<<

ELVIRA SANCHEZ, JOSÉ IVAN, “EL MECANISMO DE ANTICITERA Y LOS THAUMASIOURGOI HELENÍSTICOS” SHJ, ISSUE II, nº 2, 2012

STUDIA

José Iván Elvira Sánchez, Independent Researcher

EL MECANISMO DE ANTICITERA Y LOS THAUMASIOURGOI HELENÍSTICOS

Categoría: Artículo.

Resumen:

El propósito del presente artículo será el de ubicar correctamente el conocido “mecanismo de Anticitera” en su contexto histórico, a la luz de las fuentes antiguas. Esto nos servirá como óptimo punto de partida para reconstruir el probable marco socio- cultural en el que surgirían éste y otros ingenios mecánicos, como los autómatas. Asimismo, sentaremos las bases para un replanteamiento del grado de tecnificación de la civilización helenística, de la mano de los thaumasiourgoi, los “fabricantes de maravillas”. Para ello nos valdremos de los conceptos fundamentales sostenidos por las ciencias físicas y mecánicas de la Antigüedad.

Palabras clave: Mecanismo de Anticitera, Thaumasiourgoi, autómatas.

THE AND THE HELLENISTIC THAUMASIOURGOI

Category: Paper.

Abstract:

The purpose of the present paper is to locate correctly the known “Antikythera Mechanism” in its historical context in light of the Ancient sources. It would serve us as an optimal starting point to reconstruct the probable social-and-cultural framework in which this and other devices have risen, like the automata. Likewise, we will put the basis for a rethinking of the technical degree of the Hellenistic Civilization, by the hand of the thaumasiourgoi, the “wonder-makers”. In doing so, we will make use of the mainstream concepts defended by the physic and mechanic sciences from Antiquity.

Key words: The Antikythera Mechanism, Thaumasiourgoi, Automata.

ISSN : 2174 - 0399 URL: http://studiahermeticajournal.com Page 4

ELVIRA SANCHEZ, JOSÉ IVAN, “EL MECANISMO DE ANTICITERA Y LOS THAUMASIOURGOI HELENÍSTICOS” SHJ, ISSUE II, nº 2, 2012

Prolegómenos

En este artículo argumentaremos partiendo desde lo más concreto hasta lo más abstracto; es decir, desde el resto arqueológico (el mecanismo), hasta los distintos conceptos filosóficos que vertebran la tecnología griega y su mismo sentido, con el fin de despejar la falsa creencia popular de que dicho mecanismo es inexplicable atendiendo a su contexto histórico. Considerando que dicho ingenio es en todo caso una “maravilla” (técnica), se hace ineludible especificar qué entendemos por tal. Pues bien, los términos “fabricante de maravillas” (θαυμασιουργος)1, y el sentido mismo de “maravilla” (θαῦμα)2, se nos han conservado a través de la obra Pappus de Alejandría, del siguiente modo:

καλοῦσι δὲ μηχανικοὺς οἱ παλαιοὶ καὶ τοὺς θαυμασιουργοὺς, ὧν οἱ μὲν διὰ πνευμάτων φιλοτεχνοῦσιν, ὡς Ἥρων πνευματικοῖς, οἱ δὲ διὰ νευρίων καὶ σπάρτων ἐμψύχων κινήσεις δοκοῦσι μιμεῖσθαι, ὡς Ἥρων αὐτομάτοις καὶ ζυγίοις, ἄλλοι δὲ διὰ τῶν ἐφ' ὕδατος ὀχουμένων, ὡς Ἀρχιμήδης ὀχουμένοις, ἢ τῶν δι' ὕδατος ὡρο λογίων, ὡς Ἥρων ὑδρείοις, ἃ δὴ καὶ τῇ γνωμονικῇ θεωρίᾳ κοινωνοῦντα φαίνεται. μηχανικοὺς δὲ καλοῦσιν καὶ τοὺς τὰς σφαιροποι ας [ποιεῖν] ἐπισταμένους, ὑφ' ὧν εἰκὼν τοῦ οὐρανοῦ κατασκευάζεται δι' ὁμαλῆς καὶ ἐγκυκλ ου κινήσεως ὕδατος3.

1 No confundir con el θαυματοποιῶν aludido por Platón en Sofista, 235b y República, 602d. La figura del “prestidigitador” o “ilusionista” citada por Platón se relaciona con el charlatán; de hecho, algo parecido refiere Eunapio en relación con Máximo de Éfeso, cfr. infra, p. 13. El θαυμασιουργος es un producto genuinamente helenístico-romano, si bien encontramos referencias a autómatas y a ingenios “divinos” (i.e. no mecánicos) en algunos filósofos presocráticos y en textos clásicos como la Ilíada (XVIII, 418-20) y la Odisea (VIII, 557-59), así como en la mitología (el ejemplo típico es Dédalo, cfr. Menón, 97d; Eutifrón, 11b-c, 15b; Hipias Mayor, 282a).

2 En nuestra opinión, el concepto de maravilla debe distinguirse del de “máquina”, mucho más general: “Machina est continens e materia coniunctio maximas ad onerum motus habens uirtutes. Ea mouetur ex arte circulorum rutundationibus, quam Graeci cyclicen cinesin appellant”. (Vitruvio, De Architectura, X, 1).

3 Colección, 8, 2: “Los antiguos también denominan mecánicos (μηχανικοὺς) a los fabricantes de maravillas (θαυμασιουργοὺς), entre los que algunos ejercen su arte mediante el aire (πνευμάτων), como Herón en su Pneumatika; otros parecen imitar los movimientos de las criaturas vivientes mediante resortes y cuerdas, como Herón en su Autómatas y Balanzas (αὐτομάτοις καὶ ζυγίοις), otros mediante cosas portadas por el agua como Arquímedes en su obra Sobre los Cuerpos Flotantes (ὀχουμένοις), o mediante relojes de agua, como Herón en su ὑδρείοις, que está claro que tiene algo en común con la

ISSN : 2174 - 0399 URL: http://studiahermeticajournal.com Page 5

ELVIRA SANCHEZ, JOSÉ IVAN, “EL MECANISMO DE ANTICITERA Y LOS THAUMASIOURGOI HELENÍSTICOS” SHJ, ISSUE II, nº 2, 2012

La maravilla es ciertamente un mecanismo utilizado para “impresionar”, “animar” y “representar” (las revoluciones celestes, el tiempo), y supone una aplicación más inventiva y recreativa de las artes mecánicas. Pappus plantea a los fabricantes de maravillas como una rama destacada y heterodoxa de los μηχανικοί, junto a los “artífices de esferas”; unificamos ambos sentidos aquí con la finalidad exclusivamente académica de deslindarlos de las aplicaciones mecánicas más “prosaicas”, como la ingeniería y la arquitectura.

Este extracto de sus μηχανικὰ προβλήματα, nos introduce directamente en el contexto científico-técnico del mecanismo de Anticitera, siglos después de Arquímedes, y en particular entre aquellos artífices de esferas que pretenden imitar el orden regular de los cielos, descrito por autores como Pappus o Vitruvio4, una de las bases fundamentales que traería consigo la sofisticación del modelo cosmológico aristotélico- ptolemaico, desarrollado ya bien entrada nuestra era.

El mecanismo de Anticitera

El enigmático “mecanismo de Anticitera”, rescatado de su lecho marino durante los dos primeros años del pasado siglo XX, arrastra consigo una apasionante tradición de estudio continuado, particularmente meritorio desde la obra de Derek J. de Solla Price, cuya primera contribución a la materia sería publicada en 19555, si bien su trabajo más importante y conocido no se publicaría hasta más de una década después, en 19746, y que aún hoy constituye el texto clásico de referencia sobre el ingenio helenístico.

ciencia de los relojes de sol (γνωμονικῇ θεωρίᾳ). También consideran mecánicos a los artífices de las esferas construidas a imagen del cielo, diseñadas en virtud del movimiento regular y circular del agua (δι' ὁμαλῆς καὶ ἐγκυκλ ου κινήσεως ὕδατος)”. El texto en negrita es nuestro.

4 De Architectura, X, 1.4: “Omnis autem est machinatio rerum natura procreata ac praeceptrice et magistra mundi uersatione instituta. Namque ni aduertamus primum et aspiciamus continentem solis, lunae, quinque etiam stellarum, natura machinata uersarentur, non habuissemus interdum lucem nec fructûm maturitatis. Cum ergo maiores haec ita esse animaduertissent, e rerum natura sumpserunt exempla et ea imitantes inducti rebus diuinis commodas uitae perfecerunt explicationes. Itaque conparauerunt ut essent expeditiora, alia machinis et earum uersationibus, nonnulla organis, et ita quae animaduerterunt ad usum utilia esse studiis artibus, institutis, gradatim augenda doctrinis curauerunt”.

5 “Clockwork before the Clock”.

6 Gears from the (a partir de ahora, abreviado en G.G.)

ISSN : 2174 - 0399 URL: http://studiahermeticajournal.com Page 6

ELVIRA SANCHEZ, JOSÉ IVAN, “EL MECANISMO DE ANTICITERA Y LOS THAUMASIOURGOI HELENÍSTICOS” SHJ, ISSUE II, nº 2, 2012

Actualmente, las contribuciones en este sentido se enmarcan en equipos de trabajo multidisciplinares, algunos de ellos dotados de grandes medios económicos y técnicos, y cuyos asombrosos descubrimientos, encauzados a través de prestigiosas revistas como Nature7, han otorgado carta de naturaleza definitiva a nuestro mecanismo8.

7 Concretamente, el extraordinario grupo de trabajo reunió a reputados especialistas en los campos de la astronomía, la historiografía y la mecánica, como son Tony Freeth, Alexander Jones, John M. Steele y Yanis Bitsakis. Hay que decir que otros grupos de trabajo se han ocupado de nuestro mecanismo de una u otra forma, como por ejemplo el The Antikythera Mechanism Research Project, el National Hellenic Research Foundation y la Association of Ancient Greek Technology Studies. Asimismo, habría que citar el Centre d’Histoire des Sciences et des Techniques, de la Universidad de Lieja, a cuya dirección se halla Robert Halleux, y el Scientific Instrument Commission of the IUHPS. De hecho, podemos encontrar recientes sesiones de trabajo en el British Council en Grecia (URL: http://www.britishcouncil.org/greece- science-the-antikythera-mechanism.htm), lo que evidencia la actualidad y la fascinación que despierta la materia.

8 No obstante, debemos tener en cuenta que hasta su reconstrucción más “fiable”, entre 2005 y 2006, ha tenido que transcurrir una larguísima fase de escaneo del mecanismo, que comenzó en el año 1971, cuando Price, alertado de la posibilidad de utilizar rayos-x para analizar el resto arqueológico, pidió permiso al Museo Nacional Griego y finalmente a la Comisión de la Energía Atómica del país para llevar a cabo sus pesquisas utilizando tal adelanto técnico. Así, junto con el Dr. Charalambos Karakalos, emprendería una costosa reconstrucción del mecanismo valiéndose de las radiografías efectuadas. Sin embargo, no sería hasta 2001, veintisiete años después de la publicación de su monografía Gears from the Greeks, cuando Michael T. Wright, miembro del Museo de Ciencia de Londres hasta 2004, propusiera un nuevo modelo: “Towards a New Reconstruction of the Antikythera Mechanism” (conferencia “Extraordinary Machines and Structures in Antiquity”), al que seguirían otros trabajos como “Epicyclic Gearing and the Antikythera Mechanism” (Antiquarian Horology, part. I, 2003, pp. 270-279), y “The Antikythera Mechanism. A new gearing scheme” (Bulletin of the Scientific Instrument Society, nº 85, 2005, pp. 2-7), y en fin, la presentación de este nuevo esquema tuvo como marco la II Conferencia Internacional sobre Tecnología Griega Antigua (17-21 de octubre de 2005): “Understanding the Antikythera Mechanism”. Finalmente, la revista Nature (2006), publicó el sorprendente trabajo “Decoding the Antikythera”, en el que se presentaban los resultados obtenidos tras la aplicación de un exhaustivo escaneo tomográfico en tres dimensiones. En este nuevo análisis se clarificaban aún más las inscripciones y las funciones de los engranajes, teniendo en cuenta además un nuevo fragmento del aparato (“F”); para una descripción general de los resultados, recomendamos el artículo de François Charette “High Tech from Ancient Greece”, en Nature, vol. 444, 2006, pp. 551-552. Wright persistiría una vez más en su crítica a la interpretación de Price, consciente de este nuevo planteamiento, en su artículo: “The Antikythera Mechanism Reconsidered” (Interdisciplinary Science Review, vol. 32, nº 1, 2007). Por otra parte, el descubrimiento del propósito de los back dials: Metonic, Olympiad y Saros, nos

ISSN : 2174 - 0399 URL: http://studiahermeticajournal.com Page 7

ELVIRA SANCHEZ, JOSÉ IVAN, “EL MECANISMO DE ANTICITERA Y LOS THAUMASIOURGOI HELENÍSTICOS” SHJ, ISSUE II, nº 2, 2012

La importancia que tiene para un historiador del pensamiento esta maravilla arqueológica es de proporciones gigantescas, y mucho más teniendo en cuenta las obras de la Antigüedad que nos han llegado sobre mecánica, arquitectura o poliorcética9, que creíamos no podían explicar la fabricación de un mecanismo tan complejo como el de Anticitera10. Probablemente no lo expliquen11, con la excepción quizás del famoso planetario de Arquímedes12, pero con el mecanismo en nuestras manos y conociendo

abre la puerta al correcto entendimiento del mecanismo (cfr. “Calendars with Olympiad and Eclipse Prediction on the Antikythera Mechanism”, en Nature, vol. 454, 2008, pp. 614-617, y sus interesantes notas suplementarias). Desde el año 2010, tenemos constancia de algunos otros elementos de interés, como la teoría de que el sistema cosmológico del mecanismo es de orden estrictamente babilónico, y que los epiciclos comenzarían como una innovación técnica (mecánica), para convertirse posteriormente en una teoría matemática, incorporada en los modelos geométricos del cosmos; ambas teorías están argumentadas a modo de corolario por James Evans et alii. en el artículo “Solar Anomaly and Planetary Displays in the Antikythera Mechanism” (Journal for the History of , XLI, 2010), sobre la base de varias anomalías observadas en los engranajes (concretamente en el solar), y que no se corresponderían estrictamente con el sistema de Hiparco (cfr. asimismo el artículo de Jo Marchant, “Mechanical Inspiration”, en Nature, vol. 468, pp. 496-498). Desde nuestro punto de vista, antes habría que buscar la inspiración para la teoría de los epiciclos y para el mecanismo del ingenio mismo, en fuentes de orden filosófico (la escuela aristotélica, principalmente) y matemático (Arquímedes), y no en una “innovación técnica”. En cualquier caso, ambas teorías de Evans son virtualmente indemostrables, y quedan para el apartado de “lo posible”; no en vano los engranajes epicíclicos de los planetas son materia de especulación, por cuanto que no se encuentran explícitamente entre los restos del mecanismo, si bien su inclusión en el modelo original está prácticamente probada (cfr. Evans et alii., “On the pin-and-slot device of the Antikythera Mechanism, with a new application to the superior planets”, Journal for the History of Astronomy, XLIII, 2012).

9 Hablamos de nombres como Arquitas de Tarento, Ctesibio, Arquímedes de Siracusa, Filón de Bizancio, Herón de Alejandría, Pappus de Alejandría, Vitruvio, o Eneas el Tácito.

10 GG, p. 53.

11 “I feel rather that the whole story of the Greek science makes a great deal more sense if we assume that the old view of their rising no higher than the simple Heronic devices was a drastic underestimation that can now be corrected” (GG., p. 12).

12 Habría que tener en cuenta las palabras de Wright en este sentido: “ancient planetaria were probably neither as rare nor as naive as many scholars have supposed. If the Antikythera Mechanism is a solitary surviving example of the genre, that is because it alone chanced to be lost in antiquity out of reach of the scrap-metal man, to be discovered and recognised in modern times.” (“The Antikythera Mechanism Reconsidered”, p. 41). Estamos de acuerdo con Wright en que si la tecnología de Anticitera tuviera que

ISSN : 2174 - 0399 URL: http://studiahermeticajournal.com Page 8

ELVIRA SANCHEZ, JOSÉ IVAN, “EL MECANISMO DE ANTICITERA Y LOS THAUMASIOURGOI HELENÍSTICOS” SHJ, ISSUE II, nº 2, 2012

ciertamente su funcionamiento, esto sólo evidencia la vaguedad –puede que expresa–, de las fuentes.

El mecanismo de Anticitera demuestra una aplicación ingeniosa de la física y la mecánica aristotélicas, de los modelos astro-mecánicos de Arquímedes13, y de los conocimientos astronómicos pre-ptolemaicos de su tiempo, como evidencia su semejanza con el sistema cosmológico defendido en la obra de tres autores que desarrollaron su actividad científica antes o durante el siglo I a. C.: Gémino de Rodas14, Hiparco15 y Apolonio de Perga16, y a su vez del método babilónico de predicción de eclipses17. Por otro lado, recientes descubrimientos obtenidos aplicando sofisticados métodos tomográficos18, nos informan de que:

ser comparada con otro artefacto conocido por nosotros a través de las fuentes, éste sería el planetario, y por supuesto en el hecho de que es bastante improbable que este mecanismo fuera único y excepcional, y esto lo afirmamos con el conocimiento de las fuentes, que desde nuestro punto de vista quedan reafirmadas y revalorizadas a la luz de este hallazgo. No obstante, no conviene olvidar que Price ya apuntaba que nuestro mecanismo se inscribe en la tradición inventiva iniciada por Arquímedes y sus planetarios (GG., p. 13).

13 La obra de Arquímedes sigue colmando buena parte de los esfuerzos de los especialistas en ciencias matemáticas y tecnología en la Antigüedad (cfr. por ejemplo las actas del congreso The Genius of Archimedes - 23 Centuries of Influence on Mathematics, Science and Engineering (2010). Queremos dejar constancia aquí de que la obra del genio de Siracusa ha sido traducida en edición bilingüe francés- griego por la editorial Les Belles Lettres: http://www.lesbelleslettres.com/livre/?GCOI=22510100972490

14 Así lo afirma Price (GG., p. 49), basándose en la semejanza del texto reconstruido al margen y la obra que nos ha llegado del autor, y de hecho, esto ha sido confirmado en un reciente artículo de Nature: “Calendars with Olympiad and Eclipse Prediction on the Antikythera Mechanism”, vol. 454, 2008, pp. 614-617.

15 Cfr. “Towards a New Reconstruction of the Antikythera Mechanism”, p. 8.

16 “The Antikythera Mechanism Reconsidered”, p. 38. Esto lo demostraría la incorporación de los epiciclos, una teoría matemático-astronómica de Apolonio e Hiparco e incorporada por Ptolomeo.

17 Cfr. las supplementary notes (p. 31) al artículo “Calendars with Olympiad and Eclipse Prediction on the Antikythera Mechanism”, en Nature, vol. 454, 2008, pp. 614-617”. No obstante, hay que decir que la importancia del elemento babilónico está siendo revisada actualmente (cfr. supra, p. 6, nota 4).

18 Para una descripción del método aplicado, cfr. el artículo de Andrew T. Ramsey, “The latest techniques reveal the earliest technology. A new inspection of the Antikythera Mechanism”, en el marco del “International Symposium on Digital industrial Radiology and Computed Tomography”, 25-27 de junio

ISSN : 2174 - 0399 URL: http://studiahermeticajournal.com Page 9

ELVIRA SANCHEZ, JOSÉ IVAN, “EL MECANISMO DE ANTICITERA Y LOS THAUMASIOURGOI HELENÍSTICOS” SHJ, ISSUE II, nº 2, 2012

The Metonic Calendar, Olympiad Dial and eclipse prediction link the cycles of human institutions with the celestial cycles embedded in the Mechanism’s gearwork: a microcosm of the temporal harmonization of human and divine order in the Classical world19.

Estas evidencias nos abren un campo para la reflexión y el análisis, a saber: que el principal y primitivo uso de tecnología sofisticada en nuestra civilización estuviera ligado en parte a la ceremonia religiosa o a otros fines de índole cultural, ya sea en el interior de estatuas o bien en recintos arquitectónicos construidos a tal efecto, como podemos observar en la Torre de los Vientos del ágora romana de Atenas20, e intuir en el Anfiarao de Oropos21, de época anterior; porque en efecto, fue Price quien aventuró una posible relación entre el mecanismo y la maquinaria ubicada en la Torre de los Vientos, erigida en Atenas por Andrónico de Cirro. Esto es muy importante, porque supone otra evidencia (arqueológica) de la misma época que el mecanismo, y que bien puede informarnos de que tales ingenios astronómicos eran más comunes de lo que imaginamos22. En cualquier caso, el uso en lugares públicos de los ingenios mecánicos, y particularmente las clepsidras o relojes de agua, está muy bien atestiguado, incluso en época tardía, y un autor cristiano como Procopio de Gaza así nos lo confirma23. Y por

de 2007, Lyon, Francia). Asimismo, las supplementary notes (“Data Acquisition & Analysis”, p. 4) del ya citado artículo “Calendars with Olympiad and Eclipse Prediction on the Antikythera Mechanism”, en Nature, vol. 454, 2008, pp. 614-617.

19 Cfr. “Calendars with Olympiad and Eclipse Prediction on the Antikythera Mechanism”, en Nature, vol. 454, 2008, pp. 614-617. Hemos utilizado la versión albergada por The Antikythera Mechanism Research Project, URL: http://www.antikythera-mechanism.gr/system/files/Antikythera_Nature2008_submitted.pdf A su vez, se ha descubierto que el calendario del mecanismo guarda sorprendentes semejanzas con el calendario corintio descubierto en la población siciliana de Tauromenion, un asentamiento ocupado por el tirano Dionisio de Siracusa en el s. IV a. C. Sobre esto, cfr. las notas suplementarias al artículo aludido, p. 18.

20 El mismo Price, junto con Noble, escribió sobre el reloj de esta Torre de los Vientos en el artículo “The water clock in the Tower of the Winds”.

21 Cfr. E. Theodossiou et alii, “The Large Built Water Clock of Amphiaeron”.

22 cfr. Vitruv., De Arch. I, 6, 4-5 y Varrón, De Re Rustica, 3 5.

23 Sobre este interesante ingenio, relativamente ignorado por los especialistas, cfr. el interesante artículo de Balbina Bäbler y A. Schomberg, “Prokop: Die Kunstuhr in Gaza” (pp. 528-559), en Rose di Gaza: gli

ISSN : 2174 - 0399 URL: http://studiahermeticajournal.com Page 10

ELVIRA SANCHEZ, JOSÉ IVAN, “EL MECANISMO DE ANTICITERA Y LOS THAUMASIOURGOI HELENÍSTICOS” SHJ, ISSUE II, nº 2, 2012

supuesto, tenemos por fuerza que hacer mención de ese otro ingenio cercano en esencia a nuestro mecanismo y que además se nos ha conservado: un reloj-calculadora solar bizantino, de entre los siglos quinto y sexto de nuestra era24.

Price especula con que el mecanismo bien pudo ser confeccionado en la Escuela de Posidonio en Rodas, por las mismas fechas en las que Cicerón la visitaba (79-77 a. C.)25, teniendo en cuenta su famosa descripción de un planetario arquimediano26. A la luz de los nuevos descubrimientos, esta hipótesis es insostenible: el mecanismo muestra el calendario corintio, y teniendo en cuenta que Corinto había sido arrasada por las tropas romanas en el año 146 a. C. y nuestro mecanismo está datado en torno al siglo I a. C., la atención se centra una vez más en una de sus colonias: Siracusa y el posible legado de Arquímedes. Pero este testimonio aducido por Price no puede ser despreciado sin más, dado que bien podemos estar ante una fuente fiable para la idea cierta de que nuestro mecanismo de Anticitera no era un aparato tan infrecuente como pudiera parecer, al menos entre la élite de los instruidos y sus mecenas.

A la espera de otros hallazgos que nos lo pudieran refrendar o desmentir en el futuro, nuestro ingenio de Anticitera actúa como una prueba tangible del techo

scritti retorico-sofistici e le Epistole di Procopio di Gaza. Hellenica 35, Alessandria: Edizioni dell'Orso, 2010. Resulta mucho más sugerente dicho artículo por cuanto que han reconstruido su probable aspecto del uhr gazarîs en unas magníficas imágenes, incluyendo tanto la primitiva visión de Diels como la del propio Schomberg. La compleja maquinaria resultante, con un ensamblaje asombroso donde se dan cita numerosos autómatas en forma de figuras mitológicas (Heracles, Diomedes, Helios…). Quiero agradecer al Dr. Alberto Quiroga, del Departamento de Filología Clásica de la UGR, su deferencia al facilitarme una copia del mismo.

24 Cfr. J.V. Field & M.T. Wright, “Gears from the Byzantines: a Portable Sundial with Calendrical Gearing”, en Annals of Science, 42, 1985, 87-138 y “The Antikythera Mechanism and the Early History of the -Phase Display”, en Antiquarian Horology, vol. 29, .3, 2006, pp. 319-329. Este aparato se encuentra actualmente en el Science Museum de Londres. Las imágenes de este ingenio pueden verse en la página electrónica del Museo Galileo de Historia de la Ciencia: http://brunelleschi.imss.fi.it/

25 GG., p. 9.

26 De re pública I, 14, 21-22.

ISSN : 2174 - 0399 URL: http://studiahermeticajournal.com Page 11

ELVIRA SANCHEZ, JOSÉ IVAN, “EL MECANISMO DE ANTICITERA Y LOS THAUMASIOURGOI HELENÍSTICOS” SHJ, ISSUE II, nº 2, 2012

tecnológico helenístico-romano, pero asimismo como un bello testimonio de su peculiar espíritu cultural, tan alejado y paradójicamente tan cercano a nuestro mundo moderno27.

Estatuas y autómatas

La cuestión de por qué la tecnología griega no se desarrolló en unos parámetros similares a nuestra reciente Revolución Industrial, no es materia de debate en el presente artículo28, pero sí podemos dar apenas unas breves pinceladas de sus razones; así nos encontramos con que los laboratorios alquímicos de época helenística guardaban con celo sus secretas recetas, con el fin de preservarlas de la competencia, lo que impediría cualquier exportación y estandarización del conocimiento adquirido en el orbe circundante29. De hecho, la alquimia nos ofrece algunos ejemplos de esa paradójica actitud helenística ante el conocimiento adquirido mediante las “artes mecánicas” παρὰ φύσιν. Y en este sentido, podríamos citar la correspondencia de M. Psellos30 con el Patriarca de Constantinopla, Miguel Cerulario, en la que aquél adopta una actitud de fingida reserva ante su propia indagación en los secretos ocultos de la naturaleza (ἀπορρήτου, en forma de metalurgia), que si bien no pueden compararse con la más “alta teología” tratada por éste, no deja de demostrar gran audacia ante el conocimiento de las profundidades de la tierra; un conocimiento acerca del cual Psellos se presta a hacer de cicerone.

Otro hecho que merece especial atención, lo constituiría la dedicación del ingenio mecánico a los cultos rituales, bien sean éstos templarios o teúrgicos; en otras palabras, no sería descabellado imaginar que el propio fenómeno de la utilización de estatuas en los rituales teúrgicos31 (τελεστική) y herméticos, estuviera sometido a la

27 “Thus this singular artifact, the oldest existing relic of scientific technology, and the only complicated mechanical device we have from antiquity quite changes our ideas about the Greeks and makes visible a more continuous historical evolution of one of the most important main lines that lead to our modern civilization”. (GG., p. 13).

28 No obstante, cfr. infra, nota 51, p. 17.

29 Cfr. Festugière, Rév. I, pp. 220-221.

30 The Occult Sciences in Byzantium, p. 18.

31 No obstante, debemos recordar que la utilización de estatuas en ceremonias religiosas con fines apotropaicos no tiene su origen en la teúrgia. Cfr. por ejemplo: Julian's gods: religion and philosophy in the thought and action of Julian the Apostate, Routledge, 1995, p. 102.

ISSN : 2174 - 0399 URL: http://studiahermeticajournal.com Page 12

ELVIRA SANCHEZ, JOSÉ IVAN, “EL MECANISMO DE ANTICITERA Y LOS THAUMASIOURGOI HELENÍSTICOS” SHJ, ISSUE II, nº 2, 2012

mera aplicación mecánica sobre la base de la creación de autómatas, un hecho que creemos está suficientemente comprobado; el corolario de esta probable realidad nos informaría igualmente de las razones para “preservar” tales secretos a ojos “blasfemos”, y esto quizás no siempre con ánimo fraudulento, sino puramente ceremonial, que en contra o al margen de la concepción aristotélica, sí encontraría en estas aplicaciones prácticas una actividad de orden maravilloso, probablemente insuflado por creencias procedentes de la magia helenística, o bien confundido en el corazón de las ceremonias religiosas para los que eran concebidos. En este orden de cosas, la utilización “cultural” de los ingenios queda demostrada atendiendo al propósito del mecanismo de Anticitera, utilizado como un escrutador de eclipses y otras revoluciones celestes, pero además dotado de una finalidad útil socialmente: establecer el momento adecuado para la conmemoración de los Juegos Olímpicos32.

Nos resultará muy útil aquí recurrir al fenómeno de la utilización de estatuas en los rituales religiosos helenísticos. Y así por ejemplo, Susan Kane33 ha descubierto que en el santuario cirenaico de Démeter y Perséfone (en torno al siglo I d. C.), al menos dos estatuas de estas diosas dotadas de una cavidad interna probablemente diseñada con fines rituales: para colocar materiales asociados al rito, o bien textos mágicos, por otro lado, un hecho referido por Proclo mismo34. Y en fin, haciendo un alarde de imaginación, bien podríamos concebir que otras estatuas albergaran espacio para mecanismos internos que posibilitaran los prodigios “teatrales” descritos por Eunapio con relación a Máximo de Éfeso35, y de hecho esto nos resulta aún más familiar una vez conocida la carga de la nave griega naufragada en la isla de Anticitera: estatuas.

32 “Calendars with Olympiad and Eclipse Prediction on the Antikythera Mechanism”, en Nature, vol. 454, 2008, pp. 614-617.

33 Cfr. principalmente sus trabajos: "Two limestone goddesses from the Sanctuary of Demeter and Kore/Persephone at Cyrene, Libya", en Stephanos: Studies in Honor of Brunilde Sismondo Ridgway, Philadelphia: University of Pennsylvania Museum Press, pp. 145-154.. y “Kore’s return. Statuary from the Sanctuary”, en Gifts to the Goddesses: Cyrene's Sanctuary of Demeter and Persephone, Expedition, vol. 34, 1-2, pp. 67-75, 1992.

34 Cfr. The Greeks and the irrational, p. 305. Dodds alude al pasaje de Proclo: In Tim. I, 273, 11.

35 Vidas sofistas, 474ss. Eunapio describe significativamente la supuesta animación orquestada por Máximo ante un atónito Juliano.

ISSN : 2174 - 0399 URL: http://studiahermeticajournal.com Page 13

ELVIRA SANCHEZ, JOSÉ IVAN, “EL MECANISMO DE ANTICITERA Y LOS THAUMASIOURGOI HELENÍSTICOS” SHJ, ISSUE II, nº 2, 2012

Estatuas que bien pudieron servir como receptáculo para el mecanismo; una posibilidad que si bien es remota a juzgar por los restos arqueológicos encontrados, no es por ello menos lógica, y el mismo Price deja la puerta abierta en tal sentido36.

Por otra parte, la recepción renacentista del único texto hermético donde se nos habla de la “creación de dioses”, el Asclepio37, traería consigo una actitud vital similar a la de estos sabios helenísticos, constituyendo el testimonio más cercano a nosotros de este tipo de pensamiento pre-científico entre lo religioso, lo maravilloso y lo mágico38, y un ejemplo de esto lo encontramos en un texto clásico de referencia, como es el De Occulta Philosophia de E. C. Agrippa39, en el que se relaciona la magia directamente

36 GG. p. 22.

37 Asc. 23.

38 Cfr. la obra The Automaton in English Renaissance Literature (2011), coordinada por Wendy Beth Hyman, y concretamente el capítulo 8, “More than Art. Clockwork Automata, the Extemporizing Actor and the Brazen Head in Friar Bacon and Friar Bungay”, donde Todd Andrew Borlik expone esta: “…the Corpus Hermeticum provided a decisive stimulus to the Renaissance fascination with automata” (p. 130), y otras sugerentes ideas.

39 De necessitate mathematicarum disciplinarum atque de mirandis multis operibus, quae solis mathematicis artibus perpetrantur. Cap. I

Mathematicae disciplinae ad magiam tam sunt necessariae atque cognatae ut qui hanc absque illis profiteatur, is tota aberret via frustraque laboret minimeque desideratum adsequatur effectum. Quaecunque enim sunt et fiunt in istis inferioribus naturalibus virtutibus, omnia haec "numero, pondere, mensura", harmonia, motu et lumine fiunt atque reguntur et omnes res, quas videmus in istis inferioribus,habent radicem et fundamentum in illis. Nihilominus tamen etiam absque naturalibus virtutibus, ex solis mathematicis disciplinis opera naturalibus similia produci possunt, ut inquit Plato, res non quidem veritatis et divinitatis participes, sed simulachra quaedam sibiipsis cognata, ut corpora euntia vel loquentia, quae tamen carent virtute animali, qualia fuerunt quae apud antiquos Daedali simulachra et αὑτόματα appellata sunt et quorum Aristoteles meminit, Vulcani et Daedali tripodes seipsos moventes, quos sponte sua in certamen prodiisse narrat Homerus, et quos legimus in Hiarbae Gymnosophistae convivio seipsos motasse aureasque statuas pincernarum et structorum operam convivis praestasse. Leguntur etiam statuae Mercurii quae loquebantur et columba Architae quae Iignea volabat et quae narrat Cassiodorus Boëthii miracula, Diomedem in aëre buccinantem, aeneum anguem insibilantem, simulatas aves cantilenae dulcedinem emittentes. Huiusmodi generis sunt quaecunque ex geometria et optica prodeunt simulachrorum miracula, de quibus in prioribus, ubi de elemento aëris locuti fuimus, fecimus mentionem.

ISSN : 2174 - 0399 URL: http://studiahermeticajournal.com Page 14

ELVIRA SANCHEZ, JOSÉ IVAN, “EL MECANISMO DE ANTICITERA Y LOS THAUMASIOURGOI HELENÍSTICOS” SHJ, ISSUE II, nº 2, 2012

con las artes matemáticas y mecánicas, además de recurrir a ejemplos de ingenios mecánicos (autómatas) de la Antigüedad. En el terreno de la literatura, habría que citar una obra teatral adaptada por el escritor inglés renacentista Robert Greene, The Historie of Fryer Bacon (ca.1590), en la que una lenguaraz cabeza será capaz de proferir aforismos, adelantándose al genio irónico de Cervantes y su otra “cabeza parlante”40.

En cuanto a los autómatas, nos será útil analizar dos aspectos fundamentales de su realidad. Por un lado el fenómeno tecnológico en sí, cuyo reflejo lo encontramos en la obra de un θαυμασιουργος como Herón de Alejandría; y por otro el concepto filosófico mismo de “animación” (i. e. del alma en el receptáculo corpóreo y de las causas del movimiento), puesto de manifiesto en numerosas obras platónicas como Sobre la Animación del embrión de Porfirio41, o bien aquellos tratados del alma que se ocupan de la “actividad” del alma, como el De Anima de Jámblico42, en el que se discute el pensamiento peripatético con respecto a la animación: el alma intelectiva (cuya entelequia o perfección es el νοῦς, aunque Jámblico cite el “acto”) del viviente (ἐνέργειαι), si bien inmóvil es necesariamente activa; de manera especial, y continuando

(…) Hinc magus, expertus philosophiae naturalis et matheseos, cognitisque mediis scientiis ex his utrisque existentibus, arithmetica, musica, geometria, optica, astronomia, et quae de ponderibus, mensuris, proportionibus, articulis et iuncturis scientiae sunt, cognitisque etiam mechanicis artibus ex illis resultantibus, quid mirum si supra caeteros homines arte et ingenio praecellens, mirabilia multa operetur, quae etiam prudentissimi quique et scientissimi valde admirentur? Nonne in hunc diem vestigia extant antiquorum operum, puta Herculis et Alexandri columnae, portae Caspiae ex aere conflatae et ferreis trabibus obseratae ut nullo ingenio nec arte elidi possint? Et Iulii Caesaris Romae iuxta Vaticanum erecta pyramis et in medio mari extructi arte montes et arces saxorumque moles, cuiusmodi ego in Britannia vidi vix credibili arte congestas.

40 Don Quijote de la Mancha II, 62.

41 Rév. III, Apéndice II. Porfirio discute en esta interesantísima obra, entre otras cosas si el embrión es un viviente en acto o bien en potencia, y si el alma animadora deviene del padre o de la madre, o bien del exterior. Es interesante para nosotros porque supone una fuente de primer orden para el estudio del principio de animación, y de su causa primera, bien sea exterior o intrínseca al viviente.

42 Cfr. Rév. III, Apéndice I, De An. (I 49.36 20-28), notas 1-5, p. 200.

ISSN : 2174 - 0399 URL: http://studiahermeticajournal.com Page 15

ELVIRA SANCHEZ, JOSÉ IVAN, “EL MECANISMO DE ANTICITERA Y LOS THAUMASIOURGOI HELENÍSTICOS” SHJ, ISSUE II, nº 2, 2012

con este argumento, tenemos que hacer mención del De anima et resurrectione de Gregorio de Nisa43, de la que escogemos el siguiente extracto:

Ὅτι τοι, φησὶ, τὸ οὕτως εἰδέναι μεταχειρί ζεσθαί τι καὶ διατιθέναι τὴν ἄψυχον ὕλην, ὡς τὴν ἐναποτιθεῖσαν τοῖς μηχανήμασι τέχνην μικροῦ δεῖν ἀντὶ τῆς ψυχῆς τῇ ὕλῃ γίνεσθαι, δι' ὧν κίνησίν τε καὶ ἦχον, καὶ σχήματα, καὶ τὰ τοιαῦτα καθυποκρίνεται, ἀπόδειξις ἂν εἴη τοῦ εἶναί τι τοιοῦ τον ἐν τῷ ἀνθρώπῳ, ᾧ ταῦτα πέφυκε διὰ τῆς θεωρητικῆς καὶ ἐφευρετικῆς δυνάμεως κατανοεῖν τε ἐν ἑαυτῷ καὶ προκατασκευάζειν τῇ διανοίᾳ τὰ μηχανήματα, εἶθ' οὕτως εἰς ἐνέργειαν διὰ τῆς τέχνης ἄγειν, καὶ διὰ τῆς ὕλης δεικνύειν τὸ νόημα44.

Podemos ver aquí el concepto de animación mecánica de la materia, partiendo de bases platónicas, como bien apuntaba Schiefsky45, y es precisamente es en esa ambigüedad de orden filosófico (ἄψυχον ὕλην-ψυχῆς τῇ ὕλῃ), donde podemos encontrar la explicación para los rituales religiosos y teúrgicos que pretendían una animación de las estatuas. Según Macrina, el hombre no sólo imita lo viviente, sino que está dotado por su particular condición intelectiva (διανοίᾳ, νόημα), de insuflar “vida” (=alma) a la materia inerte, llevando un paso más allá el argumento aristotélico46.

43 ΤΟΥ ΕΝ ΑΓΙΟΙΣ ΠΑΤΡΟΣ ΗΜΩΝ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΝΥΣΣΗΣ ΠΕΡΙ ΨΥΧΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ Ο ΛΟΓΟΣ Ο ΛΕΓΟΜΕΝΟΣ ΤΑ ΜΑΚΡΙΝΙΑ.

44 Para saber cómo preparar y encargarse de la materia sin alma (τὴν ἄψυχον ὕλην), que el arte aplicado en las máquinas (τοῖς μηχανήμασι τέχνην μικροῦ δεῖν) se convierta prácticamente en alma para esa materia (τῆς ψυχῆς τῇ ὕλῃ γίνεσθαι), e imite el movimiento, la figura y la voz, y cosas similares, y pueda convertirse en una prueba de que algo en el hombre es naturalmente (τον ἐν τῷ ἀνθρώπῳ, ᾧ ταῦτα πέφυκε) capaz de concebir todas estas cosas a través de su facultad de contemplación y descubrimiento (τῆς θεωρητικῆς καὶ ἐφευρετικῆς), primero construyendo estas máquinas en su mente (τῇ διανοίᾳ τὰ μηχανήματα) y luego poniéndolas en práctica a través del arte manual (οὕτως εἰς ἐνέργειαν διὰ τῆς τέχνης), exhibiendo su pensamiento (τὸ νόημα) sobre la materia (διὰ τῆς ὕλης).

Este extracto aducido por Schiefsky (infra, nota 45) nos ha parecido extremadamente revelador, y mucho más partiendo del texto original. Si comparamos dicho texto con los textos filosóficos circulantes en la época, esto nos da una idea muy cabal de los distintos conceptos de animación (mecánica) en la Antigüedad. No obstante, la fuente filosófica fundamental sigue siendo Aristóteles y su teoría del alma.

45 “Art and nature in ancient mechanics”, p. 22.

46 Aristóteles, De Anima, 407b, 20-25. En efecto, Aristóteles establece una diferencia clara entre “arte” (aplicación del movimiento) y “alma” (principio del movimiento).

ISSN : 2174 - 0399 URL: http://studiahermeticajournal.com Page 16

ELVIRA SANCHEZ, JOSÉ IVAN, “EL MECANISMO DE ANTICITERA Y LOS THAUMASIOURGOI HELENÍSTICOS” SHJ, ISSUE II, nº 2, 2012

Por otra parte, la dualidad causal tychē-autómaton aducida por Aristóteles47 nos remite indefectiblemente a una cadena causal fortuita e incluso teológica o daimónica48, y no a una intervención humana, bien sea en calidad de principio o de fin49.

Los pilares metafísicos de la mecánica

Al parecer, los ingenios y producciones de los sabios y de los técnicos de la Antigüedad, no lograron escapar de los laboratorios y gabinetes construidos a tal efecto, salvo para comerciar con sus producciones orfebres, químicas, textiles, militares, o de cualquier otro tipo fabril, con las siguientes excepciones: para el divertimento de las élites sociales y la mera aplicación práctica de los principios matemáticos, cuya finalidad era el deleite del estrecho círculo de los instruidos50. Esto por sí sólo no explica suficientemente el fenómeno, que puede ser comprendido atendiendo al ethos helenístico51: el prestigio del filósofo radicaba en una gran parte en que no buscaba

47 Física, II, 195b-198a. Cfr. la interesante nota de Guillermo R. de Echandía en relación con el concepto de autómaton (nota 42, p. 110, edición Gredos-RBA, 2007).

48 Física, II, 196b: “Hay también otros que piensan que la suerte es una causa, pero que es algo divino y tan demoníaco que la hace inescrutable al pensamiento humano”. A pesar de la vaga alusión de Agrippa (cfr. supra, nota 40, p. 14), Aristóteles no tiene en mente la aplicación humana de ninguna fuerza daimónica cuya causa se encontrara fuera de ésta (i.e. de la humana), y mucho menos que esta causa estuviera dotada de un fin “animatorio”.

49 Física, II, 194b-195a.

50 Cfr. las interesantes reflexiones y alusiones de Sylvia Berryman, desarrolladas en el capítulo “Shortfalls of Ancient Technology”, en The Mechanical Hypothesis in Ancient Greek Natural Philosophy, pp. 39-43.

51 La discusión acerca de por qué la tecnología griega no se desarrolló en términos análogos a las sucesivas revolución industriales contemporáneas, es un clásico entre los especialistas: se alude en este sentido a la falta de materiales y fuentes de energía, a la imposición del trabajo manual esclavo sobre la mecanización, y en fin, a una carencia de interés por la aplicación práctica de la teoría matemática; por otra parte, hay especialistas que minimizan estos hechos, y que tratan de elevar el concepto moderno sobre la tecnología antigua. A los efectos del presente artículo, y considerando el mecanismo de Anticitera, estamos de acuerdo con Berryman en que aún no se puede decir nada definitivo sobre el particular, y que en cualquier caso, no se puede ser categórico en una cuestión tan compleja. Como quiera que sea, creemos que está fuera de toda duda que la perspectiva cultural del mundo greco-romano está muy alejada de la nuestra, y mucho más con respecto al mecanicismo y la tecnología. Las fuentes antiguas se mueven entre el oscurantismo y la maravilla ante su excepcionalidad, y existe una marcada tendencia en todas ellas hacia desdeñar la enseñanza de la hipotética aplicación práctica de la geometría y

ISSN : 2174 - 0399 URL: http://studiahermeticajournal.com Page 17

ELVIRA SANCHEZ, JOSÉ IVAN, “EL MECANISMO DE ANTICITERA Y LOS THAUMASIOURGOI HELENÍSTICOS” SHJ, ISSUE II, nº 2, 2012

encauzar su esfuerzo intelectual sobre el dominio de las artes manuales (τέχνη), una tendencia que puede ser comprobada analizando las escuelas dominantes en época helenístico-romana, si bien encontramos que está mucho más acentuada en la escuela de Platón que en la del estagirita; en cuanto al estoicismo52, incidentalmente podemos acudir de nuevo al testimonio de Cicerón, cuando nos dice que Posidonio de Apamea había fabricado una de las máquinas atribuidas a Arquímedes53, o bien cuando aquél realiza la descripción de uno de sus planetarios54; asimismo, el concepto estoico de εὐτονíᾳ (elasticidad de las partículas), al parecer constituyó una fuente de inspiración importante para la creación de artefactos balísticos y pneumáticos55. En cuanto al epicureísmo, es de sobra conocida la alusión al De Rerum Natura de Lucrecio56, pero nada nos puede hacer ver a priori una especial inclinación por la mecánica en el atomismo de corte epicúreo57, incluso en una época en la que el mecanicismo había alcanzado grandes logros técnicos.

Cicerón, en el libro I de la República, nos relata por boca de Tuberón y Escipión que no es cierto que Platón abandonara los asuntos naturales, y que de hecho, practicaría con profusión la Aritmética, la Geometría y la Armonía; asimismo, el hecho de que viajara a Siracusa y tuviera contacto con Arquitas de Tarento y Timeo de Locris58. Y efectivamente, tenemos que dar un paso más en la complejidad del corpus platónico, y centrarnos en el Timeo. Platón efectivamente buscaría una explicación cosmológica en

las demás ciencias matemáticas, a favor de la especulación metafísica y la teoría matemática, y la obra que se nos conserva de Arquímedes es un buen ejemplo (cfr. supra, nota 13).

52 Sobre la relación entre la ciencia y el estoicismo, cfr. el trabajo de Mínguez, C., “La ciencia en el estoicismo: Posidonio de Apamea”, en La ciencia de los filósofos, 1996, pp. 75-90.

53 De Natura Deorum, II, 34-35.

54 De re pública I, 14, 21-22.

55 De hecho, Sylvia Berryman sostiene que dicho concepto filosófico le debe mucho a la mecánica, cfr. “The evidence for Strato in Hero of Alexandria’s Pneumatics”, p. 287, nota 42, en Strato of Lampsacus: Text, Translation, and Discussion, New Jersey: Transaction Publishers, 2011. Asimismo, cfr., su trabajo The Mechanical Hypothesis in Ancient Greek Natural Philosophy, p. 14.

56 Nos referimos al concepto de machina mundi, un símil literario pero significativo.

57 Cfr. Sylvia Berryman, The Mechanical Hypothesis in Ancient Greek Natural Philosophy, p. 38-39.

58 De re publica, I, 10.

ISSN : 2174 - 0399 URL: http://studiahermeticajournal.com Page 18

ELVIRA SANCHEZ, JOSÉ IVAN, “EL MECANISMO DE ANTICITERA Y LOS THAUMASIOURGOI HELENÍSTICOS” SHJ, ISSUE II, nº 2, 2012

dicho texto, pero sin escapar del orbe de su maestro; ¿cómo? Acudiendo a la filosofía especulativa más matematizada del contexto griego: el pitagorismo. La búsqueda de una verdad allende lo sensible (lo corruptible, lo cambiante, lo inaprehensible), no obsta para que semejante realidad sensible encuentre su reflejo perfecto en un engranaje hipostático presidido por el theos, que de hecho sería sistemáticamente perfeccionado en las distintas academias.

Así pues, queda claro que el camino hacia la intervención antrópica sobre las cosas naturales, se encuentra cortado en la obra platónica, y sólo verá un lejano reflejo en la intervención teúrgico-ritual neoplatónica59, y quizás hermética60, sobre todo en época muy posterior61 y además sobre premisas muy distintas a las del pensamiento “científico” en su sentido más convencional. En resumen, la filosofía platónica huye transversalmente del mundo material, ocupándose paradójicamente de un engranaje matemático que reproduce axiomas en el mejor de los casos.

En cuanto a la escuela peripatética se refiere, el panorama cambia radicalmente. En efecto, nuestro estagirita se ocupó de cuestiones naturales sobre dos “niveles” distintos: una perspectiva puramente metafísica, sostenida principalmente en sus obras Física y Metafísica, donde analiza los principios ontológicos sobre los que se estructura la naturaleza como sustrato y donde se infiere que el mecanismo es en todo caso “accidente”62; la misma idea subyace en la crítica a Demócrito que encontramos en su De Anima63. Y en fin, otra perspectiva dotada de vocación práctica, ejemplificada en sus

59 El optimismo monista de la teúrgia neoplatónica jambliquea, constituye, desde nuestro punto de vista, un marco muy sugerente para argumentar acerca del antropocentrismo de corte hermético-renacentista en la Modernidad. Cfr. nuestros artículos “Hermetismo, neoplatonismo y teúrgia” (MHNH, 2009), y “Física y Mística. Filosofía, magia y religión en la Antigüedad Tardía” (Veredas de História, 2010).

60 Son ya clásicas las referencias al Λόγος τέλειος, 2, 10, 23-24, etc.

61 Y nos referimos al Renacimiento: Ficino, Agrippa y Giordano Bruno y en fin, la magia natural de influjo astrológico. No confundir esta astromagia de influjo hermético (el hombre como epítome o centrum mundi), con la magia natural como tal, cercana a estos mecánicos helenísticos. Ambos conceptos a menudo se solapan (cfr. Agrippa, supra, nota) en los textos, pero no son comparables.

62 Física, 192b 20-25.

63 De Anima, I, 3, 406b 16. Véase la referencia al particular que hace Sylvia Berryman (op. cit., p. 37). El estagirita realiza una distinción manifiesta entre animación y alma.

ISSN : 2174 - 0399 URL: http://studiahermeticajournal.com Page 19

ELVIRA SANCHEZ, JOSÉ IVAN, “EL MECANISMO DE ANTICITERA Y LOS THAUMASIOURGOI HELENÍSTICOS” SHJ, ISSUE II, nº 2, 2012

Problemas Mecánicos, cuya alusión al círculo como principio causal último64, creemos, supone una evidencia suficiente para la explicación teórica del mecanismo de Anticitera, sin aludir a una supuesta influencia mecánica sobre el posterior sistema cosmológico ptolemaico65.

Conclusiones

El periodo helenístico-romano fue extremadamente fructífero en el avance de las ciencias, debido probablemente a esa efervescencia cultural que observamos en el Mediterráneo66, y en este sentido los “fabricantes de maravillas” y los “artífices de esferas” descritos por Pappus no eran tan infrecuentes como a menudo se supone, considerando tanto las fuentes conservadas como las perdidas, así como los restos arqueológicos de los que disponemos, y de hecho, las conclusiones de un reciente coloquio académico en el contexto de investigación del mecanismo de Anticitera, así nos lo confirman67:

So should we really be surprised by the Antikythera Mechanism? In some sense, no we should not. There certainly seems to be a sense of amazement when people today first learn of its existence and details. But of course people in any era tend to interpret history through the eyes of their current society, and the

64 Mech. 847b, 15-23: “Now the primary cause (tês aitias tên archên) of all such phenomena is the circle”. O como el mismo Schiefsky sostiene: “In this sense the circle is the fundamental explanation of all mechanical phenomena, making their character as ‘wonders’ only apparent” (Schiefsky, “Art and nature in ancient mechanics”, en The Artificial and the Natural: An Evolving Polarity, ed. B. Bensaude- Vincent and W. R. Newman, Cambridge: Massachusetts Institute of Technology Press, p. 15.

65 Cfr. supra, nota 8, p. 8.

66 Sylvia Berryman habla de commonplace al referirse a este hecho, aunque no estamos tan seguros de que los especialistas que se han acercado a este periodo lo valoren siempre en términos tan positivos (op. cit., p. 105).

67 “Before & After the Antikythera Mechanism”, Summary of talk given at Kestari Meeting, “From Antikythera to the SKA: Lessons from the Ancients”, Mike Edmunds, School of Physics & Astronomy, Cardiff University & Antikythera Mechanism Research Project, desarrollado entre el 11 y el 16 de junio de 2012. Noticia en: http://www.atnf.csiro.au/people/Tasso.Tzioumis/Antikythera2012/ De hecho, en este breve documento se adjunta una valiosa tabla (concretamente en la página 2) donde se detallan alusiones a aparatos semejantes al mecanismo, aduciendo a autores como Cicerón, Ptolomeo, Sexto Empírico, o Claudiano.

ISSN : 2174 - 0399 URL: http://studiahermeticajournal.com Page 20

ELVIRA SANCHEZ, JOSÉ IVAN, “EL MECANISMO DE ANTICITERA Y LOS THAUMASIOURGOI HELENÍSTICOS” SHJ, ISSUE II, nº 2, 2012

recent rate of change of technology and perhaps a rather hazy view of the classical World may have given us a rather biased view of ancient Greek capabilities68.

Valga este clarificador extracto como corolario a esta nuestra exposición, que ha pretendido no tanto reconstruir una descripción exhaustiva de los distintos conceptos de “mecánica” en la Antigüedad, como ubicar correctamente al mecanismo de Anticitera en el cuadro del pensamiento griego, siguiendo un marco cronológico extenso (ss. III a. C. y VI d. C., con especial referencia a los tres primeros), así como tres parámetros teóricos fundamentales: las referencias a mecanismos parecidos y aquellas otras fuentes relacionadas estrictamente con la mecánica y la arquitectura; en segundo lugar, el basamento metafísico vertebrador de la mecánica (principalmente la escuela aristotélica y la arquimediana); y finalmente esas otras fuentes más cercanas al hermetismo, la teúrgia y la alquimia, como símbolo y testimonio del particular y complejo universo científico-técnico griego, consustancialmente unido a elementos cultuales o religiosos.

Estas líneas maestras conforman, o al menos eso creemos, una imagen muy exacta del ambiente cultural helenístico donde nacería nuestro mecanismo, acabando con cualquier otra consideración “imaginativa” acerca de su origen. Valga además esta humilde contribución como un homenaje a la enorme talla intelectual y al trabajo de Derek J. de Solla Price, sin cuyo esfuerzo y pasión no se podrían haber desvelado las maravillas de la joya rescatada de las aguas de Anticitera.

68 “Before & After the Antikythera Mechanism”, p. 3.

ISSN : 2174 - 0399 URL: http://studiahermeticajournal.com Page 21

ELVIRA SANCHEZ, JOSÉ IVAN, “EL MECANISMO DE ANTICITERA Y LOS THAUMASIOURGOI HELENÍSTICOS” SHJ, ISSUE II, nº 2, 2012

Bibliografía

Fuentes

AGRIPPA, H. C., De Occulta Philosophia Libri Tres, ed. Vittoria Perrone Compagni, Leiden: Brill, 1992.

______, De Occulta Philosophia Libri Tres (versión electrónica ofrecida por el Istituto Nazionale di Studi sul Rinascimento: http://bivio.filosofia.sns.it/, http://www.insr.it/).

ARISTÓTELES, Acerca del Alma, Madrid: Gredos-RBA, 2007.

______, Física, Madrid: Gredos-RBA, 2007.

______, Mechanical Problems, in Minor Works, Cambridge: Harvard University Press, 1955.

______, Metafísica, Madrid: Gredos-RBA, 2007.

ARQUÍMEDES, Oeuvres, Tome I: De la sphère et du cylindre. La Mesure du cercle. Sur les conoïdes et les sphéroïdes, París: Les Belles Lettres, 2003.

CICERÓN, Obras Políticas: Sobre la república, Las Leyes, Madrid: Gredos-RBA, 2009.

GÉMINO DE RODAS, Geminos's Introduction to the Phenomena: A Translation and Study of a Hellenistic Survey of Astronomy, James Evans; J. L. Berggren (eds.), Princeton University Press, 2006.

GREGORIO DE NISA, Dialogus de Anima et resurrectione (versión electrónica ofrecida por el Thesaurus Linguae Graecae, Universidad de California: http://www.tlg.uci.edu/).

PAPPUS DE ALEJANDRÍA, Mathematical Collection, Book 8, 1876 (versión electrónica ofrecida por ECHO, European Cultural Heritage Online: http://echo.mpiwg- berlin.mpg.de/).

VITRUVIO, De Architectura (versión electrónica ofrecida por la Universidad Católica de Lovaina: http://agoraclass.fltr.ucl.ac.be/).

Ediciones de los textos herméticos

Corpus hermeticum: testo greco, latino e copto. Edizione e commento di A. D. Nock e A.-J. Festugière ; edizione dei testi ermetici copti e commento di I. Ramelli; a cura di Ilaria Ramelli, Milano : Bompiani il Pensiero Occidentale, 2005.

Textos herméticos, introducción, traducción y notas de Xavier Renau Nebot, Madrid: Gredos, 1999.

ISSN : 2174 - 0399 URL: http://studiahermeticajournal.com Page 22

ELVIRA SANCHEZ, JOSÉ IVAN, “EL MECANISMO DE ANTICITERA Y LOS THAUMASIOURGOI HELENÍSTICOS” SHJ, ISSUE II, nº 2, 2012

Bibliografía secundaria:

AMATO, E. (ed.), Rose di Gaza: gli scritti retorico-sofistici e le Epistole di Procopio di Gaza. Hellenica 35, Alessandria: Edizioni dell'Orso, 2010.

BENSAUDE-VINCENT, B; NEWMAN, W. R. (eds.), The Artificial and the Natural: An Evolving Polarity, Cambridge: Massachusetts Institute of Technology Press, 2007.

BERRYMAN, S., “The evidence for Strato in Hero of Alexandria’s Pneumatics”, en Strato of Lampsacus: Text, Translation, and Discussion, New Jersey: Transaction Publishers, 2011,

______, Teleology Without Tears: Aristotle and the Role of Mechanistic Conceptions of Organisms, en The Canadian Journal of Philosophy, vol. 37, 3, 2007, pp.351-370.

______, The Mechanical Hypothesis in Ancient Greek Natural Philosophy, New York: Cambridge University Press, 2009.

CECCARELLI, M. (ed.), Proceedings of the International Symposium on History of Machines and Mechanisms, Dordrecht: Kluwer, 2000.

DASCLES, M.-L.; FORTENBAUGH, W. W., Strato of Lampsacus: Text, Translation, and Discussion, New Jersey: Transaction Publishers, 2011.

DIELS, H., Antike Technik. Sechs Vörtrage, Leipzig, Berlin: Teubner, 1914.

DRACHMANN, A. G., Ktesibios, Philon and Heron: a study in ancient pneumatics, E. Munksgaard, 1948.

FALKENER, E., Ephesus, and the temple of Diana, Universidad de Michigan, 2007.

HEATH, T. L., A manual of greek mathematics, Courier Dover Publication, 2003.

HYMAN, W. B. (coord.), The Automaton in English Renaissance Literature, Surrey: Ashgate Publishing, 2011.

LAIRD, W. R; ROUX., S., Mechanics and Natural Philosophy before the Scientific Revolution, The Netherlands: Springer, 2008.

MAGDALINO, P., MAVROUDI, M. V., The Occult Sciences in Byzantium, La Pomme d'or, 2006.

MICHELI, G., Le origini del concetto de macchina, Michigan: L. S. Olschki, 1995.

OLESON, J. P., The Oxford Handbook of Engineering and Technology in the Classical World, Oxford: Oxford University Press, 2008.

ISSN : 2174 - 0399 URL: http://studiahermeticajournal.com Page 23

ELVIRA SANCHEZ, JOSÉ IVAN, “EL MECANISMO DE ANTICITERA Y LOS THAUMASIOURGOI HELENÍSTICOS” SHJ, ISSUE II, nº 2, 2012

PAIPETIS, S. A.; CECCARELLI, M. (eds.), The Genius of Archimedes - 23 Centuries of Influence on Mathematics, Science and Engineering: Proceedings of an International Conference held at Syracuse, Italy, June 8-10, Springer, 2010.

RIDEOUT, B., Tesis doctoral: Pappus Reborn, Pappus of Alexandria and the changing face of analysis and synthesis in Late Antiquity, University of Canterbury, 2008.

ROSHEIM, M. E., Robot Evolution: The Development of Anthrobotics, USA: Wiley- IEEE, 1994.

SHANZER, D., A Philosophical and Literary Commentary on Martianus Capella's De Nuptiis Philologiae et Mercurii, Libro 1, California: University of California Press, 1986.

SHIPLEY, G., S., El mundo griego después de Alejandro 321-30 a. C., Barcelona: Crítica, 2001. Particularmente, el capítulo dedicado a la “ciencia griega”: “La comprensión del cosmos. La ciencia griega después de Aristóteles” (pp. 349-388).

SMITH, R. B., Julian's gods: religion and philosophy in the thought and action of Julian the Apostate, London: Routledge, 1995.

TOULMIN, S., The Architecture of Matter, University of Chicago Press, 1982.

VENEZIANI, M., Machina: XI Colloquio internazionale, Roma: L. S. Olschki, 2005, del 8-10 enero de 2004.

Artículos sobre el Mecanismo de Anticitera:

CHARETTE, F., “High Tech from Ancient Greece”, en Nature, vol. 444, 2006, pp. 551-552.

DE SOLLA PRICE, D. J., “Clockwork before the Clock”, en Horological Journal, vol. 97, 1955, pp. 811-813.

______, “Gears from the Greeks”, en Transactions of the American Philosophical Society, Philadelphia: vol. 64, part. 7, 1974, pp. 3-70.

EDMUNDS, M., “Before & After the Antikythera Mechanism”, Summary of talk given at Kestari Meeting. “From Antikythera to the SKA: Lessons from the Ancients”, Cardiff University & Antikythera Mechanism Research Project, desarrollado entre el 11 y el 16 de junio de 2012.

EVANS, J. et alii, “Solar Anomaly and Planetary Displays in the Antikythera Mechanism”, en Journal for the History of Astronomy, XLI, 2010, pp. 1-39.

ISSN : 2174 - 0399 URL: http://studiahermeticajournal.com Page 24

ELVIRA SANCHEZ, JOSÉ IVAN, “EL MECANISMO DE ANTICITERA Y LOS THAUMASIOURGOI HELENÍSTICOS” SHJ, ISSUE II, nº 2, 2012

______, “On the pin-and-slot device of the Antikythera Mechanism, with a new application to the superior planets”, Journal for the History of Astronomy, XLIII, 2012, pp. 93- 116.

FREETH, T. et alii, “Decoding the Antikythera”, en Nature, vol. 444, Issue 7119, 2006, pp. 587-591.

______, “Calendars with Olympiad and Eclipse Prediction on the Antikythera Mechanism”, en Nature, vol. 454, 2008, pp. 614-617.

MARCHANT, J., “Mechanical Inspiration”, en Nature, vol. 468, pp. 496-498.

RAMSEY, A. T., “The latest techniques reveal the earliest technology. A new inspection of the Antikythera Mechanism”, en el marco del “International Symposium on Digital industrial Radiology and Computed Tomography”, 25-27 de junio de 2007, Lyon, Francia.

WRIGHT, M. T., “Towards a New Reconstruction of the Antikythera Mechanism”, conferencia “Extraordinary Machines and Structures in Antiquity”, 2004.

______, “Epicyclic Gearing and the Antikythera Mechanism”, en Antiquarian Horology, part. I, 2003, pp. 270-279.

______, “The Antikythera Mechanism. A new gearing scheme”, en Bulletin of the Scientific Instrument Society, nº 85, 2005, pp. 2-7.

______, II Conferencia Internacional sobre Tecnología Griega Antigua “Understanding the Antikythera Mechanism” (17-21 de octubre de 2005):.

______, “The Antikythera Mechanism Reconsidered”, en Interdisciplinary Science Review, vol. 32, nº 1, 2007.

______, “Gears from the Byzantines: a Portable Sundial with Calendrical Gearing”, en Annals of Science, 42, 1985, pp. 87-138.

______, “The Antikythera Mechanism and the Early History of the Moon-Phase Display”, en Antiquarian Horology, vol. 29, .3, 2006, pp. 319-329.

Artículos sobre mecánica en el mundo antiguo:

BEDINI, S. A., “The role of automata in the History of Technology”, en Technology and Culture, vol. 5, 1, 1964, pp. 24-42.

DE GROOT, J., Dunamis and the Science of Mechanics: Aristotle on Animal Motion, en Journal of the History of Philosophy, vol. 46, no. 1, 2008, pp. 43-68.

ISSN : 2174 - 0399 URL: http://studiahermeticajournal.com Page 25

ELVIRA SANCHEZ, JOSÉ IVAN, “EL MECANISMO DE ANTICITERA Y LOS THAUMASIOURGOI HELENÍSTICOS” SHJ, ISSUE II, nº 2, 2012

DE SOLLA PRICE, D. J.; NOBLE, J. V., “The Water Clock in the Tower of the Winds”, en American Journal of Archaeology, vol. 72, 4, 1968, pp. 345-355.

LEITAO, H., “Pedro Nunes and the Aristotelian Mechanical Problems”, en Actas de la Conferencia Internacional Petri Nonii Salaciensis Opera, Lisboa Coimbra: Universidad de Lisboa, 2003.

MÍNGUEZ, C., “La ciencia en el estoicismo: Posidonio de Apamea”, en La ciencia de los filósofos, 1996, pp. 75-90.

SCHIEFSKY, M. J., “Art and nature in ancient mechanics”, en The Artificial and the Natural: An Evolving Polarity, ed. B. Bensaude-Vincent and W. R. Newman, Cambridge: Massachusetts Institute of Technology Press, 2007.

THEODOSSIOU, E. et alii, “The Large Built Water Clock of Amphiaeron”, en Mediterranean Archaeology and Archaeometry, vol. 10, 1, pp. 159‐167.

Artículos sobre estatuas y autómatas:

DE SOLLA PRICE, D. J., “Automata and the origins of mechanism and mechanistic philosophy”, en Technology and culture, Society for the History of Technology, vol. 5, 1, 1964, pp. 9-23.

KANE, S., "Two limestone goddesses from the Sanctuary of Demeter and Kore/Persephone at Cyrene, Libya", en Stephanos: Studies in Honor of Brunilde Sismondo Ridgway, Philadelphia: University of Pennsylvania Museum Press, pp. 145-154.

______, “Kore’s return. Statuary from the Sanctuary”, en Gifts to the Goddesses: Cyrene's Sanctuary of Demeter and Persephone, Expedition, vol. 34, 1-2, 1992, pp. 67-75.

Recursos electrónicos (activos en agosto de 2012)

Organizaciones que han estudiado el mecanismo

The Antikythera Mechanism Project: http://www.antikythera-mechanism.gr/

The Antiquarian Horological Society (AHS): http://www.ahsoc.org/

The National Hellenic Research Foundation: http://www.eie.gr/

Publicaciones periódicas que se han ocupado de estudiar el mecanismo

Académicas

Nature. International Weekly Journal of Science (recursos online):

ISSN : 2174 - 0399 URL: http://studiahermeticajournal.com Page 26

ELVIRA SANCHEZ, JOSÉ IVAN, “EL MECANISMO DE ANTICITERA Y LOS THAUMASIOURGOI HELENÍSTICOS” SHJ, ISSUE II, nº 2, 2012

Video: Nature. International Weekly Journal of Science: The Antikythera Mechanism (“Decoding an ancient greek mystery”, 2008): http://www.nature.com/nature/videoarchive/antikythera/

“Archaeology: High tech from Ancient Greece” (2006, François Charette): http://www.nature.com/nature/journal/v444/n7119/full/444551a.html

“Decoding the ancient Greek astronomical calculator known as the Antikythera Mechanism” (2006): http://www.nature.com/nature/journal/v444/n7119/abs/nature05357.html

“In search of lost time” (2006, Jo Marchant): http://www.nature.com/nature/journal/v444/n7119/full/444534a.html

“Deciphering the Metonic and Olympiad dials” (2008): http://www.nature.com/nature/journal/v454/n7204/fig_tab/nature07130_F3.html

Journal for the History of Astronomy: http://www.shpltd.co.uk/

Scientific American: “Decoding an Ancient Computer: Greek Technology Tracked the Heavens” (2009): http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=decoding-an-ancient- computer

MASCA research papers in science and archaeology: https://catalyst.library.jhu.edu/catalog/bib_2302409

No académicas

The New Yorker: “FRAGMENTARY KNOWLEDGE, Was the Antikythera Mechanism the world’s first computer?”, (2007, John Seabrook): http://www.newyorker.com/reporting/2007/05/14/070514fa_fact_seabrook#ixzz24Np4WA1C

Recursos online:

Video: Interesante conferencia de Sylvia Berryman: "Mechanical Hypothesis in Ancient Greek Natural Philosophy”: http://www.youtube.com/watch?v=bK13l7TI2kg

Max Planck Research Library for the History and Development of Knowledge: http://www.edition-open-access.de/ Una magnífica selección de textos online sobre mecánica y ciencia.

Texto online de los Problemas Matemáticos de Aristóteles (en inglés, 1837): http://digitalcommons.unl.edu/classicsfacpub/68/

Decoding the Heavens (Jo Marchant): http://www.decodingtheheavens.com/

ISSN : 2174 - 0399 URL: http://studiahermeticajournal.com Page 27

ELVIRA SANCHEZ, JOSÉ IVAN, “EL MECANISMO DE ANTICITERA Y LOS THAUMASIOURGOI HELENÍSTICOS” SHJ, ISSUE II, nº 2, 2012

Bibliografía sobre el mecanismo: http://hist.science.online.fr/antikythera/MTW_onthe_AntikytheraMechanism_bibliography_to_J une2007.htm

“Τhe Antikythera Mechanism: a Computer Science Perspective” (Diomidis Spinellis, 2008): http://www.dmst.aueb.gr/dds/pubs/jrnl/2008-Computer-Antikythera/html/Spi08d.htm

Philadelphia Area Center for History of Science: “Final thoughts from the ICHST: Rambling on about the Antikythera Mechanism” (2008): http://www.pachs.net/blogs/comments/final_thoughts_from_the_ichst

Truthouts: The Celestial Computers of Ancient Greece (2011): http://truth- out.org/index.php?option=com_k2&view=item&id=625:the-celestial-computers-of-ancient- greece

Wright mantiene actualmente una página electrónica con interesantes recursos, incluyendo una asombrosa reconstrucción en tres dimensiones del mecanismo (URL: http://www.mtwright.co.uk/).

Cyrenaica Archaeological Project (a cargo de Susan Kane): http://www.cyrenaica.org/

Video: “Heron’s Automata”: http://www.youtube.com/watch?v=5LBlusUD3Kg

ISSN : 2174 - 0399 URL: http://studiahermeticajournal.com Page 28