25 september t/m 6 januari 2019 in Tate werd vastgesteld, beginnen de muren van de ter-surveillance’ noemde Abu Hamdan dat Britain. De winnaar wordt bekendgemaakt in ruimte op Art Dubai te trillen. toen. De voordracht heette Bird Watching, maar december. Op saydnaya.amnesty.org is de vol- Een deel van de nieuwe interview-strategie niemand die de vogels ooit heeft gezien. ledige reconstructie van Saydnaya te bekijken

102 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 Zo sta je buiten in het licht van een warme lentedag, om je heen bloeiende holwortel, bos- De hobbyist houdt van anemoontjes en narcissen en plotseling is het quasi en de professional een middag in de jaren zestig, ergens op een vaak niet minder stuk braakland langs een dode spoorlijn, een paar jongens die een dam bouwen in een bijna droge sloot, kraaien boven een knoestige eik. Kom maar op, Marcel Proust... De kalender zegt 2018, dit is een open plek in het bos waar ik sinds iets meer dan een half jaar woon, maar in mijn hoofd zie ik de kurkfabriek die uitbrandt met groene en oranje vlammen, een op hol geslagen paard dat op een zaterdag- ochtend door de straat komt draven en wordt gestopt door een man die zijn armen spreidt en onverschillige blik van een passant die op weg het paard bij het halster pakt. En die keer dat is naar iets anders. Harry keek alsof alles nieuw ik ’s nachts slaapwandelend het huis uit liep en was. mijn ouders, op bezoek bij buren verderop, die De joodse mystieke traditie zegt dat de wereld mij in mijn pyjama voorbij zagen lopen. is ontstaan uit een huishoudelijk ongelukje: het Een half uur geleden heb ik met de buur- opperwezen dat houders omstoot waarin het vrouw dood blad verwijderd uit de koekoeken zuivere goddelijke licht wordt bewaard en dat voor mijn ramen. Zij stond in de diepe stenen wordt door die onhandigheid in een regen van bak en veegde alles bij elkaar en ik schepte het scherven verspreid. In alles, zegt de kabbala, zit met een sneeuwschuiver naar boven. In een een vonk van dat goddelijke licht, in het mooie, andere koekoek zat vorige week een pad. Hij in het lelijke, in het goede en in het slechte. Zo, zette zijn poten tegen het raam toen ik stond te dacht ik, kijkt mijn vriend naar de wereld. Ik kijken en richtte zijn blik op mij. Dat dacht ik weet niet of dat echt zo is, maar voor mij voldoet tenminste. Een vaag vermoeden van communi- die verklaring. catie. Maar wat wilde hij? Een paar dagen later Van de techniek van de fotografie begrijp ik werd het duidelijk, mooi weer, de ramen omhoog nog steeds weinig, maar ik kijk ondertussen als geschoven en plotseling, met een sprong, de pad een kabbalistische fotograaf. die binnen zat. Had hij al die tijd in de koekoek Niemand hoeft trouwens meer iets van tech- gezeten? Ik heb hem naar buiten gedragen en niek te weten, want de camera’s doen wat wij onder de bomen, in de schaduw, losgelaten. niet snappen. Jaren geleden kocht ik een prach- Toen ik weer binnenkwam, bedacht ik dat ik tige kleine Leica en die had zoveel instellingen – geen foto had gemaakt. En daarna: waarom zou sneeuw, vuurwerk, portret, nacht, kaarslicht, het ik eigenlijk een foto maken? ontbrak er nog maar aan dat er een pornomode Rond mijn twintigste ben ik gestopt met foto- opzat – dat ik de moed onmiddellijk opgaf. Ik graferen. Ik kwam Harry Cock tegen, die sinds- geloof dat ik dat ding in zijn retro kalfslederen dien mijn beste vriend is, en besefte dat alles wat tasje in totaal niet langer dan een paar uur heb ik deed op het gebied van fotografie een aanflui- gebruikt. Tegen de tijd dat ik had besloten in ting was. Het leek mij een goede verdeling: hij welke modus een foto moest worden gemaakt, de fotografie, ik de literatuur. Bovendien was ik was het moment voorbij. te stom om diafragma, sluitertijd en godweet- Als ik nu nog eens een foto maak, dan doe ik watmeer uit mijn hoofd te leren. Misschien was dat met de telefoon. Soms zet ik er een op mijn dat wel de belangrijkste reden. Versvoeten, die Instagram. Daar is het een kermis van filters kon en wilde ik wel onthouden. Zinnen, dichten de meest gebruikte is een soort retro-efect Technologica regels, allemaal geen probleem. waardoor elk plaatje lijkt op iets wat honderd En toch heb ik door de fotografie veel geleerd. jaar geleden is gemaakt door een fotograaf die Marcel Möring Jarenlang sjouwde ik achter Harry aan, tas met een platencamera en een flitser met magne- lenzen over de schouders, statief in de hand. siumpoeder met zich meezeult. De hobbyist Scherven Soms was ik model. Ergens zijn misschien nog houdt van quasi en de professional vaak niet schoolboekjes en handleidingen waarin een jon- minder. Een tijd geleden las ik een interview gere versie van mijzelf iets aanwijst of veelbete- met een fotograaf die weer helemaal naar ana- In alles zit een vonk kenend in de verte staart. We zijn ooit ook nog loog was en afdrukte met een techniek waar van het goddelijke licht. eens langs de Nederlands-Duitse grens getrok- zijn collega’s van honderd jaar geleden wanho- Waarom zou je daar ken omdat we iets wilden doen met die onzicht- pig van werden. Dat heet ‘authenticiteit’. In mij foto’s van maken? bare scheiding. We sliepen in onooglijke motels, roept alles bij zoiets ‘oude-ambachten-braderie’, in een bed dat doorzakte, onder mufe nylon maar dat zal komen doordat ik ben opgegroeid dekens. De techniek heb ik toen niet geleerd, in een provincie waar den ouden klompenmaker maar kijken wel. Als je met een fotograaf op pad en den mandenvlechter in hoog aanzien ston- bent en hij ziet wat jij niet ziet, dan vraag je je af den. Misschien moet ik mij voor dit soort dingen waarom. Het antwoord was eenvoudig: omdat openstellen en terugkeren naar de spelling van ik niet keek. Niet echt keek. Ik zag de wereld Te Winkel, want het oude Nederlandsch is een beeld Han Hoogerbrugge om mij heen als een soort ansichtkaart, met de prachtige taal.

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 103 Dichters&Denkers

goed zijn om in die categorie geplaatst te worden. Die ene opmerking zei veel over de tijdgeest. Tien jaar later zou ze dat niet gezegd hebben, meende Amis, want eind jaren zestig hoorde scifi net zozeer bij de tijdgeest als ‘popmuziek, hippiekleren en -haardracht, pornografie, joints en poëzievoordrachten in kennelijke toestand’. En tegen die tijd was er een academisch discours ontstaan over scifi, want het genre had een sprong gemaakt. Tot dan toe was scifi een door formules gedreven genre, waarin thematiek en stijl ondergeschikt waren aan onbekom- merde fantasie, sensatie en groene maan- mannetjes. In plaats daarvan kwamen er in de jaren zestig ‘shocktactieken, trucjes met typografie, éénregelige hoofdstuk- ken, opgerekte metaforen, obscuriteiten, obsceniteiten, drugs, oosterse religies en linkse politiek’. Terra incognita turned out to be real estate, schreef Amis, het bleek Louise Erdrich een genre waarin van alles te ontdekken vertelt meer was. J.G. Ballard schreef met The Drowned een verhaal over World (1962) een van de eerste klimaatver- moederschap dan over de wereld anderingsromans, Kurt Vonnegut schreef met de hulp van tijdreizen en vliegende schotels met Slaughterhouse-Five (1969) een oprechte anti-oorlogsroman, roman- cier Arthur C. Clarke schreef het script voor 2001: A Space Odyssey (1968), terwijl de verhalen van Isaac Asimov en Robert Hein- lein werden gelezen als bespiegelingen op wat het betekent om een mens te zijn, onder invloed van techniek en de massa. Amis’ bloemlezing heette The Golden Age of Science Fiction. Die gouden era was op het moment dat hij hem maakte, in 1982, al wel weer voorbij, vond hij. Het

PHILIPPE MATSAS / OPALE / LEEMAGE / HHLEEMAGE / / OPALE / PHILIPPEMATSAS genre was eind jaren zeventig met block- busters als Spielbergs Star Wars en Close Encounters of the Third Kind en Ridley In het voorwoord bij de door hemzelf samen- Scotts Alien weer teruggebracht tot het sensatie- Hoop van gestelde sciencefictionanthologie schreef Kings- verhaal: bloed, schieten en monsters van Mars. ley Amis dat hij als bloemlezer was gevraagd Als Amis nog zou leven zou hij zijn woorden het ongeborene omdat hij ooit, in 1959, een serie lezingen over moeten opeten. Dystopische sciencefiction is het genre had gegeven aan Princeton. Hij was, terug van weggeweest – het blijkt een perfect Louise Erdrich’s nieuwste schreef hij, een stiekeme liefhebber van het genre om het over feminisme te hebben, kapi- boek staat in de traditie genre. Stiekem, want een liefde voor scifi was talisme, klimaatverandering, sociale media en iets dat je als serieuze schrijver niet aan de grote massatechnologie. Omdat sciencefiction bestaat van de dystopische science- klok hing. bij de gratie van de uitvergroting kun je als fiction. Maar door de Voor zijn eerste lezing was hij dus zenuw- auteur kleinere misstanden zo opblazen dat ze opgewekte hoofdpersoon achtig, schreef Amis, helemaal omdat in de pijnlijker zijn, pregnanter en niet te missen. Op is de dreiging die er vanuit zaal onder anderen Dwight Macdonald, Robert de troon zit Margaret Atwood met The Hand- Oppenheimer, Hannah Arendt en Mary McCar- maid’s Tale, wat je inmiddels een moderne gaat niet echt groot. thy zaten. Het was die laatste die protesteerde klassieker mag noemen. Het verscheen in 1985 toen hij Orwell’s 1984 noemde als een van de maar werd vorig jaar het best verkochte boek op door Joost de Vries grootste sciencefictionboeken ooit. 1984 zou te Amazon.com: het verhaal over een strikt reli-

104 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 gieuze maatschappij waarin vrouwen, na een Het wordt pas duidelijk als Cedar een echo van nostalgische fantasieën, ecologische ramp, worden onderdrukt om hun haar kind laat maken. Wordt het een jongen of waarbij ze erbij lopen als vruchtbaarheid, voelde ineens extra urgent in een meisje? vraagt ze de doktersassistente, maar negentiende-eeuwse heren Trump’s Amerika en het kalifaat van IS. die zegt niets. Wat krijg ik nu verdomme? roept en dames. Zelfmoord- Zelf houdt Atwood vol dat The Handmaid’s ze uiteindelijk, maar de assistente roept alleen medicatie wordt over the Tale geen sciencefiction is: alle manieren waarop de dokter met de mededeling ‘We hebben er counter verkrijgbaar, met de vrouwen in haar roman worden onderdrukt, een!’ Cedar ontsnapt, en komt erachter wat er grote billboards langs zijn eens voorgekomen in de wereldgeschiede- aan de hand is: er is in de evolutie ineens iets de wegen (Quietus: You nis. onverklaarbaars aan de hand. Planten en die- LOUISE ERDRICH Decide When It’s Time), In een rondgang van The New York Times, ren reproduceren zichzelf nog wel, maar steeds Toekomstig huis van terwijl vluchtelingen, de afgelopen januari, om te kijken wat de grote lite- vaker in bevreemdende oudere, soms uitgestor- de levende god zondebokken, in kooien raire titels van 2018 zouden worden, schoof zo’n ven oerversies van zichzelf. Honden gedragen Vertaald door worden afgevoerd naar een beetje elke Amerikaanse uitgeverij een dystopi- zich als wolven, broccoli wordt te taai om te Arjaan en Thijs wetteloos grensgebied. De sche feministische sciencefictionroman naar eten. En Cedar lijkt het gerucht waar te maken van Nimwegen. cynische antiheld krijgt de voren, zonder uitzondering geschreven door een dat vrouwen gaan bevallen van een primitievere De Bezige Bij, 304 zorg van een opgejaagde vrouw. Het genre heeft dus de toekomst, en de mensensoort. Het is alsof de aarde achteruit blz., € 22,99 vluchtelinge die, wonder markt. Een van de titels die genoemd werden draait, denkt ze. boven wonder, zwanger is het onlangs vertaalde Toekomstig huis van En het menselijk denken ook; want terwijl blijkt te zijn. Hoe hij haar de levende god van Louise Erdrich (1954). Het zwangere vrouwen worden opgejaagd om medi- naar een veilige plek weet gaat over een jonge vrouw – een zwangere jonge sche experimenten met ze te doen, wordt tech- te loodsen is bijna ondergeschikt aan het decor vrouw – die ook nog eens deel uitmaakt van een nologie afgezworen en kondigt een redelijk the- waar ze doorheen ploegen, dat bestaat uit de tal- gemarginaliseerde indianenstam, in een wereld ocratische regering de noodtoestand af. Cedar loze manieren waarop een maatschappij zonder waarin vrouwen toch al in toenemende mate vlucht, wil wanhopig haar kind houden: ‘Ik ken toekomst is ontwricht. worden onderdrukt. het Woord’, schrijft ze haar ongeboren vrucht, (Het is geen vrolijke film voor het hele gezin; Als je de achterflap van een boek even in een serie brieven. ‘Het is het oudste woord wel een verpletterend indrukwekkende. En hij negeert, is het altijd interessant om te kijken van iedere taal, de allereerste uitspraak. Ma, a, staat op Netflix.) hoe een schrijver de premisse van zijn of haar oe, Mama. Moeder. Niet het woord dat God uit- In tegenstelling tot Children of Men blijft roman aan de lezer weet duidelijk te maken. sprak om het leven te scheppen, maar dat een Erdrich dichter op Cedar zitten. Je krijgt alleen Cedar Hawk Songmaker is niet zo met de rest baby uitspreekt die het wezen herkent waar zijn te zien wat zij ziet, waardoor de schrijfster niet van de wereld bezig. Ze vertelt dat ze 26 is en leven van afhangt. Ik zál dat woord horen. Ik zál vervalt in uitleggerigheid. Op die manier omzeilt zwanger, dat ze als adoptiekind is opgegroeid dat woord kennen. Ik zál overleven.’ ze ook een ander mogelijk probleem van het bij witte ouders, dat ze een buitenbeentje was Het probleem van de dystopie is dat ze zel- genre. Het probleem van de dystopie, schreef maar populair, ‘de ster van de vrije basisschool’. den qua originaliteit op zichzelf staat: het is Kingsley Amis, is dat wanneer hij te apocalyp- Pas op de universiteit werd ze ‘gewoon’, omdat heel moeilijk niet in een traditie aan te sluiten. tisch is, er bijna geen dreiging meer vanuit gaat ze met andere kinderen omging die net als zij Toekomstig huis van de levende god sluit duide- (vandaar dat hij zijn gebundelde lezingen over ‘inboorlingen’ waren. Alleen kende zij de zware lijk aan bij The Handmaid’s Tale en bij Kazuo het genre New Maps of Hell had genoemd): het verhalen vanuit de reservaten niet, over versla- vingen en zelfmoorden. Haar afkomst interes- seerde haar ook nooit bovenmatig, maar toch ‘Ik ken het Woord. Het is het oudste woord van iedere taal, besluit ze eens bij haar biologische moeder te de allereerste uitspraak. Ma, a, oe, Mama. Moeder’ gaan kijken; nu ze zelf zwanger is wil ze weten wat voor genen ze heeft, wat ze kan verwachten. Haar ouders schrikken als ze belt om te zeggen Ishiguro’s Never Let Me Go, maar doet vooral apocalyptische verdrijft het realistische dat het dat ze op bezoek gaat bij het reservaat van haar denken aan The Children of Men, de roman eng moet maken. biologische moeder. Het is de eerste keer dat de van de Britse P.D. James die in 2006 werd ver- Dat Toekomstig huis van de levende god lezer iets te horen krijgt over een crisis die groter filmd door Alfonso Cuarón. Toen de film uit- niet echt eng wordt, heeft vooral met Cedar is dan de persoonlijke van Cedar: kwam vloog hij, ondanks een sterrencast van te maken. Ze is een opgewekt personage, hoe ‘Cedar, het begint er steeds onheilspellender Julianne Moore, Clive Owen en Michael Caine, somber de wereld om haar heen ook is, ze kijkt uit te zien, al denk ik dat mensen dat nog niet redelijk onder de radar; vorig jaar werd de film ernaar met een zekere monterheid. Het boek door hebben. Wat we op het nieuws horen, en door verschillende Amerikaanse critici ineens heeft niet de kracht van de verzetsroman die wat er gezegd wordt… Ik weet dat het onmoge- herontdekt en uitgeroepen tot dé film van de The Handmaid’s Tale is. Dit boek is zachtaardi- lijk klinkt…’ tijd van Trump. De premisse is simpel genoeg: ger. Cedar kijkt niet veel verder dan haar kind en ‘Het is maar voor één dag.’ niemand weet hoe precies de onvruchtbaarheid haalt in haar brieven haar leven op zoals ze dat ‘Luister dan naar het nieuws. Ze hebben het om zich heeft geslagen, maar al achttien jaar kende voordat alles begon terug te evolueren. steeds over…’ is er geen kind meer geboren. Wat het verhaal Louise Erdrich vertelt zo meer een verhaal over ‘Pap, jij bent altijd zo…’ zo mooi laat zien is het idee van, zoals Slavoj moederschap dan over de wereld, meer over de ‘Deze keer is het menens. Kom alsjeblieft Zizek dat noemde, ‘leven in eindtijden’: men- hoop van het ongeborene, dan de angst voor wat terug.’ sen worden lid van sektes, of vergrijpen zich aan zich aandient.

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 105 Forever yang

Wie weet leren we nog eens om vriendschap te sluiten met de aarde. Zolang Ursula K. Le Guin het zegt klinkt het niet eens heel onrealistisch. door Marja Pruis

Eerlijk gezegd hoopte ik gewoon geen oog voor het metaforische? Zit ik dat Ursula K. Le Guin gevangen in het hier en nu, denk ik te letterlijk? érgens in haar laatste boek, In een interessante korte bespiegeling in No het laatste dat voor haar Time to Spare gaat Le Guin in op het bekende overlijden begin dit jaar yin-yang-principe, als hulpmiddel om traditio- verscheen – het terugblik- nele en revolutionaire utopieën te ontleden. Ze kende No Time to Spare: vertelt over dit zogenaamde ideale evenwicht Thinking about What zoals ik er niet eerder tegenaan had gekeken, Matters – een uitspraak namelijk als een non-evenwicht. Sowieso maken zou doen over de mogelijk- deze opstellen eens en te meer duidelijk wat een URSULA K. LE GUIN heid die het genre van de lucide, oorspronkelijke, autonoom denkende No Time to Spare: sciencefiction haar bood geest zij moet zijn geweest. Zo iemand van wie je Thinking about om van vrouwelijke perso- het liefst elke dag een stukje in de ochtendkrant What Matters nages waarlijk handelende had willen lezen, omdat ze in staat is om zon- Ingeleid door personages te maken. Of der aanstellerij, op het idiot savante af, tegen de Karen J. Fowler. om vrouwelijke personages keer te denken. Niets is vanzelfsprekend voor Houghton Mifin te laten rondlopen in een haar, en dat strekt zich uit van het dragen van Harcourt, € 21,99 hun passend universum. Ik uniforms tot de wenselijkheid van economische meende ook iets dergelijks groei en die zogenaamde ‘grootsheid’ van de te hebben gelezen, maar great American novel. Zelfs de letters van het misschien was dit dan in alfabet, die zij tegemoet treedt als haar gereed- een interview, want ik kan het in deze bundeling schap, zijn entiteiten die elke keer opnieuw van overpeinzingen en essays niet terugvinden. moeten worden ingelijfd en ingezet, om de Het is in ieder geval opmerkelijk dat het magie van literatuur – een volkomen mentale science fictiongenre op feministische schrijvers, aangelegenheid zoals zij keer op keer stelt – te naast Le Guin als bekendste redelijk heden- kunnen bewerkstelligen. daagse vertegenwoordigers Margaret Atwood Yin en yang dus. In ‘Utopiyin, Utopiyang’ Simone de Beauvoir in De tweede sekse de zaken en Doris Lessing, altijd een speciale aantrek- schetst ze allereerst de traditionele utopie als de terugbrengt tot hun essentie: ‘de man wordt kingskracht leek en lijkt te hebben. Alsof zij door verbeelding van een maatschappij die zich niet hard, de vrouw nat’. In utopieën, aldus weer hun werk in de toekomst te plaatsen, kunnen noodzakelijk in de toekomst hoeft te bevinden, Le Guin, is dat yin-yang-idee terug te vinden, laten zien dat er meer tussen hemel en aarde is maar die zich ook net daar achter de bergen met dien verstande dat yang traditioneel gezien dan deze patriarchale ellende. Of dat er, zoals kan bevinden, of op een andere planeet. En dat superieur wordt bevonden aan yin. Vaak wordt onze eigen Joke Smit het verwoordde, wel dege- het altijd zowel een goede als een slechte plaats er een enclave verbeeld van maximale controle, lijk een land is waar vrouwen willen wonen. is: ‘every eutopia contains a dystopia, every die omgeven wordt door een ontembare wilder- Ik beken dat ik dit, dit verlangen om een dystopia contains a eutopia’. Ze vergelijkt die nis. De goede bewoners van utopia beschou- andere realiteit te verbeelden, of juist een waar- mengvorm met het yin en yang-teken, waarin wen de wildernis als iets gevaarlijks, vijandigs, schuwende boodschap af te leveren – als we niet elke helft iets van de andere helft in zich heeft, onleefbaars, terwijl de rebellen of de avonturiers heel gauw het patriarchale tij weten te keren, hiermee hun complete wederzijdse afhanke- juist hier de mogelijkheden voor verandering zijn jonge vrouwen gedoemd als broedmachines lijkheid en onderlinge beweeglijkheid symboli- en vrijheid zien. Volgens Le Guin is het domi- of erger opgesloten te worden – voornamelijk in serend. De figuur op zich is statisch, maar elke nerende yang altijd bezig om de afhankelijk- theorie kan aanvoelen. Ik ben niet echt een lief- helft bevat de mogelijkheid tot transformatie. hebber of kenner van sciencefictionromans. De Die beide helften staan kennelijk voor het historische roman, de gotische, de fantasynovel; traditioneel mannelijke en vrouwelijke, zo legt Le Guin is in staat ik ben er niet trots op maar ze lijken niet aan mij Le Guin het althans uit: yang is helder, droog, besteed. De werken van J.K. Rowling, maar ook hard, actief, penetrerend; yin is donker, nat, om zonder aanstellerij, die van Tolkien, heb ik nooit echt kunnen savou- makkelijk, ontvangend. De dichotomie waarop op het idiot savante af, reren, en zelfs Alice in Wonderland is altijd tus- Le Guin doelt, roept bij mij onwillekeurig de tegen de keer te denken sen mijn vingers door geglipt. Ik weet niet waar- klassieke uitspraak van Marjan Berk in gedach- aan het je dan ontbreekt. Verbeeldingskracht? ten, ‘wij vrouwen zijn nu eenmaal een vochtig Heb ik last van realiteitshonger? Of heb ik soort’, vergelijkbaar ook met de manier waarop

106 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 Ursula K. Le Guin in 1972

ons denken over de toestand van de wereld is ingeslagen, hoe we iets nederiger zijn geworden ten aanzien van onze natuurlijke bronnen, niet alleen meer koste wat het kost willen groeien en meer oog hebben gekregen voor de manier waarop we onze planeet dreigen uit te putten en het klimaat te verstoren. Wie weet leren we nog eens om imperfectie te accepteren, geduld te hebben met onzekerheden, leren we vriendschap te sluiten met water, duisternis en de aarde… Zolang Le Guin het zegt klinkt het niet eens heel onrealistisch utopisch, zij het dat ze dit visioen schetste vlak voor Trump aan zet kwam. Veel van de stukken in deze memoir-achtige bundeling gaan over ouder worden, en dat het in feite een taboe is om je zo oud te voelen als je bent. In het geestige stuk waaraan het boek zijn titel te danken heeft, beschrijft ze hoe ze, dan tachtig jaar oud, een vragenlijst krijgt opge- stuurd van Harvard, ten behoeve van een reü- nie. Windt ze zich al op over de beperkte keuze- mogelijkheden om de vraag te beantwoorden

THE OREGONIAN / AP / HH / AP / OREGONIAN THE naar levensverbetering voor de toekomstige generaties – men is kennelijk geobsedeerd door angst voor terrorisme en ‘efectieve’ immigratie- politiek, in plaats van te denken aan zaken als heid van yin te ontkennen, en zie je dit terug in Guin in de jaren tachtig, op de toppen van de industriële vervuiling en bevolkingsgroei – bij twee beroemde literaire sciencefictionromans, tweede feministische golf, erg populair waren. vraag achttien is ze definitief gevloerd. ‘Wat Brave New World van Aldous Huxley, en 1984 In Always Coming Home schetst ze een anar- doet u in uw vrije tijd?’ De eerste keuzemoge- van George Orwell. Zowel psychologische als chistische, agrarische samenleving in een post- lijkheid is ‘golf spelen’, daarna komen ‘winkelen’, politieke terreur hebben gezorgd voor een apocalyptisch tijdperk, deels teruggrijpend op ‘tv-kijken’, ‘bridgen’. Wat is dat eigenlijk, spare dystopische toestand van ultieme controle en de verhalen van de oorspronkelijke bewoners time, vraagt ze zich af. Het is iets waardevols als regelzucht, die geen enkele mogelijkheid tot van de Napa Valley in Californië, een gebied dat je werkt, midden in het leven staat, maar als je ontsnapping of verandering biedt. De balans is Le Guin goed kende omdat ze daar opgroeide. boven de tachtig bent? Is er dan nog iets anders onwrikbaar: ‘everything is yang forever’. De vraag van Le Guin, of ze met dit boek dan spare time? Bedrieglijk luchtig doorredene- Waar is de yin-dystopie? vraagt Le Guin zich erin is geslaagd een yin-utopie te schrijven, rend komt Le Guin tot een opsomming van de vervolgens af. Schuilt die misschien in horror- kan ik niet beantwoorden. Op de een of andere zaken waarmee haar leven onverminderd gevuld fictie waarin zombielegers volkomen out of con- manier vind ik de vraag stellen in ieder geval al is. ‘I am free, but my time is not.’ Natuurlijk, een trol raken, of in van die – volgens haar steeds een daad van yin. In de slotalinea van haar stuk toenemend deel van haar leven is gevuld met populairder wordende – verhalen waarin alles betoont ze zich optimistisch over de richting die het tegemoet treden van lichamelijke ongemak- en iedereen naar de verdoemenis gaat, en de ken. Maar verder? Ze slaapt, ze dagdroomt, ze wereld ten onder gaat in totale chaos? Sowieso leest, ze e-mailt, ze schrijft, ze denkt, ze vergeet, lijken er bijna alleen nog maar dystopieën te ‘Misschien moeten ze kookt, ze eet, ze praat… Ze gaat nog wel eens worden geschreven, en amper utopieën. ‘Mis- naar de film, ze doet haar Chinese oefeningen schien moeten we meer yinly denken, om nog we meer yinly denken, als ze lukken, ze houdt haar kat bezig en vice in staat te zijn een utopie te schrijven’, conclu- om nog in staat te zijn een versa… ‘I still don’t know what spare time is deert ze. Om bescheiden te verwijzen naar haar utopie te schrijven’ because all my time is occupied, It’s occupied by eigen poging daartoe, Always Coming Home, uit living.’ Wat denkt Harvard in godsnaam als ze 1985. haar zo’n lijst sturen? Ze wordt volgende week Ik kan me herinneren dat de boeken van Le 81. Ze heeft geen tijd te verliezen.

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 107 Nooit meer zweten, bloeden, poepen In Het boek Joan gaat de ontwikkeling van een nieuw soort mens wel héél snel. door Fiep van Bodegom

Er worden veel meer dystopieën dan utopieën geschreven. Misschien omdat ongelukkige maatschappijen meer variatie bieden voor schrijvers dan gelukkige. Of omdat het simpelweg onmogelijk is om je een betere wereld LIDIA YUKNAVITCH voor te stellen die zou kunnen oprijzen uit de Het boek Joan elementen van onze huidige wereld. De Ameri- Vertaald door kaanse schrijfster Ursula K. Le Guin, die begin Thijs van dit jaar overleed en een grootheid was binnen Nimwegen en en buiten de scienceﬁction, was heel duidelijk Anne Roetman. over mogelijkheden en beperkingen van het Lebowski, 256 genre. Alleen op basis van bekende gegevens blz., € 22,50 doorredenerende toekomstromans kunnen tot geen andere visioenen komen dan de Club van Rome: ergens tussen de geleidelijke vernietiging van de menselijke vrijheid en de totale vernietiging van al het leven op aarde. We weten dan al hoe het eindigt. Daarom, voegde ze eraan toe, moet een schrijver nieuwe dingen liegen en verzinnen. Boeiende scienceﬁction is in haar optiek uiteindelijk niet een voorspellend genre, maar een beschrijving van de wereld die de toekomst Lidia Yuknavitch gebruikt als metafoor. Waar die metafoor dan wilde duidelijk geen realistisch precies voor staat, tja, dat is de rest van het werk. toekomstbeeld

De aarde rond het jaar 2049 ziet er niet schetsen KOVALEV ANDREW goed uit in de roman Het boek Joan van de Amerikaanse schrijfster Lidia Yuknavitch. Na jarenlange wereldoorlogen met kindsoldaten verhalen worden nu herinnerd en gedeeld door het boek wordt de schrijfster bezocht door de en drones heeft een geo-catastrofe het planeet- middel van huidplastieken. In die plastieken dames van Rede, Recht en Rechtvaardigheid, oppervlak onbewoonbaar gemaakt. Bijna al wordt de huid van reliëf voorzien met brand- die oproepen een stad te bouwen waar vrouwen het leven op onze planeet is verwoest. De elite wonden, gaten en vlechtwerken van lappen wél veilig kunnen zijn, en die daartoe de levens is onder leiding van de demagoog Jean de Man opgerekte huid. De meeste mensen zien eruit als van allerlei eminente vrouwen in herinnering vertrokken naar een buiten de planeet zwevend edellieden aan het hof van Lodewijk XIV, maar roepen. De gruwelijke experimenten die op ciel panopticum met de naam ciel. De overleven- dan naakt. In plaats van pruiken en brokaat dra- plaatsvinden om in deze steriele maatschappij den op ciel hebben na de catastrofe hun pig- gen ze hun eigen uitgerekte huid in fantastische meisjes toch nog kinderen te laten voortbren- ment, hun haar en hun geslachtsdelen verloren. bouwsels op het hoofd, of als kantwerk bij de gen, laten zien dat ciel in ieder geval niet zo’n Mensen zweten, bloeden en poepen niet meer. polsen. stad is. Ze zijn een soort wandelende etalagepoppen Yuknavitchs beschrijvingen van de huid- Scienceﬁction of speculatieve ﬁctie heeft zich geworden die steeds groteskere spektakels moe- plastieken zijn intrigerend, afschuwelijk en de laatste jaren verplaatst van een niche voor ten verzinnen om te voelen dat ze nog leven. hoogst origineel. Zeker in vergelijking met de liefhebbers naar een meer mainstream genre. De belangrijkste recente episode in de meer gebruikelijke ingrediënten van het genre Een veelgehoorde verklaring is dat in een tijd geschiedenis van de mensheid is de verbranding die ze ook opvoert in haar roman, zoals klimaat- van versnelde technologische ontwikkelingen en van de rebellenleidster Joan op aarde. Een per- rampen, gruwelijke oorlogen en immens vrou- sonage dat onmiskenbaar is gemodelleerd naar welijk lijden. die andere strijdende maagd die op de brand- Christine de Pisan is ook de schrijfster van Yuknavitchs beschrijvingen stapel eindigde, Jeanne d’Arc. de feministische klassieker Het boek van de De roman wordt aanvankelijk verteld vanuit stad der vrouwen uit het begin van de vijftiende van de huidplastieken een van de bewoonsters van ciel, Christine de eeuw. Protofeminist De Pisan bekritiseert in zijn intrigerend, afschuwelijk Pisan, de voornaamste huidbrander wier werk dat boek de vooroordelen jegens vrouwen door en hoogst origineel subversieve potentie heeft nu het woord daad- de eeuwen heen, waardoor vrouwen opgeza- werkelijk vlees is geworden; alle menselijke deld zijn geraakt met een slechte reputatie. In

108 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 Elsbeth Etty ‘Niets rond Stalin was komedie’ de dreigende uitputting van onze thuisplaneet, In het stalinisme kwamen utopie en dystopie speculatieve fictie het meest relevante genre is samen en werden tegelijkertijd van droom Wat valt er te lachen geworden. Lidia Yuknavitch publiceerde al een annex nachtmerrie tot werkelijkheid. Alle bij Chroesjtsjov aantal romans en brak door met haar memoires dystopieën gaan over angst, wreedheid, in een pyjama of Zjoekov over haar veelbewogen leven aan de zelfkant van slaafse volgzaamheid, ontmenselijking. Het als operettegeneraal? de Amerikaanse maatschappij. Dit is haar eerste zijn beschrijvingen van algemeen voorkomende uitstapje richting speculatieve fictie. verschijnselen in de geschiedenis van de Het boek Joan is een ideeënroman waarin de mensheid. De dystopie representeert angst voor personages, net als in het werk van De Pisan, de toekomst en komt dus in wezen voort uit of Stalin ook iets zeggen over de tegenwoordige personificaties van het een of ander zijn. De een romantisch verlangen naar een volmaakte politieke toestand. Een televisieserie als West schrijfster verwijst volop naar de feministi- oertijd, een verlangen dat zich vertaalt in Wing gaat volgens hem over politiek zoals die zou sche literatuurtheorie en heeft haar personages vijandigheid jegens wetenschappelijke en moeten zijn, maar: ‘komedie gaat over politiek bewust voorzien van queer relaties; Christine technologische vooruitgang. zoals het is’. Daarbij doelt hij op leiders als Poetin, met haar homoseksuele beste vriend, Joan met Ook utopieën willen terug naar een volmaakt Trump, Erdogan en Orbán, vertelde hij in Rolling haar vrouwelijke strijdmakker. Yuknavitch is verleden, een Gouden Tijd. Dystopie en utopie Stone. Bij het maken van de flm dacht hij aan een lyrisch schrijfster, en alterneert voortdurend zijn gericht op vernietiging van al het voorgaande verschijnselen als nationalisme, populisme tussen een hoogdravend en platvloers register. om de samenleving compromisloos in een en de onvoorspelbaarheid van het electoraat. Aan de ene kant is er het epische heldenverhaal alomvattend model te gieten. Het samenkomen Redenen genoeg om te waarschuwen dat de van Joan, aan de andere kant zijn er de over- van de uitersten van terreur en gedroomde democratie kwetsbaar is. Maar daarmee heb je peinzingen van Christine over lichaamssappen heilstaat in één synchroon verhaal is kenmerkend nog geen politieke satire. Je moet kunnen lachen en seks. voor het stalinisme. Daarin verschilt het van om de monsters aan de macht – maar wat valt Het is duidelijk niet de bedoeling geweest andere vormen van politiek banditisme. er te lachen bij Chroesjtsjov in een pyjama of van Yuknavitch om een realistisch toekomst- Dit brengt mij op The Death of Stalin. Al een maarschalk Zjoekov als operettegeneraal? beeld te schetsen. Het boek Joan is een verhaal tijdje vraag ik me af waarom ik geen enkele keer In zijn biografsche roman The Noise of Time over mens en materie, semiotiek en menselijke heb kunnen lachen tijdens de persvoorstelling (Het tumult van de tijd – vertaling Ronald Vlek) mythen, geschiedenis en herinneringen. De van Armando Iannucci’s als ‘zwarte komedie’ kruipt Julian Barnes in de huid van Sjostakovitsj, schrijfster probeert in de roman een wereld te aangekondigde flm. En waarom ik niemand van de in ongenade gevallen componist, die Stalins tonen waarin de scheiding tussen de menselijke de verzamelde flmcritici zelfs maar zachtjes heb bewind ervaart als ‘een enorme waslijst van geest en materie is opgeheven. Een interessant horen grinniken. Naderhand las ik de recensies kleine kluchtjes culminerend in een immense experiment, zij het dat de logica haar soms en interviews met de regisseur. Hem werd de tragedie’. Opmerkelijk is dat Iannucci, opbreekt, en juist de meer alledaagse elementen vraag gesteld: ‘Mag je lachen om een dictator bewonderaar van Sjostakovitsj’ muziek, zich in de roman af en toe storen. De ontwikkeling die tientallen miljoenen mensen vermoordde?’ door dit boek heef laten inspireren, terwijl de van een nieuw soort mens vindt bijvoorbeeld Zijn antwoord: ‘Natuurlijk, anders heef Stalin sleutelzin ervan luidt dat ‘niets rond Stalin ooit wel heel snel plaats, zo binnen dertig jaar. Mis- toch gewonnen? Humor is vrijheid. Je kan me een komedie was’. schien heeft de schrijfster net te veel heikele doodschieten, maar ik kan jou uitlachen.’ En ook: The Noise of Time draait om de kwesties in één keer aan de orde willen stellen. ‘Ik geloof niet dat ik mensen bespot die met hun zelfverloochening en zelfverachting van Het neemt niet weg dat het een ambitieuze kofer gepakt ’s nachts wachten op de klop op een door de staat gekwelde kunstenaar. De en boeiende vraag is die centraal staat in deze de deur. De grappen gaan niet over de paniek, de menselijke ziel kan op drie manieren worden roman. Hoe ziet een postapocalyptische wereld massamoorden, de goelag.’ verwoest, concludeert hij: ‘door wat anderen eruit, waarin rassen- en sekseverschillen geen Allemaal waar. Het is geen flm over je aandoen, door wat anderen je jezelf laten issue meer zijn? Het is jammer dat voor de schets slachtofers maar over daders die zichzelf in aandoen en door wat je jezelf vrijwillig aandoet’. van een dergelijk visioen Yuknavitch paradoxaal Monty Python-achtige dialogen en slapstick De ‘waslijst van kleine kluchtjes’ beschrijf genoeg lijkt te zijn blijven steken in de Europese te kijk zetten. Het absurdistische zit ’m niet in Barnes van binnenuit door zich te verplaatsen literatuurgeschiedenis als referentiekader. de overdrijving of uitvergroting van situaties in Sjostakovitsj’ immense tragedie. ‘In plaats Een schrijver is natuurlijk vrij in de keuze van maar in de wrange wetenschap dat de terreur van hem te vermoorden hadden ze hem in leven haar inspiratiebronnen, en de combinatie van – voor, tijdens en na de dood van Stalin – gelaten en door hem in leven te laten hadden vijftiende-eeuwse, Franse geschiedenis (de eeuw wreder, wanstaltiger en waanzinniger was dan ze hem vermoord.’ Iannucci stelt zich op als van zowel Christine de Pisan als Jeanne d’Arc) topacteurs als Steve Buscemi (Chroesjtsjov), buitenstaander en maakt er in The Death of en sciencefiction is zeker opmerkelijk en oor- Simon Russell Beale (Beria), Michael Palin Stalin een grote, hilarische klucht van. Een ‘very spronkelijk. Toch is het curieus dat een roman (Molotov) ons laten zien. ‘Ik zwak de zaken vaak British story’, zoals The Independent schreef. die zozeer draait rond thema’s van gender, ras eerder af dan dat ik ze aandik’, zegt Iannucci. De satire Animal Farm van George Orwell, en cultuur, en een mythische globale wereld Misschien komt het door die afzwakking dat ik er en zijn dystopische roman 1984 – ook probeert te tonen, in de keuze van intertekstuele niet om kon lachen. inspiratiebronnen van Iannucci – zijn geen ‘British bronnen lokaal en traditioneel blijft. Misschien De regisseur vergelijkt de machtsstrijd stories’, maar universele waarheid. Ze gaan over is het niet eerlijk om een boek af te meten aan over de opvolging van Stalin in 1953 met Game de angst voor en wreedheid van een regime, maar het allerbeste uit het genre, maar wie op zoek of Thrones, The Godfather, The Sopranos, ook over slaafse volgzaamheid en opgezweepte is naar literatuur over, onder andere, ras, gen- Shakespeare. ‘Wie grijpt de macht? En wie gaat geestdrif als kenmerken van het totalitarisme en der en cultuur op intergalactische schaal, kan er vervolgens aan? Zoals in het oude Rome: het het menselijk tekort. toch nog steeds het beste bij Ursula K. Le Guin eerste wat de nieuwe keizer doet, is al zijn broers Satire houdt ons altijd ook een spiegel voor. terecht. ombrengen.’ Tegelijkertijd wil hij met The Death Dat mis ik in deze flm.

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 109 De Stijl + De Muze

Ruim 100 jaar geleden was ‘De Stijl’ de meest vooruitstrevende kunststroming van haar tijd. De kunstenaars omarmden nieuwe ideeën en nieuwe technologieën. In De Stijl en De Muze onderzoekt de redactie in 8 aﬂeveringen wat de stroming ook vandaag nog betekent op alle vlakken van de kunst.

U koopt nu de hele reeks van de Stijl en De Muze voor slechts €75,- inclusief een fraaie opbergbox (of voor €65,- zonder box). Losse nummers à €10,- (nr. 7/8 €15,-).

Bestel dit unieke tijdschrift via www.uitgeverijdemuze.nl of via de boekhandel.

Cryptogram 3412 HENK JONGEBLOED

Horizontaal - 6. Hek of kut (14) 9. Hij steunt het geschut met zijn desastreus karakter (8) 10. ’t Is een watje maar fanatiek en dat brengt ‘m op een hoog niveau (5) 11. Zal mogelijk beter bevallen want je bent dat akelige mens kwijt! (14) 12. Rust lang en breed uit met enige verhoging en wacht op de grote doorbraak (9) 13. Een groot drinker die er zwaar aan tilt (5) 14. Zo gaat dat langzamerhand minder worden (7) 16. Bijzonder die bezorgdheid om al die bedrijven (7) 19. Dat moet je een ander laten doen met bijvoorbeeld een hoed (8) 20. Gaf veel of nauwelijks geld aan verf uit (6) 22. Deze vorm van kredietverschaffing vindt aldaar plaats (6) 23. Voor je ’t hoekje om gaat de juiste baan uitzoeken! (8)

Verticaal - 1. Teer type vegetatie dat het voor weinig geld doet (15) 2. Zal bits kunnen scheiden en wil in kleinere bedragen betalen (8) 3. Kan tot een verlenging van het arrest leiden (15) 4. Dat moet een moordenaar kwijt en dat is best lastig (9) 5. Staat boven de meester en een luizenmoeder (15) 7. Net of ik opnieuw indruk maak met mijn uitstraling (9) 8. De ruimte waarin geen kip te zien is laat ik graag aan een ander over (9) 15. Voor het lapje houden, meerdere en oude! (6) 17. Vormen samen even niet een leuk stel (6) 18. Gekke bundels wol (5) 21. Schone stroom? (4)

Oplossing cryptogram 3411 Horizontaal - 7. illegalen-jacht, 9. digi-beet, 10. inning (honkbal), 11. uitzend-rechten (lijnen), 13. gene(die)-reus, 14. out-put (wel), 16. (aan) lager-wal, 18. rij-werk, 19. string, 20. inbinden, 22. knieën, 23. regel-gen (gel in regen). Verticaal - 1. milieu-belasting, 2. kleintje (pils), 3. vlijt (vlijen), 4. anti-retour, 5. schiet op leiding!, 6. stegen, 8. goede-renwagen, 12. dis-claimer, 15 teken-pen, 17 elixer (lieer + x), 21 boog (buigen).

110 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 NV Weekblad De Groene Amsterdammer Onafhankelijk weekblad sinds 1877 Postbus 353, 1000 AJ Amsterdam De Groene zoekt Singel 464, 1017 AW Amsterdam junior redacteur groene.nl / [email protected] Redactie 020.524 55 24 Je bent een beginnende journalist Administratie 020.524 55 55 JAN ROTHUIZEN van onder de dertig en wil graag Redactie uitgroeien tot een allround- Xandra Schutte (hoofdredacteur), journalist, die zowel reportages, Evert de Vos (redactiechef), Arthur interviews en analyses als com- Eaton, Rasit Elibol, Margreet Fogteloo De tragische opstand Informatieavond mentaren kan schrijven. Je bent (De Groene at large), Rutger van der Hoeven, Irene van der Linde, Roos van Van het essay ‘Klamme verve- masterclass eigenzinnig en hebt schrijfalent. der Lint (kunst), Marja Pruis (Dichters ling’ (in De Groene van 10 mei) onderzoeksjournalistiek Je bent een lezer en hebt een grote & Denkers), Aukje van Roessel, Casper van Arnon Grunberg, waarin hij Investico, platform voor onderzoeks- maatschappelijke belangstel- Thomas, Jaap Tielbeke, Joost de Vries de naoorlogse geschiedenis van journalistiek, en De Groene zoeken kan- ling. Dan ben je misschien wel de (Dichters & Denkers), Alrun Bernhard Europa beschrijft, ben ik niet didaten voor de nieuwe masterclass volgende Martin van Amerongen- (stagiaire), Trinette Koomen en Eva Weller (secretariaat) vrolijk geworden. Wat staat ons te onderzoeksjournalistiek. Een groep fellow bij De Groene Amsterdam- Eindredactie Rob van Erkelens, wachten als de mens die kenne- van vier tot vijf jonge journalisten krijgt mer. Wij vragen nadrukkelijk aan Hugo Jetten, Nienke Gaastra lijk niet zonder God, heldendom de kans om vanaf september 2018 journalisten met een biculturele Vormgeving Christine Rothuizen of oorlog kan op zoek gaat naar vijf maanden onder begeleiding van achtergrond om te reageren. (ontwerp), Sanne van de Goor, andere hartstochten die zijn leven redacteuren, onderzoeksjournalisten Je krijgt een jaar lang een Maarten Kanters Beeldredactie Simone Berghuys, enige zin en betekenis kunnen en gastdocenten een groot onder- voltijds betaalde aanstelling Rachel Corner, Mels van der Mede geven? Niet veel goeds, vrees ik, zoeksproject te doen. als junior redacteur. Wij bieden, Webredactie Roderick Nieuwenhuis, want gemeenheid, wraakzucht en Ben je geïnteresseerd en heb je vra- behalve intensieve begeleiding, Katrien Otten, Jan Postma, wreedheid zijn volgens de schrijver gen? Kom dan donderdag 24 mei om een stimulerende werkomgeving Lieke Knijnenburg, Jules van Hal, Freek Dijkstra (stagiair) de mens eigen en liggen daardoor 17.00 uur naar de informatieavond bij op onze redactie in hartje Website Christine Rothuizen (ontwerp), altijd op de loer. De Groene Amsterdammer. Meld je aan Amsterdam, waar nieuwsgierig- Mark Kocera (ontwerp en bouw) Dit pessimistische wereldbeeld, via [email protected]. heid, toewijding en een open dat niet alleen aanwezig is in het Solliciteren op de masterclass kan uitwisseling van ideeën voorop Directeur/uitgever Pieter Elshout door Grunberg aangehaalde werk tot en met 1 juni 2018 via: staan. Administratie Heleen de Waard, Kim Weller, Esmee Meertens (abonnementen), van Dostojevski, maar ook al eerder [email protected]. Meer informatie: Jacqueline Wolf, Anil Goksun, door Rousseau was verkondigd, Kijk voor meer informatie op groene.nl/fellowship-2018 Eva Weller (ﬁnanciën) staat volgens mij op gespannen platform-investico.nl/masterclass/. Marketing en acquisitie voet met onze ‘westerse’ principes Igor Bijlsma, Hans Boot,

waarbij de mens juist wordt gezien Noordoostpolder Lelystad Zeewolde Almere Ivo Jansen op de Haar, Robin Goudsmit Paul de Kort Antony Gormley Richard Serra Daniel Libeskind als een redelijk en tot het goede PIER+HORIZON Exposure Sea Level Polderland Garden 020.524 55 11/12 Robert Morris Piet Slegers of Love and Fire [email protected] geneigd wezen dat alleen maar Observatorium Aardzee Marinus Boezem Abonnementenwerving kan gedijen in een omgeving van De Groene Kathedraal Hans Boot, IJbert Verweij maximale vrijheid. Sterker nog, Abonnementenadministratie als het waar is dat de ‘cultus van 020.524 55 55 [email protected] het kwaad’ inherent is aan onze LAND Ga mee Abonnementsprijzen beschaving en als een zwaard met onze Nederland: van Damocles boven onze hoof- per jaar € 189,-, per half jaar € 99,-, den hangt, zijn de dagen van de ART tours of per kwartaal € 52,50, studenten- westerse democratie geteld en is de rij zelf de abonnement per 4 weken € 10,-. Overige landen prijzen op aanvraag. weg voor een toekomstige, totali- route Digitaal abonnement per jaar € 150,-. taire samenleving geplaveid. FLEVO Losse nummers € 4,95. Het moet de Russische Kremlin- Rekeningnummer abonnementen ideoloog Aleksandr Dugin als NL65TRIO0198496176 muziek in de oren klinken. Stelt hij LAND Druk Senefelder Misset, Doetinchem Gesproken en digitale versie in zijn The Fourth Political Theory TOURS 2018 Loket Aangepast Lezen 070.338 15 00 immers niet dat democratie en 27 mei, 24 juni, 29 juli, 26 augustus westerse vrijheden in heden en ver- 30 september Wilt u een gift overmaken of een leden alleen maar tot jaloezie, wrok legaat nalaten, dan kan dat t.b.v. Stichting 1 8 7 7, rekeningnummer en oorlog hebben geleid? En ligt NL66TRIO0254382320 het dan niet voor de hand te ver- (BIC TRIONL2U) onderstellen dat het ‘kwaad’ alleen De stichting heeft een ANBI-status kan worden bestreden indien de vrijheid, die wij sinds de Verlich- Foto: Vincent Wigbels ting hoog in het vaandel hebben BUSTOURS staan, aan banden wordt gelegd? Bezoek de Ga mee met een geheel ALBERT KORT, ’s-Heer Hendriks- unieke collectie verzorgde bustour. kinderen Mei t/m september, Flevolandse elke laatste zondag van de maand. U kunt uw ingezonden brief landschaps kunst van maximaal 400 woorden Meer informatie: sturen naar [email protected] in één dag WWW.LANDARTFLEVOLAND.NL

17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 111 www.casadipiedini.nl besprekingen +0654334193 [email protected] BELGIË. Huisje in het bos van de Waalse ARDENNEN: 4 personen, Verhuizen of verbouwen? bij La Roche en boven stuwmeer. Wij helpen u graag bij uw keuze www.Fayarde.nl (www.gremmen.nl)

Te koop: Sprookjeshuis in de Cilia Prenen Tuinadvies en Ont- Ardèche. Kijk op www.mezilhac.nl werp DOMWEG GELUKKIG IN DE ACHTERTUIN 020-6837762 Italië. Regio Le Marche. Fijne www.ciliaprenen.nl (2-pp.) appartementen. Kleinscha- lig met NL eigenaren/bewoners. VAKVROUWEN! Drie meubel- Veel Groenen gingen u voor! maaksters en een timmervrouw www.lucertola.nl bieden vakwerk op maat. Voor inspiratie en mogelijkheden: TOT HIER EN VERDER | Tegen- www.vakvrouwen.com of draads reisbureau. Nachtreizen, 020-6827614 whiskyreizen, rakireizen en reizen naar niet-erkende landen als divers JAN ROTHUIZEN ABCHAZIË en TRANSNISTRIË | www.tothierenverder.nl ZEEGEZICHTEN in OLIEVERF www.janschelhaas.nl Egmond aan Rust en ruimte in Midden-Portu- Zee gal. Slechts een paar km. van stuwmeer van Rio Zezere en Tomar: huisvesting gevraagd ontdekken? www.alcandora.nl Fam www.balanchinho.nl vakantie (buitenland) Bosman nodigt u uit! Per 1 Juli zoeken 2 vriendinnen vakantie (binnenland) (Arts&Jurist – vaste inkomens) een De Barrerie, kamperen & logeren, Toscane-Umbrië. Natuurcamping. TWEE-slpkamer app. binnen de een kleine, rustige camping max. Ruime privé-plekken; je ziet geen Kent u het Reestdal? Drie vakan- ring om te delen. Prijs: +/- 1250 6 plaatsen. Ligging: Charente, ZW- andere tent staan. tiehuisjes in vogelrijk natuurgebied excl. Tel.0621544809 Frankrijk nabij Bordeaux, Berge- www.luciatours.nl met eigen vogelkijkhut. rac, Périgueux en Angoulême. www.heidehuisje.nl 06-81525089 huisvesting aangeboden Info: www.barrerie.com ZWITSERLAND-ENGADIN Gemoedelijk pension in schitte- FRIESLAND. Te huur voor week- Tijdelijke woonruimte voor bewo- Een paradijselijke plek. Vakantie in rend bergwandelgebied. Ook voor end of vakantie een alleraardigst, ner drukke stad: mooi en bijzonder het Parco naturale regionale delle vegetariers goed toeven. Op pad geheel vrij gelegen boerderijtje oud huis in gebied van ’s Grave- Alpi Liguri. www.villamottogno.nl met NL boswachter, NL vogelaar, met een groot stuk grond, in het landse buitenplaatsen in prachtig begeleide touren, (kosten inklu- zuidoosten van Friesland. wandel-, fietsen waterland, vanaf Drôme Zuid-Fr. mei – sept. sief). Vervoer met eigen wandel- Rust en ruimte, eenvoudig maar juni tot half oktober, maar een Aangename, ruime, zelfst. gîte. busje. 1 Week (6 overn.) volpension van alle gemakken voorzien en half uur rijden van Amsterdam, Stil en mooi zicht. 2p. va € 375. Kijk op: geschikt voor 1 tot 6 personen. 850 euro pm. 06 443 53307 www.detweeberen.nl WWW.LARANDULINA.COM www.boerderij.inthelowlands.info / telefoon 020-4204388 cursussen en coaching Ben jij op zoek naar een unieke Boeren/familiehuis/appartement plek waar het nog echt stil is mid- Ligurië aan rivier nabij zee 45 min Lekker wandelen, fietsen én lezen Zomerse cursus verhalen schrijven den in de Umbrische heuvels in v Nice airport Grote tuin/natuur- in stil WESTERWOLDE in Frankrijk; info www.nicodros.nl een authentiek appartement in een gebied rust, bergen, ruimte. (Z.O. Groningen)? Boek dan boerderij met een bijzonder zwem- www.ciantri.com Huisje Horizon! 0651056565, bad? www.polmone.org [email protected] Writer in residence? Alle rust en Ardèche-Drôme: boerderij stilte voor het schrijven van een Domweg gelukkig in de Achter- 2-8 pers, rust, sfeer, comfort. boek, artikel of proefschrift! Of hoek! Dommel wat in een luie 4 seizoenen, www.rignas.nl gewoon lekker vakantie; wandelen, stoel, wandel door bos en veld, fiets fietsen, cultuur. Dat kan allemaal naar Museum More in Ruurlo of Kijk ook Aan de voet van de Franse Pyre- op onze Kroatische wijnboerderij - neem het treintje naar Zutphen. neeën, 50 km onder Toulouse, mai- max 3 à 4 pers. Info: 06 51320677 / www.detimmerschuur.nl naar onze son d’hôtes l’Oustal, alle seizoenen www.gornjavoca.eu klavers online! de moeite waard. www.loustal.eu diensten SCHILDERWEEK een ontdekking U kunt uw Spanje. Heerlijk huisje in de in de Spaanse Pyreneeën. www. Beëdigd tolk/vertaler Albanees, Klavers Spaanse Pyreneeën. lesgavatxes.es / www.loetdewolf.nl Macedonisch, Bosnisch/Kroatisch/ alleen online www.lateulera.nl Servisch (ook in combinatie met Ons mooie Italiaanse huis 4p Engels en Frans) voor documenten, aan melden Zon Rust Genieten en Granada van 8-15 juli en najaar nog vrij. delegaties, congressen en groene.nl/klavers

112 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 17.5.2018 DE GROENE AMSTERDAMMER 113 Ophefer Ik wil zo graag... beeld Milo

Ik ken bijna niemand die het heef. Denkschaamte. Je denkt iets, en daar schaam je je dan voor. Mijn psychiater zag En dan bedoel ik niet: ik heb zin in een lekkere het als verzet tegen vrijpartij met de buurvrouw – dat vind ik een mijn vader redelijk gezonde gedachte – ik bedoel dat je bepaalde opvattingen hebt waarvan je weet dat ze bij een deel van je familie, vrienden en kennissen niet goed vallen. Je kunt makkelijk andere opvattingen ventileren waarvoor je je niet zou hoeven schamen, maar toch doe je dat niet. Het vreemde is dat ik bij anderen regelmatig denk: schaam je je niet voor je gedachten? Nee, die zijn daar juist trots op. Die zijn net zo eigenwijs als ik, maar het kleedt bij hen beter af. Tegenwoordig voer ik bijna elke dag hefige discussies over Wilders, Baudet, Trump, Jordan Peterson, Houellebecq, mensen van allerhande kleur, culturele toe-eigening, diversiteit, en in mijn meerdere of mindere mate heb, en dat komt door Dat ik meende dat alle instituties omvergehaald biotoop voel ik me meer en meer een herfstblad de gedachten die ik uit. Daar schaam ik me dan moesten worden. dat bruiner en bruiner wordt en van de tak dreigt te weer voor want ik wil geen ruzie. Toen had ik die gedachten uit woede, want ik vallen. Ik wil dat iedereen van me houdt! vond de wereld onrechtvaardig. Nu heb ik ze uit Dan schaam ik me, want ik ben over niks zeker. Denkschaamte. ‘Je bent een polarity responder’, angst en paniek, want ik vind de wereld de weg Ik wil er zo graag bij horen, ik wil zo graag zei een psychiater eens. Hij zag het als verzet tegen kwijt. Denkschaamte oud. En denkschaamte nieuw. meepraten en met iedereen goede vrienden mijn vader. Kwaadaardigheid als noemer. zijn, ik wil zo graag waardering krijgen voor Vreemd, terwijl ik niets liever wil dan ‘erbij’ ‘Waarom hou je niet gewoon je mond’, zegt een mijn intelligente opvattingen, maar al wat ik horen. Misschien is het een gebrek aan intelligentie. dierbaar familielid. teruggekaatst krijg, is een reeks onmenselijke Maar moet ik me daarvoor dan schamen? ‘Dan zou ik me pas echt schamen!’ Ik kijk naar eigenschappen die ik zou bezitten. Iets psychisch niet kunnen en je daarvan bewust mijn kleinzoon die – hoe ouderwets – in een boom Uitsluiting – zeg niet dat ik niet weet wat zijn is ook zo strijdig met alles wat ik denk over de klimt en er bijna uit valt. uitsluiting is – is vaak de consequentie van wel mee vrije wil. ‘Niet doen’, zeg ik. Ik zie zijn twee verschillende willen buigen, maar het niet kunnen. Lijd ik daarom aan een stoornis? sokken. Hoe vaak denk ik niet: waarom zeg je niet Ik lijd er inderdaad onder, maar ik wil ook niets ‘Wel doen’, zegt hij. gewoon ‘daar heb je gelijk in’. Ik kan het niet. anders. ‘Oké, doe dan maar wel.’ Nu heef mijn kleinzoon dit ook. Dat ergert mij. Ik ben lekker rechts! ‘Nee’, zegt hij. Is zijn eigenwijsheid domheid of iets anders? Hij Nu is het nog niet gevaarlijk. Her en der neem ik ‘Wat nee?’ wil bijvoorbeeld twee verschillende sokken aan. Ik nog wel eens het balorige standpunt in. ‘Ja.’ zeg: nee, je moet twee dezelfde sokken dragen. Hij Maar er komt misschien een moment… Dat Ik wil hem knufelen en bestrafen. verdomt het. Want twee verschillende sokken zijn ik denk: ik wil opstand, ik wil geweld, ik vind dat Maar ik haal mijn schouders op. mooier. Ik herken dat. Maar toch maak ik ruzie met rechtvaardig! Dan wil ik mijn land beschermen. Mijn ‘Schaam je’, zeg ik. hem. normen en waarden! Hij lacht. Ruzie – dat is ook iets wat ik onophoudelijk in Ik heb vroeger die gedachten ook wel gehad. Ik schaam me.

114 DE GROENE AMSTERDAMMER 17.5.2018 DER FLIEGENDE HOLLÄNDER RICHARD WAGNER

ZOU JE JE LEVEN GEVEN VOOR DE WARE LIEFDE?

25 + 27 MEI – KONINKLIJK THEATER CARRÉ – AMSTERDAM

REISOPERA.NL DE SLEUTEL TOT EEN RIJKER LEVEN

22.04 t/m 26.08.2018 coda-apeldoorn.nl/sparta