Zeszyty Sądecko-Spiskie, Tom 4

0 1 : 3 5 : 7 1

5 2 - 2 0 - 0 1 0 22010-02-25 17:53:10 Sandecko-spišské Zväzok 4 Zväzok Nowy Sącz 2009 ZOŠITY Tom 4 Tom Nowy Sącz 2009

ZESZYTY sądecko-spiskie Tom 4 Sandecko-spišské ZOŠITY Zväzok 4 1

d d n i . a k d a l k s

a k d a ł k o

4 ISBN 978-83-89989-24-4 ISBN

y t y z s e zzeszyty 4 okładka skladka.indd 1 zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 1 22010-02-25010-02-25 17:46:0117:46:01 Kolegium redakcyjne/Redakčná rada: Miroslav Števík redaktor naczelny/šéfredaktor Robert Ślusarek z-ca redaktora naczelnego/zástupca šéfredaktora Anna Wideł sekretarz/tajomníčka Piotr Droździk Filip Fetko Leszek Migrała Danuta Plata Barbara Rucka Beata Wierzbicka

Redaktor prowadzący/Výkonný redaktor: Leszek Migrała

Projekt graﬁ czny/Graﬁ cká úprava: Piotr Hrehorowicz Inter Line SC

Skład i łamanie/Sadzba a zalomenie: Piotr Hrehorowicz Małgorzata Punzet Inter Line SC

Korekta/Korektúra: Leszek Migrała Marcel Kopkáš

Tłumaczenia z języka słowackiego/Preklady zo slovenského jazyka: Antoni Kroh

Tłumaczenia z języka polskiego/Preklady z poľského jazyka: Miroslav Števík

Druk/Tlač: Drukarnia Goldruk 33-300 Nowy Sącz ul. Kościuszki 28

ISBN 978-83-89989-24-4

Fotograﬁ a na okładce/Foto na obálke: Viliam Štefančík Portal południowy starego kościoła minorytów w Lewoczy z XIV w., malowidło z pocz. XV w. Južný portál starého minoritského kostola v Levoči zo XIV. storočia, maľba zo začiatku XV. storočia

Adres redakcji/Adresa redakcie: Muzeum Okręgowe w Nowym Sączu Ľubovnianske múzeum 33-300 Nowy Sącz, ul. Lwowska 3 Zámocká 22, 064 01 Stará Ľubovňa tel. 18 443 77 08 tel. 00421-52-4322422 faks 18 443 78 65 fax 00421-52-4322302 www.muzeum.sacz.pl www.muzeumsl.sk

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 2 22010-02-25010-02-25 17:46:0117:46:01 Tom 4 Nowy Sącz 2009

Sandecko-spišské ZOŠITY Zväzok 4 Nowy Sącz 2009

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 3 22010-02-25010-02-25 17:46:0117:46:01 Spis treści/Obsah

Artykuły/Články

Grzegorz First Wielokulturowa Sądecczyzna – perspektywa archeologiczna...... 8 Multikultúrna prehistória Sandecka – archeologická perspektíva ...... 23

Leszek Migrała Nowy Sącz w średniowieczu ...... 24 Nowy Sącz v stredoveku ...... 37

Miroslav Števík K počiatkom multietnicity stredovekého Spiša ...... 38 O początkach wieloetniczności średniowiecznego Spiszu ...... 49

Miroslav Števík Kiedy i od kogo Kinga uzyskała Podoliniec z okolicami? ...... 50 Kedy a od koho Kunigunda získala Podolínec s okolím? ...... 54

Józef Marecki Historia minorytów ze szczególnym uwzględnieniem Polski ...... 55 História minoritov so zvláštnym zreteľom na Poľsko ...... 65

Lucyna Rotter Habity franciszkańskie na przykładzie wybranych wspólnot męskich i żeńskich ...... 66 Františkánske habity na príklade vybraných mužských a ženských spoločenstiev ...... 73

Monika Pavelčíková História výroby modrotlače v Starej Ľubovni ...... 74 Historia drukowania na płótnie w Starej Lubowli ...... 88

Dalibor Mikulik Hrad Ľubovňa v 19. storočí (Uhorský štát, Juraj Félix Raisz – Lublovári, mesto Stará Ľubovňa, Andrej Zamoyski – majitelia hradu Ľubovňa) ...... 89 Zamek Lubowla w XIX wieku ...... 95

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 4 22010-02-25010-02-25 17:46:0117:46:01 Materiały/Materiály

Štefan Plačko Hainova kronika z pohľadu historickej antropológie: Vnímanie vybraných sociálnych skupín obyvateľstva Levoče 16. a 17. storočia ...... 98 Kronika Haina z punktu widzenia antropologii historycznej: Postrzeganie wybranych grup społecznych mieszkańców Lewoczy w XVI i XVII wieku . 106

Františka Marcinová Kniha testamentov Starej Ľubovne 1660–1747 – 1. časť ...... 107 Księga testamentów Starej Lubowli z lat 1660–1747 – 1 część ...... 125

Filip Fetko Mapové zobrazenie Seegera von Durrenberga a jeho pramenná hodnota pre novoveké dejiny Spiša so zreteľom na Starú Ľubovňu ...... 126 Mapa Seegera von Durrenberga i jej wartość jako źródła dla nowożytnych dziejów Spiszu ze szczególnym uwzględnieniem Starej Lubowli ...... 129

Piotr Wierzbicki Sandecjana w zbiorach fototeki i planów Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie ...... 130 Sandeciká v zbierkach fototéky a plánov Inštitútu umenia Poľskej akadémie vied vo Varšave ...... 150

Ewa Danowska Materiały dotyczące Jana Pawła II w zbiorach Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie ...... 151 Materiály týkajúce sa Jána Pavla II. v zbierkach Vedeckej knižnice Poľskej akadémie umenia a Poľskej akadémie vied v Krakove ...... 154

Przemysław Stanko Materiały beatyﬁ kacyjne św. Kingi w Tajnym Archiwum Watykańskim ...... 155 Beatiﬁ kačné materiály sv. Kunigundy v Tajnom vatikánskom archíve ...... 163

Recenzje i omówienia/Recenzie a posudky

Ryszard Grzesik Dialogues de l’Abbaye de l’Escaladieu en Bigorre à Cerveny Klastor en Spis. Dialógy od opátstva Escaladieu v Bigorre po Červený Kláštor na Spiši. Catalogue de l’exposition réalisée par le Conseil Général des Hautes-Pyrénées-France et la Région Autonome de Prešov – Slovaquie, bmv. 2008 ...... 166

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 5 22010-02-25010-02-25 17:46:0117:46:01 Artykuły/Články

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 6 22010-02-25010-02-25 17:46:0117:46:01 Grzegorz First

Leszek Migrała

Miroslav Števík

Józef Marecki

Lucyna Rotter

Monika Pavelčíková

Dalibor Mikulik

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 7 22010-02-25010-02-25 17:46:0117:46:01 Grzegorz First Wielokulturowa Sądecczyzna – perspektywa Kraków – Nowy Sącz archeologiczna

¶ Ziemię sądecką, a szerzej pogranicze polsko- o pewnej różnorodności form kultury ludzkiej, -słowackie często określa się mianem ziem zarówno w jej wymiarze technologicznym, spo- wielokulturowych. Na ogół rozumie się pod tym łecznym, jak również ideologicznym. pojęciem współistnienie w przeszłości, ale tak- ¶ Stan naszej obecnej wiedzy jest oczywiście wy- że teraźniejszości różnych grup etnicznych czy nikiem stanu aktualnych badań, zachowanych szerzej narodowych, będących nośnikami zróż- źródeł oraz technik i kierunków ich interpreta- nicowanych kultur, przejawiających się w sztuce, cji. Należy zaznaczyć także, iż poziom wiedzy języku, obyczajach, muzyce itp. Historyczna na temat pradziejów terenów górskich w za- wielokulturowość sądecka czy spiska obejmo- leżności od obszaru czy epoki prahistorycznej wała oprócz kultury polskiej i słowackiej także jest zróżnicowany4. To istotne zastrzeżenie ma wpływy niemieckie, łemkowskie, żydowskie, swoje uzasadnienie geografi czne, gdyż regiony romskie. Takie rozumienie zjawiska zróżnicowa- górskie ze względu na charakter gleb oraz sposób nia kulturowego jest możliwe w odniesieniu do użytkowania terenu (intensywna orka niwe- czasów, w których poświadczony jest wyraźnie lująca warstwy kulturowe) charakteryzują się udział wspomnianych grup narodowych czy zróżnicowanym stanem zachowania niektórych etnicznych w tworzeniu kultury żywej. Jednak zabytków, a szerzej pozostałości po kulturach określenie wielokulturowości może także od- i osadnictwie prahistorycznym. Co więcej, na- nosić się to czasów pradziejowych, przy czym leży pamiętać, iż tereny górskie odznaczają się pojęcie kultury i jej przejawów musi być określo- silnymi procesami erozyjnymi i akumulacyjny- ne w oparciu o dostępne dla tego okresu źródła mi, co ma wpływ na stopień zachowania śladów archeologiczne. działalności człowieka na przestrzeni dziejów5. ¶ Pod pojęciem kultury archeologicznej rozumie Zważywszy także fakt dominacji w niektórych się najczęściej zgrupowanie w danym miejscu epokach i rejonach, szczególnie górskich, form i czasie zespołów zabytków o podobnych ce- krótkotrwałego osadnictwa, zakres weryfi kacji chach1. Pojęciem taksonomicznym szerszym jest źródeł archeologicznych jest jeszcze bardziej kompleks, krąg kulturowy lub technokompleks, ograniczony i utrudniony. Świadomość wska- oddające bardziej technologiczny aspekt źródeł zanych zastrzeżeń jest niezwykle istotna przy archeologicznych. Kultura archeologiczna może podejmowaniu tematu rekonstrukcji stosunków być odzwierciedleniem określonej kultury żywej, kulturowych na podstawie dostępnych w chwili choć najczęściej takie powiązanie jest niepewne2. obecnej źródeł archeologicznych. Zróżnicowanie kultury archeologicznej uchwyt- ¶ W przypadku ziemi sądeckiej na zainteresowa- ne w materiale zabytkowym nie musi odpowia- nie bytnością grup ludzkich czy bardziej stałym dać zróżnicowaniu tradycji kulturowych, rozu- osadnictwem miało wpływ położenie geografi cz- mianych jako przynależność plemienna, rodowa, ne, środowisko przyrodnicze, klimat, dostęp do polityczna, etniczna, językowa czy rasowa. Pew- surowców kamiennych, bliskość cieków wodnych, ność takiego przyporządkowania wzrasta w mia- warunki rolnictwa i hodowli, a także położenie ko- rę zbliżania się do czasów historycznych, kiedy munikacyjne i obronne. Wszystkie te cechy spra- to materiał archeologiczny jest często wsparty wiały, iż Sądecczyzna w pewnych okresach prahi- źródłami pisanymi3. storii była miejscem zasiedlenia zróżnicowanych ¶ Pozostawiając na boku niezwykle żywą dysku- technologicznie i pod względem modelu gospo- sję na temat archeologii etnicznej oraz defi nicję darczego, ale także być może etnicznie (plemien- kultury w perspektywie archeologicznej, etnolo- nie) i tożsamościowo grup ludzkich. W ślad za tym gicznej czy antropologicznej, na podstawie do- postępowało zróżnicowanie kultur rozumianych stępnych źródeł możemy mówić o zróżnicowaniu z jednej strony jako różne zespoły archeologiczne, kulturowym ziem obecnego pograniczna polsko- występujące na zwartym terytorium i w określo- -słowackiego w pradziejach. Świadczy o tym za- nym czasie, co jest pewnie uchwytne w materiale równo horyzont czasowy bytności grup ludzkich źródłowym, z drugiej zaś jako wspólnota tradycji, na tym terenie, rozprzestrzenienie geografi czne obyczajów, co nie wynika bezpośrednio z badań osadnictwa, czy też różnorodność zachowanych archeologicznych, ale jest przynależne człowieko- artefaktów i ich wariantów od zabytków kamien- wi jako istocie społecznej, jako twórcy kultury6. nych poprzez ceramikę, ozdoby, broń, narzędzia W tym miejscu trzeba podkreślić, iż wskazane metalowe czy pozostawione jako importy rzym- powyżej cechy środowiska geografi cznego i przy- skie monety. Niewątpliwie źródła te świadczą rodniczego ziem obecnego pogranicza polsko-

8 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 8 22010-02-25010-02-25 17:46:0117:46:01 -słowackiego, na przestrzeni dziejów zmieniając świadczy obecność wschodniosłowackiego ra- się wraz ze zmianami klimatycznymi wymuszały diolarytu i obsydianu na stanowiskach polskich dostosowywanie się prehistorycznego mieszkańca oraz południowopolskich surowców kamiennych do środowiska naturalnego, szczególnie w okresie na terenach Moraw i Słowacji14. paleolitu, charakteryzującego się bierną, przyswa- ¶ Specyfi ką końca północnoeuropejskiego pale- jającą gospodarką. Zróżnicowanie kulturowe mia- olitu jest ponowne zasiedlanie obszaru Niżu Eu- ło zatem swój silny kontekst ekologiczny. Związek ropejskiego po okresie cofania się lodowca, który kultury, szczególnie w jej wymiarze technologicz- pokrywał ten obszar od około 20 tys. lat temu do nym ze środowiskiem jest na tyle wyraźnie silny, końca plejstocenu. Ponowna stopniowa koloni- że według niektórych badaczy pozwala defi niować zacja obszaru Niżu skojarzona została z okresem kulturę m.in. jako sposób adaptacji człowieka do paleolitu schyłkowego i datowana jest na czas środowiska7. W dyskusji na temat wielokulturo- między 12 tys. a 10 tys. lat temu. Z okresem tym wości w aspekcie archeologicznym należy także skojarzono kilka dalszych narzędzi kamiennych szczególnie podkreślić znaczenie kontekstu kultu- świadczących o sezonowym przebywaniu grup rowego, to znaczy poszczególnych uwarunkowań ludzkich na omawianym obszarze15: mikrolitycz- często o charakterze symbolicznym, które wpły- ny, dwukątowy liściak z czekoladowego krzemie- wały na zachowanie człowieka i pozostawione nia z Żegiestowa, sklasyfi kowany do występu- przez niego ślady działalności8. Ślady te są dla nas jącej na słowackim obszarze pogranicza kultury w chwili obecnej jednak niezwykle trudne do ba- świderskiej16, krzemienny liściak trzpieniowaty dania i interpretacji. o podobnej przynależności kulturowej z Nowego Sącza17, serię wyrobów kamiennych z Maszko- * * * wic, w tym rdzeń dwupiętowy, także skojarzony z kulturą świderską18, oraz serię narzędzi z Tylicza ¶ Zjawisko zróżnicowania kulturowego w od- wykonanych z obsydianu, krzemienia czekolado- niesieniu do paleolitu oraz mezolitu, czyli epok wego, a także z chalcedonu i krzemienia świecie- o dominującym zbieracko -łowieckim modelu chowskiego – surowców pochodzących z obsza- gospodarczym przejawia się w materiale archeo- rów oddalonych kilkaset kilometrów od miejsca logicznym głównie w formach i typach narzędzi znalezienia narzędzi19. Obecność stanowisk z in- kamiennych. W odniesieniu do kultur Niżu Euro- wentarzem świderskim w tej części Karpat każe pejskiego uzupełnieniem są informacje uzyskiwa- przypuszczać, iż zmiany klimatyczne wymuszały ne z analiz czasowych miejsc pobytu myśliwych, wędrówkę łowców w kierunku ówczesnej pół- pracowni krzemieniarskich, narzędzi z innych nocnej granicy lasu, na przykład w poszukiwaniu surowców (na przykład kościanych). Zaintere- zasobów zwierzyny łownej20. sowanie człowieka terenami górskimi w tym ¶ Ocieplenie klimatu jakie miało miejsce ok. 10 okresie uzależnione było w zasadniczej mierze tys. lat temu wytworzyło na obszarze Eurazji od dostępu do surowców kamiennych oraz fauny specyfi czne warunki, w których paleolityczni i szerzej warunkami klimatycznymi panującymi myśliwi byli zmuszeni dostosować się do nowych w danym okresie na danym obszarze. warunków klimatycznych. Okres ten, defi niowa- ¶ Z najstarszej epoki kamienia – paleolitu dys- ny jako mezolit, charakteryzował się gospodarką ponujemy jak dotąd niewielkimi i często frag- nadal przyswajającą, w której dominowały: spe- mentarycznymi śladami bytności grup ludzkich cjalizacja łowiecka, zbieractwo oraz rybołów- na obszarze Sądecczyzny. Bogatszego materiału stwo. Ten typ relacji człowieka ze środowiskiem dostarczają pobliskie Pieniny, w szczególności powodował znaczną ruchliwość grup ludzkich, przełom Białki ze stanowiskiem w Obłazowej stanowiących zapewne małe, lokalne grupy te- oraz obszar Spiszu wraz z okolicami miasta rytorialne. Na obszarze karpackim ślady mezoli- Stara Lubowla9. Z terenów tych pochodzą po- tycznych łowców są słabo uchwytne21. Z Nowego świadczone ślady bytności grup ludzkich już Sącza pochodzą drobne narzędzia krzemienne w okresie środkowego paleolitu10. Za najstarszy o charakterystycznych dla mezolitu geometrycz- poświadczony dowód pobytu grup ludzkich na nych kształtach22. obszarze Sądecczyzny uznawane jest przechowy- ¶ Fragmentaryczność znalezisk paleolitycznych wane w Muzeum Okręgowym w Nowym Sączu, oraz mezolitycznych, w porównaniu na przykład a pochodzące z Gostwicy (gmina Podegrodzie) z obszarem Spiszu, może sugerować wyraźnie narzędzie kamienne – obustronnie retuszowane tranzytowy, sezonowy charakter pobytu grup ostrze oszczepu, podobne do liściowatych ostrzy ludności na tym terenie23. To, co warto pod- górnopaleolitycznej kultury jerzmanowickiej11. kreślić, to bliskość ważnych stanowisk (często Z kompleksem oryniackim, dobrze poświad- o charakterze pracowni krzemieniarskich, czonym na obszarze Spiszu można powiązać świadczących o bardziej stałym pobycie grup drapacz, znaleziony w Myślcu nad Popradem12. ludzkich) zarówno w polskich Pieninach i na Z górnym paleolitem skojarzono także radio- Podhalu (Sromowce Niżne, Sromowce Wyżne – larytowy przekłuwacz znaleziony w Miliku13. Kąty), jak i tych badanych ostatnio w północno- Warto zaznaczyć, iż osadnictwo oryniackie mia- -wschodniej części Spiszu (stanowisko Stara ło powiązania z terenami zakarpackimi, o czym Lubowla Pod Štokom I)24. Znaleziska wskazują na

9 Grzegorz First, Wielokulturowa Sądecczyzna – perspektywa archeologiczna

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 9 22010-02-25010-02-25 17:46:0117:46:01 zapuszczanie się łowców i zbieraczy w te obszary, w przenikaniu wspomnianych zjawisk kulturo- w rytmie podyktowanym przez zmiany klimatu wych28. Uważa się także, iż Karpaty mogły sta- i środowiska, dostęp do zwierzyny łownej oraz nowić pewnego rodzaju strefę kontaktów między surowców kamiennych, w kierunku zarówno kulturami południa a ludnością zamieszkującą południowym, jak i północnym25. Należy jednak tereny po północnej stronie Karpat, co widoczne pamiętać, iż w streﬁ e nadpopradzkiej, z której jest szczególnie w końcu neolitu oraz wczesnym pochodzi większość wzmiankowanych obiektów, i starszym okresie epoki brązu29. zasoby złóż kamiennych w porównaniu z Pieni- ¶ Zabytki, które mogą potwierdzać penetracje nami są zredukowane i w zasadzie ograniczone neolityczne w dolinach rzecznych Popradu i Du- do występujących w korycie Popradu i jego do- najca, to głównie narzędzia kamienne z jaspisu pływów otoczaków26. radiolarytowego i obsydianu, technicznie po- ¶ Następny okres rozwoju kultury ludzkiej – neo- wiązane z cyklem kultur południowych (kultura lit – oznacza się istotnymi zmianami widoczny- lendzielska), pochodzące z Winnej Góry między mi szczególnie w technologicznych aspektach Starym a Nowym Sączem, Starego Sącza (stan. Li- kultury. Wielość stosowanych surowców, w tym pie), Maszkowic, Stańkowej, Naszacowic, a także pojawienie się ceramiki, ekspansja osadnictwa Dąbrowki, Świdnika, Tęgoborzy i Nowego Sącza o charakterze osiadłym, a nade wszystko roz- oraz Podegrodzia30. Dla kontaktów z terenami wój rolnictwa i hodowli, powodował znaczne zakarpackimi ważne jest jednak to, że wiele z tych zróżnicowanie kulturowe grup ludności, mające surowców pochodziło właśnie z terenów połu- zapewne związek z różnicowaniem terytorialno- dniowych, głównie wschodniej Słowacji. -plemiennym, gospodarczym czy etnicznym. ¶ Typowa dla obszarów górskich jest bardzo mała Sprzyjające osiedlaniu oraz rolnictwu zmiany ilość znalezisk ceramicznych. Z terenów ziemi klimatyczne, a w ślad za tym lepsze warunki gle- sądeckiej pochodzą one z północnych stoków bowe dawały impuls nowym grupom ludności, Winnej Góry w Biegonicach i są wiązane ostroż- które najprawdopodobniej z obszarów południo- nie z najstarszą kulturą neolityczną – kulturą wej Europy (Bałkany, Morawy) stopniowo przeni- ceramiki wstęgowej rytej31. Z kulturą tą wiązana kały na północ, na teren Polski27. Wydarzenia te jest także motyka rogowa ze zbiorów Muzeum Ar- były dalekim echem procesów, które dużo wcześ- cheologicznego w Warszawie32. Następne udoku- nej miały miejsce na terenie Bliskiego Wschodu mentowane znaleziska ceramiczne pochodzą już i dały impuls do rozwoju wielu cywilizacjom. najprawdopodobniej z początków epoki brązu, W tym kontekście niezwykle ważne wydaje się i kojarzone są z kulturą ceramiki sznurowej, a ści- być położenie ziemi sądeckiej – terenu – mimo ślej z episznurowym kręgiem przykarpackim33. szczupłości zachowanego materiału neolityczne- Materiał ten został znaleziony na stanowisku go – odgrywającego zapewne jakąś lokalną rolę osadniczym w Marcinkowicach34. Z tą niezwykle

Mapa 1. Główne znaleziska wyrobów kamiennych datowanych na paleolit = górny i schyłkowy oraz mezolit 1. Gostwica, 2. Myślec nad Popra- dem, 3. Milik, 4. Żegiestów, 5. Nowy Sącz, 6. Maszkowice, 7. Tylicz ! Główne znaleziska wyrobów kamiennych datowane na neolit # 1. Biegonice (Winna Góra) /łącznie z ceramiką/, 2. Stary Sącz (Lipie), 3. Maszkowice, 4. Stankowa, 5. Nas- zacowice, 6. Dabrówka, 7. Swidnik, 8. Tegoborze, 9. Nowy Sącz, " 10. Podegrodzie, 11. Znamirowice, 12. Piątkowa, 13. Chełmiec, 14. ! Zabełcze, 15. Żegiestów, 16. Jasien- " na, 17. Wola Kosnowa, 18. Paszyn, 19. Biała Niżna, 20. Wielogłowy # Główne znaleziska wyrobów kamiennych pozostałe (bez przynależnosci kulturowej) 1. Kunów, 2. Nawojowa, 3. Ma- ciejowa, 4. Łabowa, 5. Muszyna, 6. Andrzejówka, 7. Tylicz Współczesne granice administracyjne powiatu nowosądeckiego i miasta Nowego Sącza Współczesna sieć rzeczna Mapy maja charakter poglądowy i uwzględniają tylko najważniejsze stanowiska (znaleziska) związane z daną kulturą czy okresem chronologicznym

10 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 1010 22010-02-25010-02-25 17:46:0117:46:01 dynamiczną kulturą powiązano także kamienne czym południowe obszary wykazują wpływy kul- siekiery i topory oraz narzędzia rolnicze wyko- tur zakarpackich. O ciągłości tych tradycji u pro- nane z radiolarytu, krzemienia oraz kwarcytu, gu epoki brązu na omawianym terenie świadczy znalezione w licznych miejscowościach Kotliny kolejna część zespołu narzędzi kamiennych, Sądeckiej: Znamirowicach, Piątkowej, Nowym uzyskana w trakcie badań w Maszkowicach40. Sączu, Chełmcu, Tęgoborzu, Zabełczu, a także Dominują wśród nich odłupki wraz z łuszczka- w dolinie Popradu (Żegiestów)35. mi oraz łuszcznie; występują także typologiczne ¶ Jak zatem widać, ślady osadnictwa neolityczne- narzędzia, takie jak: noże tylcowe, drapacze, go na obszarze ziemi sądeckiej są nader skromne. grociki i przekłuwacze. Inwentarz maszkowicki Są to w głównej mierze ślady penetracji być może znajduje bliskie analogie z materiałem kultury pierwszych rolników i hodowców wzdłuż trans- mierzanowickiej i innych jednostek zaliczanych karpackiego szlaku wiodącego dolinami rzek do tzw. episznurowego przykarpackiego kręgu w kierunku z południa na północ oraz pozosta- kulturowego41. Tym samym wczesnobrązowa łości mobilnej pasterskiej kultury ceramiki sznu- osada w Maszkowicach miałaby szczególne po- rowej36. Potwierdzają to wyniki ostatnich badań, łożenie w ówczesnych Karpatach – na granicy które wskazują na rolę szczególnie sezonowego stacjonarnego i krótkotrwałego episznurowego pasterstwa, jako istotnego zajęcia ludności neo- osadnictwa – między Kotliną Sądecką z osadami litu w obszarze karpackim37. Nieznaczne ożywie- o charakterze stacjonarnym, a krótkotrwałymi, nie osadnicze w późnym neolicie oraz w począt- pasterskim obozowiskami ulokowanymi w głębi kach epoki brązu, jakie może być zaobserwowane Karpat42. w źródłach archeologicznych, nie wpłynęło jak ¶ O wspomnianych kontaktach z kręgiem zakar- się wydaje na globalny obraz Karpat, jako terenu packim świadczy obecność w dolinie Dunajca śla- ówcześnie słabo zaludnionego. Wyniki badań dów kultury Otomani. Skojarzono z nią zabytki nad neolitem oraz wczesną epoką brązu obsza- znalezione w Maszkowicach, w osadzie złożonej rów górskich pozwalają nakreślić jednak obraz z chat-ziemianek 43. Kultura ta swym zasięgiem Karpat (mimo ich peryferyjnego położenia) na objęła wschodnią Kotlinę Karpacką (wschodnia mapie ówczesnych centrów kulturowych oraz Słowacja, północne -wschodnie Węgry, zachodnia pozornych geograﬁ cznych barier, jako obszaru Rumunia, Ukraina Zakarpacka), ale jej ślady po- przenikana, a nie tamowania zjawisk kulturo- chodzą także z południowo-wschodniej Polski – wych i szerzej osadniczych, co może być widocz- dorzecza Wisłoki, Wisłoka, Sanu i Dunajca44. Jej ne także na przykładzie Kotliny Sądeckiej. cechy charakterystyczne to rozwinięte stosunki ¶ Nowe treści kulturowe widoczne w materiale społeczne widoczne w rozbudowanych osadach, archeologicznym obszarów środkowoeuropej- zaawansowana metalurgia, spiralno-wolutowy skich, wyznaczających w chronologii epokę ornament w ceramice oraz być może znacząca brązu mają swą genezę w kulturach świata egej- rola w przenikaniu wpływów ze świata egejskiego skiego, kręgu wschodniośrodziemnomorskiego, i anatolijskiego na tereny północne (w tym bał- anatolijskiego oraz kaukaskiego38. Oddziaływa- tyckie) poprzez kontakty handlowe z kulturami nia, szczególnie w zakresie metalurgii, pochodzą zajmującymi w tym czasie obszary Polski cen- także z obszarów alpejskich i siedmiogrodzkich. tralnej45. W czasie badań osady w Maszkowicach W gospodarce epoka brązu nie charakteryzuje się zdeﬁ niowano poziom osadniczy poprzedzający jakimś znacznym przełomem – nadal dominuje założoną później osadę na planie okolnicowym46. rolnictwo i hodowla. Zmiany zachodzą w dzie- Obok ceramiki odkryto także gliniane przęśliki dzinie stosunków społecznych, widoczne jest i łyżki, wyroby kościane i rogowe (np. topory, to na przykład w zróżnicowaniu wyposażenia szydła), fragment trzonka szpili brązowej oraz grobów, datowanych na kultury tego okresu. narzędzia kamienne – żarna, osełki, tłuczki W przypadku kultur karpackich rozprzestrzenie- (rozcieracze). Bardzo ważnym znaleziskiem jest nie się nowych zjawisk kulturowych oraz zmiany także fragment paciorka bursztynowego oraz przy udziale substratów lokalnych następowały fragment ozdoby z szabli dzika47. Analizując ma- w kilku fazach chronologicznych39. W starszym teriał uzyskany w trakcie badań w Maszkowicach, okresie epoki brązu dają się zauważyć różnice a dotyczący kultury Otomani, wysunięto tezę, iż między wschodnią częścią Karpat z wpływami ludność tej kultury przekroczyła łuk Karpat w po- kultury trzcinieckiej, a zachodnią częścią włącz- szukiwaniu nowych surowców, w tym głównie nie z Sądecczyzną, które ulegają wpływom kultur bursztynu, a partnerem w handlu była ludność południowych. W następnych okresach obszar kultury trzcinieckiej48. O wzajemnych wpływach ten zostaje zdominowany przez krąg kultur pól między obiema kulturami świadczyć mają zmiany popielnicowych. We wczesnej epoce żelaza mamy w kulturze materialnej zespołów trzcinieckich: do czynienia z kontynuacją osadnictwa łużyckie- w obrządku ciałopalnym, wyrobach metalowych go, w okresie przedrzymskim w zachodnie partie oraz formach ceramicznych. Obecność materia- Karpat wkracza osadnictwo puchowskie. łów kultury Otomani w Maszkowcach może być ¶ U progu epoki brązu obraz kulturowy ziem poświadczeniem kontaktów handlowych między obecnej Małopolski oparty jest na tradycjach ludnością pochodzącą zza Karpat a etnosem lo- późnoneolitycznych, tzw. episznurowych, przy kalnym49.

11 Grzegorz First, Wielokulturowa Sądecczyzna – perspektywa archeologiczna

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 1111 22010-02-25010-02-25 17:46:0217:46:02 ¶ Z Maszkowic oraz Chełmca i Marcinkowic którego następuje zajęcie doliny Dunajca aż po pochodzą ślady kolejnej kultury, związanej z od- Maszkowice, oraz młodszy, datowany od przeło- działywaniem z terenów południowych – kultu- mu epok brązu i żelaza, w czasie którego rozkwit ry pilińskiej50. W Chełmcu przebadano cmenta- osadnictwa w dolinie rzeki poświadczony jest rzysko ciałopalne z 7 zespołami grobowymi51. także obecnością cmentarzysk odkrytych w Sta- W Marcinkowicach zaś odkryto ozdoby brązowe rym Sączu i Chełmcu56. O kontaktach z kręgiem w postaci zawieszek (w kształcie kolców), pacior- południowym w tym czasie świadczą skarby ków oraz skrętów spiralnych52. Kultura pilińska przedmiotów brązowych z terenu Sądecczyzny, sygnalizuje niezwykle ważną zmianę kulturową, wśród których wystąpiły ozdoby pochodzenia mającą miejsce na znacznym obszarze Euro- italskiego i wschodnioalpejskiego57. py – pojawienie się zespołu kultur pól popielnico- ¶ Także następny ważny europejski impuls kul- wych. Ich wiodącym wyznacznikiem jest zwyczaj turowy związany z oddziaływaniem cywilizacji palenia zmarłych i składania ich na płaskich, Celtów znajduje swoje dalekie ślady na obszarze rozległych cmentarzyskach. Sądecczyzny. Osadnictwo celtyckie (chronolo- ¶ W III (środkowym) okresie epoki brązu zachod- gicznie kojarzone z okresem lateńskim) pojawia nia Małopolska została zajęta przez grupy lud- się i trwa w Europie od około V w. p.n.e., obejmu- ności wczesnej, ale wyraźnie już ukształtowanej jąc swym zasięgiem rozległe obszary od Francji kultury łużyckiej, która ekspandowała z obsza- i Hiszpanii po Azję Mniejszą. Na terenie Polski rów Górnego Śląska. Stąd kolonizacja objęła te- ślady pobytu Celtów lokalizowane są na Dolnym reny na południe od Krakowa, Pogórze Wielickie Śląsku, na Wyżynie Głubczyckiej i w okolicach dolinę Raby aż po dolinę Dunajca. Wkroczenie łu- Krakowa (tzw. grupa tyniecka – obszar dorzecza życkiego substratu rozpoczyna okres względnie górnej Wisły po Rabę i Nidę), a sporadycznie tak- intensywnego osadnictwa w środkowym biegu że w dorzeczu Górnego Sanu58. Dunajca i przyległych kotlinach53. Do stanowisk ¶ Z wpływami celtyckimi wiąże się poświadczone z wyraźnymi śladami łużyckimi zaliczane są na terenie Sądecczyzny osadnictwo kultury pu- Maszkowice, Zabrzeż oraz Marcinkowice i Winna chowskiej, której materiały stwierdzono w osa- Góra w Biegonicach. Najdalej znalezionymi śla- dach z wczesnej epoki żelaza w Marcinkowicach dami są fragmenty ceramiki odkryte w Piwnicz- (stan. 1) i Podegrodziu (Grobla – stan. 1, Zam- nej54. Z okresu halsztackiego ślady kultury łuży- czysko – stan. 6, stan. 9) oraz w Maszkowicach ckiej pochodzą także ze Starego Sącza, Chełmca i Zabrzeży59. Ludność kultury puchowskiej napły- i Podegrodzia55. Kultura łużycka charakteryzuje wała do Kotliny Sądeckiej z obszarów górzystych się dużym, lokalnym i czasowym zróżnicowa- zachodniej Słowacji60. Obok osad zakładanych niem widocznym na terenach jej występowania. w wyższych partiach terenu, osady o charakterze Maria Cabalska dzieli okres rozwoju tej kultury wiejskim, podobnie jak w przypadku terenów na Sądecczyźnie na dwa etapy: starszy, podczas słowackich (Liptovska Mara), lokowano także

Mapa 2. =

Główne osady 1. Maszkowice, 2. Marcinkowice, b 3. Zabrzeż, 4. Biegonice (Winna # ! = Góra), 5. Chełmiec, 6. Białawoda (?), 7. Kurów, 8. Podegrodzie (Grobla, Zamczysko, stan. 9)

Cmentarzyska 1. Chełmiec, 2. Stary Sącz (Lipie) Inne znaleziska 1. Piwniczna, 2. Podegrodzie, 3. Łącko, 4. Stary Sącz, 5. Naszacowice, " 6. Nowy Sącz, 7. Świdnik, 8. Jasien- na, 9. Krużlowa, 10. Łososina Dolna, 11. Biegonice (stan. 20), 12. Barcice ! Współczesne granice administracyjne powiatu nowosądeckiego i miasta Nowego Sącza Współczesna sieć rzeczna $ Mapy maja charakter poglądowy i uwzględniają tylko najważniejsze stanowiska (znaleziska) związane z daną kulturą czy okresem chronologicznym

12 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 1212 22010-02-25010-02-25 17:46:0217:46:02 w niższych, nadzalewowych partiach terenu W miejscowościach wzdłuż Popradu odkryto (Gostwica, Brzezna, Nowy Sącz Dabrówka)61. pozostałości osad złożonych z chat, jam oraz in- M. Cabalska ocenia, iż osadnictwo tej kultury nych konstrukcji gospodarczych wraz z drobnymi trwa w Maszkowicach do pierwszych dziesiąt- znaleziskami (szklane paciorki, osełka) oraz cera- ków naszej ery, po czym nagle upada62. Jak już miką, która, co istotnie, przynależna do kultury wspomniano, obok Maszkowic obecność kultury przeworskiej, wykazuje silne oddziaływanie z te- puchowskiej w dolinie Dunajca stwierdzono tak- renów słowackich. Dalej osadnictwo z młodszego że w pobliskim Podegrodziu oraz w wyniku po- i późnego okresu rzymskiego oraz początków wtórnej analizy materiału ceramicznego uzyska- okresu wędrówek ludów poświadczone jest w Bie- nego z badań – także na stanowisku w Zabrzeży gonicach (stan. 20), Podegrodziu (stan. 7) oraz na Babiej Górze63. Renata Madyda-Legutko na Starym Sączu (stan. Lipie)73. podstawie przewagi zróżnicowanych przedmio- ¶ Ożywienie sieci osadniczej kultury przewor- tów żelaznych nad brązowymi, cech ceramiki, skiej w młodszym okresie rzymskim na nadwi- lokalizacji stanowisk wyżynnych i nizinnych oraz ślańskich terenach Małopolski, skąd dolinami wpływów strefy południowej wyróżniła tzw. ho- rzecznymi Raby, Dunajca, Wisłoki i Sanu kul- ryzont Zabrzeż – Podegrodzie, obejmujący osady tura ta ekspandowała na południe, było praw- wczesnej epoki żelaza istniejące na Sądecczyź- dopodobnie wyrazem powszechnych migracji nie64. Wysuwana jest jednocześnie hipoteza, iż po grup ludności w kierunku granicy Imperium Ro- załamaniu się osadnictwa wczesnej epoki żelaza manum74. Być może śladami tych przesunięć są ludność kultury puchowskiej napływała w ma- znaleziska monet rzymskich, potwierdzających łych grupach kotlinami górskimi i osiedlała się handlowe kontakty ze światem rzymskim75. Mo- wykorzystując zastaną sieć osadniczą terenu65. nety rzymskie znaleziono m.in. w Nowym Sączu ¶ Spoglądając na rekonstrukcję stosunków i jego okolicach (Zabełcze), Grabowej, Gostwicy, osadniczych i kulturowych Małopolski od epoki Zabrzeży. Znaleziska te poświadczają zamoż- brązu do początków okresu rzymskiego należy ność ówczesnych mieszkańców, dysponujących jednocześnie pamiętać o znacznych różnicach na tyle atrakcyjnymi zasobami – surowcami lub kulturowych, jakie zarysowały się w tym czasie gotowymi wyrobami, że mogły stanowić one między Małopolską a innymi regonami: na przy- przedmiot wymiany. Najwięcej monet pochodzi kład Dolnym Śląskiem czy Wielkopolską. Ziemie z II w. n.e. oraz z okresu późnorzymskiego (III/ małopolskie stanowią, jak się wydaje, teren bar- IV w. n.e.)76. dziej przejmujący niż kreujący wzorce kulturowe. ¶ W ciągu V w. n.e. obserwujemy na obszarze Na bardziej aktywną rolę oraz rozkwit przyjdzie Europy Środkowej zanik kultur o tradycjach im poczekać do młodszego okresu wpływów okresu rzymskiego Na terenach byłego ce- rzymskich, co ma związek, jak się powszechnie sarstwa rzymskiego funkcjonują państwa sądzi, z bliskością granicy Imperium Romanum germańskie. Okres wędrówek ludów, którego i związaną z tym stabilizacją osadniczą i gospo- ramami historycznymi jest z jednej strony darczą66. Sąsiedztwo to stało się jednak później najazd plemion Hunów (375 r.) na stepy nad- przyczyną kryzysu, widocznego bardziej niż na czarnomorskie, z drugiej zaś ekspansja Awarów innych ziemiach, wywołanego niepokojami okre- w Kotlinie Karpackiej (568 r.), charakteryzuje su wędrówek ludów67. się niestabilnością polityczną i regresem gospo- ¶ We wczesnej fazie okresu wpływów rzymskich darczym. Z okresu wędrówek ludów, szczegól- na Sądecczyźnie nadal rozwijała się kultura pu- nie I poł. V w., dysponujemy jak dotąd bardzo chowska, chociaż jej zasięg i intensywność na niewielką ilością znalezisk potwierdzających obszarze Beskidów uległy znacznym zmianom. pobyt człowieka w tej części Karpat77. Pochodzą W Kotlinie Sądeckiej kultura ta w tym okresie one z osad nadpopradzkich – Rytra, Piwnicznej potwierdzona jest jedynie w Podegrodziu (stan. oraz Moszczenicy Wyżnej78. Koniec osadnictwa 9) oraz pobliskiej Brzeznej (stan. 1, 2, 3)68. Sta- na terenie polskich Karpat można powiązać nowiska te ulokowane są nisko, na terasie na- chronologicznie z upadkiem państwa Hunów dzalewowej Dunajca, a w pochodzących z nich w Kotlinie Karpackiej, co nastąpiło w połowie inwentarzach ceramicznych dostrzegane są wpły- V w. Regres osadniczy okresu wędrówek ludów wy kultury przeworskiej69. Badania wskazują, iż nie trwał jednak długo – już w II poł. V w. na kultura puchowska zanikła na terenie Sądecczy- obszary Małopolski wkroczyło osadnictwo zny na początku młodszego okresu rzymskiego70. wczesnosłowiańskie, powiązane z tzw. praską Wyraźny wpływ nowego przeworskiego substratu prowincją kulturową. Poświadczone jest ono kulturowego widoczny jest na wielokulturowym także na obszarze Kotliny Sądeckiej w postaci cmentarzysku ciałopalnym w Chełmcu, datowa- ceramiki w typie praskim pochodzącej ze stano- nym na okres wczesnorzymski71. W młodszym wiska w Podegrodziu (stan. 9), datowanego na okresie rzymskim kultura przeworska przesuwa wiek VI, czyli okres wczesnosłowiański79. się zapewne na południe, o czym świadczy szereg ¶ Od VII w. na ziemiach zajętych przez plemiona stanowisk uchwytnych wzdłuż doliny Dunaj- słowiańskie zaczyna się powolne zagęszczanie ca, wchodzących w głąb Beskidu Wyspowego, sieci osadniczej. Kolejnym etapem ewolucji kul- a także wzdłuż Popradu i w Beskidzie Sądeckim72. turowej było pojawienie się grodów – dużych

13 Grzegorz First, Wielokulturowa Sądecczyzna – perspektywa archeologiczna

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 1313 22010-02-25010-02-25 17:46:0217:46:02 założeń obronnych, co w świetle najnowszych mogły spełniać funkcję refugiów (ochrona oko- badań dendrochronologicznych datuje się na licznej ludności, która w wypadku zagrożenia VIII w.80 Jest to zapewne przejaw powstawania znajdowała schronienie w grodzie) lub miejsc pierwszych organizmów o charakterze admini- zgromadzeń, stanowiących wyraz tożsamości stracyjnym i obronnym fazy plemiennej w IX w. plemiennej okolicznych mieszkańców oraz ich i od schyłku X w. państwa pierwszych Piastów81. elit. Przykładem mogą być tutaj grody położone Co więcej, od VIII w. zakres geograﬁ czny osadni- nieco dalej na północ od Naszacowic – mniej- ctwa ulega poszerzeniu – grody powstają na skra- szy, wieloczłonowy w Chełmcu i jednoczłonowy ju obszaru zasiedlonego w Kotlinie Sądeckiej, co w Marcinkowicach, użytkowane zapewne se- miało zapewne związek z ich funkcją obronną, zonowo, na przykład w przypadku zagrożenia. ochraniającą skupiska osadnicze w centrum Kot- Wpływ kultury morawskiej na ludność Małopol- liny82. Przypuszcza się, iż ludność ta należała do ski, widoczny jest w znaleziskach przedmiotów plemienia Wiślan, które w IX w. zamieszkiwało z kręgu tej kultury stanowiących wyposażenie obszar dorzecza górnej Wisły83. Bliższe, pośred- jeździeckie czy w mniejszym stopniu elementów nie informacje na temat roli Sądecczyzny w tym ozdób i części stroju87. Znaleziska te, a właściwie czasie możemy wyprowadzić na podstawie do- mapa ich rozrzutu na stanowiskach – w grodzi- kumentów potwierdzających istnienie w końcu skach małopolskich – ponownie dowodzą istnie- XIII w. dróg transkarpackich, łączących doliną nia szlaków wzdłuż dolin rzecznych (w tym Du- Dunajca z Kotlinę Sądecką i szerzej Małopolskę najca i Popradu), którymi następowały kontakty z Węgrami, a w szczególności ze Spiszem84. Od- między państwem morawskim, a plemionami krycie awarskich oraz wielkomorawskich zabyt- zamieszkującymi Małopolskę. Podobna sytuacja, ków na datowanym na II poł. VIII w. grodzisku choć zapewne o mniej pokojowym charakterze w Naszacowicach sugeruje jednak funkcjonowa- i innym zasięgu zaistniała w okresie po upadku nie transkarpackich połączeń już w fazie plemien- państwa morawskiego i dominacji w Kotlinie nej85. Z drugiej strony wysuwana jest hipoteza, Karpackiej Węgrów. Znaleziska staromadziar- iż to właśnie zagrożenie ze strony Awarów zmu- skie, na przykład z Naszacowic, dowodzą kon- szało lokalne elity do wznoszenia w tym okresie taktów w końcu IX i I poł. X w. między ludnością grodów, takich jak Naszacowice, stanowiących po obu stronach łuku Karpat, a być może wręcz duże, wieloczłonowe założenie, zamieszkałych militarnego charakteru penetracji Madziarów w prawdopodobnie na stałe. Po upadku Awarów Małopolsce. na początku IX w. zaczęło się krystalizować ¶ Po okresie panowania czeskiego w Małopolsce, państwo morawskie, którego dominacja powo- około roku 989 ziemie te wraz z ziemią śląską zo- dowała prawdopodobnie powstawanie kolejnych stały włączone w skład państwa Mieszka I88. Tym grodów o charakterze obronnym86. Grody te samym rozpoczyna się okres powolnej budowy

Mapa 3. Stanowiska z materiałami kultury puchowskiej 1. Maszkowice, 2. Podegrodzie (Grob- = la, Zamczysko, stan. 9), 3. Zabrzeż, 4. Marcinkowice, 5. Brzezna (stan. 1, 2, 3), 6. Gostwica (stan. 4), 7. Nowy Sącz L Dabrówka (stan. 16) B Główne stanowiska z materiałami datowanymi od wczesnego okresu ! rzymskiego po wczesny okres wedrówek ludów 1. Moszczenica Wy;na, 2. Rytro, 3. Piwniczna, 4. Biegonice (stan. 20), 5. Nowy Sącz Dąbrówka, 6. Nowy Sącz Bielowice, 7. Podegrodzie (stan. 7), 8. Stary Sącz (Lipie), & 9. Gołkowice Dolne, 10. Nowy Sącz, # 11. Chełmiec, 12. Popardowa Niżna, ' ' 13. Biegonice (Winna Góra), 14. Łazy ' ( Biegonickie, 15. Barcice, 16. Myślec Znaleziska monet rzymskich 1. Nowy Sacz, 2. Zabełcze, " ! 3. Grabowa, 4. Gostwica, 5. Zabrzeż, 6. Mogilno, 7. Podole, 8. Siedlce Współczesne granice administracyjne powiatu nowosądeckiego i miasta Nowego Sącza Współczesna sieć rzeczna ' Mapy maja charakter poglądowy i uwzględniają tylko najważniejsze stanowiska (znaleziska) związane z daną kulturą czy okresem chronologicznym B '

14 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 1414 22010-02-25010-02-25 17:46:0217:46:02 państwowości piastowskiej, bez wątpienia op- * * * artej w początkowych fazach na sieci osadniczej z okresu plemiennego. Widoczne jest to także na ¶ Zarysowany przegląd zróżnicowania kulturo- Sądecczyźnie, gdzie gród w Naszacowicach obok wego w pradziejach i wczesnym średniowieczu m.in. grodów w Stradowie, Krakowie czy Wiślicy ziemi sądeckiej w ujęciu chronologicznym jest został włączony w sieć grodów wczesnopaństwo- oczywiście pochodną nie tylko rzeczywistego wych89. Jednocześnie w okresie państwowym, osadnictwa i faktycznego zróżnicowania kultu- być może już pod rządami pierwszych Piastów, rowego, co także kwestią stanu badań i interpre- zaczynają powstawać i funkcjonować nowe zało- tacji dostępnych w chwili obecnej źródeł archeo- żenia o charakterze administracyjnym (sądowo- logicznych. Rozwój technik i metod badawczych, -skarbowym) oraz gospodarczym, które w lite- a także perspektywa dalszych badań może obraz raturze określa się znanym w źródłach pisanych ten jeszcze bardziej wzbogacić, weryfi kując od XIII w. mianem grodów kasztelańskich90. Nie- poczynione ustalenia i niektóre założenia. Na wątpliwie na charakter gospodarczy i admini- obecnym etapie można jednak stwierdzić, iż Są- stracyjny kasztelanii sądeckiej z centralnym gro- decczyzna jako pojęcie kulturowe odzwierciedla dem kasztelańskim w Sączu (najpierw zapewne także zróżnicowanie kultur prahistorycznych. „naszacowickim” potem „podegrodzkim”) miało Różnorodność zdefi niowanych i kojarzonych wpływ przygraniczne położenie kasztelanii, z zachowanymi zabytkami kultur archeologicz- podobnie jak w przypadku sąsiednich jednostek: nych ma swoje przesłanki przede wszystkim geo- wojnickiej i bieckiej. Od II połowy wieku XIII grafi czne i przyrodnicze, a także mniej uchwyt- obok grodów kasztelańskich obserwujemy akcję ne – społeczno -gospodarcze czy niematerialne. lokacji miast na prawie niemieckim, które z cza- Położenie Sądecczyzny, sieć rzeczna, klimat oraz sem doprowadzą do upadku założeń grodowych środowisko naturalne determinowały rozwój i przeorientowania tym samym geografi i osad- szczególnie wczesnych, przyswajających środo- nictwa oraz systemu społeczno-gospodarczego wiskowo gospodarek ludzkich. Ciągle odkrywa- ziemi małopolskiej w tym czasie. W przypadku ne ślady penetracji paleolitycznych w terenach ziemi sądeckiej lokacja przed 1273 r. Starego górskich świadczą o zainteresowaniu ówczes- Sącza, w odległości paru kilometrów od gro- nych myśliwych szlakami transkarpackimi oraz du kasztelańskiego, a jednocześnie po drugiej dostępnymi złożami surowców kamiennych, stronie Dunajca i bliżej Popradu, poprzedzona występującymi w sąsiedztwie Sądecczyzny. darowaniem przez księcia Bolesława ziemi są- W okresach późniejszych wzrastał stopniowo deckiej Kindze, powoduje akcję osadniczą na jej wpływ człowieka na otaczające go środowisko. terytorium i sygnalizuje tym samym wkroczenie Mimo skromnych śladów pierwszych rolników Sądecczyzny w czasy historyczne. i hodowców, impulsy neolityzacji musiały także

Mapa 4. # Osada z materiałem wczes- = nosłowiańskim 1. Podegrodzie stan. 9 Grodziska w dolinie Dunajca fazy V plemiennej 1. Naszacowice, 2. Chełmiec, 3. Marcinkowice Grodziska w dolinie Dunajca fazy państwowej + 1. Naszacowice, 2. Podegrodzie (Za- mczysko), 3. Podegrodzie (Grobla), L 4. Biegonice (Winna Góra) Kościół romański 1. Tropie Pozostałe stanowiska z materiałami wczesnosredniowiecznymi Współczesne granice administracyj- -' ( . ne powiatu nowosądeckiego i miasta ( Nowego Sącza Współczesna sieć rzeczna Mapy maja charakter poglądowy i uwzględniają tylko najważniejsze stanowiska (znaleziska) związane z daną kulturą czy okresem chronologicznym -' ( . L (

/V L

1 V

15 Grzegorz First, Wielokulturowa Sądecczyzna – perspektywa archeologiczna

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 1515 22010-02-25010-02-25 17:46:0317:46:03 obejmować Kotlinę Sądecką. Analiza form byt- wów rzymskich i wędrówek ludów, podczas ności człowieka na ziemi sądeckiej, w szczególno- których antyczne źródła pisane mogą pomóc ści w epoce kamienia i na początku epoki brązu, w rekonstrukcji stosunków etnicznych i języ- wskazuje jednak na typową dla terenów górskich kowych plemion zamieszkujących tereny poza rolę krótkotrwałych, sezonowych form osadni- obszarem państwa rzymskiego (Barbaricum) – ctwa powiązanych z łowieckimi i późniejszymi por. J Kolendo, Źródła pisane, [w:] Prahistoria pasterskimi formami gospodarowania. Widoczne ziem polskich, t. V, pod. red. J. Wielowiejskiego, jest to szczególnie w strefach wyżynnych wzdłuż Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1981, dolin rzecznych; w samej Kotlinie Sądeckiej s. 9 -17, tegoż, Zróżnicowanie ludów Germanii względna stabilizacja osadnicza uchwytna jest w świetle analizy dzieła Tacyta, ZNUJ Prace dopiero od epoki brązu. Znaczenie Sądecczyzny Archeologiczne 22 1976, s. 39 -50; w odniesieniu dostrzegalne jest szczególnie na tle ekumeny do Słowian – por. M. Plezia, Greckie i łacińskie Karpat – gór, które nie stanowiły jak powszech- źródła do najstarszych dziejów Słowian, cz. 1, nie sądzono dawniej bariery w przenikaniu prą- Poznań – Kraków 1952, passim; w odniesie- dów kulturowych, lecz strefę kontaktów między niu do obszarów słowackich – por. Pramene, kulturami południa – „zakarpackimi”, a ludami [w:] Pramene z dejinám Slovenska a Slovákov. położonymi na północ od Karpat. Taki obraz wicz. I Územie Slovenska pred príchodom Slovanov, doczny jest w szerszym horyzoncie badawczym pod. red. Richarda Marsiny, Bratislava 1998, w późnym neolicie, a w szczególności w epoce s. 105 -247. brązu. Obecne na osadniczej mapie Sądecczyzny 4 Por. G. First, Badania archeologiczne na obszarze kultury epoki brązu łączą ją zarówno z terena- ziemi sądeckiej. Od początków zainteresowań mi południowymi, jak i w przypadku kultury pradziejami do profesjonalnych prac wykopalisko- łużyckiej obecnej w dolinie Dunajca z wpływami wych, „Rocznik Sądecki”, XXXIV 2006, s. 9-24, ze środowiska północy. Zróżnicowanie kultu- tam dalsza literatura. O zainteresowaniu na- rowe epoki żelaza – przede wszystkim okresu ukowym poznaniem Sądecczyzny – por. także lateńskiego – uchwytne w strefi e karpackiej jest J. Wnęk, Naukowe poznanie Sądecczyzny w XIX wynikiem oddziaływania ponownie kultur połu- i XX wieku, Nowy Sącz 2009, s. 59 -80. dniowych. Dowodzi to żywych kontaktów grup 5 Por. np. L. Starkel, Rozwój rzeźby Polskich Karpat międzyludzkich, co zawsze jest nośnikiem zmian fl iszowych w holocenie, „Prace Geografi czne kulturowych. Wpływy południowe dostrze- Instytut Geografi i PAN”, 22 1960, s. 150-151, 186 galne są także w lokalnych wariantach kultury oraz T. Gerlach, Współczesny rozwój stoków w pol- okresu rzymskiego, widoczne na stanowiskach skich Karpatach Fliszowych, „Prace Geografi czne wzdłuż doliny Popradu. O żywych kontaktach Instytut Geografi i PAN”, 122 1976, s. 1-116. o charakterze handlowym świadczą znaleziska 6 S. K. Kozłowski, Podstawowe pojęcia, [w:] Pra- monet z okresu rzymskiego. Poświadczone w an- dzieje ziem polskich, t. I Od paleolitu do środko- tycznych źródłach pisanych migracje ludności wego okresu lateńskiego, cz. 1 Epoka kamienia, u schyłku cesarstwa są zapewne wyrazem in- pod red. J. Kmiecińskiego, Warszawa–Łódź, tensywnych przegrupowań na ówczesnej mapie 1989, s. 20 -22. Oczywiście nie należy wykluczyć etnicznej Europy Środkowej. W końcu ekspansja modelu, w którym grupy ludności przejmowa- plemion słowiańskich ujednolica obraz etniczny ły obce wzorce kulturowe i w różnym stopniu i kulturowy tego terenu, choć atrakcyjność osad- je adaptowały, co jest jedną z możliwych dróg nicza, położenie na szlakach „politycznych” i go- dyfuzji kultur bez udziału ekspansji danej, spodarczych przyciąga na obszar Sądecczyzny obcej grupy ludności. zróżnicowane grupy etniczne i kulturowe także 7 Por. D. Minta-Tworzewska, Culture and society w okresach późniejszych – w średniowieczu in traditional and processual archaeology, „Ar- i w czasach nowożytnych91. chaeologia Polona”, XXXIV 1996, s. 59 -81, tam dalsza literatura. Przypisy: 8 Por. I. Hodder, C. Orton, Spatial analysis in archaeology, Cambridge 1976, passim. 1 J. K. Kozłowski, Prehistoria, protohistoria, 9 P. Valde-Nowak, Studies in Pleistocene settle- archeologia, [w:] Wielka Historia Polski, t. I. ment in the Polish Carpathians, „Antiquity”, Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.), 65/1991, s. 593 -606, tegoż, Z badań najstarszego Kraków 1998, s. 28 -30. osadnictwa w Karpatach polskich, [w:] Dzieje 2 Por. S. Tabaczyński, Objectual correlates of Podkarpacia t. 2, pod red. J. Garncarskiego, culture: the meaning of the concept and the inter- Krosno 1998, s. 39 -54. W odniesieniu do obsza- pretive problems in archaeological investigations, ru Spiszu słowackiego – por. M. Soják, Stručné „Archaeologia Polona”, XXXIV 1996, s. 13-32; dejiny Spiša od najstaršich čias po rozhranie L. Czerniak, Archaeological cultures and reality, letopočtov, [w:] Terra Scepusiensis. Stav bádania tamże, s. 83-96 oraz B. Werbart, All these fanta- o dejinách Spiša, pod red. R. Głodkiewicza, stic cultures? Concepts of archaeological cultures, M. Homzy, Levoča–Wrocław 2003, s. 115-143; identity and ethnicity, tamże, s. 97 -128. w odniesieniu do obwodu Stará Ľubovňa – por. 3 Odnosi się to do okresów lateńskiego, wpły- G. First, Relacje kulturowe obszaru pogranicza

16 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 1616 22010-02-25010-02-25 17:46:0317:46:03 (Sądecczyzna – obwód Stará Ľubovňa) w świetle wym paleolicie północnej części Europy Środkowej, badań archeologicznych, „Rocznik Sądecki”, „Przegląd Archeologiczny”, XX 1974, s. 5-122. XXXV, 2007, s. 117 -133 oraz D. Čaplovič, Naj- 16 K. Tunia, op. cit., s. 183 -206, J. Rydlewski, staršie osídlenie okresu Stará Ľubovňa vo svetle Z badań nad kulturą świderską w północnych archeologického prieskumu a výskumu, odbitka Karpatach, „Acta Archeologica Carpathica”, ksero, niepublikowane. XXIX 1990, s. 5 -31, P. Valde -Nowak, Dzieje 10 P. Valde-Nowak, T. Madeyska, A. Nadachow- osadnictwa, [w:] Przyroda Popradzkiego Parku ski, Jaskinia w Obłazowej. Osadnictwo, sedy- Krajobrazowego, pod. red. J. Staszkiewicza, mentacja, fauna kopalna, [w:] Pieniny. Przyroda Stary Sącz 2002, s. 82, 85. Kultura świderska i człowiek 4, pod red. P. Valde-Nowaka, Kro- dominowała na obszarze Niżu Polskiego, ścienko nad Dunajcem 1995, s. 5 -23, P. Roth, a także wyżyn i Karpat oraz obszarów obecnej Počiatky osídlenia, odbitka ksero, niepubliko- Ukrainy, Białorusi i Słowacji w okresie ostat- wane, tegoż, Doterajšie výsledky archeologického niego ochłodzenia Dryas III, czyli ok. 11–10 výskumu v okrese Stará Ľubovňa, „Historica tys. lat temu. Cechą charakterystyczną tej Carpatica”, 23 -24/1993, s. 90 oraz L. Kaminská, kultury zaliczanej do kompleksu z ostrzami Travertinová lokalita Hôrka v kontexte stredo- trzoneczkowatymi jest wyraźna specjalizacja paleolitického osidlenia Slovenska, „Slovenská myśliwska dostosowano do otwartych stepo- Archeologia”, XXXXVII -2 1999, s. 1-36. wych obszarów z dominacją reniferów – por. 11 M. Cabalska, Pradzieje na tle przedhistoryczne- B. Ginter, Paleolit schyłkowy, [w:] Pradzieje go osadnictwa Sądecczyzny, [w:] Dzieje Miasta ziem polskich…, s. 88-90. O sytuacji na ob- Nowego Sącza t. I, pod. red. F. Kiryka, Warsza- szarze słowackim – por. np. J. Barta, Velki wa–Kraków 1992, s. 26 -27 – nr inw. MNS -A/85 Slavkov – pierwsza osada kultury świderskiej na (10607). Kultura jerzmanowicka związana była Słowacji, „Acta Archeologica Carpathica”, XX z obszarami Niżu Zachodnioeuropejskiego 1980, s. 5 -20; z Velkiego Slavkova oraz Švitu i znana jest przede wszystkim ze znalezisk koło Popradu pochodzą ślady obozowisk tej w Jaskini Nietoperzowej charakteryzującymi kultury. się techniką wiórową, ostrzami liściowatymi 17 K. Tunia, Archeologiczne zdjęcie terenu dorzecza obrobionymi obustronnie oraz brakiem innych Kamienicy, „Acta Archeologica Carpathica”, XX narzędzi i śladów miejscowej obróbki kamie- 1980, s. 121 -127 – stanowisko Nowy Sącz 11, nia. Sugeruje to krótkotrwałe obozowiska w widłach Dunajca i Kamienicy. Por. także łowców zwierząt migrujących w kierunkach J. Rydlewski, op. cit., s. 14. równoleżnikowych, których obozowiska tzw. 18 P. Valde-Nowak, Zabytki kamienne z wielokul- podstawowe czyli bardziej o charakterze turowej osady w Maszkowicach nad Dunajcem, stałym wraz z pracowniami kamieniarskimi „Acta Archaeologica Carpathica”, XXVIII 1989, ulokowane były zapewne w streﬁ e Niżu Euro- s. 81 -107; M. Cabalska, Epipaleolityczny rdzeń pejskiego. Datowanie faz rozwoju tej tradycji z Maszkowic, „Wiadomości Archeologiczne”, kulturowej dla Jaskini Nietoperzowej zamyka XXXI 1965, s. 231. się w granicach 38 tys. do 30 tys. lat temu. 19 K. Tunia, Sprawozdanie z badań stanowiska W tym samym czasie na ziemiach polskich wy- z epoki kamienia w Tyliczu, woj. Nowy Sącz, stępowały też grupy powiązane z kompleksem „Acta Archeologica Carpathica”, XVIII 1978, oryniackim, charakteryzującym się górnopale- s. 227 -233 – stanowisko Tylicz na stoku wznie- olityczną techniką wiórową, występowaniem sienia Górki. Por. także P. Valde-Nowak, Stone narzędzi typu drapacz, wiórowiec i rylec oraz sources from the North -Carpathians Province in intensywną obróbką kości i rogu. the Stone and Early Bronze Ages, „Archaeologia 12 K. Tunia, Archeologiczne zdjęcie terenu polskiej czę- Polona”, XXXIII 1995, s. 11-118. ści dorzecza Popradu, „Acta Archeologica Carpa- 20 W tym wypadku zwierzyną łowną zamiast thica”, XVII 1977, s. 183-206. Stanowisko Myślec słabo w tej streﬁ e reprezentowanego renifera A w widłach Popradu i Potoku Żeleźnikowskiego. były zapewne jeleniowate oraz kozice, których 13 Tamże, stanowisko Milik B. szczątki kostne stwierdzono w warstwach plej- 14 Por. J. K. Kozłowski, Antropogeneza i okres pa- stoceńskich terenów otwartych północnych leolitu, [w:] Wielka Historia Polski, t. 1…, s. 75 -76 Karpat – por. J. Rydlewski, op. cit., s. 25 -27. oraz J. K. Kozłowski, A. Manecki. J. Rydlewski, 21 O zainteresowaniu mezolitycznych łowców P. Valde -Nowak, J. Wżak, Mineralogico -geo- kotlinami karpackimi oraz ich penetracjami chemical characteristic of radiolarities used in w obszary południowej Małopolski i pół- the Stone Age in Poland and in Slovakia, „Acta nocnej Słowacji świadczy materiał uzyskany Archeologica Carpathica”, XXI 1981, s. 171 -210 z póżnomezolitycznego stanowiska w Kotlinie i J. Rydlewski, P. Valde-Nowak, Zarys historii Orawskiej – por. J. Rydlewski, A Mesolithic Site osadnictwa epoki kamienia Karpat Zachodnich at Lipnica Wielka 8, Nowy Targ District, „Acta (Z problematyki epoki kamienia Karpat), „Wier- Archaeologica Carpathica”, XLI 2006, s. 11 -24. chy” 1983, s. 205 -211. 22 A. Żaki, Początki osadnictwa w Karpatach Pol- 15 Por. B. Ginter, Wydobywanie, przetwórstwo skich, „Wierchy”, XXIV 1955, s. 101; stanowisko i dystrybucja wyrobów krzemiennych w schyłko- Nowy Sącz ul. Ducha Św., w czasie budowy

17 Grzegorz First, Wielokulturowa Sądecczyzna – perspektywa archeologiczna

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 1717 22010-02-25010-02-25 17:46:0317:46:03 szkoły muzycznej. Narzędzia te powiązano chowski, Kultura ceramiki wstęgowej rytej, [w:] z kulturą tardenuaską, której ludność wybie- Pradzieje ziem polskich…, s. 139 -155. rała obok jaskiń także stanowiska otwarte, 32 J. Budziszewski, „Motyka” rogowa z okolic położone blisko zbiorników i cieków wodnych. Nowego Sącza, „Acta Archeologica Carpathica”, Por. także K. Tunia, Archeologiczne zdjęcie tere- XVIII 1977, s. 49 -50. nu dorzecza Kamienicy…, s. 124. 33 Zasięg kultur z ceramiką sznurową w swym 23 M. Soják, op. cit., s. 115 -143. maksymalnym rozprzestrzenieniu obejmował 24 P. Valde -Nowak, M. Soják, M. Wąs, On the obszary dorzecza Wisły, Odry, Łaby oraz połu- problems of late paleolithic settlement in nor- dniową część basenu Morza Bałtyckiego. Ewo- thern Slovakia. Example of Stara Ľubovňa site, lucja kultury charakteryzowała się tworzeniem „Slovenská Archeologia”, LV -1 2007, s. 1 -22. licznych grup lokalnych w oparciu o wcześniej- Potwierdzono tutaj sekwencję kulturową od sze podłoże eneolityczne. W efekcie dalszych środkowego paleolitu po neolit, z wyraźną transformacji u początków epoki brązu, wokół dominacją technokompleksu magdaleńskiego. zachodnich Karpat – w tym w Małopolsce 25 Por. A. Dagnan, Znaleziska z epoki kamienia i na Słowacji – ukształtował się tzw. zachod- z Kotliny Sądeckiej, „Acta Archeologica Carpa- niokarpacki krag episznurowy, łączący cechy thica”, XII 1971, s. 61 -64 – znaleziska datowane „sznurowców” oraz napływowych elementów na okres od paleolitu do neolitu. zachodnioeuropejskich – por. J. K. Kozłowski, 26 P. Valde-Nowak, Dzieje osadnictwa…, s. 87. Epoka brązu – pomiędzy centrami cywilizacyjny- 27 J. Gurba, Neolit. Wstęp, [w:] Pradzieje ziem mi Bałkanów i Alp a Skandynawią, [w:] Najdaw- polskich…, s. 135 -138. niejsze dzieje ziem polskich…, s. 131 -134, 142 28 P. Valde-Nowak, Etapy i strefy zasiedlenia Kar- oraz A. Kempisty, Kultura ceramiki sznurowej, pat polskich w neolicie i na początku epoki brązu, [w:] Pradzieje ziem polskich…, s. 262 -300. O osa- Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź, dzie kultury ceramiki sznurowej w podgór- 1988, s. 33-136; tegoż, Wędrówki prehistorycz- skiej części dorzecza Dunajca – por. P. Madej, nych rolników, „Zeszyty Wojnickie”, 1/1998, P. Valde -Nowak, Stanowisko 10 w Czchowie s. 2 -8, M. Cabalska, Pradzieje powiatu nowosą- w świetle wyników prac wykopaliskowych deckiego, „Rocznik Sądecki”, X -XI 1969-1970, w 1997 r., „Acta Archaeologica Carpathica”, s. 111 -112. Por. także P. Valde -Nowak, Etapy XXXIV 1997 -1998, s. 5 -23. i strefy w badaniach nad neolitem w polskich 34 J. Machnik, Ze studiów nad kulturą ceramiki Karpatach, [w:] Neolit i początki epoki brązu sznurowej w Karpatach polskich, „Acta Archa- w Karpatach polskich, pod red. J. Gancarskiego, eologica Carpathica”, II 1960, s. 73; M. Ca- Krosno 2001, s. 96. balska, Pradzieje powiatu nowosądeckiego…, 29 Por. S. Czopek, S. Kadrow, Archeologia polskich s. 112 -113. Na stanowisku tym odkryto szereg Karpat a niektóre problemy neolitu i wczesnej materiałów datowanych na epokę brązu i żela- epoki brązu, [w:] Neolit i początki epoki brązu za, od starszego okresu epoki brązu (z kulturą w Karpatach polskich…, s. 327 -342. mierzanowicką identyﬁ kowaną z wspomnia- 30 K. Tunia, Archeologiczne zdjęcie terenu polskiej nym episznurowym kręgiem przykarpackim) części dorzecza Popradu…, s. 183 -206, M. Cabal- po schyłek okresu halsztackiego, wykazujących ska, Pradzieje na tle przedhistorycznego osadnic- związek z kulturami wschodniej i południowej twa…, s. 28-31. Słowacji (np. kultura Otomani, pilińska) – por. 31 M. Cabalska, Sądecczyzna w badaniach Ka- A. Szybowicz. B. Szybowicz, J. Poleski, Wcze- tedry Archeologii UJ, „Rocznik Sądecki”, VII snośredniowieczne grodzisko w Marcinkowicach, 1966, s. 377 -378; tejże, Zniszczona osada z epoki „Acta Archaeologica Carpathica”, XXXIV neolitu w Biegonicach, pow. Nowy Sącz, „Wiado- 1997 -1998, s. 80 -81. mości Archeologiczne”, XXI 1966, s. 424; tejże, 35 M. Cabalska, Pradzieje na tle przedhistorycznego Pradzieje na tle przedhistorycznego osadnic- osadnictwa…, s. 31; K. Tunia, op. cit., s. 183 -206. twa…, s. 28. Kultura ceramiki wstęgowej rytej 36 Por. S. Czopek, S. Kadrow, Archeologia polskich określana też jako zachodnia kultura ceramiki Karpat a niektóre…, s. 327 -342. linearnej objęła w początku neolitu obszar pół- 37 P. Valde-Nowak, Etapy i strefy w badaniach nad nocnej części Kotliny Karpackiej, zachodniej neolitem w polskich Karpatach…, s. 89-106. Ukrainy, a w Polsce obszar po Kujawy i ziemię 38 J. Chochorowski, Hiperborejczycy wieku spiżu – chełmińską. Ekspansja na tereny Polski na- epoka brązu poza zasięgiem wysokich cywilizacji stępowała z terenów Moraw i Czech prawdo- w Europie, [w:] Encyklopedia Historyczna Świa- podobnie poprzez Bramę Morawską i Kotlinę ta, t. I Prehistoria, pod red. J. K. Kozłowskiego, Kłodzką i związana była z transmisją modelu Kraków 1999, s. 206-208. gospodarki rolniczej i hodowlanej wykształco- 39 M. Gedl, Młodsza epoka brązu we wschodniej nego w basenie środkowego Dunaju. Kultura części polskich Karpat, Kraków 1998, passim. materialna obejmowała zdobioną ceramikę 40 P. Valde-Nowak, Zabytki kamienne z wielokultu- głównie w formach kulistych, gładzone jak rowej osady w Maszkowicach…, s. 96 -101. i łupane narzędzia kamienne oraz sporadycz- 41 Jak już wspomniano, ukształtowany we wcze- nie wyroby z kości i rogu – por. W. Wojcie- snej epoce brązu na obszarze dorzecza górnej

18 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 1818 22010-02-25010-02-25 17:46:0317:46:03 i środkowej Wisły na podłożu jednej z grup południowym zasięgiem kultury trzcinieckiej, kultury ceramiki sznurowej tzw. przykarpacki „Acta Archaeologica Carpathica”, XXIV 1985, krąg kultur episznurowych, jest często iden- s. 61-88. Kultura trzciniecka (część komplek- tyfi kowany z kulturą mierzanowicką – por. su Trzcinica–Komarów–Sośnica) – kultura J. K. Kozłowski, op. cit., s. 142 -145. Datowa- starszej i środkowej epoki brązu, ukształtowana nie zespołu zamyka się w okresie wczesnego najprawdopodobniej w środowisku kultury brązu – tzw. fazy A według P. Reineckego mierzanowickiej o tradycjach eneolitycznych, 1800–1500 lat p.n.e. – por. J. Chochorowski, zanikała pod wpływem ekspansji kultur pól po- op. cit., s. 206-208. pielnicowych. Jej obszar występowania obejmo- 42 Por. J Kopacz, P. Valde-Nowak, Episznurowy wał obszar od górnego dorzecza Warty i Prosny przykarpacki krąg kulturowy w świetle materia- po południowe Polesie – por. J. K. Kozłowski, łów kamiennych, „Archeologia Polski”, XXXII Epoka brązu – pomiędzy centrami cywilizacyjnymi…, 1987 z. 1, s. 55 -92; P. Valde -Nowak, Wyroby s. 152 -154. kamienne z epoki brązu w Karpatach, [w:] Epoka 49 J. Górski, Uwagi o datowaniu i kontekście brązu i wczesna epoka żelaza w Karpatach pol- znalezisk ceramiki o „cechach południowej” skich, pod red. J. Gancarskiego, Krosno 2003, w strefi e zasięgi kultury trzcinieckiej, [w:] Epoka s. 43 -53 – tzw. krzemieniarstwo wczesnobrą- brązu i wczesna epoka żelaza w Karpatach zowe, którego wyróżnikami są między innymi polskich…, s. 89 -97; por. także S. Czopek, zanik techniki wiórowej, dominacja techniki Kamień – brąz – żelazo. Zarys archeologii Polski łuszczniowej i obróbki obustronnej. południowo-wschodniej, Rzeszów 1998, s. 77. 43 M. Cabalska, Z badań nad problematyką najstar- 50 M. Cabalska, Hillfort and fortifi ed settlement szej ceramiki zdobionej ornamentem guzowym of Lusatian culture in Maszkowice, voivodship of z terenu Polski Południowej w świetle materia- Nowy Sącz, „Archaeologia Polona”, XVIII 1977, łów z Maszkowic, pow. Nowy Sącz, „Slovenská s. 107 -109; tejże, Die Problematik der ältesten, archeológia”, XXII 1974, s. 31 -51. mit Buckelornamenten verzierten Keramik aus 44 W Polsce osady jej zidentyfi kowano m.in. dem Gebiete Kleinpolens, unter Berücksichtung w Trzcinicy koło Jasła, Jaśle, Potoku koło des Materials aus Maszkowice, Kreis Nowy Sącz, Krosna, Wietrznie-Bóbrce, Sanoku, Trep- ZNUJ „Prace Archeologiczne”, z. 18 1974, czy koło Sanoka oraz Hłomczy; po stronie s. 88 -90. Kultura pilińska stanowiła prawdo- słowackiej najlepiej rozpoznaną osadą jest podobnie najwcześniejszy etap rozwoju kultur Spišský Štvrtok – por. Die Otomani -Füzesabony pól popielnicowych, obszar jej występowania Kultur – Entwicklung, Chronologie, Wirtschaft / obejmował południową Słowację oraz północ- Kultura Otomani -Füzesabony – rozwój, chrono- ne Węgry – por. J. K. Kozłowski, Epoka brą- logia, gospodarka. Materiały z międzynarodowej zu – pomiędzy centrami cywilizacyjnymi…, s. 154 konferencji archeologicznej zorganizowanej oraz V. Furmánek, Pilinyer Kultur, „Slovenská w 1997 r. w Dukli, pod red. J. Gancarskiego, Archeologia”, XXV -2 1977, s. 251 -370. Muzeum Okręgowe w Krośnie, Krosno 1999, 51 M. Szymaszkiewicz, Wstępne badania wyko- passim; J. Vladar, Spišský Štvrtok, opevnená paliskowe na cmentarzysku kultury pilińskiej osada otomanskej kultúry, [w:] III medzinárodný w Chełmcu, g. loco, woj. nowosądeckie, „Acta Ar- kongres slovanskej archeológie, Bratislava 7 -14 cheologica Carpathica”, XXIV 1985, s. 147 -152. septembra 1975, Nitra 1975, s. 3-20. 52 M. Cabalska, Pradzieje na tle przedhistorycznego 45 J. Gancarski, Wstęp, [w:] Między Mykenami osadnictwa…, s. 33. a Bałtykiem. Kultura Otomani -Füzesabony, pod 53 M. Cabalska, Osadnictwo kultury łużyckiej w re- red. J. Gancarskiego Krosno–Warszawa 2002, jonie średniego biegu Dunajca w świetle badań s. 7 -10. w Maszkowicach pow. Nowy Sącz, ZNUJ „Prace 46 M. Cabalska, Osadnictwo kultury łużyckiej Archeologiczne”, z. 5 1963, s. 41-57. Kultura w Maszkowicach w świetle dotychczasowych łużycka, zaliczana podobnie jak pilińska do ho- badań archeologicznych, „Materiały Staro- ryzontu kultur pól popielnicowych, stanowiła żytne i Wczesnośredniowieczne”, III 1975, w okresie swego występowania potężny i z cza- s. 166, 178 -179. Badaczka datuje osadę kultury sem zróżnicowany krąg kulturowy dominujący Otomani, której ślady zostały odkryte pod na terytorium Łużyc i Saksonii, dorzecza Odry chatami nr 2 i 4 na okresy BC i BD epoki brązu i Wisły, Słowacji, Moraw i zachodniej Ukrainy. w ujęciu P. Reineckego (ok. 1400–1350 p.n.e.). W jej genezie odgrywały role różne wcze- 47 M. Cabalska, Z badań nad problematyką najstar- śniejsze grupy ludnościowe i kulturowe – por. szej ceramiki…, s. 43. M. Gedl, Periodyzacja i chronologia kultury łu- 48 M. Cabalska, Związki między kulturą Otoma- życkiej w zachodniej Małopolsce, [w:] Południowa ni a kulturą trzciniecką, „Archeologia Polski”, strefa kultury łużyckiej i powiązania tej kultury XXIV-1 1980, s. 53-65; tejże, Z badań nad z południem, Kraków – Przemyśl 1982, s. 11-33. problematyką najstarszej ceramiki…, s. 50-53; Spojrzenie szersze – por. tegoż Kultura łużycka, tejże, Badania archeologiczne na terenie Sądec- Kraków 1975; tegoż, Epoka brązu i wczesna epoka czyzny, „Rocznik Sądecki”, XV-XVI 1974-1977, żelaza w Europie, Kraków 1980; L. Veliačik, s. 471-492; por. także W. Blajer, Stan badań nad Die Lausitzer Kultur in der Slowakei, „Studia

19 Grzegorz First, Wielokulturowa Sądecczyzna – perspektywa archeologiczna

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 1919 22010-02-25010-02-25 17:46:0317:46:03 Archaeologica Slovaca Instituti Archaeologici łużyckiej) ziem obecnej północnej Słowacji. Academiae Scientarium Slovacae 2”, Nitra 1983. Swoim zasięgiem objęła ona górne i środkowe 54 M. Cabalska, Pradzieje na tle przedhistorycznego dorzecze Wagu, Popradu i Hornadu, północno- osadnictwa…, s. 34 -35. -wschodnie Morawy oraz śródgórskie kotliny 55 M. Cabalska, Pradzieje powiatu nowosądeckie- karpackie: Sądecką i Żywiecką. Etnicznie go…, s. 113-122; tejże, Pradzieje na tle przedhi- utożsamiane jest z nią plemię Kotynów – por. storycznego osadnictwa…, s. 34-35. Z badań po- P. Kaczanowski, Barbarzyńska Europa w okresie wierzchniowych prowadzonych w ramach AZP dominacji celtyckiej, [w:] Najdawniejsze dzieje uzyskano także drobny materiał ceramiczny ziem polskich…, s. 212; R. Madyda -Legutko, Pol- o charakterze łużyckim w 8 punktach osadni- skie Karpaty w okresie późnolateńskim i w okresie czych datowanych na przełom epoki brązu i że- wpływów rzymskich. Uwagi dotyczące zróżnico- laza – m.in. w Starym Sączu i Barcicach – por. wania kulturowego, [w:] Okres lateński i rzymski K. Tunia, Archeologiczne zdjęcie terenu polskiej w Karpatach polskich, pod red. J. Gancarskiego, części dorzecza Popradu…, s. 183 -206. Łużyc- Krosno 2004, s. 71-92 oraz szerzej – K. Pie- kie znaleziska pochodzą także z Kurowa oraz ta, Die Púchov -Kultur, Nitra 1982, passim Białejwody – por. A. Żaki, M. Fraś, B. Sikora, i R. Madyda -Legutko, Die Púchov -Kultur in po- Badania archeologiczne w Sądecczyźnie w r. 1964 lnischen Westkarpaten, [w:] Kontakte längs der /Kurów – Białawoda – Nowy Sącz – Podegrodzie Bernsteinstrasse (zwischen Caput Adriae und den i in./, odbitka powielana, A. Żaki, Najnowsze Ostseegebieten) in der Zeit um Christi Geburt, prace Karpackiej Ekspedycji Archeologicznej pod red. Z. Woźniaka, Kraków 1996, s. 183-197. w Sądecczyźnie, „Rocznik Sądecki”, VII 1966, 60 R. Madyda-Legutko, Zróżnicowanie kulturowe s. 436 -442; tegoż, Problem starożytnych fortyﬁ - polskiej strefy beskidzkiej…, s. 19 -23; Z. Woź- kacji w Sądeckiem, tamże, s. 353-375. niak, W kwestii pobytu Celtów w Karpatach 56 M. Cabalska, op. cit., s. 35-36; R. D Abłamowi- Zachodnich, „Acta Archeologica Carpathica”, czowie, Badania wykopaliskowe przeprowadzo- VIII 1966, s. 76 -79; także K. Pieta, Spiš vo vča- ne w roku 1984 na cmentarzysku ciałopalnym snej dobe dejinnej, [w:] Terra Scepusiensis. Stav w Chełmcu, woj. nowosądeckie, stan. 2, „Acta bádania…, s. 149 -159. Archeologica Carpathica”, XXVIII 1989, 61 R. Madyda-Legutko, op. cit., s. 26. s. 199 -212. 62 M. Cabalska, Bemerkungen zur Puchov–Kultur 57 J. Żurowski, Skarby halsztackiego okresu z doliny in Polen, Forschungsgeschichte und Forschungs- Dunajca, 1927, s. 81 -84 oraz R. Madyda-Le- stand, ZNUJ „Prace Archeologiczne”, z. 26 gutko, Zróżnicowanie kulturowe polskiej strefy 1978, s. 153 -177; tejże, Pradzieje na tle przedhi- beskidzkiej w okresie lateńskim i rzymskim, Roz- storycznego osadnictwa…, s. 36 -38; por. także prawy habilitacyjne 304/1, Kraków 1996, s. 21. K. Pieta, Die Púchov -Kultur…, s. 207 -213. Por. także L. J. Łuka, Importy italskie i wschod- 63 R. Madyda -Legutko, K. Tunia, Podegrodzie nioalpejskie oraz ich naśladownictwa na obszarze woj. Nowy Sącz, Fundstelle 9, Siedlung der Pu- kultury „łużyckiej” okresu halsztackiego w Polsce, chov – Kultur, „Recherches Archeologiques de „Slavia Antiqua”, 6 1957–1959, s. 1 -99. 1983”, 1985, s. 26 -28 oraz R. Madyda -Legutko, 58 Z. Woźniak, Młodsza faza kultury lateńskiej (cel- Zróżnicowanie kulturowe polskiej strefy beskidz- tyckiej) i grupa tyniecka, [w:] Prahistoria ziem kiej… Katalog stanowisk, nr kat. 911. polskich…, s. 248-263, oraz spojrzenie szer- 64 Tamże, s. 256. sze – J. Filip, Celtic civilisation and its heritage, 65 R. Madyda-Legutko, Zróżnicowanie kulturowe Praha 1976, passim. Por. także J. Ginalski, A. polskiej strefy beskidzkiej…, s. 21-23. Muzyczuk, Stan badań nad osadnictwem celtyc- 66 Z. i S. Kurnatowscy, Parę uwag o odmienno- kim na Podkarpaciu, [w:] Na granicach antyczne- ściach kulturowych Małopolski (widzianych od go świata, pod red. S. Czopka, A. Kokowskiego, północy), [w:] Polonia Minor Medii Aevi. Studia Rzeszów 1999, s. 9 -14 oraz Z. Woźniak, Stan dedykowane panu Prof. Andrzejowi Żakiemu i potrzeby badań nad kulturą lateńską w Pol- w osiemdziesiątą rocznicę urodzin, pod red. sce, [w:] Stan i potrzeby badań nad młodszym Z. Woźniaka i J. Garncarskiego, Kraków–Kro- okresem przedrzymskim i okresem wpływów sno 2003, s. 165 -178. rzymskich w Polsce, pod red. K. Godłowskiego, 67 R. Madyda-Legutko, Migrationsbewegungen der R. Madydy -Legutko, Kraków 1986, s. 11 -24. Bevölkerung im Gebiet der polnischen Karpaten 59 M. Cabalska, Pradzieje na tle przedhistorycznego in der spätrömischen Kaiserzeit und der Frühvöl- osadnictwa…, s. 37 -38; tejże, Osadnictwo kultury kerwanderungszeit, [w:] Die spätrömische łużyckiej w Maszkowicach w świetle dotychcza- Kaiserzeit und die frühe Völkerwanderungszeit in sowych badań archeologicznych…, s. 182-184, Mittel - und Ostereuropa, pod red. M. Mączyń- tejże, Ułamek ozdoby z Maszkowic, woj. Nowy skiej, T. Grabarczyka, Łódź 2000, s. 217 -237. Sącz, ﬁ bula czy bransoleta?, „Acta Archaeologica 68 R. Madyda-Legutko, Zróżnicowanie kulturowe Carpathica”, XXIII 1984, s. 163 -174. Kultura polskiej strefy beskidzkiej…, s. 47 -51. puchowska powstała najprawdopodobniej na 69 Kultura przeworska wykształciła się na począt- skutek nasunięcia się ludności celtyckiej na ku młodszego okresu przedrzymskiego i trwa- miejscowe podłoże (grupa orawska kultury ła do schyłku wczesnej fazy okresu wędrówek

20 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 2020 22010-02-25010-02-25 17:46:0417:46:04 ludów. Etnicznie utożsamiane z nią jest plemię 75 Por. M. Cabalska, Pradzieje na tle przedhisto- (lub federacja plemion) Lugiów – por. K. Ka- rycznego osadnictwa…, s. 39, L. Morawiecki, czanowski, Barbarzyńska Europa…, s. 215-222, Monety rzymskie z okolic Nowego Sącza, „Acta oraz tegoż, Obraz kulturowy okresu wpływów Archeologica Carpathica”, XVII 1977, s. 171 -180, rzymskich i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów A. Kunisz, Znaleziska monet rzymskich z Ma- na ziemiach polskich i terenach ościennych [w:] łopolski, Wrocław–Warszawa–Kraków 1985, Najdawniejsze dzieje ziem polskich…, s. 282-291. s. 64, 65 nr 60, oraz dla złotego aureusa Tacyta 70 O chronologii okresu rzymskiego – por. z Gostwicy – Tabula Imperii Romani M34, K. Kaczanowski, Chronologia okresu rzymskie- Kraków 2002, s. 58 nr 161, A. Kunisz, Jeszcze go i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów, [w:] o aureusie spod Podegrodzia (recte: z Gostwicy) Najdawniejsze dzieje ziem polskich…, s. 270 -278. i innych monetach rzymskich w okolicach Nowego 71 R. i D. Abłamowiczowie, op. cit., s. 199 -212. Sącza, „Acta Archaeologica Carpathica”, IV 72 R. Madyda-Legutko, Zróżnicowanie kulturowe 1963, s. 279-282. Dla obszaru słowackiego – por. polskiej strefy beskidzkiej…, s. 67 -68. Warto T. Kolnik, Archeologické svedectvo, [w:] Pramene zwrócić uwagę na odrębność kulturową osad z dejinám Slovenska…, s. 53-87. nadpopradzkich tj Moszczenicy Wyżnej (stan. 76 Zupełnym wyjątkiem w grupie monet pocho- A i C), Rytra (stan. A) i Piwnicznej (stan. A), dzących z Sądecczyzny jest znalezisko monety których materiał wykazuje wpływy południo- państwa bosporańskiego, a więc z kręgu wej (słowackiej) grupy północnokarpackiej – greckich kolonii znad Morza Czarnego, która por. R. Madyda -Legutko, K. Tunia, Wyniki najprawdopodobniej została znaleziona w Za- badań stanowisk okresu rzymskiego w Moszczeni- bełczu. Brązowy okaz datowany jest na koniec cy Wyżnej, woj. Nowy Sącz, „Acta Archaeologica I w. p.n.e. lub początek I wieku n.e. – por. Carpathica”, XVIII 1978, s. 147 -149, tychże, R. Madyda -Legutko, Zróżnicowanie kulturowe Rytro. Karpacka osada z okresu wędrówek ludów, polskiej strefy beskidzkiej… Katalog stanowisk, ZNUJ „Prace Archeologiczne”, z. 57 1993, s. 83 nr kat. 469. oraz tychże, Wyniki badań stanowiska z okresu 77 R. Madyda-Legutko, Zróżnicowanie kulturowe rzymskiego w Piwnicznej, woj. Nowy Sącz, „Acta polskiej strefy beskidzkiej…, s. 110 oraz J. Tejral, Archaeologica Carpathica”, XX 1980, s. 143 -152. Zur Chronologie der frühen Völkerwanderung- 73 R. Madyda -Legutko, Polskie Karpaty w okresie szeit im mittleren Donauraum, „Archaeologia późnolateńskim…, s. 75, M. Cabalska, R. Madyda- Austriaca”, LXXII 1988, s. 223 -304, por. także -Legutko. K. Tunia, Wyniki badań stanowiska K. Pieta, Th e North Carpathians at the beginning z epoki brązu, początków epoki żelaza i z późnego of the Migratian Period, „Antiquity”, 65/247 okresu rzymskiego w Nowym Sączu – Biegonicach, 1991, s. 376 -387. „Acta Archaeologica Carpathica”, XXIX 1990, 78 R. Madyda -Legutko, K. Tunia, Rytro. Karpacka s. 163-214, R. Madyda-Legutko, Zróżnicowanie osada…, s. 76 -85. kulturowe polskiej strefy beskidzkiej…Katalog sta- 79 R. Madyda -Legutko, K Tunia, Wczesnośrednio- nowisk, nr kat. 553, A. Jodłowski, Badania osady wieczne osadnictwo w Podegrodziu, woj. Nowy wielokulturowej w Starym Sączu, na stanowisku 1, Sącz, „Acta Archaeologica Carpathica”, XXXI „Badania archeologiczne prowadzone przez 1992, s. 123 -146. M. Cabalska w jednym Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka w latach ze swych sprawozdań wspomina o odkry- 1986–1987”, Wieliczka 1988, s. 5-13. Na temat ciu w czasie badań przy apsydzie kościoła stanu badań nad okresem rzymskim w beskidz- św. Rocha w Starym Sączu w roku 1959 dwóch kiej części Karpat polskich – por. R. Madyda- skorup „o ciekawej fakturze bliskie formom -Legutko, K. Tunia, Historia badań nad okresem praskim” – por. tejże, Sądecczyzna w badaniach lateńskim i rzymskim w streﬁ e beskidzkiej Karpat Katedry Archeologii UJ…, s. 391. W innym miej- polskich, [w:] Okres lateński i rzymski w Karpa- scu badaczka wspomina o datowaniu skorup tach polskich, pod red. J. Gancarskiego, Krosno znalezionych przy kościółku św. Rocha w Sta- 2004, s. 29-39. rym Sączu na końcową fazę kultury przewor- 74 K. Godłowski, Przemiany kulturowe i osadnicze skiej – por. tejże, Pradzieje Starego Sącza i jego w południowej i środkowej Polsce w młodszym najbliższej okolicy, [w:] Historia Starego Sącza od okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim, czasów najdawniejszych do 1939 roku, pod red. Wrocław–Warszawa–Kraków 1985, mapa 5 H. Barycza, Kraków 1979, s. 26. i 9 s. 105 oraz tegoż, Ziemie polskie w okresie 80 P. Kaczanowski, Okres wędrówek ludów…, s. 339. wędrówek ludów. Problem pierwotnych siedzib 81 Por. J. Poleski, Podstawy i metody datowania Słowian, [w:] „Barbaricum” 1989, s. 25. Być okresu wczesnośredniowiecznego w Małopolsce, może w bliskiej relacji z ruchami ludności po- ZNUJ „Prace Archeologiczne”, z. 52 1992, zostają znaleziska datowane na okres rzymski s. 92 -97 oraz tegoż, Wczesnośredniowieczne w 11 punktach osadniczych zidentyﬁ kowanych grody w dorzeczu Dunajca, Kraków 2004, s. 110, w czasie badań powierzchniowych w doli- 198-208, 222-320. Na temat grodów Sądecczy- nie Popradu – por. K. Tunia, Archeologiczne zny – por. M. Cabalska, Grodzisko wczesno- zdjęcie terenu polskiej części dorzecza Popradu…, średniowieczne w Chełmcu Polskim i problem s. 183 -206. chronologii grodzisk Sądecczyzny, „Wiadomości

21 Grzegorz First, Wielokulturowa Sądecczyzna – perspektywa archeologiczna

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 2121 22010-02-25010-02-25 17:46:0417:46:04 Archeologiczne”, XXXI z. 2-3 1965, s. 135 -145, ski, Ziemie polskie a Wielkie Morawy. Studium tejże Wieloczłonowe grodzisko w Chełmcu na tle archeologiczne kontaktów w zakresie kultury podobnych założeń obronnych z terenu Polski Po- materialnej, „Przegląd Archeologiczny”, XXIX łudniowej, ZNUJ „Prace Archeologiczne”, z. 10 1981, s. 151 -197; tegoż, Ziemie polskie w Wielkie 1968, s. 69-92; A. Żaki, Wędrówki Sącza. O roz- Morawy. Problemy kontaktów ideologicznych woju sądeckiego ośrodka osadniczego do schyłku i politycznych w świetle archeologii, „Przegląd XIII stulecia, Kraków 1974, passim; tegoż, Archeologiczny”, XXX 1982, s. 141 -186. O położeniu wczesnośredniowiecznego…, s. 1-50, 88 G. Labuda, Polska, Czechy, Ruś i kraj Lędzian K. Dziwik, Sądecczyzna wczesnośredniowieczna w drugiej połowie X w., [w:] Studia nad początka- (do końca XIII wieku) w świetle źródeł i dotychcza- mi państwa polskiego II 1988, s. 167 -211; tegoż, sowego stanu badań, „Rocznik Sądecki”, III 1957, Bolesław Chrobry w Krakowie czyli o rzekomej s. 317 -345; A. Rutkowska -Płachcińska, Sądec- utracie Krakowa przez Czechów w roku 999, [w:] czyzna w XIII i XIV wieku. Przemiany gospodar- Studia nad początkami…, s. 264-293. Na temat cze i społeczne, Wrocław–Warszawa–Kraków niezwykle zajmującego problemu kierunków 1961, s. 8-10; M. Cabalska, Pradzieje Starego i dróg chrystianizacji Małopolski w tym cza- Sącza…, s. 29 -33 oraz J. Poleski, Dwa grodziska sie – por. H. Zoll -Adamikowa, Formy konwersji w Podegrodziu – problem kasztelanii sądeckiej, Słowiańszczyzny wczesnośredniowiecznej a pro- [w:] Lokalne ośrodki władzy państwowej w XI–XII blem przedpiastowskiej chrystianizacji Mało- wieku w Europie Środkowo-Wschodniej , pod red. polski, [w:] Chrystianizacja Polski Południowej. S. Moździocha, Wrocław 1993, s. 235-259. Materiały z sesji naukowej odbytej 29 czerwca 82 Podobna sytuacja została zaobserwowana na te- 1993 r., Kraków 1994, s. 131 -140. renie słowackiej części Karpat – por. M. Parczew- 89 Nie na długo jednak, bowiem w XI w. gród ski, Początki sąsiedztwa polsko-rusko -słowackiego w Naszacowicach upadł, w warstwie z tego w świetle danych archeologicznych, [w:] Początki okresu stwierdzono ślady pożaru. Większość sąsiedztwa. Pogranicze etniczne polsko -rusko -sło- grodów plemiennych w Małopolsce upadło wackie w średniowieczu, pod red. M. Parczewskie- w ciągu wieku X zapewne z kilku przyczyn, go i S. Czopka, Rzeszów 1996, s. 76. indywidualnych dla każdego założenia – por. 83 W przypadkach skupień osadniczych przy- J. Poleski, Grodzisko wczesnośredniowieczne puszcza się, iż były one zamieszkiwane przez w Naszacowicach – problem upadku grodów ple- tzw. małe plemiona, które jednak mogły miennych na terenie Małopolski, [w:] Osadnictwo wchodzić w skład „dużego plemienia”, jakim i architektura ziem polskich w dobie zjazdu gnieź- byli Wiślanie – por. L. A. Tyszkiewicz, Plemio- nieńskiego, pod red. A Buko i Z. Świechowskie- na słowiańskie we wczesnym średniowieczu, [w:] go, Warszawa 2000, s. 285-291. Słowiańszczyzna w Europie średniowiecznej, pod 90 O kasztelaniach w ujęciu historycznym – por. red. Z. Kurnatowskiej, Wrocław 1996, s. 45-52 K. Modzelewski, Organizacja grodowa u progu oraz tegoż, Problem Wiślan i ich państwa, [w:] epoki lokacji, „Kwartalnik Historii Kultury Ma- Ojczyzna bliższa i dalsza. Studia historyczne terialnej”, XXVIII/3 1980, s. 329-340, w ujęciu oﬁ arowane Feliksowi Kirykowi w sześćdziesiątą archeologicznym – por. S. Moździoch, Miejsca rocznicę urodzin, pod red. J. Chrobaczyńskiego, centralne Polski wczesnopiastowskiej – organiza- A. Jureczki, M. Śliwy, Kraków 1993, s. 293 -304. cja przestrzeni we wczesnym średniowieczu jako 84 B. Wyrozumska, Drogi ziemi krakowskiej do źródło poznania systemu społeczno-gospodarczego, końca XVI wieku, Wrocław–Warszawa–Kra- [w:] Centrum i zaplecze we wczesnośredniowieczej ków–Gdańsk 1977, s. 70-72. Europie Środkowej, pod red. tegoż, Wrocław 85 Por. np. J. Poleski, Brązowe okucie awarskie 1999, s. 21-51. W przypadku Sądecczyzny mamy z grodziska w Naszacowicach, woj. nowosądeckie, do czynienia z niezwykle ciekawym zjawiskiem „Acta Archaeologica Carpathica”, XXX 1991, translokacji ośrodka kasztelańskiego, trafnie s. 243 -247; tegoż, Grodziska w Lubomi i Naszaco- rozpoznanym w trakcie badań archeologicznych wicach. Przyczynek do problemu kontaktów miesz- prowadzonych przez A. Żakiego. Po połowie kańców południowej Polski z Wielkimi Morawami, XI w. zbudowano na terenie Podegrodzia „Śląskie Prace Historyczne”, II 1991, s. 193 -206; niewielki gródek („Zamczysko”), który jednak tegoż, Kolejne zabytki awarskie i wielkomorawskie w wyniku pożaru wkrótce zakończył funkcjo- z grodziska w Naszacowicach, [w:] Słowianie i ich nowanie. W wieku XII w niewielkiej odległości sąsiedzi we wczesnym średniowieczu, pod red. M. na południe powstał kolejny, także niewielki Dulinicza, Lublin–Warszawa 2003, s. 215 -222. gródek („Grobla”), który funkcjonował mimo 86 Por. K. Polek, Państwo wielkomorawskie i jego pożarów i kolejnych odbudów prawdopodobnie sąsiedzi, Kraków 1994, s. 47 -49 oraz Z. i S. Kur- do II polowy XIII w. – por. A. Żaki, Wędrówki natowscy, op. cit., s. 168 -174. Sącza…, passim oraz J. Poleski, Wczesnośrednio- 87 Por. np. J. Poleski, Kontakty Wielkich Mo- wieczne grody w dorzeczu Dunajca…, s. 184. raw z plemionami zamieszkującymi ziemie 91 Por. np. J. Czajkowski, Historyczne, osadnicze południowej Polski, [w:] Środkowoeuropejskie i etniczne warunki kształtowania się kultur po dziedzictwo cyrylo -metodiańskie, pod red. A. północnej stronie Karpat, „Zeszyty Sądecko -Spi- Barciaka, Katowice 1999, s. 17 -34; K. Wachow- skie”, 1/2006, s. 18-49.

22 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 2222 22010-02-25010-02-25 17:46:0417:46:04 Grzegorz First Multikultúrna prehistória Sandecka – Kraków – Nowy Sącz archeologická perspektíva

¶ Načrtnutý prehľad kultúrnej rôznorodos- Význam Sandecka je viditeľný najmä na pozadí ti v prehistórii i včasnom stredoveku sandeckej ekumény Karpát, hôr, ktoré netvorili, ako sa vše- zeme v chronologickom poňatí samozrejme vy- obecne dávnejšie súdilo, bariéru pre prenikanie chádza nielen zo skutočného osídlenia i faktickej kultúrnych prúdov, ale pásmo kontaktov medzi kultúrnej rôznorodosti, ale je tiež otázkou sta- kultúrami juhu – „zakarpatskými“ a spoločen- vu bádania a interpretácie v tomto čase dostup- stvami nachádzajúcimi sa na sever od Karpát. ných archeologických prameňov. Rozvoj techník Takýto obraz je evidentný v širšom bádateľskom a bádateľských metód, tiež perspektíva ďalších horizonte v neskorom neolite a najmä v bronzo- bádaní môže tento obraz ešte viac obohatiť ve- vej dobe. V súčasnosti mapa osídlenia Sandec- rifi kujúc vykonané zistenia i niektoré predpokla- ka kultúry bronzovej doby je spájaná rovnako s dy. V súčasnej etape možno jednak potvrdiť, že južnými územiami, ako i v prípade lužickej kul- Sandecko ako kultúrne poňatie odzrkadľuje tak- túry prítomnej v doline Dunajca, s vplyvmi zo tiež rôznorodosť prehistorických kultúr. Rôzno- strediska severu. Kultúrna rôznorodosť železnej rodosť archeologických kultúr zadefi novaných a doby - predovšetkým laténskeho obdobia – zis- spájaných so zachovanými pamiatkami má svoje titeľná v karpatskom pásme je výsledkom pôso- predpoklady predovšetkým geografi cké a prírod- benia opätovne južných kultúr. Svedčí to o ži- né, tiež menej zistiteľné – spoločensko-hospo- vých kontaktoch medzi ľuďmi, čo vždy prináša dárske či nemateriálne. Poloha Sandecka, riečna kultúrne zmeny. Južné vplyvy sú pozorovateľ- sieť, klíma a prírodné prostredie determinova- né tiež v lokálnych variantoch kultúry rímskeho li rozvoj najmä raných ľudských hospodárstiev. obdobia, evidentných na polohách pozdĺž doliny Postupne odkrývané stopy paleolitického pre- Popradu. O živých kontaktoch obchodného cha- nikania do horských oblastí svedčia o zaintere- rakteru svedčia nálezy mincí z rímskeho obdo- sovaní vtedajších lovcov transkarpatskými ces- bia. V antických písomných prameňoch potvrde- tami, resp. dostupnými ložiskami kamenných né migrácie obyvateľstva na konci cisárstva sú surovín, nachádzajúcich sa v susedstve Sandec- iste výrazom intenzívnych preskupení na vte- ka. V neskorších obdobiach postupne narastal dajšej etnickej mape strednej Európy. Nakoniec vplyv človeka na prostredie, ktoré ho obklopo- expanzia slovanských kmeňov zjednocuje etnic- valo. Okrem skromných stôp prvých roľníkov a ký i kultúrny obraz tohto územia, hoci sídelná chovateľov impulzy neolitizácie museli nespor- atraktivita, poloha na spojniciach „politických“ ne obsiahnuť tiež Sandeckú kotlinu. Analýza fo- i hospodárskych priťahuje do oblasti Sandecka riem existencie človeka na sandeckej zemi najmä rôznorodé etnické i kultúrne skupiny tiež v ne- v dobe kamennej i na začiatku doby bronzovej skorších obdobiach – stredoveku i v časoch no- poukazuje jednak na typickú pre horské terény vovekých1. rolu krátkotrvajúcich, sezónnych foriem osídle- nia spätých s loveckými i neskoršími pastiersky- mi formami obhospodarovania. Evidentné je to 1 Porovnaj napríklad J. Czajkowski, Historyczne, najmä v pásmach vysočín pozdĺž riečnych dolín. osadnicze i etniczne warunki kształtowania się V samotnej Sandeckej kotline je relatívna stabi- kultur po północnej stronie Karpat, „Zeszyty lizácia osídlenia zistiteľná až od doby bronzovej. Sądecko-Spiskie”, 1:2006, s. 18-49.

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 2323 22010-02-25010-02-25 17:46:0417:46:04 Leszek Migrała Nowy Sącz w średniowieczu

Nowy Sącz

U początków Sącza Władysławowi Łokietkowi, z tym jednak, że z projektem założenia nowego ośrodka miejskie- ¶ Pierwsza wzmianka o Sączu pojawia się wraz go na wysokiej terasie w widłach rzek Kamienicy z kasztelanem sądeckim Chwalisławem w odnie- i Dunajca zapoznał Przemyślidę biskup krakow- sieniu do roku 1224, przy czym – jak stwierdził ski Paweł z Przemankowa – ówczesny właściciel Andrzej Żaki – informacji tej nie ma powodu wsi Kamienica – zwolennik rządów czeskich odnosić do Starego Sącza, natomiast istnieją w księstwie krakowskim i sandomierskim. poważne podstawy do przypuszczeń, że dotyczy ¶ Przywilej lokacyjny wystawiony 8 listopada ona Podegrodzia. Pogląd ten podzieliła większość 1292 roku w Krakowie wprowadzał prawo mag- późniejszych badaczy, co upoważnia do stwier- deburskie. Dowiadujemy się z niego, że założenie dzenia, że właśnie tam, najpierw w grodzisku nowego miasta na gruntach wsi Kamienicy zosta- o nazwie „Zamczysko” (zapewne już w XI wieku), ło zlecone synom wójta starosądeckiego Tyrma- a później na „Grobli” urzędowali kasztelanowie na (Tylmana) – Bertoldowi i Arnoldowi z braćmi, sądeccy, którymi w latach 1224–1272 (oprócz którzy jako zasadźcy Nowego Sącza otrzymali Chwalisława) byli: Dzierżykraj, Wydżga, Gedko, w zamian wójtostwo dziedziczne z prawem pobie- Bogusław, Piotr i Lasota1. rania 1/6 czynszów, 1/3 opłat sądowych, budowy ¶ Tzw. „Sącz podegrodzki” stanowił centrum jatek rzeźniczych i łaźni, a także poszukiwania administracyjne, kościelne, gospodarcze i woj- na obszarze należącym do miasta złota i innych skowe Sądecczyzny w początkowym okresie pań- metali. To samo źródło informuje, że lokator − stwowości polskiej. Przestał jednak nim być Wacław II − hojnie uposażył również samo mia- w drugiej połowie XIII wieku po nadaniu sto, które uzyskało 72 łany gruntu pod zabudo- w 1257 roku ziemi sądeckiej przez księcia wę i folwarki oraz 100 łanów w celu karczunku krakowskiego Bolesława Wstydliwego i zakładania nowych wsi w ciągu kolejnych 15 swojej węgierskiej małżonce Kindze lat3, a także komorę celną, prawo do targu i tygo- i założeniu przez nią Sącza (Stare- dniowego jarmarku na św. Małgorzatę (13 lipca), go), który księżna lokowała na pra- jak również – co rzadko spotykane – możliwość wie magdeburskim nie później niż urządzenia mennicy4. w roku 1273. ¶ Dominacja Sącza (Starego) jako My Wacław, z bożej łaski król czeski, książę głównego ośrodka administracyj- krakowski i sandomierski, margrabia morawski! nego i gospodarczego w ziemi są- Obwieszczamy wszem wobec i na przyszłość: deckiej nie trwała długo. Przyczyną żeśmy wiernościom naszym Bertoldowi wójtowi tego było założenie na terenie bisku- i Arnoldowi z braćmi swymi, synom Tyrmana, tegoż piej wsi Kamienicy (będącej znaczniejszą wójtostwa spólnikom, zezwolili na założenie mia- osadą być może już w XII wieku) nowego sta naszego Sącza w miejscu onem, gdzie obecnie miasta, przewidujące przeniesienie doń zarów- leży wieś Kamienica […]. Dla polepszenia zaś bytu Pieczęć Wacława II Czeskiego no mieszkańców Sącza (Starego), jak i tamtej- miasta tego, ustanawiamy odbywanie corocznego (rewers) szego konwentu klarysek. Projekt ten − zapewne jarmarku w uroczystość błogosławionej Małgorzaty uzgodniony z księżną Kingą − Panią Sądecką − męczenniczki przez cały tydzień z wszelką wolnoś- został wprawdzie zrealizowany tylko częściowo cią. Pozwalamy też i sprzyjamy urządzeniu men- (w translacji wzięła udział jedynie część miesz- nicy przez wójtów na pożytek miasta. Dalej! obcy kańców starego miasta), niemniej doprowadził mieszkańcy skądkolwiek przez księstwo krakowskie w 1292 roku do założenia konkurencyjnego wo- i sandomierskie dążąc na zamieszkanie tego miasta bec Sącza (Starego) ośrodka miejskiego, zwanego wolny mają mieć przechód, od ceł uwolnienie. […] początkowo „Kamienicą”, a od końca pierwszej Przydajemy też na pożytek miastu temu las wokoło, ćwierci XIV w. „Nowym Sączem”, niewątpliwie rybołówstwo i łowiectwo w obrębie miedz swych. bardziej zdatnego do obrony aniżeli dotychcza- Rzeczone miasto ma być założone na prawach po- sowe centrum administracyjne Sądecczyzny, i co wszechnych magdeburskich, jakie obecnie w mieście równie istotne, korzystniej usytuowanego wobec Krakowie obowiązują i dotąd obowiązywały: aby szlaków komunikacyjnych2. się w wątpliwościach do tegoż prawa odwoływano. ¶ Założycielem Nowego Sącza był król czeski Nadajemy zaś pożytki przytoczone wzmianko- Wacław II, władający w końcu XIII wieku Mało- wanym wójtom: Bertoldowi i Arnoldowi z braćmi polską, którą w październiku 1292 roku odebrał jego wszystkimi i ich prawnymi spadkobiercami,

24 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 2424 22010-02-25010-02-25 17:46:0417:46:04 z wolnością sprzedaży lub wieczystej darowizny wraz z prawami; niechaj je odbiorą i między siebie według sprawiedliwości równo podzielą. Dla świa- dectwa tegoż kazaliśmy niniejsze pismo sporządzić i pieczęci naszej mocą utwierdzić. Dan w Krakowie roku Pańskiego 1292 dnia 8 listopada. Przez ręce Henryka Gwazona kanclerza krakowskiego i sando- mierskiego5. ¶ W początkowym okresie znaczną część miesz- kańców Nowego Sącza stanowili osadnicy pochodzenia niemieckiego, którzy tworzyli zamożniejszą warstwę społeczności miejskiej, w przeciwieństwie do elementu rodzimego skupionego zapewne głównie w streﬁ e podmiejskiej. ¶ Nowo powstałe miasto przejęło rolę głównego ośrodka w Sądecczyźnie, stając się siedzibą kasz- telana, którego uprawnienia uległy stopniowe- mu ograniczeniu na rzecz starosty grodowego, obecnego w Nowym Sączu od czasów Kazimierza Wielkiego (od połowy XIV wieku).

Zabudowa

¶ Zwarta zabudowa miejska Nowego Sącza zaję- ła naturalnie obronną terasę w widłach Dunajca i Kamienicy. Na terenie objętym fortyﬁ kacjami wprowadzono szachownicowy układ ulic. Cen- trum miasta stanowił duży prostokątny rynek (największy w Małopolsce po krakowskim). Główną oś miejską wyznaczył przebiegający przez rynek na kierunku północ – południe trakt, utworzony przez ulice Szpitalną (dzisiejsza Pio- tra Skargi i Krakowska) oraz Drzewną (dzisiejsza Jagiellońska). W kierunku wschodnim wybiega- ła z rynku ulica Młyńska (dzisiejsza Lwowska), w kierunku południowym zaś Furmańska (obecnie Juliana Dunajewskiego). Równolegle do traktu głównego przebiegały ulice Różana i Francisz- Przywilej lokacyjny Nowego kańska (dzisiejsza Pijarska) oraz Świętego Ducha Sącza (rekonstrukcja). (nazwa średniowieczna zachowana do dzisiaj). Muzeum Okręgowe Poza mury miejskie wybiegały ulice: Starosądec- w Nowym Sączu ka (Staromiejska), Krakowska i Świętego Krzyża, która prowadząc w kierunku wschodnim stano- wiła przedłużenie ulicy Młyńskiej6. ¶ Średniowieczne miasto nie było duże, bo za- mknięte ciasnym pierścieniem murów powsta- łych na przełomie XIII i XIV wieku7 obszerne być nie mogło. Dostęp do grodu prowadził przez trzy bramy, będące początkowo niskimi wieżami nie przewyższającymi murów, później nadbudowa- ne: Węgierską (Porta Hungaricalis od południa), Krakowską (Porta Cracoviensis od północy) i Młyńską (Porta Molendinalis od wschodu). Nie- co później wchód do miasta umożliwiły również trzy furty: Grodzka, Szpitalna i Różana. Bez- pieczeństwa strzegł zamek, powstały zapewne w tym samym czasie co mury obronne, a więc na przełomie XIII i XIV wieku8, wkomponowa- Baszta Kowalska (model ny w linię murów, opatrzony dwiema basztami makiety). kwadratowymi – w tym zachowaną do dzisiaj Muzeum Okręgowe w No- Kowalską – a nadto baszty: Krawiecka i Tkac- wym Sączu ka (ﬂ ankujące bramę Węgierską), Piwowarska

25 Leszek Migrała, Nowy Sącz w średniowieczu

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 2525 22010-02-25010-02-25 17:46:0417:46:04 i Sukiennicza od strony wschodniej oraz Kra- z pomostami przez Kamienicę do rurmuzu, który marska i Rzeźnicka od południowego-zachodu znajdował się za kościołem Świętego Ducha przy i zachodu. W południowej linii murów, ubezpie- końcu ulicy Szpitalnej. czonej fosą przekopaną od Dunajca w kierunku Kamienicy, został zbudowana jeszcze jedna Trudności były niemałe, bo dwie rzeczki: Łubinka baszta o nie ustalonej nazwie9. i Kamienica stały na przeszkodzie. Przez Łubinkę ¶ Ratusz mieścił się pierwotnie w pobliżu kościo- i Kamienicę z Roszkowic rury szły dnem, przez ła św. Małgorzaty (przy ulicy Świętego Ducha), Kamienicę, zdaje się, na kobylicach aż do rurmuza, dopiero później, około połowy XV wieku, umiej- który był za kościołem św. Ducha15. scowiony został w rynku, w budynku specjalnie wzniesionym dla samorządu miejskiego. Oprócz ¶ Sam rurmuz był urządzeniem, w działaniu murowanego kościoła św. Małgorzaty10, w obrę- którego zasadniczą rolę odgrywała ocembrowa- bie murów został zbudowany murowany kościół na studnia, skąd wodę pompowano do góry do Narodzenia Najświętszej Maryi Panny z klasz- ogromnej skrzyni, z której drewnianymi rynna- torem Franciszkanów (1297 – prawdopodobnie mi płynęła do ważniejszych obiektów w mieście, w związku z zamiarem przeniesienia na nowe a także do gorzelni i browarów znajdujących się miejsce starosądeckich konwentów minoryc- w wielu domach miejskich. Utrzymanie instalacji kich)11, później zaś (1409) klasztor Norbertanów, wodociągowej nie było łatwe, szczególnie w cza- powstały po przeniesieniu doń z przedmieścia sie większej wody, kiedy to nurt Kamienicy targał Węgierskiego (zwanego również Większym) rury i porywał je wraz z kobylicami, jak również szpitala Świętego Ducha. w okresach silniejszych mrozów, powodujących ¶ Do najważniejszych budowli średniowiecznego pękanie przewodów. miasta zaliczał się również dwór biskupi zlokali- ¶ Na przedmieściu Węgierskim, które rozwinęło zowany w sąsiedztwie południowo-zachodniego się poza murami obronnymi po południowej stro- narożnika rynku, pobudowany po uzyskaniu od nie zwartej zabudowy miejskiej, znajdował się księżnej Kingi wsi Kamienicy przez bp. Pawła przedlokacyjny kościół św. Wojciecha (określony z Przemankowa, o którym pierwsza wzmianka jako świątynia parafi alna jeszcze w dokumencie pochodzi z XV wieku12, a także szkoła parafi alna z 1303 roku), łączony z niepotwierdzoną źródło- poświadczona w źródłach w 1412 roku, istniejąca wo tradycją odprawienia w miejscu jego powsta- niewątpliwie znacznie wcześniej13. W obrębie nia Mszy św. przez Wojciecha Sławnikowicza, murów obronnych w rejonie ulicy Biskupiej w czasie jego pielgrzymki z Węgier do Polski. Trzy (dzisiejsza Hoff manowej) znajdowała się łaźnia dalsze kościoły – Świętego Ducha, św. Walentego miejska, natomiast za murem u wylotu ulicy i św. Mikołaja (dwa pierwsze ze szpitalami, czyli Młyńskiej nad Kamienicą blech – urządzenie do przytułkami dla chorych i ubogich) – powstały bielenia płótna. przy drodze wiodącej do Starego Sącza. Pierwszy ¶ Cenne informacje dotyczące Nowego Sącza z nich został wybudowany w 1360 roku („prope w odniesieniu do drugiej połowy XIV wieku za- Novam Sandecz” – blisko Nowego Sącza) przez warł Jan Długosz w Liber benefi ciorum, wymie- Mikołaja Kizlinga mieszczanina nowosądeckie- niając w mieście dwie jatki sukiennicze, jedną go na mocy przywileju Kazimierza Wielkiego. rzeźniczą, dwa stragany szewskie i trzy kramy. Drugi powstał w 1510 roku w okolicach dzisiej- ¶ Młynów, z którymi powiązane były inne szych plant (w 1655 roku spalili go Szwedzi16, ale urządzenia (hamry czyli kuźnie, folusze, stępy ponieważ pamięć o nim nie zaginęła, wobec tego i tracze) było kilka. Najstarszym (istniejącym został odbudowany w 1678 roku). Trzeci powstał jeszcze przed lokacja miasta) był młyn, który w sąsiedztwie dzisiejszego Starego Cmentarza. początkowo wchodził w skład uposażenia pro- W 1409 roku znajdował się w rękach sprowadzo- boszcza kościoła św. Wojciecha, później zaś (za nych do Nowego Sącza norbertanów. W 1742 roku czasów Władysława Łokietka) został włączony zgorzał; w 1745 roku podjęto jego odbudowę, ale do domeny królewskiej; w XV wieku w jego miej- nie jest pewne czy ją ukończono. Wiadomo też, scu stały hamry. Dalsze młyny pobudowane były że padł ofi arą rabunku dokonanego przez byłego nad rzeką Kamienicą, o czym świadczy nazwanie kościelnego z fary, spalonego za ten czyn na sto- jednej z bram Młyńską. XV-wieczne źródła wy- sie w 1666 roku17. mieniają młyny królewskie: Dolny pod zamkiem ¶ Kolejny kościół – Świętego Krzyża – znajdował oraz Górny należący w trzeciej części do rajców na przedmieściu Mniejszym za rzeką Kamienicą nowosądeckich14. przy trakcie prowadzącym do Grybowa. Powstał ¶ Ważnym a zarazem ciekawym urządzeniem dzięki Piotrowi z Konic i Piotrowi z Tyczyna miejskim był wodociąg. Powstał w oparciu o przy- (członków kapituły nowosądeckiej) oraz wika- wilej Kazimierza Jagiellończyka z 1465 roku, rych sądeckich przed 19 września 1464 roku. w którym król zezwolił na doprowadzenie wody Według ks. Sygańskiego, kościół ten istniał jesz- do Nowego Sącza z pobliskich Roszkowic. Jego cze w pierwszej połowie XIX wieku, ale w latach budowa łączyła się ze sporymi trudnościami, jako wojen napoleońskich (1809−1813) zamieniono że wymagała przeprowadzenia rur dnem Łubin- go na prochownię, a następnie około 1830 roku ki, przerzuconych następnie za pomocą kobylic rozebrano do fundamentów18.

26 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 2626 22010-02-25010-02-25 17:46:0817:46:08 były liczne przywileje uzyskane przez nowosąde- czan zarówno w okresie walk z biskupem Muska- tą i wójtem Albertem, to jest w latach 1306–1312, jak i później po koronowaniu się Władysława Łokietka na króla Polski. Charakterystyczne przy tym, że w przywileju wystawianym przez małżonkę książęcą Jadwigę Łokietkową w 1312 roku, wyraźnie podkreślono zasługi nowosą- deczan, nazywając ich „uczciwymi i wiernymi”, wyrażając w ten sposób szczerą wdzięczność pary książęcej za okazaną pomoc i wytrwałość w czasie buntu krakowskiego20. ¶ Nie przypadkowe chyba także, że właśnie wtedy, za rządów Władysława Łokietka, Nowy Sącz nie wahał się wejść w spór z potężnym Krakowem ¶ Starodawną metryką mogą poszczyć się jesz- w sprawie korzystania z dróg handlowych. Powo- Budynek dawnej wikarówki cze dwie inne świątynie: kościół św. Heleny po- dem konfl iktu było posiadanie przez krakowian (model makiety). wstały na podzamczu (w pobliżu zbudowanego od 1306 roku prawa składu, który to przywilej Muzeum Okręgowe w połowie XV wieku mostu na Dunajcu), który uderzał w kupców nowosądeckich, zabraniając w Nowym Sączu uległ zniszczeniu w wyniku powodzi przed 1608 im omijania Krakowa w handlu węgiersko-bał- rokiem, ale został odbudowany w 1686 roku przez tyckim, nakazując wystawianie przewożonych ksienię klarysek starosądeckich Heleną Marcho- towarów pod Wawelem. Kupcy nowosądeccy cką, a także kościół św. Rocha zbudowany na niechętnie znosili uprzywilejowanie handlowe Dąbrówce (w znacznym oddaleniu od miasta), krakowian. Nic więc dziwnego, że gdy pojawiła którego powstanie łączy się z fundacją Władysła- się możliwość zignorowania ciążącego ogranicze- wa Jagiełły, przebudowany w latach 1595–160819. nia, wykorzystywali ją, pozostawiając stołeczny gród na uboczu swoich handlowych podróży na W blasku łaskawości monarszej północ. ¶ Konfl ikt z Krakowem trwał długo, ale nie ¶ W 1304 roku Władysław Łokietek, pomimo mógł ciągnąć się bez końca, i z tego między in- tego że w poprzednim dziesięcioleciu został dwu- nymi względu zakończył się kompromisowym krotnie pokonany przez Wacława II Czeskiego, układem zawartym 30 maja 1329 roku, w myśl zajął Sandomierz, a niebawem, skorzystawszy którego kupcy nowosądeccy w drodze do miast na śmierci Przemyślidy, opanował całą dzielnicę pomorskich przejeżdżać mieli przez Kraków, łącznie z Krakowem. Następne lata pokazały a kupcy wiozący towary z Krakowa na Węgry zo- jednak, że rządy Łokietkowe w Małopolsce bowiązani byli nie omijać Nowego Sącza21. miały silnych i wpływowych oponentów. Książę ¶ Dowodów łaskawości królewskiej Nowy Sącz natrafi ł w Krakowie na opór zniemczonego bi- doznawał również za następców Władysława skupa Jana Muskaty, później zaś zmuszony był Łokietka. Kazimierz Wielki zwolnił w 1345 roku zwalczać bunt wójta Alberta, który opowiedział nowosądeczan od ceł na drogach do Rusi, na się po stronie nowego władcy Czech – Jana Luk- Węgry oraz na gościńcu do Krakowa; w 1358 roku semburskiego. nadał im przywilej ułatwiający handel solą na ¶ W walce tej, mającej znamiona szerszego kon- Spiszu; w 1368 roku natomiast uwolnił czasowo fl iktu niemczyzny z polskością, Nowy Sącz, po- od wszelkich podatków celem pokrycia kosztów dobnie zresztą jak klaryski starosądeckie, opo- powiększenia bramy Młyńskiej. wiedział się po stronie Władysława Łokietka. Nie ¶ W 1378 roku Ludwik Węgierski potwierdził ulega wątpliwości, że stanięcie nowosądeczan zwolnienie od cła sandomierskiego towarów w szeregach zwolenników księcia piastowskiego spławianych do Prus Dunajcem i Wisłą. Z kolei wynikało z kalkulacji powodowanej względami Władysław Jagiełło w 1405 roku przekazał mia- natury ekonomicznej, pragnienia pomniejszenia stu cło czchowskie pod warunkiem, że będzie ono przewagi Krakowa w handlu polsko-węgierskim obracane na utrzymanie fortyfi kacji miejskich. w przypadku prawdopodobnego zwycięstwa Ło- Później zaś − w 1427 roku − zabronił urzędnikom kietka nad niemieckim patrycjatem stołecznego skarbowym pobierania od sądeczan ceł na dro- grodu. Niewykluczone również, że przyczyn za- gach Korony i Rusi. jęcia takiego stanowiska szukać należy we wcze- ¶ Starszy z synów Jagiełły – Władysław III – zwol- śniejszej postawie księżnej Kingi, sprzyjającej nił w 1440 roku kupców nowosądeckich od cła na przedstawicielom dynastii piastowskiej, którzy Węgrzech oraz w Lubowli, młodszy natomiast – opierali się w swych planach politycznych na Kazimierz Jagiellończyk – w połowie XV stulecia warstwie rodzimej kosztem obcych. od opłat celnych na Rusi i w całym Królestwie ¶ Jakkolwiekby nie sądzić, pewnym jest, że po- Polskim. Ten sam władca w 1464 roku zabronił parcie udzielone zwycięskiemu Łokietkowi opła- kupcom omijania Krakowa i Nowego Sącza w dro- ciło się Nowemu Sączowi sowicie. Dowodem tego dze na Węgry, a w 1486 roku (za sprawą starosty

27 Leszek Migrała, Nowy Sącz w średniowieczu

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 2727 22010-02-25010-02-25 17:46:0817:46:08 Jakuba z Dębna) przyznał miastu 18 lat wolnizny mającego już wtedy zapewniona sukcesję w Pol- od świadczeń na rzecz państwa po doznanych sce w przypadku bezpotomnej śmierci Piasta. przez Nowy Sącz klęskach powodzi i pożaru22. Piętnaście lat później rycerstwo polskie powitało ¶ Dzięki przywilejom monarszym rosła zamoż- w murach Nowego Sącza Ludwika, przybyłego ność Nowego Sącza, a wraz z nią jego znaczenie. dla objęcia tronu polskiego, a w 1376 roku znów Wyrazem tego było między innymi wejście re- jego matkę Elżbietę, która przybyła do Polski prezentantów Nowego Sącza do utworzonego w związku z powtórnym objęciem rządów na- przez Kazimierza Wielkiego Sądu Sześciu Miast miestniczych25. (Kraków, Kazimierz, Olkusz, Wieliczka, Boch- ¶ Latem lub jesienią 1384 roku przybyła z Węgier nia, Nowy Sącz), mającego być dla mieszczan do Polski – ojczyzny obydwu swoich babek – Ja- rządzących się prawem magdeburskim drugą dwiga Andegaweńska. Literacki obraz jej wkro- instancją trybunału odwoławczego, to jest sądu czenia w granice Królestwa Polskiego został najwyższego prawa niemieckiego funkcjonujące- przedstawiony następująco: go na zamku krakowskim23. ¶ Dowodem znaczenia Nowego Sącza w XIV i XV Wjechawszy spod cienistego sklepienia sosnowych wieku było wymienienie go wśród miast gwaran- odwiecznych borów, zapuścili się w pagórkowaty kraj tujących pokój z Krzyżakami w Kaliszu (1343) sądecki; modrzewiowe kościółki wiejskie, otoczone oraz Melnie (1422). Znamienne także, że przed- wieńcem lip, dźwiękiem dzwonów głosiły szczęśliwą stawiciele Nowego Sącza uczestniczyli w elekcji nowinę, że nadjeżdża władczyni, tak długo i tęsknie królewskiej Władysława III (1434), starszego wyglądana. Ze wszech stron wyległy na jej powitanie z synów Władysława Jagiełły24. procesje z krzyżami, chorągwiami i relikwiami świę- tych; konne drużyny szlacheckiej braci wyjeżdżały W centrum wydarzeń państwowych naprzeciw niej z czołobitnym pokłonem i szablic radosnym pobrzękiem; koronni dostojnicy na czele ¶ Dzięki uzyskanym w XIV i XV wieku przywi- mnogich pocztów przybocznych łączyli się z królew- lejom rosło znaczenie Nowego Sącza, który nie- skim pochodem, który nimi rósł i wzbierał jak rzeka mało korzystał z faktu, że był wówczas ważnym wzmożona dopływami; wójci i ławnicy miejskich miastem pośredniczącym w handlu z Węgrami, osad zastępowali jej drogę z chlebem i solą i klucze jak również z tego względu, iż stał się – rzec miast kornie do stóp jej składali; prosty gmin padał można – miastem etapowym dla dworów kra- na kolana jak przed niebiańskim zjawiskiem; chłop- kowskiego i budziańskiego w ich wzajemnych skie dzieci o lnianych czuprynach spoza wiejskich kontaktach politycznych. opłotków siwymi oczyma patrzyły na nią zachwy- ¶ Kilka miesięcy po koronacji Władysława Ło- cone – jako w tęczę. […] Po drodze klększy nabożnie kietka doszło w Nowym Sączu do spotkania pol- w klasztorze sądeckim u grobu Kingi, swej świętej sko-węgierskiego, które doprowadziło niebawem poprzednicy, jechała dalej ku Krakowu i wśród niedo małżeństwa córki króla polskiego Elżbiety ustannych powitań i hołdów stanęła na Wawelu z potężnym władcą Węgier Karolem Robertem 13 października26. Andegaweńskim. W 1355 roku Kazimierz Wielki zorganizował w Nowym Sączu zjazd, na którym ¶ W 1395 roku Władysław Jagiełło, Jadwiga panowie polscy złożyli hołd jego siostrze El- i Witold spotkali się w Nowym Sączu z Zygmun- żbiecie, reprezentującej swojego syna Ludwika, tem Luksemburskim i jego żona Marią (starszą

Nowy Sącz w drugiej połowie XVIII wieku. Rys. ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu

28 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 2828 22010-02-25010-02-25 17:46:0817:46:08 siostrą Jadwigi), omawiając kwestię mołdawską, […] wojsko królewskie pozostawione do strzeżenia wiążącą się z polityką wobec Turcji. granic Królestwa nie zniosło tej obelgi i krzywdy, ale zgromadziwszy się pospiesznie ścigało Ścibora i jego Król węgierski Zygmunt pragnąc odwiedzić ro- wojsko. […] dopędziwszy Ścibora, kiedy już przekro- dzoną siostrę swej małżonki Marii, królową Polski czył Karpaty, w pobliżu Bardiowa, atakują go i jego Jadwigę, dwudziestego czwartego lipca przybywa znacznie silniejsze wojsko. do Polski. Wspomniana królowa Jadwiga, chcąc go przyjąć z należytymi honorami, powiadomiona przez ¶ Jak wynika z Długoszowego opisu, rycerstwo kilku posłów o jego przybyciu, wyszła mu naprzeciw małopolskie bliskie było w krytycznym momen- ze swoim bardzo wspaniałym orszakiem pod zamek cie boju całkowitego oddania pola przeciwnikowi. Rytro. Odprowadzony przez nią do miasta Sącza, był Powstrzymane jednak przez swych dowódców tam przez wiele dni przyjmowany życzliwie i wspa- wznowiło walkę, tak iż Ścibor „poniósłszy ciężką niale. Został również ze wszystkimi swoimi rycerza- klęskę, schronił się do Bardiowa, gdy tymczasem mi zaopatrzony hojnie we wszystko, co potrzeba. Po jego wojsko dostało się do niewoli lub zostało zawarciu zaś różnych układów utwierdzających po- wycięte”31. kój królestw, obdarowany wspaniale przez królową ¶ W marcu 1412 roku − po ślubie swej siostrzeni- Jadwigę wrócił do siebie27. cy Cymbarki z księciem austriackim Ernestem – król Władysław ze swoją drugą żoną Anną Cylej- ¶ Pragnienie zneutralizowania nieprzyjaznej ską znów gościł w Nowym Sączu. Spotkał się tu Polsce i Litwie polityki króla Węgier Zygmunta z przedstawicielami Zygmunta Luksemburskie- Luksemburskiego spowodowała, że niedługo go: Brandą de Castiglione biskupem Piacenzy przed walną rozprawą z Zakonem Krzyżackim, oraz ze wspomnianym już wcześniej Ściborem ze na wiosnę 1410 roku, Władysław Jagiełło i wielki Ściborzyc, który tym razem w zgoła odmiennej książę litewski Witold gościli w Nowym Sączu, niż poprzednio roli przybył do Polski. Poselstwo gdzie – jak napisał Jan Długosz – „zarówno król, to niczego nie rozstrzygało, ale zamierzony cel jak i książę byli przyjęci w gościnie w pewnej ka- osiągnęło, jako że doprowadziło do spotkania mienicy Gerzdorfa”28. Za radą panów koronnych Władysława Jagiełły z Luksemburczykiem, któ- król Władysław nie przyjął wówczas zaproszenia rego rezultatem było zawarcie w tym samym Luksemburczyka do odbycia zjazdu w Kieżmarku, jeszcze roku traktatu w Lubowli normującego przystał jednak na to, by na spotkanie Zygmun- stosunki polsko-węgierskie32. tem pospieszył Witold. Spotkanie w Kieżmarku ¶ W okresie od 1417 do 1424 roku Władysław Ja- nie zmieniło polityki władcy Węgier, który nie giełło przebywał w Nowym Sączu kilkakrotnie, tylko, że nie wyrzekł się czynnego poparcia między innymi w związku z rozmowami prowa- Krzyżaków, ale usiłował nawet rozerwać sojusz dzonymi z Zygmuntem Luksemburskim, który Polski i Litwy, kusząc Witolda koroną litewską. w 1419 roku zabiegał usilnie o uzyskanie tronu Podstępna obietnica Luksemburczyka nie zwio- czeskiego po śmierci swojego brata Wacława IV. dła księcia, czego dowodem fakt, że po powrocie ¶ W Nowym Sączu bywali również synowie do Nowego Sącza wyjawił swemu królewskiemu Władysława Jagiełły − Władysław Warneńczyk bratu wszystkie szczegóły rozmów z Zygmuntem i Kazimierz Jagiellończyk. Pobyt Władysława III „i wszystkie podstępne obietnice, którymi [ten- na zamku nowosądeckim w 1440 roku, poprze- że] usiłował go nakłonić do zdrady i przyjęcia dzający wyjazd króla polskiego na Węgry w celu nowej godności”29. objęcia korony św. Stefana, Jan Długosz przed- ¶ Wystawione na próbę w kwietniu 1410 roku stawił następująco: przymierze Jagiellonów nie doznało zatem szwan- ku, przeciwnie, raczej zostało umocnione. Świad- Król polski Władysław po wyjeździe z Krakowa czy o tym również fakt, że zanim Jagiellonowie z księciem Kazimierzem, by podjąć swoją podróż opuścili Nowy Sącz, naradzili się tutaj „ponownie na Węgry, spędził kilka nocy w Wieliczce, Niepoło- w najgłębszej tajemnicy – jak pisze Długosz − nad micach i Bochni i przybył do Sącza [pobyt od 18 IV sposobem prowadzenia wojny z Krzyżakami”30. do 20 IV], gdzie wyprzedzili Jego Najjaśniejszy Ma- ¶ Współdziałanie polsko-litewskie doprowadziło jestat i oczekiwali jego przybycia jego matka królo- do zwycięstwa pod Grunwaldem, ale nie uchroni- wa Zofi a i biskup krakowski Zbigniew [Oleśnicki]. ło Sądecczyzny przed demonstracyjnym w skali […] Wówczas biskup krakowski Zbigniew pożycza ogólnej, ale niszczącym w skali lokalnej najazdem królowi Władysławowi całe swe srebro w różnych w październiku 1410 roku Ścibora ze Ściborzyc − naczyniach i niemałą sumę pieniędzy, dochodzącą do Polaka w służbie Zygmunta Luksemburskiego. kilku tysięcy fl orenów, przyjąwszy ziemię spiską dla Zausznik króla węgierskiego spalił i ograbił nie zmniejszenia całego długu. Po dokonaniu tych i in- mający murów obronnych Stary Sącz, spustoszył nych rozporządzeń, król wyjechał z Sącza w piątek również przedmieścia Nowego Sącza. Wojewo- przed świętym Wojciechem [21 IV]33. da siedmiogrodzki naruszył granice Królestwa Polskiego, ale nie zdołał bezkarnie ujść polskiej ¶ Nieco wcześniej, bo pod koniec marca 1440 pogoni. Dowiadujemy się tego z Kroniki Jana roku, przebył do Nowego Sącza powracający z so- Długosza, która informuje, że: boru fl orenckiego kardynał Izydor (arcybiskup

29 Leszek Migrała, Nowy Sącz w średniowieczu

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 2929 22010-02-25010-02-25 17:46:0917:46:09 kijowski i legat papieski), przyjmowany przez miczna rosła wraz ze zwiększającymi się dochoda- biskupa Zbigniewa Oleśnickiego w dworze bisku- mi miasta. Jak wspomniano wcześniej, pierwszą pim „z największą okazałością”. Z kolei w 1446 spółkę wójtowską tworzyli zasadźcy miasta, tj. roku przebywała na zamku nowosądeckim królo- Bertold i Arnold z braćmi – synowie starosądec- wa Zoﬁ a (Sońka Holszańska − wdowa po Włady- kiego wójta Tyrmana (Tylmana). W późniejszym sławie Jagielle), posądzaną przez Jana Długosza czasie pierwszoplanową rolę w mieście odgrywał o sprzyjanie herezji husyckiej34. wójt Mikołaj (współzałożyciel wsi Mystków, za- ¶ Także w okresie długich rządów Kazimierza angażowany w trzeciej dekadzie XIV wieku w per- Jagiellończyka pragnienie zapewnienia Jagiel- traktacje toczone pomiędzy Krakowem a Nowym lonom panowania w Czechach i na Węgrzech Sączem), a zapewne także Mikołaj Strzelicz, który sprzyjało przyjazdom króla na zamek nowosą- na początku XV wieku zdołał skupić w swoim ręku decki. Dowodem tego był pobyt władcy i jego całe wójtostwo nowosądeckie, wcześniej perma- małżonki Elżbiety Rakuszanki (wraz z dworem) nentnie dzielone pomiędzy dwie lub więcej osoby. w październiku 1471 r., spowodowany przygo- ¶ W miarę upływu czasu znaczenie wójtostwa towywaną wyprawą zbrojną, mającą na celu malało. W 1427 roku zostało wykupione przez osadzenie na tronie węgierskim drugiego pod króla, a następnie przez miasto, co spowodowa- względem starszeństwa syna królewskiego − Ka- ło, że kompetencje wójta przejęła rada miejska, zimierza. Nowy Sącz znalazł się wówczas w cen- która mianowała wójta sądowego (advocatus iura- trum wydarzeń środkowoeuropejskich, które tus), rozstrzygającego samodzielnie w sprawach jednak nie doprowadziły wtedy jeszcze Jagiello- drobnych i przewodzącego sądowi ławniczemu nów do zdobycia korony św. Stefana. Stało się to w sprawach trudniejszych. Instancję odwoław- dopiero dwadzieścia lat później, po śmierci króla czą od wyroków ławy stanowił prowincjonalny węgierskiego Macieja Korwina, kiedy to synowie sąd wyższy prawa niemieckiego na zamku sta- Kazimierza Jagiellończyka − Jan Olbracht (kró- rościańskim. Pierwsza wzmianka o istnieniu lewicz) i Władysław Jagiellończyk (od 1471 roku w Nowym Sączu rady miejskiej (consules in Ka- król Czech) – rywalizowali o koronę węgierską, menicia) pochodzi z 13 grudnia 1315 roku. Według która ostatecznie przypadła temu drugiemu. wskazań prawa magdeburskiego członkami tego gremium mieli być36: Gdy po śmierci Kazimierza Jagiellończyka (1492) objął tron polski trzeci jego syn, Jan Olbracht, już Ludzie mądrzy, dobrzy, lat zupełnych, przynajm- zaraz 19 lutego 1493 r. potwierdził przywileje mia- niej dwudziestu i pięciu, w mieście osiedli, wszela- sta na sejmie w Piotrkowie, a w następnym roku ko nie bardzo bogaci ani też ubodzy, ale średniego (1494) drogą na Nowy Sącz udał się do Węgier, na stanu. Nadto mają być z prawego małżeństwa uro- zjazd z bratem swym, królem czeskim i węgierskim dzeni, w domach zawsze mieszkający i dobrej sławy, Władysławem. I znów od Krakowa przeciągły wspa- Boga się bojący, sprawiedliwość i prawdę miłujący, niałe orszaki dworskie i zbrojne poczty rycerskie kłamstwa i złość w nienawiści mający, tajemnic […] pod Nowy Sącz, gdzie dla deszczów i wiosennej miejskich nie wyjawiający, w słowach i uczynkach rozcieńczy zatrzymać się wypadało. Tu przepędził stali, łakomstwem się brzydzący, darów nie przyj- król Wielkanoc, zdążając do Spiżu, dokąd także po- mujący, mierni, nie pijanice, nie dwujęzyczni, nie spieszyli z nim trzej inni bracia Jagiellonowiczowie pochlebcy, nie błaznowie, nie natrętowie, nie cudzo- i szwagier ich Fryderyk, margrabia brandenburski35. łożnicy, ani owi, którymi żony rządzą, nie fałszerze, nie zwadliwi, albowiem zgodą małe rzeczy budują ¶ Innego rodzaju pobyt domu jagiellońskiego się, a niezgodą wielkie niszczeją. Też nie ma być na w Nowym Sączu związany był z przebywaniem to obieran człowiek innego prawa i komu by było w mieście w latach 1469–1470 synów Kazimierza dziewięćdziesiąt lat37. Jagiellończyka, którzy pod okiem swoich precep- torów i wychowawców (Jana Długosza, później ¶ O sposobie wyboru rajców nowosądeckich wia- zapewne także Filipa Kallimacha) pobierali na domo niewiele. Na podstawie dokumentu z po- Pieczęć Nowego Sącza znana zamku nowosądeckim nauki, przysposabiające do czątku XVI wieku ustalono jednak, że czterech z dokumentów z 1329 i 1343 przyszłej roli najważniejszych statystów w polity- rajców mianował w imieniu króla starosta, dwóch roku ce europejskiej. zaś pozostałych wybierali rajcy poprzedniej ka- dencji. Dominującą pozycję w radzie miejskiej No- Ustrój miasta wego Sącza zajmowali przedstawiciele patrycjatu, wśród których wpływami i zamożnością odzna- ¶ Zgodnie z prawem magdeburskim, ustrój we- czała się w XIV wieku rodzina Bogaczów. Mniej- wnętrzny Nowego Sącza opierał się na współist- szą rolę, ale z pewnością nie znikomą, odgrywało nieniu trzech zasadniczych elementów: władzy pospólstwo na czele ze starszymi cechów (tzw. wójtowskiej, rady miejskiej i ławy sądowej, któ- „trzeci porządek”), posiadające swoich przedsta- rych siedzibą był ratusz. wicieli w samorządzie już w XIV stuleciu. ¶ W początkowym okresie uwidoczniła się silna ¶ Zakres zadań rady miejskiej był szeroki, o czym pozycja wójta, hojnie uposażonego przywilejem świadczy fakt, że zarządzała ona majątkiem i ﬁ - lokacyjnym, którego dominująca pozycja ekono- nansami miasta, czuwała nad bezpieczeństwem

30 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 3030 22010-02-25010-02-25 17:46:0917:46:09 jego mieszkańców, sprawowała jurysdykcję w za- się znajdować ołtarz (Matki Boskiej i Dwunastu kresie niektórych spraw spornych, reprezentowa- Apostołów) pochodzący z Prus, ofi arowany (jak ła miasto w stosunku do instytucji kościelnych, chce tradycja) przez rycerzy wracających spod posiadając w przypadku Nowego Sącza między Grunwaldu. Dalszymi kaplicami, jakie powstały innymi prawo prezenty kustosza przy utworzonej w XV wieku były: kaplica Nawiedzenia Najświęt- w 1448 roku kolegiacie św. Małgorzaty. Przewod- szej Panny Maryi, Trójcy Świętej, św. Anny (nad niczył jej burmistrz (magister civium − wymienio- którą około 1470 roku zakończono budowę wieży ny po raz pierwszy w dokumencie z 13 czerwca północnej, pełniącej rolę strażnicy miejskiej), 1467 roku) − którym rotacyjnie, na okres zaledwie św. Mikołaja, św. Jana Jałmużnika i św. Andrze- jednego miesiąca zostawał kolejno każdy z wybra- ja, powstała nad kruchtą południową45. nych aktualnie rajców38. ¶ Nieco później, na początku XVI wieku, z fun- ¶ Istotnym czynnikiem wpływającym na miejsco- dacji biskupa krakowskiego Jana Konarskiego we stosunki była obecność starosty grodowego, powstała wieża południowa, pełniąca funkcję któremu podlegały w powierzonym przez króla za- dzwonnicy. kresie sprawy wojskowe, sądowe, skarbowe i dóbr monarszych. Jednym z ważniejszych uprawnień Znad wielkiego ołtarza patrzyła na modlących starosty, który zatwierdzał władze miejskie, było się Panna Maria w towarzystwie patronki kościoła przewodzenie sądowi grodzkiemu, wyrokującemu św. Małgorzaty i św. Marcina, boczne skrzydła w stosunku do podejrzanych o cztery przestęp- tryptyku ukazywały sceny z dzieciństwa Chrystusa. stwa pospolite (artykuły starościńskie), to jest: Św. Katarzyna, Agnieszka i Jakub odbierali cześć podpalenie, rozbój, najazd i gwałt39. wraz z Matką Boską na bocznym ołtarzu, a w kaplicy Nawiedzenia asystowała jej Maria Egipcjanka, Ośrodek religijny Maria Magdalena i św. Anna. Ołtarz Zwiastowania otaczali prorocy, a Krzyża – św. Helena, Anna i Jan ¶ Utworzenie parafi i, której centrum stanowił Jałmużnik. Także Jan Chrzciciel i św. Andrzej gościli kościół św. Wojciecha znacznie poprzedziło zana swych ołtarzach innych świętych. Kto wchodził łożenie Nowego Sącza40. Dokument z 1303 roku do kaplicy św. Mikołaja oglądał w ołtarzu rzeźbę stwierdza się, że oprócz świątyni parafi alnej biskupa i sceny jego cudów, a na przeciwległej ścia- istniał już wtedy kościół fi lialny św. Małgorzaty, nie historię Męki Pańskiej. Inne cykle obrazkowej którego początki wiąże się obecnie z okresem dydaktyki religijnej ilustrowały Wniebowzięcie, ży- lokacji miasta41. woty św. Anny i Stanisława46. ¶ Kiedy kościół św. Małgorzaty stał się świątynią parafi alną – nie wiadomo. Być może nastąpiło to ¶ Program ikonografi czny kościoła uzupełniały w pierwszej ćwierci XIV wieku, na pewno jednak malowidła ścienne z trzeciej ćwierci XIV wieku nie później niż w 1343 roku, z którego pochodzi (fragmenty monumentalnej kompozycji odkryte dokument opatrzony pieczęcią przedstawiającą w 1956 roku na ścianach prezbiterium i na fi larze św. Małgorzatę na tronie, z koroną na głowie, trzy- pod chórem muzycznym), przedstawiające sceny mającą w prawej ręce krzyż z proporcem, a w lewej męczeństwa świętych Bartłomieja, Jakuba, Do- kościół o jednej wieży z ptakiem na dachu42. roty oraz Ukrzyżowanie, Ostatnią Wieczerzę, ¶ Dawniejszy pogląd, według którego kościół Chrystusa w Ogrojcu, Naigrywanie, Przybicie do św. Małgorzaty miał być początkowo świątynią krzyża, Opłakiwanie47. drewnianą, zastąpiony kamienną budowlą do- ¶ 4 października 1448 roku biskup krakowski piero w 1446 roku, nie znalazł potwierdzenia Zbigniew Oleśnicki wyniósł kościół św. Małgo- w późniejszych badaniach architektonicznych. rzaty Panny i Męczenniczki w Nowym Sączu do Obecnie stwierdza się, iż od początku, to jest od godności kolegiaty i utworzył przy niej kapitułę okresu lokacji miasta, był to kościół murowany, złożoną z czterech prałatów (prepozyt, dziekan, przebudowany z romanizmu na gotyk na przeło- archidiakon, kustosz) i czterech kanoników mie XIV i XV wieku43. grmialnych. Powody powołania kapituły i kole- ¶ Budowla gotycka, której korpus podzielony był giaty w świetle świadectwa Jana Długosza, po- trzema okrągłymi fi larami podtrzymującymi wiernika kardynała Oleśnickiego, przedstawiają sklepienia, nie posiadała pierwotnie wież, ale się dość jasno. wyróżniała się wielkością, zaliczając się do naj- większych dwunawowych kościołów w Polsce. Uświetnić pogranicze z Węgrami, aby lud tych Jej najstarszą zachowaną częścią są fragmenty okolic prosty, dziki i żyjący po lasach często pomie- datowanego na pierwszą ćwierć XIV wieku prez- szany z Wołochami i prawosławnymi, przyciągnąć biterium, które początkowo było krótsze, ale do wspaniałych obrzędów katolickich, by go umocnić jeszcze w tym samym wieku zostało powiększone w miłości Boga i bliźniego przez zwiększenie liczny z wprowadzeniem trójbocznego zamknięcia44. kapłanów, położyć kres sporom o obsadę parafi i ¶ Zasadnicza zmiana w wyglądzie kościoła nastą- w Nowym Sączu i Podegrodziu, a także by wspania- piła wraz z powstaniem w na początku XV wieku łą świątynię sądecką ozdobić większym blaskiem, kaplicy Wszystkich Świętych, tworzącej odrębną a wiernym obydwóch miast sądeckich dać większą nawę po północnej stronie kościoła, w której miał radość48.

31 Leszek Migrała, Nowy Sącz w średniowieczu

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 3131 22010-02-25010-02-25 17:46:0917:46:09 ¶ Nowa fundacja przyczyniła się do uświetnie- w Królestwie Polskim, zakłada w Nowym Sączu nia liturgii katolickiej. Równie duże znaczenie klasztor względnie szpital Świętego Ducha tegoż miało usprawnienie administracji i jurysdykcji zakonu premonstratensów i jako uposażenie prze- kościelnej na południowych krańcach diecezji znacza mu swoją wieś Dąbrówkę oraz dwadzieścia krakowskiej, czemu służyło powołanie urzędów grzywien rocznego czynszu w żupach wielickich. archidiakona i oﬁ cjała. Mianuje w nim opatem infułata, który miał sprawo- ¶ Poza kościołem św. Małgorzaty, przy któ- wać pieczę i rządy nad przylegającym do klasztoru rym najpóźniej w połowie XV wieku powstało szpitalem i nad przebywającymi w nim nieszczęśli- Bractwo Literackie Najświętszej Maryi Panny wymi ludźmi52. (szerzące wśród swoich członków znajomość czytania i kulturę muzyczną)49, w obrębie murów ¶ Przeniesieni z Przedmieścia Węgierskiego miejskich znajdowały się również, wspomniane w obręb murów miejskich norbertanie objęli ko- wcześniej, dwa kościoły konwenckie francisz- ściół i szpital Świętego Ducha, który wybudował kanów i norbertanów. Pierwszy z nich powstał w 1400 roku Lang Seidel (Zydel Lang) – zamożny za czasów Wacława II w związku z zamierzoną patrycjusz krakowski (wcześniej mieszczanin translacją z Sącza (Starego) tamtejszych konwen- sądecki). tów minoryckich. Drugi był wynikiem fundacji Władysława Jagiełły (1409), który za radą swo- W dniu 8 stycznia 1412 r. rajcy Nowego Sącza za jego spowiednika Jana z Pragi przekazał nor- zgodą ogółu mieszczan odstąpili norbertanom dalsze bertanom kościół Świętego Ducha z zadaniem wioski: Januszową, Librantową, Wolfową (obecnie utrzymywania przez nich szpitala ubogich. Olchówka), Kwieciszową, Boguszową i sołectwo ¶ Klasztor Braci Mniejszych Konwentualnych w Piątkowej pod warunkiem, by konwent utrzymy- (franciszkański) od samego początku należał do wał szpital i ubogich, co następnie potwierdził bi- bardziej znaczących w prowincji polsko-czeskiej. skup krakowski, Piotr Wysz (17 IV 1412). […] W kręgi Dowodem tego było sześciokrotne odbycie w nim dobroczyńców sądeckiego opactwa weszli niebawem kapituły prowincjonalnej, po raz pierwszy w 1305 i okoliczni posesjonaci […]53. roku, na święto Narodzenia Najświętszej Marii Panny (patronki miejscowego kościoła minory- Mieszkańcy i ich zajęcia ckiego), po raz ostatni w 1642 roku. ¶ Jednym ze skutków średniowiecznej akcji ko- Franciszkanie od samego początku swojej obecno- lonizacyjnej było zasiedlenie nowo lokowanych ści w Nowym Sączu cieszyli się dużą popularnością miast przez osadników pochodzenia niemiec- wśród wiernych. Mając wielu protektorów i dobro- kiego. Nie inaczej było w Nowym Sączu, gdzie po dziejów mogli dobrze prosperować oraz pozwolić translacji mieszkańców Sącza (Starego) na nowe sobie na wybudowanie pięknego kościoła i klasztoru. miejsce, znaczny odsetek mieszkańców stanowili […] Najstarsze przekazy mówią, że kościół i klasz- Niemcy, którzy z racji swej przewagi ekonomicz- tor od początku były murowane. Kościół z pięknymi nej dzierżyli wójtostwo, jak również odgrywali sklepieniami i dachówką kryty, górował nad zabudo- główną rolę w radzie miejskiej i ławie sądowej. waniami Nowego Sącza50. Przykładem tego może być fakt, że w 1323 roku rajcami nowosądeckimi byli: Werner Paterman ¶ Z franciszkanami wiązać należy również (Peterman), Jan Podlanze, Mikołaj Günther, Jan sprowadzenie do Nowego Sącza obrazu Przemie- Sutencop, a w 1403 roku w ławie sądowej zasia- nienia Pańskiego, którego powstanie na terenie dali: Piotr Gerungi, Jan Bonensteter, Jan Froling Czech datuje się na lata 1350–1370. Uzasadnio- i Mikołaj Trewtyl wójt54. ne jest przy tym stwierdzenie, że w świątyni minoryckiej Cudowne Oblicze znalazło się dość Nie ulega wątpliwości, że większość obywateli wcześnie, znajdując się w ogniu w czasie pierw- miasta mówiła w XIV i pierwszej połowie XV w. po szego wielkiego pożaru miasta w 1486 roku, któ- niemiecku. Wynika to nie tylko z faktu, że znane re to wydarzenie znacznie wyprzedza pierwszą nam (stosunkowo liczne) imiona i nazwiska patry- pisemną wzmiankę o obrazie Chrystusa Prze- cjatu nowosądeckiego brzmią z niemiecka i że kan- mienionego u franciszkanów nowosądeckich, celaria miasta używała długo języka niemieckiego pochodzącą z końca wieku XVI51. w swoich czynnościach urzędowych, lecz także, iż ¶ Znacznie późniejsi od franciszkanów norber- miasto utrzymywało do końca epoki średniowiecznej tanie swoje początki w obrębie murów miejskich kaznodzieję niemieckiego, wygłaszającego kazania zawdzięczają Władysławowi Jagielle. w języku niemieckim55.

Król polski Władysław [w 1409 roku] ulegając ¶ W XIV wieku Nowy Sącz liczył około 3 ty- prośbom i usilnym naleganiom swojego kaznodziei, siące mieszkańców i zaliczał się w Polsce do brata Jana z Czech, męża nabożnego i przykładnego miast średniej wielkości. Patrycjat tworzyli za- z zakonu premonstratensów, uchodzącego wów- możniejsi kupcy oraz zajmujący się operacjami czas za męża rzadkiej świątobliwości, który przez kredytowymi, osoby nierzadko z powodzeniem swe kazania i surowość życia zaszczepił wiele cnót starające się o obywatelstwo Krakowa. U samych

32 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 3232 22010-02-25010-02-25 17:46:0917:46:09 początków miasta do najzamożniejszych nale- szych w Małopolsce ośrodkiem metalurgicznym, żała rodzina Bogaczów, której przedstawiciel − w którym pokaźną grupę zawodową stanowili Jan − współpracownik księżnej Kingi − zgroma- nie tylko kowale i sierparze, ale również ślusa- dził majątek nazwany „legendarnym”. Do znacz- rze, miecznicy, konwisarze i kotlarze. Nie brako- nej zamożności doszli również w czasach Wła- wało także przedstawicieli rzemiosł skórzanych: dysława Łokietka inni. Wiadomo na przykład, szewców, rymarzy, siodlarzy, kaletników oraz że Mikołaj Czarny został ławnikiem i rajcą kuśnierzy. Obecni byli także krawcy, płócienni- w Krakowie, a Hildebrand (zwany Fia), ożeniw- czy, czapnicy, powroźnicy, mydlarze, łucznicy, szy się w stołecznym grodzie, otrzymał plac przy łaziebnicy, gontarze, strycharze, muratorzy, kościele św. Szczepana oraz kamienicę i części stelmachowie, kołodzieje, bednarze oraz cieśle, sołectwa w Bronowicach. W nieco późniejszym których przedstawicielem był mistrz Tomasz, czasie fortuna wybitnie sprzyjała Pawłowi Gła- zatrudniony przy odbudowie dworu biskupiego dyszowi i jego synowi Janowi (obdarowanemu w końcu XV stulecia. Do przedstawicieli rzad- przez Kazimierza Wielkiego dobrami w dolinie szych specjalności zaliczali się rurmistrzowie Ropy), protoplastom możnego rodu rycerskiego i złotnicy; poświadczone jest również istnienie herbu Gryf56. warsztatu kuszniczego57. ¶ Patrycjat stanowił górną, ale jednocześnie ¶ Rzemieślnicy zrzeszeni byli w cechach − nieliczną grupę społeczności miejskiej. Szerszą organizacjach obejmujących jedną lub kilka warstwę stanowiło pospólstwo, głównie rze- specjalności, zapewniających swoim członkom mieślnicy, dysponujący nieruchomością w mie- wyłączne prawo produkcji w mieście i kontro- ście i w związku z tym posiadający obywatelstwo lujących jakość wytwarzanych wyrobów. Choć miejskie, blokowani jednakże przez najbogat- wiedza na temat cechów, jak i całego rzemiosła szych w dostępie do najważniejszych instytucji nowosądeckiego jest fragmentaryczna, to jed- samorządowych – rady i ławy sądowej. Wśród nak wiadomo, że w XV wieku, a niewątpliwie rzemieślników wielu było piekarzy, rzeźników i wcześniej, istniało w mieście co najmniej kilka oraz stolarzy, pomiędzy którymi wybijał się swo- cechów: rzeźników, szewców, zbiorowy, kowali, imi umiejętnościami mistrz Bartłomiej, pracują- piekarzy, kuśnierzy, mydlarzy i sukienników, cy przy stallach w katedrze wawelskiej i w koś- co nie wyklucza funkcjonowania innych jeszcze ciele Mariackim. Jeszcze liczniejsi byli wytwórcy korporacji rękodzielniczych, których w XVI wie- wyrobów metalowych, produkujący na masową ku było trzynaście58. skalę sierpy i kosy, co uzasadnia stwierdzenie, ¶ Równie znaczącym co rzemiosło źródłem do- że Nowy Sącz był w XV wieku jednym z najwięk- chodu mieszkańców miasta był handel. Ścisłe

33 Leszek Migrała, Nowy Sącz w średniowieczu

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 3333 22010-02-25010-02-25 17:46:0917:46:09 kontakty utrzymywali kupcy sądeccy z Krako- zinkowej kariery duchownej. Dzięki biskupowi wem, gdzie dostarczali miedź węgierską, a na- Nankerowi doszedł do intratnych stanowisk bywali drogie sukna i inne towary luksusowe. kościelnych. Istotniejsze wszakże, że posiadając Poza miastami małopolskimi nowosądeczanie talent literacki zasłynął popularnym w Europie najczęściej gościli w interesach w Poznaniu, środkowej utworem Antigameratus, co tłumaczy Kaliszu, Warszawie, Radomiu, Lwowie, Warce. się: „przeciw tym, którzy się źle zachowują”. Obecni byli na jarmarkach w Przemyślu, Lubli- ¶ Łaciński poemat Frowinusa, złożony z 429 nie, i Jarosławiu. Docierali do miast pomorskich wersów, zalicza się do utworów moralistyczno- − Torunia i Gdańska − gdzie drogą wodną (Dunaj- -dydaktycznych o zabarwieniu satyrycznym, cem i Wisłą) spławiane było drewno budowlane którego celem było danie współczesnym wska- pochodzące z lasów ryterskich. Duże znaczenie zówek obyczajowo-moralnych. Inaczej rzecz uj- dla Nowego Sącza miał handel z miastami pół- mując można stwierdzić, że Frowinus był auto- nocnowęgierskimi (słowackimi). W wymianie tej rem średniowiecznego savoir-vivre, podręcznika (obejmującej w wywozie sukno, płótno, przędzę, ogłady i dobrego wychowania, praktycznych rad sól oraz ryby, a w przywozie wino, miedź, sukno „jak zachowywać się przy stole i jak postępować i wyroby skórzane) największe znaczenie miały w życiu codziennym, gdy się jest mieszczani- kontakty z Bardiowem i Koszycami, w drugiej nem, duchownym i biskupem, sługą, księciem kolejności z Lewoczą i Kieżmarkiem59. nawet…” ¶ Handel, jakkolwiek zyskowny, wymagał wyrze- ¶ Pomimo dość prozaicznej treści Antigame- czeń i bywał niejednokrotnie bardzo ryzykowny. ratus był utworem cenionym, czego dowodem Przekonał się o tym Stanisław Bartodziejski, nie tylko liczne naśladownictwa, ale także fakt kupiec i patrycjusz nowosądecki, określony jako wprowadzenia go do rejestru średniowiecznych „powszechnie szanowany”, który w związku lektur szkolnych. Autor poematu aż do końca z zamętem politycznym wynikłym z brato- XIX wieku pozostawał postacią prawie nieznaną, bójczej wojny o tron węgierski między Janem i jak napisano: „na pół legendarną”. Dopiero za Olbrachtem a Władysławem Jagiellończykiem sprawą Aleksandra Brücknera, wybitnego kultu- został wydalony z Bardiowa, będąc narażonym roznawcy, został przywrócony pamięci, stając się na stratę 27 fl orenów. uosobieniem najdawniejszych aspiracji kultural- ¶ Pomimo trudności w prowadzeniu handlu nych nowosądeczan62. dalekosiężnego (stan dróg, opłaty celne, prawo ¶ Drugą postacią wartą przypomnienia jest ma- składu, przymus drożny60, rozbójnictwo) wolno larz Jakub z Sącza, aktywny nie tylko w swoim sądzić, że wymiana ta w XIV i XV wieku rozwijała mieście, ale również w Bardiowie i Krakowie, się pomyślnie. Nie inaczej rzecz się miała z han- którego obywatelstwo przyjął w roku 1443. dlem lokalnym, skoro wiadomo, że w Nowym Wiadomo o nim, że w 1445 roku wykonał zle- Sączu funkcjonował tygodniowy targ miejski, cenie dla Macieja Grodźca altarysty kościoła jak również jarmark organizowany początkowo Najświętszej Marii Panny w Krakowie, a w dzie- w oktawie św. Małgorzaty, później na św. Marci- sięć lat później dokonał restauracji obrazu na- na, a w końcu na św. Macieja. leżącego do Mikołaja plebana w Sławkowie oraz ¶ Ważnym, choć trudnym do scharakteryzo- zobowiązał się do wykonania i odwiezienia do wania źródłem utrzymania mieszkańców No- Lwowa obrazów przeznaczonych dla Mikołaja wego Sącza była uprawa ogrodów oraz hodowla Wierzynka z Kamieńca. Jego umiejętności do- zwierząt domowych i ptactwa, stanowiąc – jak cenione zostały przez samego Jana Długosza, stwierdzono – „jedno z podstawowych źródeł który w 1460 roku zlecił mu skopiowanie fran- utrzymania ludności miasta”61, bez uwzględnie- cuskiej zasłony ołtarzowej ofi arowanej katedrze nia wszelko plebsu, czyli najuboższej a jednocze- wawelskiej, przedstawiającej Mękę Chrystusa śnie bardzo licznej część społeczności miejskiej na tle Jerozolimy. (przypuszczalnie 1/3 − 1/2 ogółu), nie posiadającej ¶ Jakubowi z Sącza przypisuje się jeszcze wiele obywatelstwa miejskiego, składającej się z wolno- dalszych dzieł, stwierdzając, że „wprowadził najemnych robotników, niektórych czeladników, do malarstwa krakowskiego ożywczy strumień a także żebraków, zbiegów i włóczęgów. nowego widzenia przyrody, rozległą znajomość grafi ki i pogłębioną wiedzę w zakresie wątków Frowinus i Jakub z Sącza ikonografi cznych”. ¶ Artyście nie udało się niestety uniknąć kilku ¶ Już we wczesnym okresie swojego istnienia spraw sądowych. W 1451 roku wytoczono mu Nowy Sącz mógł poszczycić się kilkoma utalen- przed sądem konsystorskimw Krakowie sprawę, towanymi twórcami, wśród których na wyróż- w której świadczyli Jan Długosz i Maciej Gro- nienie zasługują w pierwszej kolejności Frowinus dziec. Z kolei w 1464 roku zarzut zawłaszcze- i Jakub z Sącza. nia obrazu postawił mu ksiądz Bogusz. Dalsze ¶ Frowinus urodził się w końcu XIII wieku. Po- kłopoty artysty wyniknęły z niedotrzymania chodził z zamożnej rodziny, co umożliwiło mu przezeń terminu wykonania ołtarza do kościoła uzyskanie za granicą gruntownego wykształce- św. Idziego w Bardiowie, którą to pracę ukończył nia, które z kolei stało się podstawą wcale nietu- po pewnych perturbacjach w 1466 roku63.

34 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 3434 22010-02-25010-02-25 17:46:1917:46:19 Przypisy: do początku XV wieku, Warszawa 1973, s. 303-317. 1 A. Żaki, Wędrówki Sącza: O rozwoju sądeckiego 8 Za tą datacją opowiadają się Zbigniew Beiers- ośrodka osadniczego do schyłku XIII stulecia, drof i Bogusław Krasnowolski, por.: Sztuka Kraków 1974, s. 49-50. gotycka, w: Dzieje miasta…, t. I, s. 240. Wielu 2 A. Rutkowska-Płachcińska, Sądecczyzna w XIII innych przyjęło jednak, że zamek królewski i XIV wieku, Wrocław 1961, s. 126-146; także w Nowym Sączu został wybudowany w cza- F. K ir yk , Początki miasta, w: Dzieje miasta Nowe- sach Kazimierza Wielkiego w latach 1350– go Sącza, t. I. pod red. tegoż, Warszawa–Kraków 1360. Zob. ks. J. Sygański TJ, Historya…, t. III, 1992, s. 84-96 oraz K. Dziwik, Rozwój przestrzen- Lwów 1902, s. 1; I. Kwieciński, Zamek królewski ny miasta Nowego Sącza od XIII−XIX wieku na w Nowym Sączu, Nowy Sącz 2001, s. 15-16; tle stosunków gospodarczych, „Rocznik Sądec- M. Kornecki, Zamki i dwory Ziemi Krakowskiej, ki”, t. V, 1962, s.161, 166-169. Kraków 1966, s. 21-22; B. Guerquin, Zamki 3 Na obszarze tym z inicjatywy miasta powsta- w Polsce, Warszawa 1984, s. 227; J. Marszałek, ły wsie Piątkowa i Paszyn. Zob. J. Rajman, Katalog grodzisk o zamczysk w Karpatach, War- Osadnictwo okolic Nowego Sącza i kształtowanie szawa 1993, s. 166. się strefy podmiejskiej (XIII–XV w.), w: Dzieje 9 Z. Beiersforf, B. Krasnowolski, Sztuka go- miasta…, t. I, s. 70. tycka…, s. 230-238; ks. J. Sygański TJ, Nowy 4 Wg A. Rutkowskiej-Płachcińskiej przywilej ten Sącz…, s. 54; tenże, Historya…, t. I, s. 57-58. oznaczał prawo do wprowadzania i wymiany K. Dziwik o murach i basztach pisze następu- obowiązującej monety na użytek miasta przez jąco: „Mur miał 6,5 m wysokości i ok. 1,5 m wójtów zamiast przez mincerzy królewskich szerokości. Nad murami wznosiły się baszty. (Sądecczyzna…, s. 130); natomiast F. Kiryk Zamku, prócz podwójnego muru, strzegły stwierdził jedynie, że akt lokacyjny dawał wój- baszty: narożna, środkowa, i kowalska. Nad tom prawo „wprowadzania i wymiany monety” bramą krakowską wznosiła się baszta szew- (Początki miasta…, s. 90). Najpełniej zagadnie- ska, a nieco dalej na wschód znajdowała się nie to podjął B. Paszkiewicz, który opisując 16 baszta garncarska. Zamek i wymienione brakteatów z wyobrażeniem smoka i w związ- baszty panowały nad mostem przerzuconym ku z tym identyﬁ kowanych jako nowosądeckie przez Dunajec broniąc gościńca krakowskiego. (część skarbu znalezionego w 1967 r. w Przy- Od wschodu wznosiły się baszty piwowar- łęku na południe od Jędrzejowa), wnioskuje, ska i sukiennicza oraz nad bramą młyńską że: „Nowy Sącz otrzymał od Wacława II albo czworoboczna baszta kuśnierska. Strzegły prawo bicia monety tzw. wolnej (niezależnie one gościńca grybowskiego. Od południa nad od monety książęcej, ale ograniczonej w za- bramą węgierską wznosiła się baszta bednar- sięgu obiegu do terytorium miejskiego), albo ska, a po jej bokach baszta krawiecka i tkacka. też specjalnej (obiegającej w całym księstwie Broniły one traktu węgierskiego. Wreszcie od krakowskim, bitej wg normatywów książęcych, zachodu na placu Biskupim znajdowała się ale noszącej inny stempel)”. Zob. tenże, Śre- okrągła baszta kramarska, a za klasztorem dniowieczne monety Nowego Sącza, Nowy Sącz franciszkańskim baszta rzeźnicza. Zob. tenże, 1994, s. 5. Rozwój przestrzenny miasta…, s. 186-187. 5 Ks. J. Sygański TJ, Nowy Sącz jego dzieje i pa- 10 Datowanie początków kościoła św. Małgorzaty miątki dziejowe, Nowy Sącz 2008, s. 14-16. nie jest pewne. Za przedlokacyjnym pocho- 6 J. Rajman, Najdawniejsze nazwy ulic w Nowym dzeniem świątyni opowiedział się m.in. Stefan Sączu, „Rocznik Sądecki”, t. XX, 1992, s. 68- Świszczowski, który w latach pięćdziesiątych 75. B. Krasnowolski w odniesieniu do XV w. ubiegłego wieku przeprowadził badania archi- wymienia takie nazwy ulic jak: „Balwierska tektoniczne w kościele farnym, wyróżniając (Fryzjerów Capillacionis), platea Anntiqua trzy podstawowe fazy jego budowy. Zob. tenże, Civitatis (nazwa byłaby utworzona od Starego Materiały do dziejów kolegiaty św. Małgorzaty Sącza), Polska, Szpitalna, Różana”. Zob. tenże, w Nowym Sączu, „Rocznik Sądecki”, t. III, s. 5. Lokacyjne układy urbanistyczne na obszarze zie- 11 Podana w tekście data powstania wydaje się mi Krakowskiej w XIII i XIV wieku. Część druga. najbardziej prawdopodobna, nie brak jednak Katalog lokacyjnych układów urbanistycznych, opinii, że kościół i klasztor Franciszkanów Kraków 2004, s. 155. powstały później, po roku 1320. Zob. Z. Be- 7 Dość powszechnie zwykło się przyjmować za iersdorf, B. Krasnowolski, Sztuka gotycka…, ks. J. Sygańskim TJ (Historya Nowego Sącza s. 205-210. od wstąpienia dynastyi Wazów do pierwszego 12 W odniesieniu do początków dworu bisku- rozbioru Polski, t. I, Lwów 1902, passim), że piego istnieją rozbieżności. Za wczesną, mury miejskie powstały w okresie panowania przedlokacyjną metryką dworu opowiedzia- Kazimierza Wielkiego. Bardziej uzasadniony ła się A. Rutkowska-Płachcińska (zob. taż, jest jednak pogląd, że mury miejskie powsta- Sądecczyzna…, s. 128-129). Późniejszą datację ły jeszcze za rządów Wacława Czeskiego. Zob. podaje ks. J. Sygański TJ, który stwierdza, J. Widawski, Mury obronne w Państwie Polskim że dwór został wzniesiony przez bp. Jana

35 Leszek Migrała, Nowy Sącz w średniowieczu

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 3535 22010-02-25010-02-25 17:46:2017:46:20 Muskatę (zob. tenże, Historya…, t. III, s. 28). 27 J. Długosz, Roczniki czyli kroniki sławnego Również Z. Beiersdorf i B. Krasnowolski Królestwa Polskiego księga dziesiąta (1370–1405), (Dzieje miasta…, t. I, s. 102-103) piszą, że: Warszawa 1981, s. 267. „zlokalizowany został dwór biskupa krakow- 28 Tenże, Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa skiego, związany niewątpliwie swą genezą Polskiego księga dziesiąta i jedenasta (1406–1412), z działalnością Jana Muskaty w pierwszym Warszawa 1982, s. 64. okresie istnienia miasta”. 29 Tamże, s. 65. 13 F. Kir yk , Początki miasta…, s. 86. 30 Tamże. 14 F. Kir yk , Życie gospodarcze…, s. 142-143; Z. Be- 31 Tamże, s. 196. iersforf, B. Krasnowolski, Rozwój przestrzenny, 32 Traktat w Lubowli został zawarty 15 mar- w: Dzieje miasta…, t. 1, s. 114-116; B. Potoniec, ca 1412 r. Uznawał polską zwierzchność Nowosądeckie młyny wodne w okresie staro- nad Mołdawią. Dalszą jego konsekwencją polskim, „Almanach Sądecki”, nr 43, 2003, było przejęcie przez Polskę 16 miejscowości s. 57-59. K. Dziwik pisze, że: „W latach 1436 spiskich (z miastami Stara Lubowla, Gniazda i 1464 były wzmiankowane «molendina circa i Podoliniec) jako zastawu w zamian za poży- civitatem», w roku 1479 «molendina extra czenie przez Władysława Jagiełłę Zygmuntowi muros», a w roku 1521 «molendina aquati- Luksemburskiemu 37 tys. kop groszy praskich ca subbus moeni»”, dodając, że: „Pod tymi (7,5 tony srebra). Zob. R. Grodecki, S. Zacho- nazwami kryły się zapewne nie tylko młyny rowski, J. Dąbrowski, Dzieje Polski średnio- zbożowe, ale także młyny folusznicze oraz wiecznej, t. II, Kraków 1995, s. 282-283. inne urządzenia techniczne poruszane kołem 33 J. Długosz, Roczniki czyli kroniki sławnego o napędzie wodnym”. Zob. tenże, Rozwój prze- Królestwa Polskiego księga jedenasta i dwunasta strzenny miasta…, 163. (1431–1444) , Warszawa 2004, s. 248-250. 15 Ks. J. Sygański TJ, Historya…, t. II, Lwów 1901, 34 Ks. J. Sygański TJ, Nowy Sącz…, s. 27-28. s. 70-71. 35 Tamże, s. 30-31. 16 Z. Beiersforf, B. Krasnowolski, Rozwój prze- 36 Z Noga, Władze miejskie, w: Dzieje mia- strzenny…, s. sta…, t. I, s. 122-127, 132 17 Ks. J. Sygański TJ, Historya…, t. III, s. 158-164. 37 B. Groicki, Początek sądów i prawa miejskich 18 Tamże, s. 161. prawa magdeburskiego w Koronie Polskiej, War- 19 „Rocznik Diecezji Tarnowskiej”, 1972, red. szawa 1953, s. 37-38. ks. J. Rzepa, s. 343; Z. Beiersforf, B. Krasno- 38 Z. Noga, Władze miejskie…, s. 136. wolski, Rozwój przestrzenny…, s. 118. 39 A. Bruckner, Encyklopedia staropolska, t. II, 20 Sz. Morawski, Sądecczyzna t. I, Nowy Sącz Warszawa 1990, s. 456. Pierwszy starosta no- 2008, s. 171. wosądecki nosił tytuł iudex et capitaneus San- 21 Ks. J. Sygański TJ, Nowy Sącz…, s. 19-20; deczensis. W latach 1361–1368 urząd starosty F. K ir yk , Stolica ziemi sądeckiej, w: Dzieje mia- pełnił Piotr ze Szczekocin (kasztelan sądecki sta…, t. I, s. 293-295. w latach 1368–1374). Zob. J. Kurtyka, Odrodzo- 22 Tamże, s. 296 i 305; tenże, Życie gospodarcze, w: ne królestwo, Kraków 2001, s. 134. Dzieje miasta…, t. I, s. 159-160. Pożar w 1486 r. 40 Ks. J. Kracik, Środowisko kościelne, w: Dzieje był największą z klęsk elementarnych, jakie miasta…, t. I, s. 179. dotknęły miasto do końca XV w. (strawił 41 Z. Beiersdorf, B. Krasnowolski, Sztuka gotycka, większą część Nowego Sącza wraz z ratuszem w: Dzieje miasta…, t. I, s. 199. i trzema kościołami). W tym samym roku 42 M. Gumowski, Herb i pieczęcie Nowego Sącza, miasto ucierpiało od powodzi. Czerwony kur „Rocznik Sądecki” t. IV, 1960, s. 72. szalał również w 1331 i 1496 r. Zaraza panowa- 43 Ks. S. Salaterski, Kolegiata i kapituła św. Małgo- ła w latach 1490–1494. Zob. K. Dziwik, Rozwój rzaty P.M. w Nowym Sączu (1448–1791), Nowy przestrzenny miasta…, s. 175-176. Sącz 1997, s. 18. 23 Zamierzeniem Kazimierza Wielkiego, nie 44 S. Świszczowski, Materiały do dziejów kolegia- w pełni zrealizowanym, było zlikwidowanie ty św. Małgorzaty w Nowym Sączu, „Rocznik zwyczaju odwoływania się sądów prawa nie- Sądecki”, t. III, 1957, s. 7-8, 20. mieckiego do metropolii niemieckiego prawa 45 Tamże, s. 8-9; ks. S. Salaterski, Kolegiata i kapi- osadniczego, czyli do Magdeburga, co służyć tuła…, s. 166-172; Z. Beiersdorf, B. Krasnowol- miało umocnieniu suwerenności państwa. ski, Sztuka gotycka…, s. 244. Zob. J. Wyrozumski, Kazimierz Wielki, Wro- 46 Ks. J. Kracik, Środowisko kościelne…, s. 188. cław 1982, s. 193. 47 Stanisława Tomkowicza Inwentarz zabytków 24 M. Bogucka, H. Samsonowicz, Dzieje miast powiatu sądeckiego. Z rękopisów Autora wydali i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wro- i własnymi komentarzami opatrzyli Piotr i Tade- cław–Warszawa 1986, s. 296, 299. usz Łopatkiewiczowie, Kraków 2007, s. 123-124. 25 Ks. J. Sygański TJ, Nowy Sącz…, s. 21 i 24; 48 J. Długosz, Liber beneﬁ ciorum dioecesis Craco- F. K ir yk , Stolica…, s. 295-298. viensis: cyt. za: ks. B. Kumor, Powstanie i cele 26 L. Rydel, Królowa Jadwiga, Warszawa 1984, kapituły kolegiackiej w Nowym Sączu, „Alma- s. 38-39. nach Sądecki” nr 25, 1998, s. 31.

36 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 3636 22010-02-25010-02-25 17:46:2017:46:20 49 Ks. B. Kumor, Najstarsze organizacje kościelne Wg tego samego autora również wśród rajców katolików świeckich w Nowym Sączu do końca XVI i ławników tylko pojedyncze osoby były wieku, „Rocznik Sądecki”, t. XXI, 1993, s. 16. pochodzenia polskiego. Zob. tenże, Rozwój 50 O. A. Mączka OFM Conv, Zapomniane klasztory przestrzenny miasta…, s. 178-179 (tamże wykaz franciszkańskie – Nowy Sącz, „W nurcie fran- imion i nazwisk). ciszkańskim” 11, 2002, s. 108-109. 55 F. Kir yk , Mieszkańcy, w: Dzieje miasta…, t. I, 51 Ks. T. Bukowski, Obraz „Veraicon”, „Rocznik s. 177. Tarnowski” 1991/1992, s. 19. Wcześniej obraz 56 Tamże, s. 171 i nn. ten datowano na wiek XV (niekiedy XVI), okre- 57 Tenże, Życie gospodarcze…, s. 143-152. ślając go jako bizatynizujący import włoski. 58 Tamże, s. 155-157. K. Dziwik pisze, że „Według Zob. T. Dobrowolski, Miasto Nowy Sącz, w: Ka- rejestru poborowego z roku 1581 Nowy Sącz talog zabytków sztuki w Polsce t. I Województwo posiadał 140 rzemieślników”, którzy repre- krakowskie, red. J. Szblowski, Warszwa 1951, zentowali 25 zawodów. Zob. tenże, Rozwój z. 10, s. 22; także Z. Beiersdorf, B. Krasnowol- przestrzenny miasta…, s. 164. ski, Sztuka renesansu i manieryzmu, w: Dzieje 59 F. Kir yk , Życie gospodarcze…, s. 161-164, tenże, miasta…, t. I, s. 545. Miasta ziemi sądeckiej…, s. 86-88. 52 J. Długosz, Roczniki… księga dziesiąta i jedena- 60 Prawo składu − przywilej nadawany w średnio- sta (1406–1412)…, s. 66. wieczu miastom, na mocy którego przewożony 53 Ks. B. Kumor, Kopiarz opactwa norbertanów przez nie towar musiał być wystawiony na sprze- w Nowym Sączu, „Studia Historyczne” R. XVII, daż miejscowym kupcom. Przymus drogowy − z. 3 (66), 1974, s. 467-468. obowiązek przewozu towarów określoną drogą. 54 F. Kir yk , Miasta ziemi sądeckiej w XIII–XVI 61 F. Kir yk , Życie gospodarcze…, s. 157-158, 167-168. wieku, „Rocznik Sądecki”, t. XXXV, 2007, s. 92. 62 H. Barycz, Z kulturalnego almanachu Nowego K. Dziwik stwierdza, że „z okresu XIII–XV w. Sącza, „Rocznik Sądecki”, t. V, 1962, s. 31-38. spotykamy 10 wójtów, z których jednie Ma- 63 A. Bochnak, Jakub z Nowego Sącza, w: Polski thias Mczislawicz byłby pochodzenia polskie- Słownik Biograﬁ czny, Wrocław–Warszawa, go, pozostali zaś to niewątpliwie Niemcy”. Kraków 1962–1964, s. 361.

Leszek Migrała Nowy Sącz v stredoveku

Nowy Sącz

¶ Príspevok je pokusom o populárne predsta- nárskej láskavosti“, „V centre štátnych udalos- venie stredovekých dejín Nowého Sącza. Počas tí“, „Štruktúra mesta“, „Obyvatelia a ich práca“, jeho písania boli využité základné historické „Frovinus a Jakub zo Sącza“. Toto usporiadanie syntézy minulosti mesta, a teda diela vdp. Jana vytvorilo možnosť predstavenia aspektov v his- Sygańského SI: Nowy Sącz i jego pamiątki dziejowe tórii mesta, od otázky týkajúcej sa jeho genézy, (prvé vydanie Nowy Sącz 1892), Historya Nowego cez problematiku spoločenskú, hospodársku, cir- Sącza t. I-III (Lwów 1901–1902), záznamy z Ro- kevnú, kultúrnou končiac. Pomerne veľa miesta čeniek vdp. Jana Długosza, početné príspevky zaberá v príspevku otázka podielu Nowého Sąc- umiestnené o. i. v „Rocznikach Sądeckich”, a pre- za v udalostiach širšieho významu, prejavujúcich dovšetkým Dzieje miasta Nowego Sącza (t. I. red. sa o. i. v návštevách kráľovských a štátnych hod- Feliks Kiryk, Warszawa–Kraków 1992; t. II. red. nostárov v sandeckom hrade. V primeranom roz- F. Kiryk a Stanisław Płaza, Kraków 1993; t. III, sahu je vysvetlená taktiež problematika spätá red. F. Kiryk a Zygmunt Ruta, Kraków 1996). s mocnárskymi privilégiami. ¶ Text bol rozdelený na osem krátkych kapitol: „Pri počiatkoch Sącza“, „Zástavba“, „V lesku moc-

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 3737 22010-02-25010-02-25 17:46:2017:46:20 Miroslav Števík K počiatkom multietnicity stredovekého Spiša

Stará Ľubovňa

¶ Spiš patrí k tým historickým regiónom stred- Takto sa v historiografi i objavujú dve tendencie, nej Európy, v ktorých má multietnicita stáročnú neobjektívne hodnotiace reálne pomery dané- tradíciu, siahajúcu do obdobia stredoveku. Stra- ho obdobia. Na jednej strane sa publikujú práce tegická poloha spomínaného územia v centrálnej (mapy), na ktorých je Spiš v 11. storočí neosídle- časti uhorsko-poľského pohraničia1 s vhodnými ný14, na strane druhej sa preceňuje rozsah jeho prírodnými danosťami (klimatické pomery, bo- osídlenia pred polovicou 13. storočia15, t.j. pred nita pôdy, nerastné suroviny, geografi cká uzav- veľkým (do)osídľovacím procesom po tatárskom retosť a pod.) predurčila jeho špecifi cký adminis- vpáde. tratívny, hospodársky i spoločenský vývoj. ¶ Ak sme zodpovedali na otázku prvotnosti osíd- ¶ Skôr, ako sa Spiš stal súčasťou Uhorska, obý- lenia Spiša v stredoveku, je žiaduce ešte upresniť, vali ho Slovania. Ich prítomnosť v spomínanom akí Slovania ho obývali pred 13. storočím. Na roz- regióne je archeologicky doložená od 8. storočia2. diel od archeológie má v tomto smere významnú Správne centrum predveľkomoravského Spiša, úlohu historická jazykoveda, resp. rozbor fi lolo- resp. Pribinovho Nitrianskeho kniežatstva (805– gických dokladov z 13. storočia. Vyskytli sa totiž 833) na Spiši tvorilo hradisko Čingov na ľavom v odbornej spisbe i názory, že to mohli byť Po- brehu Hornádu (Slovenský raj)3, ktoré zaniklo liaci16. Na tieto pohľady reagoval v jednej zo svo- v 1. polovici 9. storočia (v roku 833) v dôsledku jich štúdií jazykovedec Vladimír Šmilauer, ktorý, vpádu Moravanov do Pribinovho Nitrianska4. Vo okrem iného, uviedol nasledujúce argumenty17. veľkomoravskom období (po roku 833) prevza- V najstarších spišských dokladoch sa nenachá- lo úlohu centra nové hradisko na pravom brehu dzajú nosovky, ktoré patria k význačným znakom Hornádu, postavené neďaleko pôvodného5. Ži- poľštiny. V dokladoch zo Spiša sú však v 13. storo- vot Slovanov na Spiši pulzoval i v poveľkomorav- čí zapísané výrazy, kde sa mohli vyskytnúť nosov- skom, resp. ranouhorskom období, o čom svedčia ky, takto: Luchka (Lúčka, v praslovančine Lọčьka), okrem iného6 archeologické doklady zo spomí- Dubrava (Dúbrava, v prsl. Dọbrava), Dubraua, Do- naných hradísk pri Hornáde, dokumentujúce sí- bódel (Dubový diel, v prsl. dọbь), Doblica (Dubni- delnú kontinuitu od 8. až do 13. storočia7. O pô- ca), Krwzch (Kružek, v prsl. Krọžьkь). Záznamy vodne slovanskom osídlení Spiša svedčia okrem typu Lanke, Dambrowe sa v týchto záznamoch archeologických i fi lologické doklady (vodopisné, nevyskytujú. Zmena prsl. ọ > u na Spiši bola už miestne a chotárne názvy)8. Na základe uvedené- uskutočnená. Ďalším podstatným poľským ry- ho nemožno akceptovať názory o neosídlenosti som je uchovanie praslovanského g. V slovenčine Spiša pred vznikom maďarských strážnych osád9, v druhej polovici XII. storočia došlo k zmene g > h. resp. pred príchodom Sasov10. Maďari i Nem ci V spišských dokladoch z 13. storočia sa vyskytujú neprišli na Spiš do neosídleného kraja. Slovanské záznamy Harabisa (Hrabiša), Mohylka (Mohylka), osídlenie bolo sústredené v Hornádskej (stredná Humolka (Homôlka), Hunounig (Hnojník), Horka a západná časť) a Popradskej kotline (pri hornom (Hôrka). Na druhej strane sa vyskytujú i dokla- toku Popradu) v blízkosti vodných tokov11. Dru- dy s g Gonoynuk (Hnojník), Golicha (Holica), Gala hou vecou je však jeho kvantitatívny rozsah, čo si (Hoľa), Globocha (Hlboká), Glinny potok (Hlinný v budúcnosti vyžiada zo strany spišskej archeoló- potok).18 Maďari a Nemci totiž prevzali viaceré gie najmä precizovanie zaradenia keramických názvy zo slovenčiny ešte pred rokom 1200, pred nálezov z obdobia druhej polovice 10. – 12. sto- prechodom g > h a uchovávali ich v ďalšom obdo- ročia12. Filologické doklady majú totižto v tom- bí s hláskou g, čo sa odrazilo i v písomných pra- to smere obmedzenú výpovednú hodnotu, keďže meňoch. Na druhej strane však Šmilauer zdôraz- názvy slovanského pôvodu sa mohli vyskytovať i ňuje, že uchovanie g na severnom Spiši je rysom v tých častiach Spiša, ktoré boli iba riedko osíd- poľským (Knysen, Gnesna), Gňazdy, dnes Hniezd- lené, resp. neosídlené. Skrátka, pôvodné obyva- ne. Uveďme ešte jeden vážny argument. Ide o zá- teľstvo dalo geografi cké názvy taktiež vodným znam najčastejšieho pomenovania vodných tokov tokom, pohoriam, vrchom, údoliam, skalným út- na Spiši. Všetky názvy potokov typu Belá sú vždy varom, nachádzajúcim sa v značnej vzdialenosti zaznamenané ako Bela. Tvary podobné poľskému od sídiel. Nesprávna interpretácia (nielen!) fi lo- listinnému Bala (Biała) v spišských písomných do- logických dokladov (sídlištné a prírodné názvy) kladoch nenachádzame. Dispalatizácia ě > a, ako z 13. a 14. storočia vo vzťahu k rozsahu osídle- ju vykazuje poľština, na Spiši v 13. storočí nebola19. nia Spiša pred polovicou 13. storočia viedla nie- Z uvedeného jednoznačne vyplýva, že pôvodný- ktorých autorov k jeho značnému preceneniu13. mi obyvateľmi Spiša v stredoveku boli Slováci20.

38 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 3838 22010-02-25010-02-25 17:46:2017:46:20 ¶ V tejto súvislosti vyvstáva otázka, kedy sa do- vali do vojska a všetky svoje sily zamerali na lúpenie vŕšila priestorová etnogenéza Slovákov na území krajiny. Zriadili viaceré pevnosti a drevené poľné tá- celého vtedajšieho severného Uhorska? Napriek bory a boli postrachom celým okolitým oblastiam32. tomu, že na uvedenú otázku existujú rozdielne Takže medzi jiskrovcami, resp. bratríkmi bojova- pohľady, akiste sa tento proces zavŕšil najneskôr li v polovici 15. storočia Česi, Poliaci a Slováci. v 12. storočí21. So stredovekými písomnými zá- ¶ Uviedli sme, že v 15. storočí sa v písomných znamami zo Spiša sa stretáme až od 13. storo- prameňoch stretáme so záznamami výrazov Slo- čia. Na tomto mieste je žiaduce sa pristaviť pri vák, slovenský. Znamená to snáď, že Slováci sa ob- interpretácii latinského výrazu Slavus, Sclavus. javujú na Spiši až od 15. storočia? A tu je podsta- Je pravda, že zápis pomenovania Slovák sa v pí- ta problému interpretácie výrazu Sclavus, Slavus somných prameňoch zachoval až z 15. storočia22. v stredovekých písomných dokladoch, vzťahu- Pritom je zaujímavé, že najstaršie záznamy sú júcich sa na stredoveké Slovensko, resp. Slová- späté taktiež so spišským a šarišským prostre- kov. Samozrejme, že Slováci obývali Spiš dávno dím. V jednom z listov z roku 1444 sa spomína- pred 15. storočím, no v písomných prameňoch sa jú dvaja velitelia mesta Bardejov: Nicolaus Czech uvádzali rovnakým výrazom ako Slovania (Scla- et Slowak, stipendiarii supremi23. Ďalší záznam vus, Slavus). Z uvedeného dôvodu je potrebné dô- má spišské súvislosti a dokladá, že pomenova- kladne analyzovať kontext každého dokumentu, nie Slovák mohla získať i osoba, ktorá síce ne- v ktorom sa použil výraz Sclavus, Slavus a podľa bola slovenského pôvodu, ale pôsobila na stre- toho použiť preklad Slovák, alebo Slovan. A tu dovekom Slovensku. V roku 1471 dal poľský kráľ treba kriticky poznamenať, že väčšina historikov, Kazimír Przecławovi Slovákovi (Přeczslav Slo- zvlášť maďarských a poľských, sa týmto problé- wak) zápis na 400 uhorských zlatých na Kosc- mom „nezaťažuje“. A tak sa možno napríklad do- zerzine24. Poliak Przecław z Dmosic vykonával čítať, že v obci Jakubany, ležiacej neďaleko hradu v rokoch 1456–1474 pozíciu spišského starostu25. Ľubovňa, bývali do 15. storočia, než obec spustla, Znamená to, že z poľskej strany vnímali správcu Nemci a Slovania (sic!)33, v origináli villa Iakubian zálohovanej časti Spiša ako osobu spätú so Slo- a Teutonibus et Slauis derelicta34. Inak, listinu vy- venskom, resp. s územím obývaným Slovákmi26. stavil spišský starosta Peter Kmita v roku 1497. Je to pozoruhodná súvislosť, dokumentujúca re- Akiste poznal reálie vo svojom starostovstve a ak álie 15. storočia. Inak, so spišským prostredím by povedzme v Jakubanoch žili s Nemcami Po- súvisí doloženie adjektíva slovenský z roku 1480 liaci, určite by ich nenazval Slovania. Držiac sa v Spišskej kázni27. Z rovnakého obdobia sa zacho- pravidla, že všetky stredoveké výrazy Sclavus, val ďalší zaujímavý záznam. V kronike Kostnic- Slavus so vzťahom k Slovensku treba prekladať kého koncilu od Ulricha von Richentala, vydanej ako Slovan, by sme napríklad pri preklade vyššie v roku 1483, sa nachádza okrem iného zápis o Šti- uvedenej listiny z roku 1488 museli konštatovať, borovi zo Štiboríc, o ktorom sa píše, že je pôvo- že v polovici 15. storočia vstupovali do Jiskrov- dom Poliak. Jeho majetky sa nachádzajú v slovenskej ho, resp. Axamitovho vojska Česi, Poliaci a Slova- krajine ležiacej medzi Moravou a Poľskom na rieke, nia (!?). V stredovekých písomných prameňoch ktorá sa nazýva Váh… [Och zoch in der gross herr sa v latinskom jazyku používali na pomenovanie Stobor usser Boland und her in Windeshen landen národností nielen výrazy Polonus (Poliak), Bohe- zwuschen Merhern und Boland an dem Wasser, das mus (Čech), Ruthenus (Rusín), Teutonus (Nemec), nempt Vag]. V nemeckom origináli sa Slovensko, Hungarus (Maďar), ale aj Sclavus (Slovák). resp. územie obývané Slovákmi uvádza ako win- ¶ V tejto súvislosti pripomeňme ešte dva stredo- disches Land28. A uveďme v tejto súvislosti i ďal- veké záznamy zo Spiša. Slovenská Ves, ležiaca ne- šie záznamy z konca stredoveku. V soľných úč- ďaleko Spišskej Belej, sa v stredoveku zapisovala toch Bochne sa v roku 1499 hovorí o „slovenskej v latinskej podobe ako villa Sclavonicalis, v maďar- soli“ (sal sclavonicalis, banci sclavonici) líšiacej sa skej ako Th outfalua (Maďari označovali Slovákov váhou i rozmermi od soli krakovskej a osvien- termínom Tót – Tóth)35. V roku 1808 Johann Lip- čimskej a ktorú kupovali Slováci (Sclavones)29. szky vo svojom Repertoriu uvádza túto obec ako V inom prameni, v liste Jakuba Zieglera z roku Tótfalu (maďarsky), Windschendorf (nemecky, Ne- 1511, napísanom v Lipsku, sa hovorí, že z Moravy mci označovali Slovákov termínom Winde), Slo- sa dá cestami dostať do Sliezska, do Poľska a in wenská wes (slovensky)36. U poľských autorov Sclavoniam ad Carpatum montem, quem etiam in sa v súčasnosti bežne stretáme s pomenovaním Hungariam. Slovensko je tu označené latinským tohto sídla vo forme Słowiańska Wieś (Slovanská termínom Sclavonia30. V 16. storočí už zvyk- Ves)37. Ako sa zo Slovenskej Vsi stala v poľskom li Nemci Slovensko označovať ako slowakisches podaní Slovanská Ves a akú výpovednú hodno- Land, Moravania ako Slováky, Maďari nepriamo tu má pre poľského čitateľa tento názov, je sku- ako Tótország, Turci ako tót vijálet31. A zacitujme točne otázne. Iný príklad poznáme zo Spišského ešte z Kroniky Jána z Turca, ktorá bola vydaná Hrhova, sídla ležiaceho neďaleko Spišského hra- v Brne v roku 1488. Spomína sa v nej v súvislosti du. V roku 1278 sa jedna jeho časť latinsky nazý- s jiskrovcami, resp. bratríkmi aj veliteľ Slovačko va terra Sclauorum de villa Gargov, resp. populi de (Zlowachko), a následne sa píše:… i niektorí Česi, Gargou, villa Sclavonicalis (1280). Druhá časť obce Poliaci a Slováci, ktorí mali potešenie z koristi, verbo- vystupuje ako in Teutonicali Gargou (1320). V roku

39 Miroslav Števík, K počiatkom multietnicity stredovekého Spiša

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 3939 22010-02-25010-02-25 17:46:2017:46:20 1342 sú obe časti uvedené v maďarskej podobe spišského župana Balda o uvoľnenie zo služob- ako Th outgergew, Nemetgargow38. Je zrejmé, že ak nej povinnosti, čo zdôvodňovali tým, že záseky by povedzme v Hrhove bývali Poliaci, či Rusíni, na mýtnej kráľovskej bráne pri dedine Vztrugar v maďarskej forme by sa nevychádzalo z termí- (Stragar) sú od okolitých dedín príliš stranou, nov Tóth, ale Lengyen / Lengyel, resp. Orosz a v la- a preto službu pri ich strážení nie sú v stave dob- tinskej forme z termínov Polonus, resp. Ruthenus. re vykonávať. Spišský župan Bald ich spod tejto Inak, z územia Uhorska sa zachovalo niekoľko povinnosti oslobodil55. A ešte v roku 1306, keď miestnych názvov typu Lengyen / Lengyel, resp. podaroval Karol Róbert Strážky Kokošovi, syno- sídlisk s pomenovaním Lengyelfalva39. vi Rykolfa z rodu Lomnickovcov, sa o nich píše ¶ Na základe uvedeného možno konštatovať, že ako o zemi hradu Spiš, zvanú Evr, ktorej služob- pôvodní obyvatelia Spiša - Slováci sa v spišských né obyvateľstvo sú ochrancovia ciest, strážcovia, stredovekých písomných prameňoch uvádzajú už ľudovo nazývaní őr56. Z uvedeného je zrejmé, že od 13. storočia, teda z obdobia najstarších zacho- v rovnakom období existovali sídla strážcov hra- vaných písomností zo spomínaného územia, a to níc i sídla kopijníckej šľachty s rozdielnym sta- najčastejšie v latinskej forme Sclavus, Slavus. tusom. Na doplnenie je azda ešte potrebné pri- ¶ Druhým najstarším etnikom, usadeným na pomenúť, že status drobnej šľachty získali v 13. Spiši, boli Maďari. Ich príchod súvisel s procesom storočí, teda podobnú pozíciu ako spišskí kopij- začlenenia tohto územia do Uhorského kráľov- níci, i synovia jobagiónov (fi lii iobagionum) v Turci stva, ktorý sa zavŕšil najneskôr v závere 11. sto- a Liptove57. Inak, spájanie pohraničných strážcov ročia40. V uvedenom storočí sa na Spiši usádza- s kopijníkmi nerezonuje iba v maďarskej histo- jú hraniční strážcovia, vyslaní sem z Gemera41. riografi i. Obdobný názor zastáva R. Marsina, Podľa J. Steinhübela bol v tomto čase Spiš súčas- ktorý o kopijníkoch píše, že prišli na Spiš vo funk- ťou komitátu Boršod42, podľa A. Zsoldosa Bor- cii pohraničných strážcov na rozhraní 11. a 12. šodskému komitátu mohla patriť východná po- storočia58. Rovnako i M. Slivka pokladá kopijní- lovica Spiša, zatiaľ čo Gemerskému západná ako kov za pôvodne strážne obyvateľstvo na Spiši59. jeho confi nium43. Argumentuje tým, že podobne V tejto súvislosti je však potrebné upozorniť na aj Abaujvársky komitát mal svojich strážcov na dve problematické interpretácie. Názov Gumure- území šarišského confínia, ktoré bolo lesným ko- ur sa nevzťahuje na kopijnícku osadu Hozelec60, mitátom a potom sa, podobne ako Spiš, pretvori- ale na osadu strážcov Stráže nad Popradom. Táto lo na samostatný komitát44. Inak, aj v komitáte identifi kácia má zásadný význam, keďže v prípa- Vaš, v západnej časti Uhorska, boli usadení stráž- de, že by sa doklad o gemerských strážcoch sku- covia z komitátu Zala, nazývaní zalaőr-i (specu- točne vzťahoval na kopijnícky Hozelec, diskusia latores vulgariter Zalaeur vocati)45. V každom prí- o pôvode kopijníkov by bola obohatená o váž- pade pomenovanie jednej zo strážnych osád ny argument. Ibaže doklad Gumureur sa netýka v údolí rieky Poprad Gumur, Gumureur (maďar- kopijníckeho Hozelca, ale susednej obce Stráže sky gömörőr – gemerskí strážcovia), dnes Strá- nad Popradom. Rovnako výraz Sceek, spomínaný že nad Popradom46, dokumentuje spojitosť stráž- v listine z roku 1256 týkajúcej sa neskorších Fi- nych osád v údolí rieky Poprad (Gumur – Stráže líc, nemá význam Sedes lanceatorum in Scepus (au- nad Popradom, Sanctus Michael – Svätý Michal tonómne územie kopijníkov, Stolica kopijníkov pri Kežmarku, Eur – Strážky, Stragar – Bušovce) na Spiši)61, ani záseková prekážka62, ale močaris- s Gemerom47. té územie63. Nedáva žiadnu logiku, aby sa sídlo ¶ Tu je však potrebné poznamenať, že zvláštnu Hozelec nazývalo Stolica (Szék), resp. Prostredná pozornosť si zasluhuje ich spoločensko-právne stolica (Scec Mediocris, 1320)64. postavenie, najmä v porovnaní so spišskými ko- ¶ Pokiaľ ide o kopijníkov, nielen ich spoločen- pijníkmi. V tejto súvislosti sa nestotožňujeme so sko-právne postavenie, ale aj rozmiestnenie spájaním spomínaných strážnych osád s lance- osád, ktoré obývali, sa líšilo od sídiel strážcov átmi, ako to tvrdí A. Fekete Nagy48, resp. nov- hraníc (speculatores). Strážne osady boli roz- šie A. Körmendy49, či A. Zsoldos50, ale prijímame miestnené pozdĺž významných ciest, spravidla argumentáciu V. Šmilauera, podľa ktorého niet v smere juh – sever, v určitých vzdialenostiach, žiadnej spojitosti z pohľadu spoločensko-práv- nevytvárajúc kompaktné územia navzájom suse- neho postavenia medzi strážcami hraníc (ge- diacich sídiel65. Sídla kopijníkov naopak vytvára- merskými strážcami) a kopijníkmi51. Istý čas to- li spočiatku aglomerácie oddelených majetkov, tiž popri sebe existovali strážne osady, najmä k nim prislúchajúcich kúrií (obydlí kopijníkov), v údolí rieky Poprad (Gumur – Sanctus Michael – ako aj nepočetných domov poddaných roľníkov. Eur – Stragar), v ktorých bývalo služobné obyva- Od 14. storočia osady kopijníckej šľachty začali teľstvo poverené kráľom strážnou službou, za- nadobúdať charakter uzavretých dedín, jednak tiaľ čo kopijníci boli šľachtici (Nobiles de Scepus, v zmysle topografi ckom, jednak spoločenskom66. 1243)52. Takto sa v roku 1275 spomína poloha is- V každom prípade, spravidla tvorili síce rozlo- tého majetku ex parte Polonie ultra duas villas Spe- hou nie veľké, ale kompaktné územia navzájom culatorum53, čo sa nesporne týkalo Strážok a azda susediacich menších sídiel. Najstaršie jadro ko- Stragara54. Aj zo záveru 13. storočia (1298) sa do- pijníckych osád sa vytvorilo na dvoch najvýz- zvedáme, že strážcovia de Ewr (Strážky) požiadali namnejších spojniciach medzi dolným (povodie

40 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 4040 22010-02-25010-02-25 17:46:2017:46:20 Hornádu) a horným (povodie Popradu) Spišom, Čenčice)76. Odhliadnuc od faktu, že nie všetky v blízkosti cesty zo Spišského Štvrtka smerom názvy sídiel uvedené I. Chalupeckým majú slo- k Popradu (Machalovce, Komárovce, Hôrka, Pri- venský pôvod77, je potrebné zdôrazniť nasledujú- movce, Miklušovce, Svätý Ondrej, Kišovce, Hoze- ce skutočnosti. V stredoveku, v 13. a 14. storočí, lec, Gánovce, Filice), resp. smerom ku Kežmarku tvorili kopijnícku komunitu viac ako tri desiatky (Čenčice, Pikovce, Abrahámovce, Levkovce), ako sídiel78. Ich názvy prešli počas stáročí vývojom, aj v blízkosti pohornádskej cesty (Tibovce, Hadu- ovplyvneným viacerými faktormi, tak ako to šovce, Urbanovce, Matiašovce, Ďurkovec – Čin- bolo v prípade i ďalších spišských sídiel. Iste, svo- gov, Betlanovce, Štefanovce, Svätý Mikuláš)67. je zohrali i zmeny v ich etnickom zložení. Podľa A boli to práve sídla spomínaného najstaršie- najstarších záznamov je väčšina názvov kopijníc- ho jadra, ktoré si udržali svoje postavenie, na kych osád odvodená z osobných mien, z maďar- rozdiel od kopijníckych osád v okolí Spišského ských tvarov kresťanských mien Filefalva – Filice, hradu, i v období novoveku. V roku 1587 podľa Filip, Miklósfalva – Miklušovce, Mikuláš, Ábra- taxácie „Nobilium decem lanceatorum“ kopijní- hamfalva – Abrahámovce, Mahalfalva – Macha- kom patrilo 15 sídiel: Abrahámovce (Abrahamfal- lovce, Michal?, Édesfalva – Hadušovce, Egidius, va), Betlanovce (Bethlenfalva), Čenčice (Czonfal- Urbánfalva – Urbanovce, Tibaháza – Tibova kú- va), Čingov (Czengov), Filice (Filefalva), Gánovce ria, Tiburcius, Bethlenfalva – Betlanovce, Bethle- (Ganocz), Hadušovce (Hadusfalva), Hozelec, Ko- hem, Leukfalva – Levkovce, Laurentius79, Istvan- márovce (Komarocz), Kišovce (Kissóc), Levkovce falva – Štefanovce, Stephanus a pod. Šmilauer (Lökfalva), Machalovce (Mahalfalva), Miklušov- ďalej uvádza, že i názvy typu Csantafalva – Čen- ce (Miklósfalva), Pikovce (Pikfalva) a Sv. Ondrej čice, či Pikfalva – Pikovce majú možno maďarský (Szent-András)68. pôvod80. Názov Hozelca – terra Zeek je odvodený ¶ Kopijníci pôvodne tvorili vojenský element (sy- od močaristého územia, maďarsky nazývaného novia jobagiónov/lat. fi lii jobagionum/maď. jobba- szék81. Iste, medzi názvami kopijníckych osád sú gyfi u, kráľovskí jobbagiones)69, ktorý sa na Spi- i pomenovania slovenského pôvodu. Spravidla ši usadil najskôr v druhej polovici 12. storočia, však išlo o staršie sídla, ktoré sa stali kopijníc- v čase príchodu prvých germánskych a román- kymi zmenou ich právneho postavenia na pre- skych kolonistov, resp. konštituovania Spišské- lome 13. a 14. storočia (napr. Pokoj, Zalužany)82. ho komitátu. Dokument z roku 1243 (veľké pri- Samozrejme, kopijnícka komunita nebola etnic- vilégium) zachoval kopijníkov v slobodách, ktoré ky uzavretým spoločenstvom83. Navyše treba po- mali oddávna „quam ab antiquo habuerunt“70, čo čítať i so skutočnosťou, že sa kopijníci, ktorí mali sa vzťahuje prinajmenšom na začiatok 13. sto- maďarský pôvod, mohli slovakizovať vo väčšino- ročia71. Ich hlavnou povinnosťou ako príslušní- vom slovenskom prostredí84. V každom prípade, kov vojenského elementu na Spiši bola vojenská najstaršie zachované názvy kopijníckych osád, služba, za ktorú im bola prideľovaná pôda. Jed- i keď i tieto majú limitovanú výpovednú hodno- noznačne je táto služba defi novaná i vo veľkom tu, ako sme na to už vyššie poukázali, naznačujú privilégiu z roku 1243. V prípade zvolania kráľov- prevahu maďarského vojenského elementu v ra- ského vojska postaviť po jednom riadne vyzbro- doch prvých generácií kopijníkov. jenom kopijníkovi za každé štyri usadlosti, ktoré ¶ Aj na základe uvedeného nemožno nijako pri- mali viac zeme ako osem popluží72. Iste, ich vo- jať náhľady spišského archeológa M. Sojáka, kto- jenské služby mohli byť využívané v kráľovskom rý píše: Štúdiom kopijníckych osád sa ukázalo, že vojsku jednak na obranné účely, jednak však i na v 10 z nich sa doložilo archeologickým prieskumom, expanzívne ciele. Z tohto titulu pripisovať kopij- prípadne výskumom osídlenie spred 12. – 13. storo- níkom na Spiši (pred rokom 1243) rolu ochrany čia, teda z 8. – 10. storočia. Výpoveď archeologických pohraničia pokladáme za neúplné charakterizo- prameňov ukazuje, že slovenská etnicita pôvodných vanie ich pozície. kopijníkov je viac ako pravdepodobná85. Tu je po- ¶ Pokiaľ ide o národnostné zloženie spomína- trebné položiť si otázku: akú výpovednú hod- ného vojenského elementu, je veľmi pravdepo- notu majú nálezy z 8. – 10. storočia pre etnicitu dobné, že ho spočiatku tvorili zväčša Maďari73. kopijníckych osád v 13. storočí? Sídelná štruktú- V spišskej historiografi i slovenskej proveniencie ra týchto sídiel, ako ju poznáme z 13. storočia, sa v posledných desaťročiach výrazne prezentu- vykazuje špecifi cké črty, ktoré sa výrazne líšia je názor o slovenskom pôvode kopijníkov, pričom od klasickej stredovekej sídelnej siete. Navy- týmto náhľadom sekundujú aj práce niektorých še, kopijnícke sídla sa formovali v oblasti, ktorá spišských archeológov. Ivan Chalupecký v jed- mala v rámci Spiša priaznivejšie podmienky pre nej zo svojich starších prác vyslovil predpoklad, trvalé osídlenie (klíma, bonita pôdy a pod.), než že spišskí kopijníci sú pôvodom gemerskí Slováci74, povedzme dolný tok rieky Poprad, Zamagurie, v novšej práci predpokladá, že šlo o príslušní- resp. údolie Hnilca. Bolo by preto prekvapujúce, kov pôvodnej slovanskej šľachty, ktorá prešla do ak by sa na území kopijníckych osád nenachá- služieb uhorského kráľa75. Pristavme sa pri jed- dzala aj keramika z 8. – 10. storočia. Možno však nom z autorových argumentov, ktorým sú názvy na základe toho dokazovať sídlištnú kontinuitu kopijníckych osád (Čepanovce, Granč, Korytné, kopijníckych sídiel medzi 8. – 13. storočím, resp. Hôrka, Zalužany, Hozelec, Pikovce, Hadušovce, etnicitu kopijníkov? Už V. Šmilauer upozornil na

41 Miroslav Števík, K počiatkom multietnicity stredovekého Spiša

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 4141 22010-02-25010-02-25 17:46:2017:46:20 skutočnosť, že kopijnícke obce sa svojimi názva- nej do rokov 1192 – 1196, sa hovorí o Flanderča- mi hlásia nanajvýš do konca 12. a na začiatok noch (Flandrenses), ktorí prišli za kráľa Gejzu II. 13. storočia86. Rovnako to možno konštatovať (1141–1161) do Sedmohradska100. Vzhľadom k po- aj o niektorých osobách, podľa ktorých boli ko- dobným polohám na periférii krajiny, prírodným pijnícke obce pomenované, teda, že žili na Spi- pomerom z hľadiska sídlištných podmienok (kot- ši nanajvýš od prelomu 12. a 13. storočia87. Sojá- liny pod hlavným hrebeňom Karpát) i obdobiu kovu argumentáciu ohľadom etnicity kopijníkov zavŕšenia procesu pričlenenia Spiša a Sedmoh- na základe archeologického výskumu treba jed- radska k Uhorsku je veľmi pravdepodobné, že ko- noznačne odmietnuť ako neopodstatnenú. Rov- lonizačné aktivity tu započali v rovnakom čase nako to platí i o konštatovaní M. Homzu, pod- z iniciatívy kráľa Gejzu II101. V Sedmohradsku sa ľa ktorého územie kopijníkov – Malá Spišská župa najstaršie osídlenie nových osadníkov v 12. sto- bola pôvodná spišská správna organizácia a tvorili ročí sústredilo okolo sídiel Sibiu a Bistriţa102, na ju zväčša najstarší obyvatelia Spiša88. Príchod ko- Spiši Spišského Podhradia103. Pre všetky tri spo- pijníkov na Spiš sa udial najskôr v druhej polovi- mínané sídla platí, že ležali iba niekoľko desiatok ci 12. storočia89, resp. v jeho závere90, no proces kilometrov od hraníc krajiny. Inak, Flandersko / tvorby ich sídelnej siete, ako ju poznáme z pí- Vlaanderen / Flandry / Flandria bolo v stredoveku somných prameňov 13. a 14. storočia, sa nezačal územie ležiace medzi Francúzskom a cisárstvom, skôr, ako na prelome 12. a 13. storočia91. Evident- obývané Flámami a Valónmi104, teda časť obyva- né je to v okolí Spišských Tomášoviec, kde ko- teľov používala germánsky, časť románsky jazyk. pijnícke osady mohli vzniknúť najskôr v druhom V tomto zmysle je vhodné používať pojmy Valóni decéniu 13. storočia, keď panovník Ondrej II. a Flámi, keďže pojem Flanderčania sa nevzťahu- okolo roku 1212 vymenil tento majetok istému je iba na germánskych, ale i románskych obyva- Tomášovi za iný v Novohrade92. Inak by územie teľov spomínaného regiónu. Flandersko patrilo Tomášovej zeme, kde boli založené obce Spišské k oblastiam s najdynamickejšie sa rozvíjajúcimi Tomášovce a Arnutovce, bolo v prvom decéniu mestami. Spomínané historické územie zasaho- 13. storočia „popretkávané“ menšími sídlami ko- valo na územie dnešného Belgicka, Holandska pijníkov, čo nedáva žiadnu logiku. Tie sa tu vyt- a Francúzska105. Akiste nie je vecou náhody, že vorili až potom, čo sa územie Tomášovej zeme Valóni sa na Spiši usadili práve v blízkosti Spiš- dostalo opäť do kráľovských rúk. V každom prí- ského Podhradia (maď. Szepes Váralja, nem. Kir- pade, právne sa Malá župa ako autonómne úze- chdrauf / Kirchdorf, lat. Subcastrum), v Spišských mie kopijníkov vytvorila až v roku 1243 na zá- Vlachoch (maď. Olaszi, nem. Wallendorf, lat. Vil- klade veľkého privilégia Bela IV93. la Latina)106. Takto sa zdá byť veľmi pravdepo- ¶ Otázku podielu Maďarov v spišskej societe 11. dobné, že centrom prvých germánskych osadní- (?) – 13. storočia uzatvárame konštatovaním, že kov na Spiši sa stalo Spišské Podhradie, zatiaľ čo najvýraznejšie zastúpenie mali vo vojenskom ele- susedné Vlachy strediskom Valónov. V každom mente, v osadách strážcov94 a kopijníkov. Autor prípade obe polohy nemožno nazvať inak ako dosiaľ neprekonanej práce o osídlení Spiša Antal strategické, a to nielen vo vzťahu k hlavným ko- Fekete Nagy prítomnosť Maďarov v stredoveku munikáciám107. Celý tento priestor sa totiž v dru- v spomínanom regióne značne precenil95. hej polovici 12. storočia formoval aj ako svetské ¶ Popri Slovákoch a Maďaroch sa od polovice 12. a duchovné centrum vznikajúceho Spišského storočia usádzajú na Spiši prví germánski a ro- komitátu. V tejto súvislosti vyvstáva zaujímavá mánski osadníci96. Ich príchod do tunajšieho kra- otázka. Prichádzali prví germánski a románski ja súvisel so snahou uhorského panovníka Gejzu osadníci na Spiš, ktorý bol už samostatnou ad- II. (vládol v rokoch 1141–1161), ako i jeho nástup- ministratívnou jednotkou (komitát), alebo tou cov, najmä o hospodárske posilnenie okrajových, sa stal až po ich príchode? V odbornej spisbe pre- pohraničných častí Uhorska97. Podľa iných au- važuje názor, že Spišský komitát sa vyvinul v torov malo usadenie Nemcov pôvodne vojenský druhej polovici 12. storočia108, no niektorí autori ráz98. Spomínali sme, že do konca 11. storočia sa vyslovujú za poslednú štvrtinu 12. storočia109. dosiahli hranice Uhorského kráľovstva hlav- Centrom komitátu sa stal Spišský hrad, ktorého ný hrebeň Karpát, pričom sa jeho súčasťou ako najstaršie jadro je datované do poslednej štvrti- celok stalo Slovensko, Podkarpatská Rus i Tran- ny 12. storočia110. Ak teda pripustíme, že najstar- sylvánia99. Ak bol tento proces zavŕšený v závere ší germánski a románski kolonisti prišli na Spiš 11. storočia, logicky z toho vyplynula pre vládcov už za vlády Gejzu II. (1141–1161) a akceptujeme Uhorska úloha tieto novozískané územia hospo- názor o vzniku komitátu v poslednej štvrtine 12. dársky i vojensky zabezpečiť. Na hospodárskom storočia, vyvstáva otázka, k akej administratív- povznesení sa podieľali najmä kolonisti zo zá- nej jednotke patril Spiš pred poslednou štvrtinou padnej Európy. Do niektorých pohraničných ob- 12. storočia? Ak miestny názov Gumureur (Stráže lastí na severe a východe krajiny prichádzali už nad Popradom) naznačuje, že západná časť Spi- od polovice 12. storočia. V správe Gregora, legá- ša mohla patriť Gemerskému komitátu ako jeho ta apoštolskej stolice, vo veci sporu medzi sed- conﬁ nium111, nepatrila jeho východná časť Tur- mohradským biskupom a sibiňským prepoštom nianskemu komitátu, resp, Turnianskemu pré- o rozsahu prepoštského obvodu, časovo zarade- diu?112 Z hľadiska vývinu komitátov v Uhorsku

42 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 4242 22010-02-25010-02-25 17:46:2017:46:20 smerom od centra k periférii krajiny by takýto mánski kolonisti prišli na Spiš skôr, ako sa tu stav na Spiši pred poslednou štvrtinou 12. storo- vyvinul Spišský komitát. Aký podiel mali na vzni- čia mal svoju logiku. Západná časť Spiša leží se- ku samostatnej administratívnej jednotky v cen- verne od Gemera, východná severne od Turne. trálnej časti uhorsko-poľského pohraničia? I keď Takto by sa príchod prvých germánskych a ro- na túto otázku nie je ľahké odpovedať, istejší mô- mánskych osadníkov týkal najmä tej časti Spiša, žeme byť pri interpretácii iného nemenej závaž- ktorá v tom čase podliehala Turnianskemu komi- ného faktu. Takto sa dostávame k ďalšej dôležitej tátu, resp. Turnianskemu prédiu (okolie Spišské- analógii medzi Sedmohradskom a Spišom. Sed- ho Podhradia, resp. Spišských Vlachov). Práve tu mohradskí Nemci získali pápežov súhlas na zria- sa v poslednej štvrtine 12. storočia buduje cen- denie prepoštstva v roku 1191122. Založené bolo trum novozaloženého komitátu – Spišský hrad. v meste Sibiu (nem. Hermannstadt), v centre naj- A je tu ešte jedna zaujímavá skutočnosť. V ro- staršieho germánskeho osídlenia v Sedmohrad- ku 1243 bola vydaná výsadná listina Bela IV. pre sku. V rovnakom čase vzniká prepoštstvo i na hostí in villa Ollassy de Tornaua, teda pre Spišské Spiši, v centre najstaršieho germánskeho osídle- Vlachy113. Akiste išlo v tomto prípade o zachova- nia v spomínanom regióne (Spišské Podhradie). nie starej územnej tradície v tom zmysle, že Spiš- Založenie Spišskej kapituly je datované do dru- ské Vlachy ležali na území, ktoré kedysi tvorilo hej polovice 12. storočia123, no zdá sa, že sa tak súčasť turnianskeho kráľovského prédia114. Iný udialo najskôr v závere 12. storočia124. Spišský pohľad na názov Spišských Vlachov z roku 1243 prepošt Adolf sa spomína v roku 1209 v najstar- najnovšie publikoval M. Homza115. Podľa spomí- šej zachovanej listine viažucej sa k Spišu125. I keď naného autora výraz Tornaua je názvom staršej pozícia oboch prepoštstiev vykazuje určité roz- slovenskej osady Trnava, ktorá mala existovať diely (prepoštstvo v Sedmohradsku bolo zriadené v prostredí, kde sa prisťahovali románski hostia. priamo pre tamojších Nemcov, zatiaľ čo spišské Spišské Vlachy sa v najstarších dokladoch spomí- pre všetkých obyvateľov regiónu)126, je nesporné, najú spravidla pod názvami villa Olozy (1258)116, že sa o ich vznik zaslúžili najmä germánski osad- villa Latina (1262)117, villa Romanorum (1280)118. níci127. Tu je ale potrebné poukázať i na jeden geo- V prípade dvoch dokumentov vydaných kráľov- graﬁ cký faktor, ktorý odlišuje polohu oboch spo- skou kanceláriou (udelenie výsad) nepostačovalo mínaných prepoštstiev vo vzťahu k biskupským uviesť tento názov, keďže by nebolo zrejmé, kto- sídlam. Prepoštstvo v Sibiu (nem. Hermannstadt) rého sídla románskych hostí v Uhorsku by sa spo- sa vyvinulo iba cca 50 kilometrov od sídla sed- mínané listiny týkali. Preto bolo potrebné uviesť mohradského biskupa v meste Alba Iulia (nem. bližšiu polohu sídla popri jeho názve. V roku Karlsburg, maď. Gyulafehérvár), zatiaľ čo prepošt- 1243, resp. 1265 pri potvrdení toho istého privilé- stvo na Spiši ležalo takmer 200 kilometrov od gia sa použil prídavok de Tornaua119, v roku 1273 Ostrihomu, ktorému podliehalo. Na základe uvede Scepes120. Teda zo všetkých názvov pre danú deného rezumujeme, že do záveru 12. storočia sa problematiku sú kľúčové záznamy z rokov 1243 na pomerne malom území na východe Spiša sfor- a 1273. O druhom zázname (1273) vieme s istotou movali štyri významné strediská – Spišské Pod- povedať, že sa tu spomína Spiš, teda región. Pri hradie ako centrum germánskych osadníkov, prvom (1243) je v teoretickej rovine možné, že sa Spišské Vlachy – valónskych osadníkov, Spišský spomína región Turňa, alebo ide o názov sídla121. hrad – správy komitátu, Spišská kapitula – cir- Ak sa termín vzťahuje na región (Turňa), môže kevnej správy. Vytvorili sa tým, okrem iného, ísť iba o staršiu tradíciu, keďže Vlachy boli vtedy lepšie podmienky pre prílev nových osadníkov. bezpečne súčasťou Spiša. Navyše, aj v dokumen- ¶ Najsilnejšia kolonizačná vlna zasiahla Spiš po te z roku 1273 sa použil pri bližšom určení Latina roku 1241, po tatárskom vpáde. Dominovali v nej villa názov regiónu, tentoraz de Scepes. Ak by sme kolonisti z viacerých oblastí obývaných Nemca- uvažovali o pôvodnom názve sídla, pri ktorom sa mi128. Vo všeobecnosti možno konštatovať, že pa- vyvinuli Spišské Vlachy, Trnave, ako to predpo- novníci Uhorska oceňovali na nemeckých prisťa- kladá M. Homza, udivuje, že sa s týmto termínom hovalcoch ich technické zručnosti, pozývali ich už nikdy viac v písomných prameňoch nestretá- k rozvinutiu poľnohospodárstva, remesiel, ba- me. Pritom to bolo na Spiši bežné, že aj pre sídla, níckej činnosti, k zakladaniu miest129. Do polovi- v ktorých sa usadili osadníci zo západu Európy, ce 14. storočia sa na Spiši vytvorili tri prostredia bolo používaných niekoľko názvov, vrátane slo- s výrazným zastúpením nemeckých osadníkov – venského pôvodu (napr. Spišské Podhradie, Pop- centrálny Spiš (osídlenie sústredené najmä v síd- rad, Spišská Nová Ves, Tvarožná, Vrbov). Máme lach mestského charakteru od Spišskej Belej po tu na mysli nielen jazykové varianty jednotlivých Spišské Podhradie), kde ústrednú pozíciu získa- pomenovaní, ale aj názvy významovo rozdielne. la Levoča, banícka oblasť v údolí Hnilca s domi- V tomto smere vyslovujeme vážne pochybnosti nantným postavením Gelnice, údolie rieky Pop- k stotožňovaniu termínu Tornaua s „predkoloni- rad s výrazným nemeckým podielom v sídlach začným“ názvom Spišských Vlachov. vidieckeho charakteru. Z uvedeného vyplýva, ¶ Vráťme sa však k podstate témy. V súvislos- že najpočetnejšie zastúpenie vo vzťahu k iným ti s príchodom prvých západných osadníkov vy- národnostiam mali Nemci v polovici 14. storo- vstáva ďalšia zaujímavá otázka. Germánski a ro- čia v údoliach riek Poprad a Hnilec. Inak, práve

43 Miroslav Števík, K počiatkom multietnicity stredovekého Spiša

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 4343 22010-02-25010-02-25 17:46:2117:46:21 v tomto období dosiahol počet Nemcov vrchol biany (Jakubany), villa Kamien (Kamienka), villa i v celoslovenskom kontexte130. V každom prípa- Jarzembina (Jarabina)144. O všetkých spomína- de, od 13. storočia najpočetnejšie zastúpenie na ných troch obciach je známe, že sa vyvinuli už Spiši mali Slováci a Nemci, v menšej miere Ma- v prvej polovici 14. storočia v rámci kolonizácie ďari a Valóni. Všetky spomínané národnosti sú na nemeckom práve145. doložené v jednom z dokumentov z konca 13. sto- ¶ Záverom príspevku o počiatkoch multietnici- ročia. Sasi a Valóni sa v roku 1280 zaviazali, že ty na Spiši v stredoveku rezumujeme. Najstaršie budú platiť desiatky takým spôsobom, ako majú slovanské osídlenie v regióne, sústredené najmä oddávna vo zvyku platiť tieto desiatky Maďari v Hornádskej kotline, je archeologicky doložené a Slováci žijúci na Spiši (…consules ceterique Sa- v 8. storočí. S písomnými dokladmi zo Spiša sa xones et Latini de provincia Scepusensi… iustas deci- stretáme až z 13. storočia. Ich jazykový rozbor mas…, sicut Hungari et Sclavi suas erogant decimas dokumentuje, že pôvodnými obyvateľmi Spiša in territorio Scepusiensi)131. sú Slováci. V stredovekých dokladoch sa spomí- ¶ Osobitne treba posudzovať vývin národnost- najú rovnakým termínom ako Slovania – Sclavi. ných pomerov v severovýchodnej oblasti Spiša, Druhé najstaršie etnikum usadené na stredove- ktorá bola od roku 1234 do začiatku 14. storočia kom Spiši pravdepodobne už v druhej polovici predmetom sporu medzi Uhorskom a Poľskom132. 11. storočia, sú Maďari. Výrazné zastúpenie mali Podolínec, Hniezdne a Ľubovňa boli osídľované najmä vo vojenskom elemente – v osadách stráž- z poľskej strany Karpát133. Udialo sa tak pravde- cov a sídlach kopijníkov. Od polovice 12. storo- podobne v 12. storočí134, najneskôr však začiat- čia prichádzali do regiónu germánski a románski kom 13. storočia135. K poľskému obyvateľstvu osadníci. K ich najvýznamnejším sídlam patrili (Poloni) v spomínanej oblasti pribudli v druhej spočiatku Spišské Podhradie a Spišské Vlachy. polovici 13. storočia, resp. prvej polovici 14. sto- V susedstve oboch sídiel bol v poslednej štvr- ročia Nemci a Slováci, a tak aj táto časť Spiša na- tine 12. storočia postavený Spišský hrad, sídlo dobúda už počas 13. – 14. storočia multietnický správy novokonštituovaného Spišského komi- charakter. Na druhej strane je možné predpo- tátu. Pričinením najmä nemeckých osadníkov kladať v rovnakom čase prílev ďalších poľských v závere 12. storočia vzniklo pri Spišskom Pod- osadníkov na Spiš. Nasvedčovala by tomu zmien- hradí cirkevné centrum regiónu – spišské pre- ka z roku 1256, podľa ktorej Jordan z rodu Gör- poštstvo (Spišská kapitula). Najsilnejšia koloni- geyovcov získal územný majetok na severe Spiša začná vlna najmä z oblastí obývaných Nemcami okrem iného za to, že priviedol na Spiš osadníkov zasiahla Spiš po roku 1241. Do konca 13. storočia zo susedných kráľovstiev136, akiste i z Poľska. mali v regióne najpočetnejšie zastúpenie Slováci ¶ Multietnický charakter Spiša počas stredove- a Nemci, v menšej miere Maďari a Valóni. Výraz- ku dotvorili Rusíni (Rutheni), ktorí tu vo väčšom ný podiel vo vzťahu k iným národnostiam mali počte prichádzali od 15. storočia137. Ich príchod Nemci v údoliach riek Poprad a Hnilec. Severo- do regiónu je potrebné spojiť najmä s kolonizá- východná časť Spiša (ľubovniansko – podolínska ciou na valašskom práve. Valašské právo pre- oblasť) bola do začiatku 14. storočia predmetom vzalo rusínske obyvateľstvo ešte vo svojich pô- sporu medzi Uhorskom a Poľskom. Najneskôr vodných sídlach v Haliči i dnešnej Zakarpatskej začiatkom 13. storočia tu poľskí osadníci založili Ukrajine138. Silným prienikom rusínskeho oby- Podolínec, Hniezdne a Ľubovňu. Od druhej polo- vateľstva v 14. a 15. storočí bola charakteristic- vice 13. storočia, najmä však v prvej polovici 14. ká oblasť ležiaca východne od Spiša – Makovické storočia sa v ľubovniansko – podolínskej oblasti panstvo (okolie Bardejova)139. Sťažnosti na mako- usádzajú Nemci a Slováci. Od 15. storočia prichá- vických valachov zo strany predstaviteľov sprá- dzajú na Spiš Rusíni, ktorí osídlili predovšetkým vy zálohovaného územia, sídliacich na hrade Ľu- horské oblasti. bovňa, sa zachovali už z polovice 15. storočia140. ¶ Počas stredoveku Spiš obývali Slováci, Nemci, ¶ Druhú polovicu 15. storočia charakterizovalo Maďari, Valóni, Poliaci a Rusíni. S multietnicitou značné pustnutie sídiel na Spiši, zvlášť v menej regiónu, ktorá sa formovala od 11. a 12. storočia, priaznivých podmienkach (bonita pôdy, klima- súvisela jeho jazyková rôznorodosť. Jazyky po- tické, geomorfologické pomery a pod.)141. Pre- užívané v regióne sa radia k jazykovým skupi- to príchod Rusínov na Spiš v závere stredove- nám – indoeurópskej a ugrofínskej. Z indoeuróp- ku nepriniesol významnejšie zmeny v sídelnej skej skupiny boli zastúpené jazyky slovanské, štruktúre regiónu. Zväčša sa usádzali v spustnu- germánske a románske, z ugrofínskej skupiny tých sídlach. Priamy doklad z konca 15. storočia maďarčina. Multietnicita, ktorej základy sa po- o takomto vývoji sa zachoval z obce Jakubany. ložili v stredoveku, bola charakteristickou črtou Vtedajší spišský starosta Peter Kmita (staros- Spiša až do najnovších čias. ta v rokoch 1476–1505)142 dal v roku 1497 obno- viť spomínané sídlo potom, čo ho predtým opus- Príspevok odznel na medzinárodnej konfe- tilo pôvodné nemecké a slovenské obyvateľstvo rencii „Historické základy mnohokultúrnosti – villa Iakubian a Teutonibus et Slauis derelicta143. na poľsko-slovenskom pohraničí“ v rámci V polovici 16. storočia sú už tri obce patriace hra- projektu „Rytro a Vyšné Ružbachy – európske du Ľubovňa označené ako wołoskie – villa Jaku- susedstvo“, uskutočnenej 2. 10. 2009 v Rytre.

44 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 4444 22010-02-25010-02-25 17:46:2117:46:21 Poznámky: Historia Scepusii, t. I, ed. M. Homza, S. A. Sro- ka, Bratislava–Kraków 2009, s. 120. 1 M. Števík, Sídelná štruktúra kopijníckych osád, 13 Výrazne sa táto tendencia prejavuje v jednej cestná sieť, strážne a zásekové miesta na Spiši z najcitovanejších prác o osídlení severného v stredoveku, „Z minulosti Spiša“, IX–X: 2002, Slovenska: J. Beňko, Osídlenie severného Slo- s. 51; H. Ruciński, Dzieje polityczne Spiszu do venska, Košice 1985, s. 141-174. Niekedy tieto końca XV wieku, [in:] Terra Scepusiensis, ed. údaje nekriticky preberajú i autori novších mo- R. Gładkiewicz, M. Homza, Levoča–Wrocław nografi í spišských miest a dedín. 2003, s. 278. 14 Porovnaj najnovšie vydanú prácu: Európa 2 M. Slivka, Sídlisková a cirkevná štruktúra színpadán, ed. E. Marosi, Budapest 2009, s. 21. Spiša vo včasno až vrcholnostredovekom období, Na mape s názvom A Magyar királyság a 11. szá- [in:] Terra Scepusiensis, ed. R. Gładkiewicz, zad közepén (Uhorské kráľovstvo v polovici XI. M. Homza, Levoča–Wrocław 2003, s. 421, 424. storočia) autorov Nagy Béla, Sebők László je 3 J. Béreš, P. Šalkovský, Výskum slovanského hra- oblasť Spiša vyznačená ako Gyepű / Unihabited diska v Spišských Tomášovciach, „AVANS v roku borderland (neosídlené pohraničie). 1977“, 1978, s. 36-38; F. Javorský, Výskumy 15 Popri spomínanej Beňkovej práci pokladáme a prieskumy výskumnej expedície v okrese Spišská za problematickú i interpretáciu I. Chalu- Nová Ves, „AVANS v roku 1977“, 1978, s. 103-120. peckého týkajúcu sa fi lologických dokladov 4 J. Steinhübel, Nitrianske kniežatstvo, Bratislava z pohľadu sídlištnej kontinuity (predkolo- 2004, s. 83, pozn. 397. nizačné – kolonizačné sídlo), resp. národ- 5 Ibidem, s. 94. nostného zloženia jednotlivých sídiel. Bližšie 6 Sumárne o počiatkoch stredovekého osídlenia pozri: I. Chalupecký, K niektorým problémom Spiša G. Lukáč, K počiatkom stredovekého osíd- najstarších dejín spišských miest, [in:] Spišské lenia Spiša (do konca 12. storočia), „Archeologia mestá v stredoveku, ed. R. Marsina, Košice 1974, historica“, 18: 1993, s. 9-18. s. 23-24; Idem, Stredoveké súmestie do roku 1412, 7 Slivka, Sídlisková…, s. 420. [in:] Dejiny Popradu, ed. I. Chalupecký , Košice 8 V. Šmilauer, Vodopis starého Slovenska. Praha– 1998, s. 45-53. V prvej zo spomínaných prác Bratislava 1932, s. 190-207, 275-286, 447-452; autor tvrdí, že spomedzi bývalých 13 spišských B. Varsik, Osídlenie Košickej kotliny III, Bratisla- miest mohli byť na novom základe založené jedine va 1977, s. 187-218; M. Števík, Prírodno-geogra- Ruskinovce. Na inom mieste píše, že v mno- fi cké pomery na Spiši a prírodné názvy na Spiši hých spišských mestečkách si slovenský živel ešte v písomných dokumentoch z 13. a 14. storočia, dlho udržal početnú prevahu nad hosťami. Len [in:] Terra Scepusiensis, ed. R. Gładkiewicz, tak možno vysvetliť skutočnosť, že u niektorých M. Homza, Levoča–Wrocław 2003, s. 103-111. miest sa absolútne presadil ich pôvodný slovenský 9 A. Fekete Nagy, A Szepesség területi és társadal- názov.… Najvýznamnejším spišským mesteč- mi kialakulása, Budapest 1934, s. 253. kom bola Ľubica. Domáci živel bol taký silný, že 10 Gy. Győrff y, Einwohnerzahl und Bevölkerungs- názov nemeckej osady ani nepoznáme. To, že sa dichte in Ungarn bis zum Anfang des XIV. Jh, v historických záznamoch stretáme v prípade [in:] Ètudes historiques publieés par la Commissi- pomenovaní Ľubice, Spišskej Belej, Veľkej on Nationale des Historiens Hongrois, Budapest s názvom slovenského pôvodu nemá jedno- 1960, s. 163-193. Na druhej strane porovnaj značnú výpovednú hodnotu ani z hľadiska prácu I. Kniezsa, Ungarns Völkerschaften im XI. početnosti Slovákov v týchto mestečkách, ani Jahrhundert, [in:] Archivum Europae Centro- z hľadiska existencie „predkolonizačných“ Orientalis IV: 1938, s. 306. István Kniezsa sídiel. Aj nemeckí kolonisti mohli dať svojim pokladá oblasť Hornádu na Spiši ako aj oblasť sídlam pomenovania podľa vodného toku, pri horného toku rieky Poprad za územie riedko ktorom sa rozhodli usadiť. Uvedeným nevylu- osídlené Slovanmi. čujeme „predkolonizačnú“ existenciu spomína- 11 B. Novotný, M. Novotná, M. Kovalčík, Pop- ných sídiel, iba z ich názvov to však nemôžeme radská kotlina v dávnej minulosti, Košice 1991, preukázať. Na túto metodickú chybu upo- s. 49; Slivka, Sídlisková…, s. 421-425. Rovnako zornil už Vladimír Šmilauer v recenzii Fekete výskumy vývinu osídlenia na severovýchode Nagyovej monografi e Územný a spoločenský Spiša, ktorého počiatky siahajú najskôr do 12. vývoj Spiša (V. Šmilauer, Osídlení a národnosti storočia, poukazujú na význam vodných tokov Spiše, „Bratislava“, IX: 1935, s. 172). Šmilauer z hľadiska lokalizácie najstarších stredovekých píše: Osady preberali často mená potoka alebo sídiel (M. Števík, Najstaršie názvy a písomné vôbec meno miesta, kde boli založené, hoci tu išlo doloženie, polohy a vývoj (zaniknutých) osád o meno z jazyka úplne iného.…na Spiši nemôžeme severovýchodného Spiša v neskorom stredoveku pokladať za slovanskú osadu [Spišskú] Belú, i to (1250–1526), [in:] K stredovekým dejinám Spiša, je typické meno potoka… podľa mena nemožno ed. M. Števík, Stará Ľubovňa 2003, s. 91, 109). podobne dokazovať slovanskosť i u tých obcí, 12 Na výnimočnosť datovania keramiky do spo- kde je inak pravdepodobná: Ľubica, Teplička, mínaného obdobia najnovšie upozornil M. So- Nová Belá, Toporec. Tu všade sú slovanské mená ják, Praveký a včasnodejinný vývoj Spiša, [in:] potokov; pre národnosť osady nevyplýva z mena

45 Miroslav Števík, K počiatkom multietnicity stredovekého Spiša

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 4545 22010-02-25010-02-25 17:46:2117:46:21 celkom nič. Z druhej citovanej práce I. Chalu- 21 R. Marsina, O najstaršej minulosti Slovákov, peckého nemôžeme akceptovať argumentáciu, „Slovenské pohľady“, 11: 1993, s. 78. podľa ktorej Maďari prevzali slovanský názov 22 P. Ratkoš, Postavenie slovenskej národnosti v stre- Stráží nad Popradom, resp. že pred ich usade- dovekom Uhorsku, [in:] Slováci a ich národný ním tu sídlili slovanskí strážcovia (Chalupecký, vývin, ed. J. Mésároš, Bratislava 1969, s. 20-21. Stredoveké…, s. 52). Počas stredoveku sa Stráže 23 Ratkoš, Postavenie…, s. 21. Listina je evidovaná uvádzajú alebo maďarským pomenovaním v bardejovskom archíve pod číslom 429. Gumur (1275), Gumureur (1280), či latinským 24 Matricularium Regni Poloniae, t. I, ed.T. Wierz- villa Michaelis (1276), resp. nemeckým Michel- bowski, Warszawa 1905, nr. 736. sdorf (1412). S pomenovaním Straza (1551) sa 25 J. Kurtyka, Starostwo spiskie (1412–1769/70), stretáme až v období novoveku (Supplementum [in:] Terra Scepusiensis, ed. R. Gładkiewicz, III. analectorum terrae Scepusiensis, ed. S. We- M. Homza, Levoča – Wrocław 2003, s. 525. ber, Leuchoviae 1908, s. 76). Najstaršie dejiny 26 Porovnaj R. Urbánek, K historii doby Jiskrovy na Stráží nad Popradom sú úzko späté s pôso- Slovensku a ve Východní Moravě, „Věstník králov- bením tamojšej maďarskej strážnej posádky ské České společnosti nauk“, XI: 1939, s. 46. (B. Varsik, op. cit., s. 194-198). Po roku 1241 27 J. Stanislav, Modlitby pri kázni zo Spišskej kapitu- sa na území strážnej osady usadili nemeckí ly, „Jazykovedný sborník SAVU“ IV: 1950, s. 150. kolonisti a vybudovali tu jedno z hornospiš- 28 Pramene k dejinám Slovenska a Slovákov, ed. ských mestečiek (M. Števík, Zaniknuté stredo- J. Bartl, Bratislava 2001, s. 294; J. Lukačka, veké sídla Spiša, [in:] Historia Scepusii, t. I, ed. Hľadanie názvu Slovák pokračuje, „Národný M. Homza a S. A. Sroka, Bratislava – Kraków kalendár“, 2003, s. 56. 2009, s. 581). Z uvedeného je evidentné, že pô- 29 M. Kučera, Poľsko-slovenský obchod so soľou do vodne Maďari nazývali strážnu osadu Gömörőr konca 16. storočia, „Slovanské štúdie“, VII: 1965, a až neskôr začali nazývať Stráže nad Popra- s. 113-115. dom Strázsa, Sztrázsa (J. Lipszky, Repertorium 30 Ratkoš, Postavenie…, s. 16. locorum objectorumque in XII tabulis mappae 31 J. Tibenský, V. Urbancová, Slovensko očami regnorum Hungariae, Slavoniae, Croatiae et Európy 900–1850, Bratislava 2003, s. 28. conﬁ niorum militarium magni item principatus 32 J. Sopko, Kroniky stredovekého Slovenska, Bud- Transylvaniae occurentum, Budae 1808, s. 610). merice 1995, s. 171, 336. 16 Pozri napríklad práce Z. Stiebera, Ze studjów 33 Kurtyka, Starostwo…, s. 512; R. Trawka, Kmito- nad gwarami słowackiemi południowego Spiszą, wie. Studium kariery politycznej i społecznej w póź- „Lud Słowiański“, I: 1929, A. 61-138; Idem, „Lud nośredniowiecznej Polsce, Kraków 2005, s. 278. Słowiański“, II: 1931, A. 32 n. 34 M. Schwartner, De scultetiis perHungariam 17 V. Šmilauer, Bol Spiš v XIII. st. poľský? , „Brati- quondam obviis, Budae 1815, s. 78. slava“, Sborník P. Bujnákovi ctitelia, priatelia, 35 Varsik, op. cit., s. 199. žiaci, 1933, s. 28-33. 36 Lipszky, op. cit., s. 689. 18 Tu je však potrebné zvážiť, či v niektorých 37 T. M. Trajdos, Właściciele i dobra zamku Nie- vyššie uvedených záznamoch predsa len nešlo dzickiego do roku 1848, [in:] S.K. Michalczuk, o doznievanie praslovanského g v spišskej P. M. Stępień, T. M. Trajdos, Zamek Dunajec slovenčine. w Niedzicy, Niedzica 2006, s. 26. 19 Ibidem, s. 30-31. V súvislosti s touto Šmilaue- 38 Varsik, op. cit., s. 191. rovou prácou je však potrebné upozorniť na 39 Gy. Kristó, F. Makk, L. Szegfü, Adatok „korai“ jeden argument, ktorý nemožno akceptovať. helyneveink ismeretéhez, I., „Acta Historica. Autor v závere štúdie uvádza: Že dolina Pop- Acta Universitatis Szegediensis de Attila Józ- radu nebola ešte v XIII. storočí tak významným sef Nominatae“, 44: 1973. pojítkom Poľska a Uhorska, ako myslí napr. Sem- 40 J. Žudel, Stolice na Slovensku, Bratislava 1984, kowicz (Geograﬁ czne podstawy Polski Chrobrego, s. 110; R. Marsina, Slováci a Maďari, „Sloven- 1925, s. 35), o tom svedčí dostatočne ten fakt, že ské pohľady“, 9: 1994, s. 103; P. R. Magocsi, ňou nešla v XIII. storočí nijaká cesta. Ak by tomu Historical Atlas of Central Europe, Revised and tak bolo, neboli by v údolí rieky Poprad roz- expanded edition, London 2002, s. 16; A. Wędz- miestnené strážne osady od Gumuru (Stráže ki, Słowacja, [in:] Wczesna Słowiańszczyzna. nad Popradom) až po Stragar (Bušovce). Navy- Przewodnik po dziejach i literaturze przedmiotu, še, už z polovice 13. storočia poznáme z údolia t. I, ed. A. Wędzki, Warszawa 2008, s. 568. rieky Poprad smerom na severovýchod cestu, 41 A. Fekete Nagy, A Szepesség területi és tár- zaznamenanú ako magna via (napr. CDSl, II, sadalmi kialakulása, Budapest 1934, s. 253. s. 258, nr. 523). Za Stragarom, smerom na Po- Fekete Nagy uvádza, že sa tak udialo už v prvej dolínec, sa nachádzala taktiež porta regni nostri polovici XI. storočia. Podľa našej mienky skôr versus Poloniam (krajinská brána, CDSl, II, s. v druhej polovici 11. storočia, čo súviselo s do- 383, nr. 550). V tomto zmysle je Šmilauerova vŕšením procesu začlenenia severných oblastí kritika Semkowicza neopodstatnená. Slovenska k Uhorsku. Iný názor má B. Varsik, 20 Ďalšiu argumentáciu pozri bližšie Varsik, op. podľa ktorého prišli na Spiš Maďari až v 12. cit., s. 187-194. storočí. Toto konštatovanie akiste súviselo

46 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 4646 22010-02-25010-02-25 17:46:2117:46:21 s jeho názorom o pripojení Spiša k uhorskému písomných prameňoch na Spiši (územie západ- štátu práve v 12. storočí. Pozri bližšie Varsik, ne od Spišského Podhradia, okolie Gánoviec, op. cit., s. 187, 194. Príchod Maďarov na Spiš Slatvina – pozn. M.Š.) označujú močaristé v 12. storočí konštatuje aj H. Ruciński, Dzie- územia správne upozornil F. Javorský, Spišské je…, s. 277. Podhradie po príchode Slovienov na Spiš, [in:] 42 Steinhübel, op. cit., s. 202, 216, 244, 327. Kronika mesta Spišské Podhradie slovom a obra- 43 A. Zsoldos, Vznik Spišského komitátu, [in:] zom, ed. F. Žifčák, Košice 1999, s. 11. K stredovekým dejinám Spiša, ed. M. Števík, 64 RDSl, II, s. 262, nr. 570. Stará Ľubovňa 2003, s. 26-27). 65 Šmilauer, Osídlení…, s. 164-165; Varsik, op. cit., 44 Ibidem, s. 26. s. 210; M. Števík, Z dejín osídlenia a verejnej 45 Ibidem, s. 27. správy stredovekého Spiša. Stará Ľubovňa 2005, 46 Šmilauer, Osídlení…, s. 164. s. 51-53. 47 Iný názor na pôvod názvu Gumur prezento- 66 Körmendy, Osadnictwo…, s. 118. val V. Šmilauer, podľa ktorého nedokazuje 67 Števík, Prehľad…, s. 19-22; M. Števík, J. Česla, nič o pôvode strážcov. Tvrdí, že spomínaná Významnejšie majetkové domény na Spiši do strážna osada ležala v priestore, kde sa od prelomu 13. a 14. storočia, v tlači. popradskej cesty smerujúcej do Liptova odde- 68 J. Hradszky, A Szepesi „Tíz-lándsások“ széke“ ľovali dve cesty smerom do Gemera. (Šmilauer, vagy a „Kisvármegye“ története, Löcse 1895, Osídlení…, s. 164). Vzhľadom k analógii v iných s. 184-189, nr. IV. komitátoch (Abaujvársky komitát – šarišské 69 P. Vaczy, A királyi serviensek és a patrimoniális confínium, komitát Zala – komitát Vaš) však királyság, „Századok“, 1927, s. 69-76. J. Radzi- akceptujeme Zsoldosovu argumentáciu. szewska k tomu dodáva, že Byli to zapewne 48 Fekete Nagy, op. cit., s. 253-301. królewscy „jobbagiones“ (J. Radziszewska, 49 A. Körmendy, Osadnictwo na Spiszu w XII – XIV Studia z dziejów ustroju Spisza. Katowice 1969, wieku. Podłoże wielokulturowości Spisza. [in:] s. 59). Porovnaj Zsoldos, Vznik…, s. 26-27. Spisz – wielokulturowe dziedzictwo, ed. A. Kroh, 70 Ruciński, Dzieje…, s. 279. Sejny 2000, s. 118. 71 Radziszewska, Studia…, s. 59. 50 Zsoldos, Vznik…, s. 26-27. Podľa Attilu Zsol- 72 CDSl, II, s. 89, nr. 131. dosa gemerskí strážcovia boli zorganizovaní 73 Hradszky, op. cit., s. 23; Šmilauer, Osídlení…, ako „ﬁ lii iobagionum de Scepus“ a neskôr ako s. 166; Varsik, op. cit., s. 194; H. Ruciński, Pro- „nobiles de Scepus“ do nezávislej stolice. wincja Saska na Spiszu do 1412 roku, Białystok 51 Šmilauer, Osídlení…, s. 164-165. 1983, s. 55; F. Uličný, Vývoj uhorsko-poľského 52 Pozri ich veľké privilégium vydané Belom IV. pohraničia v stredoveku, „Historické štúdie“, 41: v roku 1243 (Codex diplomaticus et epistolaris 2000, s. 42. Slovaciae (ďalej cit.: CDSl), t. II, ed. R. Marsina, 74 I. Chalupecký, Prehľad vývoja verejnej správy na Bratislava 1987, s. 89, nr. 131). Spiši, „ Sborník archivních prací“, 13: 1963, s. 128. 53 RDSl, I, s. 246, nr. 536. 75 Idem, Najstaršia šľachta na Spiši, [in:] Najstaršie 54 M. Števík, Prehľad vývinu osídlenia a verejnej rody na Slovensku, ed. K. Štulrajterová, Martin správy stredovekého Spiša, „Zeszyty sądecko- 1994, s. 80. spiskie / Sandecko-spišské zošity“, 2: 2007, s. 15. 76 Ibidem. 55 Regesta regum stirpis Arpadianae critico-diplo- 77 Pozri bližšie Šmilauer, Osídlení…, s. 166. matica, II/4, ed. I. Szentpétery, I. Borsa, Buda- 78 Števík, Prehľad…, s. 20. pest 1987, s. 202-203, nr. 4183; Rábik, Spišský 79 Šmilauer, Osídlení…, s. 166. župan, s. 34. 80 Ibidem. 56 Regesta diplomatica nec non epistolaria Slovaciae 81 Javorský, Spišské…, s. 11. (ďalej len RDSl), t. I, ed. V. Sedlák, Bratislava 82 Števík, op. cit., s. 20. 1980, s. 191, nr. 413. 83 Šmilauer, Osídlení…, s. 166; Števík, Sídelná…, 57 Šmilauer, Osídlení…, s. 165; Ruciński, Dzieje…, s. 51-52. s. 278-279. 84 Hradszky, op. cit., s. 23. 58 R. Marsina, V uhorskom ranofeudálnom štáte, 85 Soják, Praveký…, s. 119. [in:] Slovensko. Dejiny, J. Tibenský a kol., 86 Šmilauer, Osídlení…, s. 166. Bratislava 1978, s. 249. 87 Bližšie pozri mená kopijníkov, podľa ktorých 59 Slivka, Sídlisková…, s. 430. získali pomenovania ich sídla, v práci Fekete 60 Ibidem, s. 429. Rovnako spojil spišský do- Nagy, op. cit., s. 283-295. klad Gumureur s Hozelcom P. Ratkoš, Privilé- 88 M. Homza, Včasnostredoveké dejiny Spiša, [in:] gium Spišských Vlách z roku 1243 a Turnianske Historia Scepusii, t. I, ed. M. Homza, S.A. Sro- prédium, „Slovenská archivistika“, 1: 1979, ka, Bratislava–Kraków 2009, s. 193. s. 76, pozn. 27. 89 Števík, op. cit., s. 20. 61 CDSl, II, s. 361, 562; Slivka, Sídlisková…, s. 429. 90 M. Suchý, Dejiny Levoče I, Košice 1974, s. 34. 62 Slivka, Sídlisková…, s. 429. 91 Števík, Prehľad…, s. 19-20. 63 Števík, Sídelná.., s. 58-59. Na skutočnosť, že vý- 92 CDSl, I, s. 169, nr. 214. razy Zeek (szék) vyskytujúce sa v stredovekých 93 Fekete Nagy, op. cit., s. 53n.

47 Miroslav Števík, K počiatkom multietnicity stredovekého Spiša

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 4747 22010-02-25010-02-25 17:46:2117:46:21 94 Podľa M. Mareka je pravdepodobné, že spolu 108 Chalupecký, Prehľad…, s. 123; Žudel, op. cit., s nimi vykonávali funkciu strážcov v údolí rie- s. 110; Körmendy, Osadnictwo…, s. 116; Zsol- ky Poprad i Pečenehovia. Pozri bližšie M. Ma- dos, Vznik…, s. 27. rek, Cudzie etniká na stredovekom Slovensku, 109 Gy. Kristó, A vármegyek kialakulása Magyar- Martin 2006, s. 308. országon, Budapest 1988, s. 389-393; Slivka, 95 Fekete Nagy, op. cit., s. 63, 65; mapka Spiša, Sídlisková…, s. 428. kde je farebne pri každom sídle označená ná- 110 M. Slivka, A. Vallašek, Hrady a hrádky na vý- rodnosť jeho obyvateľov. K takýmto záverom chodnom Slovensku, Košice 1991, s. 80, 234-243. dospel na základe toho, že veľkú váhu prikla- 111 Zsoldos, Vznik…, s. 26. dal forme osadných mien. Ak sa v listinách 112 Podľa A. Fekete Nagya (Fekete Nagy, op. cit., obec objavovala maďarským menom, bol to s. 13-14, 27) i Gy. Győrﬀ yho (Gy. Győrﬀ y, Az dôkaz, že obec bola založená a osídlená Ma- árpád-kori Magyarország törtenelmi földrajza, ďarmi. Na úskalia takejto interpretácie správ- I., Budapest 1963, s. 45-47, 96, 146-147, 740) ne upozornil V. Šmilauer (Šmilauer, Osídlení…, patrilo pred 13. storočím územie južného Spiša s. 168-170). (povodie Hornádu) k turnianskemu prédiu. 96 Varsik, op. cit., s. 206. Novšie i Gy. Kristó píše, že Spišský komitát sa 97 Števík, Prehľad…, s. 22. vyčlenil spod susedného komitátu Turňa (Gy. 98 M. Marek, Saxones nostri de Scepus: K niekto- Kristó, op. cit., s. 389-393) a aj J. Žudel uvažuje rým otázkam príchodu saských hostí a ich života o tom, že Spiš pôvodne patril k turnianskemu na Spiši, [in:] Terra Scepusiensis, ed. R. Gładkie- kráľovskému domíniu (Žudel, op. cit., s. 110). wicz, M. Homza, Levoča–Wrocław 2003, s. 353; 113 CDSl, II, nr. 128, s. 84. Ruciński, Dzieje…, s. 280, 289. Inak, aj Magocsi 114 P. Ratkoš, Privilégium…, s. 75. píše: Th e defense of these frontier areas was 115 M. Homza, Včasnostredoveké dejiny Spiša, [in:] strengthened in the twelfth century by settling Historia Scepusii, t. I, ed. M. Homza, S. A. Sro- Saxons (Germans)… (Magocsi, op. cit., s. 16). ka, Bratislava–Kraków 2009, s. 225. Iste, hospodárske povznesenie pohraničných 116 CDSl, II, nr. 599, s. 50. území súviselo s posilnením ich obranných 117 Codex diplomaticus Arpadianus continuatus, možností, no bezprostredné vojenské poslanie t. VIII, ed. G. Wenzel, Pest 1870, s. 26-28. v pohraničných oblastiach plnilo iné obyva- 118 Levoča, Štátny archív Levoča, Súkromný ar- teľstvo (napr. v Sedmohradsku Sikuli, na Spiši chív Spišskej kapituly, Scr. 7, f. 1, n. n. 8. kopijníci). To, že mali isté vojenské povinnosti 119 CDSl, nr. 128, s. 84; Codex diplomaticus Hunga- i Nemci, ešte nie je dokladom toho, že v spo- riae ecclesiasticus ac civilis, t. VII/I, ed. G. Fejér, mínaných regiónoch boli usadení primárne Budae 1829–1844, s. 330-331. z vojenských dôvodov. 120 Codex diplomaticus Hungariae ecclesiasticus ac civi- 99 Magocsi, op. cit., s. 16. lis, t. V/II, ed. G. Fejér, Budae 1829–1844, s. 128. 100 Urkundenbuch zur Geschichte der Deutschen 121 B. Varsik, Vznik a rozvoj miest na Slovensku v 13. in Siebenbürgen, vol. I., ed. F. Zimmermann, a 14. storočí, „Historický časopis“, 2: 1958, s. 181. C. Werner, Hermannstadt 1892, s. 2-3, č. 2. 122 Urkundenbuch zur Geschichte der Deutschen 101 Porovnaj Varsik, op. cit., s. 206. in Siebenbürgen, vol. I., ed. F. Zimmermann, 102 Magocsi, op. cit., s. 105, mapa nr. 32b Th e evolu- C. Werner, Hermannstadt 1892, s. 1, č. 1. tion of German settlement. 123 B. F. Romhányi, Kolostorok és társaskáptalanok 103 M. Marek predpokladá, že sídliskové jadro a középkori Magyarországon, Budapest 2000, prvej vlny nemeckého osídľovania Spiša sa s. 65; Zsoldos, Vznik…, s. 27. nachádzalo v okolí Spišského hradu (Marek, 124 Podľa R. Marsinu prepoštstvo na Spiši vzniklo Saxones…, s. 354). na rozhraní 12. a 13. storočia. Pozri bližšie 104 J. Rajman, Encyklopedia średniowiecza, Kraków Marsina, V uhorskom…, s. 250. 2006, s. 287. 125 CDSl, I, s. 122-123, nr. 154; Marek, Saxones…, 105 P. M a r c z a k , Gawędy o miastach, Warszawa b. r., s. 358; Ruciński, Dzieje…, s. 280-281. Marek s. 8, 61. i Ruciński sa kriticky vyjadrili k úvahám o spo- 106 Varsik, op. cit., s. 206-207. Podľa Varsika sa jení terra Scipiensis z dokumentu z roku 1198 Valóni usadili na najdôležitejšom mieste na so Spišom, ako to vo svojich novších príspev- Spiši, a to na starej ceste prichádzajúcej z juhu koch prezentovali J. Steinhübel, Vznik Uhorska od rieky Bodvy a Hnilca na Spiš. Podľa H. a Nitrianske kniežatstvo, „Historický časopis“, Rucińského prišli na Spiš Valóni z Turne (Ru- 47: 1999, s. 610, resp. M. Slivka, Kristianizač- ciński, Dzieje…, s. 280). ný proces na Spiši, „Z minulosti Spiša, IX–X: 107 Podhradie i Vlachy ležia azda v najpriazni- 2001/2002, s. 35. vejších podmienkach pre trvalé osídlenie 126 Marek, Saxones…, s. 356. z hľadiska geomorfologického, klimatických 127 Okrem prepozitúry spišskej a sibiňskej pomerov i bonity pôdy na Spiši (pozri bližšie jestvovala v pohraničnej oblasti i bratislav- M. Skawiński, Przyroda nieożywiona na Spiszu, ská. O všetkých troch možno konštatovať, že [in:] Terra Scepusiensis, ed. R. Gładkiewicz, vznikli v prostredí nemeckého „hosťovského“ M. Homza, Levoča–Wrocław 2003, s. 82, 86-88). obyvateľstva (P. Váczy, Immunitás és jurisdikcio,

48 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 4848 22010-02-25010-02-25 17:46:2117:46:21 Jahrbuch des Wiener Ungarischen Historis- 136 CDSl, II, nr. 550, s. 382, 383. chen Instituts, 1: 1931, s. 13-40; M. Slivka, 137 Varsik, op. cit., s. 203-204. Kristianizačný…, s. 32). 138 Varsik, op. cit., s. 371-384; P. Ratkoš, Proble- 128 Chalupecký, Prehľad…, s. 120. Podrobnejšie matika kolonizácie na valašskom práve na území o jednotlivých oblastiach, z ktorých prišli Slovenska, „Historické štúdie“, 24: 1980, s. 181- Nemci, pozri bližšie s. 120-121. 222; F. Uličný, Začiatky Rusínov na Slovensku, 129 V. Mencl, Stredoveká architektúra na Slovensku, [in:] Pogranicze etniczne polsko-rusko-słowackie Praha–Prešov 1937, s. 167-168; Magocsi, op. cit., w średniowieczu, ed. S. Czopek, Rzeszów 1996, s. 104. s. 229-232. 130 R. Marsina, Rozkvet a tiene vrcholného feudaliz- 139 V. R á bi k , Rusíni a valašské obyvateľstvo na mu, [in:] Slovensko. Dejiny, J. Tibenský a kol., východnom Slovensku v stredoveku, „Historický Bratislava 1978, s. 52. časopis“, 2: 2005, s. 232-233. 131 Analecta Scepusii sacri et profani, t. I, ed. 140 Bártfa szabad királyi város levéltára, I., 1319–1526, C. Wagner, Viennae 1773, s. 273. ed. B. Iványi, Budapest 1910, s. 94, nr. 542; Rá- 132 Pozri príspevok v tomto časopise s názvom bik, Rusíni…, s. 233. Kiedy i od kogo Kinga uzyskała Podoliniec 141 M. Števík, Pustnutie a zánik písomne doložených z okolicami? sídiel v stredoveku a začiatkom novoveku na Hor- 133 Žudel, op. cit., s. 114. nom Spiši (povodie Popradu a Dunajca), v tlači. 134 M. Števík, Vývoj hraníc Podolínca do roku 1330, [in:] 142 Kurtyka, Starostwo…, s. 525. K dejinám Podolínca a novovekého Spiša, ed. M. 143 M. Schwartner, De scultetiis per Hungariam Števík, Ľubovnianske múzeum 2006, s. 160-161. quondam obviis, Budae 1815, s. 78. 135 R. Marsina, O osídlení Slovenska od 11. do po- 144 J. Małecki, Lustracja województwa krakowskiego lovice 13. storočia, „Historické štúdie“, 2: 1984, 1564, I., Warszawa 1962, s. 185-186. s. 50-51, 56. 145 Kurtyka, Starostwo…, s. 501-502.

Miroslav Števík O początkach wieloetniczności

Stará Ľubovňa średniowiecznego Spiszu

¶ Najwcześniejsze słowiańskie osadnictwo w re- po 1241 r. Do końca XIII w. w regionie najliczniej gionie zbadane przez archeologów pochodzi z VIII w. występowali Słowacy i Niemcy, w mniejszym stop- Skupione jest szczególnie w Kotlinie Hornadzkiej. niu Węgrzy i Walonowie. Znaczny udział Niemców Najstarsze zachowane dokumenty pisane dotyczą- w stosunku do innych narodowości miał miejsce ce Spiszu pochodzą dopiero z XIII w. Ich analiza w dolinach rzek Popradu i Hnilca. Północno- językowa wykazuje, że pierwotnymi mieszkańcami wschodnia część Spiszu (okolice Podolińca i Starej tej ziemi byli Słowacy. W dokumentach średnio- Lubowli) do początku XIV w. była przedmiotem wiecznych określa się ich tym samym terminem sporu między Węgrami a Polską. Najpóźniej na po- co Słowian – Sclavi. Drugim z kolei najstarszym czątku XIII w. osadnicy polscy założyli Podoliniec, etnicum na średniowiecznym Spiszu, przybyłym Gniazda i Lubowlę. Od drugiej połowy XIII w. oko- prawdopodobnie już w drugiej połowie XI w., byli lice Podolińca i Starej Lubowli zasiedlali Niemcy Węgrzy, szczególnie wojskowi – w osadach straż- i Słowacy. Od XV w. przybywali na Spisz Rusini, ników i siedzibach kopijników. Od połowy XII w. którzy zajęli przede wszystkim tereny górskie. przybywali osadnicy germańscy i romańscy. Do ¶ W średniowieczu Spisz zamieszkiwali Słowacy, ich najważniejszych siedzib na początku należały Niemcy, Węgrzy, Walonowie, Polacy i Rusini. Spiskie Podgrodzie i Spiskie Włochy. W sąsiedztwie Z wieloetnicznością regionu, która kształtowała obu tych miejscowości w ostatniej ćwierci XII w. się od XI i XII w., związana była różnorodność zbudowano Zamek Spiski, siedzibę nowo powoła- językowa. Języki używane w regionie należą do nego komitatu spiskiego. U schyłku XII w., przede grup indoeuropejskiej i ugroﬁ ńskiej. Z grupy in- wszystkim za sprawą osadników niemieckich, przy doeuropejskiej były reprezentowane języki sło- Spiskim Podgrodziu powstało religijne centrum wiańskie, germańskie i romańskie, z ugroﬁ ńskiej regionu – prepozytura spiska (Kapituła Spiska). węgierski. Wieloetniczność, której fundamenty Najsilniejsza fala kolonizacyjna, zwłaszcza z regio- położono w średniowieczu, była cechą charakte- nów zamieszkałych przez Niemców, ogarnęła Spisz rystyczną Spiszu aż do czasów najnowszych.

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 4949 22010-02-25010-02-25 17:46:2117:46:21 Miroslav Števík Kiedy i od kogo Kinga uzyskała Podoliniec Stará Ľubovňa z okolicami?

¶ Najstarsze dzieje Podolińca i jego okolicy są ści- ¶ Spróbujmy teraz odpowiedzieć na pytanie, od śle związane z historią ziemi sądeckiej1. Pierwsi kiedy Kinga wpływała na losy okręgu podolinie- osadnicy, założyciele Podolińca, Gniazd i Lubow- ckiego. Według Martina Homzy Podoliniec uzy- li, przyszli na północno wschodni Spisz z polskiej skała od swego ojca, króla węgierskiego Béli IV, strony Karpat2, z ziemi sądeckiej. Swoje nowe prawdopodobnie jako dalszą część wiana12. Po- siedziby założyli wzdłuż najważniejszej drogi bie- dobnie pisze Janusz Kurtyka, że dominium gnącej doliną rzeki Poprad. Stało się to najpraw- podolinieckie mogło tworzyć część wiana Kingi dopodobniej w XII w.3, jednak nie później, niż na w roku 1239, względnie 124713. Jednak nasze początku XIII stulecia4. W tym czasie wszystkie wieloletnie badania wyraźnie przeczą powyż- trzy wspomniane osady pod względem admini- szym poglądom M. Homzy i J. Kurtyki. Gdyby stracyjnym podlegały kasztelanii sądeckiej, pod Kinga dominium podolinieckie uzyskała od względem kościelnym zaś biskupstwu krakow- Béli IV, jedna z jego późniejszych donacji z roku skiemu5. Najpóźniej w roku 1234 strona węgier- 1256 byłaby krokiem trudnym do wyjaśnienia. ska zaczęła przejawiać starania o przyłączenie A wtedy własnie podarował on Jordanowi Gör- Podolińca z okolicą do komitatu spiskiego (pod geyowi niemalże połowę terytorium dominium względem polityczno-administracyjnym) oraz do podolinieckiego!14 Dlaczego węgierski król w taki probostwa spiskiego (pod względem kościelno- sposób miałby postąpić z majątkiem swojej córki administracyjnym)6. Podejmowane starania wy- Kingi? Czy najpierw dałby jej dominium podoliń- pływały z tej przesłanki, że wspomniane osiedla skie, a po paru latach niemal połowę tego teryto- były założone poza naturalnymi granicami ziemi rium darował spiskim szlachcicom pochodzenia sądeckiej. Mówiąc inaczej: administracyjne gra- niemieckiego Görgeyom? Takie postępowanie nice ziemi sądeckiej sięgały na początku XIII w. pozbawione byłoby logiki. Wedle naszej opinii bardziej na południe, niż granice naturalne7. Gdy Kinga uzyskała dominium podolinieckie od swo- chcemy zrozumieć istotę długoletniego polsko- jego męża Bolesława Wstydliwego w roku 1257. węgierskiego sporu o polityczną i kościelną Wtedy stała się panią Sądecczyzny15, za której przynależność Podolińca i jego okolic, powyższe część był uznawany przez polską stronę także stwierdzenie w pełni go wyjaśnia. Podoliniec, Podoliniec z okolicą. Tak więc do władania przez Gniazda i Lubowla, administracyjnie podlegają- Kingę większym obszarem ziemi na północno ce Sądeczyźnie, leżały w naturalnych granicach wschodnim Spiszu przyczynił się nie Béla IV, Spiszu8. Na usiłowania spiskiego proboszcza ale Bolesław Wstydliwy. Później Kinga darowała zajęcia dziesięcin i dalszych dochodów z kościoła niektóre części dominium podolinieckiego insty- Najświętszej Maryi Panny (ecclesia sancte Marie) tucji kościelnej oraz świeckim właścicielom. oraz z innych kościołów krakowski biskup zare- ¶ Około roku 1270 Podoliniec, Gniazda i Lubowla agował skargą u papieża Grzegorza IX9. Spór do- przeszły na prawo niemieckie16. Ze źródeł histo- tyczył bez wątpienia Podolińca, zaś pod mianem rycznych wiadomo, że księżna Kinga darowała innych kościołów rozumiemy Gniazda i Starą w 1280 r. miasto Podoliniec świeżo założonemu Lubowlę10. Nie jest wiadome, jak rozwijała się klasztorowi Klarysek w Starym Sączu17. Wła- sytuacja w spornym okręgu w następnych latach, ścicielami Gniazd byli już przed rokiem 1286 ale w roku 1247, czyli trzynaście lat po pierwszym polscy rycerze Piotr i Mściwój, synowie Mirosła- znanym sporze, papież Innocenty IV nakazał wa z Jazowa18. Na dawnym terytorium Gniazd dziekanowi wrocławskiemu zbadać skargę bi- rozwinęły się po 1286 r. Forbasy19. Wielka część skupa krakowskiego, który obwinił arcybiskupa obszaru Podolińca z lasem między Podolińcem ostrzyhomskiego, że bezprawnie zajął część diece- a Gniazdami stała się w roku 1288 majątkiem zji krakowskiej11. Z dokumentów z lat 1235 i 1247 sołtysa podolinieckiego Henryka20. Na tej ziemi wynika, że proboszcz spiski pobierał dziesięciny po roku 1288 rozwinęły się Niżne Rużbachy21, ze spornych paraﬁ i przynajmniej przez pewien a wkrótce, na początku XIV w., Wyżne Rużba- czas w drugiej ćwierci XIII w. Nie jest naszym chy22. Z powyższego wynika, że jeszcze za życia celem bardziej szczegółowe zajmowanie się tym księżnej Kingi na północnym wschodzie Spiszu sporem. Na uwagę jednak zasługuje okoliczność, miał miejsce żywy ruch osadniczy, a obok star- że dalsze przekazy o nim zachowały się dopiero szych osad Podolińca, Gniazd i Lubowli powstały z lat dziewięćdziesiątych XIII w. Domyślamy się, dalsze (jak np. Niżne Rużbachy czy Forbasy). że wyraźny wpływ na stabilizację stosunków ¶ Na koniec trzeba jeszcze przybliżyć losy tere- w spornym okręgu miała księżna Kinga. nów, które w roku 1256 dostały się do majątku

50 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 5050 22010-02-25010-02-25 17:46:2117:46:21 51

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 5151 22010-02-25010-02-25 17:46:2117:46:21 Görgeyów23. Król węgierski Béla IV po tym, gdy ska od 11. do polovice 13. storočia, „Historické panią dominium podolinieckiego jako części štúdie“, R. XXVII, 1984, č. 2, s. 50-51, 56. ziemi sądeckiej została jego córka Kinga (od roku 5 M. Števík, Vývoj…, s. 161. 1257), uregulował granice ziem Görgeyów. Świad- 6 Ibidem. czy o tym dokument z roku 1260, na podstawie 7 K. Dziwik, Zarys…, s. 19; M. Števík, Vývoj…, którego odebrał Görgeyom ziemie na wschód s. 161. od Łomniczki/Lomnička, które na podstawie 8 Podľa J. Kurtyku prostredníctvom transkar- dokumentu z roku 1256 wyraźnie należały do patských priechodov a ciest (Muszyna – Pla- dominium podolinieckiego na prawym brzegu več, resp. Czorsztyn – Toporec) okolia Ľubovne rzeki Poprad. Zamiast tego terytorium darował a Podolínca boli „naturalnym“ predĺžením San- im ziemię między Magurą Spiską a Dunajcem deckej zeme (J. Kurtyka, Starostwo…, s. 497). (później rozwinęły się tu osady: Wielka Leśna/ Už samotný fakt, že Podolínec a Ľubovňa boli Veľká Lesná, Święta Małgorzata/Svätá Margita, spojené so Sandeckom transkarpatskými prie- Haligowce/Haligovce)24. Z powyższego wynika, chodmi, resp. cestami svedčí o tom, že ležali że węgierska moc respektowała nowe stosunki mimo prírodných hraníc Sandecka. w spornym okręgu, które tu nastały po 1257 r. 9 Codex diplomaticus et epistolaris Slovaciae, t. I, Z okresu między latami 1257–1292 nie są znane ed. R. Marsina, Bratislava 1971, nr. 446. żadne skargi na pobieranie dziesięcin oraz 10 M. Števík, Vývoj…, s. 161. V jednej zo svo- terytorialne pokrywanie się nadań czy to jich posledných prác o existencii kostolov z węgierskiej, czy to z polskiej strony. Ina- v Hniezdnom a Ľubovni okolo roku 1235 czej było po zgonie księżnej Kingi. Rywalizacja zapochyboval H. Ruciński. Na druhej strane o wpływy nad dominium podolińskim odnowiła vyslovil predpoklad, že formulácia o iných ko- się po 1292 r. Już w roku 1293 węgierski władca stoloch v pápežskom mandáte sa objavila pre Andrzej III darował proboszczowi spiskiemu las všetky prípady (H. Ruciński, Lokacje miast No- na prawym brzegu Popradu między Łomniczką/ wego Targu, Nowego Sącza, Podolińca. Studium Lomnička a majątkiem grodu Płowiec/Plaveč25. porównawcze, [in:] Spotkanie siedmu kultur. To nadanie, podobnie jak donacja Béli IV dla Pogranicze polsko-słowackie. Rocznik Euroregio- Görgeyów z roku 1256 wyraźnie objęła ziemie nu „Tatry“, ed. A. Nowak, A. Pyzowska, Nowy dominium podolińskiego na prawym brzegu Targ 2007, s. 51). Uvedenú interpretáciu však rzeki Poprad26. O odnowieniu sporu w aspekcie považujeme za problematickú. Spor sa, podľa kościelnym świadczą zaś dokumenty z lat 1298 našej mienky, musel týkať viacerých kostolov, i 129927. Starania strony węgierskiej o uzyskanie ako to vyplýva z obsahu predmetnej listiny wpływów w okręgu podolińskim urzeczywist- z roku 1235. Osídlenie spornej oblasti tvorili niły się w pierwszym dziesięcioleciu XIV w. v prvej tretine 13. storočia sídla: Podolínec, Podoliniec z okolicą stał się trwałą częścią komi- Hniezdne a Ľubovňa. tatu spiskiego, tamtejsze paraﬁ e podlegały zaś 11 Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej proboszczowi spiskiemu, czyli arcybiskupstwu Św. Wacława, t. I, ed. F. Piekosiński, Kraków ostrzyhomskiemu28. 1874, nr. 26. ¶ Rozwój okręgu podolinieckiego w latach 1234– 12 M. Homza, Svätá Kunigunda a Spiš, [in:] Terra 1310 z punktu widzenia politycznego i kościel- Scepusiensis, ed. R. Gładkiewicz, M. Homza, nego był wielce skomplikowany. Najstabilniejsze Levoča–Wrocław 2003, s. 397. stosunki w omawianym okresie panowały tu 13 J. Kurtyka, Starostwo…, s. 498. w czasie, kiedy panią sądecką, a zatem i panią 14 Codex diplomaticus et epistolaris Slovaciae (ďalej dominium podolinieckiego, była księżna Kinga. len CDSl), t. II, ed. R. Marsina, Bratislava 1987, nr. 550. Preklad zo slovenského jazyka Ryszard Grzesik 15 Kodeks dyplomatyczny Małopolski (ďalej len KDM), t. II, ed. F. Piekosiński, Kraków 1886, Poznámky: s. 106-108. 16 M. Števík, K dejinám hradu Ľubovňa a Starej 1 K. Dziwik, Zarys dziejów ziemi Sądeckiej, Ľubovne, [in:] M. Števík, M. Timková, Dejiny [in:] Ziemia Sądecka, ed. J. Domański, Kra- hradu Ľubovňa, Stará Ľubovňa 2005, s. 10-11. ków 1965, s. 19; J. Kurtyka, Starostwo spiskie 17 KDM, s. 145-147; 274-276. (1412–1769/70), [in:] Terra Scepusiensis, ed. 18 KDM, nr. 505; J. Kurtyka, Starostwo…, s. 491- R. Gładkiewicz, M. Homza, Levoča-Wrocław 492. 2003, s. s. 490. 19 M. Števík, K dejinám…, s. 10, 12. 2 J. Žudel, Stolice na Slovensku, Bratislava 1984, 20 Levoča, Štátny archív Levoča, pobočka Stará s. 114. Ľubovňa, Archív mesta Podolínec, sine nr; 3 M. Števík, Vývoj hraníc Podolínca do roku 1330, Kodeks dyplomatyczny…, nr. 511. [in:] K dejinám Podolínca a novovekého Spiša, ed. 21 J. Kurtyka, Starostwo…, s. 492. M. Števík, Stará Ľubovňa 2006, S. 160-161. 22 J. Beňko, Osídlenie severného Slovenska, Košice 4 B. Varsik, Osídlenie Košickej kotliny III, Bratisla- 1985, s. 159. va 1977, s. 218; R. Marsina, O osídlení Sloven- 23 Pozri poznámku 14.

52 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 5252 22010-02-25010-02-25 17:46:2217:46:22 53

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 5353 22010-02-25010-02-25 17:46:2217:46:22 24 CDSl, nr. 662; M. Števík, Najstaršie názvy Bald(uin) (1290–1301) a spoločenské pomery na a písomné doloženie, polohy a vývoj (zaniknutých) Spiši za vlády posledného Arpádovca, „Studia Ar- osád severovýchodného Spiša v neskorom stredo- cheologica Slovaca Mediaevalia“ V: 2006, s. 30. veku (1250–1526), [in:] K stredovekým dejinám 26 M. Števík, Vývoj…, s. 165. Spiša, ed. M. Števík, Stará Ľubovňa 2006, 27 Supplementum analectorum terrae Scepusiensis, s. 103, poznámka 189. ed. J. Bárdossy, Levoča 1802, nr. 99, 100. 25 Regesta regum stirpis Arpadianae critico- diplo- 28 J. Kurtyka, Starostwo…, s. 494, 500; M. Števík, matica, t. II/4, ed. I. Borsa – I. Szentpétery, K dejinám…, s. 17-18. Budapest 1987, nr. 3921; V. Rábik, Spišský župan

Miroslav Števík Kedy a od koho Kunigunda získala Podolínec Stará Ľubovňa s okolím?

¶ V historickej spisbe sa v súvislosti s vply- kráľa Bela IV. z roku 1256, na základe ktorej zís- vom Kunigundy v oblasti Podolínca v 13. storo- kali Görgeyovci značnú časť podolínskej domény. čí v zásade prezentujú dva náhľady. Podľa prvé- V roku 1260 však Belo IV. upravil Görgeyovcom ho z nich spomínaný majetok získala od svojho rozsah darovaného územia z roku 1256. Medzi otca, uhorského kráľa Bela IV. Iní autori spájajú rokmi 1257 – 1292, teda počas života Kunigun- počiatky aktivít Kunigundy v Podolínci a okolí dy, bola situácia v spornej oblasti stabilizova- s rokom 1257. V tom čase získala od svojho muža ná. Uhorsko-poľská rivalizácia o získanie vplyvu Boleslava Hanblivého Sandecko, za ktorého sú- sa tu obnovila už v roku 1293. V prvom decéniu časť pokladala poľská strana i podolínsku do- 14. storočia sa pomery v Podolínci a jeho okolí ménu. O tom, že Kunigunda nezískala Podolínec vyvinuli v prospech Uhorska. skôr ako v roku 1257 svedčí donácia uhorského

54 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 5454 22010-02-25010-02-25 17:46:2317:46:23 Józef Marecki Historia minorytów ze szczególnym Kraków uwzględnieniem Polski

Zarys problematyki1 miejskich murów blisko było do świątyni, ale nie dalej było do kramów, sukiennic, przed scenę ¶ Powstanie wspólnoty franciszkańskiej w pierw- wędrownej trupy teatralnej, karczmy, o innych sze połowie XIII w. wiązało się z różnorodnymi miejscach nie wspominając. zjawiskami społeczno-religijnymi, które zacho- ¶ Nie bez wpływu na codzienność średniowiecza dziły w Europie tymże okresie2. Był to bowiem pozostawały i inne znaczące czynniki. W omawia- czas krucjat, tworzenia się nowych – nie zawsze nym okresie tworzą się nowe państwa i księstwa, ortodoksyjnych – ruchów religijnych, czas błę- widoczna jest ekspansja nowych panów feudal- dów teologicznych i herezji. Wynikało to z wielu nych, powstają – szczególnie w Italii – państwa- czynników, w tym ze zmiany spojrzenia na życie -miasta. Nie należy zapominać, że średniowiecze ludzkie zagrożone z jednej strony wojnami i nie- to okres rozwoju nauki i kultury – czemu przy- bezpieczeństwami niesionymi przez człowieka służyły się tworzące się wówczas uniwersytety (rabunki, gwałty), a z drugiej plagami, nieurodza- i liczne szkoły katedralne. To czas kształtowania jami, zarazami. Ówczesny zagrożony człowiek się społeczeństw miejskich i rozwój handlu wraz szukał dróg dotarcia do Boga, szukał odpowiedzi z pojawieniem się grup miejskich rzemieślników. na wiele egzystencjalnych pytań. Próby odpowie- Powstaje kasta rycerzy oraz możnowładców. dzi wyzwalały zmiany form pobożnościowych, ¶ W takim środowisku żył św. Franciszek usiłowanie zrozumienia otaczającego świata z Asyżu3 i w ukształtowała się polska wspólno- i wszechświata. Tremendum przed tym, co może ta franciszkańska4, której członkowie osiedlili go spotkać, „generowało” ucieczkę bądź w dewo- się w 1234 r. (lub dwa lata później) we Wrocła- cję, która mogła przybierać trudne do zrozumie- wiu, a w 1237 r. w Krakowie. Pierwsi zakonnicy nia – dla człowieka przełomu XX i XXI w. – formy. przybyli do polskich fundacji z Czech; można Przez Europę średniowieczną przeciągają pro- jednak przypuszczać, że wśród nich, przyjmując cesje pokutników, biczowników, pielgrzymów, jeszcze nie stosowaną wówczas „nomenklaturę samozwańczych misjonarzy głoszących koniec narodową”, byli Niemcy, Węgrzy, Polacy, a może świata, nadejście ery szatana, upadek Kościoła. też Włosi i Francuzi. W latach późniejszych po- Nie brak było wśród ówczesnych „ludzi gościń- wstały klasztory m.in. w Inowrocławiu (1238), ca” osobników, którzy z takiegoż sposobu życia Toruniu (1239), Sandomierzu (1242)5, Złotoryi uczynili główny cel swej egzystencji korzystając (1243), Zgorzelcu (przed 1245), Kłodzku (1247– z dobrodziejstw pospólstwa, naiwnie litującego 1248), Opolu (ok. 1248), Lwówku Śląskim (1248), się nad prowadzącymi tak pobożne życie. Świdnicy (1249), Kaliszu (1257), Gnieźnie (1257), ¶ Barwne społeczeństwo średniowiecza do- Nowym Korczynie (1257), Głogowie (1257), Ny- świadczane było nie tylko przez czynniki reli- sie (125), Wodzisławiu Śląskim (1257), Bytomiu gijne. Wszak nie bez znaczenia było zachodzące (1258), Chełmnie (1258), Głogówku (1264), Śre- w ówczesnej Europie różnorodne zmiany. Świat mie (1270), Krośnie Odrzańskim (1270), Lubaniu średniowiecza, zwłaszcza w basenie Morza Śród- (1273), Pyzdrach (1277), Brzegu (1280), Starym ziemnego w XII i XIII w., nie był zdominowany Sączu (1280), Nowem (1282), Żarach (1283), Ża- stagnacją i marazmem. Głoszona i dzisiaj jesz- ganiu (1284), Legnicy (1284), Namysłowie (1284), cze przez niektórych wizja średniowiecza jako Brzeźnicy (1286)6, Środzie Śląskiej (1290), Ziębi- mrocznego okresu dziejów z ludnością miasta, cach (1290), Obornikach Wielkopolskich (1292), nad którym góruje li tylko świątynia, z ludnością Strzelinie (1296), Braniewie (1296), Radziejowie ze złożonymi do modlitwy rękami i czas spędza- (1298). Na terenie Pomorza Zachodniego, z fun- jącą bądź na słuchaniu kazań, bądź na rozczyty- dacji tamtejszych rodów, powstały klasztory waniu się pobożnych życiorysów świętych jest nie zasiedlone przez franciszkanów niemieckich. do przyjęcia. Owszem, nad miastem dominowa- Były to konwenty w Szczecinie (1240), Gryﬁ cach ły strzeliste wieże gotyckiej fary, ale w ludzkich (1264), Pyrzycach (przed 1281). Później powsta- sercach (i umysłach) goniły myśli o lokalnych ły klasztory franciszkańskie w Nieszawie (po zamtuzach, wyszynkach, wyświeconych z mia- 1335), Choszcznie (przed 1338), Drawsku (1340), sta pannach i złodziejach, zwyczajnych skanda- Lelowie (1357), Chęcinach (1368), Dobrzyniu lach, zakazanych grach i innych uciechach. Czy (ok. 1400)7, Wyszogrodzie (ok. 1400), Koźlu w sercach ludzi średniowiecza nie było zawiści, (1441), Głubczycach (1448), Górze Śląskiej zazdrości, próżności, pychy, niecnoty i tego (1457). Na terenie Litwy klasztory franciszkań- wszystkiego co zwane jest grzechem? W obrębie skie ufundowano w Wilnie, Oszmianach, Lidzie, 55

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 5555 22010-02-25010-02-25 17:46:2317:46:23 Kownie, Drohiczynie i Pińsku. W II połowie miach polskich lub też okresowo przebywali w pol- XIV w. powstały klasztory w Przemyślu, Haliczu, skich klasztorach kształcili się w renomowanych Sanoku, Krośnie8, Gródku oraz Kamieńcu. ówczesnych uczelniach, m.in. w Bolonii, Padwie, ¶ Wymienione klasztory przynależały do różnych Oksfordzie, Pradze, a później także w Krakowie. prowincji i kustodii; podyktowane było to zarów- Wielu kaznodziejów, książęcych spowiedników, bi- no czynnikami religijnymi, jak i politycznymi. skupich teologów posiadało stopnie akademickie, ¶ Tak znaczny ruch fundacji klasztorów francisz- byli uznanymi pisarzami i wykładowcami teologii kańskich zwłaszcza w XIII w. nie jest wyłącznie oraz ﬁ lozoﬁ i. Wystarczy wspomnieć, że w Krako- cechą ziem polskich. Nowe prowincje i kustodie wie w średniowieczu kilkunastu franciszkanów franciszkańskie powstają w tymże okresie tak- zostało powołanych na stanowiska miejscowych że na terenie dzisiejszych Niemiec, Czech oraz sufraganów. Oddzielne zagadnienie, które pośred- w Italii. Powstają, podobnie jak na ziemiach nio związane jest z poruszonym tematem to pro- polskich, z fundacji możnych rodów bądź też na wadzona w XIV w. misja wschodnia powierzona ich powstanie łoży tzw. fundator zbiorowy, czyli przez możnowładców polskich właśnie francisz- mieszczanie i duchowieństwo9. kanom. Klasztory w Krośnie, Przemyślu, Sanoku ¶ Należy zaznaczyć, że klasztory franciszkańskie i Lwowie odegrały znaczącą rolę w kształtowaniu na ziemiach polskich mogły powstawać dzięki się łacińskiego katolicyzmu na wschodnich kre- protekcji ówczesnych możnowładców i rodzin sach (Ruś Czerwona, Litwa)13 systematycznie po- królewskich oraz fundatorów-mieszczan. Na zyskiwanych dla polskiego królestwa. W ekspansji, ziemiach polskich widocznym jest powiązanie nie tylko religijnej, franciszkanie – obok domini- franciszkanów z Piastami10. Klasztory lokowane kanów – odegrali znaczącą rolę. były obrębie murów miejskich; wyróżniały je ¶ Nie należy zapominać, że – obok franciszka- świątynie odznaczające się swoistym wyglądem nów – w Polsce średniowiecznej funkcjonują i wystrojem11. Różniły się od miejskich far nie franciszkańskie wspólnoty żeńskie. Z książęcych tylko wyglądem, ale i odprawianymi w nich na- fundacji powstają klasztory w Grodzisku (potem bożeństwami. w Krakowie), Starym Sączu, Zawichoście. Żeński ¶ Bardzo szybko franciszkanie osiadli w polskich klasztor w średniowieczu to nie tylko samoistny miastach stali się „duszpasterską konkurencją” dla dom zakonny, to znaczący ośrodek życia zakon- kleru diecezjalnego. Częstotliwość nabożeństw, nego, niekiedy skryptorium i pracownia arty- przystępne, bo w językach narodowych, a może styczna (m.in. to tam powstają szaty i paramen- nawet i w dialektach głoszone kazania, dalej przy- ty liturgiczne oraz obrazy), a przede wszystkim wilej sprawowania sakramentów w świątyniach ośrodek wychowawczy, w którym pod czujnym klasztornych oraz możliwości pochówków w pod- okiem zakonnic wychowywane i kształcone są ziemiach lub w pobliżu świątyń franciszkańskich przyszłe żony królewskie i książęce, córki moż- sprawiły, że bardzo szybko stały się one centrami nowładców, potomkinie rodów rycerskich oraz życia duszpasterskiego. Przy klasztorach (a raczej córki mieszczańskie14. przy świątyniach klasztornych) działały liczne ¶ W połowie XV w. w łonie wspólnoty francisz- bractwa z tercjarstwem na czele, zaś furty klasz- kańskiej rozwinął się reformistyczny nurt obser- torne były miejscem wsparcia ubogich, bezdom- wancki (Bracia Mniejsi Regularnej Obserwancji), nych i potrzebujących. który był przeciwstawieniem się konwentua- ¶ Praktykowane w doskonałej formie przez fran- lizmowi15. Obserwanci starali się powrócić do ciszkanów ubóstwo było kolejnym elementem źródeł franciszkanizmu, nieskażonego przez przyciągających do ich wspólnot zarówno kandy- papieskie dyspensy i ulgi oraz przywileje. Życie datów do życia konwentualnego, jak i wspólnot obserwantów cechowała surowsza interpreta- tercjarskich. Sympatii mieszczan, mieszkańców cja Reguły św. Franciszka, idea życia w małych podegrodzi i wsi okalających miasta do franciszka- wspólnotach, unikanie szerokiej działalności nów nie osłabiło powstawanie klasztorów domini- duszpasterskiej prowadzonej na wzór francisz- kańskich czy domów kanonickich12. Franciszkań- kanów konwentualnych na rzecz oddawania się ska „minoritas” przysparzała klasztorom całkiem posłudze spowiedzi i kaznodziejstwa. Propa- niemałe grono dobrodziejów. Swym fundatorom gowali także zakładanie wspólnot tercjarskich, i dobrodziejom franciszkanie odwzajemniali się zwłaszcza żeńskich. Propagatorem tegoż ruchu modlitwą, udziałem w rodzinnych uroczystoś- na ziemiach polskich był Jan Kapistran, który ciach, zapewnieniem po śmierci – jak wspomniano jako legat papieski Mikołaja V przebywał w Niem- wyżej – miejsca w klasztornych kryptach i związa- czech i w Polsce. Wpierw we Wrocławiu, a potem nych z tym corocznych wspomnień daty śmierci, w Krakowie16 pozyskał wielu zwolenników za- a nawet wpisania na stałe nazwiska fundatora do równo wśród samych franciszkanów, jak i osób klasztornego mortuologium (księgi zmarłych). duchownych oraz świeckich. Z jego inicjatywy, Było to nie lada wyróżnieniem zarówno dla współ- przy znacznym poparciu kard. Zbigniewa Oleśni- czesnych, jak i dla przyszłych pokoleń. ckiego, powstał w 1453 r. pod Krakowem na Stra- ¶ Średniowieczni franciszkanie polscy byli ludźmi domiu obserwancki klasztor, a wezwanie świąty- wykształconymi i reprezentowali różne środowiska ni wzniesionej obok (św. Bernardyn ze Sieny) dało pochodzenia. Franciszkanie, którzy osiedli na zie- początek popularnej nazwie wspólnoty17.

56 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 5656 22010-02-25010-02-25 17:46:2317:46:23 ¶ Ruch obserwancki w środowisku franciszkanów powstał Zakon Braci Mniejszych (Ordo Fratrum znany był wówczas w całej Europie, jednak – moż- Minorum) i Zakon Braci Mniejszych Konwentu- na odważnie stwierdzić – swoje apogeum osiągnął alnych (Ordo Fratrum Minorum Conventualium). w XV w. w Polsce. W przeciwieństwie do innych Wyodrębnienie się dwóch zakonnych wspólnot krajów polscy obserwanci (od początku swego z niezależnymi przełożonymi generalnymi po- istnienia aż po czasy współczesne nazywani ber- twierdził papież Leon X bullą Ite et vos. W chwili nardynami) zakładali własne klasztory. Obok podziału konwentualni liczyli 34 prowincje wspomnianego na podkrakowskim Stradomiu z około 1200 klasztorami i około 30 tysiącami założyli domy zakonne w Warszawie (1454)18, zakonników. Poznaniu (1455), Kościanie (1455), Wschowie ¶ Znaczny cios wspólnotom franciszkańskim, (1455)19, Kobylinie (1456), Tarnowie (1459), Lwo- szczególnie na terenach, na których dominował wie (1460), Lublinie (1460), Przeworsku (1465), język niemiecki, zadała reformacja. Ruch refor- Kaliszu (1465), Kole (1466), Warcie (1468)20, Łowi- macyjny zniszczył wiele wspólnot, doprowadził czu (1468), Radomiu (1468), Wilnie (1468), Kow- do wewnętrznego rozkładu i znacznego obniżenia nie (1468), Opatowie (1468), Samborze (1474), poziomu życia duchowego23. Do tych problemów Świętej Katarzynie (1477), Tykocinie (1479), Byd- należy niejako dołożyć, co prawda obce dla środo- goszczy (1480), Połocku (1498), Skępem (1498), wiska polskich franciszkanów konwentualnych Kazimierzu Biskupim (1514). Wymienione klasz- i bernardynów, spory o pierwszeństwo, domi- tory tworzyły polską wikarię (od 1517 prowincję), nację obserwantów nad konwentualnymi, liczne organizacyjnie podzieloną na 3 wikariaty. Koń- spory interpretacyjne co do Reguły św. Francisz- cem XV w. bernardyni liczyli na ziemiach polskich ka i współzależność przełożonych generalnych24. 22 klasztory z około 700 zakonnikami21. Wśród polskich bernardynów w XVI i XVII w. za- ¶ Wraz z tym niezwykłym rozwojem liczebnym uważa się pewne ożywienie i podejmowanie prób klasztorów i rozwojem personalnym wzrastała wewnętrznego ożywienia. Jednym z jego przeja- obserwa zakonna oraz kształtowały się nowe wów była reforma kształcenia zakonników25. formy działalności duszpasterskiej. Przyczy- ¶ Wykształcenie się dwóch odrębnych jednostek niały się do tego liczne wizytacje kanoniczne zakonnych w 1517 r. nie zakończyło wewnętrz- prowadzone przez władze zakonne oraz wizyta- nych tarć, rozłamów i ruchów reformatorskich. torów zakonnych. Dodać należy, że bernardyni W środowisku obserwantów wyłonili się – jako zorganizowali kilka wcale dobrych ośrodków na- obserwanci ściślejszej obserwancji – m.in. w 1517 r. ukowych, gdzie prowadzili studia zakonne. Był paschalisi i dyskalceaci oraz w 1528 – kapucyni, to Kraków, Poznań, Lwów i Wilno. Wykłady pro- którzy – jako Zakon Braci Mniejszych Kapucy- wadzili absolwenci Akademii Krakowskiej. Wielu nów – po długim okresie zależności od ministra bernardynów zasłynęło jako pisarze ascetyczni, generalnego franciszkanów konwentualnych stali teologowie, kaznodzieje. O wysokim poziomie się de facto w 1619 r. wspólnotą z własnym przeło- życia zakonnego może świadczyć fakt wyniesie- żonym generalnym. Grup reformatorskich w śro- nia na ołtarze wielu bernardynów żyjących w XV dowisku franciszkańskim było znacznie więcej. i początkach XVI w. Wymienić należy św. Jana ¶ Zanim przejdziemy do prezentacji kapucynów, z Dukli, bł. Szymona z Lipnicy, bł. Władysława warto wspomnieć o jednej szczególnej grupie z Gielniowa22. obserwantów ściślejszej obserwancji, jaką byli ¶ W pierwszym wieku swego istnienia bernar- reformaci. Każda z grup posiadała znaczną dyni wypracowali szereg specyﬁ cznych form autonomię, dzięki czemu klasztory mogły or- dewocyjnych, tak charakterystycznych i dla ganizować się w prowincje zakonne w ramach współczesnej pobożności, zwłaszcza ludowej. wspólnot obserwanckich. Okresowo mieli włas- Upowszechnili w kaznodziejstwie język polski, nych prokuratorów generalnych oraz sekretarzy rozpropagowali liczne nabożeństwa paralitur- i deﬁ nitorów. giczne (droga krzyżowa, procesje, pielgrzymki), ¶ Reformaci wyłonili się z grup reformatorskich szerzyli bractwa i nabożeństwa ku czci św. Micha- jako wspólnota charakteryzująca się połączeniem ła Archanioła i św. Anny, układali kolędy i pieśni apostolatu z kontemplacją. Ich początki sięgają dru- religijne w językach narodowych. Szczególnym giej dekady XVI w. W 1598 r. papież Klemens VIII rysem działalności polskich obserwantów było przyznał reformatom, mimo nieprzychylnego zakładanie żeńskich wspólnot tercjarskich, stanowiska obserwantów, własnego prokuratora które z czasem przekształciły się w klauzurowe generalnego; wcześniej już wiele reformackich wspólnoty zakonne. kustodii przekształciło się w zakonne prowincje. ¶ Wielkie przeobrażenia w środowisku francisz- W 1624 r. papież Urban VIII poddał reformatów kańskim nastąpiły w 1517 r. Monolit braci mniej- jurysdykcji obserwantów. Prawdopodobnie wyni- szych podzielił się na dwie wspólnoty. Pomijając kało to z obawy tych ostatnich, by nie wyodręb- cały wątek franciszkańskich waśni o tzw. pierw- nili się w odrębną wspólnotę zakonną. W 1680 r. szeństwo, wierność franciszkańskim ideałom, reformaci mieli 34 prowincje z 600 klasztorami „większą” czy „mniejszą” prawdziwość i inne spo- i około 11400 zakonnikami. W sto lat później – ry, zapewne nie zawsze godne „pokornych synów 38 prowincji, 808 klasztorów i 19 000 zakonni- świętego Biedaczyny”, wystarczy stwierdzić, że ków. W XIX w. ich liczba znacznie się zmniejszyła.

57 Józef Marecki, Historia minorytów ze szczególnym uwzględnieniem Polski

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 5757 22010-02-25010-02-25 17:46:2317:46:23 Reformaci posiadali własne ustawodawstwo innowierców. Wielu bernardynów i reformatów (statuty), brali udział w kapitułach generalnych w omawianym okresie poświęciło się pracy pi- zakonu obserwantów i zajmowali wiele ważnych sarskiej, apologetycznej i opracowywaniu dzieł stanowisk. Wspólnota ta wydała wielu kandyda- historycznych47. Podobnie i polscy franciszkanie tów na ołtarze. Reformaci – jako autonomiczna podejmowali w omawianym okresie bardzo róż- grupa w zakonie obserwantów – przetrwała do norodne działania zarówno duszpasterskie, jak końca XIX w.26 Pewne jednak zaszłości historyczne i inne48. zwłaszcza związane z polityka kościelną zaborców ¶ W czasach nowożytnych powstało wiele no- sprawiły, że na ziemiach polskich reformaci (jako wych klasztorów franciszkańskich49. Bernardy- zakonnicy i jako prowincja zakonna) przetrwali ni pozyskali nowe klasztory m.in. w Kalwarii niemal do czasów nam współczesnych. Zebrzydowskiej (po 1601?), a w późniejszych la- ¶ Na przestrzeni wieków reformaci27 posiadali, tach w Skępem50, Górze Kalwarii, Cytowianach, nie licząc konwentu założonego w 1610 r. w Gli- Alwernii, Tarnowie, Wielkowoli, Brzeżanach, wicach, klasztory m.in.: w Zakliczynie (1622)28, Orszy, Radecznicy, Ratowie, Samborze, Zbarażu, Miejskiej Górce (1622), Warszawie (1622/1623)29, Lublinie, Łukowie, Józefowie nad Wisłą, Jeleńcu, Osiecznej (1622/1623), Choczu (1623?), Wielicz- Krystynopolu, Gwoźdzcu, Fradze, Dukli, Lesz- ce (1623), Łąkach Bratiańskich (1623), Bieczu niowie, Wielkiej Woli, Kazanowie, Opatowie, (1624)30, Włocławku (1625)31, Krakowie (1625)32, Kobyłce, W połowie XVII w. posiadali na terenie Kazimierzu Dolnym (1627)33, Łabiszynie (1627), Rzeczypospolitej 80 klasztorów. Brzezinach (1627)34, Solcu (1627), Przemyślu ¶ W 1528 r. z środowiska obserwantów wyłoniła (1629)35, Koninie (1629)36, Wieluniu (1629), Lwo- się wspólnota „braci kapturowych” – kapucynów. wie (1630), Kaliszu (1631), Pakości (1631), Stop- Skupieni początkowo przy Mateuszu z Bascio nicy (1633)37, Rakowie (1641), Toruniu-Podgórzu byli obserwanci, a w mniejszym stopniu konwen- (1644), Koszycach (1647), Wejherowie (1647), Puł- tualni, bardzo szybko znaleźli uznanie wśród tusku (1648)38, Lutomiersku (1650), Górze Świętej najuboższych warstw społecznych oraz możno- Anny (1655), Poznaniu (1657), Woźnikach (1660), władców italskich, a przez nich w środowisku Lublinie (1660)39, Szczawinie (1661), Rawiczu Stolicy Apostolskiej. Mimo represji (m.in. łapan- (1663), Gdańsku (1666), Białej Podlaskiej (1667), ki, przetrzymywanie w więzieniu, obkładanie Węgrowie (1668), Sandomierzu (1672)40, Zamoś- karami kościelnymi), wspólnota bardzo szybko ciu (1672), Szamotułach (1676), Kiszporku – ob. rozwijała się liczebnie. Jednym z powodów Dzierzgoniu (1678), Barcinie (1679), Pińczowie wzrostu personalnego był powrót do źródeł fran- (1683)41, Miedniewicach (1686), Kętach (1699), ciszkanizmu, przyjmowanie bez dyspens i ulg Jarosławiu (1700)42, Rzeszowie (1709), Rawie Reguły św. Franciszka, akcentowanie modlitwy Ruskiej (1725), Boćkach (1725), Sądowej Wisz- wspólnotowej, kontemplacji i radykalne ubóstwo. ni (1726), Chełmnie Lubelskim (1737)43, Pilicy Początkowo wydawało się, że „ruch kapucyński” (1739)44, Krzemieńcu (1744), Dederkałach (1748), jest tylko jedną z form rinascimento, który trwał Złoczowie (1748), Grudziądzu (1749), Siennicy nieprzerwanie wśród obserwantów od połowy (1750), Brodnicy (1751), Kryłowie (1753), Płocku XV w. Mimo sprzeciwu obserwantów, kolejni (1755), Bukaczowcach (1757), Zarębach Kościel- papieże potwierdzali nie tylko funkcjonowanie nych (1765) i Żorniszczach (1766). W okresie póź- nowej wspólnoty, ale zgodzili się, by kierował nią niejszym pozyskano na stałe, bądź też okresowo wikariusz generalny podległy bezpośrednio mi- klasztory w Żurominie (1778) – obiekt pojezuicki, nistrowi generalnemu franciszkanów konwentu- Jędrzejowie (1820) – klasztor pocysterski, Smo- alnych. Dodać należy, że szybko kapucyni stal się lanach (1838), Rytwianach (1860) – obiekt poka- ulubieńcami i – co brzmi paradoksalnie – praw- medulski. W okresie międzywojennym reformaci dziwymi synami św. Franciszka dla mieszkań- zorganizowali domy zakonne w Dursztynie ców Italii. Jak żaden inny zakon pielęgnowali (1933), Krakowie-Azorach (1938), a po II wojnie chorych podczas morowego powietrza, opieko- światowej w Gdańsku, Sierbowicach, Warszawie- wali się ubogimi, bez wynagrodzenia udzielali Mokotowie. Okresowo też pracowali na Spiszu45. posług religijnych i jako wędrowni kaznodzieje ¶ W XVI i XVII w. wspólnoty obserwanckie od- przemierzali omijane przez duchownych małe dały Kościołowi znaczne „usługi” w tzw. ruchu italskie miejscowości. Dzięki pracy charytatyw- kontrreformacyjnym. Prowadzona przez nich nej i bezinteresownemu duszpasterstwu zyskali działalność duszpasterska, zwłaszcza na polu sobie trwałe miejsce we włoskiej codzienności51. kaznodziejskim, powstrzymywała rozwój lutera- ¶ Do Polski kapucyni, mimo wielu wcześniejszych nizmu i kalwinizmu w środowiskach małomiej- prób osiedlenia się i zabiegów dyplomatycznych skich. Rozwój swoistych form pobożności ludo- prowadzonych przez Wazów i ich następców, wej, co dokonywało się właśnie pod wpływem dotarli dopiero w 1683 r. Szybko „zadomowili bernardynów i reformatów, pieśni w językach się” w polskim środowisku52. Pierwszy klasztor, narodowych, pobożności maryjnej46 skupiającej mimo papieskiego dokumentu, który zezwalał się przy licznych sanktuariach oraz pobożności im na założenie konwentu w „mieście Krako- pasyjnej (m.in. zakładanie Kalwarii), znacznie wie oraz w miasteczku Warszawie położonym przyczyniło się do powstrzymania działalności w diecezji poznańskiej”, powstał z fundacji króla

58 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 5858 22010-02-25010-02-25 17:46:2317:46:23 Jana III Sobieskiego w Warszawie (1863)53. Ko- władze państw zaborczych doświadczyły zakon- lejne fundacje, w większości powstałe ze szczo- ników i siostry zakonne jest obszerny. Przykła- drobliwości magnaterii, wzniesiono w Krakowie dem niech będzie uzależnienie działalności kon- (1695)54, Lwowie (1708), Lublinie (1721)55, Lubar- wentów od decyzji władzy biskupiej, co łamało towie (1736)56, Sędziszowie Małopolskim (1739), przywilej ezempcji, wyznaczanie przez czynnik Olesku (1739), Rozwadowie (1741), Mariampolu świecki lub nawet władzę duchowną szczebla (1742), Winnicy (1744)57, Zbrzyziu (1744), Ostro- dekanalnego przełożonych klasztornych, wysy- gu (1747)58, Rywałdzie (1747), Uściługu (1747)59, łanie zakonników do pracy duszpasterskiej do Konstantynowie Starym (1750)60, Dunajowcach niedochodowych i często deprawujących moral- (1751)61, Krośnie (1753)62, Kutkorzu (1753), Lu- nie parafi i, przejmowanie świątyń klasztornych bieszowie (1756)63, Zakroczymiu (1756), Bliznem na parafi alne, ograniczanie liczby zakonników (1760)64, Włodzimierzu Wołyńskim (1760)65, w klasztorach przy całkowitym okresowo zakazie Nowym Mieście nad Pilicą (1762), Chodorkowie przyjmowania kandydatów i zamykanie nowi- (1763)66, Łomży (1763), Kunie (1773)67, Brusiłowie cjatów, stworzenie studium generale we Lwowie, (1781)68 i Jurewiczach (1781). W XIX w. założo- gdzie zakonnicy-studenci teologii mieli kształcić no placówkę w Lądzie (1850)69 – w klasztorze się pod kierunkiem „sprawdzonych” (oczywiście pocysterskim, a w XX w. założono nowe domy przez władzę zaborczą) wykładowców. Oto tylko zakonne w Zamarstynowie (1903)70, Drohobyczu niektóre przykłady84. (1934)71, Olszanicy (1938)72. Po drugiej wojnie ¶ Nie było to dla wspólnot franciszkańskich światowej kapucyni zorganizowali kilkadziesiąt nowe doświadczenie. Podobnie przecież było domów zakonnych i placówek duszpasterskich w okresie rewolucji francuskiej i w latach pano- na Ziemiach Zachodnich i Północnych, z któ- wania cesarza Napoleona Bonapartego we Fran- rych częściowo – z upływem czasu i wzrostem cji i w północnej Italii. Nie mniejszą gorliwością liczby kapłanów zakonnych – zrezygnowali73. w likwidacji „niepotrzebnych” klasztorów od- Współcześnie kapucyni pracują na Ziemiach Za- znaczały się w początkach XIX w. rządy Sycylii chodnich i Północnych w Gdańsku, Wałczu, Pile, i Królestwa Neapolu85. Wrocławiu74, Nowej Soli, Wołczynie i Bytomiu; ¶ Jednym z ważniejszych problemów życia za- ponadto posiadają domy zakonne w Częstocho- konnego w krajach poddanych doświadczeniom wie i Kielcach, okresowo w Grodkowicach oraz józefi ńskim było wyznaczenie dla poszczegól- Zagórzu. nych zakonników kongruy wypłacanej im „na ¶ Kapucyni, obok bernardynów i reformatów75 rękę” z kasy państwowej. Jak się z czasem okaza- oraz franciszkanów konwentualnych, tworzyli ło, doprowadziło to do daleko posuniętego indy- oddany Kościołowi front pracy duszpasterskiej, widualizmu i zatraty ducha „komunizmu” – czyli szczególnie oddając się działalności kaznodziej- wspólnoty majątkowej – wśród wielu franciszka- skiej i pracy w konfesjonale76. Wspomnieć tutaj nów konwentualnych i kapucynów. należy, że szczególnie w okresie przedrozbioro- ¶ Mimo wspomnianych represji i działalności wym, bernardyni zapisali bardzo chlubną kartę władz zaborczych zmierzających do całkowitego w działalności duszpasterskiej na wschodnich wyrugowania życia zakonnego z terenów zajętych kresach. Swą „ofertę” duszpasterską poszerzyli jak i świadomości mieszkańców, następowały o prowadzenie parafi i77 oraz szkół na poziomie „niezrozumiałe” formy ożywienia pracy duszpa- podstawowym78. sterskiej i działalności zakonników. Wystarczy ¶ Swoistą tragedią dla wspólnot franciszkań- wspomnieć m.in. założyciela ok. 26 ukrytych skich był czas zaborów79. Prusacy, Moskale oraz zgromadzeń zakonnych bł. Honorata Koźmiń- Austriacy nie tylko w pierwszych latach rozbio- skiego OFMCap. z terenu zaboru rosyjskiego86, czy rowych, ale – jak to było w przypadku zaboru wybitnego propagatora tercjarstwa i założyciela rosyjskiego – także w późniejszych latach prze- pierwszego czasopisma dla tercjarzy „Echo Trze- prowadzili szereg kasat wspólnot franciszkań- ciego Zakonu” o. Leona Dolińskiego OFMCap. skich80. Wszystkie były zaplanowane, skrzętnie z Krakowa87. Oczywiście nazwiska te nie wyczer- przygotowane i perfekcyjnie przeprowadzone. pują listy wielu innych zasłużonych zakonników. Wiele z nich było represjami za udział w Powsta- ¶ Dla pełnego obrazu życia franciszkańskiego niu Styczniowym81. Kasaty klasztorów znaczyły w okresie niewoli narodowej należy wspomnieć pozbawienie wiernych prężnych ośrodków dusz- o niezwykłym zaangażowaniu patriotycznym pasterskich, zniszczenie klasztoru jako ośrod- zwłaszcza kapucynów88 i bernardynów89. Cena, ka oddziaływania kulturowego i narodowego. którą przyszło im zapłacić, była znaczna. Moskale, Nie trzeba wyjaśniać, że majątek skasowanych stosując niezwykle często zasadę odpowiedzial- obiektów tylko pozornie zasilał kasy funduszu ności zbiorowej, w wyniku represji po Powstaniu religijnego. Cenniejsze obiekty ruchome, pre- Styczniowym zlikwidowali szereg klasztorów ber- cjoza, w tym także liturgiczne, często trafi ały nardyńskich, reformackich, franciszkanów kon- w prywatne ręce82. wentualnych i kapucyńskich. Represjom poddano ¶ Represje wobec wspólnot zakonnych – nie tyl- przynajmniej 114 bernardynów, 117 reformatów, ko wobec franciszkańskich – nie kończyły się na 44 franciszkanów konwentualnych, 62 kapucy- likwidacji klasztoru83. Wachlarz represji, jakimi nów, w tym 2 skazano na karę śmierci za pełnienie

59 Józef Marecki, Historia minorytów ze szczególnym uwzględnieniem Polski

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 5959 22010-02-25010-02-25 17:46:2317:46:23 posługi duszpasterskiej wśród powstańców90. wanych za aktywną działalność duszpasterską Większość z represjonowanych zesłano na Sybe- i nieugiętą postawę patriotyczną99. Na porządku rię, część z nich nigdy nie powróciła na ziemię dziennym były kary administracyjne, grzywny ojczystą. Wielu zakonników ze wspomnianych pieniężne, areszty i wyroki sądowe100. Przepro- wspólnot relegowano z terenu Królestwa poza wadzono likwidację niższych seminariów zakon- jego granice91. nych, znacznie utrudniano działalność wyższych ¶ Odrodzenie ducha franciszkańskiego w Euro- seminariów101. Zakonników oskarżano za sprze- pie nastąpiło w początkach XX w.92 Składało się ciwianie się kolektywizacji wsi, zakładanie koł- na to wiele czynników. Jednym z nich było ze- chozów, popieranie zbrojnego podziemia, współ- spolenie wspólnot obserwanckich przez papieża pracę z Armią Krajową i Zrzeszeniem Wolność Leona XIII. Ruch reformistyczny, który dokonał i Niezawisłość, głoszenie wywrotowych haseł, się w środowisku franciszkanów konwentual- krytykę polityki Związku Sowieckiego, kolabora- nych93 oraz odrodzenie zakonne propagowane cję z mocarstwami zachodnimi i Watykanem! przez jednego z najwybitniejszych generałów ¶ Tak wielkich represji ze stron nazistów i komu- zakonnych kapucynów o. Bernarda z Andermatt. nistów doświadczyli przede wszystkim francisz- Odrodzenie na ziemiach polskich nastąpiło po kanie z terenu byłego bloku sowieckiego. Podob- ustaniu działań wojennych I wojny światowej. nie jak Polacy cierpieli obserwanci z terenu NRD, Poszczególne gałęzie franciszkańskie, mimo że duchowi synowie św. Franciszka z Czechosłowa- zdziesiątkowane w okresie niewoli narodowej, cji, Węgier, Bułgarii. Doświadczenia te obce były podjęły próbę reaktywowania życia zakonnego mieszkańcom państw kapitalistycznych. w skasowanych wcześniej klasztorach, zorgani- ¶ Osiem wieków obecności franciszkanów – róż- zowały własne studia fi lozofi czno-teologiczne nej proweniencji – na ziemiach polskich charak- oraz niższe seminaria. Stopniowo odbudowano teryzowała bardzo bogata działalność duszpa- kadrę wychowawców i wykładowców. Niemal sterska, kulturalna, społeczna i patriotyczna. wszystkie wspólnoty podjęły działalność misyj- Dali się poznać jako teologowie, kaznodzieje, ną, a kapucyni bardzo mocno zaangażowali się spowiednicy, mężowie uczeni. Chlubnie zapisali w działalność neounijną na Polesiu i Wołyniu. się w dziejach Kościoła katolickiego w Polsce. Bernardyni z wielkim powodzeniem prowadzili Odznaczali się gorliwością i pobożnością – co od 1932 r. misje na Sachalinie, kierując tamtej- wielu doprowadziło do chwały ołtarzy. Należy szą prefekturą apostolską. Nastąpiły też liczne mieć nadzieję, że i w przyszłości wszyscy bracia przeobrażenia administracyjno-organizacyjne, mniejsi będą chlubą Kościoła i swej Ojczyzny. reaktywując zniesione lub zawieszone prowincje zakonne94. Nie można w tym miejscu nie wspo- Przypisy: mnieć o działalności św. Maksymiliana M. Kolbe, zwłaszcza założonych przez niego w Polsce i w Ja- 1 Bibliografi a zagadnienia jest bardzo obszer- ponii ośrodkach dedykowanych Niepokalanej. na. Zainteresowanych odsyłam do podanych ¶ Rozwijające się wspólnoty franciszkańskie w przypisach publikacji – tamże znajduje otrzymały kolejny cios w chwili wybuchu II woj- się bibliografi a. Ponadto polecam opracowany światowej. Ziemie polskie zostały podzie- ną przez o. Rolanda Prejsa OFMCap Polską lone nową granicą zgodną z układem Ribben- bibliografi ę franciszkańską (t. 1: 1989–1991; t. 2: trop-Mołotow. Niemal w tym samym miejscu 1992–1994; t. 3: 1995–1996; t. 4: 1997–1998; t. 5: ustalono kilka lat później granicę państwową. 1999; t. 6: 2000; t. 7: 2001). O ruchu fran- Wielu zakonników poniosło śmierć męczeńską ciszkańskim zob. I. Iriarte, Historia francisz- z rąk niemieckich nazistów95. Znaczące klasztory kanizmu, Kraków 1998, zaś o historii kapu- franciszkańskie znalazły się na wschód od Bugu cynów – J. Marecki, R. Prejs, Zarys historii i Sanu. Stopniowo, w 1945 oraz 1946 r., znaczna kapucynów w Polsce, Kraków 2004. Zob. ponad- większość franciszkanów96, bernardynów, re- to: M. Daniluk, A. Wiśniowski, H.E. Wyczaw- formatów i kapucynów97 opuściła wschodnie ski, Bibliografi a, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 5, klasztory98. Wraz z okoliczną ludnością zostali Lublin 1989, kol. 512-515. deportowani na Ziemie Zachodnie i Północne, 2 Więcej na ten temat A. Wikowska, Przemiany gdzie z wielkim zaangażowaniem i poświęce- XIII wieku (1198–1320), [w:] Chrześcijaństwo niem oddawali się pracy duszpasterskiej. Z cza- w Polsce. Zarys przemian. 666–1979, red. sem funkcje administratorów parafi i przekazali J. Kłoczowski, Lublin 1992, s. 89-114. W tejże kapłanom diecezjalnym. Nie należy zapominać publikacji szereg wzmianek o działalności o wielkiej daninie krwi polskich franciszkanów franciszkanów. O początkach franciszkanów w okresie II wojny światowej. Ich męczeńska zob. M. Daniluk, Franciszkanie. W Polsce. Do droga, często zakończona śmiercią, wiodła przez 1517 r., [w:] Encyklopedia katolicka…, t. 5, kol. niemieckie katownie, obozy koncentracyjne, ła- 494-496 (tamże bibliografi a). panki uliczne, komory gazowe, sowieckie łagry, 3 Por. Średniowiecze. Encyklopedia popularna, wywózkę na Syberię, więzienia… oprac. H.R. Loyn, Warszawa 1996, s. 103-105. ¶ W okresie PRL-u wielu zakonników z fran- 4 Na temat polskich franciszkanów zob. ciszkańskich gałęzi zakonnych było represjono- K. Kantak, Franciszkanie polscy, Kraków 1938.

60 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 6060 22010-02-25010-02-25 17:46:2417:46:24 O średniowiecznych zakonach – A. Witkow- 16 Pokutne kazania, które Jan z Kapistranu głosił ska, Przemiany XIII wieku, [w:] Chrześcijaństwo na krakowskim rynku – co upamiętnia niewiel- w Polsce, Lublin 1981, s. 66-72; E. Wiśniowski, ki jego wizerunek na rogu ul. Świętej Anny Bilans średniowiecza, [w:] tamże, s. 95-100; i ul. Wiślnej – przysporzyły Zakonowi wielu w tejże publikacji szereg cennych informacji kandydatów. Jak głosi zakonna bernardyńska o polskim środowisku franciszkańskim. tradycja bernardynami zostało wówczas około 5 W 1257 r. przeniesiony do Zawichostu. 130 studentów i wykładowców Akademii Kra- 6 W 1288 r. przeniesiony do Radomska. kowskiej. 7 Zob. [Kawczyński S.] Kastaczyński, Klasztor 17 Na temat bernardynów, ich początków OO. Franciszkanów w Dobrzyniu nad Wisłą. Stu- i działalności istnieje obszerna literatura. Do dium monograﬁ czne na podstawie akt klasztor- kluczowych publikacji należą m.in. opracowa- nych, „Miesięcznik Pasterski Płocki” 13 (1918), nia K. Kantaka (Bernardyni polscy, t. 2, Lwów s. 45-49, 70-78, 119-126, 154-160. 1933), H.E. Wyczawskiego (Bernardyni pol- 8 Obszernie na temat konwentu franciszkanów scy, t. 3, Kalwaria Zebrzydowska 1992). w Krośnie zob. Kościół i klasztor franciszkański 18 W. F. Murawiec, Bernardyni warszawscy. Dzieje w Krośnie. Przeszłość oraz dziedzictwo kulturo- klasztoru św. Anny w Warszawie 1454–1864, we, Krosno 1998. Kraków 1973. 9 Zob. J. Kłoczowski, Bracia Mniejsi w Polsce 19 Spalony przez luteran w 1558 bernardyni odzy- średniowiecznej, [w:] Zakony franciszkańskie skali i odbudowali w 1629 r. w Polsce, red. J. Kłoczowski, t. 1, Kraków 1983, 20 Zob. I. Rusecki, Kościół i klasztor Ojców Ber- s. 13-108. nardynów w Warce – miejscem kultu o. Rafała 10 O silnym związku rodów piastowskich z fran- z Proszowic, [Kalwaria Zebrzydowska] 1998. ciszkanami i klaryskami świadczy ponad 60 21 O klasztorach bernardyńskich zob. w publi- pochówków, które miały miejsce w kościołach kacji zbiorowej pod red. H.E. Wyczawskiego i kryptach tychże wspólnot – por. M. Daniluk, (Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach Franciszkanie w Polsce. Do 1517, [w:] Encyklope- historycznych, Kalwaria Zebrzydowska 1985). dia katolicka…, t. 5, kol. 495. O Polakach w Komisariacie Ziemi Świętej zob. 11 Owa odmienność cechowała architekturę świą- A.J. Szteinke, Polscy Bracia Mniejsi w służbie tyń franciszkańskich po XVIII w. Przykładem Ziemi Świętej (1342–1995)¸ „Studia Francisz- niech będą świątynie bernardyńskie, reforma- kańskie” 9 (1998), s. 155-357. ckie i oczywiście kapucyńskie. 22 Zob. H.E. Wyczawski, Bernardyni, [w:] Encyklo- 12 Proces lokowania konkurencyjnych wspólnot pedia katolicka…, t. 5, kol. 496-497. w miejscowościach, w których istniały już 23 Por. J. Mandziuk, Historia Kościoła katolickiego klasztory franciszkańskie był – przynajmniej na Śląsku, Warszawa 1995, s. 45-48. na ziemiach polskich, a osobliwie w Małopol- 24 Papież Pius V w 1566 r. zaakceptował dla sce – czymś naturalnym. Niekiedy pojawiały przełożonego generalnego franciszkanów się w tych samych miastach klasztory różnych konwentualnych tytuł magistra (ministra). gałęzi franciszkańskich. Przykładem niech Tym samym zakończył się spór o zależność będzie Kraków z przyległymi terenami dziś konwentualnych od obserwantów. stanowiącymi jedno miasto oraz Krosno 25 Więcej na ten temat zob. F.W. Murawiec, Studia (franciszkanie, kapucyni i jezuici), Lwów (do- i zasady formacji w Zakonie Braci Mniejszych minikanie, jezuici, franciszkanie, bernardyni, w Polsce po Soborze Trydenckim, [w:] W. Murawiec, reformaci, kapucyni oraz wiele innych zgro- S. Piech, Z dziejów formacji i kształcenia duchowień- madzeń zakonnych), Przemyśl (franciszkanie, stwa katolickiego w Polsce, Kraków 1990, s. 7-71. reformaci). 26 O przeprowadzonym przez Leona XIII zjed- 13 Na Litwie franciszkanie pojawili się w okresie noczeniu odłamów braci mniejszych w 1897 r. panowania Giedymina (1316–1341). Posiadali zob. A.J. Szteinke, Recepcja i realizacja Konsty- znaczne wpływy zarówno na dworze książę- tucji apostolskiej „Felicitate quadam” Leona XIII cym, jak i wśród tamtejszych możnowładców, w Polsce, [w:] Zjednoczenie Zakonu Braci Mniej- co pozwoliło im założenie kilku znaczących szych w 1897 r. Geneza – przebieg – konsekwen- klasztorów (Wilno, Oszmiany, Lida, Kowno, cje, red. A.J. Steinke, A.S. Warot, K.R. Prokop, Drohiczyn, Pińsk). Poznań 2001, s. 168-209. 14 O rozwoju Kościoła na przełomie XIV i XV w. 27 Życie i działalność reformatów wystarczająco zob. T. M. Trajdos, Kościół katolicki na ziemiach przedstawiono w Encyklopedii katolickiej (t. 5, ruskich Korony I Litwy za panowania Władysła- kol. 501 nn). wa II Jagiełły (1386–1434), Wrocław–Warsza- 28 J. Pasiecznik, Kościół i klasztor Franciszkanów wa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1983. w Zakliczynie nad Dunajcem, Kraków 1992. 15 Cechowało go zakładanie dużych klasztorów 29 A. J. Szteinke, Kościół świętego Antoniego z wielkimi świątyniami, w których prowadzo- i klasztor Franciszkanów-Reformatów w Warsza- no duszpasterstwo zbliżone do paraﬁ alnego, wie 1623–1987, Kraków 1990. udzielano sakramentów i prowadzono liczne 30 J. Pasiecznik, Kościół i klasztor Franciszkanów- bractwa i wspólnoty tercjarskie. Reformatów w Bieczu (1624–1982), Kraków 1984.

61 Józef Marecki, Historia minorytów ze szczególnym uwzględnieniem Polski

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 6161 22010-02-25010-02-25 17:46:2417:46:24 31 Reaktywowany w 1919 r. po likwidacji przez wieku, [w:] Zakony franciszkańskie w Polsce, red. zaborców – zob. A.J. Szteinke, Kościół Wszyst- J. Kłoczowski, t. 2, cz. 1, Niepokalanów 1998, kich Świętych i klasztor Franciszkanów-Reforma- s. 97-243. tów we Włocławku 1625–1997, Włocławek 1998. 50 H. E. Wyczawski, Sanktuarium Matki Boskiej 32 J. Pasiecznik, Kościół i klasztor Franciszkanów w Skępem, „Studia Płockie” 13 (1985), s. 149-161. w Krakowie, Kraków 1978. 51 Do czasów współczesnych, zwłaszcza w pół- 33 Klasztor zniesiony przez władze rosyjskie nocnych Włoszech, podobnie jak w Chorwacji został powtórnie przejęty przez reformatów czy w niektórych kantonach szwajcarskich w 1928 r. – zob. A. Sroka, Sanktuarium maryjne zwłaszcza kapucyńscy kwestarze cieszą się Franciszkanów-Reformatów w Kazimierzu nad szczególną estymą w społeczeństwie. Szacu- Wisłą, Kazimierz 1999. nek do członków Zakonu Kapucynów wiele 34 Reaktywowany w 1921 r. miejscowości wyraża m.in. nie pobieraniem 35 A. Sroka, Franciszkański kościół św. Antoniego opłat za przejazd w środkach komunikacji w Przemyślu, Jarosław–Przemyśl 1992. miejskiej oraz wspieraniem prowadzonych 36 Zniesiony przez zaborców został na nowo przez Zakon dzieł charytatywnych. zasiedlony przez reformatów w 1919 r. 52 Por. M.J. Cygan, Starania Zygmunta III Wazy 37 Reaktywowany w 1916 r. po zniesieniu przez o sprowadzenie zakonu kapucynów do Polski władze rosyjskie. (1617–1627), „Studia Franciszkańskie (1988), 38 Zniesiony przez zaborców został reaktywowa- s. 221-237; Pierwsze wieki obecności kapucynów ny w 1807 r. w Polsce, [w:] „Z ziemi włoskiej do polskiej…”. 39 Skasowany w 1820 r. Przybycie i zakorzenienie Zakonu Kapucynów 40 Z. Kalinowski, Kościół św. Józefa w Sandomie- w Polsce, red. A. Derdziuk, Lublin 2006, s. 15-80. rzu, cz. 2: Działalność duszpasterska reforma- 53 Klasztor skasowano za popieranie Powstania tów sandomierskich i dzieje kościoła od kasaty Styczniowego; reaktywowany po odzyskaniu klasztoru w r. 1864, „Studia Sandomierskie” 4 przez Polskę niepodległości. (1983–1984), s. 311-325. 54 Zob. J. Marecki, Kościół i klasztor Kapucynów 41 Klasztor zniesiony przez władze rosyjskie w Krakowie. Przewodnik, Kraków 1995; 300 lat został powtórnie przejęty przez reformatów klasztoru kapucynów w Krakowie. 1695–1995. w 1928 r. Księga pamiątkowa, red. J. Marecki, Kraków 1997. 42 W 1700 r., w chwili osiedlenia się w Jarosławiu, 55 Klasztor skasowano w 1864 r. O działalności było 45 klasztorów zorganizowanych w dwie kapucynów lubelskich zob. M. Budziarek, prowincje; liczyły 740 zakonników. Kapucyni w Lublinie. dzieje klasztoru w latach 43 Klasztor zniesiony przez władze rosyjskie 1721–1864, Warszawa-Lublin 1996. został na nowo zasiedlony przez reformatów 56 Kasata klasztoru w 1864 r. była wynikiem w 1933 r. represji popowstaniowych. Na nowo kapucyni 44 Skasowany w okresie rozbiorów klasztor powrócili do Lubartowa w okresie międzywo- reaktywowano w 1915 r. – zob. H. Błażkiewicz, jennym. Franciszkanie w Pilicy 1745–1995, Kraków 1995. 57 Klasztor skasowano po Powstaniu Stycznio- 45 Zob. A. Wiśniowski, Reformaci, [w:] Encyklo- wym; reaktywowano w latach 90. XX w. – zob. pedia katolicka…, t. 5, kol. 503-505, k. 512-515 Вінницький капуцинський монастир, (podstawowa bibliograﬁ a). Вінница 1995; J. Marecki, Najstarszy z za- 46 Bernardyni opiekowali się wieloma sanktu- chowanych inwentarzy klasztoru kapucynów ariami maryjnymi, m.in. z koronowanymi w Winnicy, w: Pasterz i twierdza. Księga jubile- wizerunkami: w Sokalu (1724), Leżajsku (1752), uszowa dedykowana Księdzu Biskupowi Janowi Skepem (1755), Rzeszowie (1763), Kalwarii Olszańskiemu ordynariuszowi diecezji w Ka- Zebrzydowskiej (1887). O sanktuariach w oma- mieńcu Podolskim, pod red. J. Wołczańskiego, wianym okresie zob. J. Marecki, Sanktuaria Kraków–Kamieniec Podolski 2001, s. 91-111. zakonne na ziemiach polskich na przełomie 58 Rewindykowany po kasacie rosyjskiej (za po- XVII i XVIII wieku, [w:] Kultura intelektualna pieranie Powstania Listopadowego) w 1939 r. w zakonach polskich w XVII i XVIII wieku, red. 59 Skasowany wskutek represji po Powstaniu M. Łobozek, Kraków 2006, s. 25-56. Listopadowym. 47 Wystarczy przypomnieć reformatę L. Waddin- 60 Klasztor skasowano po Powstaniu Stycznio- ga (zm. 1657) – teologa i historyka działającego wym; reaktywowano w latach dziewięćdziesią- w Irlandii. tych XX w. 48 Por. H. Gapski, Zakony franciszkańskie w Polsce 61 Skasowany wskutek represji po Powstaniu nowożytnej XVI–XVIII wieku. Zarys porównaw- Listopadowym. czy, [w:] Zakony franciszkańskie w Polsce, red. 62 Zob. Kronika klasztoru Kapucynów w Krośnie. J. Kłoczowski, t. 2, Niepokalanów 1998, s. 11-46. Tom I. 1753–1828, oprac. J. Marecki, Kraków 49 Na temat przyczyn powstawania nowych 2003. klasztorów w XVII i XVIII w. oraz ich funda- 63 Skasowany wskutek represji po Powstaniu torów zob. M. Sobieraj, Fundatorzy klasztorów Listopadowym; rewindykowany w okresie franciszkańkich w Rzeczypospolitej XVII–XVIII międzywojennym na potrzeby neounii.

62 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 6262 22010-02-25010-02-25 17:46:2417:46:24 64 Zob. J. Marecki, Góra św. Michała. „Wzlot Sera- 77 Gwoli sprawiedliwości dodać trzeba, iż na tere- fi cki” 2 (1982), s. 51-60. nie archidiecezji lwowskiej zarówno w okresie 65 Skasowany wskutek represji po Powstaniu przedrozbiorowym jak i po 1795 r. parafi e Listopadowym. prowadzili także reformaci, franciszkanie kon- 66 Klasztor skasowano po Powstaniu Styczniowym. wentualni oraz kapucyni. 67 Skasowany wskutek represji po Powstaniu 78 Zob. H. Błazkiewicz, Szkolnictwo w Mało- Listopadowym. polskiej Prowincji Reformatów w końcu XVIII 68 Klasztor skasowano po Powstaniu Styczniowym. i w XIX w. (do 1864 r.), [w:] Zakony franciszkań- 69 Zob. M. Dziuba, Kapucyni w Lądzie nas Wartą skie w Polsce, red. J. Kłoczowski, t. 3, Niepoka- (1850–1864), [w:] Zakony franciszkańskie w Pol- lanów 1996, s. 57-84. sce, red. J. Kłoczowski, t. 4, cz. 1, Lublin 1987, 79 Więcej na ten temat zob. P. P. Gach, Struktury s. 211-270. i działalność duszpasterska zakonów męskich na 70 Zob. J. Marecki, Konwent kapucynów we Lwo- ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska w la- wie-Zamarstynowie (1903–1946). „Folia Histori- tach 1773–1914, Lublin 1999; zob. także W. Ur- ca Cracoviensia” . T. 3: Kraków 1996, s. 171-215. ban, Ostatni etap dziejów Kościoła w Polsce przed 71 Zob. Kronika klasztoru OO. Kapucynów w Dro- nowym tysiącleciem (1815–1965), Rzym 1966. hobyczu, oprac. J. Marecki, Wrocław 1996 80 Por. P. P. Gach, Kasata zakonów na Śląsku Pru- 72 Zob. J. Marecki, Olszanica. „Wzlot Serafi cki” 2 skim w latach 1810–1811, „Rocznik Historycz- (1982), s. 3-18. ny” 26 (1978), z. 2, s. 233-248; tenże, Kasaty 73 Więcej na temat działalności kapucynów zob. zakonów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej R. Prejs, Kapucyni, [w:] Encyklopedia kato- i Śląska 1773–1914, Lublin 1984. licka, t. 8, Lublin 2000, kol, 735-740 (tamże 81 Zob. A. Petrani, Kasata domów zakonnych bibliografi a); J. Marecki, Dzieje Zakonu Kapucy- w Warszawie w 1864 roku w świetle źródeł ro- nów w okresie II Rzeczypospolitej, Kraków 2000; syjskich, „Prawo Kanoniczne” 15 (1972), nr 1-2, J. Marecki, R. Prejs, Zarys historii kapucynów s. 267-275. w Polsce, Kraków 2004. 82 Więcej na temat represji zaborców wobec 74 Kronika Hospicjum OO. Kapucynów we Wroc- wspólnot zakonnych zob. E. Jabłońska-Dep- ławiu. 1947–1955 (cz. 1), oprac. J. Marecki, tuła, Przystosowanie i opór. Zakony męskie „Głos Parafi an” (wyd. Wrocław) 14(1997) s. 5-6; w Królestwie Kongresowym, Warszawa 1983. (cz. 2), 15 (1997), s. 5-6; (cz. 3), 16 (1997), s. 5-6; 83 O losach zakonników franciszkańskich po (cz. 4), 17 (1997), s. 5-6; (cz. 5). 1(1998) s. 5-9; kasacie popowstaniowej zob. R. Prejs, Zakonni- (cz. 6) 2 (1998), s. 5-8. cy franciszkańscy Królestwa Polskiego po kasacie 75 M.in. reformaci oddali znaczne usługi – nie 1864 r. Dzieje – postawy, Warszawa 2003 (tamże tylko duszpasterskie – Polonii amerykańskiej. obszerna bibliografi a dotycząca zagadnienia). Więcej na ten temat zob. G. Wiśniowski, 84 Doskonałe studium na temat życia i działalno- Polscy franciszkanie-reformaci na ziemi ame- ści bernardynów w okresie rozbiorów napisał rykańskiej [w:] Zakony św. Franciszka w Polsce o. Hieromin E. (Bernardyni polscy, t. 3: 1772– w latach 1772–1970, red. J. Bar, cz. 3, Warszawa 1946, Kalwaria Zebrzydowska 1992), które jest 1978, s. 187-186. Podobną działalność pro- kontynuacją dzieła K. Kantaka. wadzili franciszkanie konwentualni – zob. 85 Szerzej na ten temat: P.P. Gach, Kasaty za- A. Zwiercan, Działalność franciszkanów wśród konów w Europie pod koniec XVIII wieku, [w:] Polonii 1772–1976, „Studia Polonijne” 3 (1979), Z badań nad dziejami zakonów i stosunków wy- s. 87-201. Działalność kapucynów wśród znaniowych na ziemiach polskich, Lublin 1984. Polonii była sporadyczna; w latach 1901–1906 86 Literatura dotycząca bł. Honorata zob. Polska w Brazylii pracował o. Honorat Jedliński, a na bibliografi a franciszkańska za lata 1989–1991, terenie USA i Kanady kilku kapucynów, którzy oprac. R. Prejs, Poznań 1998, s. 47-51. z czasem opuścili Zakon. 87 Na temat ich działalności istnieje bardzo 76 Więcej na temat działalności duszpasterskiej obszerna literatura, wystarczy więc czytelnika franciszkanów w XVIII w. zob. J. Flaga, Działal- odesłać do J. L. Gadacza (Słownik polskich kapu- ność duszpasterska zakonów franciszkańskich na cynów, t. 1-2, Wrocław 1985–1986). ziemiach Rzeczypospolitej w trzeciej ćwierci XVIII 88 Por. J. Marecki, Tradycje Konfederacji Barskiej wieku (w świetle ankiety zakonnej nuncjusza Giu- w krakowskim klasztorze kapucynów. „Analecta seppe Garampiego z lat 1773–1774, [w:] Zakony Cracoviensia” T. 18, s. 511-525. franciszkańskie w Polsce, red. J. Kłoczowski, t. 2, 89 Por. A. Mazurek, Kasata zakonu Bernardynów cz. 1, Niepokalanów 1998, s. 339-384; Tenże, w zaborze pruskim, [w:] Studia z historii Kościoła Działalność duszpasterska zakonów w drugiej w Polsce, red. H. E. Wyczawski, t. 1, Warszawa połowie XVIII w. 1767–1772, Lublin 1986. O dzia- 1972, s. 435-529. łalności kapucynów w XIX w. zob. F.J. Duch- 90 Więcej na ten temat zob. E. Jabłońska-Dep- niewski, Polska prowincja kapucynów w XIX tuła, J. Gawrysiakowa, Materiały do zaan- wieku (1795–1864) [w:] Zakony franciszkańskie gażowania patriotycznego zakonów męskich w Polsce, red. J. Kłoczowski, t. 4, cz. 1, Lublin w Królestwie Polskim w latach 1861–1864, [w:] 1987, s. 5-209. Materiały do historii zgromadzeń zakonnych na

63 Józef Marecki, Historia minorytów ze szczególnym uwzględnieniem Polski

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 6363 22010-02-25010-02-25 17:46:2417:46:24 ziemiach polskich w XIX i początku XX wieku, wej (1939–1945), Kraków 1992; tenże, Represje Lublin 1976, s. 97-191. wobec kapucynów prowincji krakowskiej w latach 91 Zob. [W. Nowakowski], Wspomnienie o ducho- II wojny światowej. „Studia Franciszkańskie”. wieństwie polskiem znajdującem się na wy- T. 7:1996, s. 311-351; tenże, Działalność oświato- gnaniu w Syberyi, w Tunce. Przez E[dwarda] wa i patriotyczna kapucynów prowincji krakow- z S[ulgstowa], Poznań 1875; J. W. Borejsza, skiej w okresie II wojny światowej. „Zeszyty Emigracja polska po powstaniu styczniowym, Historyczne” (in honorem Jan Związek). T. 4: Warszawa 1966. Częstochowa 1997, s. 211-238. 92 Już wcześniej, bo w poł. XIX w. miało miejsce 98 Na kresach pozostali jedynie nieliczni ber- odrodzenie życia zakonnego w środowisku nardyni, franciszkanie i kapucyni, którzy franciszkanów konwentualnych. Więcej na ten mimo represji, zesłań, okresowych uwięzień temat zob. A. Zwiercan, Franciszkanie. W Pol- i przymusowych osiedleń pełnili swoje funkcje sce. Po 1517. Bracia Mniejsi konwentualnii, [w:] duszpasterskie. Do najsłynniejszych należą: Encyklopedia katolicka…, t. 5, kol. 510-512. sługa Boży Serafi n Kaszuba OFMCap., później- 93 Jednym z propagatorów odrodzenia we- szy lwowski biskup pomocniczy o. Rafał Kier- wnętrznego i zmian optyki działalności nicki OFMConv. i o. Marceli Darzycki OFM. duszpasterskiej był św. polski franciszkanin Zob. J. Marecki, Próba przedstawienia i oceny Maksymilian M. Kolbe. działalności duszpasterskiej o. Serafi na Kaszu- 94 Zob. K. Grudziński, Bernardyni w latach 1772- by w Kazachstanie, [w:] Sługa Boży o. Serafi n 1970. prowincje i klasztory, [w:] Zakony św. Fran- Kaszuba (1910–1977), red. J. Marecki, Kraków ciszka w Polsce w latach 1772–1970, red. J. Bar, 1944, s. 67-78; Tenże, Kalendarium życia i dzia- cz. 3, Warszawa 1978, s. 9-44. łalności Sługi Bożego o. Serafi na Kaszuby, [w:] 95 W Oświęcimiu śmierć męczeńską poniósł m.in. Sługa Boży o. Serafi n Kaszuba (1910–1977), red. św. Maksymilian M. Kolbe OFMConv, a w in- J. Marecki, Kraków 1944, s. 79-97. nych miejscowościach Jan Eugeniusz Bajew- 99 O działalności aparatu bezpieczeństwa wobec ski, Pius Bartosik, Innocenty Guz, Achilles wspólnot franciszkańskich zob. m.in. J. Mare- Puchała, Herman Stępień, Stanisław Antoni cki, Zakony pod presją bezpieki. Aparat bezpie- Trojanowski i Piotr Żukowski, w okolicach Lin- czeństwa wobec wspólnot zakonnych na terenie zu – bł. Anastazy Pankiewicz OFM i kilkunastu województwa krakowskiego 1944–1945, Kraków kapucynów, z których 5 zostało beatyfi kowa- 2009. nych (Anicet Kopliński, Henryk Krzysztofi k, 100 Szereg biogramów polskich franciszkanów re- Florian Stępniak, Fidelis Chojnacki, Symforian presjonowanych w latach PRL zostało zamiesz- Ducki). Z grona reformatów zostali beaty- czonych w: Leksykon duchowieństwa represjo- fi kowani: Brunon Jan Zembol, Narcyz Jan nowanego w PRL w latach 1945–1989, t. 1-3, red. Turchan, Krystyn Wojciech Gonek, Marcyn J. Myszor, Warszawa 2002-2006. O br. Baltaza- Jan Oprządek. Zob. W. Murawiec, Błogosławio- rze Cekusie, który zdecydował się oddać życie ny Anastazy Jakub Pankiewicz bernardyn i dzieje za współwięźnia zob. J. Marecki, Brat Baltazar jego łódzkiej fundacji, Kraków 1999; Świadectwo na zawsze z Dzieciątkiem pozostał… (góral w za- wiary aż po męczeństwo w Zakonach Francisz- konnym habicie). „Hale i Dziedziny” R. 7: 1996, kańskich, Kraków 2001 [materiały posesyjne]. nr 3, s. 11-12; tenże, Brat Baltazar Cekus. Archi- 96 Franciszkanie konwentualni na kresach wista IV Zarządu Głównego Zrzeszenia „Wolność wschodnich utracili 13 domów zakonnych. i Niezawisłość, [w:] Studia i rozprawy ofi arowane Większość z zakonników deportowano na profesorowi Tytusowi Górskiemu, Kraków 2003, Ziemie Zachodnie i Północne, gdzie z wielkim s. 123-149. oddaniem prowadzili działalność duszpaster- 101 Por. J. Marecki, Likwidacja niższych semina- ską wśród osiadłej tam ludności. Z nie mniej- riów zakonnych na terenie woj. krakowskiego, szym zaangażowaniem pracowali na Ziemiach [w:] Kościół katolicki w czasach komunistycznej Zachodnich kapucyni. dyktatury. Między bohaterstwem a agenturą, t. 1: 97 O działalności kapucynów w okresie II wojny Materiały i studia, red. R. Terlecki, J. Szczepa- światowej zob. J. Marecki, Dzieje Krakowskiej niak, Kraków 2007, s. 135-164. Prowincji Kapucynów w okresie II wojny świato-

64 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 6464 22010-02-25010-02-25 17:46:2417:46:24 Józef Marecki História minoritov so zvláštnym zreteľom

Kraków na Poľsko

¶ Príspevok je syntetickým náčrtom histórie ¶ Pomerne obšírne je predstavená otázka veľ- františkánov v Poľsku. V úvodnej časti predsta- kej premeny vo františkánskom prostredí, ktoré vuje spoločenské pozadie stredovekej Európy. nastalo v roku 1517, keď vznikla Rehoľa menších V ďalších častiach načrtáva otázku vzniku fran- bratov (Ordo Fratrum Minorum) a Rehoľa men- tiškánskych kláštorov v Sliezsku, v Malopoľsku ších bratov konventuálov (Ordo Fratrum Minorum a Veľkopoľsku, v Pomoransku a na územiach Veľ- Conventualium). Sformovanie sa dvoch samostat- kého litovského kniežatstva. ných rehoľných jednotiek v roku 1517 neukončilo ¶ Príspevok zdôrazňuje problematiku objave- vnútorné trenice, delenia a reformátorské hnu- nia sa observantského prúdu vo františkánskom tia. V prostredí observantov sa vytvorili – ako spoločenstve v polovici XV. storočia, ktorý od- observanti prísnejšej observácie – o. i. paschalisi poroval konventualizmu. Propagátorom nové- a diskalceáti, ako aj kapucíni, ktorí – ako Reho- ho hnutia v poľských krajoch bol Jan Kapistran, ľa menších bratov kapucínov – po dlhom období ktorý ako pápežský legát Mikuláša V. sa zdržia- závislosti od generálneho ministra konventuál- val v Nemecku a Poľsku. Najprv vo Vratislavi nych františkánov sa stali de facto v roku 1619 a potom v Krakove získal veľa prívržencov jed- spoločenstvom s vlastným generálnym predsta- nak spomedzi samotných františkánov, ako aj veným. Reformátorských skupín bolo vo františ- duchovných i svetských osôb. Z jeho iniciatívy, kánskom prostredí viacero. pri značnej podpore kardinála Zbigniewa Oleś- ¶ Príspevok uzatvárajú časti týkajúce sa histórie nického, vznikol v roku 1453 pri Krakove v Stra- rehole v XIX. a XX. storočí. Končí sa odstavcom dome observantský kláštor. Zasvätenie sväty- o represiách a šikanovaní v období PĽR. ne postavenej pri kláštore (sv. Bernard zo Sieny) dalo počiatok populárnemu názvu spoločenstva.

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 6565 22010-02-25010-02-25 17:46:2417:46:24 Lucyna Rotter Habity franciszkańskie na przykładzie Kraków wybranych wspólnot męskich i żeńskich

¶ Historię habitu właściwie można by było wy- następnie przez Sobór Laterański, papieża Grze- prowadzić od momentu założenia Kościoła. Bo- gorza IX oraz Sobór Trydencki. Wraz z rozwojem wiem od początku istniały grupy ludzi chcących mody, zaczęła pogłębiać się różnica pomiędzy naśladować swym życiem Chrystusa i realizować strojem zakonnym a świeckim. W XIV w. zaczy- w sposób jak najbardziej pełny jego naukę. Strój nają dominować tendencje skracania ubiorów zapewne celowy i przemyślany wyróżniał te oso- i dopasowane kroje. Taki sposób noszenia się by, podkreślając we właściwy sposób ich wybór nie był do zaakceptowania w kręgach zakonnych drogi życiowej. O stroju zakonnym w ścisłym i kościelnych. Duchowni pozostając przy „sta- tego słowa znaczeniu możemy jednak mówić do- rych” obszernych i długich wzorcach coraz bar- piero w wiekach średnich, kiedy to ów strój stał dziej odróżniają się w stroju od osób świeckich, się wyróżnikiem osoby konsekrowanej1. co dało w rezultacie początek kostiumologii ¶ W początkach wieków średnich habit zakon- kościelnej, rozwijającej się odmiennym torem ny nie posiadał szczególnego, wyróżniającego niż świecka, choć oczywiście nie pozostającej bez go kroju. Zakonnicy zakładali odzież noszoną wpływu przemian kulturowych, estetycznych powszechnie przez uboższe warstwy społeczeń- i obyczajowych2. stwa. Regułodawcy wymagali jedynie ubioru ¶ Ukonstytuowane życie zakonne prowokowało prostego, skromnego i schludnego. Pierwsze pre- jednak do określenia specyﬁ cznego, wyróżniają- cyzyjniejsze zasady określił dopiero papież Grze- cego daną grupę ubioru. Od XIII w. noszenie jed- gorz VIII. Zgodnie z nimi duchowny powinien nolitego stroju zakonnego stało się wymogiem, w stroju unikać kolorów jaskrawych i wyszuka- od którego początkowo nie przewidywane były nych tkanin, zaś krój ubioru winien być obszerny odstępstwa. Sobór Wienneński w XIV w. zagro- Habit franciszkański i okrywający ciało. Zasady te powtórzone zostały ził ekskomuniką zakonnikom, którzy zakładali miast habitu szaty świeckie. Forma habitu za- twierdzana była przez Stolicę Apostolską i bez jej zgody nie mogła ulec zmianie3. Od wieków śred- nich habit uważany był (zwłaszcza w kręgach augustiańskich) za znak nawrócenia i zarazem konsekracji. Dla mnichów iroszkockich był znakiem ubóstwa. Bardziej precyzyjne wytyczne, określające jakość, formę oraz ilość poszcze- gólnych części garderoby powstały w zakonie benedyktyńskim. Spowodowane to było dużym rozprzestrzenianiem się zakonu na ziemiach o zróżnicowanym klimacie a więc wymagających różnego odzienia. Innym powodem skupienia się w przepisach zakonnych na stroju było kształ- towanie się nowych gałęzi zakonu, które poza konstytucją, rodzajem pracy i formą życia miał wyróżniać także odmienny strój4. ¶ Habit franciszkański wypada na tym tle dość skromnie. Św. Franciszek nie przywiązywał do stroju zakonnego dużej uwagi. Początkowo on sam i pierwsi bracia ubierali się w zgrzebną tuni- kę przepasaną sznurem. W regułach zredagowa- nych przez Franciszka mamy jedynie informacje, iż nowicjusze mogą posiadać dwie tuniki bez kaptura, spodnie oraz kaparon, bracia profesi zaś mają posiadać jedną tunikę z kapturem, dru- gą bez niego, pasek, spodnie i ewentualnie buty. Habit taki jednak już na początku XIII w. stał się w pismach franciszkańskich rodzajem symbolu, znaku, choć w Regule aspekt symboliczny stroju nie jest wcale poruszany5.

66 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 6666 22010-02-25010-02-25 17:46:2417:46:24 Elementy stroju franciszkańskiego był szary, lniany lub (co bardziej prawdopodob- ne) konopny, obecnie noszone są paski białe, ¶ Podstawowym elementem stroju zakonnego brunatno-szare, fi oletowe, bordowe lub zielone. jest habit, będący rodzajem tuniki lub prostej Sznur zawsze posiada jednak trzy węzły jako sukienki. Współcześnie we wspólnotach żeń- znak trzech rad ewangelicznych: ubóstwa, po- skich stosowane są także habity składające się słuszeństwa oraz czystości. Przepasanie się z prostej spódnicy i garsonki lub bluzki. Habit jest symbolem gotowości pełnienia woli Boga franciszkański z reguły ogranicza się do prostej i głoszenia Jego Słowa. W ewangelii św. Łuka- tuniki (we wspólnotach męskich z doszytym lub sza czytamy: Niech będą przepasane biodra wasze zarzuconym kapturem). Kolory oscylują od czerni [12, 35]. Sznur zakładany na habit jest odpowie- przez szarości do brązów i beżów. Dodać należy, dzią na ów ewangeliczny nakaz. W duchowości że właśnie kolor habitu lub kształt kaptura był franciszkańskiej szczególne miejsce zajmuje niejednokrotnie powodem wielu sporów w łonie ukierunkowanie na służbę drugiemu człowie- zakonu, a nawet powodem wyodrębniania się kowi. W symbolice chrześcijańskiej przepasanie nowych wspólnot franciszkańskich. W wielu się jest właśnie znakiem gotowości służenia7. konstytucjach można odnaleźć dokładne opisy W Starym Testamencie sznur lub pas jest zna- kroju habitów podające ich długość, szerokość, kiem przymierza. W sznurze franciszkańskim formę rękawów, a także dokładny kolor i rodzaj ów symboliczny znak podkreślają dodatkowo tkaniny. Nieodłącznym i praktycznym elemen- węzły ślubów zakonnych. Wreszcie przepasanie tem habitu są „ukryte” w nim kieszenie. W habi- się jest znakiem panowania nad swoim ciałem tach franciszkańskich ciekawostką jest kieszeń i zmysłami. Znaczenie takie ma swoje potwier- wszyta w rękaw. Noszono w niej regułę zakonną dzenie nie tylko w tekstach Ojców Kościoła, ale (zwłaszcza bracia nowicjusze, którzy owej reguły i w licznych przekazach hagiografi cznych, gdzie mieli uczyć się na pamięć). Inna kieszeń przezna- pomoc w ochronie świętego przed pokusami czona była na zegarek, gdyż przepisy zakonne świata pełnił pasek, którym się przepasywał8. zabraniały noszenia go na ręku. Jeszcze inna – to ¶ Podobnie jak większość elementów garderoby kieszonka, a właściwie wydzielona zaszewka zakonnej – kaptur dopiero z czasem zyskał sobie w kieszeni z przeznaczeniem na różaniec6. symboliczne znaczenie. Pierwotnie był po prostu ¶ Sznur, którym zakonnik lub zakonnica prze- okryciem przed zimnem lub upalnym słońcem. pasuje habit, jest pewnego rodzaju wyróżnikiem Kaptur to znak pokuty. Po założeniu go na gło- Habit kapucyński zakonów rodziny franciszkańskiej. Początkowo wę, noszący sprawia wrażenie wyizolowanego z otoczenia. Kaptur stał się znakiem całkowi- tego poświęcenia się Bogu, przy równoczesnym odnajdywaniu w Bogu tarczy, zbroi w walce ze złem i pokusami. W zakonach franciszkańskich kaptur zyskał sobie szczególne znaczenie. Już św. Franciszek używał tego elementu garderoby w trosce o zachowanie pokory (zgodnie z prze- kazami hagiografi cznymi święty nie podnosił wzroku, nie spoglądał na przechodniów, zwłasz- cza kobiety). Kaptur dla Franciszka był także znakiem pokuty. Stąd, ze względu na naślado- wanie założyciela, w wielu męskich wspólnotach franciszkańskich przyjął się zwyczaj noszenia większego lub mniejszego kaptura (franciszkanie konwentualni, bernardyni, reformaci itd.). Szczególne znaczenie to akcesorium zyskało sobie u kapucynów, którzy swoją nazwę zyskali dzięki noszeniu sporego kaptura, który zakłada- li na czas modlitwy lub wychodząc na zewnątrz klasztoru jako znak wewnętrznej klauzury. Kap- tur służył też jako narzędzie kwestarza, bowiem do kaptura bracia przyjmowali ofi arowaną im jałmużnę. Z kaptura też wydzielali jałmużnę potrzebującym. Kaptur więc posiadał dodatkowe znaczenie – ubóstwa oraz zawierzenia w opiekę Boga. Niektóre konstytucje zakonne podkreślają konieczność odpowiedniej formy kaptura, tak by habit w rezultacie przypominał po rozłożeniu znak krzyża9. ¶ Welon jest elementem stroju zakonnego przy- należnym jedynie kobietom. Pierwotnie zawicia,

67 Lucyna Rotter, Habity franciszkańskie na przykładzie wybranych wspólnot żeńskich

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 6767 22010-02-25010-02-25 17:46:2517:46:25 podwiki, czy rańtuchy oraz różnorakie czepce w wypadku obrączki małżeńskiej znak zaślubin, były znakiem zamążpójścia. Zatem nakrycie tyle że zaślubin z Bogiem. W niektórych wspólno- głowy kobiety było znakiem, że jest już mężat- tach siostry przyjmują obrączki po swoich zmar- ką, że należy do kogoś. Dodać należy, iż w wielu łych „poprzedniczkach” we wspólnocie. Jest to kulturach i cywilizacjach, włosy uważane były dodatkowy znak wspólnoty zakonnej i ciągłości za narzędzie uwodzenia. Na wschodzie istnieje dzieła prowadzonego przez zakon. Obrączki mogą przekonanie, że 50 atrakcyjności seksualnej być różne: złote, srebrne lub wzbogacone elemen- kobiety stanowią właśnie piękne włosy. Podobne tami symbolicznymi. Np. sercanki na obrączkach znaczenie posiada welon zakonny. Siostra zakon- posiadają symbol Serca Jezusa, zaś bernardyn- na zakładając go deklaruje swoją przynależność ki – krucyfi ks13. do Chrystusa, stając się Jego oblubienicą. Zazna- ¶ Krzyż lub medalik zawieszany na szyi, to naj- czyć jednak trzeba, że kobiety zamężne zakry- częściej znak charakterystyczny, przynależności wały piękno włosów, które przeznaczone było do danej wspólnoty. We wspólnotach franciszkań- jedynie dla ich mężów, zaś zakonnice i mniszki skich, najczęściej są to krzyże (z pasyjką lub bez zakrywały obcięte włosy, które były znakiem po- niej), San Damiano, tau lub medaliony (np. me- kuty i poświęcenia tego co stanowi dumę i piękno dalik Niepokalanej w kształcie monstrancji lub kobiety w imię oddania się Bogu i ukierunkowa- symbol TC). Zawieszony na piersiach znak krzyża nia swojego życia na sprawy duchowe10. to także wskazanie na gotowość zakonnika do ¶ Szkaplerz zakonny to kawałek prostokątnej współudziału w odkupieńczej męce Chrystusa14. tkaniny, zakładany jako strój wierzchni na habit. Może być różnej szerokości i długości – od krót- Formy i odmiany habitu franciszkańskiego kiego do pasa aż do długiego sięgającego do stóp. Początkowo szkaplerz miał znaczenie czysto ¶ Na przestrzeni wieków powstały liczne wspól- praktyczne. Był to element stroju, podobnie jak noty franciszkańskie oparte na pierwszej, drugiej fartuch, chroniący przed zniszczeniem i zabru- lub trzeciej regule św. Franciszka. Część z nich to dzeniem habit. Z czasem element ten nabrał bar- zreformowane odłamy pierwotnych wspólnot. dziej symbolicznego znaczenia, głównie poprzez Naturalnym procesem w trakcie ich powstawania szereg objawień, w czasie których dostępujący była chęć wyodrębnienia się, podkreślona także ich święci otrzymywali licznych obietnic. Jedna poprzez odmienność stroju. Powstała zatem z nich dotyczy szczególnej opieki Matki Bożej grupa habitów i strojów zakonnych charaktery- nad przyjmującymi szkaplerz11. stycznych dla rodziny franciszkańskiej – a więc ¶ W zakonach i zgromadzeniach franciszkań- zaistniał problem kostiumologii franciszkań- skich częstym elementem ubioru jest zawieszo- skiej jako obszaru badań w obrębie prac pro- ny przy pasie różaniec lub koronka. Nakaz wadzonych z zakresu kostiumologii kościelnej. noszenia różańca w ten sposób można odnaleźć Podstawowym problemem w badaniach nad ko- w wielu konstytucjach zakonnych. Konstytucje stiumologią zakonną, w tym też franciszkańską, określają też często samą formę różańca, poda- jest skąpa ilość źródeł zarówno archiwalnych, jak jąc jako obowiązujący np. krzyż drewniany bez i wiarygodnych źródeł ikonografi cznych15 czy ar- pasyjki. W tradycji franciszkańskiej znane jest cheologicznych. Spośród licznej grupy wspólnot noszenie przy pasie koronki do „siedmiu boleści franciszkańskich wyróżnić należy takie, które Matki Boskiej”. Zawieszenie różańca posiada obecnie funkcjonują, ale i te które nie przetrwa- także wymiar symboliczny. Jest znakiem maryj- ły, ulegając zniesieniu lub rozwiązaniu. W wy- nej duchowości propagowanej przez wspólnotę padku tych drugich prace badawcze będą dodat- zakonną, a także ma odnosić się do kontemplacji kowo utrudnione ze względu na niedostępność i modlitwy jako nieodłącznych elementów życia źródeł, które często ulegały rozproszeniu lub zakonnego12. zniszczeniu. Dodatkowym problemem (zwłasz- ¶ Piuska początkowo posiadała funkcję prak- cza we wspólnotach żeńskich) są reformy stroju tyczną – ochraniała przed zimnem lub upałem zakonnego oraz równoczesne używanie kilku głowę, a dokładniej tonsurę. Wycięty okrąg wersji habitów, co spowodowane jest na przykład wło sów na głowie mężczyzny był znakiem przy- specyfi ką wykonywanej pracy lub podkreśleniem należności do stanu duchownego. Franciszkanie przynależności do konkretnej prowincji. Warto tonsurę wygalali tak dalece, że pozostawała jedy- więc przybliżyć problem różnorodności form nie koronka włosów wokół głowy szeroka na dwa habitu w rodzinie franciszkańskiej na kilku wy- palce. Miał to być symbol duchowości pasyjnej branych przykładach. franciszkanów, w nawiązaniu do korony ciernio- wej Chrystusa. Zwyczaj wycinania tonsury zanikł Wspólnoty męskie po Soborze Watykańskim II, jednak piuska pozo- stając, przejęła symboliczne znaczenie przypisane ¶ Za pierwotny zakon franciszkański uważane uprzednio tonsurze. są wspólnoty franciszkanów konwentualnych ¶ W niektórych żeńskich wspólnotach zakonnych (minorytów). Nazwa „konwentualni” przyjęta w dniu ślubów wieczystych (lub konsekracji) sio- została w XIII w. dla odróżnienia franciszka- stry zakładają obrączkę. Jest to podobnie jak nów żyjących wspólnotowo od franciszkanów

68 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 6868 22010-02-25010-02-25 17:46:2517:46:25 pustelników. Zachowując mniej rygorystycznie franciszkanie zwani braćmi bosymi lub braćmi obowiązek ubóstwa, posiadali habity z bardziej Ewangelii (reforma obserwancka w Hiszpanii szlachetnych tkanin niż obserwanci, używając do i Portugalii na przełomie XV i XVI w.)17. szycia habitów np. czarnej farbowanej delikatnej ¶ Pod koniec XIII w. z zakonu wydzielili się bracia wełny. Habity były długie do ziemi, obszerne mniejsi celestyni. Była to wspólnota powołana do z szerokimi rękawami. Na habit nakładano czar- życia za zgodą i przyzwoleniem papieża Celestyna ny sięgający do łokci mucet wzbogacony niewiel- III. Po jego śmierci domy tej wspólnoty zakładane kim (bardziej dekoracyjnym niż praktycznym) były głównie na terenie Grecji, potem w Kalabrii. kapturem. Przepasywali się cienkimi białymi Zakonnicy ci nosili habit taki sam jak minoryci, sznurami z wyraźnie splecionymi trzema węzła- nie przyjmując nowej formy odzienia18. mi. Bracia konwentualni mogli zgodnie z kon- ¶ Bracia mniejsi klareni powstali na przełomie stytucją używać obuwia. W XVI w. wykształciła XIII i XIV w. Założycielem tej wspólnoty był brat się reforma konwentualna, zatwierdzona przez Jan Anioł z góry Klaro. W drugiej połowie XVI w. papieża Sykstusa V. Krój habitu posiadali podob- zgromadzenie zostało rozwiązane z poleceniem ny jak bracia konwentualni, jednak z grubszej przyłączenia się jego członków do wspólnot kon- tkaniny i koloru szarego. Na habit zakładali wentualnych lub obserwantów. Klareni nosili przykrótką pelerynę z okrągławym kapturem16. szare habity przepasane sznurem, na które za- ¶ Kolejna reforma zakonu (XIII w.) spowodowała kładali kaptur z rodzajem pelerynki lub szkaple- zaistnienie wspólnoty braci mniejszych cezary- rza, charakterystycznie zakończonego w szpic nów. Była to odpowiedź grupy zakonników pod z przodu. Nie używali obuwia19. przewodnictwem o. Cezariusza na odstępstwa od ¶ Koletyści to wspólnota, która powstała na zasad ubóstwa. Cezaryni przebywając w pustel- skutek reformy przeprowadzonej w męskich niach, przywdziali habity koloru ciemno szarego, i żeńskich wspólnotach przez tercjarkę francisz- przepasane białym sznurem. Na habit zakładali kańską św. Koletę (pocz. XV w.). Habity nowopo- dość obszerną pelerynę z kapturem, która się- wstałe wspólnoty posiadały w formie i kolorze gać miała do połowy uda. Podobny habit nosili podobnym do obserwanckiego20.

Habity rekolektysty i alka- natrysty

69 Lucyna Rotter, Habity franciszkańskie na przykładzie wybranych wspólnot żeńskich

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 6969 22010-02-25010-02-25 17:46:2517:46:25 ¶ Reforma i powstanie jednej z większych obec- drewniaki. W XVI w. w Hiszpanii powstali także nie gałęzi zakonu franciszkańskiego – obser- alkantaryści (w Polsce zwani reformatami). Kon- wantów (w Polsce nazywanymi bernardynami) stytucje dla nowej wspólnoty zredagował Piotr miała miejsce w połowie XIV w. Oderwanie de Alkantara. Krój habitu oraz peleryna przypo- i usamodzielnienie się nastąpiło na początku XV minała strój bernardynów, różniąc się niekiedy stulecia, ugruntowane na początku XVI w. Po- jedynie szczegółami kroju22. czątkowo bernardyni nosili szary habit, w XVI w. ¶ Bracia pokutujący (bracia mniejsi bosi) to strój został zreformowany. Obowiązujący stał się wspólnota oparta na trzeciej regule św. Francisz- habit z kapturem koloru brązowego, przepasany ka. Zatwierdzona została w II połowie XVIII w. sznurem. Na habit nakładano pelerynę sięgają- Strojem zakonników był brązowy gruby habit, cą do połowy uda (np. w Polsce) lub sięgających na nogach drewniaki lub sandały. Krój nieco do kostek. Na habity używano dość grubych zbliżony do obserwantów, różniący się jednak zgrzebnych tkanin. Współcześnie brązowy habit w szczegółach (np. krój rękawów). Zakonnicy uzupełnia osobno nakładany niewielki kaptur przepasywali się niebieskim sznurem. Kolor ten z sięgającym do ramion okrągłym kołnierzem był znakiem czwartego ślubu jaki składali – bro- z przodu zaś z tyłu skrojony do szpica. Twór- nienia tajemnicy Niepokalanego Poczęcia NMP. cą kolejnej reformy był w połowie XIV w. Jan ¶ Inna wspólnota tercjarska to Zgromadze- z Vallibus. Zakonnicy nosili grube, dość wąskie nie Lombardzkie Zakonników Pokutujących. i przykrótkawe habity, z czasem przyjęto jednak Powstało w połowie XV w. zatwierdzone przez strój klarenów, wzbogacony krótkim do pasa papieża Mikołaja V. Jego członkowie nosili szare szkaplerzem z kapturem. Zakonnicy posiadali habity oraz szary mucet z kapturem. Poza klasz- także pozwolenie na noszenie sandałów21. torem zakładali obszerną szarą pelerynę oraz ¶ Pod koniec XVI w. powstali we Francji bracia czarny kapelusz z szerokim rondem23. Habity tercjarek rekolekty- mniejsi rekolektyści. Ubierali szare habity prze- ¶ Reforma kapucyńska początkiem swym sięga stek i tercjarek pokutujących pasane sznurem oraz obszerne peleryny z kaptu- pierwszej połowy XVI stulecia. Inicjatorem jej rem, sięgające do połowy uda. Jako obuwie nosili był Mateusz z Bassio. Zakonnicy przyjęli habit brązowy z bezpośrednio do niego doszytym szpiczastym długim kapturem (niektórzy uwa- żają, że stąd wzięła się nazwa nowego odłamu). Kapucyni używali także peleryny sięgającej do połowy uda oraz sandałów24.

Wspólnoty żeńskie

¶ Klaryski, inaczej zwane damianitkami lub siostrami mniejszymi, to pierwotna wspólnota wg II reguły franciszkańskiej św. Klary. Z czasem, podobnie jak to miało miejsce w wypadku wspól- not męskich, doszło w niej do szeregu rozłamów oraz reform. Czasem były to reformy wspólnot męskich, które pociągały za sobą reformę w żeń- skich wspólnotach (np. bernardyni, bernardyn- ki), czasem zaś integralne reformy jedynie żeń- skich wspólnot. Jeden z istotniejszych rozłamów miał miejsce za papieża Urbana IV. Gdy ten naka- zał przyjęcie poprawionej reguły, część klaszto- rów opowiedziała się za pozostaniem przy pier- wotnej. W rezultacie klasztory podzieliły się na urbanistki i klaryski. Klaryski (damianitki) no- siły prostą szarą sukienkę przepasaną sznurem, podwikę i czarny welon (laiczki – biały). Kolor i krój jednak nie były regułą. W poszczególnych klasztorach noszono habity czarne, brązowe lub szare o różnej długości, niekiedy uzupełniając strój szkaplerzem. Były nawet wspólnoty, gdzie w miejsce welonów siostry zakładały kaptury25. ¶ Kapucynki jako odrębna wspólnota powstały w połowie XVI w. Siostry nosiły grube szorstkie habity bez koszulek. Habit ten służył także jako odzież do snu. Na habit zakładano szkaplerz, zaś dodatkowym strojem chórowym była krótka (do połowy uda) peleryna. Na głowę ubierały podwi-

70 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 7070 22010-02-25010-02-25 17:46:2617:46:26 kę, a na nią nakładały biały płócienny welon (na wano jednak potocznie szarytkami lub siostrami niego kolejny – czarny, obecnie też kornet)26. szarymi28. ¶ Inna reforma klarysek miała miejsce w XVII w. ¶ W XVII w. Małgorzata Rici wprowadziła refor- Powstały wówczas w Albano klaryski ścisłej ob- mę ścisłej obserwy – siostry pokutujące. Siostry serwy. Nosiły szare habity ze szkaplerzem i krót- przybrały brązowe habity z takim samym szka- kie peleryny. Na podwice czarny welon na białej plerzem i płaszczem. Na głowie podwika i biały podszewce. Przepasywały się czarnym sznurem, welon, a na nim drugi długi sięgający niemal do zaś na szyi wieszały różaniec. Pod koniec XVII w. kolan – czarny. Siostrami pokutującymi lub re- kolejną reformę przeprowadził św. Piotr z Alkan- kolektystkami nazywano także siostry reformy tary. Siostry przyjęły brązowe habity z czarnym Matki Joanny z Noerich. Strojem rekolektystek lub białym welonem na podwice27. był brązowy habit przepasany sznurem, na nim ¶ Św. Franciszek dużą uwagę przykładał do posłu- szkaplerz, na którym z przodu naszyty był krzyż giwania ubogim i cierpiącym, widząc w nich same- i cierniowa korona z arma christi29. go Chrystusa. Stąd zakładane szpitale i przytułki. ¶ Św. Elżbieta z Turyngii była patronką wspól- Od początku ich istnienia ukonstytuowała się noty zakonnic trzeciego zakonu św. Franciszka, grupa kobiet posługujących chorym – z czasem które z czasem zaczęto nazywać elżbietankami. przeobrażając się w zgromadzenia zakonne. Sio- Siostry pracowały posługując chorym, zbierając stry nosiły najczęściej szare sukienki ze szkaple- jałmużnę. Ubraniem ich była szara sukienka rzami, podwiki i czarne welony lub pojedyncze i białe zawicie. Siostry wychodząc poza klasztor białe welony. Z czasem pojawiało się wiele odła- wkładały czarny długi płaszcz – pelerynę, za- mów, które zmieniały też wygląd i kolor strojów kładając go w ten sposób, że okrywał całą postać (np. białe, czarne, brązowe, niebieskie z różnora- łącznie z głową30. kimi welonami, czasem jak w przypadku zrefor- ¶ Elżbietankami lub siostrami miłosierdzia mowanych sióstr szpitalnych z Mons – późniejsze (w Polsce bernardynkami) nazywano także zgro- reformatki – wzbogaconych dodatkowo woalem madzenie klauzurowe założone na przełomie spuszczanym czasem na twarz). Wszystkie nazy- XIV i XV w. przez Anielę Corbare. W trakcie prze-

Habity kapucynek i damia- nitek

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 7171 22010-02-25010-02-25 17:46:2717:46:27 obrażeń część sióstr przybrała sobie św. Elżbietę 7 D. Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej, za patronkę oraz składało czwarty ślub posługi- Warszawa 2001. wania chorym i zachowania dozgonnej klauzury. 8 A. Derdziuk, Szata świadectwa…, s. 85-88. Siostry najczęściej nosiły brązowe habity z takim 9 M. Auge, L’abito religioso…, s. 152-153; Konstytu- samym szkaplerzem i białym sznurem z pięcioma cje Zakonu Braci Mniejszych, Rzym 1536, nr 23; węzłami, a na głowie zawicie z białym welonem, G.M. Colombas, Abito religioso. L’abito monasti- na który siostry chórowe zakładały dodatkowy co, [w:] Dizionario degli istituti di perfezione, red. czarny. Strojem ceremonialnym była brązowa G. Pelliccia, G. Rocca, t. 1, Roma 1974, k. 56. długa peleryna31. 10 M. Gutkowska-Rychlewska, Historia ubiorów, ¶ Franciszkański strój zakonny, mimo swej róż- Wrocław–Warszawa–Kraków 1968, passim; norodności i szeregu odmian podkreślających J. Kałowski, Prawo o instytutach życia konse- mnogość zakonów i wspólnot żyjących zgonie krowanego, Warszawa 1958, s. 149-150; J. Bar, z duchowością franciszkańską, posiada jednak Poradnik kanonicznego prawa zakonnego, War- pewne cechy wspólne wyróżniające go spośród szawa 1986. licznych strojów zakonnych. Główną ekspono- 11 I. Turnau, Słownik ubiorów, Warszawa 1999, waną cechą jest podkreślenie ubóstwa i służenia s. 177; M. Auge, L’abito religioso…, s. 152-153 drugiemu człowiekowi, w którym należy dostrze- i nn.; S. Gieben, Per la storia dell’abito france- gać podobieństwo do Boga. Kolorystyka oscylują- scano…, s. 465 i nn.; Jacono dello C., De habitu ca wokół czerni, brązów i szarości, wyeliminowa- ecclesiastico…; A. Derdziuk, Szata świadectwa…, nie elementów podkreślających wysoką pozycję s. 90. społeczną, tak częstych na przykład w habitach 12 A. Derdziuk, Szata świadectwa…, s. 88-89; kanonickich, oraz charakterystyczny sznur S. Gieben, Per la storia dell’abito francescano…, z trzema węzłami sprawia, że mimo przemian 465; M. Grychowski, J. Marecki, Zakony w Pol- historycznych habit franciszkański jest jednym sce, Warszawa 2009, s. 32-33. z najbardziej rozpoznawalnych i kojarzących 13 J. Kałowski, Prawo o instytutach życia konse- się z życiem zakonnym. Na obecnym poziomie krowanego, Warszawa 1958, s. 149-150; J. Bar, badań kostiumologia franciszkańska to jednak Poradnik kanonicznego prawa zakonnego, War- zagadnienie,które rodzi coraz to nowe pytania szawa 1986; tenże, Odnowiony obrzęd profesji i problemy badawcze oczekujące rozwiązania. zakonnej, „Collectanea Th eologica” nr 42: 1971, Zagadnienia dotyczące habitu franciszkańskiego s. 179-186. wymagają zatem dalszych szczegółowych badań 14 J. Marecki, Godło franciszkańskie – jego historia historycznych, archiwalnych i ikonograﬁ cznych. i symbolika, „W Nurcie Franciszkańskim”, nr 7: 1998, s. 263-271; tenże, Godło i symbole Zgro- Przypisy: madzenia Sióstr Maryi Niepokalanej. Próba interpretacji, [w:] Stulecie Sióstr Maryi Niepokalanej 1 M. Auge, L’abito religioso, Roma 1977; B. da w Branicach (1898–1998), pod red. bpa J. Kopca, Gangi, L’abito ecclesiastico e religioso oggi: Pales- Opole 1998, s. 69-93. tra del Clero, 1966, s. 285-300; C. dello Jacono, 15 Wiele przedstawień to efekt wyobraźni ar- De habitu ecclesistico. Dissertatio historico-critica, tysty, przywdziewającego przedstawianemu Roma 1953; P. Gach, Habity zakonne w średnio- świętemu habit noszony w czasach współczes- wieczu. Zarys problematyki, [w:] Klasztor w kul- nych artyście lub ubiór uzasadniony jedynie turze średniowiecznej Polski, red. A. Pobóg-Le- fantazją twórcy. nartowicz, M. Derwich, Opole 1995, s. 491-516. 16 A. Guryn, Franciszkańskie rodziny zakonne, „Ży- 2 M. Gutkowska-Rychlewska, Historia ubiorów, cie i Myśl”. nr 26: 1976, z. 10, s. 17-29; A. Vau- Wrocław–Warszawa–Kraków 1968; Ch. Zieliń- chez, Zakon franciszkański w pierwszym stuleciu ski, Sztuka sakralna, Poznań–Warszawa–Lublin swoich dziejów, „W Drodze”, nr 4: 1976, z. 10, 1959; E. Kapellari, Święte znaki w liturgii i co- s. 22-23; Zakony franciszkańskie w Polsce, Kraków dzienności, Kraków 2002; Z. Żygulski, Kostiu- 1983, passim; Zakony świętego Franciszka w Pol- mologia, Kraków 1972; F. Boucher, Historia sce w latach 1772–1970, Warszawa 1978, passim; mody, Warszawa 2006. J. Mucha, Polska prowincja ojców franciszkanów 3 Sobór Watykański II złagodził te przepisy. konwentualnych w świetle ankiety nuncjusza Ga- 4 T. Bach, Habit, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 6, rampiego, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne”, Lublin 1993, kol. 445-447. nr 27: 1980, z. 4, s. 139-142; M. Grychowski, 5 Pisma św. Franciszka z Asyżu, Warszawa 1976, J. Marecki, Zakony w Polsce…, s. 218-227. s. 48-49; K. Eser, Origini e inizi del movimento 17 G. Abate, Nuovi studi sulla leggenda di san e dell’Ordine francescano, [w:] Chiesa e societa, Francesco detta dei „Tre Compani”, „Miscellanea Milano 1975, s. 116-124. francescana”, nr 39: 1939, s. 1-55. 6 S. Gieben, Per la storia dell’abito francescano, 18 J. Kłoczowski, Wspólnoty chrześcijańskie, Kra- „Collectanea Francescana”, t. 66: 1996, nr 3-4, ków 1964, s. 309-310. s. 465 i nn.; Jacono dello C., De habitu eccle- 19 J.K. Wietz, P. Bohmann, Rys historyczny siastico. Dissertatio historico-critica, Roma 1953; zgromadzeń zakonnych obojej płci, t.1: Zakony A. Derdziuk, Szata świadectwa, Kraków 2003. męskie, Warszawa 1848, s. 214.

72 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 7272 22010-02-25010-02-25 17:46:2817:46:28 20 Tamże, s. 221. pedia katolicka, t. 9, Lublin 2002, kol. 38-43; 21 H.E.Wyczawski, Statuty zakonu bernardynów M. Grychowski, J. Marecki, Zakony w Polsce…, w Polsce 1453–1795, „Prawo Kanoniczne”, nr 25: s. 232-237. 1982, z 1-2, s. 179-196; M. Grychowski, J. Ma- 26 J. Marecki, Zakony w Polsce…, s. 136-137. recki, Zakony w Polsce…, s. 200-217; A. Racinet, 27 J.K. Wietz, P. Bohmann, Rys historyczny Th e costiume history, Hong Kong–London–Los zgromadzeń zakonnych obojej płci, t. 2: Zakony Angeles–Madrid–Paris–Tokyo 2009 (reprint żeńskie, Warszawa 1848, s. 191. z 1888), s. 173. 28 Tamże, s. 196-197. 22 J.K. Wietz, P. Bohmann, Rys historyczny zgro- 29 Tamże, s. 198. madzeń…, t. 1, s. 224-225. 30 J. Duchniewski, Elżbietanki, [w:] Encyklopedia 23 Tamże, s. 239-240, 238. katolicka, t. 4, Lublin 1989, kol. 917-920; J. Ma- 24 J. Marecki, R. Prejs, Zarys historii kapucynów recki, Zakony w Polsce…, s. 112-113. w Polsce, Kraków 2004, passim; V. Raponi, 31 E. Janicka-Olczakowa, Zakony żeńskie w Polsce, I cappuccini. Storia di una famiglia francescana, [w:] Kościół w Polsce, red. J. Kłoczowski, t. 2, Rzym 1994; M. Grychowski, J. Marecki, Zakony Kraków 1968, s. 733-778. w Polsce…, s. 228-231. 25 J. Marecki, Zakony w Polsce, Kraków 1997, s. 142-143; R. Prejs, Klaryski, [w:] Encyklo-

Lucyna Rotter Františkánske habity na príklade vybraných Kraków mužských a ženských spoločenstiev

¶ Počas stáročí vznikli početné františkánske zredigovaných Františkom máme jedinú infor- spoločenstvá opierajúce sa o prvú, druhú, či tre- máciu, že novici môžu mať dve tuniky bez kapuc- tiu regulu sv. Františka. Časť z nich sú zreformo- ne, spodky, resp. kaparon, bratia zasa majú mať vané odnože prvotných mužských a ženských jednu tuniku s kapucňou, druhú bez nej, cingu- spoločenstiev. Prirodzeným procesom v priebe- lum, spodky a eventuálne topánky. Takýto habit hu ich vzniku bola snaha o odlišnosť, zdôraznená sa jednako stal už na začiatku XIII. storočia vo taktiež prostredníctvom odlišnosti odevu. Preto františkánskych spisoch druhom symbolu, zna- vznikol súbor mníšskych habitov a odevov cha- ku, hoci v Regule symbolický aspekt odevu nie je rakteristických pre františkánsku rodinu, a teda vôbec spomenutý. vznikol problém františkánskeho kostymérstva ¶ Koloristika oscilujúca okolo černe, bronzov i si- ako oblasť bádania v okruhu prác uskutočňova- vosti, eliminovanie elementov zvýrazňujúcich ných z odboru cirkevného kostymérstva. vysokú spoločenskú pozíciu tak častých naprík- ¶ Z hľadiska formálneho františkánsky rehoľný lad v kanonických habitoch, resp. charakteristic- odev okrem svojej rôznorodosti a množstva ob- kých povrazov s tromi uzlami spôsobuje, že na- mien zvýrazňujúcich množstvo rádov a spolo- priek historickým zmenám františkánsky habit čenstiev žijúcich v zhode s františkánskou duje jedným z najlepšie rozpoznateľných a spája- chovnosťou, obsahuje predsa určité spoločné ných s rehoľným životom. prvky, ktoré ho odlišujú spomedzi početných ¶ Za súčasného stavu poznania františkánske mníšskych odevov. Františkánsky habit vyze- kostymérstvo je jednako úloha, v ktorej sa objavu- rá na tomto pozadí dosť skromne. Svätý Fran- jú stále nové bádateľské otázky a problémy, ktoré tišek neprikladal rehoľnému odevu až taký vý- čakajú na objasnenie. Otázky týkajúce sa františ- znam. Spočiatku on sám i prví bratia si obliekali kánskeho habitu si preto vyžadujú ďalšie podrob- hrubú tuniku prepásanú povrazom. V regulách né historické, archívne a ikonograﬁ cké bádania.

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 7373 22010-02-25010-02-25 17:46:2817:46:28 Monika Pavelčíková História výroby modrotlače v Starej Ľubovni

Stará Ľubovňa

Počiatky tlače látok na Slovensku zlatých, ale keďže sa oženil s majstrovou dcé- rou, 3 zlaté mu odpustili (zápis zo 6. II. 1804). ¶ Prvý záznam, ktorým farbiari na Slovensku V iných zápisoch sa uvádza, že ak tovariš v skúš- vchádzajú do dejín, pochádza z roku 1608. Je to ke neobstál, dostal z cechovej pokladnice penia- zápis v Cechovej knihe šestnástich spišských ze na kúpu páru topánok a musel sa vydať opäť kráľovských miest v Levoči o zriadení naj- na vandrovku, aby sa remeslu doučil. Na van- staršieho cechu farbiarov. Bolo to zásluhou drovku mladí farbiari museli odísť mimo hraníc majstra Tobiáša Netschera z Levoče. Levočský Uhorska, aby nadobudli vzdelanie a formovali farbiarsky cech sa riadil artikulmi cechu farbia- svoj vkus, ktorý potom uplatnili doma. Remeslo rov z Vratislavi (Poľsko). Tento fakt ukazuje na sa dedilo z otca na syna so všetkými výrobnými smer, ako sa modrotlač dostala na Slovensko. tajomstvami. Členmi levočského cechu boli majstri z rôznych ¶ Naši farbiari sa koncom 19. a začiatkom 20. sto- končín Slovenska. ročia stretli v ťažkom konkurenčnom boji s po- ¶ Záznamy v cechovej knihe dokladujú fakt, že zitívnou tlačou, ktorá bola v tom čase vo veľkej koncom 18. storočia sa modrotlač na území Slo- obľube. Farbiari sa však pridržiavali domácich venska vyrába vo viacerých mestách a mesteč- tradícií, a preto vyhovovali umeleckému cíteniu kách. Od spoločného levočského cechu sa postup- a regionálnym požiadavkám slovenských žien. ne odtrhol cech v Kežmarku, Spišskej Kapitule, Spišských Vlachoch a v Spišskej Belej. História výroby modrotlače v Starej Ľubovni ¶ Majstri farbiari mali v svojich dielňach učňov. Učeň musel ako tovariš vandrovať tri roky, ináč ¶ V jednom z mála zachovaných historických dosa podľa platných pravidiel na Slovensku nemo- kumentov o histórii Starej Ľubovne – v Knihe hol stať majstrom. Z vandrovky sa v mimoriad- prísah pri prijatí za mešťanov z rokov 1717– nych prípadoch mohol vykúpiť poplatkom. Vy- 1872 sa o farbiaroch dozvedáme nasledovné in- hlásenie za majstra nebolo jednoduché a páni formácie. Na označenie slova farbiar sa v uvede- majstri sa usilovali od tovariša získať čo najväčší nom dokumente používa slovo tinctor. Najstarší kapitál pre cechovú pokladnicu. záznam v uvedenom historickom prameni týka- ¶ V zápise cechu v Spišských Vlachoch sa uvá- júci sa farbiarskeho remesla je z roku 1785, kde sa dza, čo tovariš musel splniť, aby sa stal maj- uvádza prijatie farbiara Jakuba Dlugolinského za strom. Uložili mu farbiť majstrovský kus dlhý mešťana. V roku 1802 bol prijatý za mešťana far- 12 viedenských lakťov (0, 78 m l lakeť), kto- biarsky tovariš Peter Dlugolinský. rý nemal byť ani príliš svetlý, ani príliš tmavý, ¶ Druhým významným dokumentom je už spo- ďalej nafarbiť 12 viedenských lakťov na zeleno mínaná Cechová kniha levočského cechu far- a 12 lakťov na čierno. Prácu vykonával pod do- biarov, v ktorej sa nachádza záznam z roku 1797, zorom dvoch majstrov po dobu troch mesiacov. pri ktorom je uvedené meno Simon Sitkay a z ro- Pri hodnotení práce ho za chyby pokutovali tro- ku 1804 s menom Peter Dlugolinský, obidvaja zo mi rýnskymi zlatými. Za hostinu pri príležitosti Starej Ľubovne. Meno Sitkay sa už v Knihe prí- vyhlásenia za majstra mal zaplatiť 18 rýnskych sah… ďalej nevyskytuje. V súpise cechov Pro- vincie XVI spišských miest sa nachádza záznam Cechová truhlica levočského z roku 1777 s menom Elias Dlugolínsky, farbiar zo cechu Starej Ľubovne (ŠA – L, SM, 138/1777). ¶ Spomínaný majster Peter Dlugolinský mal dvoch synov farbiarov – Petra a Antona. Zriadili si vlastné dielne na Farbiarskej ulici v Starej Ľu- bovni. V rokoch 1802–1841 boli v ľubovnianskej Knihe prísah pri prijatí za mešťanov prijatí Mar- tin Dlugolinský – farbiarsky tovariš, František – farbiarsky majster a František junior ako farbiarsky majster, ktorí spoločne vlastnili ďalšiu, v poradí tretiu farbiarsku dielňu. Keďže všetky tri dielne sa nachádzali na jednej ulici, bola táto ulica pomenovaná podľa remesla – na Farbiar- sku ulicu1.

74 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 7474 22010-02-25010-02-25 17:46:2817:46:28 . .

. Titulný list Cechovej knihy levočského cechu

. Záznam v knihe levo- čského cechu z roku 1804 o členstve Petra Dlugolin- ského zo Starej Ľubovne

. .

. Záznam v knihe levoč- ského cechu o odčlenení ľubovnianskych farbiarov

75 Monika Pavelčíková, História výroby modrotlače v Starej Ľubovni

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 7575 22010-02-25010-02-25 17:46:2917:46:29 ¶ Remeselníci s priezviskom Dlugolinský, ako aj čanie vzorov, ktorých bolo v tejto dielni viac ako ďalší remeselníci sa od 2. polovice 17. až do l. po- 1000 kusov, boli zakúpené Východoslovenským lovice 18. storočia prisťahovali do Starej Ľubovne múzeom v Košiciach. zo susedného Poľska.2 Môžeme predpokladať, že ¶ Dielňu po Františkovi Dlugolinskom po l. sve- v období poľského zálohu (1412–1772) boli cesty tovej vojne odkúpil Viktor Kavecký, vyučený far- farbiarov na územie Spiša motivované zánikom biar. Nový vlastník skončil s výrobou modrotlače farbiarskych dielní v Poľsku. v rokoch hospodárskej krízy. ¶ Štvrtá farbiarska dielňa patrila Gustávovi Bo- ¶ Štvrtá, na okolí rovnako známa dielňa, sídlila jarskému. Bola umiestnená na Vyšnej ulici v Sta- na Vyšnej ulici. Jej posledným majiteľom bol už rej Ľubovni. Jej dedičom bol syn Gustáv Bojarský spomínaný Gustáv Bojarský. V období hospodár- mladší.3 Priezvisko Bojarský sa v Knihe prísah skej krízy sa spojil s Beniačovou dielňou z Ban- …objavuje v roku 1720. Bol to veľmi rozvetvený skej Bystrice, ktorý si na výrobu modrotlače zria- rod. V zázname z roku 1841 bol prijatý za meš- dil menšiu továreň s 50 zamestnancami. Gustáv ťana František Bojarský, ktorý tovarišoval u far- Bojarský odpredal tejto dielni svoje formy a vy- biara Petra Dlugolinského. Spomínaný Gustáv robenú modrotlač v Banskej Bystrici predával v Bojarský starší, prijatý za mešťana v roku 1868 svojom obchode v Starej Ľubovni. Dielňa Bojar- a Gustáv mladší boli jeho dedičmi. ských bola počas druhej svetovej vojny značne ¶ K ďalším farbiarom, ktorých mená sú uvedené poškodená. V 60-tych rokoch 20. storočia bolo v spomínanom historickom prameni, patria far- zariadenie tejto dielne odkúpené do Okresného biarsky tovariš Ján Duchats (1824), farbiarsky múzea v Starej Ľubovni. majster Štefan Dublin (1832), farbiar Michal Mi- ¶ Zásluhou jednej najdlhšie fungujúcej dielne po chalkevits (1863), majster farbiarskeho remesla Antonovi a Kataríne Dlugolinskej v Starej Ľubov- Jozef Lomniczer (1864), majster Jakub Zábrzec- ni (do roku 1962) sa v obciach najmä medzi žena- ki (Zábrocky) (1865) a Ján Montsko (1844). mi staršej generácie uchovalo mnoho odevných ¶ K mladšej a poslednej generácii farbiarov pat- súčastí z modrotlače, ktoré uchovávajú do sú- ril Anton Juščák a Jozef Polakevič z Piwnicznej, časnosti a obliekajú si ich v nedeľu a vo sviatoč- ktorí sa remeslu vyučili v dielni Dlugolinských. né dni. U Bojarských sa remeslu vyučil farbiar Franti- ¶ Množstvo vzorov, ich estetické stvárnenie šek Zbuszek z neďalekej Muszyny. Pri Antono- na textile ako i technická náročnosť a zvládnu- vi Juščákovi a Jozefovi Polakevičovi sa v dielni tie výroby farebného vzorovaného textilu kladú Dlugolinských v rokoch 1942–45 vyučil Štefan farbiarske remeslo na jedno z popredných miest Lomnitzer, už spomínaný majster a zároveň de- medzi zaniknutými remeslami. dič poslednej dielne Dlugolinských, a Matej Šiška pôvodom z Oravy. Pri Štefanovi Lomnitzerovi sa Domácka výroba plátna a modrotlač vyučil Ján Juščák (synovec Antona Juščáka). ¶ O spomínaných štyroch farbiarskych dielňach ¶ Výroba modrotlače bola v stálej závislosti na sa podarilo zaznamenať nasledovné informácie: domácej výrobe plátna. Spišské plátno sa kva- ¶ Dielňa Petra Dlugolinského na Farbiarskej uli- litou radilo ako jedno z najlepších. Bolo moc- ci č. 3 pracovala ešte po 1. svetovej vojne. Pretože né, husté a trvanlivé. Malo veľmi dobrú povesť vlastník nemal pokračovateľov, dielňa zanikla. v Poľsku a v Nemecku. Najviac plátna sa odpre- V súčasnosti je táto usadlosť v ruinách. dalo v strednom Uhorsku, kde sa ľan nepestoval. ¶ Dielňa jeho brata Antona Dlugolinského bola Na začiatku 19. storočia sa na Spiši vyrobilo asi 6 umiestnená na usadlosti č. 6 – 7. Po l. svetovej miliónov rífov plátna a popri roľníctve práve plá- vojne dielňu technicky zveľadil syn Anton. Za- tenníctvo bolo hlavným zamestnaním obyvateľ- bezpečil benzínový motor na pohon mangľa a zá- stva. Domáce plátenníctvo na Spiši zničila v ro- roveň elektrickým dynamom vyrábal elektrický ku 1882 pradiareň a tkáčovňa ľanu v Kežmarku prúd, ktorý uľahčil mnohé ručné práce v dielni. (jej vlastníkom bol Karol Wein z Kežmarku, pô- Po jeho náhlom úmrtí v roku 1926 sa vlastníčkou vodom farbiar), ktorá skupovala úrodu ľanu pria- dielne stáva jeho matka – vdova Katarína Dlugo- mo od pestovateľov. linská. Počas hospodárskej krízy (v rokoch 1930– 1933) aj táto dielňa prestala fungovať. Avšak v ro- Vybavenie objednávok v modrotlačiarenskej ku 1940, keď bol nedostatok továrenských látok dielni na trhu, opäť obnovila svoju činnosť. Ešte aj v po- vojnových rokoch mala dielňa slušný odbyt svo- ¶ Každá dielňa mala miestnosť, ktorá slúžila na jich výrobkov. Súkromne pracovala do roku 1948. príjem a výdaj plátna. Od roku 1949 bola združstevnená a pričlenená ¶ Pri odovzdávaní plátna (na zásteru, na sukňu, pod družstvo Kroj a neskôr pod Vzorodev v Sta- šatku či posteľnú bielizeň dostala zákazníčka rej Ľubovni. V roku 1962 dielňa deﬁ nitívne ukon- ciachu (cíhu) – kúsok medeného pliešku s číslom, čila výrobu. Dôvodom jej zániku bol dostatok pričom pliešok s rovnakým číslom prišil farbiar letných látok a najmä konfekcie na trhu. Navy- na plátno. Toto číslo zostalo na plátne počas ce- še dedinskí spotrebitelia pomaly opúšťali nose- lého procesu farbenia až do vybavenia zákazky nie tradičného ľudového odevu. Formy na potlá- a odovzdania zákazníčke. Farbiari vyrábali mod-

76 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 7676 22010-02-25010-02-25 17:46:3617:46:36 . .

.

.

.

. Štefan Lomnitzer, posled- Jozef Polakevič, Alžbeta ný žijúci farbiarsky majster Šišková (Lomnitzerová), Žoﬁ a zo Starej Ľubovne Štefančíková (Juščáková), Anton Juščák, Júlia Polakevi- . Zamestnanci farbiarskej čová, Matej Šiška dielne Kataríny Dlugolinskej. 50. roky 20. storočia. Zľava: . Pani Šišková (vnučka Jozef Polakevič, Roman Kataríny Dlugolinskej) pra- Šiška, študent z Prahy, Anton covníčka dielne – predvádza Juščák so svojím malým vyrobenú modrotlač synom, študentka z Prahy, Ján Juščák – učeň Ján Juščák . Prijímanie zákazky (synovec Antona Juščáka) v dielni Kataríny Dlugo- linskej. Za pultom Alžbeta . Zamestnanci dielne Katarí- Lomnitzerová, zákazníčka ny Dlugolinskej. z Novej Ľubovne 50. roky 20. storočia. Zľava:

77 Monika Pavelčíková, História výroby modrotlače v Starej Ľubovni

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 7777 22010-02-25010-02-25 17:46:3617:46:36 . .

. .

. Celodrevená forma na metráž

. Drevená forma s veľko- plošným motívom používaná pri zdobení záster

. Modrotlačové formy s iniciálami vlastníkov dielní: AD – Anton Dlugolinský, AB – Alojzia Bojarská

. Klinčeková forma na zdobenie metráže používa- nej na šitie sukní

78 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 7878 22010-02-25010-02-25 17:46:5617:46:56 . . Roh ženskej zástery (60–70 cm) potlačila celá šírka plátna. Hrúbka hruškovej platne musí byť 20–30 mm, lebo vzor sa reže do hĺbky 4–8 mm. ¶ Na rohy hotovej dosky so vzorom sa pribijú mo- sadzné hrotky, ktoré zanechajú okrajové odtlač- ky bodiek na látke (tzv. einsetz). Na tieto okrajo- vé bodky sa forma nasadzuje pri každom ďalšom nátlačku, aby položenie vzoru sa primeralo tesne k sebe a aby bolo nepretržité. Tieto hrotky sú ne- obyčajne dôležité pre nasadzovanie druhej inofa- rebnej tzv. „passerovej“ formy. ¶ Vyrezávanie foriem do dreva celkom ustúpilo „vzorkárom“(Formstecher), ktorí vzor tvorili pomocou mosadzných klinčekov a plieškov, čím sa zmenil aj charakter ornamentiky. ¶ Vzorkárstvo bolo veľmi namáhavé. Zhotove- nie kompletnej formy trvalo až 14 dní. Plné men- šie plochy vzoru medzi obrysmi pliešku vypĺňa- li smolnatou masou, aby ich nemuseli vyrezať v dreve. Jemnosť vzoru si vynútila aj perotinová tlač, ktorá obmedzovala ornament na minimum a prinášala aj pokles vkusu v modrotlači. ¶ Treba vysoko oceniť vzorovú invenciu tých rez- rotlač aj na predaj alebo na výmenu za domáce bárov, ktorí vedeli vystihnúť vkus miestnych spot- plátno. Keď išli do okolitých miest na jarmoky, rebiteľov. To sú práve najcennejšie formy. Sú to dopredu vedeli, o aké vzory tam bude záujem. prevažne razidlové vzory s voľnými motívmi kve- Modrotlačové plátno vymieňali v pomere 1:2, tín, kláskov, vtáčikov, odtlačené prevažne na žen- t.j. za 1 m bieleho domáceho plátna dávali 1/2 m ských zásterách voľne (ľampatij fartuch – Jarabi- modrotlače. na). Pripomínajú štýl stredovekých drevorytcov. ¶ Každý farbiar mal svoju vzorkovnicu (Muster- buch) – knihu s listami z čierneho papiera, na kto- Dekór na modrotlačových formách rom boli potlačené vzory vo všetkých farebných odtieňoch, ktorých formy mal tlačiar k dispozícii. ¶ Štúdium ornamentiky všetkých druhov mod- Vzory boli označené číslami, a keď si zákazníčka rotlačových foriem v zbierkovom fonde múzea vybrala vzor, jej plátno sa inkustovou ceruzou ukazuje výraznú prevahu vegetatívnych motí- označilo príslušným číslom. Čísla vzorov súhlasi- vov – kvetov tulipána, drobných konvaliniek li s číslami na formách. Každý kraj a každá dedina s lístkami, sedmokrások, drobných kytičiek líst- mala svoje obľúbené vzory, ktoré sa stali miest- kov a plodov v štylizovanom naturalistickom, nou tradíciou. Ženy mali pre všetky vzory aj prí- ale i geometrizujúcom zobrazení. Vzory na veľ- slušné pomenovania. Ak prišla žena z Jakubian, kom množstve foriem majú geometrickú podobu nebolo jej potrebné pozerať do musterbuchu, ale (krížiky, zdvojené krúžky, vlnovky). V menšom povedala, že si praje „hušu labu“ alebo „mišij ta- počte nachádzame aj motívy hviezdičiek, polme- nec“, farbiar už vedel, o aký vzor ide. siaca, mesiaca, obláčikov a pod. Na spišskej mod- ¶ Múzeum v Starej Ľubovni v roku 1956 odkúpi- rotlači používanej najmä na posteľnú bielizeň sa lo z modrotlačiarenskej dielne Gustáva Bojarské- vyskytovali aj ﬁ gurálne motívy. Jej používanie ho 350 ks foriem, 10 vzorníkov a ďalšie pracov- dokazuje posteľná bielizeň v zbierkovom fonde, né nástroje a náradie. Z uvedeného počtu foriem ktorej vzorkovanie spája zoomorfný a rastlinný bolo asi 10 ks foriem vyrobených farbiarom ale- motív (páv, jeleň a strom života.) bo amatérskym výrobcom. Pre spišských tlačia- ¶ Z hľadiska ornamentiky si rovnakú pozornosť rov plátna až do roku 1880 rezal formy miestny zasluhujú aj doplnkové formy bordúry, farbiarmi ľudový umelec menom G. A. Weisz z Kežmar- nazývané kanty. ku. Farbiar Štefan Lomnitzer uvádza, že do Sta- ¶ Nimi potláčali okraje šatiek a záster. Majú pre- rej Ľubovne v medzivojnovom období prichádzal važne štylizovaný rastlinný ornament s motív- Vincent Marek z Dolnej Dobrouče pri Ústí nad mi kvetov a lístkov v hustej kompozícii, ale aj Orlicí, ktorý opravoval staré a poškodené formy geometrický ornament v podobe šachovnice, vl- a zároveň ponúkal aj nové formy. noviek, jednoduchých a zdvojených liniek. ¶ Na rezanie foriem sa používalo drevo hruško- vé, orechové, slivkové, javorové a lipové. Na vý- Modrotlačiarenská dielňa robu je najvhodnejšie drevo hruškové, ktoré má správnu hustotu vlákien, pevnosť a húževnatosť. ¶ Farbiar bol remeselníkom a roľníkom zároveň. Veľkosť dosky je obyčajne 20 × 23 cm a to preto, Keďže dielňa vyžadovala rozsiahlejšie priestory, aby sa trojnásobným položením formy na šírku musel mať aj veľký dom a dvor. Napríklad dom Bo-

79 Monika Pavelčíková, História výroby modrotlače v Starej Ľubovni

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 7979 22010-02-25010-02-25 17:47:0617:47:06 . . . Farbiar Milan Lilge z Martina pri vyvárke plátna (z knihy Modrotlač na Slovensku)

. Nanášanie rezervy na formu. Pán Šujanský zo Šaštína (z knihy Modrotlač na Slovensku)

. Potláčanie vzoru (z knihy Modrotlač na Slovensku)

. Vešanie tkaniny na raf pred farbením (z knihy Modrotlač na Slovensku)

. Ponorenie tkaniny na farbenie do kypy (z knihy Modrotlač na Slovensku)

.

.

.

80 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 8080 22010-02-25010-02-25 17:47:1817:47:18 jarských bol dvojtraktový, situovaný pozdĺžne do v určitom pomere. Základnou hmotou rezervy hĺbky dvora. Uprostred priečelia bola veľká brána, je jemná biela maliarska hlinka, do ktorej sa pri- ktorá uzatvárala vstup do dvora a vchádzalo sa cez miešavajú ďalšie chemikálie v rozpustenom sta- ňu do priestoru vstupnej chodby nazývanej šiň. ve – arabská guma, síran meďnatý, octan meďna- ¶ V ľavom trakte bola vpredu obytná časť pozostá- tý, octan olovnatý, dusičnan olovnatý, kysličník vajúca z dvoch izieb. Za ňou smerom do dvora bola olovnatý, dvojchroman draselný, kostný olej ale- studňa hlboká 20 m, sušiareň, strojovňa (Mas- bo hovädzí loj a malé množstvo včelieho vosku. chinhaus) a prípravovňa na mangeľ. Povalový Zmiešaním všetkých chemikálií vznikne svet- priestor týchto dvoch priestorov (strojovne a prí- ložltá olejovitá hmota zvaná páp. pravovne) sa využíval na sušenie. Na konci dvora ¶ Takmer každý farbiar mal vlastné tajomstvo stál samostatný objekt s dreveným mangľom, po- prípravy pápu. V literatúre sa uvádza, že do pápu háňaný gápľom. Gápeľ poháňal ťažný kôň. pridávali aj kamenec, ba aj žlč, aby sa tlač neroz- ¶ V pravom trakte sa prvý priestor využíval na píjala. príjem a výdaj modrotlače i ako obchod. Za ním ¶ Vzory natreté pápou sa z foriem potláčali na boli sklad, kuchyňa, kotláreň (kotly na vyvára- plátno. Bol k tomu potrebný drevený pracovný nie plátna, zohrievanie vody) a miestnosť, v kto- stôl s rozmermi cca v. 87 cm, š. 83 cm, dl. 170 cm. rej vzorkovali plátno (Druckzimmer). Za nimi Pracovná plocha stola bola naklonená smerom nasledovali hospodárske priestory – sečkáreň, k tlačiarovi pod 35 – 40° uhlom. Potiahli ju súk- stajňa a šopa. Z tejto dispozície vidíme, že usad- nom alebo ﬁ lcom a celkom na vrchu plátnom, aby losť bola využívaná na bývanie, dielňu a hospo- forma mäkko priliehala na plátno. dárstvo a všetky uvedené priestory boli vo vzá- ¶ Aby ukladanie vzoru bolo presné, dávali pozor jomnom komunikačnom prepojení. Remeslo na hrotové značenie formy (umiestnené v kaž- však neposkytovalo dostatok príjmov na pokry- dom rohu formy), ktoré zanecháva bodkový odtie životných potrieb rodiny farbiara. tlačok na plátne. Pracovalo sa prevažne s 25 m kusom tkaniny naraz. Po dôkladnom vysušení Technológia výroby modrotlače pápu na vzoroch sa mohlo začať s farbením. ¶ Proces farbenia prebieha v indigovej kype. Je ¶ Na výrobu modrotlače sa používali tkaniny to kaďa okrúhleho alebo hranatého tvaru (so z rastlinných vlákien – ľanové a konopné tkani- štvorcovým pôdorysom) z dreva alebo betónu, ny a bavlnené tkaniny, odborne nazývané „Molino s priemerom 1–1,5 m, vyhĺbená v podlahe do hĺb- a Calico“. Uvedené tkaniny v surovom stave obsa- ky 2 až 2, 5 m. Požadovaná hĺbka bola potrebná hujú prírodné mastnoty a nečistoty, ktoré je po- kvôli usadzovaniu sa chemikálií, najmä vápna, trebné pred farbením z tkaniny odstrániť. Urobí sa aby sa molekuly chemikálií neusadzovali na far- to procesom zvaným vyvárka – odšlichtovanie. bený materiál, a tým by spôsobili nerovnomerné ¶ Vyvárka – proces vyvárania tkaniny prebie- alebo fľakovité zafarbenie. hal vo vodnom roztoku, ktorý pripravili s hydro- ¶ Pri farbení modrotlače sa používalo indigo, xidom sodným a uhličitanom sodným, pridaním dávnejšie prírodné, ktoré sa získalo z indigového zmáčacích prvkov. stromu. Od začiatku 20. storočia sa vyrába synte- ¶ Proces vyvárky sa uskutočňuje v 100 až 200- tické indigo. V medzivojnovom období sa použí- litrovom vyhrievanom kotle ½ až 1 hodinu po vali tieto typy indiga: indigo 20 vo forme pasty, dosiahnutí teploty 80 až 100°C. Dôsledné usku- indigo 60 vo forme zrniek a indigo 100 v práš- točnenie tohto procesu bolo veľmi dôležité pre ku. K získaniu brilantnejšej modrej farby sa pou- budúce rovnomerné zafarbenie tkaniny a jej fa- žívalo 60 Brillant-brom-indigo. rebnú stálosť. ¶ Vzorované plátno sa pripevňovalo na háčiky ¶ Po vyvárke sa tkanina dôkladne vyplachova- v rovnobežných záhyboch. Muselo byť pevne nala čistou vodou, tým sa zbavila použitých chemi- pnuté (našponované), aby tkanina po vytiahnu- kálií, uvoľnenej šlichty a nečistôt. Pre špeciálne tí z kypy na vzduch vzájomne na seba nepriľnula účely farbenia sa tkanina ešte bielila chloranom a aby sa vzdušný kyslík mohol dostať na celú plo- sodným alebo peroxidom vodíka. chu zavesenej tkaniny. ¶ V poslednom období súkromnej výroby proces ¶ Takto na rafe pripravená tkanina sa ponorí do vyvárky robili v strojnom zariadení, zvanom ji- teplej (maximálne 30°C) alebo studenej indigo- ger (žiger). Po vyvárke a vypláchnutí sa tkani- vej kypy, v ktorej sa nechá farbiť 10 až 20 minút. na vysuší a potom škrobí. Na škrobenie používa- Po tomto časovom intervale sa raf s farbenou li zemiakový, pšeničný, ryžový alebo kukuričný tkaninou vytiahne kladkostrojom nad kypu na škrob, ktorý mal najsilnejší účinok. Naškrobená vzduch, kde sa asi 10 minút okysličuje. Vtedy na- a suchá tkanina sa potom mangľuje alebo kalan- stáva regenerácia modrej farby vzdušným kyslí- druje – teda vyhladí. Takto je tkanina pripravená kom. Ťahy (cugi) sa opakujú podľa toho, aký sýty na potláčanie vzorov. Pri výrobe modrotlače sa odtieň farby sa má dosiahnuť – 14-krát. Po prvej vzorovanie dosiahlo pomocou rezervy, preto ten- polovici ťahov (napr. ak to bolo celkom 14-krát, to postup nazývali aj rezervážna tlač. Rezerva, tak po 7. ťahu ) sa tkanina na jednoduchom rafe ktorú farbiari nazývali „páp“, je krycia hlinka, prepne opačne (to, čo bolo hore, sa obráti nadol), ktorá pozostáva z pestrého zloženia chemikálií aby sa sfarbila rovnomerne. Pri šponrafe je vý-

81 Monika Pavelčíková, História výroby modrotlače v Starej Ľubovni

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 8181 22010-02-25010-02-25 17:47:2517:47:25 . . . Žlto-zelený odtieň vzorov

. Oranžovo-modrý odtieň vzorov

. Bielo-modrá kombinácia vzorov

. Zapúšťaná tlač

. Modrotlač na posteľnú bielizeň

. Modrotlač na posteľnú bielizeň

. .

. .

82 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 8282 22010-02-25010-02-25 17:47:2617:47:26 hodné to, že nie je potrebné tkaninu prevesiť, len na červeno anilínovou farbou za horúca. Po vy- sa ako celok otočí. Počas farbenia po 7. ťahu sa pláchnutí červeného zafarbenia tkaninu spraco- kúsok z konca tkaniny pre skúšku odstrihne, vy- vali až do sucha a pripravili na potláčanie vzorov. pláchne v kyseline sírovej, vysuší a zistí sa či je Potom ju ako obvykle farbili v indigovej kype na sýtosť farby dostatočná. tmavomodrý odtieň. Modrotlač v tejto farebnej ¶ Po obrátení tkaniny sa proces znovu opakuje kombinácii bola obľúbená na šitie posteľnej bie- 10 až 20-minútovým farbením a druhou polovi- lizne v Jakubanoch (foto č. 23). cou ťahov. Týmto farbením sa zafarbí len povrch ¶ Ďalšou technikou úpravy modrotlače do roku tkaniny do takej hĺbky, pokiaľ sa pri okysličení 1940 bolo damfovanie. Ide o úpravu tkaniny dostal vzdušný kyslík. Stupeň sýtosti indigovej v pare, pri ktorej sa dosiahol bronzový odtieň. Na farby od stredomodrej až do skoro čiernej patril realizáciu takejto úpravy sa používal farbiarsky rovnako ku krajovým zvláštnostiam. Zafarbenú 100 l kotol s ohniskom v spodnej časti. Navrchu tkaninu bolo potrebné dať rýchlo vysušiť preto, bol prikrytý dreveným kónickým sudom, ktorý aby sa na mokrej farbenej tkanine, zloženej na mal vyberacie drevené dierované dno. V kotle kôpke nepoškodil vzor. vrela voda a z nej sa para dostávala dierami dna do suda, v ktorom bola na stojane obtočená tka- Pigmentácia vzorov na modrotlači nina, farbená indigovou farbou na tmavomodro. Naparená tkanina sa po 15–20 minútach vybra- ¶ Pigmenty sú organické alebo anorganické lát- la, vysušila a bez škrobenia mangľovala. Záujem ky schopné zafarbiť materiál v rôznych odtie- o takto farbenú látku bol v okolí Levoče, v okolí ňoch farieb. Torysy a v poľskom pohraničí. ¶ Okrem modrobielej modrotlače sa vyrábala aj ¶ Po dosiahnutí požadovanej sýtosti modrej far- modrotlač viacfarebná. Druhou najobľúbenejšou by sa tkanina perie v zriedenom roztoku kyseliny farbou v modrotlači bola žltá farba dvojakého sírovej alebo v niektorých prípadoch kyselinou odtieňa, a to oranžová a zelená, ktorá na tma- soľnou. Týmto zásahom sa z tkaniny odstrá- vomodrom podklade krásne svieti. ni nanesená vrstva rezervy (pápu) a vzorované ¶ Po natlačení vzoru pápom a po ofarbení v kype miesta sa premenia na snehobiele vzory. na modro sa páp vyperie z plátna v kúpeli s kyse- ¶ Po vypraní a vypláchnutí sa tkanina suší a vy- linou sírovou a po dôkladnom vypláchnutí v čis- sušená sa škrobí. Škrob sa pripravuje rovnako tej odtekajúcej vode prepláchne, ktorý potom po ako na začiatku s tým rozdielom, že na rozdiel odtečení namáčame do vopred pripraveného roz- od 1. škrobenia sa pri tomto dodáva pár gra- toku dvojchromanu draselného. Takto vznikne mov molitanu (podobné vosku). Do škrobu sa odtieň vzorov žlto-zelený (foto č. 19). pridáva ešte 1 až 2 g rozpusteného včelieho vos- ¶ Oranžový odtieň sa dosiahne po zafarbení ma- ku. Naškrobená tkanina sa sušila na žrďových teriálu v indigovej kype, po jeho vysušení sa vloží stojanoch, na povale alebo vonku na tienistom do koncentrovaného roztoku dvojchromanu dra- mieste, v zime v sušiarni. selného. Žlto-oranžovo-zelené vzory sa vyrábali ¶ Po usušení sa tkanina na veľkom ťažkom man- v Starej Ľubovni pre zákazníčky z Važca a okolia gli mangľovala. Čím bol mangeľ ťažší, tým väčší (foto č. 20). lesk sa na ľanovom plátne docielil a aj ornament ¶ Pri odtieni modrobielom sa použil zvlášt- bol výraznejší. Mangľovanie bola komplikova- ny páp bez octanu olovnatého (foto č. 21) a du- ná práca, museli ju vykonávať tri osoby: navíjač, sičnanu olovnatého. Tak vo vzore vznikol biely skrúcač a nadržovač plátna. Plátno navíjali na odtieň. Svetlomodrý odtieň v tejto bielomodrej drevené valce s priemerom 15–18 cm, ktoré po- kombinácii vznikol tým, že vzorky prvotlače boli ložili pod veľkú pohybujúcu sa debnu mangľa. Po ovzorkované pápom bez octanu olovnatého. vymangľovaní ich vybrali a zastrčili ďalšie pri- ¶ Všetky uvedené pigmentové odtiene sa nazý- pravené navinuté valce. Navíjača nahradil neskôr vali „passerom“ – pretože sa robila tlač vo viace- jednoduchý stroj na navíjanie (hašpľa). Toto bolo rých farebných odtieňoch mangľovanie na veľkom drevenom starodávnom ¶ Na výrobu zapúšťanej tkaniny sa používal ma- mangli. teriál vopred prifarbený na bledomodrú farbu, ¶ V dielni Kataríny Dlugolinskej mali novší typ ktorú väčšinou farbili v kype brillant brom indi- mangľa. Bol drevený, rozložený vodorovne ako gom. Bavlnený materiál sa po vyvárke a vyplách- predchádzajúci, mal vodorovnú pevnú pracovnú nutí čistou vodou farbil v indigovej kype dvomi plochu potiahnutú oceľovou platňou s hrúbkou ťahmi. Dosiahla sa svetlejšia modrá farba. Na- 1 cm. Oceľovou platňou bola potiahnutá aj horná pokon ju potlačili vzormi a farbili v indigovej pohyblivá plocha mangľa. Debna na mangľovanie kype do tmavomodra. Tak nasledovala závereč- mala váhu asi 20 ton. Bola vyplnená kamením, ná úprava – pranie, pláchanie, sušenie, škrobenie konštruovaná z hranolov s čapovaným spojom a mangľovanie (foto č. 22). Modrotlač so zapúš- na rohoch. Mangeľ bol v 20-tych rokoch 20. sto- ťanou tlačou bola obľúbená v obciach Jakubany, ročia poháňaný benzínovým a neskôr elektric- Jarabina, Orlov a Zborov pri Bardejove. kým motorom. Celé strojné zariadenie do dielne ¶ Červeno-tmavomodrý odtieň sa dosiahol tak, v roku 1924 dodala Firma Karel Poledňák z Košíc. že tkaninu najprv zafarbili vo farbiarskom kotle V poslednej fáze výroby, počas pôsobenia Druž-

83 Monika Pavelčíková, História výroby modrotlače v Starej Ľubovni

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 8383 22010-02-25010-02-25 17:47:4017:47:40 . .

.

84 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 8484 22010-02-25010-02-25 17:47:4117:47:41 .

.

. Obťahovanie tkaniny . Majster Anton Juščák pri . Mangľovanie plátna v kúpeli leštení modrotlače v dielni. v dielni 40. roky 20. storočia . Sušenie modrotlače pred mangľovaním . Drevený mangeľ na mangľovanie plátna

85 Monika Pavelčíková, História výroby modrotlače v Starej Ľubovni

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 8585 22010-02-25010-02-25 17:47:4717:47:47 30. . Modrotlačové zástery z Jakubian

. Akvarel – podobizeň ženy z Jakubian v praco- vnom odeve

. Žena z Jarabiny v roku 1930

. Detail šurca z Kolačkova

31. 32.

33.

86 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 8686 22010-02-25010-02-25 17:47:5617:47:56 34. . Posteľná bielizeň z mo- drotlače v Ľubovnian skom skanzene

stva Kroj bol do dielne obstaraný kalander, ktorý svetlomodré vzory na tmavomodrom podklade. už bol továrenským výrobkom. Formy museli byť iba drevené. Veľmi zaujímavo ¶ Jednou z krajových zvláštností v úprave mod- pomenúvali jednotlivé vzory (napr: batkanyj, ja- rotlače bolo leštenie potlačeného plátna. Plátno ﬁ rňačkovyj, poharičkastyj, petruškovyj, mišij sa po zafarbení a vypraní naškrobilo „krochma- tanec a pod.). Ženy v obciach Jakubany, Vyšné ľom“ (zemiakovým škrobom) a tým modrá far- a Nižné Ružbachy a Lacková si sukne zhotovovali ba stmavla. Vysušené sa vymangľovalo a vyleš- z modrotlače na domácom plátne. Bavlnené plát- tilo kremeňom, upevneným na dvojmetrovej no molino vyberali u farbiara ženy z ostatných žrdi, ktorej horný koniec bol upevnený na pova- obcí severného Spiša a Šariša. le v kĺbe. Dolným koncom, kde bol pripevnený ¶ Z modrotlače si ženy zhotovovali dva druhy zás- kremeň, farbiar leštil po plátne priečne v určitej ter (fartuchy a šurce). Fartuch bola široká sviatoč- ryhe dosky stola a plátno cez ňu posúval. Ženy ná zástera zošitá z 2–3 kusov plátna, v páse na- z obce Jakubany iné plátno neprijali. Takýto lesk riasená. Boli vzorované na obidvoch stranách. Na plátna dodával ľudovému odevu slávnosť. okrajoch bol úzky vzor – prám a stred bol vzoro- ¶ Okrem leštenia pri mangľovaní sa ešte po- vaný s väčšími motívmi kvetov, kláskov s úpon- vrch modrotlače upravoval škrobom tak, že dlh- kami. Takéto fartuchy používali výlučne k mod- ším mangľovaním navinutý materiál vytváral na rotlačovým sukniam. Šurc bola úzka zásterka zo povrchu látky meniaci sa lesk (beží voda). Tieto svetlomodrého bavlneného plátna. Po okrajoch mangle slúžili aj na mangľovanie domácky vyro- bola zdobená bordúrovým vzorom a spodnú po- beného bieleho plátna, drelichu a kanafasu, kto- lovicu vypĺňali tri úzke prámy. Vzor zástery po- ré prinášali mangľovať ženy zo širokého okolia. menovali podľa motívu na okraji (so šmertkami, s paličkami, s ružami, s gembušami, so žvizdoč- Využitie modrotlače v ľudovom odeve kami). Takéto zástery s obľubou nosili ženy v No- vej Ľubovni, Jakubanoch a v Kolačkove. ¶ Vzorované a farebné plátno sa používalo hlavne na ženské odevné súčasti – na sukne, zástery, šatky a obliečky na periny. ¶ Modrotlačové šatky na hlavu sa nosili najviac ¶ Modrotlačové sukne nazývané batkanica ale- na hornom Spiši, hlavne v Litmanovej, Jarabine, bo klačenica boli prevažne skladané na drobné Kamienke, v Stráňanoch, Veľkom Lipníku, Ruž- sklady. Prevahu mali drobnejšie vzory, ktoré sa bachoch, Lomničke. Na ich zhotovenie používa- skladaním do úzkych skladov dostávajú navrch li domáce a bavlnené plátno. Vzory umiestnené a tvoria na ploche vodorovné a zvislé pásiky. Naj- na okrajoch nazývali ružbarský a bystrický kant. náročnejšie pri vyberaní vzorov boli zákazníč- Stred bol zdobený drobnejším vzorom. Šatky sú ky z Jakubian, ktoré mali na sukne asi 40 vzorov vzorované obojstranne, takže ich mohli nosiť a farebne im vyhovovala iba zapúšťaná tlač – t. j. v dvoch obmenách.

87 Monika Pavelčíková, História výroby modrotlače v Starej Ľubovni

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 8787 22010-02-25010-02-25 17:48:0417:48:04 ¶ Ďalšou súčasťou odevu z modrotlače boli žen- M. Pavelčíková, Dekoratívny prejav na modrotlačo- ské kabátiky s podšívkou (vizitky, kurtky, za- vých formách v zbierkovom fonde Vlastivedného hortky). Modrotlač použitá na ich ušitie bola múzea v Starej Ľubovni, „Etnologické štúdie“, 6: vzorovaná drobnými kvietkami, hráškami alebo 1998, s. 68-85. vzormi zoradenými do zvislých pruhov a pod. I. Pišútová, K histórii farbiarstva na Spiši, „Zborník ¶ Na perinové obliečky sa používali geometrické SNM“, 60: 1966, s. 101-114. a ﬁ gurálne veľkoplošné vzory, potláčané dreve- J. Vydra, Ľudová modrotlač na Slovensku, Bratislava nými formami na hrubom domácom plátne. V 19. 1954. storočí sa modrotlačové perinové obliečky použí- vali bežne na celom Spiši. Najdlhšie ich používali Poznámky: v Jakubanoch. 1 Príbuzenské väzby v rodinách farbiarov Dlugo- Použitá literatúra a dokumenty: linských pomohol usporiadať posledný žijúci farbiarsky majster Štefan Lomnitzer zo Starej Stará Ľubovňa, Štátny archív Levoča, pobočka Ľubovne, nar. 1926, ktorý po svojej starej mat- Stará Ľubovňa, fond Magistrát mesta Stará ke Kataríne má tiež pôvod v tejto rodine. Ľubovňa, Kniha prísah pri prijatí za mešťana 2 Majstri s priezviskom Dlugolinský majú svoj 1717–1872, inv. č. 11. pôvod v obci Dlugolence. M. Pavelčíková, M. Felberová, Modrotlač na Spiši. 3 Vyšná ulica bola v 70-tych rokoch 20. storočia Katalóg k výstave, Levoča 1995. zbúraná.

Monika Pavelčíková Historia drukowania na płótnie Stará Ľubovňa w Starej Lubowli

¶ Artykuł poświęcony historii farbiarstwa w Sta- z użyciem form i patronów. Biały i jasnoniebieski rej Lubowli przybliża to zagadnienie na prze- wzór na ciemnym podkładzie nazywano „passer“. strzeni od XVIII w. aż po zanik tego rzemiosła Trzecim zestawem kolorów niebieskich były druki w drugiej połowie XX stulecia. „zapuszczane”. Czwartym – zestawienia niebie- ¶ Drukowanie na płótnie w Starej Lubowli ma skiego podkładu ze wzorem zielono-żółtym. ponad dwuwiekową tradycję. Pracowały tu cztery ¶ Szczegółowe studium motywów zdobniczych warsztaty będące w posiadaniu mistrzów z rodzin na wszystkich rodzajach form farbiarskich, które Dlugolinských i Bojarských. Dlugolinscý i wie- przechowuje Muzeum Lubowlańskie, dokumentu- lu im podobnych przybywali do Starej Lubowli je znaczną przewagę motywów roślinnych – kwia- w drugiej połowie XVII i w pierwszej połowie tów, listków i owoców w stylizowanych, naturali- XVIII w. z sąsiedniej Polski. Możemy przyjąć, że stycznych i geometryzujących przedstawieniach. w okresie zastawu polskiego (1412–1769) przeno- Farbowane i zdobione wzorem płótno było używa- siny farbiarzy na teren Spiszu były spowodowane ne głównie do szycia strojów ludowych na suknie upadkiem warsztatów farbiarskich w Polsce na (fartuchy, chusty, bielizna pościelowa). skutek konkurencji wyrobów fabrycznych. ¶ Wielość wzorów, ich estetyczne wyobrażenia na ¶ Podstawowym materiałem do drukowania było tkaninie, jak również wymogi techniczne i opano- lniane płótno, które w przeszłości na Spiszu wy- wanie produkcji kolorowych zdobionych tkanin, twarzano w wielkich ilościach nie tylko na własne stawiają rzemiosło farbiarskie na czołowym miej- potrzeby, ale także na eksport. scu wśród rzemiosł wygasłych. ¶ Farbiarze spiscy w połowie XIX w. produkowali ¶ Dzięki pracowni po Antonie Dlugolinskim przeważnie dla środowiska wiejskiego. Technolo- (działającej w Starej Lubowli do 1962 r.) we wsiach gia stosowana przez nich była bardzo skompliko- zachowało się wiele egzemplarzy strojów wyko- wana. Wykonywano druki „weisdruck” z niebiesko- nanych z drukowanego płótna, które przechowy- -białym wzorem na ciemnoniebieskim podkładzie wane są do dziś i ubierane w niedziele i święta.

88 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 8888 22010-02-25010-02-25 17:48:0517:48:05 Dalibor Mikulik Hrad Ľubovňa v 19. storočí Stará Ľubovňa (Uhorský štát, Juraj Félix Raisz – Lublovári, mesto Stará Ľubovňa, Andrej Zamoyski – majitelia hradu Ľubovňa)

¶ Hrad Ľubovňa prešiel významnými premena- ¶ V 19. storočí hrad spravovali štyria jeho maji- mi v oblasti správy, majiteľov a jeho samotného telia. Prvým, od roku 1772 až do roku 1819, bol postavenia aj v 19.storočí. Obdobie správy hradu Uhorský štát, ktorý hrad spravoval. Po uverejne- Ľubovňa poľskými hodnostármi sa končí v roku ní inzerátu v roku 1819 kupuje hrad Ľubovňa ako 1772. Stalo sa tak na základe delenia Poľska me- súkromný majetok Juraj Félix Raisz. V roku 1880 dzi tri vtedajšie európske mocnosti: Rusko, Prus- potomkovia Juraja Félixa Raisza predávajú hrad ko a Rakúsko. Hrad Ľubovňa sa po dlhých 360 ro- mestu Stará Ľubovňa, ktoré hrad spravuje dva koch opäť vracia na mapu Uhorského štátu. roky. Poslednými majiteľmi hradu Ľubovňa v 19. ¶ Nedá sa povedať, že by obdobie ukončenia zá- storočí sa od roku 1882 stáva poľská šľachtická lohu bolo pre Ľubovniansky hrad jeho najprogre- rodina Zamoyski, ktorá pochádzala z Podzamcza sívnejším obdobím. Hrad stráca postavenie popri Maciejowiciach1. hraničnej pevnosti a taktiež postavenie centra ¶ Prvé obdobie správy hradu Ľubovňa na počiat- správy poľského zálohu. Postupne sa začína pre- ku 19. storočia bolo obdobím návratu hradu Ľu- tvárať na neobývané panstvo. Jedným z riešení bovňa a ostatných 16 spišských miest do uhor- ako naložiť s nepotrebným majetkom štátu, bola skej vlasti. Na hrade stáli ešte všetky hradné aj možnosť dať hrad rozobrať na stavebný mate- objekty, no aj z dôvodu nezáujmu o niekdajšiu vo- riál, ktorý by sa využíval na iné potreby. Samo- jenskú pevnosť dochádzalo k chátraniu jednotli- zrejme, do úvahy treba zobrať aj fakt , že obýva- vých objektov hradu. V súvislosti s preberaním nie a správa hradov na prelome 18. a 19. storočia hradu komorským miestodržiteľským úradom so je už minulosťou a majitelia podobných panstiev sídlom v Košiciach boli vyhotovené a realizované sa sťahujú do kaštieľov a kúrií. V príspevku sa podrobné inventáre budov s popisom ich stavu. budem venovať predovšetkým majiteľom hradu Palácové objekty horného hradu boli zachované, v 19.storočí, keďže k výrazným prestavbám sa- aj keď časť atiky bola zrútená. Samotná správa motného hradu už nedochádzalo. Práve naopak, hradu sa presúva do barokového kaštieľa v pod- hrad sa dostáva do stavu čiastočnej ruiny a maji- hradí, ku ktorému prislúchal komplex hospodár- telia sa snažia uchovať objekty aspoň v prevádz- skych budov. Sídlo majiteľa hradu ostáva naďa- kovom stave. lej umiestnené v barokovom paláci. Iná situácia bola so správou hradnej kaplnky sv. Michala. Na Erb rodiny Zamoyski začiatku 19. storočia získal kaplán titul kráľov- ského vojenského kňaza (kuráta) a vytvorila sa mu samostatná farnosť. Už v roku 1817 sa však prijalo rozhodnutie o zrušení farnosti na Ľubov- nianskom hrade. Podľa záznamov z roku 1818 tu býval iba strážca a kostolník2. ¶ Otázkam majiteľov hradu Ľubovňa sa v minulosti značne venovala poľská i slovenská histo- riograﬁ a, boli publikované mnohé štúdie a pub- likácie. Bielou mapou v danej problematike sa stalo obdobie rokov 1819–1880. Vtedy bol majite- ľom hradu Ľubovňa Juraj Félix Raisz (označova- ný aj ako Juraj III. Raisz Lublovári). V tomto prís- pevku sa chceme špeciálne venovať šľachtickému rodu Raisz, ktorý pretváral dejiny a život na hrade Ľubovňa v 19. storočí. ¶ Po búrlivom období zmien na území záloho- vaného Spiša sa v roku 1819 objavuje v novinách inzerát na predaj hradu Ľubovňa. Kupcom hradu a k nemu prislúchajúcich majetkov Podsadek (Szadek) a Chmeľnica (Hobgard) patriacich k panstvu sa stal pohraničný komisár a šľachtic Juraj Félix Raisz3. ¶ Oﬁ ciálne sa miesto pobytu Juraja Félixa Raisza na Ľubovnianskom hrade uvádzalo ako bytom arx 89

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 8989 22010-02-25010-02-25 17:48:0617:48:06 Lublau Nro. 226. Juraj Raisz svoj šľachtický pôvod ním rytiera vystúpil z armády a dokončil si práv- potvrdzoval svojím predkom Jánom Raiszom. nické vzdelanie. Následne nastupuje na mies- Tento predok slúžil na riaditeľstve kráľovskej ko- to prokurátora. Stará grófka Csáky, ktorú často mory a pri príležitosti vojenských výprav proti spomína ako svoju ochrankyňu, ho vymenovala Turkom bol prijatý za vojenského komisára. Za zá- na panstve v Spišských Vlachoch do funkcie zá- sluhy získané na bojovom poli ho 12. októbra 1609 stupcu prokurátora. kráľ Matej II. Habsburský ako rodáka z Abovskej ¶ V župe slúžil ako šľachtický pokladník. Ob- župy povýšil do šľachtického stavu erbovou listi- zvlášť sa angažoval a získal zásluhy ako pohra- nou. Ján Raisz prijal prívlastok „košický“. ničný komisár v r. 1809 pri vystrojení šľach- ¶ K zviditeľneniu mena Raisz došlo predovšet- tického vojska a r. 1831 pri príležitosti cholery kým koncom 18. storočia Jurajom II. Raiszom (ot- a roľníckeho povstania. V roku 1805 si za man- com Juraja Félixa Raisza), keď sa ako sudca ta- želku berie Apolóniu Teőke Csépánfalviovú. Svad- buly a správca právnych záležitostí v tom čase ba budúceho hradného pána Ľubovne sa konala venoval správe majetkov rodiny Jána Csákyho. v Spišských Vlachoch 13. februára 1805. Manže- Výrazne participoval na politickom, vojenskom lia Raiszovci mali spoločne štyri deti: Alexandra, a spoločenskom dianí Spiša. Svoj šľachtický titul Annu, Júliusa a Konštantína. obhájil v Abovskej župe 16. februára 1796 a v Ša- ¶ Juraj Félix Raisz získal v roku 1825 pod názvom rišskej župe 10. septembra 1796, pričom sa odvo- „Rozličná kráľovská donácia“ Ľubovniansky hrad láva na svojho vyššie spomínaného predka Jána a od tých čias on a jeho potomstvo používa predi- Raisza. Juraj II. sa vyznamenal darovaním šted- kát „lublovári“ (ľubovniansko-hradský). Prívlastok rých súm v boji proti napoleonskému Francúz- (priezvisko) „Lublovári“ používajú aj dnes žijúci sku. Významná bola aj jeho funkcia pokladníka potomkovia hradného pána Juraja Félixa Raisza. (kasnára) a podieľal sa aj na stavbe a zariadení ¶ Prvé zoznámenie Juraja Félixa Raisza s hradom csákyovského kaštieľa v Bijacovciach4. S manžel- Ľubovňa a k nemu priliehajúcemu panstvu bolo kou Annou Teréziou Petkovou, ktorá bola dcérou v roku 1824, keď Juraj strávil asi desať dní na hrade spišskovlašského richtára mal štyri deti, z kto- Dunajec v Niedzici (Poľsko). Tu spoznal nehostin- rých v poradí druhým bol hradný pán Ľubovne nú krajinu, vtedy uvidel prvýkrát Ľubovňu. V tom Juraj Félix Raisz, ktorý bol zároveň jediným po- istom roku sa zdržiaval aj v Ľubovnianskych kúpe- kračovateľom rodu Raisz. Ostatní súrodenci os- ľoch, aby sa oboznámil s hradom Ľubovňa i k ne- tali bez potomstva. mu prislúchajúcimi majetkami v Szadeku (Podsa- ¶ Okrem Juraja sa do dejín Spiša výrazne zapísal dek) a Hobgarde (Chmeľnica). Ako záujemca o tieto aj brat Augustín Raisz, ktorý pracoval ako spišský majetky skúmal ich rozlohu a stav, nazrel do zna- archivár a býval v Levoči, v Turzovom dome. Ju- leckých písomností. Uistil sa a presvedčil o tom, raj Félix Raisz sa narodil pod Spišským hradom že v tomto chladnom podnebí sa poľnohospodár- v Hodkovciach 10. mája 1781. Už po skončení ško- stvu nebude dariť, a tak sa zameral na pasenie do- ly, a to aj za cenu prerušenia právnických štúdií, bytka a oviec. Prioritnou oblasťou v jeho hospo- narukoval do husárskeho pluku v Rzeszówe ako dárstve sa však stalo lesné hospodárstvo. Často kadet. Zúčastnil sa bitiek proti napoleonským sa dostával do sporov aj s mestom Stará Ľubovňa vojskám a po 29 mesačnej službe s vyznamena- práve kvôli lesným majetkom. Juraj dúfal, že hos-

Juraj Félix Raisz Lublovári, majiteľ hradu Ľubovňa v rokoch 1825–1880. Mal. Appon Grűnen, 1827. Ľubovnianske múzeum. Autor fotograﬁ e: Pavol Sás

Apolónia Teőke Csepanfa- lvi – Raisz Lublovári. Mal. Appon Grűnen, 1827. Ľubovnianske múzeum. Autor fotograﬁ e: Pavol Sás

90 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 9090 22010-02-25010-02-25 17:48:0917:48:09 podárenie pre veľmi dobrý stav lesov, ktoré sú od- ako podnotár, ďalej ako žurnalista novín „Pesti počinuté, bude výnosné. Hírlap“ a v revolučnom roku 1848 sa na zasadnutí ¶ Ocenenie majetku komorou nepovažoval za národného snemu v Pešti prezentoval ako jeden prehnané, a tak aj z dôvodu vyplnenia veľkej ot- z poslancov spišskej župy. Za zásluhy získava aj covej túžby písomne požiadal o darovanie ma- titul rytiera „Leopoldského rádu“ a od samotného jetku. Komora majetok ohodnotila na 58 475 cisára Františka Jozefa I. je mu udelené potvrde- forintov. Jeho žiadosť bola kladne vybavená nie šľachtického stavu a spojenie prívlastkov „ko- a kráľovským prípisom č. 20 087, zo 6. júla 1825 šický“ a „ľubovniansko-hradský“8. Jeho manželkou mu vtedajšia budínska kráľovská komora ozná- sa 21. septembra 1845 stáva slečna Mária Ujházy. mila, že majetok kombinovaný kráľovským da- O priebehu svadby svedčí poetický zápis v hos- rom po zaplatení uvedenej sumy jemu a jeho po- ťovskej knihe návštev Ľubovnianskeho hradu9. tomkom bude darovaný. Juraj Félix Raisz v roku ¶ Vráťme sa však do roku 1827, keď sa Juraj Félix 1825 zaplatil 15 000 zlatých a v roku 1826 ďalších Raisz s rodinou sťahuje na hrad Ľubovňa. V Ľu- 19 000 zlatých. Ešte v roku 1837 dlhoval Raisz bovni na rodinu čakal ťažký život na zrúcanine 19 500 zlatých. hradu Ľubovňa sprevádzaný rodinnými staros- ¶ Rodina Juraja Félixa Raisza sťahovanie na Ľu- ťami z matkinej strany. Juraj Félix Raisz dal na bovnianske panstvo neprijala práve s veľkým hrade obnoviť Kaplnku sv. Michala a barokový nadšením, manželke bolo ľúto zanechať veselú palác, ktorý spoločne s rodinou obýval. Taktiež levočskú spoločnosť a pohodlný domov. Manžel- čiastočne zastabilizoval ruiny severnej steny go- ka Apolónia mala obavy predovšetkým z chlad- tického paláca horného hradu Ľubovňa a prekryl ného podnebia, ktoré nevyhovovalo chorľavému niektoré objekty hradu strešnou krytinou10. synovi Alexandrovi, ktorý v roku 1829 chorobe ¶ Ako už bolo spomenuté, rodina Raisz sa na hra- podľahol a je pochovaný na hrade Ľubovňa pred de a celom hradnom panstve venovala lesnému hradnou kaplnkou sv. Michala5. hospodárstvu a poľnohospodárstvu. O záujme ¶ Alexander sa narodil ako prvorodený syn hradného pána o oblasť lesného hospodárstva v roku 1808, bol veľmi učenlivé a vnímavé die- a pôdohospodárstva svedčí aj súbor zachovaných ťa. V škole dosahoval výborný prospech, aj štú- kníh po týchto majiteľoch hradu11. Skromné vý- Erb rodiny Raisz. dium práva podľa otcovho vzoru ukončil s vy- nosy však nedovoľovali hradnému pánovi nároč- Autor fotografi e: Pavol Sás znamenaním. Po jeho smrti, ktorej príčinou bol nejšiu rekonštrukciu hradu. zápal pľúc, sa hradné panstvo utiahlo. Je po- ¶ Veľmi zaujímavé sú odpisy z hosťovskej knihy Erb rodiny Teőke. trebné spomenúť aj ďalšie deti Juraja a Apoló- návštev Ľubovnianskeho hradu, ktorú Juraj Félix Autor fotografi e: Pavol Sás niu. Dcéra Anna, narodená v roku 1811, sa vyda- Raisz zaviedol na hrade Ľubovňa v rokoch 1827– la za Adama Mariássyho. Druhorodeným synom 1880. Na základe jedného odpisu z knihy návštev bol Július, narodený v roku 1813. Tento syn naro- sa dá s určitosťou potvrdiť baroková podoba za- bil hradnému pánovi nemalé problémy, a to ako strešenia hlavnej hradnej veže a jej zničenie po v oblasti morálky, vzťahu k rodine, tak aj fi nan- požiari v roku 1862. Citujeme z odpisu knihy náv- čné problémy mu neboli cudzie. V roku 1832 na- štev: „Navštívil som hrad Ľubovňa na priateľské po- stupuje ako kadet k husárom zvaným „Mikuláši“. zvanie majiteľa hradu. Kým som písal tieto riadky, Z korešpondencie medzi Jurajom Félixom Rais- udrel blesk do pozlátenej gule na hradnej veži a stre- zom a jeho synom Júliusom je evidentný nie prá- cha pod ňou sa okamžite vznietila. Obyvatelia nebo- ve najlepší vzťah otca a syna. Július často od otca li schopní oheň uhasiť, tak urobil až následný silný požadoval fi nančnú podporu, ktorou si potom dážď“. Tento údaj bol zapísaný do knihy návštev zabezpečoval cestu k povýšeniu a vojenské hod- Ľubovnianskeho hradu 16. mája 1862: „Kűnzl Ló- nosti. Zaujímavá je jeho korešpondencia adreso- rand, plukovník v 20. pešiackom pluku“12. vaná na Ľubovniansky hrad, v ktorej živo opisu- ¶ Okrem zápisu Kűnzla Lóranda bol 16. mája 1862 je vojenské manévre, ktoré sa konali 10. októbra neznámym návštevníkom napísaný do knihy náv- 1835 v Litoměřiciach6. Július sa na týchto vojen- štev text: „Hneď po udretí blesku som videl strechu ských cvičeniach stretáva aj so samotným uhor- veže Ľubovnianskeho hradu, ktorá bola úplne rozbitá ským kráľom a rakúskym cisárom Ferdinan- na zemi“. Je to ojedinelý záznam v knihe návštev, dom I. a taktiež s ruským cárom Mikulášom I. ktorý nám aspoň čiastočne približuje podobu za- V liste opisuje, ako sa mu dostalo pochvaly od sa- strešenia hlavnej hradnej veže. Okrem tohto dô- motných vládcov Európy7. Výsledkom manévrov kazu sa opierame aj o originálnu maľbu portré- bolo predovšetkým predĺženie Svätej Aliancie na tu hradného pána Juraja Félixa Raisza, ktorá bola ďalších 40 rokov. Aj napriek týmto udalostiam zhotovená na hrade Ľubovňa maliarom Apponom syn Július predčasne ukončuje vojenskú karié- Grűnenom v roku 1827. Na pravom hornom okra- ru a vracia sa na hrad Ľubovňa, kde pôsobí až do ji portrétu je maľba hradu Ľubovňa s barokovým svojej smrti. Július zomrel na hrade Ľubovňa 26. zastrešením hlavnej hradnej veže13. septembra1874, kde je spoločne s rodičmi a bra- ¶ Juraj Félix Raisz obýval iba barokový palác tom Alexandrom pochovaný. hradu Ľubovňa, ktorý prispôsobil potrebám svo- ¶ Najmladším dieťaťom a jediným pokračovate- jej rodiny. V barokovom paláci prijímal význam- ľom rodu Raisz bol najmladší syn Szílard – Kon- ných hostí a usporadúval veľkolepé hostiny. Za štantín Raisz. Konštantín pokračuje v kariére otca jeho správy hradu bola zavedená aj kniha náv-

91 Dalibor Mikulik, Hrad Ľubovňa v . storočí…

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 9191 22010-02-25010-02-25 17:48:1817:48:18 rem služobníctva tu iní obyvatelia nie sú. Je tu tiež kaplnka a liehovar“. 14 ¶ Je potrebné spomenúť, že Juraj Félix Raisz bol podstatne iným majiteľom hradu ako jeho pred- chodcovia. V sedemstoročnej histórii hradu sa prezentuje ako prvý súkromný majiteľ hradu. Predošlé vlastníctva hradu Ľubovňa boli posta- vené a realizované na úplne iných princípoch, sú- visiacich s obrannou a politickou funkciou hradu. Hrad slúžil Raiszovcom predovšetkým ako bydlisko, kde sa každodenne zdržiavali a nie ako pohraničná pevnosť slúžiaca záujmom poľského, resp. uhorského štátu. Samotný Raisz vystupo- val aj ako správca, nielen ako majiteľ. Zaoberal sa správou celého hradného majetku, čo je v porov- naní s predošlými majiteľmi podstatný rozdiel. Tí mali na hrade funkciu kastelána, ktorý im úradnú a praktickú správu hradu zabezpečoval. ¶ Počas cholery v roku 1831 Juraj Félix Raisz čas- to prijímal žiadosti o pomoc od okolitých obcí, o čom svedčí aj poďakovanie obcí Kamienka a Ja- rabina.15 Juraj Félix Raisz mal významné záslu- hy pri potlačení sedliackeho povstania. Po smrti Dobová podoba hradu Ľubo- števníkov hradu, do ktorej sa zapisovali význam- svojej manželky Apolónie v roku 1860 sa presťa- vňa z roku 1827. Výrez z hor- ní hostia. O hrade Ľubovňa sa počas vlastníctva hoval do kaštieľa pod hradom, kde 12. decembra nej pravej strany portrétu Jurajom Félixom Raiszom v Uhorskom geogra- 1861 umrel.16 Pochovaný je spoločne s manžel- Juraja Félixa Raisza. fi ckom slovníku (1851) zaznamenalo: „Ľubovňa, kou a dvomi synmi Júliusom a Alexandrom pred Ľubovnianske múzeum. hrad v Spišskej župe, na vysokej skale blízko halič- kaplnkou sv. Michala na hrade Ľubovňa, kde je Autor fotografi í: Pavol Sás skej hranice… Pod ním tečie rieka Poprad. Hrad zná- malý cintorín, ktorý sa v súpisoch hradu Ľubov- my v histórii. Bývali tu poľskí starostovia, ktorí boli ňa objavuje už koncom 18. storočia. správcami 16 spišských miest patriacich kedysi pod ¶ Po smrti Juraja Félixa Raisza dochádza k de- poľskú správu, bývali tu v histórii Spiša slávne poľ- dičským sporom medzi jeho dvoma synmi Júliu- ské kniežatá Lubomirski… K hradu patrí obec Hob- som a Szílardom – Konštantínom, čoho výsled- gard (Chmeľnica), a taktiež pod kopcom nachádzajú- kom bol predaj Ľubovnianskeho panstva mestu ci sa kuriálny majetok Szadek (Podsadek). V blízkosti Stará Ľubovňa za 87 000 zlatých. Predaj sa usku- sa nachádzajú k hradu patriace pekné lesy a panský točnil 1. apríla 1880. V tom čase k hradu patri- statok. Pánom hradu je Félix Raisz, ktorý ho kúpil lo niekoľko budov pod ním: drevený hostinec, od kráľovskej komory. Vo vnútri sú okázalé obývacie voziareň, budova fi škála s drevenou besiedkou priestory, nachádzajúce sa v niekoľkých budovách, v záhrade, liehovar, drevený dom, v ktorom bý- kde v časoch komorskej správy bývali úradníci, ok- val kominár, murovaný pivovar, byt účtovníka,

Podoba hradu Ľubovňa, I. polovica 19. storočia

92 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 9292 22010-02-25010-02-25 17:48:2217:48:22 Mesto Stará Ľubovňa, II. polovica 19. storočia. Jage- lonská knižnica v Krakove

budova majera, jednoposchodová murovaná sýp- júce územia Hobgard (Chmeľnica) a Szadek (Pod- ka, ďalší obytný dom pre úradníkov17. sadek). Aj napriek tomu, že bol predurčený spra- ¶ V poradí tretím majiteľom hradu Ľubovňa, vovať rodové sídlo v Podzamczi, rozhodol sa kúpiť v 19. storočí, sa stáva v roku 1880 mesto Stará majetky na Spiši. Okrem samotného hradného Ľubovňa. Mesto pod hradom sa po zrušení Pro- panstva kupuje v roku 1882 za 100 000 zlatých vincie XVI spišských miest stalo mestom so zria- (guldenov) aj minerálne kúpele Vyšné Ružbachy, deným magistrátom a od roku 1850 bolo aj okre- ďalej rozsiahle lesné pozemky v okolí Vyšných som. Takéto postavenie mesta Stará Ľubovňa mu Ružbách, Podolínca a Hniezdneho. Andrej Zamoy- umožnilo uchádzať sa o kúpu hradu. Stav hradu ski vlastnil tiež budovy v Pilhove a Mníšku nad bol však v havarijnom stave, správa bola ﬁ nan- Popradom. Týmito rozsiahlymi majetkami sa An- čne náročná a tak sa aj mesto po dvoch rokoch drej Zamoyski stáva jedným s najvýznamnejších správy hradu rozhodlo hrad a panstvo k nemu veľkostatkárov na hornom Spiši. Svoje prestížne prislúchajúce predať. postavenie upevnil sobášom s príslušníčkou si- ¶ Kupcom hradného panstva sa stal Andrej Za- cílskej vetvy bourbonovskej dynastie kňažnou moyski (1852–1927). Andrej Zamoyski pochádzal Máriou Karolínou de Bourbon, ktorá mala titul zo známej poľskej šľachtickej rodiny, z Podzam- princeznej. Na základe tohto postavenia sa An- cza pri Maciejowiciach. Za zakladateľa rodu Za- drej Zamoyski stal aj členom spoločenstva rytier- Andrej a Karolína Zamoyski moyski sa považuje Tomáš z Laznina, ktorý oko- skeho rádu sv. Juraja v Neapole. V takejto pozícii s deťmi, okolo roku 1908. lo roku 1443 získal majetky v oblasti Chelmska sa Andrej spoločne s rodinou veľmi často ocitá na Archív Ľubovnianskeho a Bielska pod názvom Zamośc. Andrej Zamoyski cestách. Na hrade Ľubovňa spravoval jeho majet- múzea kupuje spoločne s hradom Ľubovňa aj prislúcha- ky správca Ján Godawa (1866–1912), ktorý je spo- ločne so synom Andrejom pochovaný na hrade Ľubovňa18. ¶ Manželia Zamoyski mali spoločne osem detí, ktoré sa narodili vo Varšave, či Krakove a iba najstarší syn František Pavol sa narodil v Starej Ľubovni. Dospelého veku sa nedožil syn Gašpar (1892–1893), ktorý zomrel v Krakove ako dieťa, jeho urna s telom bola vložená do múru hradnej Kaplnky sv. Michala, kde bola do druhej svetovej vojny.19 Podľa šľachtického práva mal majetok v Ľubovni zdediť práve syn František Pavol Zamoyski (1888–1948), ktorý sa však po svadbe s grófkou Soﬁ ou Broele – Plater v roku 1918 od- sťahoval do Poľska a spravoval rodinný majetok v Podzamczi. Majiteľom celého majetku Andre- ja Zamoyskeho na hornom Spiši sa stal jeho naj- mladší syn Ján Kanty Zamoyski, ktorý majetok začal spravovať ešte za života svojho otca v roku

93 Dalibor Mikulik, Hrad Ľubovňa v . storočí…

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 9393 22010-02-25010-02-25 17:48:2517:48:25 Hrad Ľubovňa na prelome 19. a 20. storočia. Ľubovnianske múzeum

7 1926. Rodina Zamoyski vlastnila hrad Ľubovňa Stará Ľubovňa, Archív Ľubovnianskeho múzea až do roku 1944. Vtedy Ján z dôvodu vojenských (ďalej len AĽM), korešpondencia medzi Jura- udalostí emigroval do Španielska. Hrad bol po jom Félixom Raiszom a jeho synom Júliusom vojne skonﬁ škovaný. Raiszom. 8 ¶ Všetci štyria majitelia hradu Ľubovňa v 19. storo- Baja (Maďarsko), Súkromný súbor písomných čí (Uhorský štát, Juraj Félix Raisz-Lublovári, mesto prameňov rodiny Raisz – Lublovári, listina Stará Ľubovňa a Andrej Zamoyski) pretvárali nie- Menovanie Konštantína Raisza cisárom Fran- len dejiny hradu Ľubovňa, ale aj jeho bezprostred- tiškom Jozefom I. za rytiera Leopoldského rádu. ného okolia. Odlišovali sa svojím statusom, kto- Za možnosť štúdia historických prameňov by rý v konečnom dôsledku pretransformovali aj do som sa chcel poďakovať Jurajovi Lublovárymu samotnej správy hradného panstva. Prepojením (súčasnému potomkovi Juraja Félixa Raisza). 9 hradu so španielskym kráľovským dvorom dochá- Stará Ľubovňa, AĽM, odpis z hosťovskej knihy dza k novému ponímaniu hradu Ľubovňa v kon- hradu Ľubovňa v rokoch 1827–1880. 10 texte európskeho diania. I. Gojdič, M. Timková, K. Zvedelová, Hrad Ľubovňa – stavebný vývoj horného hradu, [in]: Poznámky: Umenie na Slovensku v historických a kultúr- nych súvislostiach 2006. Zborník príspevkov 1 M. Števík, M. Timková, Dejiny hradu Ľubovňa, z vedeckej konferencie, konanej v Trnave Stará Ľubovňa 2005, s. 112. 26.–27. októbra 2006, ed. I. Gojdič, L. Rakova- 2 M. Števík, M. Timková, op. cit., s. 104. nová, Trnava 2007, s. 109. 11 3 I. Nagy, Magyarország Családai, Budapešť 1862, Súbor kníh: L. Trautman, Versuch einer wissen- s. 585-588. schaftlichen Anleitung zum Studium der Lan- 4 I. Chalupecký, Spišský archivár Augustín Raisz dwirthschaftslehre 2, Viedeň 1811; L. Trautman, 1784–1844, „Slovenská archivistika“, 2: 1990, Versuch einer wissenschaftlichen Anleitung zum s. 56-64. Studium der Landwirthschaftslehre, Viedeň 5 Náhrobný kameň Alexandra Raisza. Cintorín 1810; Von W. Th eobald, Neueste Beobachtungen pred hradnou kaplnkou sv. Michala. Ľubov- zur Veredlung des Feldbaues und Forstwissen- nianske múzeum. schaft, Viedeň 1810; A. Th aer, Grundsätze der 6 V. Bertold, Leitmeritz in der Vorzeit und Ge- rationellen Landwirtschaft VI., Viedeň 1809. genwort, Leitmeritz 1854. Bertold Vincent bol Depozitár kníh Ľubovnianskeho múzea. 12 mestský právny zástupca (Stadtwalt). Mate- Stará Ľubovňa, AĽM, odpis z hosťovskej knihy riál, ako sám uvádza v titule, pre svoju knihu návštev hradu Ľubovňa v rokoch 1827–1880. 13 zozbieral v roku 1850. Tu okrem iného píše: Na pravom hornom okraji portrétu je vyobra- „rok 1835, 2. marec bol poznamenaný smrťou jeho zená podoba hradu Ľubovňa a na ľavom hor- Veličenstva cisára Františka. 4. októbra prišiel do nom okraji je namaľovaný erb rodiny Raisz. Terezína ruský cár Mikuláš, na jeho poctu boli us- Rodinný erb Raiszovcov predstavuje štít so poriadané veľké manévre s výbuchmi niekoľkých strieborným poľom, na ktorom sú nad sebou mín. Koncom októbra bolo vidieť kométu“. dve vodorovné zelené brvná prechádzajúce

94 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 9494 22010-02-25010-02-25 17:48:2917:48:29 krížom. V hornom brvne sa ligoce strieborný Nariadenie na obranu pred cholerou z roku 1831 polmesiac, v dolnom zlatá hviezda. Z pravej pojednávajúca o požiadavkách okolitých dedín hornej štvrtiny šikmo k ľavej dolnej štvrtine hradného panstva Ľubovne, ktoré prosili Jura- smeruje červené brvno, v ktorom sa jeleň ja Félixa Raisza o pomoc pri riešení epidémie vzpínajúci na zadných nohách skláňa k pra- cholery. meňu z pred ním sa týčiacej skaly. Z koruny 16 Náhrobný kameň Juraja Félixa Raisza s man- prilby nad štítom sa dvíha Grif s napriahnu- želkou. Cintorín pred hradnou kaplnkou tými krídlami, s otvoreným zobákom a vysv. Michala. Ľubovnianske múzeum. plazeným jazykom, prednými nohami držiac 17 I. Chalupecký, M. Smetana, Hrad Ľubovňa, tri ľalie (viď. fotograﬁ ckú prílohu). Portréty Martin 1987, s. 63. Juraja Félixa Raizsa a jeho manželky Apolónie 18 Náhrobný kameň Jána Godawu. Cintorín pred venoval v júni 2009 žijúci potomok po meči hradnou kaplnkou sv. Michala. Ľubovnianske Juraj Lublováry. Originál portrétu hradného múzeum. pána Juraja Félixa Raisza z roku 1827. Maliar: 19 Stará Ľubovňa, AĽM, rozhovor s Jánom Reľov- Aponn Grünen. Expozícia nábytku na hrade ským (kočiš grófa Jána Kantyho Zamoyského). Ľubovňa, Ľubovnianske múzeum. Videozáznam nakrútený na hrade Ľubovňa 14 M. Števík, M. Timková, op. cit., s. 109. v roku 1992. 15 Baja (Maďarsko), Súkromný súbor písomných prameňov rodiny Raisz – Lublovári, listina

Dalibor Mikulik Zamek Lubowla w XIX wieku

Stará Ľubovňa

¶ Zamek Lubowla w XIX w. podlegał istotnym Raisza. Dotychczas niewiele wiedziano o gospo- przemianom, które wynikały z jego funkcji darce i życiu na zamku Lubowla w tym okresie, i sposobu wykorzystania. W tym czasie prze- ponieważ wiele źródeł historycznych pozosta- kształcił się z twierdzy wojskowej pogranicznej wało w prywatnych rękach potomków tej rodzi- i centrum administrowania zastawem spiskim ny. Obecnie możemy stwierdzić, że Raiszowie w rezydencję i centrum gospodarcze. przybyli na zamek z zamiarem przekształcenia ¶ Powyższy tekst o charakterze przyczynkowym niszczejącej siedziby zamkowej w prosperujący prezentuje właścicieli zamku. Do 1825 r. obiekt majątek, skupiając się na rozwoju gospodarki leś- należał do Korony Węgierskiej (reprezentowanej nej i rolnej. Za ich czasów na zamek licznie zjeż- przez urząd namiestnika w Koszycach), w latach dżała szlachta Górnych Węgier, o czym świadczy 1825–1880 posiadał go Jerzy Feliks Raisz-Lub- księga gości zamku Lubowla z lat 1825–1880. lóvári, w latach 1880–1882 był własnością miasta ¶ Podobnie jak ostatni prywatni właściciele za- Stara Lubowla, a od roku 1882 aż do zakończenia mku Zamoyscy, Raiszowie zawiadywali nie tylko II wojny światowej przynależał do polskiego rodu zamkiem i podzamczem, ale i przynależnymi Zamoyskich. włościami – Podsadkiem i Chmielnicą, przy czym ¶ W przyczynku główną uwagę skierowano na ci pierwsi powiększyli majątek zamku Lubowla okres władania zamkiem przez Jerzego Feliksa o uzdrowisko Wyżne Rużbachy.

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 9595 22010-02-25010-02-25 17:48:3417:48:34 Materiały/Materiály

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 9696 22010-02-25010-02-25 17:48:3417:48:34 Štefan Plačko

Františka Marcinová

Filip Fetko

Piotr Wierzbicki

Ewa Danowska

Przemysław Stanko

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 9797 22010-02-25010-02-25 17:48:3517:48:35 Štefan Plačko Hainova kronika z pohľadu historickej antro- Levoča pológie: Vnímanie vybraných sociálnych sku- pín obyvateľstva Levoče 16. a 17. storočia

¶ „Hľadanie a objavovanie vzorov ľudského sprá- text zahŕňajúci autora, respektíve objednávate- vania voči iným skupinám odlišným napr. et- ľa. Dôležitosť vlastnej identity pri analýze textu nicky, kultúrne či sociálne je úzko spojené s hľa- spočíva predovšetkým v tom, že nám umožňu- daním mentálnych náhľadov či vzťahov často je lokalizovať počiatočný bod pozorovateľa, t. j. typických pre určité časové rozmedzie a urči- kronikárovu pozíciu v rámci historického kon- tý geografi cký priestor. Mnohokrát diskutova- textu daného obdobia.2 ná otázka nás dovedie k ďalšej otázke, ktorou ¶ Vzhľadom na obsiahlosť skúmaného prame- sa pýtame, čo si vlastne pod pojmom mentalita ňa, čo sa množstva informácií „skrytých medzi predstavujeme. Akokoľvek môže byť odpoveď riadkami“ týka a to aj po očistení od všetkých komplexná a vyčerpávajúca, je isté, že mentali- všeobecných politických, ekonomických a iných ta akéhokoľvek druhu vždy súčasne absorbuje, podobných informácií, ktoré kronika ponúka vr- refl ektuje a vyžaruje vzťahy, chápanie, vnímanie chovato, ale nie sú predmetom úvahy tejto štú- a spôsoby správania jednej skupiny ľudských by- die, hoci musia byť zohľadnené pri analyzova- tostí voči tým, ktoré stoja mimo komunity deter- ní, vybral som len dve sociálne skupiny, ktoré sa minujúcej tento vzťah“1. na nasledujúcich stránkach pokúsim podrobnej- ¶ Ambíciou predkladanej práce je analyzovať šie rozobrať v konfrontácii s vrstvou, s ktorou sa a identifi kovať vnímanie inakosti, odlišnosti nie- mentálne stotožňuje kronikár. V prvom prípade koľkých vybraných sociálnych skupín mestského sa zameriam na vymedzenie sa mešťanov, navo- obyvateľstva refl ektovaných v Hainovej kronike nok vystupujúcich najmä cez ich spoločné politic- z pohľadu jej autora. Autora, ktorý je tiež obyva- ko-hospodárske záujmy relatívne jednotne, voči teľom toho istého mesta, no nie vždy rovnakého ostatným, ktorí vzhľadom na tieto záujmy stoja prostredia. Ten čo popisuje – vníma, v našom prí- akoby v opozícii, t. j. ako kronikár vníma vo ver- pade kronikár, vychádza z nejakého prostredia, tikálne členenej spoločnosti raného novoveku z nejakého času, pohybuje sa v nejakom prostre- v priestore Uhorska osoby pod a nad jeho „meš- dí, v nejakom čase a to všetko zanecháva stopy tianskym vesmírom“. V druhom prípade pôjde na mentalite, ktorá tvaruje kronikárove vníma- o stále viac sa prehlbujúcu diferenciáciu v rám- nie napríklad v 16. a 17. storočí v meste Levo- ci navonok jednotnej sociálnej vrstvy mešťanov, ča žijúcich rozličných skupín ľudí v porovnaní s ktorú tým, že táto vnútorná rôznorodosť bola vlastnou skupinou. Práve na takýchto subjektív- veľmi úzko previazaná aj s príslušnou národnos- nych postrehoch kronikára, vymedzení sa voči ťou (zo strany náboženstva vládla istá jednota), ostatným stavia táto práca. Na prvý pohľad, ok- možno sledovať práve na zápase levočských Slo- rem toho, že je skutočným zdrojom faktografi c- vákov a Nemcov o svoje práva. kých informácií, je Hainova kronika tým, že ju píše príslušník meštianstva, aj akousi prezentá- Hainova kronika – kronika patricija Gašpa- ciou meštianstva, akoby jedinou vrstvou mesta. ra Haina No práve na základe onej zákonitosti sa odrazu medzi riadkami vynára množstvo ďalších vrs- ¶ Autorom tzv. Hainovej kroniky bol Gašpar tiev mestskej spoločnosti a dokonca ani autor nie Hain, kronikár, rektor, senátor a napokon aj rich- je len tak obyčajným mešťanom… tár slobodného kráľovského mesta Levoča druhej ¶ Domnievam sa tiež, že cieľom Hainovej kroni- polovice 17. storočia. Bol najstarším synom Mi- ky bola prezentácia určitých historických uda- kuláša Haina a Zuzany Cramerovej. Otec bol ob- lostí spájaných s často (ne)priamo komentovaný- chodník pochádzajúci z bavorského Norimbergu, mi pasážami, ktorých náhľad je predovšetkým ktorý sa v rámci obchodných stykov usadil v Ko- ovplyvnený osobnosťou objednávateľa kroni- šiciach3. Matka bola dcérou bohatého levočského ky, teda iba v prípade, ak si Gašpar Hain nezačal obchodníka a richtára Gašpara Cramera4. písať kroniku len tak sám pre seba z dlhej chví- ¶ Gašpar Hain sa narodil 17. februára 1632 v Ko- le… Preto úlohou kroniky nebol iba suchý popis šiciach. Jeho krstnými rodičmi boli košický ne- faktov, ale aj akési kvalitatívne ohodnotenie za- mecký pastor Ján Reich, Václav Schwertel, košic- znamenaných skutočností podľa požiadaviek ký senátor Juraj Freydenberger, vdova Katarína a očakávaní osôb, ktorým bol tento text určený Czirmannová a Eva, manželka v tom čase naj- a ktoré tak do veľkej miery „autorsky kontrolo- bohatšieho levočského obchodníka Jána Langa vali správnosť“ textu kroniky. Aj z toho dôvodu [HK, s. 306]. 21. apríla 1637 sa mladá rodina na pri interpretácii textu nemôžem vynechať kon- žiadosť Gašparovej matky Zuzany, ktorej nevy-

98 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 9898 22010-02-25010-02-25 17:48:3517:48:35 hovovalo košické ovzdušie, presťahovala do Le- rovi Hainovi a lekárovi Dávidovi Spillenbergovi voče [HK, s. 194]. z rokov 1653–166812. Inventár kníh z jeho kniž- ¶ Od 3. júla 1652 študoval na univerzite vo Wit- nice sa nezachoval, avšak jeho syn Ján Mikuláš tenbergu, kde bol žiakom Dr. Samuela Pomaria, mal v pozostalosti viac ako 400 kníh. Odborníci ktorý neskôr pôsobil v Prešove. Po návrate do Le- predpokladajú, že mnohé z týchto kníh vlastnil voče bol v decembri roku 1658 zvolený za rektora už Gašpar Hain13. mestskej školy, ktorá mala charakter gymnázia5. ¶ Kronika má široký časový rozsah. Najstaršie Sám túto funkciu nechcel prijať, ale ako píše, pre- zápisky sú venované Gepidom a ďalším všeobec- hovoril ho vtedajší farár Krištof Bohemus [HK, ným informáciám z obdobia sťahovania náro- s. 277]. Rektorom bol až do mája roku 1664, keď dov, ktoré písal ako súvislý text. Typická schéma sa tejto funkcie vzdal, pretože už na začiatku zápisu pre celú kroniku, teda rok a k nemu pri- tohto roka bol zvolený za senátora a nestíhal vy- radený zápis určitých faktov v podobe súvislých konávať oba úrady naraz [HK, s. 301, 304]. textových odstavcov, začína rokom 744. Viac pra- ¶ V roku 1674 bol Gašpar Hain v neprítomnosti videlnejším, čo sa vyratúvania jednotlivých ro- zvolený za richtára. V tom čase bol spolu s Bar- kov týka, sa jeho systém zapisovania stáva ro- tolomejom Alaudom vo Viedni, aby priamo od kom 1245 a úplne pravidelným, t. j. zaznamenáva cisára Leopolda I. vymohol zmiernenie protire- každý rok, od roku 1516 až do roku 1684. formačných opatrení. Keďže jedným z týchto na- ¶ Rukopisný originál kroniky sa pôvodne nachá- riadení bolo, aby richtár, väčšina členov senátu dzal v archíve Evanjelického cirkevného zboru i volenej obce boli katolíci, bol Gašpar v polovici a. v. v Levoči. V súčasnosti je nezvestný14. Ivan roku 1675 nútený odstúpiť6. Vo funkcii by sa udr- Chalupecký tvrdí, že originál vraj zhorel v Prahe žal len vtedy, keby konvertoval, čo ako presved- počas bojov pri požiari pražskej radnice. Jestvuje čený evanjelik odmietol urobiť [HK, s. 419, 440]. však viacero odpisov15. Pri spracúvaní tejto prá- Richtárom sa stal opäť až v roku 1682–1683, v ča- ce som vychádzal z už vyššie niekoľkokrát cito- se Tököliho povstania [HK, s. 494, 497]. Po roku vanej tlačenej verzie z rokov 1910–1913 v nemec- 1683 odišiel z verejného života. Zomrel 20. apríla kom i latinskom jazyku obohatenej o maďarské 1687 v Levoči, vo veku 55 rokov.7 preklady, ktorú vydal Spišský dejepisný spolok16. ¶ Manželkou Gašpara Haina sa 9. novembra Z tohto jedinečného diela čerpali a v súčasnos- 1660 stala Agnesa Serpiliusová, vdova Jána Glat- ti čerpajú mnohí pri spracúvaní hlavne spišskej za z Bardejova a dcéra kežmarského farára Jána problematiky, napríklad C. Wagner v často cito- Serpiliusa a Evy Freyovej [HK, s. 359-360]. V tom- vanom diele Analecta Scepusii sacri et profani vy- to manželstve sa narodilo päť detí. Otca prežil danom vo Viedni v rozmedzí rokov 1773–1778 či len syn Ján Mikuláš Hain, o ktorom existuje len z mladšieho obdobia základná literatúra k deji- veľmi málo informácií. Svoj dom v dolnej časti nám Levoče od Michala Suchého Dejiny Levoče I. levočského námestia, ktorý zdedili Hainovci po z roku 1974. No pozornosť samotnej kronike ako smrti Jána Serpiliusa v roku 1667, daroval evan- takej sa veľmi neušla. Asi jedným z prvých kri- jelickej cirkvi, ktorá v ňom v 2. pol. 18. storočia tických pokusov bola štúdia v časopise Századok umiestnila svoje lýceum. Dnes sa v tejto budove z 1871 v rozmedzí strán 12 – 30. Zato v súčasnej nachádza Spišské múzeum8. Hainovci na Spiši slovenskej historickej spisbe, napríklad známe vymreli práve Gašparovým synom Jánom Miku- dielo Júliusa Sopka Kroniky stredovekého Sloven- lášom v roku 17109. ska vydané v Budmericiach v 1995 sa o Hainovej ¶ Najvýznamnejším dielom Gašpara Haina bola kronike zmieňuje len okrajovo. Pritom Maďari tzv. Hainova kronika, celým názvom „Zipseris- ju pomerne nedávno vydali kompletnú v maďar- che oder Deütschoverische Chronika vndt Zeit-be- skom preklade17. Trošku svetlejším príkladom sú schreibung zusamen getragen der Lieben Posterität možno články venované rozboru Hainovej kro- zur nachricht von Caspar Hain“10, čo možno pre- niky, ale skôr z pohľadu knižnej vedy, v sloven- ložiť ako: Spišská alebo Levočská kronika a do- skom časopise Kniha autorov Lengyelová a Ag- bový opis, ktorý spísal a pre milých následníkov net, tiež už vyššie citované. ako správu zanechal Gašpar Hain. Pri jej písa- ¶ Aj Hain sa, ako každý kronikár, vyjadruje zo ní vychádzal z kroník a zápisov Konráda Sper- svojho zorného uhla pohľadu, preto som do práce fogla, Daniela Türcka, Jána Henischa, Krištofa zaradil „výlet“ do jeho súkromia. Napríklad, za- Kola, Petra Czaka a Martina Frölicha. Čerpal aj tiaľ čo jeden z predchádzajúcich levočských kro- zo zápiskov svojho starého otca Gašpara Crame- nikárov Konrád Sperfogel bol konzervatívnym ra a svojho otca Mikuláša Haina. Ďalším zdro- katolíkom a na reformáciu nadával, Hain bol jom jeho informácií najmä k starším dejinám boli horlivým evanjelikom [HK, s. 92], nadával na pá- knihy Jordanesa, Aenea Sylvia Piccolominiho pežencov a staval ich do zlého svetla18. Ide aj o to, a Antonia Bonﬁ niho. Pri písaní kroniky Gašpar ako boli kronikári o dianí informovaní. Ak boli Hain využil aj pramene z mestského archívu11. richtármi či členmi mestskej rady, ich informácia Pravdepodobne čerpal zo svojej bohatej kniž- je obyčajne presná a hlboká. Je to práve prípad nice, ktorú systematicky budoval. V levoč skom Haina, keďže mesto často zastupoval na mno- seniorátnom archíve sa nachádzajú dodacie lis- hých celoštátnych rokovaniach, na sneme i u pa- ty kníh z Wittenbergu a Lipska určené Gašpa- novníka. [HK, s. 116]. Ivan Chalupecký charak-

99 Štefan Plačko, Hainova kronika z pohľadu historickej antropológie…

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 9999 22010-02-25010-02-25 17:48:3517:48:35 terizuje kroniku Gašpara Haina ako najbohatší vlastne pohŕda, nie je nik iný ako šľachta, kto- popis dejín mesta v bývalom Uhorsku19. rá sa v tomto období v zvýšenom počte usádza ¶ Hain bol veľmi vzdelaný človek. Mal široký v mestách Horného Uhorska. Zdola slovo meš- rozhľad v domácej i zahraničnej politike. V svo- ťan znamenalo „pána“, zámožnú osobu s majet- jej kronike komentuje politické udalosti prísluš- kom, ktorý bol pre spoločensky nižšie postavenej doby, boj proti Turkom, zvláštnu pozornosť ných obvykle zamestnávateľom. Zhora bol však venuje stavovským povstaniam a ich dôsledkom výraz „mešťan“ spojený s výsmechom a v očiach na život Levoče, popisuje ako sa odrazili na de- aristokrata šlo o osobu, ktorá bola smiešna svoji- jinách mesta. Uvádza detaily z mestskej správy, mi zlými spôsobmi, nedostatkom vkusu a celko- podáva zoznam členov mestskej rady i richtá- vou spoločenskou nevhodnosťou21. rov mesta, uvádza v niektorých rokoch zoznamy ¶ Mestská chudoba bola charakterizovaná ne- občanov. Popisuje pomerne podrobne zaujíma- vlastníckym vzťahom k výrobným prostriedkom vé súdne prípady [HK, s. 310], prírodné pohro- a podieľajúca sa 30–50 na počte obyvateľstva. my [HK, s. 293], požiare Levoče [HK, s. 95], ale aj Jej príslušníkov delil rôzny stupeň biedy či určitá iných miest a obcí na Spiši. Ďalej vojenské ope- majetnosť. Patrili k nej všetky majetkovo slabé rácie [HK, s. 512], hospodársky život mesta i Spi- mestské vrstvy, ktoré nemali meštianske právo, ša, referuje o hladomoroch, uvádza dokonca ze- ale aj schudobnení mešťania. Patrili k nej produk- metrasenie [HK, s. 162]. Ďalej venuje pozornosť tívne vrstvy obyvateľstva (tovariši, učni, chu- rôznym posolstvám mesta panovníkovi a sne- dobní cechoví i mimocechoví remeselníci, drob- mu, organizácii života v meste. Popisuje jednot- ní kupci, nádenníci, domáci a pomocní robotníci livé voľby richtárov a mestskej rady [HK, s. 301], v obchode, v službách a v stavebných prácach, če- podrobne referuje o rozšírení sa evanjelického ľaď a pracovníci v dvoroch, sezónni robotníci na náboženstva v meste a na Spiši, o anabaptistoch poliach a vo viniciach, domáce práčky a tkáčky, a rôznych veciach, ktoré reformáciu sprevádzali. sluhovia a slúžky, rôzni námezdní pracovníci a i.) O mnohých udalostiach v Levoči i na Spiši máme a tiež osoby, ktoré neboli priamo činné vo výrob- informáciu len od neho. nom procese, ako napríklad domáce služobníc- ¶ No doslova len sem-tam, pomedzi všetky mož- tvo mešťanov a šľachty, vychovávateľky, dojky né politicko-vojensko-hospodársko-súdne „vyra- a nepracujúce živly (žobráci, mrzáci, slepci, hro- túvanie“ sa nachádza „skutočný“ Gašpar Hain – madiaci sa okolo špitálov a kostolov, tiež pova- nenápadné poznámočky či špeciﬁ cké formulácie ľači, falošní hráči, prostitútky, zlodeji, sústrede- faktov, ktoré umožňujú hlbšie nahliadnuť, práve ní okolo krčiem a pod.), napokon málo početné okom historickej antropológie, do mestského ži- katolícke duchovenstvo, ktoré bolo rovnako ako vota Levoče 16.–17. storočia. časť chudoby sčasti bez meštianskych práv22. ¶ Je tu vymenované množstvo rozličných ty- Mešťania a tí ostatní Hainovej kroniky pov osôb, ktoré sa radili k mestskej chudobe, no z Hainovej výpovede by sme sa dozaista o ta- ¶ Ako som už v úvode uviedol, rozoberiem len komto širokom spektre nedozvedeli. To, že ho niekoľko z početného zástupu najvšakovakejších aj takáto spoločnosť vôbec obklopovala, je zrej- navzájom sa vymedzujúcich spoločenstiev v rám- me len z minimálneho množstva zmienok, v kto- ci mestského prostredia. Práca sa zameriava na rých hrajú len akúsi „bočnú úlohu“. Najtypickej- sociálne, či sociálno-etnické hľadisko členenia, ším príkladom toho je, keď má meštiansky stav kde najvýraznejším a stereotypne s mestom spá- v kronike vyzerať ako stav súcitných a láskavých janým je spoločenstvo mešťanov. Stereotyp, že ľudí. A voči komu, ak nie tým slabším a úbohej- každý človek žijúci v stredovekom meste je slo- ším? „…Peniaze, ktoré pán Ján Henkel zo svojej vro- bodným mešťanom na základe okrídlenej vety denej dobročinnosti a lásky k vlasti rozdelil medzi „mestský vzduch oslobodzuje“, nie je na mieste. Aj remeselníkov, sedliakov a chudobu…“23 [HK, s. 31]. keď všetci obyvatelia Levoče mali zaručenú osob- V akej inej súvislosti, ak nie s trestnými vecami, nú slobodu a mali základné občianske práva, v po- by sa zámožný patricij zmieňoval o nejakej be- liticko-právnom zmysle netvorili homogénny ce- dači? Veď čo chudák, to zlodej… Je jedno či je to lok. Medzi jednotlivými vrstvami existovali veľké žobrák spred kostola alebo sluha: „…sluha pána rozdiely. Z politicko-právneho hľadiska sa obyva- poštmajstra Michala Glasersa ho okradol a tak bol teľstvo Levoče delilo na dve základné skupiny: na sťatý…“24 [HK, s. 114], najmä, keď treba chrániť mešťanov, t. j. takých, ktorí získali levočské meš- svoje obchodné záujmy [HK, s. 340-341]. Nebyť tianske právo a ostatných, čo meštianske právo morových epidémií, ktoré zasiahli mesto a jeho nedostali.20 Lenže v meste 16. a 17. storočia žili okolie, človek by si dnes myslel, že na mestských i mešťania, ktorí toto právo mali, no aj tak o svo- majeroch pracovali nebodaj samotní mešťania… jom meste a svojom osude nemohli priamo rozho- „…Okolo mesta bolo nájdených niekoľko nepochova- dovať. Im sa budem venovať v nasledujúcej kapito- ných tiel, menovite pri majeri pána Juraja Gerstne- le. Žili tam i „mešťania“ bez práv a tiež „mešťania“, ra mŕtve dieťa, v Kratzersovej stodole žena a dieťa, ktorí mešťanmi v skutočnosti pohŕdali. pod kláštorom v mestskej priekope dievčina, ktorí ¶ „Mešťanmi“ bez práv si dovoľujem nazvať boli pochovaní. Tiež na majeri pána farára magis- mestskú chudobu a „mešťan“, ktorý mešťanmi tra Joba Zablersza pri priekope, majerníkovi umre-

100 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 100100 22010-02-25010-02-25 17:48:3517:48:35 la žena spolu so 4 deťmi a len 1 malé dvojročné diev- ¶ Ostatný druh informácií, v ktorých sa kroni- čatko mu ostalo. To bol začiatok moru v Levoči…“25 kár zaoberá šľachtickým náprotivkom, možno [HK, s. 303]. Zásada rovnosti, bratstva, slobo- aj preto nadobúda nádych akéhosi nenávistného dy oﬁ ciálne zaznela až o storočie neskôr a zatiaľ výsmechu až satiry v podobe rozličných veselých stavovsky zmýšľajúca spoločnosť robila rozdie- pletiek. Domnievam sa, že ich obsahom chcel zá- ly až po hrob… Najlepšie sa Hain prezrádza, keď roveň aj ako horlivý evanjelik moralizovať – pra- v zápiskoch na konci každého roka uvádza jeho nierovať šľachtu za jej nemorálnosť, ktorá je pre stručnú charakteristiku, napríklad aj v podobe patricija neprijateľná a odsúdeniahodná: „…Ge- vyratúvania narodených a zomrelých: „…Tohto nerálka kvôli vykonávanému smilstvu s komorníkom roku zomrelo 86 osôb. 54 osôb bolo pochovaných s ce- Očkajom, ako aj kvôli jedu, ktorý podala jej pánovi remóniami, 32 ale bez ceremónií…“26 [HK, s. 300]. generálovi (ktorý mu kvôli usilovnému kurírovaniu aj Buď pochovaní bez ceremónií museli umrieť na tak neuškodil) od svojho pána generála, grófa Františ- nejakú epidémiu, čo je málo pravdepodobné, že ka Čákiho, utiekla…“31 [HK, s. 363] alebo nasledujú- by sa to dialo permanentne každý rok počas Hai- ca udalosť32, ktorá zároveň nečakane zachytáva aj novho života, alebo ide o tých pár bezmenných – ľudovú tvorbu: „…Peter Feigel dal v Spišskom Štvrt- pre Hainovu vrstvu nepodstatných ľudí. Voči ich ku uväzniť svojho služobníka Jána z Augsburgu, lebo protipólu a síce ľuďom až s príliš dlhými menami zneuctil jeho dcéru Kristínu a nechal ho popraviť pre- a titulmi – šľachte, pristupoval inak. šovským katom, pretože Levočania mu svojho nechce- ¶ Obvyklý názorový stereotyp širokej verejnosti li dať. Hneď nato sa o tom spievala výsmešná pesnič- dneška: šľachta – hrady a panstvá, mešťan – mes- ka: Dieťa sa narodilo v Spišskom Štvrtku, teší sa celá to27 už neplatil ani v 13. storočí a nie ešte v no- dedina, to dieťa sa volá Regina, jeho matkou je Kristí- vovekom Uhorsku. Bol to postupný vývoj, na na…“33 [HK, s. 109]. ktorom sa podieľalo viacero faktorov. Snemové uznesenia zo začiatku 17. storočia umožňova- „Nemešťania“ medzi mešťanmi Hainovej li šľachte budovať v kráľovských mestách sídla kroniky k trvalému či prechodnému bývaniu, avšak za- chovať pritom šľachtické stavovské privilégiá, ¶ Meštianstvo bolo i samo sa pokladalo za pri- teda nepodliehať mestskej rade. Šľachta usadzo- vilegované obyvateľstvo. Svoje sebavedomie dá- vaná vo východoslovenských mestách hlavne od valo verejne najavo už tým, že každý, kto chcel poslednej tretiny 17. storočia získavala meštian- mať také práva ako mešťan, musel získať levoč- ske právo a prenikala i do mestskej samosprávy, ské meštianske právo Burgerrecht a síce, po zlože- kde jej príslušníci vystupovali kolektívne.28 ní novomeštianskej prísahy. Pre učiteľov, lekárov ¶ Za väčšinou Hainovych písomných komentá- a iných príslušníkov mestskej honorácie táto porov na adresu šľachty stojí stavovský nepriateľ, vinnosť neplatila ešte ani v 17. storočí34. ktorý sa snaží na úkor uhorských slobodných ¶ Meštianske právo však nemohol získať každý kráľovských miest a teda politicko-hospodár- a v tom bol onen háčik. Dostal ho len ten, kto skych záujmov jej patricijov, sebe ekonomicky spĺňal určité podmienky. Základnou podmien- polepšiť. V prvom rade sú to večné majetkové kou bolo vlastniť v meste nejakú nehnuteľnosť spory medzi mestom a spišskou šľachtou [HK, a mať dobrý pôvod, t. j. dokázať, že bol v man- s. 319], kde sa patriciát málokedy dovolá spravod- želskej loži splodený. Zo získania meštianskeho livosti. Veď krajinské súdy, stoličné súdy, inštitút práva boli automaticky vylúčené i deti tzv. ne- kráľovského personalistu, pod ktorého právo- čistých osôb ako boli kati, šarhovia a pod., kto- moc Levoča spadala, sú „presiaknuté“ šľachtic- ré tým automaticky strácali česť. V prípade, že tvom… Ako príklad môže poslúžiť istý súdny uchádzač pochádzal zďaleka a nemohol predlo- proces konaný v Prešporku, kde mali v 42 rokov žiť žiadne osvedčenie o dobrom pôvode, povoľo- starom spore Levoči pomôcť akési osvedčenia, vala sa výnimka na lehotu do roka a do dňa, a na ktoré vlastnili žalovaní šľachtici, no samozrej- ten čas mal dvoch ručiteľov 35. me za 42 rokov sa môže hocičo stratiť… „… keď- ¶ Od druhej polovice 16. storočia, keď sa v Levo- že je to už 42 rokov, čo sa to stalo, od šľachticov (lebo či presadila reformácia, za človeka s dobrým pô- žiaden pes toho druhého nehryzie) takéto osvedčenie vodom sa pokladal nielen ten, ktorý pochádzal tiež už nemôžu mať…“29 [HK, s. 116-117]. Očividne z riadneho manželstva, ale ten, kto bol súčasne namrzený Hain dodáva poznámku v zátvorke, i príslušníkom novej viery, vyznávač pravého ná- ktorou pravdepodobne napovedá, že si mestom boženstva, za akých sa v Levoči označovali evan- žalovaná stránka so súdom veľmi dobre rozume- jelici. Príslušníci iných vierovyznaní, najmä ka- la… V podobných prípadoch Hain prejavuje až ra- tolíci, boli otvorene diskriminovaní [HK, s. 368]. dosť z nešťastia, ktoré sa prihodí predstaviteľovi V osvedčeniach o dobrom pôvode, ktoré prichá- ďalšej „zdieračskej“ šľachtickej inštitúcie: „…Sil- dzali do Levoče, sa tiež vyzdvihovala príslušnosť né hromy-blesky sa zniesli. Za rovnakého počasia k dobrej nemeckej národnosti, jednoznačne pre- pri Kremnici zasiahol komorského grófa blesk. Aký tláčaná najmä nemeckými remeselníkmi. Ďalší- úžasný je Boží súd. Ako mameluk narobil veľa zlého, mi podmienkami boli dosiahnutie určitého veku medzi iným pripravil mesto o turzovský (?). Takto a mužské pohlavie. Aj ženy boli príslušníčkami konečne odmeňuje Boh…“30 [HK, s. 299]. privilegovaného meštianskeho spoločenstva, no

101 Štefan Plačko, Hainova kronika z pohľadu historickej antropológie…

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 101101 22010-02-25010-02-25 17:48:3517:48:35 získali ho iba prostredníctvom svojich mužov chen nicht ein geringer streit wegen der gütter vor- a neprechádzali na nich všetky práva. Mohli byť gefallen…“42 [HK, s. 10-11], aj listina Belu IV. z ro- činné ekonomicky, najmä v prípade ovdovenia, ku 1249 naznačuje to isté. V nej sa okrem iného nie však politicky36. uvádza, že Belo IV. poslal na Spiš magistra Alber- ¶ Najväčším problémom v tejto zdanlivo jedineč- ta Akusa a zvolenského špána (comes) Myku, aby nej „oáze slobody“ tých čias bolo, že všetci drži- na celom Spiši vymedzili hranice medzi chotár- telia plného meštianskeho práva teoreticky mali mi jednotlivých obcí43. Zrejme návrat obyvateľ- rovnaké politické práva, t. j. mohli voliť a byť vo- stva Spiša do svojich pôvodných sídel a chotárov lení do orgánov mestskej samosprávy, no v sku- po uplynutí mongolského nebezpečenstva a usa- točnosti to tak celkom neplatilo. Pri voľbách sa dzovanie nových osadníkov nebolo celkom bez uplatňovalo zvykové právo, podľa ktorého čle- problémov, keď tu panovník poslal svojich pove- nom vonkajšej rady sa mohol teoreticky(!) stať rencov s takouto úlohou. O nemeckých hosťoch každý mešťan, senátorom už len ten, kto bol na Spiši sa vie, že sa usadzovali v blízkosti sta- predtým členom vonkajšej rady a richtárom taký, rých slovanských osád, do ich chotárnych celkov, čo už bol senátorom. Bolo to pravidlo, ktoré sa až ktoré za pomoci kráľovských donácií narušili44. na drobné výnimky sústavne zachovávalo37. ¶ Z národnostného hľadiska bola Levoča aj v 16. ¶ Takýmto spôsobom sa v Európe už od konca 12. a 17. storočí navonok vyložene nemeckým mes- do 14. storočia v mestách formuje vládnuca katom. Všetky mestské knihy a rôzne iné úradné tegória zvaná patriciát, zložená zo skupiny rodín dokumenty boli písané po nemecky alebo po la- hromadiacich v mestách pozemkové vlastníc- tinsky a slovenčina sa uplatnila výnimočne. Ve- tvo, bohatstvo, ovládajúcich hospodársky život denie mesta bolo v rukách nemeckého obyvateľ- a kontrolujúcich život politický tým, že sa zmoc- stva, ktoré sa usilovalo svoju nemeckú národnosť nili mestských úradov38. Z hľadiska sociálnej di- dať najavo rôznym spôsobom, napríklad magis- ferenciácie tvoril patriciát východoslovenských trát mal chodiť na radnicu i do kostola v nemec- miest úzku homogénnu vrstvu, ku ktorej patrilo kých plášťoch, topánkach a klobúkoch na zname- najviac 2 – 7 obyvateľov. Najvplyvnejšie patri- nie používania nemeckého práva a pod. Gašpar cijské rody kumulovali nielen nehnuteľnosti, ale Hain, levočský Nemec, v úvode svojej kroniky monopolizovali i správu miest. Štýlom života sa o zložení obyvateľstva Levoče napísal: „…Všetci snažili napodobniť šľachtu.39. obyvatelia sú Nemci augsburského vierovyznania, čo ¶ Každý senátor napríklad ručil za zverený úsek o žiadnom inom meste v Hornom Uhorsku, ba v ce- mestského hospodárstva svojím majetkom. lej krajine, nemožno povedať, lebo inde sú aj Maďari, V prípade, že sa dopustil nejakého prešľapu a bo- Slováci a možno tam nájsť aj katolíkov a kalvínov…“ lo mu to dokázané, musel spôsobenú škodu zapla- [HK, s. 5]. Michal Suchý na margo tohto výroku tiť. A tak hlavnou prekážkou účasti chudobnej- vyjadruje mienku, že to však bolo asi iba zbožné ších vrstiev meštianstva vo vrcholných orgánoch želanie mladého nemeckého učiteľa, ktorý nako- mestskej samosprávy bolo aj to, že sa za výkon niec sám musel uznať, že to, čo na začiatku svo- funkcie neplatilo. K revolučnej zmene v tom- jej kroniky napísal, nezodpovedá skutočnosti45. to smere došlo roku 1670, keď namiesto „samo- Ako sa postupne oboznamoval so staršími pra- obslužného“ odmeňovania richtára a senátorov meňmi a sám ako richtár bol postavený pred rie- [HK, s. 285], boli týmto hodnostárom určené ﬁ x- šenie národnostných problémov v meste, musel né ročné platy. Tým sa z ekonomického hľadiska do tej istej kroniky zapísať viaceré fakty, ktoré otvorili prístupové cesty do najvyšších orgánov jeho úvodné tvrdenie spochybňujú. Gašpar Hain i menej majetným mešťanom. Do konca 17. storo- nám vo svojej kronike zanechal okrem iného aj čia sa to však výraznejšie neprejavilo40. neobyčajne zaujímavé dôkazy o zápase levoč- ¶ Práve títo „chudobnejší mešťania“ – teda všet- ských Slovákov minimálne za zrovnoprávnenie ci ostatní a síce, „už“ nie mestská chudoba, ale s tunajšími Nemcami, čím samozrejme nechcel „ešte“ ani patriciát – bola heterogénna a značne vystupovať ako objektívne píšuci „publicista“. majetkovo diferencovaná podľa charakteru mes- Práve naopak. Ako predstaviteľ najvyššej vrstvy ta. Mali väčšinou formálne plné mestské právo, meštianstva, otvorene sa hlásiaci k nemeckej ná- ale prakticky správu mesta neovládali(!), aj keď rodnosti, mohol pokojne podobné fakty zamlčať, ju do určitej miery ovplyvňovali. Boli neúmerne no ich zverejnením v kronike určenej jeho „súk- zaťažení daňami a rôznymi kontribúciami v ča- meňovcom“, vo viere, že aj v budúcnosti bude ne- soch bojov a pod. Do tejto vrstvy patrilo podľa mecký patriciát ovládať život mesta, ponúka aké- okolností 50 – 70 obyvateľov miest. Nebola to si varovanie do budúcnosti, „čoho všetkého boli vrstva vnútorne jednotná a to či už z majetkové- tí stále početnejší Slováci schopní…“ ho, alebo etnického hľadiska, čo sťažovalo presa- ¶ Hoci aj v stredoveku žili v Levoči vedľa seba dve dzovanie spoločných záujmov 41. národnosti – Nemci a Slováci, pramene nám ne- ¶ Tak ako autor kroniky kartuziánskeho kláš- hovoria o tom, že by tu bolo dochádzalo k národ- tora a po ňom aj Gašpar Hain zdôraznili, že po nostným sporom. Na základe existujúceho torza vybudovaní Levoče ostatní ľudia sa vrátili k svo- prameňov možno len ťažko určiť či a ako boli za- jim poliam a medzi jednotlivými dedinami došlo stúpení v mestskej rade aj iní ako nemecky sa cí- k nie jednému majetkovému sporu, „… vnter wel- tiaci mešťania. Nie je však vylúčené, že už v 15. sto-

102 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 102102 22010-02-25010-02-25 17:48:3517:48:35 ročí došlo k rôznym problémom, najmä keď Spiš mohol pán veliteľ, ktorý bol úkladný nepriateľ nemec- bol zaplavený bratríckym vojskom, ktorého počí- kej národnosti…“49 [HK, s. 495]. Miestni Slováci vy- nanie bolo jednoznačne proti srsti bohatých ne- užili roku 1682 sympatie kuruckého veliteľa Jána meckých mešťanov. Tiež ctižiadosťou remeselní- Görgeya a žiadali nezávislosť svojich duchovných kov z menších mestečiek bolo dostať sa do Levoče na nemeckom farárovi vo farskom Kostole sv. Ja- a samozrejme, že remeselníkmi v Levoči sa chce- kuba. Ich kazateľ nemal byť len diakonom, ale slo- li stať i synovia tunajších Slovákov, ktorí sa do venským farárom a mal dostávať polovicu desiat- mesta prisťahovali ako roľníci alebo námezdní ku. Ďalej žiadali, aby v ich kostole sa mohli konať pracovníci. Tiež častými pohromami rozličné- denne bohoslužby a slovenský farár mohol vyslu- ho druhu dochádzalo k úbytku obyvateľstva. Po- hovať všetky sviatosti. Väčšina týchto požiadaviek treba jeho doplnenia dávala však viac príležitostí bola splnená, ale Hain si neodpustil poznámku, že k obsadeniu uprázdnených miest najpočetnejšie- to bolo iba na nátlak kuruckého veliteľa a šľach- mu etniku a tým boli v tých časoch v Levoči prav- ty50. [HK, s. 495]. depodobne „nenemci“. No v súdobých dokumen- ¶ V tom čase sa levočskí Slováci vehementne do- toch to možno len ťažko vystopovať. Levočskými žadovali i politického zrovnoprávnenia. Odvo- pisármi boli totiž Nemci, ktorí i vyslovene sloven- lávajúc sa na zákonné články vynesené krajin- ské mená neraz riadne skomolili46. ským snemom z roku 1608 o voľbách a zastúpení ¶ V roku 1531 Hain spomína slovenský kostol v mestských orgánoch bez ohľadu na národ- a školu, ktoré boli umiestnené v jednom z meš- nosť51, trvali na tom, aby boli priamo zastúpe- tianskych domov [HK, s. 50-51]. K výraznému zo- ní nielen vo vonkajšej rade, ale i v senáte. Predo- silneniu slovakizačného procesu a tým k boju tejto všetkým preto, že nemecké obyvateľstvo sa za sociálnej skupiny (boli to hlavne drobní obchodní- daných okolností nemohlo postaviť na rázny ci a remeselníci) za minimálne rovnaké práva aké odpor, výsledok bol úspešný [HK, s. 496]. Boli po- mali Nemci v rovnakej mestskej sociálnej skupine tom občas v senáte, no vo vonkajšej rade takmer (tým, že boli Nemci, boli v Levoči vo výhode, lebo sústavne52. v tomto boli za jedno s patriciátom – hoci inou ¶ Keď v roku 1682 Leopold I. povolil slobodu vie- sociálnou skupinou, no nemeckou) došlo v dru- rovyznania, nemeckí evanjelici sa podľa Haina hej polovici 16. storočia, najmä v šesťdesiatych vtedy zúčastňovali omší „…v švábskom dome…“, a sedemdesiatych rokoch. Už roku 1570 boli Slo- a slovenskí evanjelici „… Slováci ale mali svoju bo- váci v Levoči tak početní a silní, že sa neuspoko- hoslužbu v Gosnovicerovom dome…“53. Omše slo- jili iba s vlastným kazateľom, ale dostali do vlast- venských evanjelikov vtedy celebroval „Herr Da- ného užívania i tzv. špitálsky kostol Ducha Svätého, niel Synapius“ [HK, s. 515]. Príchodom Tököliho nachádzajúci sa neďaleko Vyšnej (Košickej) brány vojsk do mesta boli dokonca pre evanjelikov vy- [HK, s. 121]. K tomu im iste dopomohlo ich pár zá- pratané všetky mestské kostoly spolu so škola- stupcov v mestskom samosprávnom orgáne von- mi. No zmenou pomerov začiatkom roku 1684 kajšej obci, čo tiež nebolo samozrejmým úkazom47. kostoly a školy museli byť vrátené katolíkom ¶ Roku 1664 špitálsky kostol bol už vo veľmi zlom a evanjelici sa museli uspokojiť so skromnejšími stave. Slováci, ktorí tu mávali svoje bohoslužby, podmienkami: „…Aj napriek tomu sa evanjelické boli nútení kostol opustiť. Žiadali, aby mohli ko- bohoslužby konali v súkromných domoch a následne nať svoje bohoslužby vo farskom chráme. Táto i v maštali, nemecky i slovensky vykonávané, a všade požiadavka bola však zamietnutá. Podľa Haina tam kázal pán Synapius…“54 [HK, s. 515]. stalo sa to preto, lebo mesto bolo veľmi ľudna- ¶ Pre obyvateľov doby baroka výraz mešťan evo- té a miesta vo farskom kostole, ktorý Nemci po- koval celý rad významov. Z nich hlavne dva vy- kladali za svoje výlučné vlastníctvo, boli už obsa- kazovali väzby na formálne defi nície sociálneho dené. Slováci dostali do užívania kostol patriaci postavenia. V severozápadnej Európe bol meš- k Veľkému kláštoru (starý kláštor minoritov), kde ťan (burgher, Bürger) v úzkom zmysle slova oby- sami podľa Haina „…vytvorili peknú obec…“48 [HK, vateľ mesta, ktorý sa tešil určitým právam a vý- s. 306]. sadám. Príslušnosť k tejto stavovskej kategórii, ¶ Sústavné poškodzovanie a akési vytláčanie Slo- často potvrdená zápisom do ofi ciálneho zozna- vákov na druhú koľaj vyvolávalo voči Nemcom asi mu, vychádzala z práva daného narodením alebo čoraz väčší odpor. Otvorene prepukol na začiatku dlhých rokov pobytu v meste. Spočívala tiež vo osemdesiatych rokov 17. storočia. Pravdepodob- vlastníctve určitého minimálneho majetku, ku ne ani kostol starého minoritského kláštora nebol ktorému obyčajne patril dom alebo iná nehnuteľ- nejakou veľkou výhrou. Bol schátralý a na okraji nosť v meste. Podľa druhého významu však slovo mesta v štvrti mestskej chudoby. Hoci už v roku mešťan označovalo osobu značných prostried- 1666 bola dokončená nová chrámová hala Kostola kov i značnej úctyhodnosti, príslušníka mest- Ducha Svätého pri Košickej bráne [HK, s. 319], slo- skej elity alebo niekoho, kto k nej nemal ďale- venské omše tam neboli nanovo povolené. Hain ko. Teda meštianstvo či stredná trieda zaujímala otvorene píše: „… A nech sa vie, že v tom čase bolo vo vnútri spoločenského spektra široký priestor. dosť starostí so slovenskou národnosťou, a to kvôli nie- Ako trieda či stav bolo charakterizované vyso- koľkým nepokojným hlavám, ktoré z ctižiadostivosti kým stupňom vnútornej nerovnosti a dokonca chceli mať viac, ako im náležalo, a k tomu im dosť po- i vnútorného napätia a konfl iktov55 tak ako nám

103 Štefan Plačko, Hainova kronika z pohľadu historickej antropológie…

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 103103 22010-02-25010-02-25 17:48:3517:48:35 to v mnohých častiach kroniky nepriamo predos- mešťania. Vyostril rozpory medzi oboma stav- tiera Gašpar Hain [HK, s. 44]. mi. Šľachta presadila v prvej polovici 17. storočia ¶ Samotní Európania 17. storočia mali na obdo- na sneme viaceré zákony, ktoré zakázali mestám bie, v ktorom žili, zvlášť dramatický názor. Bolo odmietať nároky šľachty usadzovať sa v mes- pre nich dobou búrok a zmätkov, útlaku a in- tách, ale potvrdili právo miest zdaňovať nehnu- tríg, dobou neporiadku. Zvláštnym aspektom teľnosti58. V predchádzajúcich storočiach zasaho- týchto konfl iktov však nie je ani tak rozpor me- vali králi a ich orgány do vnútorných záležitostí dzi rôznymi subjektmi, ako naopak prítomnosť miest len výnimočne, ak bolo treba riešiť aktu- zdanlivo nezlučiteľných alebo zjavne protiklad- álne problémy. V tomto storočí sa situácia zme- ných postojov vo vnútri tohto subjektu: Súži- nila. Vysoké daňové bremeno, ktorým boli mestie tradicionalizmu a hľadania nového, konzer- tá zaťažené v čase pätnásťročnej vojny, sa po jej vativizmus a rebelantstvo, láska k pravde a kult ukončení redukovalo len v malej miere. To bolo pretvárky, múdrosť a bláznovstvo, zmyslovosť dôvodom početných sťažností miest. Preto už a mysticizmus, povera a racionalita, presade- začiatkom storočia začala komora vysielať svo- nie prirodzeného práva a chvála absolútnej moci jich komisárov do miest, aby preskúmali ich hos- atď.56 I do tejto „priehradky charakteristík rané- podársku situáciu a oprávnenosť sťažností. Po ho novoveku“ Gašpar Hain až zarážajúco hladko roku 1671 museli mestá znášať podstatne vyššie zapadá. Je až zarážajúce, že taký vzdelaný, raci- ťarchy ako predtým a poskytovať vojsku ubyto- onálny človek, akým Hain nesporne bol, priam vanie, stravu a rozličné služby. V čase bojových kypel poverčivosťou [HK, s. 293] a tiež tak, ako akcií museli služby a vysoké peňažné obnosy pos- sa s razanciou hlásil k demokratickým princípom kytovať obom bojujúcim stranám.59 Absurdným slobodných kráľovských miest, neváhal na dru- príkladom toho je rok 1684, keď do Levoče do- hej strane otvorene vystupovať proti tým, ktorí razili kuruci, ktorí si žiadali svoje, následne prí- sa načahovali po kreslách v mestskej rade. chodom vojsk cisárskeho generála Caraff u i tí bez ¶ Vojenské ťaženia a usádzanie sa vojsk po kra- akéhokoľvek ohľadu žiadali, čo im „patrí“. Mesto jine boli jednou z veľkých príčin rozporov me- muselo dokonca vysťahovať z mestského špitálu dzi centrálnou mocou a miestnymi komunitami, svojich chorých, ktorých presťahovali do akéhosi ktoré ich museli často znášať. Mestá ani drobná biedneho mestského domu, aby tam mohli ubyto- šľachta si neboli istí životom, no predovšetkým vať cisárskych vojakov. Všeobecná nálada v mes- bezprávna masa trpela najviac vyčíňaním rov- te podľa Haina: „… teda bolo veľké lamentovanie nako „priateľských“ ako aj „nepriateľských“ voj- medzi meštianstvom…“60 [HK, s. 511]. sk [HK, s. 512]. Asi práve tá bezprávnosť Hainovi ¶ V porovnaní so situáciou v susedných kraji- nestála za námahu nejako obšírne sa o tejto so- nách mali naše mestá až do 70. rokov rozsiahlu ciálnej skupine rozpisovať. No nemajme mu to za samosprávu, ktorá im vo veľkej miere zaručovala zlé, lebo výnimkou v tomto jednoznačne nebol. nezávislosť od vrchnosti a vyznačovala sa aj ur- ¶ Ale ako by mohol panovník riadiť svoje voj- čitými demokratickými prvkami. Volebné právo ská bez istej miery dohody a súhlasu obcí? Ne- však mali len mešťania, takže časť mestského oby- pochybne sa vyskytovali násilné donucovanie, vateľstva bola z volebného práva vylúčená. Zauží- zneužívanie a následne v určitých prípadoch pro- vaná prax vylučovala vplyv chudobnejších vrstiev testy a vzbury, no napriek tomu práve kráľ po- na kandidátov i na výsledky volieb. Členov mest- mohol, keď pravidlá neboli dodržiavané. To isté ských rád totiž vymenúvala odstupujúca mestská platilo o daňovom systéme. Odpor proti daniam rada.61 Preto, ak nastala len nepatrná odchýlka je typickou chorobou 17. storočia a protidaňo- v tejto starej zabehanej „nespravodlivosti“, Hain vé vzbury sa množia v celej Európe. Zdá sa, že hneď „kričí“: „…Michal Kuman, najstarší vormund v tejto veci je rozkol medzi obyvateľstvom a pa- volenej obce, bol zvolený za richtára tohto mesta, čo novníkom hlboký a nevyhnutný, tak ako nám to ako ľudská pamäť siaha sa ešte nestalo (že richtár bol predviedol Hain, keď otvorene ďakuje Bohu, že z volenej obce a nie z mestskej rady)…“, a vzápätí do- komorského grófa trafi l blesk [HK, s. 299]. Platí dáva, „…Bože daj mi šťastie a požehnanie, aby som to, aj keď chýba politická motivácia tých, ktorí sa o tom nepochyboval…“62 [HK, s. 345]. – Zdá sa ako- vzpierajú a protestujú a predsa vzápätí zaznieva by už nič „nectilo“ staré poriadky, veď Michal Ku- výkrik Nech žije kráľ! Je to obyčajný a naivný po- man je len „obyčajný“ vormund… Aj napriek oslo- kus o alibizmus, o zakrytie skutočného postoja, veniu H. pred jeho menom, Hain prosí Boha… o primitívnu pretvárku? Určite v niektorých prí- Bežnými boli asi aj rozpory medzi jednotlivými padoch, ale je tiež pravdou, že v tomto období je samosprávnymi orgánmi, lebo čo samosprávny spätosť s panovníkom, s predstavou, mýtom krá- orgán mesta, to iné sociálne vrstvy dovolávajú- ľa v ľudových vrstvách rozšírená a silná, dokonca ce sa miesta pod Slnkom63 [HK, s. 371]. – Dovolá- i v silne týraných krajinách. Vzniká tu teda akýsi vanie sa práv iných než senátorov radšej schovať nepomer medzi historickou skutočnosťou a ob- pod zámienkou akéhosi Vnrechtsz voči týmto se- razmi, ktoré raný novovek poskytuje57. nátorom, čo automaticky treba, ako zákon káže, ¶ Ďalším problémom, s ktorým sa mešťan v oných exemplárne potrestať… dobách potýkal, bol intenzívny prílev šľachty do ¶ Ako snáď z celej mojej analýzy vidieť, 16. miest, ktorá odmietala znášať tie isté ťarchy ako a hlavne 17. storočie bolo obzvlášť činorodé vo

104 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 104104 22010-02-25010-02-25 17:48:3617:48:36 vytváraní a snahe presadiť v kultúre a menta- 25 „…sind vmb die Stad etliche todte Cörper vnbe- lite prísne modely spoločenských typov, pevné graben gefunden worden, nemlich bey Herrn Gre- interpretačné formulácie a kritériá „exemplár- gorj Gerstners Mayerhoff ein todtes Kind, in desz nych“ hodnotení udalostí a osôb spolu so zvlášť Kratzers Scheüer ein Weib vnd ein Kind, vnter dramatickým a konfl iktným pohľadom na spo- den Kloster am Stadgraben eine Magd, die mann ločenskú realitu. Toto veľkolepé úsilie – usku- alle begraben lassen. Auch in desz Herrn Pfarrers točňované prostredníctvom skutočného boomu Magistri Job Zablersz Mayerhoff am graben, kronikárstva a diel venovaných súčasným uda- dem Mayer sein Weib, sambt 4 Kinder gestorben, lostiam – „bolo spojené s nutnosťou poskytnúť vnd nur 1 Kleinesz Mägdchen von 2 Jahren übrig politické, mravné a ideové oprávnenie výkonu geblieben, das war der Anfang der nachfolgenden moci, ktorá sa práve vtedy v spoločnosti rozras- Pest in Leütschaw…“ tala a mala tendenciu v určitých medziach obrá- 26 „…Diesesz Jahr sind gestorben 86 Personen. tiť hore nohami tradičné zvláštnosti a štruktúry, 54 Personen sind mit ceremonien, 32 aber ohne alebo sa naopak rodila z nutnosti ospravedlniť ceremonien begraben worden…“ odboj a opozíciu“, ako vo svojom diele trefne po- 27 J. Le Goff , Středověká imaginace, Praha 1998, znamenáva i Rosario Villari64. s. 178 a n. Na princípe stredovekej imaginácie autor dokonale vysvetľuje rozpor medzi život- Poznámky: ným štýlom rytierov – šľachty a mešťanmi na základe literárneho prameňa – básne Výprava 1 M. Klatý, Uhri, Uhorsko a Spiš v haličskej kroni- do Nîmes od Viliama z Orange. kárskej tradícii: Kultúrno-antropologická analýza 28 M. Marečková, op. cit., s. 56. „Haličsko-volynského letopisu“, [in:] Terra 29 „…Ist zu Prespurg ein Octava gehalten worden… Scepusiensis: Stav bádania o dejinách Spiša, ed. welches weill esz nunmehr 42 Jahr sind, dasz es R. Gładkiewicz, M. Homza, Levoča–Wrocław geschehen, von den Edelleüthen (weil kein hund 2003, s. 252-253. den andern beist) solch zeügnusz auch nicht 2 M. Klatý, Uhri, Uhorsko a Spiš…, s. 253-254. haben konten…“ 3 Slovenský biografi cký slovník II, Martin 1987, 30 „…sind mächtige DonnerWetter niedergangen. s. 261-262. So hatt auch dasz Wetter zu Chemnitz den 4 J. Bal, J. Förster, A. Kaufmann, Hain Gáspár Camergraff en, den von Chaos erschlagen, wie Lőcsei Krónikája, Levoča 1910–1913, s. 190. wunderbahr ist Gottes gericht, Er hatt alsz ein (Ďalej len HK s uvedením príslušnej strany Mammeluck viell gestieff tet, vndter andern die priamo v texte v hranatých zátvorkách.) Stad auch vmb das Th urzonianische Legat ge- 5 T. Lengyelová, Levočská kronika Gašpara Haina, bracht. So lohnet endlich der liebe Gott…“ „Kniha“, 97 – 98: 2000, s. 158-159. 31 „…Ist die Generalin wegen geübter hurerej mit 6 M. Suchý, Dejiny Levoče I, Košice 1974, s. 210-211. dem Kämmerling Otschkay, so wohl auch wegen 7 T. Lengyelová, Levočská kronika…, s. 159. Ihren Herrn den General beygebrachten gieff t 8 Kolektív, Výtvarná kultúra na Spiši, Košice (welchesz Ihm doch wegen fl eisziger Cur nicht 1985, s. 8. geschadet) von Ihren Herrn den General Graff 9 T. Lengyelová, Levočská kronika…, s. 159. Czyacki Ferentz entlauff en…“ 10 J. Bal, J. Förster, A. Kaufmann, op. cit. 32 Je vhodným príkladom len v prípade, ak je 11 T. Lengyelová, Levočská kronika…, s. 159. moja domnienka správna a síce: Tým, že Peter 12 J. Agnet, Kapitoly z dejín spišských knižníc, Feigel nemá pred menom zvyčajne Hainovo ti- „Kniha“, 81: 1982, s. 140-141. tulovanie významnejších osôb Herr, mohlo by 13 T. Lengyelová, Levočská kronika…, s. 159. sa zdať, že ide o obyčajného človeka, no fakt, 14 Ibidem, s. 158. že má sluhu, že przniteľa jeho dcéry dal sťať 15 I. Chalupecký, Kroniky a kronikári mesta Levoča, a predtým uväzniť v Spišskom Štvrtku, pre- „Pohľady do minulosti“, I: 2001, s. 29. zrádza, že asi ide o nejakého „sedmoslivkára“ 16 J. Bal, J. Förster, A. Kaufmann, op. cit. z radov spišských kopijníkov, ktorých akýmsi 17 I. Chalupecký, Kroniky a kronikári…, s. 26. centrom na Spiši bol práve Spišský Štvrtok. 18 Ibidem. 33 „…Peter Feigel hatt Seinen diener Johannes von 19 Ibidem, s. 30 Augspurg zue Bethelsdorf gefänglich genommen, 20 M. Suchý, op. cit., s. 277-278. weil Er Ihm Seine Tochter Christinam geschän- 21 J. Amelang, Měšťan, [in:] Barokní člověk a jeho det…, vnd… lies Er ihm durch den häncker von svět, ed. Rosario Villarri, Praha 2004, s. 302-303. Eperies enthaupten, denn die Leütschauer wolten 22 M. Marečková, Východoslovenská města a měš- Ihren nicht darzu brauchen laszen, darnach hatt ťanstvo na prahu novověku, Brno 1995, s. 54-56. mann ein spöttisch liedt davon gedichtet: Ein 23 „…Welches Geld der Herr Johann Henckel, nach Kind gebohren zu Bethelsdorf, desz freüet sich seiner angebornen mildigkeit, vnd liebe zu dem gantz Kabeszdorf, dasz Kind dasz hiesz Regina, Vatterlandt, vnter die handwercker, Bauern vndt sein Mutter hies Christina etc. …“ armuth vertheilete…“ 34 M. Suchý, op. cit., s. 277-278. 24 „…ist desz Herrn Postmeisters Michael Glasers 35 Ibidem, s. 279-280. knecht so Ihm bestohlen geköpff t worden…“ 36 Ibidem.

105 Štefan Plačko, Hainova kronika z pohľadu historickej antropológie…

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 105105 22010-02-25010-02-25 17:48:3617:48:36 37 Ibidem, s. 281. 54 „…und wurden der Ewangelische Gottesdienst 38 J. Le Goff , Kultura středověké Evropy, Praha abermahl in privat haüszern, und folgends in der 2005, s. 396. stallung deütsch und Windisch verrichtet, und 39 M. Marečková, op. cit., s. 54-56. alda hat Herr Synapius geprediget…“ 40 M. Suchý, op. cit., s. 282. 55 J. Amelang, Měšťan…, s. 302-303. 41 M. Marečková, op. cit., s. 54-56. 56 R. Villari, Barokní člověk, [in:] Barokní člověk 42 Michal Suchý v Dejinách Levoče I toto Hainovo a jeho svět, ed. Rosario Villari, Praha 2004, s. 11. tvrdenie interpretuje chybne a síce, že nedošlo 57 Ibidem, s. 13. k žiadnym sporom. 58 Dejiny Slovenska II (1526–1848), Bratislava 1987, 43 Analecta Scepusii sacri et profani I, ed. C. Wag- s. 238. ner, Viedeň 1773, s. 294. 59 Ibidem, s. 239 – 240. 44 M. Suchý, op. cit., s. 50. 60 „…dasz also grosz lamentation allenthalben vnter 45 Ibidem, s. 283. der burgchaff t war…“ 46 Ibidem, s. 285. 61 Dejiny Slovenska II…, s. 240. 47 Ibidem, s. 286. 62 „…Ist zu einem Richter dieser stadt erwehlet wor- 48 „…vnd wurd eine schöne gemeine erfunden…“ den H. Michael Kuman, älteste VorMünd einer 49 „…Vnd ist zuwissen, das man zu der Zeit mitt der Löblichen Gemein, welches (dasz ein Richter ausz Windischen Nation viell zu thun gehabt, wegen der Gemein vnd nicht ausz dem Rath worden) etlicher vnruhiger Köpff e, die ausz ehrgeitz mehr bey Menschen gedencken nicht geschehen… Gott haben wolten, alsz ihnen gebührte, dazu der Herr gebe glück vnd Seegen dazu, wie ich daran nicht Commendant, zimlich geholff en, Alsz der der zweiff ele…“ deütschen Nation spinnen feind war…“ 63 „…Hat ein E. Rath etliche ausz der Gemein, vmb 50 „…Welches alles Sie durch den Commendanten dasz Sie einem Magistrat groszes Vnrechtsz vnd den Adel so weit gebracht, das…“ beschuldiget, vnd leicht dadurch eine rebellion er- 51 M. Suchý, op. cit., s. 289. weckken können, andern zum Exempel gestraff el 52 Ibidem, s. 290. worden…“ 53 „…in dem Schwabischen hause… Windischen aber 64 R. Villari, Barokní člověk…, s. 12. haben ihren Gottesdienst in den Gosnovitzeri- schen hausz…“

Štefan Plačko Kronika Haina z punktu widzenia antropolo- Levoča gii historycznej: Postrzeganie wybranych grup społecznych mieszkańców Lewoczy w XVI i XVII wieku

¶ Antropologia historyczna jest bardzo młodą na). Z tego wyjątkowego dzieła czerpało i nadal dyscypliną naukową. Narodziła się w latach sześć- czerpie wielu badaczy zajmujących się problema- dziesiątych XX w. w Niemczech, przy czym zakres tyką spiską, zbyt mało jednak uwagi poświęcając jej badań i metody pozostawały pod wpływem analizie krytycznej Kroniki. zarówno francuskiej szkoły Annales, jak i popu- ¶ W pierwszym rzędzie skupiłem uwagę na miesz- larnej w krajach anglosaskich Cultural, ew. Social czanach, występujących na zewnątrz dość solidarnie Anthropology. Upraszczając, można stwierdzić, ze względu na ich interesy gospodarczo-polityczne, że antropologia historyczna to właściwie socjolo- wobec innych, stojących jak gdyby w opozycji do gia dawno wymarłych społeczeństw i kultur czy tych interesów. Po drugie chodziło o coraz bardziej subkultur. pogłębiające się zróżnicowanie warstwy mieszczań- ¶ Celem niniejszej rozprawy jest analiza i identyﬁ - skiej, która przez to, że jej wewnętrzne podziały kacja odmienności kilku wybranych grup społecz- były bardzo ściśle związane z narodowością (pod nych ludności miejskiej przedstawionych w Kronice względem religijnym panowała jedność), uwidocz- Haina z punktu widzenia jej autora, rektora szkoły niła się na przykładzie walki Słowaków i Niemców miejskiej, senatora, a wreszcie wójta (Kaspra Hai- z Lewoczy o swoje prawa.

106 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 106106 22010-02-25010-02-25 17:48:3617:48:36 Františka Marcinová Kniha testamentov Stará Ľubovňa Starej Ľubovne 1660–1747 – 1. časť

¶ Stará Ľubovňa je malé mestečko na severo- sledného poriadku bolo známe už od čias Štefa- východe Slovenska. Aj keď bolo voľakedy jedno na I. Existencia testamentu je spojená s individu- z najvýznamnejších miest Spiša, dnes už takmer álnym súkromným vlastníctvom. Dedenie bolo málokto vie o jeho sláve. Pozornosť ľudí zaujme už podriadené predovšetkým zvykovému právu, iba majestátny hrad, týčiaci sa nad mestom a jeho a taktiež záležalo od postavenia a stavu testátora. zaujímavá história. Nájdu sa však ešte ľudia, ktorí Preto je podoba testamentov rozdielna. V prípade zaujímavú históriu hradu spoja s mestom? Prečo knihy testamentov je možné hovoriť o testamen- je história mesta tak zahalená tajomstvom? toch riadiacich sa mestským právom. Keďže je to ¶ K dejinám mesta Stará Ľubovňa sa zachovalo kniha odpisov testamentov, vykazuje vnútorné pomerne málo pramenného materiálu, o to cen- znaky knihy takéhoto typu, ale aj listín. Okrem nejšie sú všetky pramene, ktoré sú priamo spoje- samotných testamentov kniha obsahuje aj oso- né s mestom. Jedným z mála zachovaných pra- bitné záznamy o konﬁ rmácii5 alebo o vyplnení meňov pochádzajúcich z mesta Stará Ľubovňa testamentu dedičmi – inventár testamentu6. je Kniha testamentov Starej Ľubovne z rokov 1660– 1747 (ďalej len kniha testamentov). Lubomirski ako spišskí starostovia – obdobie písania knihy testamentov Kniha testamentov Starej Ľubovne 1660– 1747 ¶ Analýza knihy testamentov by nebola možná bez pochopenia okolností, v ktorých testamenty ¶ Kniha testamentov Starej Ľubovne 1660–1747 je vznikli. História tohto obdobia je akýsi základ- uložená v Štátnom archíve Levoča pobočka Stará ný podklad pre porozumenie a taktiež vysvetle- Ľubovňa vo fonde Magistrát mesta Stará Ľubov- nie niektorých skutočností, ktoré sa vyskytujú ňa 1330–1839 pod inventárnym číslom 10. v ška- v knihe testamentov. Kniha testamentov vznik- tuli číslo 3.1 Kedysi bola súčasťou archívu mesta la v období spišského zálohu, keď bolo Spišské Stará Ľubovňa, v ktorom sa nachádzal „celý rad starostovstvo v rukách Lubomirskich. Obdobie kníh, i tzv. čierna kniha“2. V súčasnosti zostalo predtým ani potom nie je v tomto momente pod- z týchto kníh iba niekoľko, pričom za najdôleži- statné, preto je táto časť zameraná skutočne iba tejšie z pohľadu histórie mesta možno pokladať na obdobie zápisov do knihy testamentov. dve knihy, a to mestskú knihu z rokov 1513–15833 ¶ Roku 1591 Sebastian Lubomirski odkúpil od Gaš- a knihu testamentov 1660–1747. para Maciejowského Spišské starostovstvo, čím sa ¶ Kniha má rozmery 160 × 200 mm. Písacou lát- zároveň stal správcom zálohovanej časti Spiša. Po- kou knihy je papier, na ktorom sa nenachádza vo- stupne sa tu vystriedalo päť generácií, a to Sebas- doznak. Kniha obsahuje celkovo 103 listov, pri- tian (1546–1613), ktorý bol spišským starostom čom od strany 2a až 90a sa nachádza súvislý text. v rokoch 1591–1605, Stanislav (1583–1649), ktorý Medzi stranami 10 a 11 je však text prerušený. bol starostom v rokoch 1605–1634, Juraj Sebastian Zjavne tu chýba strana. Táto strana sa nachádza (1616–1667) bol starostom v rokoch 1634–1660, mimo text, ale je uložená vo fonde Magistrát mes- Stanislav Heraklius (cca. 1642–1702) zastával fun- ta Stará Ľubovňa4. kciu starostu v rokoch 1660–1700 a posledným ¶ Hlavným jazykom používaným v knihe je poľš- bol Teodor Lubomirski (1683–1745), ktorý bol spiš- tina. Vyskytuje sa jeden zápis v nemeckom jazy- ským starostom do roku 17457. Hlavnou úlohou ku, a to na stranách 11B–11a. Je to však ojedine- Sebastiana bola ochrana bezpečnosti zverenej ob- lý záznam. Posledným jazykom vyskytujúcim sa lasti s hlavným sídlom na hrade Ľubovňa8. Sebas- v Knihe testamentov je latinčina. tian Lubomirski bol známy svojím rekatolizač- ¶ Z formálne – obsahového hľadiska je možné ným úsilím na zálohovanom území. Dopomohol knihy testamentov zaradiť do skupiny súdnych k vráteniu fary v Starej Ľubovni katolíkom. V re- mestských kníh, presnejšie do skupiny kníh civil- katolizácii na zálohovanom území pokračoval aj ného súdnictva. Prakticky táto kniha predstavu- jeho syn Stanislav Lubomirski. V období jeho sta- je kopiár, čo dokazujú aj samotné zápisy v knihe. rostovstva prešli farnosti v okolí Starej Ľubovne Obsahom knihy sú testamenty (posledná vôľa, pod právomoc krakovského biskupstva, v ktorej závet), ktorých počet je 40 a pôvodne boli zapí- zostali do roku 17869. sané ako listiny. Testament bol poslednou vôľou ¶ Stanislav Lubomirski sa stal skutočným spiš- (poriadkom), ktorá dodržiavala určité obsahové ským starostom až po smrti svojho otca roku a formálne náležitosti. Dedenie podľa tohto po- 1613. Na území Spiša udržiaval husárske, dra- 107

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 107107 22010-02-25010-02-25 17:48:3617:48:36 gúnske a pešie vojsko. Na hrade Ľubovňa bolo stavu určite dopomohla aj osoba Juraja Sebastia- v tom čase 150 jazdcov a 150 pešiakov10. V ob- na Lubomirského. Roku 1655 boli poľské koruno- dobí pôsobenia spišských starostov z rodu Lu- vačné klenoty prevezené z krakovského Wawe- bomirskich sa zmenila aj správa zálohovaného lu na Ľubovniansky hrad, kde boli uchovávané územia. Namiesto dvoch podstarostov bol usta- až do roku 1661. Roku 1656 poctil svojou náv- novený jeden spišský podstarosta, ktorý sídlil na števou mesto aj hrad poľský kráľ Ján Kazimír23. Ľubovnianskom hrade. Podolínsky hrad sa stal O tejto návšteve sa nachádza zápis v knihe tes- už iba hospodárskym centrom správy Podolín- tamentov, kde sa neznámy testátor sťažuje: ne- skeho panstva. Taktiež sa zmenila funkcia pro- čudo, že je pivovar poškodený, lebo počas Švédskej vizora 13. spišských miest, ktorý sa nazýval už vojny (1655–1660 pozn. autora) a špeciálne počas gubernátorom 13. spišských miest11. V období návštevy jeho kráľovskej milosti na hrade stálo všade starostovania Stanislava Lubomirského sa roku množstvo šľachtických koní, nie iba v pivovare, ale aj 1617 po prvýkrát v prameňoch objavuje zmienka v stajniach a táboriskách, v tom čase bolo zničených o škole v Starej Ľubovni. Spomína sa v súvislosti množstvo nádob (v pivovare)24. Roku 1664 bol Juraj s novým učiteľom na cirkevnej škole12. Škola sa Sebastian obvinený z vlastizrady a odsúdený na spomína aj v knihe testamentov, a to roku 1669 „stratu cti, života a všetkého majetku“, kvôli jeho v súvislosti s pohrebom testátora Andreja Kowal- politickým ašpiráciám. Rehabilitovaný bol roku ského, ktorý škole odkázal tri zlaté13. Ďalšou uda- 1669, o čo sa pričinili jeho synovia, hlavne Stani- losťou, ktorá sa stala v tomto období a ktorá sa slav Heraklius. spomína v knihe testamentov, bol požiar roku ¶ Stanislav Heraklius sa stal spišským staros- 1639. V testamente Alžbety Wilczopolskej z roku tom roku 1660, hoci sa jeho otec prakticky do 1672 je uvedené, že testátorka so svojím manže- svojej smrti funkcie starostu nevzdal. Po obvi- lom postavili dom od základov a to po veľkom ohni není, a potom oslobodení jeho otca získal roku roku 1639, po ktorom zostalo iba prázdne miesto14. 1671 dekrét, ktorý ho potvrdil v úrade spišského Okrem tohto záznamu sa požiar spomína ešte starostu. Už v ďalšom roku sa pričinil o založenie dvakrát, a to roku 1656 v inventári k testamentu špitála pre chudobných v Starej Ľubovni25, ktorý Anny Morawy a roku 1668 v testamente neznáme- sa taktiež spomína v knihe testamentov. Okrem ho testátora. V oboch prípadoch sa testátori sťa- špitála v meste pôsobili aj rôzne náboženské brat- žovali, že v ohni prišli o majetok15. Po tomto ob- stvá. Roku 1604 bolo založené Bratstvo sv. Anny, dobí, podľa P. Mišenka, sa pravdepodobne začali sídlom ktorého bola Kaplnka sv. Anny, ktorá sa v Starej Ľubovni stavať kamenné domy na ná- nachádzala v kostole. Toto bratstvo bolo vytvore- mestí, no podľa M. Timkovej murovanú zástav- né ako pobočka poľskej bernardínskej konfrater- bu môžeme doložiť už po požiari 155616. nity. Druhé bratstvo bolo Bratstvo sv. ruženca, ¶ S menom Stanislava Lubomirského sa spája aj ktoré bolo založené v Starej Ľubovni roku 1672 založenie piaristického kláštora v Podolínci. Za- Stanislavom Herakliom Lubomirskim26. Obe tie- kladacia listina piaristického kolégia bola spísa- to bratstvá sa často objavovali v testamentoch ná 8. novembra 1642 na Waweli. Už o niekoľko ako prijímatelia mnohých peňažných darov, do- dní na to prišli do Podolínca prví piaristi, ktorí konca niektorí z testátorov boli členmi týchto sa počas stavby kláštora usídlili na Podolínskom bratstiev. Okrem Kaplnky sv. Anny (nejde o ka- hrade. V roku 1643 otvorili na Podolínskom hra- plnku v kostole), sa v testamentoch často spomí- de školu – kolégium. Do vlastných priestorov sa na Kaplnka sv. Rochusa. Pravdepodobne výstav- presídlili až roku 1648, keď bola dokončená bu- ba tejto kaplnky súvisela s morovou epidémiou, dova kolégia, no Kostol sv. Stanislava bol vysvä- ktorá sa „prehnala“ Starou Ľubovňou roku 1664 tený až roku 165117. Najväčší vzrast vzdelávacej (sv. Rochus bol najuznávanejším patrónom pro- aktivity zaznamenalo toto kolégium na prelome ti moru)27. 17. a 18. stor., keď bol počet študentov vždy vyš- ¶ V tomto období nastal v Starej Ľubovni aj vý- ší ako 25018. Vybudovanie piaristického kolégia razný rozvoj cechov a remesiel. Existenciu nie- malo významnú úlohu aj pre Staroľubovňanov. ktorých cechov ako tkáčov, či ševcov dosvedčuje Je nepopierateľné, že na ňom študovali mnohí aj kniha testamentov28. Na území Starej Ľubovne Staroľubovňania až do jeho zániku v 20. stor.19 pôsobili viaceré cechy ako krajčírsky, ktorý vzni- Spätosť piaristov so Starou Ľubovňou potvrdzu- kol roku 1610, tkáčsky, ktorý vznikol pred rokom jú aj zmienky z knihy testamentov, kde sa pia- 1632 a obuvnícky, ktorý vznikol pred rokom 1675. risti spomínajú v testamente Alberta Pruszkow- Roku 1691 bola vydaná zakladacia listina súken- ského z roku 1669, ako aj v testamente Agnešky níckeho cechu. Neskôr v prvej polovici 18. stor. Trzesniowskej z roku 1690. V obidvoch prípadoch vznikli ďalšie cechy mäsiarsky a kožušnícky, ako im testátori zanechali značnú sumu peňazí20. aj spoločný zámočnícky cech. Známe sú ešte ce- ¶ Roku 1634 prenechal Stanislav Lubomirski chy kováčsky a hrnčiarsky, no presný dátum ich Spišské starostovstvo svojmu synovi Jurajovi Se- založenia nie je doložený. Presnejšie počty reme- bastianovi. Úlohou mladého starostu bola obra- selníkov v jednotlivých cechoch z tohto obdo- na južnej hranice Poľska21. Od polovice 17. stor. bia sa nedajú určiť. Kompletné údaje o remesel- začína hrať Spišské starostovstvo významnú níkoch v Starej Ľubovni sú zachované až v roku úlohu vo vnútornej politike Poľska22. K tomuto 175829.

108 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 108108 22010-02-25010-02-25 17:48:3617:48:36 ¶ Posledným starostom z rodu Lubomirskich bol ¶ Zápis pri jednotlivých testátoroch bol špecifi c- Teodor Lubomirski. Ten sa stal spišským staros- ký, pri každom z testátorov však boli dodržané tom roku 1700, potom ako mu tento úrad pre- isté pravidlá. Pri menách sa v slovenčine zapi- nechal jeho otec Stanislav Heraklius. Po otcovej sovali iba tie krstné mená, ktoré mali slovenský smrti sa začal Teodor politicky angažovať a do- ekvivalent. Pri krstných menách, pri ktorých stal sa do sporu s poľským kráľom. Roku 1706 nebolo isté slovenské znenie, boli tieto mená po- vstúpili poľské kráľovské vojská na Spiš a za- nechané v pôvodnom znení. Pri majetkových po- brali hrad Ľubovňa. Teodor Lubomirski sa ukryl meroch nie sú vysvetlené jednotlivé pojmy. Tieto v Spišskej Novej Vsi, ale už v auguste získal späť pojmy sú podrobnejšie rozobrané v jednotlivých hrad a dokonca sa vydal za utekajúcim vojskom testamentoch. Augusta II.30 Počas týchto bojov bola vypálená aj Stará Ľubovňa31. Počas povstania Františka II. Gregor Bokszait Rákoczyho ho Teodor podporoval peniazmi, kto- ré vyberal ako dane v spišských mestách. Proti Meno a priezvisko: Grigier Bokszait, Grigier Bok- tomu sa postavili spišské mestá, ktoré sa sťažo- szailt, Grigier Bokssailt alias Loyko. vali priamo u kráľa Augusta II., ktorý vyslal k Te- Spoločenský pôvod: mešťan mesta Ľubovňa. odorovi delegáciu. Teodor túto delegáciu uväznil Rodinný stav: meno manželky nie je uvedené. na hrade Ľubovňa. Hrad sa stal väzením aj pre Keďže sa neuvádza, či sú deti, o ktorých píše iných odporujúcich daňovníkov, pričom zadržia- v testamente, z druhého manželstva, môžeme val aj ich ženy a dcéry, ktoré najprv uniesol, po- predpokladať, že bol iba raz ženatý. S touto man- tom zneuctil, čím si získal prezývku „knieža pe- želkou mal troch potomkov: syna Jakuba, staršiu kelných temnôt“32. dcéru Annu a mladšiu dcéru Žofi u. ¶ Z roku 1728 sa zachovala vizitácia Spišského Kariérny postup: nie je zaznamenaný. Nenachá- dekanátu Krakovskej diecézy, ktorá obsahuje dzajú sa žiadne zmienky, ani v ďalších testamen- množstvo informácií aj o meste Stará Ľubovňa. toch sa nevyskytuje. Veľmi zaujímavé informácie poskytuje vizitácia Bydlisko: neuvádza sa. Spomínajú sa domy v No- o Kostole sv. Mikuláša. Tento kostol bol často wey Wsi37, ale nie je isté, či v týchto domoch býval, spomínaný aj v testamentoch, spomínali sa opra- alebo ich len vlastnil. vy rôznych častí, či jeho výzdoba ako napr. po- Majetok: zlátenie hlavného oltára33. Roku 1740 bola rekon- – domy a iné budovy: dva domy v Nowey Wsi. štruovaná veža, o čom svedčia aj zápisy v knihe – role, lúky, rovne a záhrady: presné umiestne- testamentov34. Teodor Lubomirski neskôr (pred nie rolí nie je určené, je iba zapísané podľa chi- svojou smrťou) zakladal a podporoval kláštory rografu38, záhrada ležiaca pri pánovi Eliášovi a kostoly a v niekoľkých zálohovaných spišských Nyklovi na štyri palice za starým mlynom. mestách dal postaviť stĺp s postavou Božej Mat- – statok: krava. ky, z ktorých mnohé stoja dodnes35. – iný majetok: nábytok: posteľ. Literárna činnosť: zachovaný testament z 23. „Stručné životopisy“ jednotlivých ľudí, januára 1661 – v prepise v knihe testamentov str. ktorých testamenty sa nachádzajú v knihe 3a-4a., podľa číslovania v knihe 1-2., taktiež sa testamentov (ďalej testátori) zachoval inventár k jeho testamentu z 26. apríla 1663, lepšie označený ako quietatio na s. 10a podľa ¶ Kniha testamentov je zdrojom množstva in- číslovania v knihe s. 8. formácií. Jej pramenná báza je nepredstaviteľná Dátum a miesto úmrtia: zomrel pravdepodobne a prakticky nevyčerpateľná. Táto časť predsta- niekedy medzi 23. januárom 1661 a 26. aprílom vuje využitie knihy testamentov z pohľadu ar- 1663. Ako žiadal v testamente, bol pravdepodob- chontológie. Predstavujú sa tu však iba testátori, ne pochovaný pri Kostole sv. Mikuláša v Starej ktorých testament prípadne inventár alebo kon- Ľubovni. Táto informácia sa však nedá potvrdiť, fi rmácia sa nachádza v knihe testamentov. Na keďže po nariadení Jozefa II. bol cintorín pri ko- základe informácií z knihy testamentov boli vy- stole zrovnaný so zemou. tvorené archontologické profi ly – akési „stručné životopisy“. Doplniť hlavne základné údaje o na- Regína Szymkowa rodení, sobáši a úmrtí z matrík sa nepodarilo, okrem posledných dvoch prípadov, a to tiež iba Meno a priezvisko: Regina Szymkowa. v dátume úmrtia36. Spoločenský pôvod: ide o meštianku, manželku ¶ Jednotlivé mená sú zoradené podľa poradia mešťana z radov patricijov. ako sú zapísané v knihe testamentov. V dnešnom Rodinný stav: podľa testamentu bola trikrát príspevku je predstavených prvých 13 testátorov vydatá. Mená prvých dvoch manželov nespomí- a ich testamenty. Pre lepšiu prehľadnosť sú pro- na, ale spomína deti s nimi splodené, a to dcéry fi ly vytvorené v podobe schém. Všetci testátori Agnešku a Magdalénu. Posledným manželom bol boli pôvodne zapisovaní do rovnakej schémy, no Th ebus Obgarski. tá bola vzhľadom na jednotlivé testamenty po- Bydlisko: dom, kde býva s manželom a darovala stupne upravená. ho svojim dcéram a manželovi, s najväčšou prav-

109 Františka Marcinová, Kniha testamentov Starej Ľubovne 1660–1747 – 1. časť

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 109109 22010-02-25010-02-25 17:48:3617:48:36 depodobnosťou v Starej Ľubovni, pretože iné Anna Reiowska miesto v testamente nespomína. Majetok: Meno a priezvisko: Anna Reiowska – domy a iné budovy: dom, ktorý daruje svojim Spoločenský pôvod: pravdepodobne meštianka. dcéram. Rodinný stav: v inventári sa spomína mladší syn. – oblečenie: štyri kúsky šatiek, jedna tenká ko- Bydlisko: dom – pravdepodobne v Starej Ľubovni. šieľka. Majetok: – iný majetok: nábytok: stolík s nádobou na vodu. – domy a iné budovy: dom so šopou, pivovar Literárna činnosť: zachovaný testament z 10. ap- s vybavením. ríla 1659 – v prepise v knihe testamentov 4a-4b, – role, lúky, rovne a záhrady: záhrada poniže podľa číslovania v knihe testamentov 2 s. mestského špitála, roveň za mostom patriaca Dátum a miesto úmrtia: dátum nie je uvedený, k domu, majer. ani neuvádzala, kde chcela byť pochovaná. – statok: dve kravy, jalovica. – oblečenie: staré šaty. Jakub Baltazaur – cennosti: pár medených svietnikov, cínová nádoba veľkosti pinty bez prikrývky. Meno a priezvisko: Jakub Baltazaur, Jakub Bal- – iný majetok: nábytok: 2 skrine, 2 police, posteľ tazar. s dvoma poduškami; zbrane: mušketa so zá- Spoločenský pôvod: ľubovniansky mešťan, sobníkom. pravdepodobne bol šľachticom39. Literárna činnosť: zachovaný inventár testa- Rodinný stav: spomína, že má deti a manželku, mentu z 24. októbra 1661 – v knihe testamentov ale mená nie sú uvedené. 7b-8a, podľa číslovania v knihe testamentov 6, Bydlisko: pravdepodobne Stará Ľubovňa. pravdepodobne bol napísaný aj testament, ktorý Majetok: sa nezachoval. – role, lúky, rovne a záhrady: od cesty do Chmeľ- Dátum a miesto úmrtia: 1661, pričom sa neuvá- nice po prvý potok na štyri palice pri roli Jána dza, kde bola pochovaná. Gńieskiego z jednej strany a Gregora Chmuro- wey z druhej. Michal Szmais – statok: krava, kôň. – cennosti: strieborné lyžičky, zlaté prstene, ho- Meno a priezvisko: Michal Szmais, Michał Szmais dinky. Spoločenský pôvod: ľubovniansky mešťan. Literárna činnosť: zachovaný testament z 25. au- Rodinný stav: manželka, syn Jakub pravdepo- gusta 1661 – v prepise v knihe testamentov s. 4b- dobne s touto jednou manželkou splodený, ale 6a, podľa číslovania v knihe testamentov 3 až 4. uvádza aj ďalších synov, ktorých nevymenúva. Dátum a miesto úmrtia: dátum nie je uvedený, Bydlisko: spomína sa jeden dom, ale nie, či sa pochovaný chcel byť pri Kaplnke sv. Anny, preto- v ňom býva. že bol členom Bratstva sv. Anny . Majetok: Heraldický prameň: neuvádzal sa, pravdepodob- – domy a iné budovy: vyšný dom ne neexistoval, hoci ako šľachtic by mal vlastniť – role, lúky, rovne a záhrady: role (presne neuda- erb. né), role pozdĺž Parie, – cennosti: rôzny cínový riad. Jurko Malcher Literárna činnosť: zachovaný testament z 5. septembra 1661, ktorý nezmenil ani pred smrťou Meno a priezvisko: Juraß Malcher, 14. marca 1662 – v prepise v knihe testamentov Spoločenský pôvod: ľubovniansky mešťan. s. 8b-10a, podľa číslovania v knihe testamentov Rodinný stav: manželka Anna. Matka Katarína 7 až 8. Malchrowa (jej testament bude uvedený v ďalšej Dátum a miesto úmrtia: dátum nie je uvedený, časti). ale asi v roku 1662, v testamente žiadal, aby bol Zamestnanie: mäsiar. pochovaný v Kostole sv. Mikuláša v Starej Ľu- Bydlisko: dom v Starej Ľubovni, ktorý mal po bovni pod organmi. matke. Majetok: Anna Morawa – domy a iné budovy: dom. – role, lúky, rovne a záhrady: záhrada od matky Meno a priezvisko: Anna Morawa – nie je lokalizovaná. Spoločenský pôvod: meštianka, manželka mest- – oblečenie: klobúk, obleky, šaty. ského hodnostára. – cennosti: strieborné gombíky, krížik. Rodinný stav: prvá manželka Krištofa Morawu. Literárna činnosť: zachovaný testament z 24. no- Bydlisko: nespomína sa. vembra 1661 – v prepise v knihe testamentov s. 6a- Majetok: podľa inventára sa nedá presne zistiť. 7a, podľa číslovania v knihe testamentov 4 až 5. Literárna činnosť: zachovaný testament z roku Dátum a miesto úmrtia: dátum nie je uvedený, 1656, a tiež inventár v knihe testamentov z 2. júna neuvádza, kde chce byť pochovaný. 1663, zapísaný na s. 10b-11A

110 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 110110 22010-02-25010-02-25 17:48:3617:48:36 Dátum a miesto úmrtia: zomrela niekedy medzi Zamestnanie: pravdepodobne obchodník so so- rokmi 1656 a 1663, nebolo uvedené, kde bola po- ľou42. chovaná. Bydlisko: spomína sa dom, pravdepodobne v ňom býval. Dorota Sakmarová (Sakmarin) Majetok: – dom: za domom Nilgutorskym. Meno a priezvisko: Dorothea Sakmarin, – role, lúky, rovne a záhrady: záhrada za domom Spoločenský pôvod: pravdepodobne ide o šľach- Nilgutorskym. tičnú40. Literárna činnosť: zachovaný testament z 25. mar- Rodinný stav: spomína manžela, ale neuvádza ca 1667 – v prepise v knihe testamentov s. 13b-14a. jeho meno. Dátum a miesto úmrtia: dátum nebol zazna- Bydlisko: pravdepodobne v dome, ktorý spomí- menaný, ani nebolo uvedené, kde by chcel byť na v testamente. pochovaný. Majetok: – domy a iné budovy: dom. Žofi a Sakmaryová – oblečenie: nový zamatový kabát, vestu, 2 šatky na hlavu. Meno a priezvisko: Zophia Sakmary, Literárna činnosť: testament z 11. mája 1664 – Spoločenský pôvod: manželka mešťana z radov v knihe testamentov na s. 11B-11a v nemeckom patricijov. jazyku. Rodinný stav: manžel Martin Sakmary. Dátum a miesto úmrtia: dátum úmrtia nebol Bydlisko: dom, v ktorom žije s manželom, uvedený, nespomínala, kde chcela byť pochovaná. Majetok: – domy a iné budovy: dom, v ktorom žije s man- Ján Jozefi želom, – statok: stará krava, mladá krava, Meno a priezvisko: Joannis Jozefi , Jan Jozefi , – oblečenie: spodná perina, dvanásť košieľok, alias Gnieski osem kožuchov, dva rantuchy, dva obrusy, dve Spoločenský pôvod: mešťan mesta Stará Ľubov- fartuchy, zelený podšitý kožúšok, šaty, povle- ňa – podľa majetku, mohlo ísť aj o šľachtica41. čenie na posteľ, vankúše, prestieradlá, plátno Rodinný stav: bol dvakrát ženatý. Z prvého biele vlnené, červeno vyšívaný rantuch. manželstva mal syna Jána a dcéru Máriu. Literárna činnosť: testament zo 14. septembra Bydlisko: pravdepodobne dom na námestí. 1665 – v knihe testamentov na s. 14b-15b zazna- Majetok: menaný 24. októbra 1665 – domy a iné budovy: Mlyn na Krempaku (rieka Dátum a miesto úmrtia: nebol spomenutý dá- Hraničné), dom na námestí medzi Jurajom tum, neuviedla, kde by chcela byť pochovaná. Mauritiom a Jánom Domankovičom spolu s budovami pri dome. neznámy testátor – role, lúky a rovne: roľa v Hanie, roveň k Novej Ľubovni s lúkou asi k rieke, roveň medzi Lipni- Meno a priezvisko: podľa knihy testamentov sa kami až po cestu do Hniezdneho ide do Popra- nedá presne zistiť, o koho ide. Pri prepise pisár du, Węgliska, roveň ku Novej Ľubovni, roľa za neuviedol úvodnú formulku, a taktiež neprepísal Pasternią a ďalšie záhrady a role a chmeľnice podpisy, ktoré podľa záznamov v testamente a všetko, čo k domu patrí. mali byť pripojené na konci testamentu. Pravde- – záhrady: za mlynom medzi pánom Demekom podobne ide o pisára testamentu. a Szklarzom začínajúca od mlynskej priekopy Spoločenský pôvod: podľa majetku a známosti až po cestu. možno predpokladať, že išlo o mešťana mesta – statok: kone a iné hospodárske zvieratá, dobytok Stará Ľubovňa z radov patricijov, pravdepodobne Literárna činnosť: testament z 11. apríla 1665 – išlo o šľachtica. v knihe testamentov na s. 12a-13a. Rodinný stav: bol dvakrát ženatý. Z druhého Dátum a miesto úmrtia: dátum nebol uvedený, manželstva má dcéru Dorotu. Z prvého manžel- v testamente nebolo spomenuté miesto pocho- stva mal dcéru Annu, ktorá bola vydatá v Krakove vania. za lekárnika. Dcéru Zosiu. Mal viacerých synov. Mladšieho syna Vojtecha, tiež ženatého v Krakove Martin Fyszer a jeden zo synov bol karmelitánsky mních. Vzdelanie: vedel písať a čítať, pretože testament Meno a priezvisko: Marcin Fysszer, potvrdil podpisom vlastnej ruky. Spoločenský pôvod: išlo o obyvateľa mesta Stará Zamestnanie: nebolo zapísané, pravdepodobne Ľubovňa, no jeho postavenie nie je možné pres- ide o obchodníka. nejšie určiť. Kariérny postup: keďže nie je známe jeho meno, Rodinný stav: pravdepodobne nebol ženatý, nemožno určiť ani kariérny postup. pretože žiaden majetok nezanecháva nikomu Bydlisko: spomína sa vlastný dom, nie je však z rodiny, ani manželke, ani deťom. určené, kde ležal.

111 Františka Marcinová, Kniha testamentov Starej Ľubovne 1660–1747 – 1. časť

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 111111 22010-02-25010-02-25 17:48:3717:48:37 Majetok: Bydlisko: v dome, ktorý spomínala v testamente, – domy a iné budovy: vlastný dom s vyobraze- ale neurčila ho presne. ním dvoch starcov, spomína tiež druhý dom, Majetok: pivovar, stajne, – domy a iné budovy: čiastka z domu na námestí. – role, lúky a záhrady: roľa za starým mlynom, – role, lúky, roviny a záhrady: roľa v Lipníku. ďalšie role za starým mlynom až k Novej – statok: krava, jalovica. Ľubovni, roľa za starým mlynom od Daniela – oblečenie: čierny pozlátený hodvábny čepiec, Kullera spolu s lúkou, druhá roľa smerujúca červený hodvábny čepiec, červená skladaná k Novej Ľubovni na rovni od Tomáša Krawcza, spodnica, adamaszkowa vesta, čierna adamasz- roľa v Chmeľnici – presnejšie nebola určená, kowa spodnica, modrý župan so 17 pozlátený- roľa na pestovanie zemiakov pozdĺž stodoly mi gombíkmi. Ginsterowey, záhrada pozdĺž Kamborski. – cennosti: pozlátený pohár, retiazka okolo pása, – statok: mal väčšie množstvo rožného dobytka biele lyžičky, cínový riad. – kravy, jalovice a aj kone, včely43. – iný majetok: nábytok: posteľ s baldachýnom. – obilie a produkty z neho: žito, jačmeň, pšenica, Literárna činnosť: testament zo 16. júla 1669 – marec44, slad. v knihe testamentov na s. 21b-23b – oblečenie: kantusz lazurowy słamami lisimi pod- Dátum a miesto úmrtia: nebol zapísaný dátum szyty so zlatými gombíkmi, delike fi alovej far- úmrtia, ani nebolo uvedené, kde by chcela byť by so striebornými gombíkmi, župan s malými pochovaná. bielymi gombíkmi, – cennosti: 2 páry veľkých spišských zlátených Diplomatický prepis knihy testamentov – lyžičiek, pozlátený pohár, cínový riad – 30 ks, 1- časť medené nádoby – dve medené a tretia mosadz- ná, malé strieborné veci – presne neurčené, ¶ V tejto časti sa nachádza prepis prvých testa- zlatý mužský prsteň so zafírom, granátový mentov podľa testátorov, ktorých archontologic- pohár, pár bielych lyžičiek, strieborná retiazka ké profi ly sa nachádzali v predošlom odseku. so zlatými pukličkami, ¶ Kniha je písaná v poľskom jazyku. Pri – iný majetok: náradie: voz, kolesá, medené a že- transkripcii boli dodržiavané pravidlá poľskej lezné hospodárske náradie; zbrane: šabľa, puš- ortografi e, pričom však bola ponechaná v pô- ka, pár dlhších pištolí, pozlátená šabľa, šabľa vodnom znení, čo v niektorých prípadoch zna- so striebornými puklicami a so striebornou mená, že sa nezhoduje so súčasnou poľskou or- hlavicou, pár menších pištolí. tografi ou. Pri prepise boli dodržiavané pravidlá Literárna činnosť: testament z 24. júna 1668 – v písaní mäkkých spoluhlások c, s , z a n. V pre- v knihe testamentov na s. 16a-21a, podľa zápisu pise sa uvádza iba variant s, c a z s bodkou alebo už skôr vytvoril iný testament, ktorý týmto tes- čiarkou alebo zápis sz a cz. Písmeno s respektíve tamentom zrušil. š bolo zapísané aj spôsobom ß, pričom v prepise Dátum a miesto úmrtia: nebol zaznamenaný sa namiesto ß používa iba ss. Taktiež nie sú roz- dátum úmrtia, ani nebolo v testamente uvedené vedené niektoré skratky ako: fl . – fl oreny (fl oré- miesto pochovania. ny), g. – grosz/e (groš/e), J.M. – jego milość (jeho milosť) – pri tejto skratke sa môžu vyskytovať Žofi a Głodeczowna aj iné tvary ako napr. Je. Msci., pričom ide len o skloňovanie daného výrazu, v tomto prípade Meno a priezvisko: Zophia Głodeczowna, po mu- jego miłości (jeho milosti), N. – nobiles (šľachet- žovi Mierzgnoczka, Mierguczka, ný), pol. – poľský, používa sa v zmysle poľského Spoločenský pôvod: obyvateľka mesta Stará Ľu- zlotého, Sz. – szuma, ś. – święty/a/e (svätý/á/é), bovňa, pôvodne z chudobnejších pomerov. W. – wielebny, wielkomozny (velebný, veľkomož- Rodinný stav: manžel Martin Mierzguczki, v čase ný), x. – ksiąc, xiąc (kňaz). Práca je členená podľa spísania testamentu nemali potomstvo, pravde- jednotlivých testamentov: podobne ani potom. Spomína tiež sestru.

112 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 112112 22010-02-25010-02-25 17:48:3717:48:37 Titulný list KTSĽ 2a 16. september 1660

Testamenty albo dispositye dobr przy ostateczney woley ludzi roznych, stąnú roznego czyńiące przed śmierćią swoią w dobrey pamięći; Dla lepszego porządku, łatwieyssego znależięńia a lepssego obwarowańia, w te kżięgi poczęte pisać za urzędu sławetnego pana Eliassa Nekla, pana Jana Demeka ; pana Jerzego Mauritiusza ; pana Jana Gnieskiego y pana Jana Komnackiego . Anno restaurata, salutis vid(e)l(ice)t; 1660 Die vero 16. mensis Septemb(ris) Notario pro tunc existente, Paulo Kochanowio , Lubloviae.

Testament Gregora Bokszaita KTSĽ 3a – 4a 23. január 1663

In Nomine Domini Amen. Testament albo wola ostatńia uććiwego męza Griegiera Bokszaita , alias łoyka, miesczańina Lubowien(skiego), uczyńiona przy uććiwych ludziach ńiżey podpisanych z urzędu na to wysłanych. Anno Domini 1661. Die 23. January

Wiedząnc albowiem uććiwy Grigier Bokszailt o tym dobrze, ze na tym świećie niemass nic stałego, ale wssytkie rzeczy przemiiaiące; y wsselka rzecz, ktorakolwiek sie pod słońcem znayduie, odmianom rozlicznym podlega. Sama śmierć nieubłagana pod odmiane iurisdictiiey nie podpada: tey tedy nieużytey śmierći wyrok surowy uważńie sobie rozwazniąc, ze kazdy, kto sie rodzi, niepochybńie umierać musi. [Od cz]asu tedy tą przestrogą wzrussony, lubo na ćiele słaby, ie[dnak] na rozumie zdrowy, uććiwy Griegier Bokssait dobra swoie, ktore wżiął z ręki pańskiey, czyniąc ostatńią wolą zyćia swego, w ten sposob disponuie. A naprzod wedlug wiary ś. katolickiey, w ktorey teraz umierać sobie pragńie, dussę swoię odda- iąc sworzyćielowy y zbawićielowi swemu Bogu wssechmogącemu do łaski iego świętey. Takze pre- znaświętssey Matce Bozey pod obronę iey oddaie. Ciało zas grzessne żięmi, z ktorej początek swoy wżięło, prossąc, aby wedlug powinnośći katolickiey przy kośćiele tutecznym dano uććiwie pochować. Domostwo zas swoie y dobra wssytkie tak rosporządza: Naprzed ma długu pewnego u p. Th omus Fyszera złotych sto sześćdżieśiąt liczby polskiey. Termin oddać złotych sto przypadńie na przyssłą Wielką noc (7. – 9. apríl) a złotych sześćzieśiąt na Świąti Zielone (15. – 17. apríl) v roku terażńieyszym 1661. Na rolach wedlug ćerografoff dał synowi Jakubowi Sz. 42, te oddaie wcale temusz synowi a do tebo Sz. 100 Tomćie długu. Restantyą zaś u Tomusa Szewca Sz. 60 oddaie starssey swey corce Ańńie, ktora miesska w szumie u Skinowa . Item te Sz. 150 to iest, sto piećdżieśiąt, ktore ieścze z domu wypłaćić powińien wedlug zapisu Stańislaw Michałowsky oddaie wcale młodssey corce Zophiiey . Item co mu przychodżi odebrać w Nowey Wsi (Spišskej Novej Vsi) na pułpostu anno currenti ze dwu domow; z iednego dwadżieśćia węgierskich a z drugiego piętnaśćie węgierskich; to uczyńi polskich suma[m] Sz. 58. g. 10, te takze wcale leguie [dla] młodssą corkę Zophyią , względem, iz szat zadnych nie[ma]. Item ma długu pewnego u Piotra Krola Sz. 21. Te lze obroćić na pogrzeb y od mieysca w kaplicy. Item długu ma u Marćin Betkośki gospodynie swey. Sz. 12 […] te iey wcale darował względem wysługi w chorobie iego y corkę młodssą Zofi ią iey iako matce własney do cwiczęnia y opiekuństwa poleca. Cokolwiek zaś z Nowey Wsi (Spišskej Novej Vsi), gdy domy zprzedadzą, z czego przynaleząc, ey do- stańie śie, to wssytko oddaie do rownego podżiału wssytkim trzem dżiatkom. Item krowę oddaie corce młodssey Zophiiey y pośćiel. Item ogrod na cztery laski( 2,34 m) za starym młynem45 lezący przy ogrodżie p. Eliassa Nekla, oddaie ńiżńią polowę Jakubowi synowi a wyssńią połowę Zofi iey corce młodssey. Panu Pisarzowi oddać od testamentu Sz. 1 restant. Solutum, dżiało śie to wssytko dla lepszey wiary przy obecznośći ludżi godnych, iako p. Jerzego Mauritiusa , P. Th omass Fyszera y Ślachetney P. Elżi- biety Gładeckiey . Anno ut sup(ra). Paulus Kochanovius notarius i(u)r(a)t(u)s Lublov(iae) pro tunc scripsit mpp.

113 Františka Marcinová, Kniha testamentov Starej Ľubovne 1660–1747 – 1. časť

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 113113 22010-02-25010-02-25 17:48:3717:48:37 Testament Regíny Szymkowej KTSĽ 4a – 4b 10. apríl 1659

Testament Reginy Szymkowey przy uććiwych ludżiach niżey podpisanych, urzędnie zesłanych uczyńioną46. An(n)o 1659 Die 10. Aprilis.

Będąc tedy uććiwa Regina Szymkowa pierwssego a wtorego Th ebus Obgarskiego małzonka. Na ćiele zchorzała y słaba, ie[d]nak na rozumie zdrowa. Wiedząc iz co śie rodżi y umierać [musi] kedy tedy. Tą przetrogą wzrussona ubostwo swoie w ten [s]posob disponuie: Domek swoy z ogrodkiem, natyle w zadnym długu nie zaviedżiony, zapisuie wcale dwom corkom od pierwssych dwuch męzow Jagńiesce y Magdalęńie w rowny dżiał zprzedawssy. Wypłaćić iednak roz- kazuie w swym testamenćie terażńieyssęmu męzowi swemu Th ebus Obgarskiemu z tey maiętnoscki złotych pol. piętnaśćie id e(st) N. 15 y prośi, aby mogl mieć miesskańie swoie wolne po iey śmierći w tymze domku przy pomięńionych iey corkach. Magdaleńie zaś corce młodssey cztery sztuki pierzonych chust , trzy cienkie, iedno paczesne a iedno zgrzebne47. Y kossulkę iednę ćienką. Szaﬀ kę z koćiołkiem48 oddaie starssey corce Iagńiesce. Chceli ią lub przedać, lub sobie sama trzymać, daie iey na wolą. Ostatek co iest w domu iak sprzęty , tak przędza y zywność to na potrzebę w chorobie a ostatek na pogrzeb obroćić roskazuie. Dżiało śie dla obwarowańia pewńieyssego przy obeczności ludzi wiarygodnych; p. Jakuba Wirchowskiego w urzędżie na ten czas przyśięgłego, p. Th obiassa Moska , p. Pawła Kochanka pisarza przysięgłego, y P. Marćina Zura . An(n)o quo supra.

Testament Jakuba Baltazara KTSĽ 4b – 6a 25. august 1661

Testament sławetnego p. Jakuba Baltazaura miesczańina lubowien(skiego) uczyńiony przy obecznosći ludżi zacnych, nizey podpisanych a z wiadomośćią urzędową zesłanych. An(n)o domini 1661 Die 25. August

Wiedząnc bowiem o tym dobrze sławetny p. Jakub Baltazaur , ze na świećie niemass stałego nic, wssytko przemiiaiące. Y ze kazda rzecz ktorakolwiek pod słońcem się znayduie, odmianom rozlicznym podlega. Sama śmier[cz] nieubłagana pod odmianę iurisdictiicy ńiepodpada. [I] tą ańi mądrzy swą subtelną rozrywką uchrońią śie, bogaći swymi dostatkami ubiezą; ańi zaden naimędrssy y naiwy- borńieyssy krasomowca wybiegać śie ńie moze. Ktorey tedy nieuzytey śmierći tak surowy wyrok uwazńie sobie rozbieraiąc, ze kazdy ktorykolwiek śie rodzi, niepochybńie umrzeć musi. Niewiedząc iednak dńia, ańi godziny śmierći swoiey. Zawczasu tą przestrogą wzrussony sławetny p. Jakub Bal- tazar , lubo na ćiele zchorzały, iednak na rozumie zdrowy, wolą zyćia swego w ten sposob disponuie. A naprzod wedlug wiary ś. katolickiey, w ktorey zył y teraz po katolicku umierać sobie zyczy. W teyze wierze dussę swoię oddaiąc stworzyćielowi y zbawićielowi swoięmu Bogu wssechmogącęmu do łaski iego świętey. Takze pod obronę prenaświętssey Matce Bozey y iey świętą opiekę. Ćiało zaś swoie grzessne żięmi, z ktroey początek swoy wżieło, prossąc małzonki swoiey, aby ona z miłośći nie tylko przyaćielskiey, [odda] więcey z powinnośći katolickiey w kośćiele tym Bozym. W tey ostatńiey usłu- dze dała ie uććiwie przy mssach świętych pochować. Domostwo zaś wssytko, ktoremu P. Bog dał z łaski swey przy ćięsskiey pracy małzonki swey powtorego małzeństwa, ktora mu wiernym, zyczliwym, statecznym a nieodmiennym towaryssem w dorabiańiu śie sstuki chleba, zawsse zostawała prace swey y pieczołowańia okolo gospodarstwa nie załniąc, cale przy wssytkim, tak przy [g]runtach, śiańiu, dobytkach y innych roznych sprzętach gospodarskich . Z dżiatkami iey wiecznymi czasy zostawuie. Zkąd długi, ktoreby były pewne, płaćić winna zostawa. Item łyzek śrebrnych śiedm, No. 7, y parę złotych pierśćieńi , takze małzonce oddaie. Item pamiętaiąc na potrzebę terażńieyssą Domu Bozego tutecznego49, z prace swey na wiezą z consensem małzonki swey dobrowolńie leguie złotych pięćdżiesiąt, id e/st/, No: 50 pol. , satisfactum est. Item do Bractwa ś. Anny względem mieysca, gdzie odpoczywać sobie pragńie, iako brat tegoss Bra- ctwa. Na pozytyw leguie po ześciu swoim złotych dwadżieśćia pięć, No. 25 pol . A drugie złotych dwa- dżieśćia pięć, No. 25. po śmierći małzonki swoiey, aby były oddane prośi; na co zgodńie obiedwie strony zazwoliły, to uczyńie. Satisfactum, in omnibus, ut se. Item Doroćie Malonckowey oddaie y leguie sztukę roley od drogi Obgarskiey (Chmeľnickej) , az do Potoczka pierwssego na lassek cztery (2,34 m), przy roley p. Hanusa Gńieskiego z iedney a z drugiey strony Grigier Chmurowey .

114 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 114114 22010-02-25010-02-25 17:48:3717:48:37 Item do spitala tutecznego50 krowę iednę oddać roskazuie y na ubostwo obiad przystoyny sprawić, aby P. Boga ząń prossi. Zegarek od p. Surowieckiego zastawny zostawssy No. 40 pol . Ten gdy wykupią, pieńiądze w disposi- tiią małzonce poleca. W Soboćie u Raińbergiera długu pewny za końia 1[1] pol . to takze odebrawssy w dispotiiey małzonce swey zostawia. Item od testamentu za pracą p. pisarzowi oddaie Ban[…]. Item Jąnowi Kochankowi wedlug dawney swey iemu obietńice leguie guldinkę na ośm gwitow . Takowy tedy porządek uczyńiwssy przy obecznośći ludżi zacnych nizey podpisanych; sławetny p. Jakub Baltazar prosi uććiwego urzędu, tak teraz będącego iako y potym następniącego, aby ten testament iego y wola ostańia nie była cassowana w ńiczym, ale owssem conﬁ rmowana. Y aby małzonka iego pozostała z dżiatkami ukrzywdzona nie zostawała y od nikogo turbowana. Dżiało śie dla obwa- rowańia lepssego przy obecznośći panow zacznych, mianowićie ślachetnego p. Woyćiecha Głodeckie- go pisarza a sekretarza Ząmku Lubowien(skiego), sławetnego p. Jana Patzołta na ten czas formenta miasta tutecznego Lubowńie , p. Jakuba Tymczyka z urzędu pro tunc przyśięgłego y p. Jąna Dimeka . Actu(m) An(n)o, et die ut sup(ra). Paulus Kochanowius notarius i(u)r(a)t(u)s. Lublau mpp.

Testament Juraja Malchra KTSĽ 6a – 7a 24. november 1661

Testament y ostatńia wola Jurasa Malchra, rzeżńika , uczyńiona przy obecznośći ludżi godnych nizey podpisanych z uććiwego urzędu zesłanych. Anno d(omi)ni 1661. Die 24. Novem(bri)

Napzed tedy będąc na ciele zchorzały, lecz na umyśle zdrowy uććiwy Jurko Malcher wiedząc, iz kazdy, kto sie rodzi, umierć musi niepochybńie. Iednak, aby po śmierći między przyiaćiołmi iego iakowe trudnośći na dalsse czasy y między małzonką iego nie zachodżiły, dobra swoie, ktore miał z wierney prace swoiey, tak disponuie: Naprzed prosi, aby zonę iego Annę z miesskańia nerussano, ktore opłaćił az rok wystoi, według contraktu, przed Świątkami Żielonymi (pred 15. – 17. aprílom) w roku 1662. 2do wiano, aby iey było wydane w gotowiżńie, Sz. 30. pol. . 3tio matce swey własney Malchrowey oddaie sukńię wierchńią maiącą od brata swego Hans Malchra . 4to co wydał na czynsse z placu maćierzyńskiego, według regiestrzyku, to wssytko odpuscza y matce daruie. 5to u Marzyny na Brzegu za łoy zostaie długu Sz. 14, te małzonce swey Anńie oddaie. 6to zostaie skur trzy więkssych. Te takze małzonce leguie. A zpredawssy ie, powinna będżie zapłaćić dług pewny Jego Mcy. p. kapitąnowi ząmkowemu Sz. 3. pol. 7mo Kowalczykowi rycowi do Jarzębiney (Jarabina) zostaie wińien Sz. 1. To małzonka oddać powinna będżie odebtrawssy iego dług, ktory ma tamze w Jarzębiney Sz. 3. u Waska . 8vo zostaie gotowizny z łoiem Sz. 60. pol. Odiąwszy tedy wiano z tego małzonce Sz. 30. Ostatek na potreby swoie ostatńie w chorośći zostawia sobie. A z tego ostatka młodsey iego śiestrze Greyćie wydać talar51 roskazuie. 9no u Michała Słabowica długu swego Sz. 5. maiącego, leguie do kośćioła tutecznego52. 10 Jacka Wronowskiego dżiewczęćiu starssemu pierśćień śreb(rny) 11mo Jackowi swagrowi kapeluss oddaie swoy y okrągłe z placu matczynego. 12mo Jąnowi bratu zęńinęmu ubiory swoie iedne sukńiane a drugie swagrowi Jackowi. 13tio śrebne gużiki y z krzyzykiem zastawne w sz. 1. g 15. akie małzonce swoiey. Item naczyńie wssytko rzeżńickie ieyze oddaie. Item sprzęty domowe wcale wssytkie małzonce zostawia. 14to sukńie sobie do grobu oblec prosi. 15to ogroda puł w Sz. 4 pol w zastawie maiącego od matki, ten do wykupięńia pewnego małzonce zostawia zozywać. Takowy tedy porządek uczyńiwssy uććiwy Jurass Malcher przy uććiwych ludżiach uććiwego urzędu, prosi pokorńie, aby ten testament w ńiczym nie był cassowany, ale raczey conﬁ rmowany y aby ma- łzonka iego ukrzywzona niezostawała od przyacioł iego. Działo śie dla odwarowańia lepssego przy p. Jakubie Wirchowskim, na ten czas w urzędżi przysiegłym, przy p. Zachariiassu szafarzu ząmko- wym53, p. Wolﬁ e Garbarzu, Jacku Wronowskim y Jąńie z Piwńiczney , swagrze iego, y przy matce starey Malchercey y Iudićie śiestrze pomięńionego Jurka. An(n)o et die ut supra. Na ostatek dług pewny p. Garbarzowi y p. Jerzemu Kotlarzowi małzonka iego powinna płaćić ze swoiey na nię przypadaiącey częśći. Anno quo supra

115 Františka Marcinová, Kniha testamentov Starej Ľubovne 1660–1747 – 1. časť

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 115115 22010-02-25010-02-25 17:48:3717:48:37 Inventár testamentu Anny Reiowskej KTSĽ 7b – 8a 24. október 1661

Inventrium pozostałych dobr po niebozycce Annie Reiowskiey po iey opisane śmierći. Przy uććiwey starssey stolicy54 zupełney od uććiwego urzędu zesłaney. Die 24. Octobris Anno d(omi)ni. 1661

Naprzod dom dobry nowozbudowany sąm prez śię zostaie izba z komnatą, szopa na tyle.W browarze koćioł , trzy koryta y kadż wielka. U p. Jakuba Tymczyka beczek trzy piwnych (201 – 210 l). U p. Woyćie- cha Zarnowskiego beczek takze trzy. Iednak na te wssytkie za zywota zabrała od nich, pusczaiąc im w przedańie. Skrzyń dwie proznych, iedna zamykana, druha ledaika. Szafek dwie, iedna wizsie za stołem, druha w śięńi nakstcił szafarńie. Musskiet55 ląntowy z ladowńicą podłą. Piła stara ladaiaka, ta iest Jakubowi Radwańkiem darowana do synow. Łossko samo przez śię ze dwiema podusskami y z spodńią pierzyną . Święczńikow parę miedżanych podłych y kąne cinowa pintowa bez wieka56. Jarcu z Mathiassem Rutowicem niemłoconego zostało mądli No. 14. Ogrod po ńizey szpitala mieyskiego w Sz. No. 110 pol. na to iest cerograﬀ pod mieyską pieczęczą . Rowńia za mostem do domu przynaleząca, pośiana na żime społem z Mathiassem Rutowicem, zostaie. Dwie krowy zostaią. Trzećia jałowica przedana p. Michał Rottowi za pułosma(7½) złotego. Te pieńiądze obrocone na potrzebę śierot pozo- stałych potrzebnych na przyodżiańie. Sukńię starą takze dano na przyodżińie młodssemu synowi. J.Mci. p. kapitąnowi długu za sukno chłopcom y za podsewkę zapłacił Jakub Radwańsky Sz. 4 g. 28½. U p. Dańiela Millera według cerografu zostaie długu pewnego Sz.12 g. 15. U p. Marćina Millera za Lenerdt Szmidu z Lubice (Ľubica) zostaie długu Sz. No. 7 węgierskich . U p. Grigiera Chmury zostaie długu Sz. 5 g. 15. Za śiedm łokći (4,1 m) płotna niebozycce do grobu. per. 7. pul(torakow)57 restant Sz. 2. g. 13½. Mathiass Rutowic z Maierza restat długu wypłaćić na rozne dłużńiki Sz. 43 g. 15. Dom naięty Jurkowi Malchrowi w Sz. 12 z innemi podatkami, procz szacunku, dwie niedzieli przed Żielonymi Świątkami (15. – 17. apríl) 1661. Wydał na ten naiem słońiny. Poza ńię oddano Sz. 1. g. 15. W chorobie wydano iey samey Sz. 2 g. 9½. Na studnę dał. g. 15. Na poprawę okien w domię . g. 13½. Mićsa dwa fun- ty (0,81 kg) w chowśći g. 3. suma(m) facit Sz. 9 g. 29. restat naimu odebrać iescze Sz. 2 g 1. To wssytko dżiało śie przy obecznośći uććiwey starssey stolice, przy Jakubie Radwańskim . An(n)o ut sup(ra).

Testament Michala Szmaisza KTSĽ 8b – 10a Testament z 5. septembra 1661, zapísaný 14. marca 1662

Testament, y ostatńia wola mądrego y opatrzenego męza p. Michała Szmaisa , miesczańina lubowień(skiego), przy ludżiach uććiwych na ten czas w urzędżie przyśięgłych a urzędńie zesłanych, iako ńizey są podpisańi. Anno 1661 die 5.Septembris y przed śmierćią nieodmięńiona w roku 1662. in Martio die 14.

Wiedząc sławetny p. Michał Szmais dobrze o ty(m), ze na świećie nie mass ńic stałego, ale wssytko prze- miiaiące, a ze rzecz kazda, ktorakolwiek pod słońcem śíe znaiduie, odmianom rozlicznym podlega. Sama śmierć nieubłagana pod odmianę iruisdictiiey nie podpada. Przed tą ańi mądrzy swą subtelną rozrywką uchrońią śie, ańi bogaći swemi dostatkami ubiegą, ańi zaden naiwyborńieyssy krasomowca wymowić śie niemoze. Ktory nieuzytey śmierći tak surowy wyrok uwazńie sobie rozbieraiąc, ze kazdy krorykolwiek śie rodżi, nie pochybńie umierać muśi. Niewiedząc iednak dńia, ańi godżiny śmierći swoiey. Zawczasu tą przestrogą zwrussony śłachełny P. Michał Szmais na ćiele słaby y zchorzały, ale na umyśle zdrowy, dobra swoie, ktore wżiął z ręki pańskiey, czyńiąc ostatńią wolą zyćia swego, w ten sposob disponuie. A naprzed wedlug wiary ś. katolickiey, w kt[o]rey po katolicku zyiąc, umierać teraz chce y pragńie. Dus- sę swoię oddaiąc stworzyćielowi y zbawićielowi swoiemu Bogu wssechmogącęmu do łaski iego ś.. Takze przenaświętssey Matce Bozey pod obronę iey y opiekę świętą. Ciało zaś swoie grzessne żięmi, z ktorey początek swoy wżięło, prośi, aby było uććiwie w tutecznym kośćiele58 pod organami pochowane. Domostwo zaś wssytko swoie, ktore mu Bog dał z łaski swoiey, tak rozporządza: 1maNaprzod miał sto talarow59 w winach z p. Horwat Istfane y z p. Kiral Samuele . Ale z tych za zywota swego odebrał złotych puł trzećia sta No. Sz. 250. Ma iescze u ńich restantiiey złotych pięcdżiesiąt. Z ktorey sum(m)y zarobku przychodżi pomięńionęmu p. Szmaisowi. Sz. 30 . Te oddać roskazał p. Horwat Isstfanowi . A gdżieby tak wiele zarobku niebyło złotych60 trzydżieśći, tedy oisćizny własney zapłaćić kaze p. Horwat Isstfanowi . 2do Role zastawne według cerografow znaidą śie. Drugie role są kupione, według Paryy61, ut est videre iescze niezapisane blisko na sto złotych . 3tio Długu kośćiołowi tutecznemu lubovien(skemu)62 własnego restuie Sz. 70 pol . to z maiętnośći za- płaćić.

116 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 116116 22010-02-25010-02-25 17:48:3717:48:37 4to Leguie kośćiołowi tutecznemu Sz. 40 pol . z dobr swych. 5to Jakub Mackowi (Raqui – napísané nad Mackowi) pasierbowi63 swemu darował Sz. 40 pol . , ktore miał wypłaćić z domu wyssńiego matce. 6toAndrassowi Gurkowi y Marćinowi synom Zuzanny Krysstofkowey ad unem ich matki leguie na podział rowny Sz. 30 pol . 7moDo Lubice Szmaisowey Sz. 30 pol. leguie. 8vo Do Nowej Wśi (Spišskej Novej Vsi) Szmaisowey Sz. 15 pol leguie. 9no Ańńie Andrass Krawcowey , krowę za iey wysługe oddaie. 10mo Zophiiey Jakub Raowey pasierbicy64 Sz. 50 pol leguie. 11mo Katarzyńie dżiewczęćiu za wysługę iey iemu w chorośći małzonce swoiey nakazuie uczyńić na- grodę. 12mo Zbroie sstuk cztery zwyczayńie przy domu zostaie. 13tio Cerulik kontentowany za pilnowańie. 14to P. pisarz kontentowany od pisańia testamentu Sz. 2. pol . 15to Newiesćie Jakubowey albo Sz. 10 pol albo krowę testamental(e)r oddać leguie. 16to Do śzpitala tutecznego65 leguie Sz. 6 pol . 17mo Cynę wssytką, co iest Larusiowi Mauricemu sztuk dwadżieśćia y caś po śmierci małzonki swoiey oddaie. 18mo Małzonkę swoię wcale we wssytkim ubostwie zostawie do śmierći iey a po śmierći iey leguie wssytko ubostwo p. Jerzemu Mauriciusowi z synem iego Laurentym, takze y z innemi iego przy- aćiołmi. Discretny iednak, aby był p. Mauritius prośi y pamiętał na wnękow iego synow p. Zuzanny Krzysstofkowey a cokolwiek zeby po śmierći iego małzonki z rol zastawnych przynaimńiey po sstuce kazdemu udżielił, p. Mauritius . 19no Mieysce sobie prośi w kośćiele tuteczny(m) pod organami . 20moXiędzom nassym dać roskazuie po talaru a obczym po dwa orty66 a szkołę iak nailepiey konte(nto)wać. 21mo Stypę67 na duchownych y ubostwo przystoyną sprawiono według roskaziańia nebosczykowego. Na ostatek prośi, aby ten testament niebył od nikogo ańńihilowany y kassowany y owssem conﬁ rmowany urzędnie y approbowany. A gdyby go chciał, kto cassować y ańńihilować, tego przed sąd bozy pozywa. Dżiało śie to wssytko przy obeznośći p. Jakuba Wirchowskiego, p. Jakuba Tymczyka z urzędu przyśięgłych . Y przy p. Jerzym Mauricim , p. Krzysstoﬁ e Ceruliku y p. Jąńie Domankowicu. An(n)o et die quo supra. Paulus Kochanovius notarius i(u)r(a)t(u)s. Lublau mpp.

Potvrdenie testamentu Gregora Bokszaita synom Jakubom Bokszaitom KTSĽ 10a 26. apríl 1663

Anno d(omi)ni 1663. Die. 26. Aprilis. Za urzęndu sławetnego p.Jakuba Wirchowskiego y panow iego: p. Eliassa Nekla , p. Jąna Marcella , p. Jąna Komnackiego y p. Jerzego Konerego . Stanąwssy personal(ite)r coram eode(m) oﬀ (ici)o Ja- kub Bokssaitt , al(ia)s łoyko z małzonką swoią, cale zupełńie kwituie czasy wiecznymi ucziwego p. Th omus Fessera z ostatńiego długu w testamenćie opisanego, (inde supra fol: 1.) ńiezostawuiąc sobie u pomięńionego p. Th omassa , u małzonki y u dżiatek iego nic więcey, tylko miłość przyaćielska y przyiażń sąśiecką. Wiecznymi czasy. Actu(m) in curia(m) Lublovien(sis) dla obwarowańia lepssego.

Paulus Kochanovius Notarius Lublov(iensis)

Inventár testamentu Anny Morawy KTSĽ 10b – 11A Testament z októbra 1656, zapísaný 2. júna 1663

Wpisańie ostańiey woley Anny p. Krzysstoff a Morawy małzonki małzeństwa pierwssego, według je. mći. x. Maćieia Buxińskiego commendarza68 na ten czas Lubowien(skiego) Obgarskiego (chmeľni- ckého). Anno d(omi)ni 1656 Die vero ferme(m) penultima(m) Octob(ris). Za urzędu sławetnego p. Jakuba. Wirchowskiego ; panow iego: p. Eliassa Nekla , p. Hanus Marcella , p. Jąna Komnackiego , y p. Jerzego Konerego . Anno d(omi)ni 1663, die 2. Juny. Stanąwssy personal(ite)r coram eodem off (ici)o p. Krzysstoff Morawa , maiąc nieiakie doległośći strony od umorkow69 od p. Michała Bałona , szwagra swego, po małzonce swey pierwssey. Uskarzył śie y

117 Františka Marcinová, Kniha testamentov Starej Ľubovne 1660–1747 – 1. časť

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 117117 22010-02-25010-02-25 17:48:3717:48:37 świadectwo dostateczne pokazał pod pieczęćią J.M. x. Maieia Buxińskiego , co y praesens ore terius x. Maćiey zeznał, ze go niewińńie p. Michał Bałon turbuie; iako śie pokazało z testamentu pisanego J. Mcy. x. Maćieia . Iz uććiwa p. Anna p. Krzysstoff a Morawy pierwssa małzonka, będąc zchorzała na ćiele, ale na umyśle zdrowa, zeznała y prośiła, aby po śmierći iey małzonek p. Krzysstoff od przyaćioł iey w ńiczym neturbowany, gdyss ona mu śie we wssytkim dorabiać pomogła, niemaiąc pomocy od zadnych przyaćioł. A potym w chorośći śie poutracało na medicow a ostatek niesczęsny przypadek ogńiowy w ńiwecz obroćił. Prośiła tedy pomięńiona p. Anna iuż prawie na śmiertelney pośćieli leząc, J.M. x. Maćieia przy bytnośći siostry swoiey Jagniesky Michał Bałonki y p. Janą Komnackiego , aby iey małzonek p. Krysstoff Morawa od pokrewnych iey w ńiczym niebył turbowany. Czasy wiecznymi u niego nie szukać, tylko przyaćiełską miłość y u dżiatek iego. Dla obwarowańia pewńieyssego ten testament wedlug zeznańia J.Mci. x. Macieia y p. Janą Komnackiego , takze siostry iey Jagńieski p. Michała Bałona małzonki. Iest wprowadzony w te xięgi urzędńie. An(n)o 1663 die. 2 Juny Ego p. Matthias Buxincki vicari(us) Lublowiensis mpp.

Testament Doroty Sakmarin KTSĽ 11B – 11a 11. máj 1664

Testament oder letzte Wille der tugendsamen Frawen Dorothea Sakmarin . Im Jahr 1664 den. 11. Tag May.

In Nahmen der Ungetheilten Dreyfaltigkeit des Vaters unndt des Sohnes unndt des Heiliges Geistes. Amen

Ich Dorothea Sakmarin swaches Leibes bekenne vor eüch in diesem Testament unnd Brieff , noch bey Rechter vernunft unnd verstandt, dass ich aus sonderlicher in nerlicher Bewechung meines gennüts soch bedacht unndt zu Hertzen genohmmen habe, dass alles menschlich geschlecht vergänglich unndt ein am ieden Menschen, der Todt nach folget unndt auch nichts vergewissers ist, denn die Stunde des Todts, also dass sich niemandt seiner Gewalt, Reichlumbs, Jugend noch stärcke berühme mag wie wol. Aber wenn Gott der Herr uber ienes Gebäut durch Schnelligkeit des Todts, dass er won diesen zergänglichen Leben unndt [.]ammerthal genohmen wirdt. Hierin habe ich nicht wolbedacht unndt ein Testament vorgenohmen, darinen ich nachfolgende Punkten habe verordnet wollen, wie folget: 1. Erstlich befehle ich meine arme Seele den Schöpster der sie erschaff en in seine göttliche Hände, meinem armen säudigen Seil der Erden von welcher ergenohmen ist. Unndt bitt[e] meinem lieben Eheman(n) Erwolle aus Christlicher mitleyde[r] unnd ehrlicher Liebe. Denselber ehrlichen unndt christlichen zur Erden bestellen lassen nach armen vermögen. Der Armath nicht zuvergessen, ihnen eine Mahlseit zurichten lassen, denn Messen bey der Begräbnuss lassen verrichten. Item meiner leiblicher Schwäster einem neuen Küttel mit samyt der Wüst , auch 6 Hämbder, 2 Hauptü- cher geben. Dass Hauss welches wier blusut saw er mit einander zuwegen gebracht haben. Daselbe befehlt ich in gantzen erstlich Gott unnd in einem lieber Manne unnd bitte eüch liebe Herrn so wol einem weisen Rath umb Gottes Willen wollen diesem in einem letzten Willen bewäglich sein lassen. Damit in einem armen Manne, keine kürtzen geschehen möchte, so ersten müste ich am lieben Jüngstentag vor dem gerechten Richter Jesu Christa mit derselben Perschon zu rechten unnd zu theidigen haben, die mir in ein Testament cassiren möchte, oder solte, aber ich habe gäntzliche Hoff nung. Es wird sich kein solcher Mensch sind lassen. Solch Testament oder letzte Wille habe ich noch bey rechter Vernunff t unnd gutten Verstand umordnen wollen in beysein der Ehrsahmen Geschwornen Herrn als Johannis Patzolt, Jakob Tymcyk, Michel Roth, Th oms Swincky unnd Georgy Maurity . Im Jahr u(nd) tag wir oben

Testament Jána Jozeﬁ ho KTSĽ 12a – 13a 11. apríl 1665

Testamentum sive utlima voluntas famuli viri Joannis Jozeﬁ , quod factum Anno 1665 die 11. Aprilis

Bog wsiechmogący cokolwiek wedlug swoiey providenty iey boski uczynic raczył, wszytko sie dobre stalo. Zaczymze grech pierwsiego nasiego oyca Adama przyniosł śmierć na ten świat, gdys i ten edikt od Boga wsiechmogącego wysiedł. In quacunque, hora comederitis ex arbore fructum morte movie- mini. A widząc sławułny p. Jan Jozeﬁ alias Gnieski, widząc, ze nic pewnieisiego niemusi iako śmierć na tym mizernym świecie. Będąc lubo słaby na zdrowiu, iednak zdrowy na rozumie, czyni testament albo radszey ostatnią wolą swoię wnizy opisany sposob. Naprzod oddaię duszę swoię P. Bogu wsiech-

118 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 118118 22010-02-25010-02-25 17:48:3717:48:37 mogącemu w Troycy świętey iedynemu, naświętsiey. Pannie Maryny, wsżytkim świetym y patronom swoim. Ciało zaś żiemi, z ktorey stworżone iest. Synowi swemu Janowi pierwsżego małżeństwa oddaie rolą w Hanie, ktora iest w zastawie w stu ośumdziesiąt złotych , na to iest cyrograf . Corce Marynie pierwsżego małżieństwa oddaie ogrod za młynem70 na lasek cztery (35,16 m), ktory leży z iedney strony p. Demeka z drugiey strony Sżklarza , pociąwszy od przykopy młynski asż do drogi zwyczainy. Item teyże Marynie rowńią ku Nowy Lubowńi na lasek siesć (52,74 m), ktora była Malarzowa wszyrz z łąką asi do rzeki . Item teyże Marynce rownią między Lipnikami71 na trzy wszyrz z iedney strony p. Gładeckiego z drugiey Jakuba Siewca , pocżawsży od drogi Gnieski72 idżie asi do Popradu . Item teyże Marynie Wegliska73 iako sie samy wykazuią. Item teyże Marynie mlin na Krepaku74. Item dom swoy w Rynku leżący między P. Gierzym Maurycyuśie a Janem Domankowicem . Także y zatylne budynki y do niego role należące. Iakosito pierwsza rownia ku Nowy Lubowni na lasek dwadzieśćia (175,8 m) wszyrz. Druga rola za Pasternią75 na lasek cżtery (35,16 m) y insże role, taki ogrody y chmielniky y cokolwiek do tego domu należy, to wszytko oddaie w rowny dział dziatkom tak pierwszy żony iako y drugiey. Insze wszytkie rżecży tak konie iako y insże rżecży należące do gospodarstwa oddaie synowi Janowi. Jednak bydło pusżcża w rowny dżiał diatkom wsżytkim. Małżonkę swoię poniewasż naprzod nie pamiętała na prżyśżegę, ktora cżyniła wedlug stanu mał- żyńskiego, także y na dżiatki, ktore iey P. Bog dał wespoł z nim a w świat niewiedząc, kędy posiła, tedy ią cale od wszytkiego oddala y odsądza y iako swoię zdraicżyną tak oznaimuie. Dług śierotcży niebosżcżyka Blażeia Reiowskiego złotych polskich pięćdziesżąt, ten śie powinien ze wsżytkich dobr zapłaćić, ktore w rownym dziale zostaią. Item ma p. Jan Jozeﬁ dług pewny u P. Alexandra Kudberka złotych polskich76 sto pięćdzieśząt y pięć, na ktorego było śiedmdżieśiąt loket y pięć (38 m), ktore przedał łokieć po grosży pułśiodma. Na ostatek declaruie się, że gdyby ktokolwiek ten testament łamać chciał, tedy go wzywa na strasżny sąd Boga wsiechmogącego. Ktorysżto testament uczyniony y zpisany iest przy bytnośći sławnych p., to iest p. Hansa Marcella , p. Jana Pacolta, p. Jakuba Wierzchowskiego. Anno et die ut supra. Dla lepsży pewności ten testament iest do xsiąk77 tych urzędnie uwiedżiony.

Testament Martina Fysszera KTSĽ 13b – 14a 25. marec 1667

Testament Marcina Fysszera uczyniony przy p(anach) i nous(?) polozonych. A(n)no 1667mo die 25ta Martiis

Testament albo raczey ostatnia wola Marcina Fysczera, ktory wiedząc, ze nimasz nic pewnieyszego na tym mizernym swiecie iako smierć. Tedy on będącz na umysle zdorwy, iednak na ciele chorzały, ten testament tak dysponuie. Naprzud iezeli by go P. Bog z tego swiata powołał, oddaie dusze swoię P. Bogu. Ciało ziemi, z ktorey iest stworzone. Pogrzeb, żeby był przystoynie odprawiony leguie beczek sześć (804–840 l) soli, z ktorey iest beczek piec (670-700 l) u Hanusza Jozeﬁ ego a resta u Marcina Roznera , w ktorey soli czyni opiekunami tychze pp., u ktorych iest ta sol, ktorzy povinni tez bedą tę sol przedawać, tak dlugo poki go Bog w tey chorobie będzie trzymał y onego tym chować wszytko porządnie regestruiącz, ktorzy potym będą po smierci iego powinni rachunek przystoyny urzędowini czynić – złotych piecdziesiąt, ktorych pozyczył a dato iako opiera protokuł mieysky p. Marcinovi Millerovi alias Ziaąckemu, od ktorych tylko za lat trzy wział interessę, oddaie na koscioł starolubowiensky78 y z interessami. Złotych polskych trzydziesci dwa u Michała Jasinskiego oddaie na szpital mieysky. Item złotych , trzydziesci y pięć polskych u p. Hanusza Gnieskiego oddaie na koscioł miasta Lubovnie , it złotych polskych dvadziescia takze leguie na koscioł miasta Lubovnie . Ktore są u Th omusza Laniego złotych polskych dzieśięc, ktore ma w Hobgarcie (Chmeľnica) u Andrasza Szynclera , oddaie na koscioł hoﬀ gartsky panu Marcinowi Millerowi alias Roz- nerovi va(z)one tego, ze tez ma pomiescenie u niego oddaię y leguie złotych polskych pietnascie u Bartla Jusha. Ogrodek zatylny za domem Nilgutorskym poniewasz ma u protokule zapisany tedy go leguie, zeby go przedać a na ubogich y szkole79 obiad sprawic. Przy ktorym testamencie byli p. Jakub Tymczyk, p. Th obias Kynczel , p. Jan Marczel y p. Stanisław Tarapatkowicz An(n)o 1667 die 25 Marty. Takze prosi, zeby ten testament był wazny iezeli by go P. Bog z tego swiata powołać raczył, zeby sie go nikt łamać nieważył, tak z pokrewnych iako y z obczych ludzi. To iest zapisano za urzędu sławetnego p. Jakuba Tymczyka y panow asessorow iego p. Jerzego Maurycza , p. Michała Redła , pana Pawła Zaiącza , p. Marcina Gołkovicza .

119 Františka Marcinová, Kniha testamentov Starej Ľubovne 1660–1747 – 1. časť

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 119119 22010-02-25010-02-25 17:48:3817:48:38 Testament Žoﬁ e Sakmarin KTSĽ 14b – 15b Testament zo 4. februára 1665, zapísaný 24. októbra 1665

Testament albo raczey ostatnia wola paniey Zophiey p. Marcina Sakmarego małzonki, disponowany Roku 1665 dnia czwartego Sepembra.

Będącz smiertelna pani Zophia małzonka pana Marcina Sakmarego, naprzod duszę swoię panu Bogu legowała a ciało swoie ziemi, z ktorey iest zstworzona, aby było przystoynie pochowane prosi. Swoimi zas tak disponuie pozostalymi ruchomymy rzeczami. Naprzod słuzącz lat iedenscie u tego małzonka swego, zasługę ktorą przy wianie wniosła, ta zasługa została przynimze, to iest złotych siedmdziesiąt polskich wegierskich80 nierachuiącz tego, co sie na wesele wydało. Z tey tedy summy y praczy swoiey leguie kosciołowi złotych trzydziesci na antipendium . U trowu dziewczęciu imieniem Iagniesze leguie trzy zagłowki y pierzyne spodnią. It(em) koczulek dwanascie. It(em) heptuchow81 osm. It(em) ran- tuchow82 dwa. It(em) obruszow dwa. Krowa stara, ktora zostaie, iezeli sie będzie małzonkowi memu podobało, dać ią Barthosowi bratu memu, wolno mu będzie z tym czynic, co chcie. Takze krowa mło- da, ta sie ma zostawać przy domu małzonkowi. Fartuchy83 dwa, ieden zielony, drugu biały, te leguie dziewczęciu wyzey pomienionemu. Kozuszek zas sukienny, zielony, podszyty ten małzonkowi leguie. It(em) kitel84 z wistem czarlecznym leguie dziewczęciu. Suknię leguie na pogrzeb. Powłoka poscieli ta ma zostawać iako małzonkowi (:z zagłowkami:) ta y dziewczęciu, a te są czwelichowe. Iednak dla pewnosci diutuie słusnie, zeby controversia niebyla, to iest dziewczęciu czwelichowe trzy, bialych zas pięć y przescieradla dwoie. It(em) dziewczęciu płotna łokci osm (4,7 m) lnienego bielonego, ostatek małzonkowi. It(em) rantuch czerwono wyszywany kosciołowi leguie. Ostatek domostwa co zostaie to małzonkowi leguie. To com legowała, przy pamięci dobrey stało sie. Iednak od zadnego na to nic na- mowiona. Proszę, aby sie to zysciło czale y nie odmiennie, na co obligiuę ludzi y przyiacioł na to depu- towanych od ucciwego urzędu miasta Lubownie , to iest pana Th obiasza Kincla, p. Jąna Demeka, przy ktorych był obeczny wielebny x. wikary na ten czasz p. Marcin Jędrzeiowsky . A było to z konsensem małzonka iey wyzey pomienionego p. Marcina Sakmarego . Działo sie w domu tesz p. Sakmarego , przy obecznosci paniey Rymarki i przyiacioł wzwyz mianowanych, dnia y roku ut supra. Na co dla lepszey pewnosci introductum est ad testamentum in librum consuetum in curia Lubloviensi die 24ta Octobris. Anno eodem ut supra. Za urzęndu sławetnego p. Jakuba Tymczyka y panow asessorow iego p. Jerzego Maurycyusza, p. Michała Rodta, p. Pawla Zaiącza, p. Marcina Gołko- wicza .

Testament neznámeho testátora KTSĽ 16a – 21a 24. jún 1668

Adulcissimo nomine Jesu incipiendo testamentum hoc et ultimam meam deliberationem sanus in corpore et animo existens satis deliberate facio. Amen.

Uwazaiącz sobie częstokroc marnosci a obludy tego swiata mizernego, na ktorym niemasz nić tak stalego ani doskonałego, co by swego czasu do skazytelnosci iakiey y odmiany przyść niemało, upa- truiącz nie mniey y to, iz kazdy grzeszny człowiek, ktory sie rodzi na swiat, lubo by mu krotko, lubo tez długo przyszło zyć na tym swiećie obłudnym. Przecię iednak, wedlug dekretu Boga wszechmogą- czego niepochybnie (:bo iestesmy fragiles iako vasa siguli:) uzrzec czasu swego muśiemy. A iz to wszytko od wiadomosci ludzkiey iest zakryto, co ani czasu, ani godziny smierci naszey wiedziec nie mozemy. Dla tego ostroznosci wielkiey kozdemu przykladać potrzeba, aby smierc zakryta, gdy do nasz potaiemnic iako złodziey moczny pryidzie, gotowych a czuiączych nas zastała. Wedlug słow pana a zbawiciela naszego, ktory nas napomina w te słowa: Czuycie a modlcie sie, albo wiem nie- wiecie dnia ani godziny zywota waszego etc.. Tymi ia y inszemi pana a zbawiciela mego prestrogami zawczasu przy dobrey a zdrowey zostawaiącz pamięci, tak dysponuię, ubogą moię substantią y tym testamntem ostatnią wolą declaruię. A naprzod urodziwszy sie z oycza, matki w wierze s. katoliczkiey, w tey y teraz statecznie umierąm a duszę moię oddaię Bogu zbawicielowi moiemu, ktoremu zawsze poufałem y w iego s. opiekę takze naswiętszey Pannie patronke a dobrodzieycze moiey oddawałem sie y teraz czale oddaię. Ciało zas moie grezne żiemi, z ktorey początek swoy wzięło polecząm. A dom moy właszny y ubostwo tak z pierwszą, iako y z teraznieyszą małzonką, z pozegnania boskie- go nabyte, tak disponuię y ostatnią czynię wolą moie sumnienie dobrze rozebrawsży y sąm z sobą porachowawsży sie. Co sie dotycze domu własznego, tenze ze wsżytkim dzieciom moim pierwsiego małzenstwa oddaię. Takim iednak kstałtem y z taką exceptyą według uwagi y porachowania dobrego sumienia to czyniącz, poniewarz mnie P. Bog z teraznieyszą małzonkou za pilnym a zobopolnym staraniem nasz znacznie we wsżytkim pobłogosławił y dał nąm coreczkę imieniem Dorothę, ktora

120 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 120120 22010-02-25010-02-25 17:48:3817:48:38 zawsże była y iest do tego czasu spokoyna, posłuszna, skromna y ku woley rodzicom swoim skła- niaiącza sie. Tedy z oyczowskiey swoiey miłosci z domu mego własznego naznacząm iest czwartą część. Ktora częśc z domu tegoz, aby iey czasu swego wedlug uwagi ludzi dobrych y godnych y p. i opiekunow naprzod oddana była pilnie proszę. A trzy częsci iuz czale dziatkom pierwsiey małzonki w rowny dżiał posinaią. Do ktorych y Staś wnuczek (:poniewasz ociec iego iuz umarł na ciele y na duszy:) nalezic będzie. Co sie dotycze miłego syna mego karmelity . Ten, ze raz swiat pogardziwszy przysięgał na ubostwo, do spolnego ani zadnego działu nalezec niema. Bo tez tego iako mnich zaden według prawą maideburskiego z bracią nie dziedziwziy, tak tez po mnichu zaden pokrewny spadkow niebierze. Bo mnisiy wyrzekli sie swiata y są iakoby umarli swiatu. A umarły zaden spadkow nie bierzę iedno zywy. Role do domu wsżytkie dziatkom moim pierwszego małzenstwa. Iedney za starym młynem 85, ktora tylko iest wszerz na dwie lasky (17,58 m). Co drugie duze role w tamtymze polu za młynem az ku Nowey Lubowni według uwagi urzędowey y przyiacielskiey pusciłem pyłwdziale Adamowi Bednarzowi iako szwagrowi y z ogrodem podle Kamborskiey .86 Wszytkie tedy role nalezeć będą dzieciom pierwszego małzenstwa w kazdym polu. Są tez role insże z teraznieyszą małzonką pokupione y dobrze nabyte: mianowicie za starym młynem od Daniela Kullera y z łąką w szerz na cztery laski (35,16 m), ale na wierzchu z Iberszarem iest daleko szersza. Druga a tekze ku Nowey Lubowni w rowni od Tomasza Krawcza y od Joskowey kupione y z łąkami wszerz na osm lazek . Te czałe nalezić maią Dorocie , corcze moiey, bo iuz są y w księgach mieyskich zapisane 4. Co sie dotycze bydła rogatego , to tak disponuię. Kazdey corcze dać naznacząm po krowie iedney y po jałowitcze . Ostatek bydła małzoncze swoiey oddaię. 5. Z cresantyey tegoroczney naznacząm kazdey corcze dac zyta po gbełow cztery (132,68 l), jarczu takze po gbełow cztery, psienicze po gbełu iednym (33,17 m). Co sie tycze Stasia , co tu przy domie zostanie. 6. A iz mąm w Hobgarcie (Chmeľnica) na czaley roli od niebosczyka s. pamięći J.Mści. p. woiewody krakowskiego, p. y dobrodzicia mego zapisane dozywocie y z zioną y z dziecmi, według przywilieiu mnie danego Sz. 60. Ktore gdy by potym chciał ktokolwiek tę rolą otrzymać, ale nie gwałtem tylko za consensem zony y dzieci, tedy powinnien będzię tę summe oddać y odłozyc zenie albo dzieciom in instanti, bom ia tez był oddał Markuszowskiemu według iego przywileiu Sz. 40 nizelim ią był osiadł. Na co iest atestatia nieboszyka J.Mści. p. Pauła Czaplinskiego , na ten czas podstar(osty) spieskiego . Te tedy Sz. 60 oddaię y leguię takim sposobem do kaplicze solney Sz. 45 a do spitala Sz. 15. 7. Dzieci moie z pierwszego małzenstwa iako nalezec nie będą do domu małzonki terznieyszey, ani do zadnego działu oprocz Dorusie . Jak tez y iey dzieci nie maią nalezec do domu mego ani do zadnego działu tylko Dorusia . 8. A dla lepsiey przestrogi dziatki moie pod błogesławienstwem boskim napominąm, aby ten testament porządnie y uwaznie sprawiony y wolą ostatnią w takiey małey observantyey, zeby ani od Boga urazy, ani od ludzi nagany nie miały. Małzonki moiey, aby w namnieyszey rzeczy nie obruszały tą ostatnią moią disposytyą, ktorą bez krzywdy oaych y recollectę czyniłem y owszem wszelaką pocci- wość y poszanowanie, aby iey oddawały przesz miłośc bosky proszę y napominąm. A nie iako matcze, ale iako matronie bogoboyney y sprawiedliwośc miłuiączey, ktora mnie przesz wszytke czasy, tak w sczęsciu iako y w niesczęsciu usłogowała. 9. Woz , kolasza y konie przy niey nieh zostaną iako przy matronie, z ktorąm sie wiele dobrego dorobieł. 10. To tez niech wiedzą dziatki moie, ze małzonka moia zaraz po weselu wniosła do mnię y oddała do rąk moich Sz. 500 pieniądzmi wybornymi y kilka słodow , takze y marczu kilka warow . Tymesmy sie za błogosławinstwem panskym dorabiali, murowali, budowali y budynkow tak w iednym iak drugim domie poprawiali, bo po smierci małzonki moiey pierwszey pieniędzy nić nie zostało. 11. Słodownię iem przedał, mniey nic po niey było, a za te pieniądze co za nię wziął wykupowałem zastawne pasy , czepcze y tkąneczkę perłową po smierci niebozky zony, ktore była w powietcze zastawiła. 12. Uczyniłem był przedkilkunastą lat testament na instantią małzonki moiey y dałem go był wpi- szać urzędom do xiąg mieyskych. Ale, ze sie do tego czasu wielka do tego czasu we wszytkim odmiana stała. Za czym iuz tamten kassuę, y tym terazňieyszym iako uważnie sprawionym czale go znosię. Prosząc mci. panow opiekunow,aby to porządnie uwazywszy, małzoncke moiey na pomoczy byli y rady iey we wszytkim dodawali. 13. Dziatkom moim pierwszego małzenstwa, luboc mnie y małzonkę moię teraznieyszę barzo obraza- ły, ale naywięczey zięc. Aptekarz y do gniewu mnie wielkiego przywodzieły iuz czale teraz z miłosci oyczowskiey im odpuscząm y daię im takie blogosławienstwo, aby tu żyiącz łaską bozą a po smierci zywot wieczny otrzymali. 14. Dusza moia, aby po smierci przesz dziatki w pokoiu zostawała proszę. Bo tu idzie o blogosławien- stwo panskie. Cotez iuz dziatki moie pobrały odemnie niek wiedzą y ludzie. 15. Anusi na wesele w Krakowie wyszło nie mało, wzieła w ten czasz wyprawę przystoyną, po swoiey matcze kilka spodnicz y ormentel nowy czarny, adamaskowy z przystoynym futrem y pas wielki złocisty z puklami wielkiemi, ktory kosztował sz. 160.

121 Františka Marcinová, Kniha testamentov Starej Ľubovne 1660–1747 – 1. časť

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 121121 22010-02-25010-02-25 17:48:3817:48:38 16. Wział potym iey mąz aptekarz u mnie w domu parę łyzek wielkich spiskych złocistych y respectu matrimony dalei Sz. 100. W tenze czas dałem mu y tkąnkę perłową. Iest na to iego pisanie przy mnie, bo zona moia y iedney nitki nie pragnie y nie pragneła po nieboscze matcze ich. 17. Woycieh syn młodszy kosztował mnie tez niemało, kiedym mu w Krakowie wesele przystoyne sprawieł y temu dałem był Sz. 100. y parę takze łyzek wielkich spiskych y insze drobiazgi do gospodarstwa naleząze, tak żelazne iako medziane! 18. x. karmelicie na obłoczenie w klastorze wydałem kilka dziesiąt złotych, co mu niebosczyk Abra- ham sprawował a iam płacieł według regestrzyku mnie podanego. 20. W ogien wielki pogorzało nąm bylo wszytko tak, ze smy prawie wszysczy z dziecmi goli pozostawali. Na budynek potym za roznych srebrnych f.17 y poharek iedęn wazny złocisty, na ktory ﬁ gury dwoch starczow. A zem nie mogł przy- śc do wykupienia tedy zostały przy nim a on mnie dopłacieł. 21. U pana Radwanskiego niebosczyka zostalo takze cztery łyszki białe na budynek. 22. Są iescze niektore drobiazgi po nieboscze zonie dla Zosie , iezeli będzie dobra. Iest y łanczuszek biały z gałeczkami złocistemi, co iey zona odda kiedy tego będzie potrzeba bo y iedney niteczky po nieboscze zonie niepragneła y nie pragnie. 23. Czepcze y białey rolety, co są ieden czepiecz złocisty drugi czerwony jedwabny y wist atłaszowy iedwabny, ktorym zenie był darował odda iey y co inszego swego kosztownieyszego iesli tylko będzie godna tego y wdzieczna. 24. Browar ze iest nadwiezony niepotrzeba sie dziwować, bo podczasz woyny szwedczkiey a mianowicie pod przyiazd K. M.87 do ząmku , stało koni wszędy pełno slacheczkich, nie tylko w browarze , w stayniach, ale y na boiskach, zaczym siła na ten czasz naczynia napsowano. A kocieł wielki ogien był bardzo zepsował, zaczym przedał sie za małe pieniądze. Cyny rozney ist sztuk 30. dla dzieci pierwszey zony, tą niech sie podzielą iako rozumieią, bone. Dorusi za zywota swego oddał iey cząstkę. Mied- nicz są 3., dwie miedziane a trzecia mosiązowa, ta przy zenie nieh zostanie. Insze rzeczy mianowicie szable, strelbę, szaty. Sreberka roznego potrosze to iescze do ostatniey disposytyey swoiey zostawuię. Psczoły zenie wszytkie oddaię. Roley sztuczkę na brombar ku podle paniey Ginsterowey stodoły od- daię y leguię małzoncze moiey wiecznymi czasy. J. Msci. podstarosciego mego m(e)sanego88 p. y do- brodzieia nisko uprasząm, aby raczył bydz tey ostatniey woli moiey executorem a zenie moiey, takze dziatkow krzywdy robic nic dopuśczał a toz y msci. p. opiekunow wielice prosię. Ostatnia dysposytya rzeczy moich w testamencie niepołozonych taka iest. Anusinym wnuczkow naznacząm to i synowi kontusz lazurowy slamami lisimi podszyty89, przy ktory guzow dziewięć złocistych wielkich y u rekawow wnieyszych osm. Dziewczynie Constancyey pierczien złoty męszki z kamieniem s zaphirem. Zosi naznacząm poharek złocisty graniasty wazny, parę łyzek białych, łanczuszek srebrny z pukiel- kami złocistemi. Wnuczkowi Staśiowi naznaczam delikę masci ﬁ ałkowey90 z guzami srebrnemi, bialemi y zupąn włosiany z guzikami drobnemi bialemi, szabłe z puklami srebrnemi y z głowką srebrną y parę pistoletow mieyszyh. Ale to wszytko j. m. opiekunowie, aby do swoiey wzięli mocy a oycu iego niepoboznemu, aby niedawali w ręcze, prosię. Zosia iz iescze macierzynskiego niewzięła iako insze, iako sie tylko domy ze wszytkiemi przynale- żytosćiami przeda, albo iedno drugiemu zpłaci, tey dać naprzod pred podziałem z tych pieniędzy Sz. 100 dico sto. Takze z tegoz podziału na Piasek do Krakowa do n. p. złotych piendziesiąt odliczyć. Bo tam mąm bracztwo z nimi z dawna. Ktore pieniądze p. Czerneczky proszę nieh odda z rąk swoich. Tamzey zpo- rządzi to bracztwo moie z przymu nieh praesentuie oycom w klastorze . Temuz p. Czerneczkiemu zię- cowi memu naznaczęm po moiey smierci parę pistoletow dłuszzych z ładowniczą czerwoną oprawną. A synaczkowi iego Stephusiowi wnuczkowi memu szablą oprawną złocistą z paskami naznacząm. A p. oycza iego uprasząm, aby p. matkę a zonę moię przyiął do swoiey opieki y okolo pogrzebu, aby dopomogł iako syn kochaniy. Długow zadnych po mnie niezostaie y owszem J.M. p. Kobiersky winien mi talerow91 dziesięć, ktore w Nowey Wsi (Spišskej Novej Vsi) dodałem kotlarzovi do iego według porachowania z p. Zarnowskym . Jezeli będzie łaska j. msći. proszę, aby to zonie oddane było. X. Bu- kowniczky, plebąn Obgarsky (chmeľnický) z arendy pulroka w Obgarcie (Chmeľnici) , ktore trzymał przesz dwa roki zapierwszymi oddał iako sie godzieło prałatowi a za drugi rok niedał mi tylko Sz. 7 przesz p. Podchoranią y tak do tego czasu w stańie talerow tedy przy nim. Ten tedy dług zlecząm y oddaię do odebrania j. msci. x. dziekanowi, z ktorych sobie wezmie taler na ! msze s. a drugi taler J.M. x. plebanowi dla odprawienia kazania. Trzeci taler x. wikaryemu na msze swięte. P. Forrbesz , ktory mnie turbował przesz kilka lat, predtenduiącz sobie u mnie dług, umierąm u tym, ze go oddał p. Regulskiemu przy J.M. p. sędziem krakowskim . Proszę, aby zona zadney turbacyey o to niemiała. Na co śie wszytko ręką właszną podpisuię. Dnia 24. czerwcza, roku panskiego 1668. Działo šie przy obecznosci y podpiszem ręki właszney J.M. p. Jąna Tworzyanskiego , na ten czasz podstarosciego spiskiego, J.M. p. Andrzeia Kowalskiego kapitana Zamku Lubownie , Sławetnego p. Jakuba Tymczyka , na ten czasz rychtarza miasta Lubownie , p. Jerzego Mauryczyusza , p. Elyasza Nykla na ten czasz formendta . An(n)o et die ut supra.

122 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 122122 22010-02-25010-02-25 17:48:3817:48:38 Testament Žoﬁ e Głodecowej KTSĽ 21b – 23b 16. júla 1669 W ymie przenaswiętszey Troycze, Boga Oycza y Syna y Ducha swiętego. Amen. Jezus Maria zmiłuy šie nad nami.

W tosz przenaswiętsze imie testament moy y ostatnią wolą moię, bywszy iescze na ciele mym zdrową i na dusży w siłach, w rozumie y przy pamięci rostropną. Zaczyn tedy cząstkę mnie testament zosta- wioną od sławney pamięci rodzica mego miłego, rozporządzac wedlug właszney a nie przymuszoney woley moiey bez zadney namowy. A poniewazem od rodzonych moich za żywota mego zadney pocie- hy y poratunku nie mała (:krom rodzicza mego:) ii owszem zwłascza pani siostra rada by mnie była w łyscze wody utopic na Sląszku pilyniey zostaiącz, gdyzem iuz ut waznieyszey paniey matki dluszego karania y krażc nie winnie częstowac wyiania znosic nie mogła. Zadym dał mi P.Bog przyiaciela, to iest towarzysa, męza mego. Boiazn Bozą naprzod przed oczyma maiącz, y mnie, małzonkę swą, poboznosci […] miescianskych y obyczajow przystoynych czwicząć. Zdrowia mego przestrzegał iako sie poboznemu y cznotliwemu męzowi godziło. Temusz ia tedy męzovi Marcinovi Mierzguczkiemu za iego mnie czci y posłuszenstwa wszelakiego wyrządzania. Od mała do wiela zapisuię y leguię wiecznymi czasy, lubo by nasz P. Bog potomstwem zadnym nie opatrzył. 1mo Leguię mu wszytkie pieniędze z cząski mnie nalezącze z kamienicze, ktorych na mnie z pułczwar- tasta dostanie sie, gdy zem iescze macirzynskych Sz. sta newzięła, iako wszyszzy rodzoni moi wzięli. Wżięłam w prawdzie od Msci. pana pisarza p. Walentego Kęczkiego na rolą w Lipniku złotych polskych trzydziesći. Ale te pieniądze nie powinni nic wtrączać w sumę moią, gdyzemi ia strawieła z męzem moim, ktorem mu kazała wytrącic sobie za droge szukaiączey paniey siostry po Sląszku przesz czały miesiąc. A bez tego dośc mi krzywdy pani siostra poczynieła zatrzymawszy mi me szaty . Leguie mu poharek pozłocisty, łaczuszek od pasa , ktoregom negodna była iak druga siostra. It(em) łyszky białe potrzy tylko łoty skąpo wazącze a mnie iescze małyco naznaczonych p. matka niedała, tylko te ktore, sie iey zdały, nie te ktore mi rodzicz naznaczył parę. Dostał mi sie to był czepiecz złocisty na czarnym iedwabiu a drugi sąm czerwony iedwabny, złocistym za przedała, bo mi to wolno było sile zmęzowey woley. Wziała tez pani siostra dwie spodnicze iedna blękitna kitaiczana, druga tureczka muchaierowa y far- tuch92 wisniowy kitalczany a iam tylko spodniczę wzieła falendysową93 czerwoną, z wistem czerwonym adamaszkowym94 y ten do drodze mu słalam przedać na strawę. Darowała mi tez pani matka wist ada- maszkowy poslubie y ten przedałam, spodniczę tez czarną adamaszkowa, iuz przechodzoną, dała mi była pani matka do slubu oblecz, ktorey mi šie upominała rozumiem zem ią zasłuzyła za guzy y krwie wylania przesz lat dwadziescia chocbym 9 lat między ludzmi zostawała, gdyz mi trzydziesci lat było, gdy mnie moy małzonek poiął. 3, Zupan mi sie tez kindyakowy błękotny dostał pana oyczow. Ten kazałam zchodzic męzowi memu za zdrowie moie, u ktorego było guszikow pozłocistych siedmnascie. 4, Cyna, ktorey mi sie dostało sztuk pietnascie iemuscz oddaię. 5, Krowę takze odaię iemu a jałoweczkę , ta okołowrociała, musialam ią przedać. 6, Poscieł z łoszkiem95 oddaię takze męzowi memu na nie zapomnienie, gdyzby zrodzonych moich podobno zaden za dusię moię kawałka chleba niedał ubogiemu. A mąz moy nietylko za mnie, ale za duszę moie dobrze czynic będzię. Ale y rodziczow moich albowiem za żywota mego czynił dobrzę za duszę ich, com sie na patrzyła y czynic będzie poki będzie zył. A poniewasz to czynił dokąd iescze niemiał z kąd a coz wząwszy to co ia iemu oddaię,daleko więczey ubogim będzie czynił dobrze, tak za moię duszę iako y za rodziczow moich. Nie boię sie tedy nagany ni odkogo, zem z rodzonych mych zadnemu nic neodkazała, gdyz oni mnie tez w niwczym nieratowali y owszem by y to radzi byli wydarli, co mi moi rodzicz testamentem zapi- sał y legował. A dla lepsiego obwarowania, ktorzy by tey ostatney woley moiey przeczeli, tych wszytkich na straszny sąd pansky pozywam i o pomstę na nich prosie nie przestane az sie na tribunał bosky stawic muszą. Gdyzem ia nie męzem ale oyczem małzonka mego bydz uznawała. I wiem otym dobrze (:gdyby nasz P. Bog nierozłączył a dłuzey nąm społu zyć dopuscił:), zeby nasz stworzyciel sczodrobliwie pozegnac raczył, awszak, ze nie moia, ale boska wola niech sie znami wypełnia, w ktorego my sie opiekę poru- czali; przy ostatnim tedy zawarciu testamentu mego y woley moiey obraszała wczym albo obrazała słowy y uczynniem, proszę tedy powtore y potrecie dla piąci ran pana Jezusowych o odpusczenie, gdyz y ia tym wszytkim odpuscząm, ktorzy mi pzrykrošc iaką czynili. Co dla lepszey pewnoci y obwarowania reką sie właszną swoią podpisuię y roboruę to protocołem ksiąg testamentalnych zwyczaiem miasta Lubownie . Actum in curia Antiquae Lublo . Anno d(omi)ni 1669 die decima sexta July. Za urzędu sławetnego pana Jakuba Tymczyka y panow assessorow iego: pana Jąna Paczolta , pana Jerzego Maurycza , P. Jerzego Konerego, P Walentego Gniotkowicza

Copia inscriptionis propriam Zophya Głodeczowna a po mezu Marcinowa Mierzgnozka mp.

123 Františka Marcinová, Kniha testamentov Starej Ľubovne 1660–1747 – 1. časť

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 123123 22010-02-25010-02-25 17:48:3817:48:38 Poznámky: Podolínca a novovekého Spiša, ed. M. Števík, Stará Ľubovňa 2006, s. 16-21. 1 Stará Ľubovňa, Štátny archív Levoča, pobočka 30 M. Marcinowska, Lubomirscy…, s. 613. Stará Ľubovňa (ďalej už iba ŠA LE p. SĽ), fond 31 M. Števík, M. Timková, V. Dlugolinský, Stará Magistrát mesta Stará Ľubovňa (ďalej MMSĽ), Ľubovňa…, s. 24. Kniha testamentov 1660–1747 (ďalej KTSĽ), 32 I. Chalupecký, M. Smetana, Hrad Ľubovňa, škatuľa 3, i. č. 10. Martin 1987, s. 49. 2 I. Chalupecký, Magistrát mesta Stará Ľubovňa 33 KTSĽ – 43b. 1330–1834. Inventár, Stará Ľubovňa 1988, s. 3. 34 Napr. KTSĽ – 62b, 88b. Autor však neuvádza, čo bola táto čierna kni- 35 M. Marcinowska, Lubomirscy…, s. 613-614. ha. Pravdepodobne ide o smolnú knihu. 36 Využitie matrík nebolo možné, pretože naj- 3 ŠA LE p. SĽ, fond MMSĽ, Mestská kniha staršie farské matriky pochádzajú z rokov 1692 1513–1834, šk. 2, i. č. 8. až 1728 narodených, 1726 až 1761 sobášených 4 ŠA LE p. SĽ, fond MMSĽ, Testament Doroty a 1740 až 1770 zomrelých. ŠA LE, Matriky: Sakmarin, škatuľa 4, i. č. 17. Označenie v tejto Stará Ľubovňa, Matrika fary I 1692–1728, práci 11A a 11B. i. č. 818, šk. 266; Matrika fary II/1 1728–1770, 5 Napr. KTSĽ 55a-55b. i. č. 819, šk. 266; Matrika fary II/2 1726–1782, 6 Napr. KTSĽ 74b-78b. i. č. 820, šk. 266. 7 M. Marcinowska, Lubomirscy jako starostowie 37 Ide o Spišskú Novú Ves, v Poľsku aj dnes uvá- spiscy, [in:] Terra Scepusiensis, ed. R. Gładkie- dzanú ako Novú Ves (viď: Terra Scepusiensis). wicz, M. Homza, Levoča–Wrocław 2003, s. 609. 38 Ide o úradné potvrdenie majetkovo-právneho 8 M. Marcinowska, Lubomirscy…, s. 610. pokonania, nie je isté, či ide o chirograf, aký 9 M. Števík, M. Timková, Dejiny hradu Ľubovňa, je známy u nás, pretože sa nezachoval žiaden Stará Ľubovňa 2005, s. 68-70. exemplár, ani sa neuvádza jeho odpis. 10 M. Marcinowska, Lubomirscy…, s. 611. 39 Pri jeho mene sa uvádza oslovenie šľachetný 11 M. Števík, M. Timková, Dejiny…, s. 70. (słavetny). 12 M. Števík, M. Timková, V. Dlugolinský, Stará 40 Ctihodná žena (tugendsam fraw). Ľubovňa v premenách storočí, Stará Ľubovňa 41 Pri jeho mene sa nachádza oslovenie famuli viri 2006, s. 22. i sławulny. 13 KTSĽ – 26b. 42 V úvode svojho testamentu poveruje Jána Jo- 14 KTSĽ – 34b – „z niebosczykiem (:sławney pamię- zeﬁ ho a Martina Roznera, aby pokiaľ bude živý, ci:) małzonkiem swoim wszytek budynek z gruntu predávali jeho soľ a tým ho živili – KTSĽ – 13b. z gruntu (!) zbudowała a to po ogniu wielkim Anno 43 Testátor uvádza síce iba názov včely, ale keďže 1639, po ktorym ogniu tylko plac goły został“. samotné včely sa odkázať nedajú, ide o úle. 15 KTSĽ – 10b, 19a. 44 Sladové silné pivo. 16 Bližšie sa tejto problematike venuje Pavol 45 Starý mlyn sa nachádzal v meste Stará Ľubov- Mišenko v práci: Požiar mesta Stará Ľubovňa ňa pri rieke Jakubianka. roku 1639, „Z minulosti Spiša“, 7–8: 1999/2000, 46 V samotnom texte pisár opravil y na a. s. 91-93; M. Števík, M. Timková, V. Dlugolin- 47 4 kusy posteľných plachiet, tri tenké, jednu ský, Stará Ľubovňa …, s. 35. konopnú. 17 M. Števík, M. Timková, Dejiny…, s. 76. 48 Umývadlo – polička s umývadlom. 18 B, Wierzbicka, Zagadnienie frekwencji w ko- 49 Ide o Kostol sv. Mikuláša v Starej Ľubovni. legium oo. Pijarów w Podolińcu (1686–1717), 50 Špitál stál v priestore dnešnej tržnice v meste „Sandecko-spišské zošity“, 2: 2007, s. 97. Stará Ľubovňa, ktorý sa nazýval tiež Skalka. 19 M. Števík, M. Timkova, V. Dlugolinský, Stará 51 Toliar – strieborná minca o váhe 28,24 g zave- Ľubovňa…, s. 23. dená v Poľsku od roku 1578. 20 KTSĽ – 60a, 62b. 52 Kostol sv. Mikuláša v Starej Ľubovni. 21 M. Marcinowska, Lubomirscy…, s. 611. 53 Šafár hradu Ľubovňa. 22 J. Kurtyka, Starostwo spiskie (1412–1769/7), 54 Rada starších – časť širšej rady, ktorá bola [in:] Terra Scepusiensis, ed. R. Gładkiewicz, súčasťou mestskej samosprávy. M. Homza, Levoča–Wrocław 2003, s. 507. 55 Mušketa s nábojnicou – zbraň používaná pre- 23 M. Števík, M. Timková, Dejiny…, s. 77 važne pechotou. 24 KTSĽ – s. 19b. 56 Cínová kaď veľkosti jednej pinty. 25 M. Marcinowska, Lubomirscy…, s. 612. 57 Polturák – strieborná minca o váhe 14,41 g 26 T. M. Trajdos, Reformacja i kontrareformacja na používaná od zavedenia toliara 1578. Spiszu, [in:] Terra Scepusiensis, ed. R. Gładkie- 58 Kostol sv. Mikuláša v Starej Ľubovni. wicz, M. Homza, Levoča–Wrocław 2003, s. 477. 59 Viď poznámka č. 51. 27 Števík, Timková, Dlugolinský, Stará Ľubovňa…, 60 Zlatý – od roku 1528 bol zavedený zlotý, ktorý s. 23. mal ustálenú hodnotu 30 grošov. 28 Napr. KTSĽ – 43b, 86a. 61 Miestny názov časti mesta Stará Ľubovňa. 29 Ľ. Kaleta, M. Števík, Cechy a remeslá v Podolín- 62 Viď poznámka č. 58. ci, Hniezdnom a Starej Ľubovni, [in:] K dejinám 63 Nevlastný syn.

124 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 124124 22010-02-25010-02-25 17:48:3817:48:38 64 Nevlastná dcéra. 81 Kožuchy. 65 Viď poznámka č. 50. 82 Druh kabátu. 66 Počas 2. polovice XVII. a v prvej polovici XVIII. 83 Vrchné oblečenie, kabátec, plášť. stor. sa razili orty, ktoré mali hodnotu 18 gro- 84 Kabát. šov vo váhe od 6,30 po 5,60 g. 85 Starý mlyn sa nachádzal v meste Stará Ľubov- 67 Skrátený tvar od stipendium = poplatok. ňa pri rieke Jakubianka. 68 Zapisovateľ. 86 Oblasť nachádzajúca sa na východ od hradu 69 Pozostalých. Ľubovňa. 70 Pravdepodobne ide o starý mlyn nachádzajúci 87 V roku 1656 navštívil Starú Ľubovňu Ján Kazi- sa na rieke Jakubianke. mír. 71 Miestna časť Starej Ľubovne smerom na obec 88 Mecenáš. Hniezdne medzi potokmi Veľký a Malý Lipník. 89 Vrchný mužský odev v štýle sukne siahajúcej 72 Cesta do obce (vtedy ešte mesta) Hniezdne. poniže kolien a spredu rozdelený, podšitý 73 Miestna časť Starej Ľubovne smerom na obec lysými kožami. Hniezdne pod oblasťou Medzi Lipnikami. 90 Mužský vrchný odev, podšitý futrom ﬁ alovej 74 Mlyn v Hraničnom. farby. 75 Oblasť nachádzajúca sa na severovýchod od 91 Išlo o striebornú mincu o váhe 28,24 g, zavede- hradu Ľubovňa. ná v roku 1578. 76 Viď poznámka č. 60. 92 Viď poznámku č. 83. 77 Ide o mestské knihy – knihy testamentov. 93 Druh hrubého aj tenkého holandského a an- 78 Kostol sv. Mikuláša v Starej Ľubovni. glického súkna. 79 Prvýkrát sa škola spomína v roku 1617. 94 Jednofarebná tkanina so vzorom z jednej 80 V tomto prípade ide pravdepodobne o uhorský strany matným a druhej lesklým. toliar. Jeden uhorský zlatý sa rovná 1⅔ poľského 95 Posteľ s baldachýnom. zlotého.

Františka Marcinová Księga testamentów Starej Lubowli

Stará Ľubovňa z lat 1660–1747 – 1 część

¶ Główną intencją artykułu jest zaprezentowa- go Jana Kazimierza w 1656 r. Księga wymienia nie jednego z niewielu źródeł do historii Starej wiele ważnych instytucji, np. Bractwo św. Anny, Lubowli i wskazanie możliwości jego wszech- Bractwo św. Różańca, przytułek, szkołę, często stronnego wykorzystania. wzmiankuje kościół św. Mikołaja. ¶ Źródłem tym jest Księga testamentów Starej ¶ Zasadniczą część artykułu stanowią proﬁ le ar- Lubowli 1660–1747, w której znajduje się 40 kopii chontologiczne – swego rodzaju „zwięzłe życiory- testamentów, jak również ich potwierdzenia sy” – zestawione na podstawie wpisów do księgi oraz inwentarze. Zapisy sporządzono w języku testamentów. W artykule przedstawiono pierw- polskim (w wielu przypadkach z terminami ła- szych trzynastu testatorów, a obok nich również cińskimi), za wyjątkiem jednego, który zredago- tych, na rzecz których wykonano poświadczenie wano w języku niemieckim. testamentu albo jego inwentarz. Proﬁ le archon- ¶ W księdze znajduje się wiele cennych infor- tologiczne dostarczają podstawowych informacji macje z dziejów miasta. Wspomniany jest pożar o testatorach, informują np. o czasie i miejscu z 1639 r., który dotkliwie zniszczył Starą Lubowlę, śmierci, stosunkach majątkowych i rodzinnych. odnotowane są także odwiedziny króla polskie-

125

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 125125 22010-02-25010-02-25 17:48:3817:48:38 Filip Fetko Mapové zobrazenie Seegera von Durrenberga Stará Ľubovňa a jeho pramenná hodnota pre novoveké dejiny Spiša so zreteľom na Starú Ľubovňu1

¶ Historické udalosti, ktoré sa uskutočnili v ro- práve preto môžeme ich údaje považovať za nad- ku 1769, sa zapísali pod to, že došlo k mapovaniu mieru spoľahlivé. Zdôrazniť ale treba, že Klein severnej časti Spiša, resp. územia Spišského zá- po prvýkrát v slovenskej historickej spisbe upo- lohu. Ako je všeobecne známe, od roku 1412 sa zornil aj na mapovanie územia poľského zálohu 16 miest a niekoľko obcí Spiša nachádzalo pod nadporučíkom Seegerom von Durrenbergom, ktoré správou Poľska, ktorému toto územie dal do zá- bolo vykonávané v roku 1769 paralelne s mapo- lohu kráľ Žigmund Luxemburský. vaním ostatných severných stolíc Uhorska. Jeho ¶ V roku 1769 bol hrad druhýkrát2 počas 18. storo- mapové zobrazenie je však oveľa presnejšie ako čia obsadený tzv. Barskými konfederátmi! V marci spomínané vojenské mapovanie, keďže bolo vy- 1769 obkľúčili hrad, zajali jeho úradníkov, donú- hotovené v mierke 1:14 000 a nie iba 1:28 00011. tili ich prisahať na konfederáciu, a tak hrad zís- Durrenbergove mapovanie z roku 1769 bolo napo- kali. Už v apríli roku 1769 bol hrad uhorským voj- kon v roku 1783 premietnuté kapitánom Dumon- skom oslobodený3. Od tohto roku bolo postupne tom i do samotného vojenského mapovania, no spišské územie zálohované Poľsku začleňované iba v mierke 1:28 00012. späť do uhorskej časti Habsburskej monarchie. ¶ V našej štúdii si preto priblížime výsledky ma- V letných mesiacoch obsadili toto územie rakús- povania Seegera von Durrenberga pre oblasť Starej ke vojská4. Francúzsky historik J.-P. Bled to cha- Ľubovne, ktoré sa nachádza vo Vojenskom archí- rakterizuje ako niečo, „čo mohlo predstavovať prvý ve vo Viedni13. Nadporučík Seeger, šľachtic z Dur- krok k rozdeleniu Poľska“5. V roku 1772 starostov- renbergu, spracoval celú oblasť poľského zálohu stvo fakticky skončilo a zmluva o odstúpení úze- na 62 kartových listoch a zbierka týchto listov mia bola podpísaná v roku 1773 vo Varšave6. dostala ešte jeden vrchný titulný list, na ktorom ¶ Ako uvádza už spomínaný Bled, od polovi- sa nachádza okrem dlhého dobového názvu ma- ce 18. storočia, počas panovania Márie Teré- povania „Mappa von der an Pohlen verpfaendeten zie sa však rakúske vojsko reformuje. K reform- Herrschaft Lublau nebst den XIII Staedten. Ein jedes ným krokom patrí i štúdium dôstojníkov jednak mit seinen zugehoerigen Territorio…“ aj po skladaná z kníh, ale i máp7. Akiste teda nie je náhodné, že mapa daného územia zo spomínaných 62 karto- z obdobia príchodu rakúskych vojsk na Poľskom vých listov v zmenšenom formáte. spravovanú časť Spiša sa zachovala aj mapa Se- ¶ Pramenná hodnota mapovania Seegera von egera von Durrenberga, ktorú vyhotovil na príkaz Durrenberga spočíva predovšetkým v jeho dato- cisárovnej v lete roku 17698. vaní z roku 1769, čiže z obdobia tesne pred skon- ¶ Po prvýkrát na tento z pramenného hľadiska čením Spišského zálohu, a predovšetkým v jeho Pohľad na pôdorys hradu dôležitý historický dokument upozornil Dr. Bo- presnosti. Pre samotnú Starú Ľubovňu však nej- s majermi a obytnými huš Klein9. Klein sa vo svojej štúdii venoval pride o jej najstaršie mapové zobrazenie14, no ako budovami pod hradom. Na márne tzv. Prvému vojenskému mapovaniu, kto- je vyššie uvedené, ide o prvé detailné zobrazenie západ od hradu vyznačená ré prebiehalo v rokoch 1769–1785. Upozornil na mesta Stará Ľubovňa a jeho okolia15. šibenica na Šibeničnom fakt, že „mapy, ako aj opisy týchto máp vykonávali ¶ Na Durrenbergovej mape je aj veľmi skicovito vrchu – Galgenb(erg) dôstojníci armády priamo v teréne“10. Podľa Kleina zakreslený Ľubovniansky hrad. Trochu nás pre- kvapilo, že hradu nebola venovaná až taká po- zornosť. Na druhej strane to potvrdilo, že hrad už od polovice 18. storočia strácal na význame. Na skici hradu už napríklad nie sú zakreslené ob- vodové steny gotického a renesančného paláca. No nemožno predpokladať, že by boli úplne zrú- tené, keďže neskoršie pramene síce stav daných objektov uvádzajú ako zlý, no objekty stále exis- tovali16. Okrem samotného hradu boli Durren- bergom zakreslené aj objekty prináležiace k hradu. Na juhovýchodnom úpätí hradného kopca je znázornený hospodársky objekt, o ktorom z mladších prameňov vieme, že išlo o pálenicu a iné hospodárske budovy17. Pozoruhodné je však, že Durrenberg zakreslil sídlo správcu zálohu, kto- ré sa nachádzalo v kaštieli pod hradom oddelene

126 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 126126 22010-02-25010-02-25 17:48:3817:48:38 Neosídlená dolinka pod kú stavbu z 2. tretiny 18. stor.“, ktorá bola neskoršie hradným kopcom pri sútoku upravovaná.18 Už M. Števík spochybňuje takúto Popradu a Maslienky. Na funkciu tohto objektu a vyslovil názor, že spomí- tomto území sa mal nachá- naný objekt je cisársko-kráľovská soľná komora, dzať Podsadok. Juhovýchod- ktorá vznikla pravdepodobne zo staršieho maje- ne od hradu je vyznačená ra, spomínaného v slovnom opise prvého vojen- horská šachta. ského mapovania19. ¶ V prvom vojenskom mapovaní existuje totiž pasáž, kde sa uvádza že, za mostom stojí polo schátralá budova mýtnice a majer20. O úvahách o presunutí soľného skladu z Ľubotína do Starej Ľubovne vieme už z roku 1776, následne sa vý- stavba soľného skladu v Starej Ľubovni spomí- na už v roku 178021. Vo svojej staršej štúdii ďalej Števík uvažuje, že môže ísť i o „stavbu na zelenej lúke“22. Prikláňame sa práve k tejto možnosti. To- tiž do roku 1769, keď bolo vykonané mapovanie Seegera von Durrenberga, sa na mieste, na ktorom dnes stojí tzv. budova správy majetkov, žiaden objekt nenachádzal. Detailne zobrazenie pres- nejšou mierkou Durrenbergovej mapy zakresľuje štyri objekty. Ide o kaplnku, ďalej dva objekty, od hospodárskych budov, pričom však vieme, že ktoré môžeme stotožniť s mýtnicou a majerom v roku 1773 tvorili komplexný celok s poľnohos- a tretí objekt zaznačený ako krčma23. Všetky ob- podárskymi objektmi za kaštieľom. Tiež je zau- jekty sa však nachádzajú západnejšie ako by mal jímavé, že Durrenberg zakreslil poľnohospodár- stáť objekt tzv. správy majetkov hradu. Z uvede- sku časť neskoršieho kaštieľa oveľa rozsiahlejšie ného vyplýva, že objekt je mladší než z 2. tretiny ako to spravil major Batschek o štyri roky neskôr. 18. storočia a tiež nejde o tzv. budovu správy ma- Vychádzame však z toho, že presnejšia je kresba jetku hradu ale o soľný sklad. majora Batscheka, ktorá sa venovala špeciálne iba ¶ Z podrobnej mapy Seegera von Durrenberga mô- hradu. žeme tiež potvrdiť dohady, že vznik Podsadku, ¶ Hodnota mapovania Seegera von Durrenberga dnes mestská časť Starej Ľubovne, treba spájať sa prejavila predovšetkým pri popisovaní samot- s príchodom švábskych kolonistov, ktorí sa na ného mesta a jeho najbližšieho okolia. V tom- území Starej Ľubovne usadili počas panovania Kaplnka, majer, mýtnica to smere prinieslo Durrenbergove mapovanie pre Jozefa II. a tu založili Francovce (nem. Franzens- a krčma pri moste cez históriu Starej Ľubovne nové dôležité poznatky. dorf), Jozefovce (nem. Josefsdorf)24 a Podsadok. Poprad ležiace na západ od V nasledujúcich riadkoch si ich priblížme. Všetci kolonisti sa usadili v blízkom okolí Ľubov- mosta. Pri objektoch, ktoré ¶ Medzi tie najdôležitejšie iste patrí nový pozna- nianskeho hradu25, no spomedzi týchto sídiel sa ležali na križovatke ciest, tok o postavení tzv. budovy správy majetkov hra- zachoval jedine Podsadok. Obyvatelia Franco- bola situovaná aj menšia du pri rieke Poprad. Súpis pamiatok na Slovensku viec i Jozefoviec na spomínanom území pobud- posádka rakúskeho vojska. deﬁ nuje túto budovu ako „…barokovo-klasicistic- li iba krátko, keďže v oboch prípadoch nenašli vhodné poľnohospodárske podmienky. Obyva- telia Francoviec odišli na Ukrajinu, kde založili Rachovo (nem. Zipserei) a obyvatelia Jozefoviec sa presťahovali do Ružbách a Lackovej, kde pod- ľa A. Wanhoﬀ a splynuli so slovenským elemen- tom26. Mapa Seegera von Durrenberga potvrdzuje dohady o tom, že i Podsadok bol založený ne- meckými kolonistami až po ukončení zálohu27, keďže sa na mape podobne ako Francovce i Jo- zefovce vôbec nenachádza28. Vyvracia sa tým aj pomerne rozšírený názor, že by Podsadok mohol vzniknúť resp. nadväzovať na hradný majer, kto- rý mal predchádzať Podsadku, keďže von Durren- berg žiaden majer na území dnešného Podsadku nezakreslil. Zakreslil iba majer a obytné priestory pod hradným kopcom, ktoré sme už popiso- vali vyššie. ¶ Vyššie uvedené patrí medzi najdôležitejšie poznatky, ktoré Durrenbergova mapa pre Starú Ľu- bovňu prináša. Samozrejme, že z mapy Starej Ľubovne môžeme jasne dedukovať jadro mes-

127 Filip Fetko, Mapové zobrazenie Seegera von Durrenberga a jeho pramenná hodnota…

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 127127 22010-02-25010-02-25 17:48:3917:48:39 ta, ktoré nebolo opevnené a ako uvádza M. Tim- ciest od Kežmarku, Kamienky, Jarabiny a cesty ková, zástavba sa orientovala skôr na severový- do Krakova cez Kremnú a cesty k Ľubovnianske- chod29, po dnešnú ulicu Garbiarsku30. Orientáciu mu hradu. mesta týmto smerom si vysvetľujeme miernym ¶ Mapa však neponúka iba odpovede, ale kladie spádom v danej lokalite a výskytom dvoch blíz- i nové otázky. Pre Starú Ľubovňu sa napríklad vy- kych tokov – Popradu a Jakubianky (v stredo- skytla otázka dvoch neznámych budov, ktoré ležia vekých prameňoch Lyblo)31. Remeselníci často na námestí západne od kostola sv. Mikuláša35. zapáchajúci odpad totiž splavovali ulicami do potokov. V 18. storočí sa síce garbiari v žiadnych Poznámky: súpisoch nenachádzajú, no z prameňov z roku 175832 a 177733 vieme, že v meste pôsobili farbia- 1 Štúdia vznikla na základe výskumného pobytu ri a kožušníci, ktorí mohli byť usadení práve na vo Vojenskom archíve vo Viedni v roku 2008 tomto severovýchodnom cípe mesta. Neskôr pri- a konzultovaná bola s Mgr. Miroslavom Števí- budla v blízkosti aj ulica Farbiarska. kom. ¶ Na západ od hradu a severne od mesta je na Šibe- 2 F. Fetko, Kapitola k dejinám hradu Ľubovňa v 18. ničnom vrchu pri ceste smerom na Krakov označe- storočí, „Sandecko-spišské zošity“, tom 3:2008, ná aj šibenica. Zaujímavý je aj poznatok, že severo- s. 131-135, s. 133. východne od Ľubovnianskeho hradu sa v blízkosti 3 I. Chalupecký, M. Smetana, Hrad Ľubovňa, hraníc so Šarišskou župou nachádzala taktiež lo- Martin 1987, s. 56. vecká chata (Jäg[er] H[ütte]). Nevieme však určiť, 4 J. Kurtyka, Starostwo spiskie (1412–1769/70), ktorému zo spišských starostov chata patrila. [in:] Terra Scepusiensis, ed. R. Gładkiewicz, ¶ Na mape sú znázornené i hospodárske budo- M. Homza, Levoča–Wrocław, s. 487-534, s. 532. vy v okolí mesta ležiace na parcelách mestských 5 J. P. Bled, Mária Terézia, Bratislava 2007, s. 230. domov a na ramene Jakubianky i dva mlyny na 6 J. Vojtas, Spišská Nová Ves 360 rokov v zálohu poľ- múku, ktoré sú známe aj z inventára spišského ských kráľov, [in:] Spišská Nová Ves, ed. J. Kuruc, starostovstva z roku 175834. Pramenná hodnota Spišská Nová Ves 1968, s. 67-151, s. 143-149. mapy Seegera von Durrenberga spočíva v tom, a to 7 Bled, op. cit., s. 97. nielen pre Starú Ľubovňu, ale pre všetky usad- 8 Viedeň, Kriegsarchiv Wien, Kartenabteilung losti spišského starostovstva i iné znázornené B IX a. b. 77 v jeho okolí na tejto mape, že takýchto detailov 9 B. Klein, Pramenná hodnota Prvého vojenského by sme našli nesmierne veľa a akiste nám môže mapovania pre historickú geograﬁ u Spiša (a Po- odkryť mnoho nových poznatkov. dolínca) v 2. polovici 18. storočia, [in:] K dejinám ¶ Medzi najdôležitejšie patrí hádam i rozmiest- Podolínca a novovekého Spiša, ed. M. Števík, nenie rakúsko-uhorského vojska v roku 1769. Stará Ľubovňa 2006, s. 89-102, s. 91. Mesto Stará Ľubovňa. V Starej Ľubovni sa v roku 1769 usadilo 73 voja- 10 Ibidem, s. 90. V centre dominuje námestie kov, z toho 38 jazdcov. Títo sa spolu s 30 pešiakmi 11 B. Klein, Sídla na Slovensku obývané nemeckým s kostolom sv. Mikuláša usadili juhozápadne od mesta, na vŕšku medzi obyvateľstvom na vojenských mapách v druhej a dvoma neznámymi budo- potokom Jakubianka a kaplnkou svätého Rocha. polovici 18. storočia, Bratislava 2008, s. 13. vami mimo radovej zástavby Ďalšia 5 členná posádka sa usadila pri moste pri 12 Klein, Pramenná hodnota…, s. 92. meštianskych domov. rieke Poprad, ktorý v podstate leží pri križovatke 13 Viedeň, Kriegsarchiv Wien, Kartenabteilung B IX a. b. 77 14 Pozri napríklad práce spišského historika Mi- roslava Števíka – M. Števík: Najstaršie mapové zobrazenie horného Spiša, „Z minulosti Spiša“, VII/VIII: 2001, s. 29-50 a M. Števík: Nová Ľubovňa na starých mapách, [in:] Nová Ľubovňa, ed. I. Chalupecký, M. Murcko, Nová Ľubovňa 2007, s. 13-17. 15 Stará Ľubovňa a jej okolie sú zakreslené na kartovom liste BIX a677 col. 5 sect. 6. V Ľu- bovnianskej vrchovine, ktorá je zaznačená na mapovom liste spolu so Starou Ľubovňou, sú zakreslené na východ od Ľubovnianskeho hradu: Oslí vrch (Osla Berg), na hranici so Šarišskou stolicou Schirokeg b.(erg), Lisa hura, Spitzenhübel, Wacht b.(erg), Marmam b.(erg). Pri tomto vrchu je vyznačený aj zaniknutý majer (Eingegangener Majer h. (of)). 16 Fetko, op. cit., s. 134. 17 F. Fetko, Popis Ľubovnianskeho podhradia na mape majora Botscheka z konca 18. storočia, „Al- manach Muszyny“, XVIII: 2008, s. 57-64 , s. 60.

128 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 128128 22010-02-25010-02-25 17:48:4017:48:40 18 Súpis pamiatok na Slovensku, Bratislava 1969, Najstaršie názvy a písomné doloženie, polohy s. 189. a vývoj (zaniknutých) osád severovýchodného 19 M. Števík, Stručné dejiny Starej Ľubovne (do Spiša v neskorom stredoveku (1250–1526), [in:] roku 1918), [in:] Stará Ľubovňa v premenách K stredovekým dejinám Spiša, ed. M. Števík, storočí, M. Števík, M. Timková, V. Dlugolinský, Stará Ľubovňa 2003, s. 83-112, s. 102. Stará Ľubovňa 2006, s. 10-31, s. 27. 28 Viedeň, Kriegsarchiv Wien, Kartenabteilung 20 Ibidem, s. 27. BIX a677 col. 5 sect. 6. 21 M. Števík, K dejinám hradu Ľubovňa a Starej 29 M. Timková, Stavebný vývoj mesta Stará Ľu- Ľubovne, [in:] Dejiny hradu Ľubovňa, M. Števík, bovňa, [in:] Stará Ľubovňa v premenách storočí, M. Timková, Stará Ľubovňa 2005, s. 5-121, s. 99. M. Števík, M. Timková, V. Dlugolinský, Stará 22 Ibidem, s. 99. Ľubovňa 2006, s. 34-46, s. 38. 23 Viedeň, Kriegsarchiv Wien, Kartenabteilung 30 Viedeň, Kriegsarchiv Wien, Kartenabteilung BIX a677 col. 5 sect. 6. BIX a677 col. 5 sect. 6. 24 A. Wanhoﬀ , Hopgarten, die őstlichste deutsche 31 Števík, K dejinám hradu Ľubovňa…, s. 8. Siedlung der Oberzips, „Karpatenjahrbuch“, 32 I. Chalupecký, Inventár spišského starostovstva Jg. 29: 1978, s. 52-57, s. 55, 56. z roku 1758, „Z minulosti Spiša“, III – IV: 1996, 25 Števík, Stručné dejiny…, s. 27. s. 81-88. 26 Wanhoﬀ , Hopgarten, die őstlichste deutsche 33 Števík, K dejinám hradu Ľubovňa…, s. 97. Siedlung…, s. 56. 34 Chalupecký, op. cit., s. 85. 27 O stredovekej obci Heichen, ktorá existovala na 35 Viedeň, Kriegsarchiv Wien, Kartenabteilung území dnešného Podsadku, pozri: M. Števík, BIX a677 col. 5 sect. 6.

Filip Fetko Mapa Seegera von Durrenberga i jej

Stará Ľubovňa wartość jako źródła dla nowożytnych dziejów Spiszu ze szczególnym uwzględnieniem Starej Lubowli

¶ Tzw. pierwsze mapowanie wojskowe lub ma- siątych, jednak nie w tak szczegółowej skali, jak powanie józeﬁ ńskie z lat osiemdziesiątych. dokonał tego Seeger von Durrenberg. XVIII w. było uważane za najstarsze dla terenów ¶ Autor artykułu rozwinął wypowiedzi dr. Bo- spiskich. Należy jednak zauważyć, że już po zaję- huša Kleina i dołączył najnowsze informacje, ciu terytorium zastawu spiskiego w 1769 r. przez które wynikają z mapowania von Durrenberga, wojska Marii Teresy, Seeger von Durrenberg wy- przede wszystkim dla terenu Starej Lubowli. konał mapowanie tego obszaru. Mapy te służyły Zwracił uwagę na wartość mapy von Durrenber- później jako podkład dla wyżej wspomnianego ga jako źródła historycznego. wojskowego mapowania Spiszu z lat osiemdzie-

129

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 129129 22010-02-25010-02-25 17:48:4117:48:41 Piotr Wierzbicki Sandecjana w zbiorach fototeki i planów Kraków Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie

¶ Materiały związane z Sądecczyzną są rozrzu- żego zainteresowania tym problemem nadal (poza cone po całej Polsce, spora ich część znajduje pracą Ignacego Kwiecińskiego7 i dość obszernymi się w takich miastach jak: Kraków1, Warszawa2, informacjami w Dziejach miasta Nowego Sącza8 Wrocław3 oraz Tarnów4. W niniejszym tekście oraz materiałami źródłowymi zawartymi w opra- poruszam tematykę źródeł o charakterze wi- cowaniach ks. Jana Sygańskiego9) nie doczekali zualnym, przede wszystkim zdjęć oraz planów się sądeczanie poważniejszego opracowania na dotyczących Nowego Sącza, Starego Sącza oraz temat tej budowli, jak również chociażby częś- okolic, znajdujących się w Instytucie Sztuki Pol- ciowego odsłonięcia materiałów archiwalnych skiej Akademii Nauk w Warszawie (dalej: IS PAN dotyczących jego historii. Prowadząc w tej materii w Warszawie). Są one różnorakie i w większości kwerendę, zetknąłem się ze znanymi specjalistom znane specjalistom, ale niekoniecznie szersze- materiałami, ale odnalazłem też kilka mało znamu ogółowi sądeczan. Pewna ich część została nych dokumentów. Najwięcej danych do zamku wykorzystana w monografi i miasta, szczególnie sądeckiego można się spodziewać w lustracjach w pierwszym tomie, co świadczy o ich znaczeniu. królewskich z okresu staropolskiego, które jak Tylko niektóre zdjęcia możemy uznać za unikaty, się okazuje zawierają tylko dwa pełne opisy z lat podobnie plany, których większość to kopie. Nie- 1616–161710 i 1627 r.11 (pierwszy dokładny plan za- zależnie od tego jest to cenna kolekcja, która ze mku pochodzi dopiero XVIII w.)12. względu na wielkość może stanowić uzupełnie- ¶ Ciekawym materiałem jest nie wymieniana nie zbiorów znajdujących się w innych miastach, w opracowaniach lustracja z XVI w. znajdująca a szczególnie w samym Nowym Sączu. się w dokumentach Archiwum Skarbowego Ko- ¶ Zasoby te przedstawiłem w formie katalogu, ronnego w Archiwum Głównym Akt Dawnych w postaci kilku tabel zawierających sygnatury w Warszawie z roku 1540, napisana po łacinie13, negatywów lub pozytywów zdjęć oraz sygnatury przedstawiająca nowe wątki dotyczące zamku planów z opisem oryginalnym oraz dodatkowymi oraz znana, ale również nie wykorzystana lustra- informacjami od siebie. Tego typu publikacja ma cja z 1569 r., zawierająca opis tzw. dworu zamko- na celu zwrócenie uwagi badaczy na rozrzucone wego14. Rękopisy te dostarczają nam nieco no- po naszym kraju źródła sądeckie i ewentualną wych informacji i poszerzają wiedzę o wyglądzie ich weryfi kacje. tej budowli w XVI stuleciu. Należy w tym miejscu ¶ Zdjęcia związane z Nowym Sączem Starym zaznaczyć, że wszystkie wydane dotychczas lu- oraz Sądecczyzną w IS PAN w Warszawie znaj- stracje królewskie województwa krakowskiego dują się w teczkach poukładanych alfabetycznie (156415, 1659–166416 i 1765), poza krótką wzmian- w szafach. Należy zaznaczyć, że instytut nie po- ką o zamku w tej ostatniej17, nie zawierają danych siada wewnętrznego katalogu, który ułatwiałby o sądeckiej budowli. Nie ulega wątpliwości, że odnalezienie odpowiednich zdjęć, koniecznym dopiero dogłębna analiza archiwaliów sądeckich jest więc przeglądanie poszczególnych teczek. znajdujących się w Krakowie, szczególnie ksiąg W przypadku Nowego Sącza zbiór obejmuje trzy grodzkich sądeckich (jest ich ponad 200) w Archi- teczki oznaczone: N 66 Nowy Kościół – Nowy wum Państwowym w Krakowie Oddział na Wawe- Sącz I; N 67 Nowy Sącz II i N 68 Nowy Sącz III. lu18, Tek Schneidra19, ksiąg miejskich w Archiwum Zawierają one w sumie 136 odbitek, negatywów Państwowym w Krakowie Oddział przy ul. Siennej i pozytywów, ukazując Nowy Sącz i najważniejsze (których oryginały są obecnie przechowywane jego obiekty, a także zdjęcia planów. Największą w oddziale w Spytkowicach, a tylko mikrofi lmy grupę stanowią zdjęcia kolegiaty (obecnie ba- części ksiąg w Archiwum Państwowym w Nowym zyliki) św. Małgorzaty (24)5, a następnie zamku Sączu)20, zasobów Biblioteki Naukowej PAU i PAN starościńskiego, specjalnie zaznaczone z racji oraz archiwów zagranicznych (Czechy, Słowacja, badań zmierzających do stworzenia planu odbu- Ukraina, Węgry, Austria), pozwolą na ostateczne dowy tej budowli (16). W odniesieniu do kolegiaty zamknięcie badań nad sądecką fortalicją, która warto przypomnieć, że obchodziła ona niedawno kryje jeszcze wiele tajemnic. 560-lecie fundacji przez biskupa, a następnie kar- ¶ Oprócz kościoła Św. Małgorzaty i zamku, ma- dynała Zbigniewa Oleśnickiego, co zaowocowało teriały zdjęciowe w IS PAN w Warszawie dotyczą sesją popularnonaukową, na której przedstawio- rynku (13 zdjęć) oraz budynku należącego niegdyś no stan badań nad tym obiektem6. do pijarów (głównie zdjęcia planów). Zawierają ¶ Od lat wiele emocje budzą zamiary odbudowy ponadto ikonografi ę do budynków starostwa, zamku sądeckiego. Ciekawe jednak, że mimo du- ratusza, Domu Gotyckiego, kościoła Św. Rocha,

130 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 130130 22010-02-25010-02-25 17:48:4117:48:41 klasztoru Jezuitów, a także ulicy Jagiellońskiej ¶ Stary Sącz przedstawia 118 zdjęć (w trzech oraz kapliczki szwedzkiej i kościoła kolejowego. teczkach, sygnatury: S 146 Stary Lubotyń Stary Pojawiają się również fotografi e powojennych Sącz I; S 147 Stary Sącz II i S. 148 Stary Sącz III – obiektów (hotel „Orbis”, Dom Handlowy „Mer- Stary Zamek). Największy zbiór dotyczy klasz- kury”), brak natomiast zdjęć do tak istotnych bu- toru Klarysek (82). Dość pokaźną fototekę ma dowli jak gmach „Sokoła”, kościół Św. Kazimierza, również kościół św. Elżbiety i rynek miejski21. Szkoły Podstawowej nr 2 im. Królowej Jadwigi, Zbiór dotyczących Zespołu Klasztornego Kla- Szkoły Podstawowej nr 1 im. Adama Mickiewicza rysek przytłacza swą ilością. Jest to największa oraz Gimnazjum i Liceum im. Jana Długosza, grupa fotografi i w całym zestawieniu. Białego Klasztoru oraz dworca kolejowego. Tabela nr 2. Ilość zdjęć w zasobach IS PAN Tabela nr 1. Ilość zdjęć w zasobach IS PAN w Warszawie w odniesieniu do poszczególnych w Warszawie w odniesieniu do poszczególnych miejsc i budowli miasta Starego Sącza miejsc i budynków miasta Nowego Sącza Liczba Lp. Nazwa budynku lub miejsca Liczba zdjęć Lp. Nazwa budynku lub miejsca zdjęć 1Widok ogólny miasta 1 Zespół klasztorny oo. Jezuitów (wcześniej 2. Kościół parafi alny św. Elżbiety 11 1. 7 norbertanów; kościół pod wezwanie św. Ducha. 3. Kościół cmentarny św. Rocha 4 2. Kościół św. Heleny 2 4. Zespół Klasztorny Klarysek 82 3. Kolegiata (bazylika) św. Małgorzaty 24 Kaplica XVII w. (przed klasztorem murem Dawny kościół Franciszkanów Najświętszej 5. 1 4. 4 i bramą zegarową) Marii Panny (obecnie ewangelicki) 6. Kapliczka murowana z 2. poł. XIX w. 1 5. Kościół św. Rocha 5 7. Rynek 11 6. Dawny klasztor Pijarów (plany) 9 Dom mieszkalny (Stary Sącz ulica Krótka, róg 8. 1 7. Kościół kolejowy 1 widoczny napis na elewacji budynku). 8. Cmentarz komunalny 2 9. Ulica Świerczewskiego 22 1 Kaplica cmentarna (dziś kościółek na Starym 10. Osiedle Tysiąclecia 1 9. 2 Cmentarzu) SUMA 116 10. Ulica Jagiellońska – kapliczka szwedzka 10 11. Synagoga przy ul. Piotra Skargi 1 ¶ Pozostałe miejscowości ujęte w zestawieniu to 12. Zamek sądecki 16 Podegrodzie (5 zdjęć) i Marcinkowice (4), a tak- 13. Mury miejskie (relikty pozostałości) 1 że plany, które przechowywane są w osobnym 14. Nowy Sącz widok ogólny 2 miejscu. 15. Ratusz 4 ¶ Zdjęcia we wszystkich przypadkach pochodzą 16. Rynek 13 z XX w., głównie z czasów po II wojnie świato- 17. Pomnik Adama Mickiewicza 2 wej, niewielka część to fotografi e międzywojen- 18. Ulica Stefana Batorego 2 ne i z początku XX w. Brak zdjęć kolorowych, Narożnik ulicy Długosza i Kościuszki – Dom wszystkie są czarno-białe – najmłodsze z lat 19. 1 Handlowy „Merkury” siedemdziesiątych i początku osiemdziesiątych 20. Ulica Jagiellońska 2 XX w. Przeważają formaty 6 × 6 cm i 9 × 12, które 21. Ulica Limanowskiego 1 – Hotel Orbis 1 są częstsze od formatów: 13 × 18 cm, 6 × 7,2 oraz 22. Dom Kanoniczy, tzw. Gotycki 8 2,5 × 3,5 cm. Najczęściej pojawiający się autorzy Ulica Rejtana 18 – Zespół Szkół Samochodo- fotografi i to: Bronisław Treter, Teodor Her- 23. 1 wych im inż. T. Tańskiego mańczyk, Jerzy Langda, Ewa Kozłowska, Piotr 24. Ulica Romanowskiego 6 – restauracja Panorama 1 Koziński, Andrzej Oleś, Tadeusz Kazimierski, 22 Al. Wolności (Piłsudskiego) – Dom Kultury Stanisława Stępniewski i Adam Bochnak . 25. 1 Związku Zawodowego Pracowników Kolei ¶ Całość tego zbioru i odpisy to wynik kwerend Al. Wolności (Piłsudskiego) – pomnik żołnie- przeprowadzonych w latach 2008 i 2009 r., sta- 26. 1 rzy Armii Radzieckiej nowiących wstęp do odtworzenia układu prze- 27. Dworek w Gołąbkowicach 2 strzennego i zabudowy miasta Nowego Sącza 28. Osiedle Tysiąclecia 3 oraz okolic. 29. Muszla koncertowa 1 ¶ Tabele nie mają układu alfabetycznego, oddają 30. Kolonia kolejowa – plan zabudowy 1 kolejność ułożenie zdjęć w tekach instytutu. Każ- 31. Gmach starostwa – plan sytuacyjny 1 dy obiekt w tabelach oprócz opisu został także za- 32. Krucyfi ks (brak informacji skąd) 1 opatrzony przypisami, które odnoszą się głównie 23 Skrzynia drewniana dawna własność dra do Dziejów miasta Nowego Sącza tom I , Inwenta- 33. 2 Kozaczki rza zabytków powiatu sądeckiego Stanisława Tom- 24 Cmentarz – (Stary Cmentarz przy ul Jagiel- kowicza , opracowania Stary Sącz zarys historii 34. 1 lońskiej) rozwoju przestrzennego Zbigniewa Beiersdorfa 25 35. Dom barokowy 1 i Bolesława Krasnowolskiego , a także publikacji 26 SUMA 136 Wiktora Bazielicha . Sporadycznie cytuje się inną literaturę, w tym prace ks. Jana Sygańskiego.

131 Piotr Wierzbicki, Sandecjana w zbiorach fototeki i planów Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk Warszawie

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 131131 22010-02-25010-02-25 17:48:4117:48:41 ¶ W przypadku planów tabela zawiera tylko opis co też ujmują tabele nr 3 i 6 (w tabeli planów i sygnaturę oraz ewentualnie skalę i dodatkowe w ostatniej kolumnie podano numery sygnatur krótkie informacje. Zestawienie zbiorcze obej- zdjęć w fototece IS PAN w Warszawie i opatrzono muje 14 planów Nowego Sącza i 10 Starego Sącza. każdą przypisem zawierającym numer zesta- Spośród nich 14 zostało sfotografowanych i znaj- wienia i zdjęcia w niniejszym artykule). Warto duje się w wykazie fotograﬁ i do obydwu miast, zaznaczyć, że plany te są w większości kopiami.

Tabela nr 3. Nowy Sącz Instytut Sztuki PAN w Warszawie Lp. Teczka nr Sygnatura, Format Typ materiału – opis Autor i data wykonania nr kliszy Negatywu 1. N 66 Neg. 15244 9 × 12 Zdjęcie Zespołu Klasztornego oo. Jezuitów (dawnej norbertanów). N.N., 1922 r. Nowy Kościół – Kościół pod wezwaniem Św. Ducha27, 1. poł. XV w., przebudowa w 1611 r. Nowy Sącz I i 2. połowa XVIII w. Prezbiterium, widok od pd.-wsch.28 2. „ Neg. 192685 9 × 12 Kościół pod wezwaniem Św. Ducha – jezuitów (dawniej norbertanów). Stanisław Stępniewski, Wnętrze. Prezbiterium i sklepienie. 1977 r. 3. „ Neg. 192684 9 × 12 Wnętrze. Prezbiterium. Stanisław Stępniewski, 1985 r. 4. „ Neg. 15245 13 × 18 Prezbiterium, wnętrze widok od wsch. i pn. Tadeusz Szydłowski, 1927 r.

5. „ Neg. 15246 9 × 12 Wnętrze. Widok fragmentu ściany w kierunku pn.-zach. N.N., 1922 r.

6. „ Neg. 10593 9 × 12 Fragment budynku klasztornego. Brama w ogrodzeniu klasztornym N.N., 1908 r. z 2. poł. XVII w. 7. „ Neg. 125582 6 × 6 Zdjęcie Zespół Klasztornego Jezuitów (dawniej norbertanów). Kościół Teodor Hermańczyk, pod wezwaniem Św. Ducha, 1. poł. XV w. przebudowa w 1611 r. i 2. poł. ok. 1968 r. XVIII w. Fragment bud. klasztornego. Brama w ogrodzeniu klasztornym z 2. poł. XVII w. Widok od strony ulicy. 8. „ Neg. 15249 6 × 6 Kościół ﬁ l. św. Heleny29. Wnętrze i ołtarz z 1686 r. Bronisław Treter, 1934 r.

9. „ Neg. 15250 6 × 6 Wnętrze. Obraz Ukrzyżowania30. Bronisław Treter, 1934 r.

10. „ Neg. 579/R 2,5 × 3,5 Kościół paraﬁ alny, kolegiata, św. Małgorzaty31 – 1446, 1486 spalony. Piotr Koziński, 1947 r. Przebudowa 1749–1750, 1791, 1802 oraz 1806, 1807–1822, 1880, 1928–1930, 1955–1959 oraz 1969-1973. Widok od pn. 11. „ Neg. 192678 9 × 12 Widok fasady. Stanisław Stępniewski, 1987 r.

12. „ Neg. 192680 9 × 12 Widok od pd.-wsch. Stanisław Stępniewski, 1987 r.

13. „ Neg. 15234 9 × 12 Widok od pd.-wsch. Andrzej Oleś, 1926 r.

14. „ Neg. 15235 9 × 12 Widok od pd. N.N., 1922 r.

15. „ Neg. 15233 9 × 12 Elewacja pd. widok od pd.-wsch. Andrzej Oleś, 1926 r.

16. „ Neg. 15236 9 × 12 Kruchta pd. przy prezbiterium. Widok od pd.-wsch. N.N. 1922 r.

17. „ Neg. 192679 9 × 12 Widok całego kościoła od pd.-wsch. Stanisław Stępniewski, 1987 r.

18. „ Neg. 43580 13 × 18 Fryz gotycki z maswerkami, h. Odrowąż, Dębno, monogram IHS i h. Ewa Kozłowska, 1950 r. Korony oraz Litwy w połowie wieży pn.32 19. „ Neg. 192681 9 × 12 Wnętrze. Prezbiterium poł. XIV i XV w.?????? taki zapis w IS PAN. Stanisław Stępniewski, 1987 r.

20. „ Neg. 192682 9 × 12 Wnętrze. Lokalność pod wieżą pd. sklepienie z XV w. Stanisław Stępniewski, 1987 r.

21. „ Neg. 192683 9 × 12 Przedsionek pd. sklepienie z XV w. Tadeusz Kazimierski, 1987 r.

22. „ Neg. 76583 9 × 12 Kaplica. pd. kryształowe sklepienie, koniec XV w. Jerzy Langda, 1962 r.

23. „ Neg. 15239 13 × 18 Wnętrze. Widok w stronę prezbiterium. Tadeusz Szydłowski, 1927 r.

24. „ Neg. 15240 9 × 12 Wnętrze. Nawa pn. Odsłonięte partie starego muru z polichromią. Andrzej Oleś, 1929

25. „ Neg. 43577 13 × 18 Ołtarz główny, późnorenesansowy 1. poł. XVII w. Ewa Kozłowska, 1950 r.

26. „ Neg. 43579 13 × 18 Obraz z ołtarza bocznego, Veraicon włoski, bizantynizujący XVI w.[?]33 Ewa Kozłowska, 1950 r.

132 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 132132 22010-02-25010-02-25 17:48:4217:48:42 Lp. Teczka nr Sygnatura, Format Typ materiału – opis Autor i data wykonania nr kliszy Negatywu 27. „ Neg. 43578 13 × 18 Chrzcielnica brązowa 1557 r.34 Ewa Kozłowska, 1950 r.

28. „ Neg. 15237 9 × 12 Wnętrze. Kaplica pn. przy kruchcie. Andrzej Oleś, 1929 r.

29. „ Neg. 15238 9 × 12 Kruchta pd. Wnętrze portal. N.N., 1922 r.

30 „ Neg. 15241 9 × 12 Kruchta. Pozostałości polichromii. Andrzej Oleś, 1929 r.

31. „ Neg. 10592 9 × 12 Ogrodzenie plebani. Tablica gotycka z herbem. Abdank.35 N.N., 1908 r.

32. „ Neg. 15242 9 × 12 Ogrodzenie plebani. Tablica gotycka z herbem Abdank. N.N., 1922 r.

33. „ Neg. 15243 9 × 12 Ogrodzenie plebani. Tablica płaskorzeźbiona. N.N., 1922 r.

34. „ Neg. 15254 6 × 6 Zespół dawnego klasztoru Franciszkanów. Kościół pod wezwaniem Na- Bronisław Treter, 1935 r. rodzenia Najświętszej Panny Marii36, obecnie ewangelicki, 2. poł. XIV w. 1753 i 1764 pożary; 1802 częściowo rozebrany i przekazany ewangelikom. Widok ogólny37. 35. „ Neg. 44895 13 × 18 Wnętrze. Polichromia i dekoracja sztukatorska kopuły. Ewa Kozłowska, 1950 r.

36.„Neg. 1059613 × 18 Klasztor o. Franciszkanów. Rysunki i pomiary: rzuty i przekroje z 1789 r. N.N., 1939 r. brak sygnatu- (na zdjęciu trzy rysunki plany pomiarowe wykonane przez Filipa Mo- ry rysunku scherosch. Jeden to rzut całego klasztoru wraz z przyległościami i ogrodem na tle fragmentu miasta, zaznaczono ulicę Różaną oraz przeciwległe budynki, a także skarpę i Dunajec – widoczna podziałka skali. Dwa kolejne rysunki-plany, nieco mniejsze, obejmują rzut budynku kościoła i klasztoru zarówno poziomu, jak i pionowy – ten sam wykonawca). 37.„Neg. 10597 13 × 18 Klasztor o. Franciszkanów. Rysunki i pomiary: rzuty i przekroje z 1789 r. N.N., 1939 r. brak sygnatu- (jest to zdjęcie jednego z rysunków na wyżej opisanym zdjęciu, tego ry rysunku samego autorstwa, przedstawia rzut pionowy i poziomy kościoła oraz klasztoru ze skalą). 38. „ Neg. 14187 9 × 12 Kościół par. św. Rocha38. Wnętrze. Ołtarz boczny, XVII w. N.N., przed 1939 r.

39. „ Neg. 14186 9 × 12 Wnętrze. Ściana boczna nawy pd. Fragment z obrazami przy ołtarzu N.N., przed 1939 r. bocznym. 40. „ Neg. 14201 9 × 12 Wnętrze. Obrazy na pd. ścianie nawy. N.N., przed 1939 r.

41. „ Neg. 14198 9 × 12 Wnętrze. Obraz św. Justyny [?]. N.N., przed 1939 r.

42. „ Neg. 84735 9 × 12 Wnętrze. Krucyﬁ ks. Jerzy Langda, 1962 r.

43. N 66 Neg. 121725 9 × 12 Dawny klasztor Pijarów w Nowym Sączu39. Rzut przyziemia. Skala Jerzy Langda, 1980 r. Nowy Kościół – rys. w zb. IS w sążniach wiedeńskich P.T. Kol. Reprodukcja z rysunku (zdjęcie przed- Nowy Sącz I PAN, nr 2832 stawia klasztor z przyległościami, skarpę i rzekę, opis po niemiecku)40. 44.„Neg. 1217269 × 12 Dawny klasztor Pijarów w Nowym Sączu. Rzut przyziemia. Skala Jerzy Langda, 1980 r. rys. w zb. IS w sążniach wiedeńskich. Wariant z nakładką przedstawiającą projekt PAN, nr 2832 rozbudowy. P. T. Kol. Reprodukcja z rysunku (zdjęcie przedstawia klasztor z przyległościami, skarpę i rzekę zdjęcie to samo co wyżej, opis po niemiecku)41. 45.„Neg. 1217289 × 12 Dawny klasztor Pijarów w Nowym Sączu. Dwa rysunki-plany na zdjęciu. Jerzy Langda, 1980 r. rys. w zb. IS Reprodukcja z rysunku PAN, nr 2833 1. Rzut I piętra – wariant z nakładką przedstawiającą projekt rozbudowy (górna część zdjęcia). 2. Rzut II piętra – skala 1 w sążniach wiedeńskich. P.T., kol. (dolna część zdjęcia)42. 46.„Neg. 1217279 × 12 Zdjęcie tego samego planu co wyżej, wariant bez nakładki (nakładka nie Jerzy Langda, 1980 r. rys. w zb. IS zachodzi na opis jak wyżej, stąd widoczny jest pełen opis w jęz. niem.)43. PAN, nr 2833 47.„Neg. 1217319 × 12 Dawny klasztor Pijarów w Nowym Sączu. Przekrój podłużny J.-K. Brak Jerzy Langda, 1980 r. rys. w zb. IS skali, P.T. kol. Reprodukcja z rysunku (opis po niemiecku). PAN, nr 2836 Pieczęcie Centralne Biuro Inwentaryzacji Zabytków Sztuki Nr 2836- okrągła pieczęć; podłużna Urząd Wojewódzki Krakowski Nr 985.

133 Piotr Wierzbicki, Sandecjana w zbiorach fototeki i planów Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk Warszawie

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 133133 22010-02-25010-02-25 17:48:4217:48:42 Lp. Teczka nr Sygnatura, Format Typ materiału – opis Autor i data wykonania nr kliszy Negatywu 48.„Neg. 1217309 × 12 Dawny klasztor Pijarów w Nowym Sączu. Przekrój poprzeczny L-M części Jerzy Langda, 1980 r. rys. w zb. IS projektowanej. Brak skali, P.T., kol. Reprodukcja z rysunku. (brak opisu)44. PAN, nr 2835 49.„Neg. 1217299 × 12 Dawny klasztor Pijarów w Nowym Sączu. Rzut więźby dachowej (dolna Jerzy Langda, 1980 r. rys. w zb. IS część zdjęcia). Przekrój poprzeczny N-O części projektowanej (górna PAN, nr 2835 część zdjęcia). Brak skali, P.T., kol. Reprodukcja z rysunku. (brak opisu) Fragment pieczęci podłużnej Urząd Wojewódzki Krakowski nr 986. 50.„Neg. 1217339 × 12 Dawny klasztor Pijarów w Nowym Sączu. Zabudowania – przekroje Jerzy Langda, 1980 r. rys. w zb. IS (boczne). Skala niemetryczna, P.T., kol. Reprodukcja z rysunku. (brak PAN, nr 2834 opisu tylko napis na górze Neu Sndecz). Pieczęć podłużna i napis Urząd wojewódzki krakowski nr 98745. 51. N 66 Neg. 121732 9 × 12 Dawny klasztor Pijarów w Nowym Sączu. Zabudowania – przekroje Jerzy Langda, 1980 r. Nowy Kościół – rys. w zb. IS (boczne innych budynków niż wyżej). Skala niemetryczna, P.T., kol. Nowy Sącz I PAN, nr 2834 Reprodukcja z rysunku. (brak opisu tylko napis na górze Neu Sndecz)46. 52. N 67 Neg. 10594 9 × 12 Kościół Kolejowy w Nowym Sączu47. Widok na wieżę i fragment N.N., 1908 r. Nowy Sącz II elewacji bocznej (widzianej idąc Alejami od strony starego miasta (od północy. Widoczne też stare ogrodzenie bez podwyższenia jak obecni i obmurówki). 53. „ Reprodukcja 6 × 7,2 Cmentarz w Nowym Sączu. Widok ogólny (cmentarz komunalny, N.N., przed 1945 r. 144019 widoczne groby żołnierzy z I wojny światowej, brak wówczas jeszcze (1939–1945) reprodukcja na karcie asfaltowej nawierzchni ścieżek cmentarnych, co widać na zdjęciu). Grzegorz Kumorowicz, pod zdjęciem 1986 r. ołówkiem N-72 54.„Neg. 1440206 × 7,2 Cmentarz Nowy Sącz. Pomnik (rycerza wraz z wieżą otoczony kolumna- N.N., przed 1945 r. na karcie pod dą przy nim warta żołnierzy Wehrmachtu). (1939–1945) reprodukcja zdjęciem Grzegorz Kumorowicz, ołówkiem N-72 1986 r. 55. „ Neg. 15251 9 × 12 Kaplica cmentarna z 1844 r.48 (dziś kościółek na Starym Cmentarzu, Andrzej Oleś, 1929 r. przy kaplicy stoi kobieta w kapeluszu i płaszczu typu retro, brak podej- ścia kamiennego). Widok na elewację frontową i boczną49. 56. „ Neg. 15252 6 × 6 Kaplica cmentarna z 1844 r., Nowy Sącz (dziś Kościółek na Starym Bronisław Treter, 1935 r. Cmentarzu, brak ścieżek kamiennych). Widok na elewację prezbiterium i boczną – TYŁ KOŚCIÓŁKA-KAPLICY50 (widok od strony Alei na tył kościółka a na elewację od strony dzisiejszego ODN-u i LO nr IV). 57. „ Neg. 125583 6 × 6 Ulica Jagiellońska, kapliczka szwedzka51 1771, Widok ogólny (bardziej Teodor Hermańczyk, od strony bocznej, przy kapliczce kobieta i dziecko). ok. 1968 r. 58. „ Neg./odbitka 8 × 13 Ulica Jagiellońska, kapliczka szwedzka 1771. Widok zewnętrzny (od Brak daty i autora 1672 strony wejścia do wnętrza, przy kapliczce klęczy kobieta w chustce na głowie, otwarte drzwi do wnętrza nad wejściem napis 1771). 59.„Neg. 1440186 × 7,2 Nowy Sącz, Matka Boska z Dzieciątkiem 1440 r. (brak opisu z jakiego N.N., brak daty, reproduk- na karcie pod kościoła, rzeźba malowana trudno określić, czy z drewna czy kamienia). cja Grzegorz Kumorowicz, zdjęciem ołów- 1986 r. kiem N-72 60. „ Neg. 35628 9 × 12 Ulica Jagiellońska, kapliczka szwedzka, rzeźba Matki Bożej z Dzieciąt- Józef Dutkiewicz, brak kiem, 3. ćw. XIV w. (malowana)52. daty 61. „ Neg. 35627 9 × 12 Ulica Jagiellońska, kapliczka szwedzka, rzeźba Matki Bożej z Dzieciąt- Józef Dutkiewicz, brak kiem z ok. poł. XIV w. (rzeźba bez malowania, cała czarna lub ciemna, daty zdjęcie czarno-białe)53. 62. „ Neg. 35624 9 × 12 Ulica Jagiellońska, kapliczka szwedzka 1771, Rzeźba Chrystusa upadają- Józef Dutkiewicz, brak cego pod Krzyżem, 1. tercja XVI w. daty 63. „ Neg. 36525 9 × 12 Ulica Jagiellońska, kapliczka szwedzka 1771, rzeźba św. Weroniki, Józef Dutkiewicz, brak 1. tercja XVI w.54 daty 64. „ Neg. 36526 9 × 12 Ulica Jagiellońska, kapliczka szwedzka 1771, rzeźba św. Jana Ewangeli- Józef Dutkiewicz, brak sty podtrzymującego Matkę Boską 1. tercja XVI w.55 daty 65. „ Neg. 9 × 12 Hasło kaplica (zapewne Szwedzka), obraz (bardzo zniszczony, przed- Andrzej Oleś, 1929 r. stawiający prawdopodobnie Chrystusa umęczonego w ramionach Boga Ojca, brak kolorów zdjęcie czarno-białe).

134 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 134134 22010-02-25010-02-25 17:48:4217:48:42 Lp. Teczka nr Sygnatura, Format Typ materiału – opis Autor i data wykonania nr kliszy Negatywu 66. N 67 Pozytyw Do opisu Hasło kaplica (zapewne Szwedzka), obraz dwustronny, na zdjęciu N.N., 1929 r. Nowy Sącz II Brak sygna- potrzebny strona przedstawiająca św. Stanisława (w stroju biskupim u jego stóp tury numer teczki zapewne grzesznik w białej tunice a może męczennik) stan obrazu przed oraz nazwa restauracją (samo zdjęcie bo bokach lewym i prawym lekko poszarpane, zdjęcia trudno określić format, ale jest niewielkie 4,5 cm szerokie podstawa i góra oraz wysokość 10,8 cm). 67. N 67 Neg. 125584 6 × 6 Ulica Piotra Skargi. Dawna bożnica, synagoga w Nowym Sączu Teodor Hermańczyk, Nowy Sącz II 1773–177456, Widok ogólny od pd.-wsch. (błąd w zapisie IS PAN, powinno ok. 1968 r. być od pn.-zach., czyli od strony ruin zamku, widoczne wejście oraz parking w trakcie remontu, brak także jezdni i ulicy wraz z chodnikiem pod synagogą). Zamek sądecki

68. N 67 Neg. 23636 13 × 18 Zamek ok. 1350–60,w 1616 odbudowany i rozbudowany57. Henryk Poddębski, 1936 r. (1) Nowy Sącz II Widok ogólny (od strony Dunajca)58. 69. „ Neg. 144022 6 × 7,2 Widok od strony dziedzińca (dziś parku)59. N.N., przed 1939 r. repro- (2) dukcja Grzegorz Kumoro- wicz, 1986 r. 70. „ Neg. 23635 13 × 18 Widok ogólny (widoczna baszta Kowalska z fragmentem muru i nie Henryk Poddębski, 1936 r. (3) istniejącą dziś dobudową od strony ulicy). 71. „ Neg. 125585 6 × 6 Zamek ok. 1350–1360, w 1616 odbudowany i rozbudowany, w 1950–1951 Teodor Hermańczyk, (4) częściowo odbudowany. ok. 1968 r. Fragment zrekonstruowanego odcinka murów i baszta Kowalska. Widok od strony zewnętrznej. 72. „ Neg. 144021 6 × 7,2 Fragment zabudowy. Widok od strony ulicy (baszta Kowalska z zejściem reprodukcja Grzegorz (5) schodami i fragment murów). Kumorowicz, 1986 r., Fot. Agencja Fot. „Świato- wida” 1938 r. 73. „ Neg. 10599 9 × 12 Fragment murów od strony ulicy (baszta Kowalska oraz mury widoczne N.N., 1908 r. (6) od strony mostu idącego przez Dunajec na Helenę – widok zimą). 74. „ Neg. 10598 9 × 12 Widok ogólny60 (od strony miasta fragment muru z basztą Kowalską N.N., 1908 r. (7) oraz ogrodzeniem na dziedziniec). 75. „ Neg. 15262 6 × 6 Widok od strony ulicy (fragmentu muru z zamurowanymi oknami oraz Bronisław Treter, 1934 r. (8) ogrodzeniem dziedzińca i częścią boczną baszty kowalskiej). 76. „ Neg. 15267 6 × 6 Widok od ulicy61 (z tyłu fragment ogrodzenia i muru z zamurowanymi Bronisław Treter, 1936 r. (9) oknami oraz dziedzińca i widocznej od tej strony baszty Kowalskiej). 77. „ Neg. 15264 6 × 6 Widok od strony dziedzińca (zniszczony zamek-odbudowywany wraz Bronisław Treter, 1934 r. (10) z basztą Kowalską fragment). 78. „ Neg. 15268 6 × 6 Fragment murów. Widok od strony dziedzińca62 (podobnie jak wyżej). Bronisław Treter, 1935 r. (11) 79. „ Neg. 15265 6 × 6 Fragment murów z attyką. Widok od strony dziedzińca63 (ujęcie nieco Bronisław Treter, 1935 r. (12) bardziej w kierunku Dunajca). 80. Neg. 15266 6 × 6 Fragment murów z attyką. Widok od strony dziedzińca64 (zniszczony Bronisław Treter, 1935 r. (12) zamek-odbudowywany wraz z basztą Kowalską fragment). 81. Neg. 125586 6 × 6 Fragment zrekonstruowanego odcinka muru wraz z basztą Kowalską. Teodor Hermańczyk (14) Widok od strony dawnego dziedzińca. ok. 1968 r. 82. N 67 Pozytyw Do opisu Zamek 1350–1360. Chodnik podziemny (na zdjęciu widoczny od lewej N.N., 1931 r. (15) Nowy Sącz II Brak sygna- potrzebny sekretarz Szkaradek i arch. Zygmunt Gawlik). tury numer teczki oraz nazwa zdjęcia 83. „ Neg. 10600 9 × 12 Fragment muru z tablicą herbową i datą 1572 (?) N.N., 1908 r. (16) (Si dei is nobisci qiis cont [ranos]? An Domi m p herb Odrowąż? 1572)65. 84. N 67 Neg. 15269 6 × 6 Fragment murów miejskich z XVI w.66 Odcinek w ogrodzie plebańskim Bronisław Treter, 1936 r. Nowy Sącz II ok. 20 m67. 85.„Neg. 54048 13 × 18 Nowy Sącz. Widok ogólny rynku68 (zapewne z jednej z wież kolegiaty, na Władysław Gumuła, uszkodzony oryginał co wskazuje widok ratusza od strony wejścia). 1952 r. 6 × 7,2 reprodukcja

135 Piotr Wierzbicki, Sandecjana w zbiorach fototeki i planów Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk Warszawie

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 135135 22010-02-25010-02-25 17:48:4217:48:42 Lp. Teczka nr Sygnatura, Format Typ materiału – opis Autor i data wykonania nr kliszy Negatywu 86. N 67 Pozytyw Do opisu Nowy Sącz. Panorama miasta69. Widok od wsch. Roman Szkaradek, Ku- Nowy Sącz II Brak sygna- potrzebny stosz Muz. Ziemi Sądeckiej tury numer teczki 1936 r. oraz nazwa zdjęcia 87.„Neg 6 × 6 Rynek. Ratusz 1895–1897 (Ob. Urząd Miasta Nowego Sącza) elewacja Teodor Hermańczyk, 125587 frontowa70. Widok od strony wschodniej pierzei rynku. ok. 1968 r. 88.„Neg 6 × 6 Rynek. Ratusz. Widok ogólny (od strony pd. ul Jagiellońskiej wlot do Teodor Hermańczyk, 62401 rynku). 1955 r. 89.„Neg 6 × 6 Rynek. Ratusz, 1895–1897 (Ob. Urząd Miasta N. Sącza) Widok ogólny Teodor Hermańczyk, 125589 od pn. wsch. ok. 1968 r. 90. N 67 Nowy Neg 6 × 6 Rynek. Ratusz 1895–1897, elewacja płd. (Ob. Urząd Miasta Nowego Teodor Hermańczyk, Sącz II 125588 Sącza) Widok ogólny od płd. zach. narożnika rynku. ok. 1968 r. 91. N 68 Nowy Neg. 125601 6 × 6 Rynek71 pierzeja północna. Fragment zabudowy z 1. poł. XIX w, pocz. Teodor Hermańczyk, Sącz III XX w. Widok od strony pierzei zach. rynku. ok. 1968 r. 92. „ Neg. 125998 6 × 6 Rynek narożnik pn. wsch. Fragment zabudowy 1. poł. XIX i pocz. XX w. Teodor Hermańczyk, Widok z wieży ratusza. ok. 1968 r. 93. „ Neg. 125999 6 × 6 Rynek, narożnik pn. wsch. Fragment zabudowy z 1. poł. XIX w. Początek Teodor Hermańczyk, XX w. Widok od płd. pierzei rynku (zdjęcie spod kasztanowca przy ok. 1968 r. ratuszu). 94. „ Neg. 125600 6 × 6 Rynek, narożnik pn. wsch. Fragment zabudowy z 1. poł. XIX w. Początek Teodor Hermańczyk, XX w. Widok od pierzei pd. rynku (zdjęcie wykonane z za ratusza). ok. 1968 r. 95. „ Neg. 125590 6 × 6 Rynek, narożnik pd. wsch. Fragment zabudowy z 2. poł. XVII w. i pocz. Teodor Hermańczyk, XX w. Widok od pn. zach. z wieży Ratusza (widok na wlot Lwowskiej ok. 1968 r. i Jagiellońskiej). 96. „ Neg. 125592 6 × 6 Rynek, narożnik pd. wsch. Fragment zabudowy z 2. poł. XVII w. i pocz. Teodor Hermańczyk, XX w. Widok od zach. z wysokości ławek przy fontannie, od strony ok. 1968 r. pierzei zach. (widok na wlot Lwowskiej i Jagiellońskiej). 97. „ Neg. 125591 6 × 6 Rynek, narożnik pd. wsch. Fragment zabudowy z 2. poł. XVII w. pocz. Teodor Hermańczyk, XX w. Widok od pn. zach. z wieży Ratusza (widok na wlot Lwowskiej ok. 1968 r. i Jagiellońskiej nieco pod innym kątem i bliżej). 98. „ Neg. 125593 6 × 6 Rynek, pierzeja wsch. Fragment zabudowy z 2. poł. XVII w. i pocz. XX w. Teodor Hermańczyk, Widok od strony pd. zach. narożnik rynku. (od wlotu ulicy prowadzącej ok. 1968 r. na pocztę). 99. „ Neg. 125597 6 × 6 Rynek, pierzeja wschodnia, fragment zabudowy z 2. poł. XVII w. pocz. Teodor Hermańczyk, XX w. Widok od strony płd. wsch. narożnik rynku (od wlotu ulicy ok. 1968 r. Jagiellońskiej i Lwowskiej). 100. „ Neg. 125594 6 × 6 Rynek, pierzeja wsch. Fragment zabudowy z 2. poł. XVII w. i pocz. XX w. Teodor Hermańczyk, Widok od strony pd. zach. narożnika rynku (od wlotu ulicy prowadzącej ok. 1968 r. na pocztę, nieco inne ujęcie niż wcześniej). 101. „ Neg. 125595 6 × 6 Rynek, pierzeja wsch. Fragment zabudowy z 2. poł. XVII w. i pocz. XX w. Wi- Teodor Hermańczyk, dok spod ratusza w stronę kolegiaty św. Małgorzaty (dziś bazyliki mniejszej, ok. 1968 r. widoczne kamienice, w których mieszczą się apteka i restauracja). 102. „ Neg. 125596 6 × 6 Rynek, pierzeja wsch. Fragment zabudowy z 2. poł. XVII w. i pocz. Teodor Hermańczyk, XX w. Widok z za fontanny od strony ratusza (widoczne wieże kolegia- ok. 1968 r. ty św. Małgorzaty). 103. „ Neg. 125604 6 × 6 Rynek. Fontanna pod Ratuszem w Rynku lata 60. XX w. (widok od Teodor Hermańczyk, strony południowej, widoczny fragment ratusza z wejściem). ok. 1968 r. 104. „ Neg. 125603 6 × 6 Wcześniej błędny zapis Rynek – Aleje, planty, Teodor Hermańczyk, pomnik Adama Mickiewicza 1962 r. Widok od tyłu. ok. 1968 r. 105. „ Neg. 125603 6 × 6 Wcześniej błędny zapis Rynek – Aleje Planty Teodor Hermańczyk, Pomnik Adama Mickiewicza 1962 r. Widok ogólny (z boku od strony ok. 1968 r. zachodniej (obecnie Aleje Józefa Piłsudskiego). 106. „ Neg. 125605 6 × 6 Ulica Batorego. Fragment zabudowy, lata 60. XX w. W głębi budynek Teodor Hermańczyk, dworca kolejowego. Widok od pn. ok. 1968 r. 107. „ Neg. 125606 6 × 6 Ulica Batorego. Fragment zabudowy, lata 60. XX w. Widok od pd. (widok Teodor Hermańczyk, od strony dworca kolejowego). ok. 1968 r. 108. „ Neg. 125607 6 × 6 Narożnik ulicy Długosza i Kościuszki. Dom Handlowy „Merkury” wyb. Teodor Hermańczyk, po 1960 r. Widok ogólny od pd. wsch. ok. 1968 r.

136 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 136136 22010-02-25010-02-25 17:48:4217:48:42 Lp. Teczka nr Sygnatura, Format Typ materiału – opis Autor i data wykonania nr kliszy Negatywu 109. „ Neg. 125608 6 × 6 Ulica Jagiellońska72 (widok na stronę parzystą), Fragment zabudowy, Teodor Hermańczyk, koniec XIX i początek XX w. Widok ogólny od pd. (widoczny na zdjęciu ok. 1968 r. wlot na stare miasto, oraz budynek dawnego sklepu zabawkowego oraz warzywniaka). 110. „ Neg. 125609 6 × 6 Ulica Jagiellońska (widok na stronę parzystą), Fragment zabudowy, Teodor Hermańczyk, koniec XIX i początek XX w. Widok ogólny od południa (widoczny na ok. 1968 r. zdjęciu wlot na stare miasto, oraz budynek dawnego sklepu zabawkowego narożnego). 111. „ Neg. 125610 6 × 6 Ulica Limanowskiego 1, Hotel Orbis elewacja frontowa ok. 1965 r. Widok Teodor Hermańczyk, od strony ulicy Batorego od południa (chodnik od strony kościoła ok. 1968 r. kolejowego). 112. „ Neg. 125611 6 × 6 Dom kanoniczy, tzw. Gotycki XV/XVI w.73 Początek XVII w., przebu- Teodor Hermańczyk, dowany w XIX w., odbudowany w l. 1958–1966. Widok od strony ulicy ok. 1968 r. Lwowskiej (zdjęcie zrobione z chodnika po drugiej stronie ulicy widoczne wejście i mur ogrodzenia wraz z dziedzińcem i bramą od strony kolegiaty). 113. „ Neg. 15257 9 × 12 Ulica Lwowska 3. Dom kanoniczy, tzw. Gotycki XV/XVI w. Początek N.N., 1922 r. XVII w., przebudowany w XIX w., odbudowany w l. 1958–1966. Widok ogólny74 (w głębi kościół paraﬁ alny św. Małgorzaty, zdjęcie wykonano od strony przeciwległej z chodnika bardziej od strony mostu, widoczne ogrodzenie i kawałek wejścia, ale bez wejścia w ogrodzeniu i bramy wraz z dziedzińcem prowadzącej na plac kolegiacki)75. 114.„Pozytyw 9 × 13 Ulica Lwowska 3. Dom kanoniczy, tzw. Gotycki XV/XVI w. Początek XVII w., N.N., przed 1939 r. Brak sygna- przebudowany w XIX w., odbudowany w 1958–1966. Elewacja frontowa, tury Do opisu fragment dolnej kondygnacji76 (zdjęcie wykonane od strony rynku potrzebny i przeciwległego chodnika u wlotu ulicy Lwowskiej, widoczne dwa okna jedno numer teczki z herbami i rozetami i napisem 1505 z boku nad tym oknem napis Sklep oraz nazwa Koła Polskiego Związku (ten wyraz urwany) Niewiast Katol (lickich) – prawa zdjęcia końcowa część zdjęcia, po środku dwóch okien wejście drzwi z portalem a po ich lewej stronie napis na tabliczce – Powiatowy Urząd Opieki Społecznej a nad nim tabliczka z numerem ulica Lwowska 3, w wejściu kobieta, a przed nim czwórka dzieci w różnym wieku, przy lewym oknie w lewym jego rogu na ziemi siedzi kobieta w chustce bosa z dzieckiem, a zaraz obok niej stoi prawdopodobnie mężczyzna postać w połowie ucięta, po prawej stronie zdjęcia pod oknem prawym siedzi dwóch mężczyzn bardziej z lewej strony w kapeluszu a z prawej w czapce z brodą. Na ulicy u krańca końcowej prawej strony zdjęcia stoi mężczyzna w garniturze i kapeluszu z rowerem). 115. „ Neg. 15259 9 × 12 Ulica Lwowska 3. Dom kanoniczy. Portal z datą 150577 (4 rozety na N.N., 1922 r. portalu okna i dwa herby z napisem PS i Leliwa? Widoczna szyba za nią wystawa pusta z hakami rzeźniczymi). 116. „ Neg. 125613 6 × 6 Ulica Lwowska 3. Dom kanoniczy. Portal 1505 r. (ten sam co wyżej tylko Teodor Hermańczyk, z drzwiami żelaznymi). ok. 1968 r. 117. „ Neg. 125612 6 × 6 Ulica Lwowska 3. Dom kanoniczy. Portal pocz. XVI w. (Odkopany Teodor Hermańczyk, w pobliżu fary, drugie okno bez ozdób na portalu z kratami i szybą). ok. 1968 r. 118. „ Neg. 15260 9 × 12 Ulica Lwowska 3. Dom kanoniczy. Okno zwieńczone fryzem ze splotów N.N., 1922 r. roślinnych z herbem gryf pocz. XVII w. 119. „ Neg. 15258 9 × 12 Ulica Lwowska 3. Dom kanoniczy. Bramka ogrodzenia od strony cmenta- N.N., 1922 r. rza kościelnego XVII w. (ob. brama wejściowa na dziedziniec, tył Domu Gotyckiego, na zdjęciu przy bramie mężczyzna przy bramie zamkniętej ubrany wyjściowo kapelusz i płaszcz z kołnierzem futrzanym oraz buty wyjściowe oparty o mur przy bramie, zdjęcie wykonane zimą). 120. „ Neg. 125614 6 × 6 Ulica Rejtana 18. Zespół Szkół Samochodowych im. inż. T. Tańskiego, Teodor Hermańczyk, l. 60. XX w. Widok ogólny (od ulicy). ok. 1968 r. 121. „ Neg. 125615 6 × 6 Ulica Romanowskiego 6. Restauracja Panorama, ok. 1960 r. Elewacja Teodor Hermańczyk, frontowa widok od południa (widoczne 2 kościoły jednego dach wieży ok. 1968 r. w przebudowie – wyższego, pod restauracją pod schodami stoi „Warsza- wa” biała z otwartymi drzwiami). 122. „ Neg. 125616 6 × 6 Al. Wolności. Dom Kultury Związku Zawodowego Pracowników Kolei Teodor Hermańczyk, (dziś MOK ). Widok ogólny (zdjęcie bardziej od strony starego miasta). ok. 1968 r.

137 Piotr Wierzbicki, Sandecjana w zbiorach fototeki i planów Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk Warszawie

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 137137 22010-02-25010-02-25 17:48:4217:48:42 Lp. Teczka nr Sygnatura, Format Typ materiału – opis Autor i data wykonania nr kliszy Negatywu 123. „ Neg. 125617 6 × 6 Al. Wolności. Pomnik Mauzoleum Żołnierzy Armii Radzieckiej Teodor Hermańczyk, poległych na ziemi sądeckiej w 1945 r. obok Domu Kultury Związku ok. 1968 r. Zawodowego Pracowników Kolei (dziś MOK ), na pierwszym planie mogiła zbiorowa żołnierzy radzieckich. 124. N68 Neg. pozytyw Do opisu Dworek XIX w. Gołąbkowice. Widok ogólny (strona prawa z wejściem) N.N., pocz. XX w. Nowy Sącz III Brak sygna- potrzebny tury numer teczki oraz nazwa zdjęcia 125. N68 Neg. pozytyw Do opisu Dworek XIX w. Gołąbkowice. Widok elewacji frontowej, widok od strony N.N., pocz. XX w. Nowy Sącz III Brak sygna- potrzebny podjazdu. tury numer teczki oraz nazwa zdjęcia 126. „ Neg. 125620 6 × 6 Osiedle Tysiąclecia lata 1960–1965. Fragment zabudowy (widok z hotelu Teodor Hermańczyk, orbis ulicy koło niego z tyły). ok. 1968 r. 127. „ Neg. 125619 6 × 6 Osiedle Tysiąclecia lata 1960–1965. Fragment zabudowy, (widok Teodor Hermańczyk, z hotelu Orbis, ulicy koło niego, ujęcie od przodu hotelu, widoczne bloki ok. 1968 r. fragment od strony kościoła kolejowego). 128. „ Neg. 125618 6 × 6 Osiedle Tysiąclecia lata 1960–1965. Fragment zabudowy (widok z hotelu Teodor Hermańczyk, Orbis ulicy Żółkiewskiego). ok. 1968 r. 129. „ Neg. 125621 6 × 6 Muszla koncertowa ok. 1960 r. XX w. Widok ogólny. Teodor Hermańczyk, ok. 1968 r. 130. „ Neg. 8147 B 9 × 12 Kolonia kolejowa. Plan Zabudowy (opis po polsku tylko napis szkoła N.N., 1919 r. i kaplica, skala metryczna brak sygnatur skąd wzięte, zapewne nie ze zbiorów IS PAN). 131.„Neg. 1217349 × 12 Gmach starostwa. Plan sytuacyjny – projekt. Skala w łokciach wiedeń- Jerzy Langda, 1980 r. rys. w zb. IS skich, P.T. Kol. Reprodukcja (opis po polsku i głownie po niemiecku na PAN, nr 2831 dole pieczęć Urząd Wojewódzki Krakowski Nr 996 kliszy pomiaru). 132. „ Neg. 18553 13 × 18 Krucyfi ks (brak informacji skąd zapewne z kolegiaty lub kapliczki N.N., przed 1939 r., szwedzkiej albo innego miejsca). reprodukcja 133. „ Neg. 15271 9 × 12 Skrzynia drewniana dawna własność dra Adama Kozaczki (gdzie i skąd N.N., 1923 r. brak opisu, nad nią gobelin, obok piec kafl owy biały, zdjęcie wykonane przez tą samą osobę). 134. „ Neg. 15270 9 × 12 Skrzynia drewniana dawna własność dra Adama Kozaczki – bok (gdzie N.N. (1923) przed 1939 r. i skąd brak opisu, nad nią gobelin, obok piec kafl owy biały, zdjęcie wykonane przez tą samą osobę). 135. „ 15253 6 × 6 Cmentarz (Stary przy ul Jagiellońskiej). Rzeźba (zapewne jedna z tych Bronisław Treter, 1935 r. przy kościółku, bardzo zniszczona). 136. N68 43582 13 × 18 Dom barokowy – lokal nie ustalony. Ewa Kozłowska, 1950 r Nowy Sącz III

Tabela nr 4. Podegrodzie Lp. Teczka nr Sygnatura Format Typ materiału – opis Autor i data wykonania Nr kliszy Negatywu 1. P 89 Neg. 930735 10 × 15 Podegrodzie. Widok na wieś z górki kościelnej78 (na pierwszym planie E. Frankowski, 1913 r. Podegrodzie- kościół widziany od tyłu, prezbiterium, widoczny, ale słabo zarys Podlesie zabudowań wsi). 2. „ Neg. 44898 6 × 6 Podegrodzie. Kaplica św. Anny Samotrzeciej 163179, odnowiona 1936 r. Ewa Kozłowska, 1950 r. Widok zewnętrzny (boczna część kościoła i przód). 3. „ Neg. 43584 13 × 18 Podegrodzie. Kościół św. Jakuba80. Rzeźba Chrystusa Zmartwychwsta- Ewa Kozłowska, 1950 r. łego. 4. „ Neg. 43585 13 × 18 Podegrodzie. Kaplica św. Anny Samotrzeciej 1631, odnowiona w 1936 r. Ewa Kozłowska, 1950 r. 5. 43586 Rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem z ok. 1420 r. (na zdjęciu widoczne uszkodzenie ﬁ gury, brak górnej części głowy – ﬁ gura Matki Boskiej).

138 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 138138 22010-02-25010-02-25 17:48:4317:48:43 Tabela nr 5. Marcinkowice Lp. Teczka nr Sygnatura format Typ materiału – opis Autor i data wykonania Nr kliszy Negatywu 1. M 21 Neg. 125455 6 × 6 Państwowe Technikum Rachunkowości Rolnej (dawny Teodor Hermańczyk, Marcinkowice- dwór początek XX w.), Elewacja frontowa (dziś nadal ok. 1968 r. Marjówka mieści się tam szkoła). 2. M 21 Pozytyw Do opisu potrzebny Gm. Chełmiec Marcinkowice. Pomnik żołnierzy polskich, Brak autora, 1939–1945 r. Marcinkowice- Brak numer teczki oraz nazwa niemieckich i rosyjskich z 1914 r. Marjówka sygnatury zdjęcia 3. M 21 Pozytyw Do opisu potrzebny Pomnik na cmentarzu w Marcinkowicach (zdjęcie krzyża). Brak autora, 1939-1945 r. Marcinkowice- Brak numer teczki oraz nazwa Marjówka sygnatury zdjęcia 4. M 21 Pozytyw Do opisu potrzebny Chełmiec, brzegi Dunajca po powodzi (widoczne przęsło Andrzej Nitsch Marcinkowice- Brak numer teczki oraz nazwa zniszczonego mostu kolejowego). 1960 r. Marjówka sygnatury zdjęcia

Tabela nr 6. Stary Sącz Lp. Teczka nr Sygnatura format Typ materiału – opis Autor i data wykonania Nr kliszy Negatywu 1. S 146 Neg. 54087 13 × 18 Stary Sącz, widok ogólny miasta81 (widoczny rynek i część zabudowań, Władysław Gumuła, 1952 r. Stary Lubotyń- ale nie widoczne budynki klasztoru Klarysek). Stary Sącz I 2. „ Neg. 15635 9 × 12 Stary Sącz, Kościół św. Elżbiety82 widok od strony pn. (boczna część Andrzej Oleś, 1929 r. kościoła oraz ulica na niej przechodnie, widoczne kocie łby). 3. „ Neg. 201027 6 × 5,9 Widok zewnętrzny, wieża 1686, 1760 oraz 1933 r. Leonard Sempoliński, 1969 r.

4. „ Neg. 23943 10 × 15 Widok zewnętrzny od strony pn.83 (nieco inne ujęcie niż wcześniej Henryk, Poddębski, 1933 r. w zasadzie widać cały kościół na planie pierwszym ogrodzenie – mur). 5. „ Neg. 201026 6 × 5,9 Widok zewnętrzny, wieża 1686, 1760 r. oraz 1933 r., widok od pd. Leonard Sempoliński, 1969 r.

6. „ Neg. 192957 9 × 12 Widok zewnętrzny, wieża 1686, 1760 i 1933 r., widok od pd. wsch. (tył Tadeusz Kazimierski, 1982 r. kościoła prezbiterium). 7. „ Neg. 23944 13 × 18 Widok zewnętrzny, wieża 1686, 1760 i 1933 r., widok od wsch.84 (tył Henryk Poddębski, 1933 r. kościoła prezbiterium widoczny krzyż na elewacji tylnej). 8. „ Neg. 21593 13 × 18 Widok zewnętrzny, wieża 1686, 1760 i 1933 r., widok od płd. wsch.85 (od Adam Bochnak, 1927 r. strony miasta zza ogrodzenia drewnianego). 9. „ Neg. 15637 13 × 18 Widok zewnętrzny na prezbiterium86. Tomasz Szydłowski, 1926 r.

10. „ Neg. 15638 9 × 12 Widok zewnętrzny na prezbiterium z odbudowaną od pn. pseudogoty- Andrzej Oleś, brak daty cką kruchtą. 11. „ Neg. 15652 9 × 12 Widok wnętrza. Chrzcielnica kamienna (widoczny też fragment krzyża N.N., 1913 r. drewnianego dół). 12. „ Neg. 15639 9 × 12 Widok na zewnętrzne ogrodzenie. Andrzej Oleś, 1929 r.

13. „ Neg. 15657 9 × 12 Stary Sącz. Kościół cmentarny św. Rocha87. Widok wewnętrzny. Frag- Andrzej Oleś, 1930 r. ment tęczy z posągiem Marii Magdaleny i krucyﬁ ksem, zapewne pocz. XVIII w. (zdjęcie u dołu prawa strona naświetlone). 14.„Neg. 13 × 18 Zespół klasztorny Klarysek88. Plan sytuacyjny. Na dole opis planu Fot. prac. fot. GUK, 1950 r. 52770 sytuacyjnego – Państwowy Zarząd Drogowy w Nowy Sączu, koło tego rys. w zb. IS napisu ołówkiem napisano: „przerys. A. Oleś 1927 (napisane ołówkiem PAN, nr 2056 wyblakłe) skala 1:365 Nr 371”. Numer na pieczęci okrągłej nieczytelnej z prawej strony u dołu krańca zdjęcia 2056 (wyblakły) pełny tytuł mapy: Szkic Sytuacyjny Klasztoru PP Klarysek w Starym Sączu. 15.„Neg. 1145659 × 12 Zespół Klasztorny Klarysek plan sytuacyjny Reprodukcja (pełny tytuł Tadeusz Kazimierski, 1977 r. rys. w zb. IS mapy Szkic Sytuacyjny Klasztoru PP Klarysek w Starym Sączu pod nim PAN, nr 2895 podłużna pieczęć: Urząd Wojewódzki Krakowski Oddział Sztuki Nr 1017. Pomiar zdejmował J. Kozłoński, może Kozłowski, 1925 r. Pod spodem nr inwentarza 2895. Na dole po lewej stronie w rogu skala, podpis, Nowy Sącz 25 maja 1925, pod tym dopisek z lewej strony w rogu: No L. 586, dalej z prawej strony podpis J. Kozłoński lub Kozłowski maj. bud.).

139 Piotr Wierzbicki, Sandecjana w zbiorach fototeki i planów Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk Warszawie

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 139139 22010-02-25010-02-25 17:48:4317:48:43 Lp. Teczka nr Sygnatura format Typ materiału – opis Autor i data wykonania Nr kliszy Negatywu 16.„Neg. 1145679 × 12 Klasztor Klarysek zabudowania gospodarcze rzut przekrój elewacja Tadeusz Kazimierski, 1977 r. rys. w zb. IS reprodukcja (opis po niemiecku). PAN, nr 2897 17.„Neg. 1145689 × 12 Zabudowa klasztorna rzuty przyziemia i więźby dachowej, przekrój Tadeusz Kazimierski, 1977 r. rys. w zb. IS poprzeczny i elewacja, reprodukcja (opis po niemiecku skala też, dalsza PAN, nr 2898 część planu wyżej)89. 18.„Neg. 1145669 × 12 Rzut przekrój elewacji frontowej, reprodukcja (opis niemiecki u dołu Tadeusz Kazimierski, 1977 r. rys. w zb. IS strona prawa skala, pod nią podpis, d 23 octobris 795 prawdopodobnie PAN, nr 2899 1795 r.)90. 19.„Neg. 1145709 × 12 Spichlerz rzut przekrój poprzeczny podłoga. Tadeusz Kazimierski, 1977 r. rys. w zb. IS (podpis niemiecki data u dołu 22 july 800, zapewne 1800 r.)91. PAN, nr 2901 20.„Neg. 1145699 × 12 Spichlerz rzut przekrój poprzeczny elewacja, reprodukcja (brak opisu Tadeusz Kazimierski, 1977 r. rys. w zb. IS jeden wyraz po niemiecku). PAN, nr 2900 21. „ Neg. 153494 13 × 18 Zespół klasztorny Klarysek. Klasztor XIV, XVII – XVIII w.92 Widok Czesław Olszewski po ogólny (z błoń na dole od strony dzisiejszej obwodnicy – widoczny 1945 r. mur i część wieży oraz klasztornych zabudowań na pierwszym planie prowizoryczna bramka do gry i część boiska na błoniach). 22. „ Neg. 23942 13 × 18 Widok ogólny (nieco większa panorama z tego samego miejsca co wyżej)93. Henryk Poddębski, 1933 r.

23. „ Neg. 21571 13 × 18 Widok ogólny od wsch. (nieco dalsza odległość niż wcześniej). Adam Bochnak, 1927 r.

24. „ Neg. 192958 6 × 6 Widok ogólny (od strony drogi z Nowego Sącza od Popradu). Tadeusz Kazimierski, 1982 r.

25. „ Neg. 21572 10 × 15 Widok ogólny od zach. na wieżę bramną zegarową zwaną Św. Trójcy oraz Adam Bochnak, 1927 r. fasadę kościoła Świętej Trójcy od prawej94. 26. „ Neg. 10701 9 × 12 Widok (górnej części wież i prezbiterium) od zach.95 N.N., 1907 r.

27. „ Neg. 10702 9 × 12 Widok (górnej części wież i prezbiterium) od zach. (trochę inne ujęcie N.N., 1907 r. tego co wyżej). 28. „ Neg. 15644 9 × 12 Widok (górnej części wież i prezbiterium i części zabudowań) od płd. Tadeusz Szydłowski, 1927 r. zach. (zimą). 29. „ Neg. 21573 10 × 15 Kościół Św. Trójcy klarysek96, widok (górnej części wież i prezbiterium) Adam Bochnak, 1927 r. od zach. na szczyt fasady97. 30. „ Neg. 201028 6 × 5,9 Kościół i klasztor Klarysek Św. Trójcy, widok (górnej części wież i prez- Leonard Sempoliński, 1969 r. biterium) od płd. zach. Fasada szczyt i sygnaturka (datowanie 1332). Dwie przebudowy w XVI/XVII w. oraz 1. poł. XVII i XVIII w. Franciszek Placidi, wieżyczka z sygnaturką ok. 1779 r. 31.„Pozytyw 2,5 × 3,5 Widok (górnej części wież i prezbiterium) od zach. Szczyt zachodni Piotr Koziński, 1947 r. 570/R z posągami bł. (obecnie świętej) Kingi i Bolesława Wstydliwego oraz płaskorzeźba Św. Trójcy (widoczny kawałek muru). 32.„Pozytyw 2,5 × 3,5 Szczyt zachodni i sygnatura (to samo co wyżej nieco inne ujęcie). Piotr Koziński, 1947 r. 569/R 33. S 146 Neg. 120730 9 × 12 Szczyt zachodni ok. poł. XVII w. Wraz z sygnaturką i posągami oraz Witalis Wolny, 1969 r. Stary Lubotyń- rzeźbą Św. Trójcy. Stary Sącz I 34. S 147 Neg. 15643 13 × 18 Klasztor Klarysek i kościół Św. Trójcy, widok od prezbiterium (na dole Tadeusz Szydłowski, 1926 r. Stary Sącz II widoczni ludzie pod kościołem w ubraniach odświętnych). 35.„Pozytyw 2,5 × 3,5 Widok zewnętrzny. Fragment prezbiterium. Piotr Koziński, 1947 r. 573/R 36.„Pozytyw 2,5 × 3,5 Kościół Św. Trójcy. Widok od prezbiterium. Piotr Koziński, 1947 r. 572/R 37. „ Neg. 10703 9 × 12 Kościół. Elewacja boczna widok krużganka klasztornego98.N.N., 1907 r.

38. „ Neg. 23945 13 × 18 Zespół Klasztorny Klarysek. Klasztor XIV, XVII–XVIII w. Widok na pd. Henryk Poddębski, 1933 r. elewację kościoła Św. Trójcy na wieżę bramną zegarową i dziedziniec99. 39. „ Neg. 192959 9 × 12 Kościół Św. Trójcy dawniej św. Klary (klarysek) 1280–1287. Widok od pn. Stanisław Stępniewski, na elewacje boczną z wejściem. 1976 r. 40. „ Neg. 15642 13 × 18 Widok na elewacje boczną z wejściem. Tadeusz Szydłowski 1927 r.

140 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 140140 22010-02-25010-02-25 17:48:4317:48:43 Lp. Teczka nr Sygnatura format Typ materiału – opis Autor i data wykonania Nr kliszy Negatywu 41. „ Neg. 575/R 2,5 × 3,5 Widok od pn. na elewacje boczną fragment zewnętrzny. Piotr Koziński, 1947 r.

42. „ Neg. 15641 13 × 18 Widok od strony cmentarza na ścianę pn. widoczny bok wejścia. Eugeniusz Dobrowolski, 1925 r. 43.„Pozytyw 2,5 × 3,5 Widok zewnętrzny, elewacja pd. (na pierwszym planie wejście do Piotr Koziński, 1947 r. 571/R kościoła). 44.„Pozytyw 2,5 × 3,5 Fragment elewacji pn. i sygnaturka. Piotr Koziński, 1947 r. 576/R 45. „ Neg. 21575 13 × 18 Wieżyczka na sygnaturkę ok. 1779 r. wykonana prawdopodobnie przez Adam Bochnak, 1927 r. Franciszka Placidiego (oraz część dachu i fragment elewacji bocznej). 46. „ Neg. 21574/a 13 × 18 To samo co wyżej. Adam Bochnak, 1927 r.

47. „ Neg. 192962 6 × 7,2 Portal pn. (wraz z bramą żelazną rzeźbioną). Stanisław Stępniewski, 1976

48. „ Neg. 39118 13 × 18 Reprodukcja z rys. z 1934 r. Wnętrze kościoła Św. Trójcy – (szkic zapew- Fot., Grundmann, 1934 r. ne węglem albo ołówkiem) – widok na część ołtarza oraz krucyﬁ ks wraz z tęczą oraz nawę boczną (opis rysunku po niemiecku z prawej strony dolny róg Alt Sandetz Clarissinnen KLOSTERKIRCHE podpis artysty trudno czytelny). 49. „ Neg. 15648 13 × 18 Kościół wnętrze, widok na prezbiterium oraz rzeźby boczne i ołtarz Tadeusz Szydłowski, 1927 r. główny. 50. „ Neg. 15647 13 × 18 Kościół wnętrze widok na prezbiterium oraz rzeźby boczne i ołtarz Tadeusz Szydłowski, 1927 r. główny (ujęcie bardziej z boku). 51. „ Neg. 15649 13 × 19 Widok na chór muzyczny (organy oraz rzeźby boczne)100. Tadeusz Szydłowski, 1927 r.

52. „ Neg. 21576 10 × 15 Wnętrze kościół Św. Trójcy. Ołtarz boczny z obrazem św. Antoniego Adam Bochnak, 1935 r. Padewskiego z XVIII w. i dekoracją stiukową Baltazara Fontany z 1696 r. 53. „ Neg. 21577 10 × 15 To samo co wyżej (tylko górna część ucięty dół ołtarza). Adam Bochnak, 1935 r.

54. „ Neg. 4930/R 2,5 × 3,5 Ołtarz boczny fragment. Anioł rzeźba stiukowa Baltazara Fontany Ewa Kozłowska, 1950 r. 1696 r. (ujęta rzeźba od przodu – zbliżenie). 55. „ Neg. 21579 10 × 15 Wnętrze. Ołtarz boczny 1696, fragment anioła dłuta Baltazara Fontany Adam Bochnak, 1927 r. (inny niż wcześniej, rzeźba zapewne z prawej strony ołtarza). 56. „ Neg. 21578 10 × 15 To samo co wyżej (rzeźba ujęta na zdjęciu bardziej z prawej strony). Adam Bochnak, 1927 r.

57. „ Neg. 21584 10 × 15 Zdjęcie bez opisu (podobny anioł do tego co wyżej, też dłuta Fontany, ale Adam Bochnak, 1927 r. czy z ołtarza z roku 1696 trudno określić). 58. „ Neg. 21581 10 × 15 Anioł z lewej strony ołtarza dłuta Fontany (inne ujęcie bardziej z prawej Adam Bochnak, 1927 r. strony). 59. „ Neg. 21580 10 × 15 To samo co wyżej (bardziej zbliżone). Adam Bochnak, 1927 r.

60. „ Neg. 21583 10 × 15 Anioł z ołtarza dłuta Fontany (z innego ołtarza). Adam Bochnak, 1927 r.

61. „ Neg. 21590 10 × 15 Fragment wnętrza kościoła Św. Trójcy z amboną (widoczne też ławki Adam Bochnak, 1927 r. rzeźbione z malowanymi na przodzie obrazami)101. 62. „ Neg. 221538 9 × 12 Kościół Św. Trójcy wnętrze. Obraz Misericordia Domini ok. 1470–1480 Stanisław Stępniewski, (cały, bardzo wyraźne zdjęcie), Chrystus męczennik i Matka Boska. 1976 r. 63. „ Neg. 221544 9 × 12 Wnętrze. Obraz relikwiarzowy, Maria z Dzieciątkiem (Immaculata) Stanisław Stępniewski, ok. 1445 r. (wyraźny cały). 1976 r. 64. „ Neg. 221545 9 × 12 Wnętrze. Obraz relikwiarzowy, Maria z Dzieciątkiem (Immaculata) bez Stanisław Stępniewski, oprawy relikwiarzowej (cały). 1976 r. 65. „ Neg. 221546 6 × 7,2 Wnętrze obraz relikwiarzowy, Maria z Dzieciątkiem (Immaculata) Stanisław Stępniewski, fragment popiersie Marii i Dzieciątka małego Chrystusa. 1976 r. 66. „ Neg. 221547 6 × 7,2 Wnętrze. Obraz relikwiarzowy, Maria z Dzieciątkiem (Immaculata) dół Stanisław Stępniewski, postać fundatora (prawy dolny róg). 1976 r. 67. „ Neg. 15646 13 × 18 Klasztor Klarysek. Widok zewnętrzny, fragment (od wejścia na dzie- Tadeusz Szydłowski, dzińcu obok kościoła Św. Trójcy). 1922 r. 68. „ Neg. 10711 9 × 12 Dziedziniec klasztorny (widoczne wejście i klasztor z boku od strony N.N., 1907 r. kościoła)102. 69. „ Neg. 574/R 2,5 × 3,5 Klasztor Klarysek, widok zewnętrzny szczyt ze strzelnicami kluczo- Piotr Koziński, 1947 r. wymi i wnękami we wnękach sgraﬃ tia Salvator Mundi, bł. Salomea, św. Franciszek i św. Klara (widoczny fragment dachu z oknami).

141 Piotr Wierzbicki, Sandecjana w zbiorach fototeki i planów Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk Warszawie

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 141141 22010-02-25010-02-25 17:48:4317:48:43 Lp. Teczka nr Sygnatura format Typ materiału – opis Autor i data wykonania Nr kliszy Negatywu 70. „ Neg. 10705 9 × 12 Wnętrze. Kaplica bł. Kingi, ołtarz główny z poł. XVII w. z posągiem N.N., 1907 r. bł. Kingi z 1470 r.103 71. „ Neg. 10706 9 × 12 Kaplica bł. Kingi. Ołtarz boczny z obrazem św. Antoniego Padewskiego N.N., 1907 r. 2. poł. XVII w. (zdjęcie podniszczone i nie wyraźne). 72. „ Neg. 10707 9 × 12 Klasztor Klarysek wnętrze. Kapitularz ołtarzyk boczny z obrazem N.N., 1907 r. św. Klary (wyraźne zdjęcie, obcięta tylko góra ołtarza, ale obraz cały widoczny z dołem, gdzie jest też obraz relikwiarzowy immaculata)104. 73. „ Neg. 10708 9 × 12 Wnętrze kaplicy bł. Kingi. Ołtarzyk boczny, obrazek relikwiarzowy N.N., 1907 r. immaculata z ok. 1445 r.105 74. „ Neg. 15651 9 × 12 Wnętrze kaplicy bł. Kingi. Ołtarzyk boczny, wyposażenie, obrazek N.N., 1923 r. relikwiarzowy immaculata z ok. 1445 r. 75. „ Neg. 21586 13 × 18 Wnętrze kaplicy bł. Kingi. Ołtarzyk boczny, obrazek relikwiarzowy Adam Bochnak, 1927 r. Matki Boskiej z Dzieciątkiem depczącej głowę smoka z postacią biskupa (franciszkanina) fundatora Jerzego Laodyckiego z ok. 1445 r.106 76. „ Neg. 21587 10 × 15 To samo co wyżej (nieco inne ujęcie, zbliżenie, bardziej wyraźne zdjęcie). Adam Bochnak, 1927 r.

77. „ Neg. 21588 10 × 15 Dół prawy róg tego obrazu z postacią bpa Laodyckiego. Adam Bochnak, 1927 r.

78. „ Neg. 35675 9 × 12 Klasztor Klarysek tzw. Loret. Obraz Misericordia Domini na desce Józef Dutkiewicz, brak z ok. 1470 r. (zdjęcie z ramą drewnianą rzeźbioną). daty 79. „ Neg. 248 13 × 18 Tzw. Loret. Obraz przedstawiający cud św. Kingi z ok. 1680 r. Tadeusz Przypkowski, 1930 r. 80. „ Neg. 249 13 × 18 To samo co wyżej (tylko powiększone i widoczna górna część. Nad Tadeusz Przypkowski, obrazem malunek ukazujący modlącą się szlachtę i napis Paweł Biskup 1930 r. „Krakowski śmiertelnie złożony…”). 81. „ Neg. 21589 10 × 15 Rzeźba Chrystusa na osiołku tzw. Loret 1. poł. XVI w.107 Adam Bochnak, 1927 r.

82. „ Neg. 10709 9 × 12 Klasztor Klarysek. Wyposażenie: krucyﬁ ks i przynależne doń, dwa N.N., 1907 r. skrzydła z płaskorzeźbionymi postaciami św. Jana Chrzciciela i św. Bar- bary 1. poł. XVII w. (drewno – ołtarzyk dwa boczne skrzydła święci).108 83. „ Neg. 10710 9 × 12 Klasztor Klarysek, wyposażenie, pamiątki po św. Kindze (relikwiarze N.N., 1907 r. 10 pamiątek pokazanych na zdjęciu jedna w formie ręki pozostałe to pudełka i oraz rzeczy ze szkło-kryształu, drogich kamieni i biżuteria)109. 84. „ Neg. 21592 10 × 15 Klasztor pamiątki po bł. Kindze trzon pieczęci i rękojeść kindżału Adam Bochnak, 1927 r. ozdobione. 85. „ Neg. 74024 9 × 12 Trzon pieczęci z kryształu górskiego wydrążony na relikwie, obsadki Tadeusz Kaźmierski, 1960 r. srebrne z dekoracją niellową ok. XIII w. 86. „ Neg. 74021 9 × 12 Trzon kościany kindżału, obsadka srebrna ok. XIII w. Tadeusz Kaźmierski, 1960 r.

87. „ Neg. 74026 9 × 12 Zawieszenie z blachy srebrnej pozłacane z ok. XIII w., awers gemma Tadeusz Kaźmierski, 1960 r. z półszlachetnego kamienia o wiele starsza. 88. „ Neg. 74027 9 × 12 Zawieszenie z blachy srebrnej pozłacanej XIII w. Tadeusz Kaźmierski, 1960 r.

89. „ Neg. 74028 9 × 12 Łyżeczka z agatu lub jaspisu trzonek srebrny XIII w. Tadeusz Kaźmierski, 1960 r.

90. „ Neg. 74322 9 × 12 To samo co wyżej, tył łyżeczki. Tadeusz Kaźmierski, 1960 r.

91. „ Neg. 192963 9 × 12 Zespół Klasztorny Klarysek. Kapitularz wnętrze (na zdjęciu widoczny Witalis Wolny, 1970 r. fragment stołu kolumna sklepienie część, ołtarz oraz konfesjonał i dwa wejścia narożne). 92. „ Neg. 577/R 2,5 × 3,5 Wieża zegarowa pocz. XVII w. (widok ogólny od strony zewnętrznej nie Piotr Koziński, 1947 r. o dziedzińca). 93. „ Neg. 15645 13 × 18 Klasztor Klarysek Widok na wieżę wjazdową oraz fragment fasady zach. Eugeniusz Dobrowolski, kościoła Św. Trójcy. 1925 r. 94. „ Neg. 153495 13 × 18 Zespół Klasztorny Klarysek. Baszta (budował Jan de Simoni). Czesław Olszewski, po 1945 r. 95. „ Neg. 15655 10 × 15 Baszta pd. narożnika muru widziana od zewnątrz110. Bronisław Treter, 1931 r.

96. „ Neg. 153496 13 × 18 Fragment muru obronnego z basztą XIV/XVI w. Czesław Olszewski, po 1945 r. 97. „ Neg. 19589 6 × 6 Baszta pd. narożnika muru (nieco inne ujęcie). Bronisław Treter, 1939 r.

142 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 142142 22010-02-25010-02-25 17:48:4317:48:43 Lp. Teczka nr Sygnatura format Typ materiału – opis Autor i data wykonania Nr kliszy Negatywu 98. „ Neg. 10712 9 × 12 Dziedziniec gospodarczy z basztą narożnik. N.N., 1907 r.

99. „ Neg. 20102 6 × 5,9 Zespół Klasztorny Klarysek, mury obronne w XIV/XV i pocz. XVII w. Leonard Sempoliński, Widok od zewnątrz. 1969 r. 100. „ Neg. 221548 9 × 12 Kościół cmentarny św. Rocha111. Wnętrze: szafa ołtarzowa z ok. 1500 r. Stanisław Stępniewski, na ściankach bocznych przedstawia św. Franciszka (z lewej), św. Jan 1976 r. Ewangelista z prawej (w środku postać zamazana zapewne pozostałość po rzeźbie Matki Bożej lub Chrystusa. Ramy złocone nad ta postacią słońce z napisem gotyckim w rzeźbieniu złoconym szafy). 101. „ Neg. 221549 9 × 12 Szafa ołtarzowa, św. Franciszek trzyma krzyż i księgę. Stanisław Stępniewski 1976 r. 102. „ Neg. 221550 9 × 12 Szafa ołtarzowa, św. Jan trzyma kielich. Stanisław Stępniewski 1976 r. 103. „ Neg. 15656 6 × 6 Kaplica XVII w.112 (przed klasztorem murem i bramą zegarową). W gór- Bolesław Treter, 1935 r. nej arkadce posążek Chrystusa u słupa późnobarokowy XVIII w. 104. „ Neg. 15658 6 × 6 Kapliczka murowana z 2. poł. XIX w. (prawdopodobnie Stary Sącz, brak Bolesław Treter, 1935 r. bliższych danych). 105. S. 148 Neg. 126076 6 × 6 Rynek113 Stary Sącz, pierzeja wschodnia114. Fragment zabudowy XVIII w. Teodor Hermańczyk, Stary Sącz III- Domy nr 1-5 z XVIII w. i 1. poł. XIX w. Widok od strony pd. pierzei rynku ok. 1968 r. zakup 1979r. Stary Zamek 106. „ Neg. 126075 6 × 6 Rynek pierzeja wschodnia. Fragment zabudowy z XVIII i XIX w. (zdjęcie Teodor Hermańczyk, spod drzewa na środku rynku i ławeczek oraz studni na ławkach ludzie ok. 1968 r. widać kocie łby). 107.„Pozytyw 2,5, × 3,5 Rynek pierzeja115 (prawdopodobnie zach.). Piotr Koziński, 1947 r. 563/R 108.„Pozytyw 2,5, × 3,5 Rynek pierzeja116 (zapewne północna domy w remoncie po lewej stronie Piotr Koziński, 1947 r. 564/R remont dachu, dwa domy na zdjęciu jest to w zasadzie fragment pierzei). 109. „ Neg. 201030 6 × 5,9 Rynek fragment zabudowy117 (w głębi widoczna wieża bramna zegarowa Leonard Sempoliński, i szczyt fasady kościoła Św. Trójcy). 1969 r. 110. „ Neg. 126077 6 × 6 Rynek Na Dołkach118, 1 poł. XIX w. Widok od strony zach. pierzei rynku. Teodor Hermańczyk, ok. 1968 r.,zakup 1979r. 111. „ Neg. 15659 10 × 15 Dom w rynku nr 7119. W sieni i piwnicach sklepienia kolebkowe lub Bronisław Treter, 1931 r. klasztorne. 112.„Pozytyw 2,5 × 3,5 Ten sam budynek co wyżej (nieco inne ujęcie widoczna wieża klasztorna Piotr Koziński, 1947 r. 565/R dziś siedziba muzeum). 113.„Pozytyw 2,5 × 3,5 Ten sam budynek co wyżej (nieco inne ujęcie, w sklepiku obok Piotr Koziński, 1947 r. 562/R w drzwiach stoją dwie dziewczyny). 114.„Pozytyw 2,5 × 3,5 Dom przy Rynku widok od strony podwórza (trudno określić który to Piotr Koziński, 1947 r. 566/R dom prawdopodobnie nr 7). 115.„Pozytyw 2,5 × 3,5 Rynek domy mieszkalne (trudno powiedzieć które numery). Piotr Koziński, 1947 r. 568/R 116.„Pozytyw 2,5 × 3,5 Dom mieszkalny (ulica Krótka, róg widoczny, napis na elewacji Piotr Koziński, 1947 r. 567/R budynku). 117. „ Neg. 126078 6 × 6 Ulica Świerczewskiego 23120, budynek mieszczący kino Poprad, elewacja Teodor Hermańczyk, frontowa. ok. 1968 r. zakup 1979 r. 118. S. 148 Neg. 126079 6 × 6 Stary Sącz osiedle Tysiąclecia121. Fragment zabudowy. Teodor Hermańczyk, Stary Sącz III- ok. 1968 r. zakup 1979 r. Stary Zamek

Tabela nr 7. Plany IS PAN Warszawa Nowy Sącz i Stary Sącz Lp. miejscowość Sygnatura skala Opis Inne numer inwentarza 1. Nowy Sącz 2054 1:100 Nowy Sącz – pomiary. Brak negatywu Kościół paraﬁ alny św. Małgorzaty. Elewacja pn., odb. 1927 r. 2. „ 2053 1: 100 Nowy Sącz – pomiar. Brak negatywu Elewacja płd. odb. 1927 r. 3. „ 2052 1: 100 Nowy Sącz – pomiary. Brak negatywu Elewacja frontowa zach. Odb. Z 1927 r., podpis inż. J. Wojtyga.

143 Piotr Wierzbicki, Sandecjana w zbiorach fototeki i planów Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk Warszawie

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 143143 22010-02-25010-02-25 17:48:4317:48:43 4. „ 2051 1: 100 Nowy Sącz – pomiary. Brak negatywu Przekrój podłużny. Odb. 1927 r. 5. „ 2050 1: 100 Nowy Sącz – pomiary. Brak negatywu Przekrój poprzeczny przez nawę i przekrój poprzeczny przez prezbiterium. Odb. 1927 r. 6. „ 2049 1: 100 Nowy Sącz – pomiary. Brak negatywu Rzut poziomy. Odb. z 1914 lub 1919 r. i 1922 r., podpis J. Wojtyga. 7. „ 2830 Brak skali Nowy Sącz. Brak negatywu Kościół i klasztor minorytów (?) (kalka biała i ołówek, pod rysun- kiem podpis Moscherosch 1789 r., na dole podziałka w centyme- trach i zapis No.L.46/inw. W prawym dolnym rogu pieczęć okrągła Centralne Biuro Inwentaryzacji Zabytków Sztuki Nr 2830/0). 8.„Bez sygna-Brak skali Plan ogólny Nowy Sącz (odbitka, kopia, zdjęcie, opis Grundnss der Brak negatywu tury K[?] Stadt Neu Sandecz – górny róg. Jest to obraz centrum miasta starego z rynkiem i przyległościami. Dolny prawy róg – Ausgenom- men ein… September [1]831 Mashek Lucy…, Coram me Podgorski). 9.„2831Sążnie Nowy Sącz – pomiary. Negatyw repr. 121734122 wiedeńskie Gmach starostwa – projekt – plan sytuacyjny (kolor – opis po niemiecku). 10.„2832Sążnie Nowy Sącz – pomiary. Negatyw repr. 121725-121726123 wiedeńskie Budynek poklasztorny oo. Pijarów. Rzut przyziemia wraz z nakład- ką (kolor – opis po niemiecku). 11.„2833Sążnie Nowy Sącz – pomiary. Negatyw repr. 121727-121728124 wiedeńskie Rzut I i II piętra. 12„2834Sążnie Nowy Sącz – pomiary Negatyw repr. 121732-121733125 wiedeńskie Cztery przekroje poprzeczne (kolor – opis po niemiecku). 13.„2835Sążnie Nowy Sącz – pomiary. Negatyw repr. 121729-121730126 wiedeńskie Rzut więźby dachowej. Przekrój poprzeczny (kolor – opis po niemiecku). 14.„2836Sążnie Nowy Sącz – pomiary. Negatyw repr. 121731127 wiedeńskie Przekrój podłużny (kolor – opis po niemiecku). 15. Stary Sącz 2900 Brak skali Stary Sącz – pomiary. Negatyw repr. 114569128 Spichlerz, trzy rzuty: przekrój poziomy, poprzeczny, elewacja – 1795 r. 16. „ 2901 Brak skali Stary Sącz – pomiary. Negatyw repr. 114570130 Trzy rzuty różnych poziomów: przekrój poprzeczny, podłużny, elewacja – 1800 r.129 17. „ 2056 1:365 Stary Sącz – pomiary. Negatyw repr. 52770131 Kościół Klasztor PP. Klarysek, rzut zabudowań klasztornych wraz z kościołem. A. Oleś 1927 r. 18. „ 2895 Brak skali Stary Sącz – pomiary. Negatyw repr. 114565132 Plan sytuacyjny. J. Kostoński 1925 r. 19. „ 2894 1:200 Stary Sącz – pomiary. Brak negatywu Kościół klasztorny Franciszkanek XIV w. Rzut poziomy. 20. „ 2896 Brak skali Stary Sącz – pomiary. Brak negatywu Kościół Klasztor PP. Klarysek, plan sytuacyjny. Odb. A. Oleś (kopia) 1927 r. 21. „ 2055 1: 335 Stary Sącz – pomiary. Brak negatywu Rzut poziomy kościoła klasztornego. 22.„2897Sążnie Stary Sącz – pomiary. Negatyw repr. 114567133 wiedeńskie Zabudowania klasztorne: rzut poziomy, przekrój poprzeczny elewacja, detal. 23.„2898Sążnie Stary Sącz – pomiary. Negatyw repr. 114568135 wiedeńskie Zabudowania klasztorne: rzut poziomy, rzut poziomy więźby dachowej, przekrój poprzeczny, elewacja. XIX w. A. Zitter134. 24. „ 2899 Brak skali Stary Sącz – pomiary. Negatyw repr. 114566137 Budynek mieszkalny: rzut poziomy, przekrój poprzeczny, elewacja, detal136.

144 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 144144 22010-02-25010-02-25 17:48:4317:48:43 Przypisy: w roku 1889, „Almanach Sądecki”, R. XVIII, Nr 1/2 (66/67), s. 61-87. Jedne z bardziej war- 1 Zob. przede wszystkim Archiwum Państwowe tościowych zbiorów dokumentów do dziejów w Krakowie Oddział na ul. Siennej – zbiór kolegiaty sądeckiej posiada Bibl. Nauk. PAU ksiąg miejskich (tzw. scabinalia consularia − i PAN w Krakowie, rkps 2748 (mf 641.), s. 25- depozytalia włącznie z różnymi materiała- 37 – dokumenty związane z kolegiatą sądecką mi m.in. podatkowymi, także plany, inwen- z XVII i XVIII w. oraz wcześniejsze. Dekrety tarze kościołów oraz innych budynków), biskupie i fundacje oraz rkps 1643, „Fundatio, oryginały ksiąg miejskich obecnie przechowy- dotatio, et erctio ecclesiae Sanctae Margarethae wane w Oddziale w Spytkowicach; Archiwum ec Parochiali in Collegiatam”, kart 139. Państwowe Oddział na Wawelu – m.in. zbiór 7 I. Kwieciński, Zamek królewski w Nowym Sączu, ksiąg grodzkich sądeckich i wiele innych ma- Nowy Sącz 1927 i reedycja 2001. teriałów, także zapisy w Tekach Schneidra itp. 8 Dzieje miasta Nowego Sącza, t. I, red. F. Kiryk, Kolejne to Archiwum Biblioteki Czartoryskich, s. 239-240, 293, 259-262 (plany), 505-506, 509, Biblioteka Naukowa PAU i PAN w Krakowie 717-718. W pracy mamy też kilka zdjęć pla- oraz Biblioteka Muzeum Narodowego. Warto nów m.in. z APKr. Oddz. ul. Lubicz, Zbiór Kar- też dodać, że liczne materiały do naszego re- tograﬁ czny, sygn. VI 164, Nowy Sącz [zamek] gionu zawierają archiwa klasztorne i kościelne 1802; Zamek w Nowym Sączu; Neusandez [Plan oraz Archiwum Archidiecezjalne albo Archi- zamku: przekrój, widok; rzuty]. Oryginał 1802 wum Kapitulne Krakowskie. rok N. Sącz. Jest to mapa (1 arkusz) − papier 2 W Warszawie materiały sądeckie znajdują się gruby, czerpany, trzy rzuty zamku, lekkie pod- przede wszystkim AGAD – Archiwum Główne barwienia, dokument w dobrym stanie, nieco Akt Dawnych, gdzie znajdziemy lustracje kró- większy niż format A3. Mapa bez opisu poza lewszczyzn oraz materiały związane z pogłów- niewielka podziałką oraz niezbyt czytelną le- nym oraz poborami. Podobnie AGAN – Archi- gendą, cenna jednak jako materiał poglądowy. wum Główne Akt Nowych, gdzie mamy liczne Jest to najbardziej przydatny w tym archiwum dokumenty do zagadnień XIX i XX-wiecznych. dokument do ewentualnego wykorzystania Oczywiście należy wymienić też zbiory Biblio- przy pracach renowacyjnych zamku sądeckie- teki Narodowej w Warszawie. go. Jego wadą jest to, że pochodzi z początku 3 Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wroc- XIX w. i zawiera elementy przebudowy prze- ławiu zawiera liczne rękopisy do Sądecczyzny. prowadzonej przez Austriaków. W przypisie Ich króciutki opis dostępny na stronie interne- nr 12 opis planu z 1768 r. towej w katalogu komputerowym. 9 J. Sygański, Historia Nowego Sącza od wstąpie- 4 Archiwum Diecezji Tarnowskiej. nia Wazów do pierwszego rozbioru, t. I, s. 57-58, 5 Bazylika św. Małgorzaty, dawniej kolegiata, 187, 229; t. II, s. 3, s. 2-7, 314-315; t. III, (zabyt- doczekała się kilku opracowań, zob. np. L. Mi- ki dziejowe) Lwów 1902, s. 226-228. Rewizja grała, Bazylika św. Małgorzaty w Nowym Sączu, spalonego zamku sandeckiego w 1768 r., Castr. Nowy Sącz 2008; Ks. J. Fiałkowski, Nowosąde- Sand., s. 2249-2257. zob. też t. III, s. 3-6; tenże, cka Kolegiata, Warszawa 1958; Ks. S. Salater- Nowy Sącz i jego pamiątki dziejowe, Nowy Sącz ski, Kolegiata i kapituła św. Małgorzaty P. M. 1892, s. 46, 54. Zob. także AP Oddz. w Nowym w Nowym Sączu (1448–1791), Nowy Sącz 1997; Sączu sygn. 926, nr inwentarza 99, s. 1-4. W tej A. Cabała, Wyniki bieżących prac badawczych teczce też zamek królewski w Nowym Sączu, architektonicznych w kościele pokolegiackim wypisy archiwalne S. Kasprzyk. św. Małgorzaty w Nowym Sączu, „Rocznik Sąde- 10 AGAD, Dz. XVIII, L. t. 20 (mf 299), k. 83-84. cki”, t. X/XII, R. 1969−1970, s. 469-473 i t. XIII, Zob. też AP Oddz. w Nowym Sączu sygn. 926, R. 1972, s. 327-331; S. Świszczowski, Materiały s. 1-2. do dziejów kolegiaty św. Małgorzaty w Nowym 11 AGAD, Dz. XVIII, L. t. 22 (mf 301), k. 184-185v. Sączu. „Rocznik Sądecki”, t. III, R. 1957, s. 1-86. 12 APKr. Oddz. na ul. Siennej, (Akta Depozytalia) 6 Zob. artykuły z sesji. Za najważniejsze należy AD 576, Acta in causa des Edlen von Grzemb- uznać odnoszące się do zagadnień architektury ski en des Edlen von Wieloglowski 1777–1783, i sztuki, R. Ślusarek, Św. Małgorzata dziewica są to dokumenty DOT. RESTAURACJI ZAMKU i męczennica (legenda topos − kult − ikonograﬁ a), /WRAZ Z PLANEM/ L. 1777−1783 stron 136, „Almanach Sądecki”, R. XVIII, Nr 1/2 (66/67), w tym nie zapisane: 2, 4, 7-10, 12-14, 16, 23, s. 12-29; A. Florek, Rzeźby dwunastu apostołów 43, 51, 62, 74, 76-81, 99, 100, 102-104, 108, 110, z kościoła św. Małgorzaty w Nowym Sączu, „Al- 118, 123, 124, 126, 127, 129, 131. Rękopis nie manach Sądecki”, R. XVIII, Nr (66/67), s. 33-46; oprawiony – jego opis także w księdze inwen- P. Łopatkiewicz, Kolegiata sądecka w zainte- tarzowej zespołu. Jęz. łac./niem. Zob. zdjęcie resowaniach badawczych i konserwatorskich (dość niewyraźne) Dzieje miasta…, t. I, s. 259, Stanisława Tomkowicza, „Almanach Sądecki”, nr 116. R. XVIII, Nr 1/2 (66/67), s. 47-60; T. Łopatkie- 13 AGAD, ASK Dz. LIV, sygn. 24 (mf 20331), k. 14- wicz, Kolegiata sądecka w rysunkach uczestników 17v, opis zamku (łac.) – Curia Regalis Civitate naukowo-artystycznej wycieczki po Sądecczyźnie Sandecz.

145 Piotr Wierzbicki, Sandecjana w zbiorach fototeki i planów Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk Warszawie

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 145145 22010-02-25010-02-25 17:48:4317:48:43 14 AGAD Dz. XVIII, L. t. 18 (mf 297), k. 268v − Dzieje miasta…, t. I, s. 212, zdj. nr 63; s. 213, zdj. Budowanie Zamku Sandeckiego. nr 64; s. 214, zdj. nr 65; s. 215, zdj. nr 66; s. 216, 15 Lustracja województwa krakowskiego 1564, cz. I, zdj. nr 67; s. 217 zdj. nr 68; s. 219, zdj. nr 70; wyd. J.M. Małecki, Warszawa 1964. s. 530, zdj. nr 214; s. 533, zdj. nr 217; s. 538, zdj. 16 Lustracja województwa krakowskiego 1659– nr 227; s. 539, zdj. nr 228; s. 595, zdj. nr 248; 1664, cz. II, wyd. A. Falniowska-Gradowska s. 678-679, zdj. nr 260-261; s. 698, zdj. nr 281; i F. Leśniak, Warszawa 2005. s. 701-704, zdj. nr 284-289; s. 710-712, zdj. nr 17 Lustracja województwa krakowskiego 1765, 297, 299 i 300. Zob. również M. Marcinowska, cz. I powiat sądecki, szczyrzycki, biecki, czchow- Nowy Sącz – Portret miasta. Wybór grafi k ski oraz księstwa zatorskie i oświęcimskie, wyd. i rysunków ze zbiorów Muzeum Okręgowego A. Falniowska-Gradowska, Warszawa 1973, w Nowym Sączu, Nowy Sącz 2002, opis zob. o zamku s. 5. s. 11, zdj. 10; s. 40-41, zdj. 43-47. Monografi ę 18 Opis ksiąg grodzkich sądeckich zob. Relacja kościoła napisali, P. Droździk, R. Ślusarek, woźnego o pożarze Nowego Sącza 19 czerwca M. Wcześny, Przewodnik. Klasztor OO. Jezuitów 1611 r. Castr Sand. 112, s. 346. (łac.); Zygmunt III i kościół św. Ducha w Nowym Sączu, Nowy Sącz donosi rajcom sądeckim, że wysyła do Nowego 2008; zob. też J. Preisner, Jezuici w Nowym Sącza komisarzy, wobec których przed starostą Sączu, Kraków 2003. sądeckim mają zdać sprawę z dochodów 28 Zdjęcie to wykorzystano w Dziejach miasta…, miejskich i wskazać braki w fortyfi kacji miasta, t. I, s. 218. 5 IV1612, Castr. Sand. 112, s. 834. 29 Opis architektoniczny kościoła św. Heleny pod 19 APKr. Oddz. na Wawelu, sygn. WAPKr. 641 – miejscowością Chełmiec – Stanisława Tomko- Nowy Sącz zamek połowa XIX w. – Zamek wicza Inwentarz zabytków powiatu sądeckie- w Nowym Sączu, widok ruin zamku Teki go…, t. I, s. 36-39, zdj. i il. t. II, s. 404-413. Zob. Schneidra 1160; Sygn. WAPKr 642 – Nowy też zdj. i ryc., Dzieje miasta…, t. I, s. 531-532, Sącz zamek Situation Plan des alten Scholsge- zdj. nr 215-216; s. 535, zdj. nr 221; s. 536, zdj. nr baudes zu Neu Sandec [przedstawia sytuację 224; s. 547, zdj. nr 237; s. 686, zdj. nr 268-269; zamku między Dunajcem a drogą do Chełmca] s. 687, zdj. nr 270; s. 706, zdj. nr 291; s. 712, oryginał z 1816 r. skala ok. 1:1300 – rękopis zdj. nr 301. Także, M. Marcinowska, Nowy z planem łączy się akt z 1816 r. Teki Schneidera Sącz – Portret miasta…, opis s. 13; s. 25, zdj. 11; 1158 w połowie; Teki Schneidra 1160, k. 273, s. 45, zdj. 56. Zamek w Nowym Sączu od strony południowo- 30 Zdjęcie wykorzystane w Dzieje miasta…, t. I, wschodniej, druk z 1861 r. Rotlewski telegrafo- s. 706, zdj. nr 291. wał a Kostrzewski rysował z telegrafi i, wycinek 31 Opis architektoniczny kolegiaty obecnie bazy- z „Tygodnika Ilustrowanego” Nr 103, t. IV, 1861. liki mniejszej, św. Małgorzaty, zob. np. Stani- 20 Przykładem istotnych zapisów dotyczących sława Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu zmian w wyglądzie zamku na przestrzeni sądeckiego…, t. I, s . 116-132; il. i zdj. t. II, wieków w księgach miejskich jest chociażby s. 493-511, nr 108-128; zdj. i ryc. zob. Dzieje wzmianka o przebudowie baszty Kowalskiej. miasta…, t. I, s. 206, zdj. nr 57; s. 207, zdj. nr 58; Zob. AD 123 (J. 7135), s. 233-234. s. 208, zdj. nr 59; s. 209, zdj. nr 60; s. 210, zdj. 21 Dokładny opis rozwoju urbanistycznego nr 61; s. 211, zdj. nr 62; s. 263, zdj. nr 121 i 122; miasta Starego Sącza, zob. Z. Beiersdorf, B. s. 264, zdj. nr 123 i 124; s. 265, zdj. nr 125 i 126; Krasnowolski, Stary Sącz zarys historii rozwoju s. 266, zdj. nr 127; s. 267, zdj. nr 128; s. 268, zdj. przestrzennego, Kraków 1985; także Stanisła- nr 129; s. 283, zdj. nr 146; s. 284, zdj. nr 147; wa Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu s. 286, zdj. nr 148; s. 287, zdj. nr 149; s. 288, zdj. sądeckiego. Z rękopisu Autora wydali i włas- nr 150; s. 487, zdj. nr 163; s. 488, zdj. nr 164; nymi komentarzami opatrzyli Piotr i Tadeusz s. 494, zdj. nr 172; s. 495, zdj. nr 173; s. 496, zdj. Łopatkiewiczowie, Kraków 2007, t. I, s. 201-251 nr 174; s. 510, zdj. nr 192; s. 515, zdj. nr 197; i t. II, s. 616-729. s. 518-521, zdj. nr 202-206; s. 530, zdj. nr 214; 22 Autorzy zdjęć widoczni w tabelach nr 3, 4, 5 i 6 s. 533, zdj. nr 218; s. 538, zdj. nr 226; s. 540, zdj. w ostatniej kolumnie. nr 229; s. 541, zdj. nr 230; s. 542-546, zdj. nr 232- 23 Dzieje miasta Nowego Sącz, t. I, red. F. Kiryk, 236; s. 594, zdj. nr 247. Także M. Marcinowska, Kraków–Warszawa 1992. Nowy Sącz – Portret miasta…, opis s. 8, s. 23, zdj. 24 Stanisława Tomkowicza Inwentarz zabytków 5-6; s. 33-34, zdj. 27-31. Najnowsza praca o kole- powiatu sądeckiego… giacie, zob. L. Migrała, Bazylika św. Małgorzaty 25 Z. Beiersdorf, B. Krasnowolski, Stary Sącz… w Nowym Sączu, Nowy Sącz 2008. 26 W. Bazielich, Historie starosądeckie, Kraków 32 Zdjęcie wykorzystane w Dzieje miasta…, t. I, 1965. s. 263, zdj. nr 121. 27 Opis architektoniczny Zespołu Klasztornego 33 Tamże, s. 538, zdj. nr 226. Jezuitów zob. Stanisława Tomkowicza 34 Tamże, s. 496, nr zdj. 174. Inwentarz zabytków powiatu sądeckiego…, t. I, 35 Tamże, s. 266, nr zdj. 127. s. 139-146, zdjęcia, ilustracje t. II, s. 530-539, 36 Opis architektoniczny Klasztor Franciszka- il. zdj. nr 148-157; zdjęcia, ryciny zob. też nów – kościół ewangelicki, zob. Stanisława

146 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 146146 22010-02-25010-02-25 17:48:4317:48:43 Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu sąde- 44 Zdjęcie planu wykorzystane tamże, s. 683, zdj. ckiego…, t. I, s. 133-139; il. t. II, s. 518-529, zdj. nr 265. il. nr 136-147; zob. też zdj., ryc. plany w Dzie- 45 Zdjęcie planu wykorzystane tamże, s. 682, zdj. jach miasta…, t. I, s. 492. zdj. nr 170; s. 493, nr 264. zdj. nr 171; s. 508, zdj. nr 189 i 190; s. 509, zdj. 46 Zdjęcie planu wykorzystane tamże, s. 684, zdj. nr 191; s. 513, zdj. nr 195; s. 676-678, zdj. nr nr 266. 256-259. Zob. również, M. Marcinowska, Nowy 47 Monografi a kościoła kolejowego, zob. L. Mi- Sącz – Portret miasta…, opis s. 6, s. 25, zdj. 9; grała, L. Zakrzewski, Kościół kolejowy i parafi a s. 37-38, zdj. 37-39. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Nowym 37 Fotografi a wykorzystana w Dziejach mia- Sączu, Nowy Sącz 2007. sta…, t. I, s. 677, zdj. nr 257. 48 Opis architektoniczny kaplicy cmentarnej 38 Opis kościoła św. Rocha, zob. R. Ślusarek, obecnie kościółek na Starym Cmentarzu, zob. Polichromia stropu drewnianego kościoła np. Stanisława Tomkowicza Inwentarz zabyt- p.w. św. Rocha w Nowym Sączu, „Rocznik ków powiatu sądeckiego…, t. I, s. 149, zdj. t. II, Sądecki”, t. XXXIII, R. 2005, s. 183-197; s. 540-541, nr zdj. 158-159; zob. też zdjęcia i ry- S. Tomkowicz, Inwentarza..., t. I, s. 50-51 ciny w Dziejach miasta…, t. I, s. 113, zdj. nr 37; oraz zdj. i il., t. II, s. 417-427, il. zdj. nr 29-39. s. 685, zdj. nr 267; s. 695, zdj. nr 278; s. 696, Wśród zdjęć podanych u Tomkowicza są zdj. nr 279; s. 697, zdj. nr 280; s. 699, zdj. nie wykazane w tabeli, ale znajdujące się nr 282. Zob. również M. Marcinowska, Nowy w IS PAN Warszawa w zbiorze Architektura Sącz – Portret miasta…, opis s. 10; s. 42 zdj. 48. Drewniana. Należą do nich zdj. nr 31 sygn. 49 Zdjęcie wykorzystane w Dziejach miasta…, t. I, 14185; nr 32, sygn. 14183; nr 33, sygn. 14184; s. 113, zdj. nr 37. Zdjęcie opublikowane w książ- nr 34, sygn. 14189; nr 30, sygn. 19587. Zdjęcia, ce Stanisława Tomkowicza Inwentarz zabytków ryciny zob. też, Dzieje miasta..., t. I, s. 507, zdj. powiatu sądeckiego…, t. II, s. 540, zdj. nr 158. nr 187 i 188 (zdj. z IS PAN w Warszawie nie 50 Zdjęcie opublikowane w książce Stanisława ujęte w tym zestawieniu sygn. 14182, z tym Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu sąde- że w opisie zdjęcia brak autora oraz podany ckiego…t. II, s. 541, zdj. nr 159. jest rok przed 1927 a nie 1928.), s. 516 zdj. nr 51 Dawniej Kapliczka św. Marka, opis architekto- 199, s. 523, zdj. nr 207 (brak w tabeli w IS PAN niczny − Stanisława Tomkowicza Inwentarz za- Warszawa zbiór Architektura Drewniana sygn. bytków powiatu sądeckiego…t. I, s. 146., il., t. II, 14183, zdjęcie opublikowane też w publikacji s. 541, zdj. nr 160; zob. też, Dzieje miasta…, t. I, Stanisława Tomkowicza Inwentarz zabytków s. 270, zdj. nr 131; s. 271, zdj. nr 132; s. 280, zdj. powiatu sądeckiego…, t. II, s. 420, zdj. nr 32.), nr 144; s. 281, zdj. nr 282. Zob. też. A.W. Mel- s. 525-529, zdj. nr 208-212 nie są wymienione zacka, Kapliczka „szwedzka” p.w. św. Marka w tabeli w tekście, ale znajdują się w IS PAN w Nowym Sączu, „Rocznik Sądecki”, t. XXII, w zbiorze Architektury Drewnianej, tj. nr 208 R. 1994, s. 123-129 oraz M. Marcinowska, Nowy sygn. 14193, nr 209 sygn. 14185 i nr 211, sygn. Sącz – Portret miasta…, opis s. 14; s. 43-44, LO/3365 zdjęcie R. Szkaradka z 1943 r. z mylną zdj. 52-54. informacją monografi i Nowego Sącza, że 52 Zdjęcie wykorzystane w Dziejach miasta…, t. I, sprzed 1939 r.; s. 535, zdj. nr 222; s. 536, zdj. nr s. 271, zdj. nr 132. 223; s. 548-549, zdj. nr 238-240; s. 700, zdj. nr 53 Zdjęcie wykorzystane tamże, s. 270, zdj. nr 131. 283; s. 707, zdj. nr 292 (zdj. IS PAN Warszawa 54 Zdjęcie wykorzystane tamże, s. 281, zdj. nr 145. nie ujęte w tejże tabeli sygn. neg. 14185 – zdję- 55 Zdjęcie wykorzystane tamże, s. 280, zdj. nr 144. cie pochodzi z 1939 r., a nie z 1928 r. jak podaje 56 Opis architektoniczny synagogi sądeckiej zob. się w monografi i i jest autorstwa Bronisława np. Stanisława Tomkowicza Inwentarz zabytków Tretera, opublikowane też w książce Stanisła- powiatu sądeckiego…, t. I, s. 152-153; il., t. II, wa Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu s. 548-550, il. nr 168-170. Zob. też E. Długo- sądeckiego…, t. II, s. 419, zdj. nr 31. Pozostałe szowa, Synagoga w Nowym Sączu – spotkanie materiały ikonografi czne do kościoła św. Ro- z zabytkami i żydowską przeszłością miasta, cha, zob. M. Marcinowska, Nowy Sącz – Portret „Rocznik Sądecki”, t. XXVIII, R. 2000, s. 61-71.; miasta..., opis s. 12; s. 42, zdj. 49-50. a także ryciny i zdjęcia w Dziejach miasta…, t. I, 39 Opis architektoniczny zob. np. Stanisława s. 578, 583-586, zdj. 689, zdj. nr 272; s. 690, zdj. Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu sąde- nr 273 oraz Nowy Sącz – Portret miasta…, opis ckiego…, t. I, s. 149-150; zob. ryciny, zdjęcia, s. 15, s. 25, zdj. 10; s. 46, zdj. 59. plany w Dziejach miasta…, t. I, s. 249, zdj. nr 57 Opisy architektoniczne zamku sądeckiego, 100; s. 680-684, zdj. nr 262-266. zob. np. Stanisława Tomkowicza Inwentarz 40 Zdjęcie planu wykorzystane w Dziejach mia- zabytków powiatu sądeckiego…, t. I s. 156-160; sta…, t. I, s. 680 zdj. nr 262. zdjęcia, ilustracje, plany, t. II, s. 554-571, il. 41 Jw. zdj. nr 175-192. Zob. też ryciny, plany zdjęcia 42 Zdjęcie planu wykorzystane tamże, s. 681, zdj. w Dziejach miasta…, t. I, s. 244, zdj. nr 95; nr 263. s. 245, zdj. nr 96.; s. 246, zdj. nr 97; s. 247, zdj. 43 Jw. nr 98; s. 249, zdj. nr 99; s. 259-262 i zdj. nr

147 Piotr Wierzbicki, Sandecjana w zbiorach fototeki i planów Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk Warszawie

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 147147 22010-02-25010-02-25 17:48:4417:48:44 116-120; s. 295, zdj. nr 151; s. 297, zdj. nr 152; 73 Opis architektoniczny Domu Kanoniczego s. 298, zdj. nr 153; s. 300, zdj. nr 154; s. 301, zdj. lub Gotyckiego, zob. np. Stanisława Tomkowi- nr 155; s. 497, zdj. nr 175; s. 498, zdj. 176; s. 499, cza Inwentarz zabytków powiatu sądeckiego… zdj. 177; s. 500, zdj. 178; s. 501, zdj. 179 i 180; t. I, s. 131-132; zdjęcia i ryciny t. II, s. 512-517, s. 502, zdj. nr 181; s. 511, zdj. nr 193; s. 717, zdj. il. zdj. nr 129-135. Zob. też zdjęcia i ryciny nr 303; s. 725, zdj. nr 304; s. 727, zdj. nr 305; w Dziejach miasta…, t. I, s. 233, zdj. nr 84; s. 728, zdj. nr 306. Także Nowy Sącz – Portret s. 234, zdj. nr 85; s. 235, zdj. nr 86; s. 236, miasta…, opis s. 7; s. 23, zdj. 7; s. 29, zdj. 19-21; zdj. nr 87; s. 237, zdj. nr 88; s. 238, zdj. nr 89; s. 30-32, zdj. 22-26; s. 36 zdj. 35-36. s. 239, zdj. nr 90; s. 240, zdj. nr 91. Także, 58 Zdjęcie wykorzystane w Dziejach miasta…, t. I, M. Marcinowska, Nowy Sącz – Portret mia- s. 300, zdj. nr 154. Opublikowane w książce sta…, opis s. 9; s. 35, zdj. 32-34. Stanisława Tomkowicza Inwentarz zabytków 74 Zdjęcie opublikowane w książce Stanisława powiatu sądeckiego…t. II, s. 560, zdj. nr 181. Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu sąde- 59 Zdjęcie wykorzystane w Dziejach miasta…, t. I, ckiego…, t. II, s. 512, zdj. nr 129. s. 247, nr zdj. 98. Opublikowane w książce 75 Zdjęcie wykorzystano w Dziejach miasta…, t. I, Stanisława Tomkowicza Inwentarz zabytków s. 236, zdj. nr 87. powiatu sądeckiego…, t. II, s. 561, zdj. nr 183. 76 Zdjęcie opublikowane w książce Stanisława 60 Zdjęcie opublikowane w książce Stanisława Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu sąde- Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu sąde- ckiego…, t. II, s. 517, zdj. nr 135. ckiego…t. II, s. 563, zdj. nr 184. 77 Zdjęcie opublikowane tamże, s. 515, zdj. nr 133. 61 Zdjęcie opublikowane tamże, s. 564, zdj. nr 185. 78 Krótki opis w książce, Stanisława Tomkowicza 62 Zdjęcie opublikowane tamże, s. 565, zdj. nr 186. Inwentarz zabytków powiatu sądeckiego…t. I, 63 Zdjęcie opublikowane tamże, s. 566, zdj. nr 187. s. 165 i 167. 64 Zdjęcie opublikowane tamże, s. 567, zdj. nr 188. 79 Kapliczka św. Anny Samotrzeciej: Stanisława 65 Zdjęcie to zostało wykorzystane w Dziejach Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu sądeckie- miasta…, t. I, s. 511, zdj. nr 193. go…, t. I, s. 168; ilustracje t. II, s. 575, zdj. nr 196. 66 Opis murów zob. np. Stanisława Tomkowicza 80 Kościół św. Jakuba: tamże, t. I, s. 166-167; Inwentarz zabytków powiatu sądeckiego…t. I, ilustracje t. II, s. 574, zdj. nr 195. s. 155-156. 81 Stary Sącz: tamże, t. I s. 201-204; ilustracje t. 67 Zdjęcie wykorzystano w Dziejach miasta…, t. I, II, s. 616-617, zdj. nr 237-238; Zob. też, Z. Be- s. 243, zdj. nr 94. iersdorf, B. Krasnowolski, Stary Sącz…, s. 5-22, 68 Zdjęcie wykorzystane tamże, s. 119, nr zdjęcia 26, 41, 45, 60. Plany i zdjęcia wykorzystano 40, brak jednak adnotacji, że pochodzi ono też przez W. Bazielicha, Historie starosądeckie, z IS PAN w Warszawie. Kraków 1965, s. 97, 176. Zagadnienia doty- 69 Charakterystyka miasta zob. np. Stanisła- czące Starego Sącza, jego klasztoru i innych wa Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu zabytków, zob. A. Misiąg-Bocheńska, Powiat sądeckiego…t. I, s. 108-116; panoramy t. II, nowosądecki, [w:] Katalog zabytków sztuki w Pol- s. 488-492, il. nr 103-107. Zdjęcia panoramy sce. Tom 1 Małopolska Jerzy Szablowski (red.), miasta zob. też, Dzieje miasta…, t. I, s. 86, zdj. wyd. Państwowy Instytut Sztuki, Warszawa, nr 21; s. 88-91, zdj. nr 22-25; s. 93-95, zdj. nr 1953, s. 326-334; L. Migrała, T. Bukowski, Stary 26-28; s. 98, zdj. nr 28; s. 101-105, zdj. nr 30-34, Sącz i jego księżna, red. i opr. Graﬁ czne Tadeusz s. 116-117, zdj. nr 38-39; s. 119, zdj. nr 40. Także Bukowski, 91 s., il. (gł. kolor.), Tarnów, 1999; M. Marcinowska, Nowy Sącz – Portret miasta…, B. Kowalska, Święta Kinga. Rzeczywistość i le- s. 21, zdj. 1-2, s. 36, zdj. 35. genda. Studium źródłoznawcze, Kraków, 2008. 70 Ratusz – opis architektoniczny, ale głównie 82 Kościół św. Elżbiety – Stary Sącz, zob. np. Sta- z okresu przed pożarem − Stanisława Tomko- nisława Tomkowicza Inwentarz zabytków powia- wicza Inwentarz zabytków powiatu sądeckiego… tu sądeckiego…, t. I, s. 204-213; ilustracje t. II, t. I, s. 150-152; ilustracje t. II, s. 543-547, il. nr s. 618-638, zdj. il. nr 239-259. Zob. też zdjęcia 162-167. Zdjęcia, plany i ryciny zob. np. Dzieje i opis Z. Beiersdorf, B. Krasnowolski, Stary miasta…, t. I s. 119, zdj. nr 40; M. Marcinowska, Sącz…, s. 11. Plany i zdjęcia wykorzystano też Nowy Sącz – Portret miasta…, opis s. 16; s. 24, przez W. Bazielicha, Historie starosądeckie…, zdj. 8. Zob. też, L. Migrała, Ratusz w Nowym s. 188, 189. Zob też A. M. Spiechowicz-Jędrys, Sączu, Nowy Sącz 2009. Stary Sącz. Paraﬁ a św. Elżbiety, Kraków 2008. 71 Rynek zdjęcia rysunki zob. też np. Dzieje mia- 83 Zdjęcie opublikowane w książce Stanisława sta…, t. I, s. 505, zdj. nr 184; s. 570, zdj. nr 241; Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu sąde- s. 573, zdj. nr 242; s. 577, zdj. nr 243; s. 581, zdj. ckiego…t. II, s. 618, zdj. nr 239. nr 244; Zob. też inne zdjęcia rynku sądeckiego 84 Zdjęcie opublikowane tamże, s. 620, zdj. nr 241. tamże, s. 489, zdj. nr 166, albo M. Marcinow- 85 Zdjęcie opublikowane tamże, s. 621, zdj. nr 242. ska, Nowy Sącz – Portret miasta…, rynek, 86 Zdjęcie opublikowane tamże, s. 622, zdj. nr 243. s. 38-39, zdj. 40-41. 87 Tamże, t. I s. 244-247; Z. Beiersdorf, B. Kras- 72 Zob. np. M. Marcinowska, Nowy Sącz – Portret nowolski, Stary Sącz…, s. 96; W. Bazielich, miasta…, opis s. 17; s. 39, zdj. 42; s. 43, zdj. 51. Historie…, zdj. od s. 193.

148 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 148148 22010-02-25010-02-25 17:48:4417:48:44 88 Opis zob. np. Z. Beiersdorf, B. Krasnowolski, rys. 9 i 11 oraz zdj. 77; W. Bazielich, Historie…, Stary Sącz…, s. 92-94 i s. 29-30 rys. 3-4; s. 32- zdj. od s. 117. 34 rys. 5-7; s. 53, rys 14 oraz zdj. nr 21-46 i 78; 113 Opis wszystkich domów w Rynku Stary Sącz, Stanisława Tomkowicza Inwentarz zabytków po- zob. Z. Beiersdorf, B. Krasnowolski, Stary wiatu sądeckiego…t. I, s. 213-244; rys, zdj. t. II, Sącz…, s. 101-106. s. 639-717, zdj. nr 260-338. Zob. też W. Bazie- 114 Opis wschodniej pierzei rynku: Z. Beiersdorf, lich, Historie starosądeckie…, s. 112, 116, 124, B. Krasnowolski, Stary Sącz…, s. 45-46 − rys. 128, 144, 148, 156, 160. Opisy zob. S. Załęski 9 i 11 oraz zdj. nr 16; W. Bazielich, Historie…, (ks.), Św. Kinga i jej klasztor starosądecki (szkic zdj. od s. 180; tenże, Historia uporządkowania historyczny), Lwów 1882, „Przegląd Lwow- ulic i rynku w Starym Sączu (fragmenty pracy ski”, s. 121; tenże, Starosądecki klasztor (szkic pt. Starosądeckie domy rynkowe − nagrodzonej historyczny), Lwów 1882, „Przegląd Lwowski” na konkursie PTH w 1957 r.), „Rocznik Sąde- s. 121 (Biblioteka A. Ojrzyńskiego); P. Bednar- cki”, t. IV, 1960, s. 89-100. czyk, i in., Błogosławiona Kinga i jej klasztor 115 Z. Beiersdorf, B. Krasnowolski, Stary Sącz…, w Starym Sączu, Kraków, 1984; M. Kornecki, s. 45-46 − rys. 9 i 11 oraz zdj. 15 i 17; W. Bazie- Bł. Kinga – pamiątki, obiekty kultu, dzieła lich, Historie…, zdj. od s. 181; Stanisława Tomko- sztuki. Inwentarz z terenu diecezji tarnowskiej, wicza Inwentarz zabytków powiatu sądeckie- Kraków 1988; U. Janicka-Krzywda, P. Krzyw- go…, t. II, s. 719, zdj. nr 340 i s. 721, zdj. nr 342. da, A.M. Spiechowicz-Jędrys, Sanktuarium 116 Z. Beiersdorf, B. Krasnowolski, Stary Sącz…, św. Kingi w Starym Sączu Klasztor Sióstr Klary- s. 45-46 − rys. 9 i 11 oraz zdj. 17. sek, Kraków 2006. 117 Zabudowa płd-wsch: tamże, s. 45-46 − rys. 9 89 Z. Beiersdorf, B. Krasnowolski, Stary Sącz…, i 11 i zdj. nr 16. informacja, s. 183 i zdj. nr 59. 118 Opis Dom na Dołkach: tamże, s. 102-103, s. 64, 90 Tamże, informacja, s. 183 i zdj. nr 52. rys 16 oraz zdj. nr 63; W. Bazielich, Historie…, 91 Tamże, informacja, s. 183 i zdj. nr 58. zdj. od s. 177. 92 Tamże, s. 92-94. 119 Opis: Z. Beiersdorf, B. Krasnowolski, Stary 93 Zdjęcie opublikowane tamże, informacja, Sącz…, s. 103. s. 181 zdj. nr 7. 120 Opis: tamże, s. 155, oraz zdj. nr 74. 94 Zdjęcie opublikowane, Stanisława Tomkowicza 121 Która informacja o budowie osiedla: tamże, Inwentarz zabytków powiatu sądeckiego…, t. II, s. 74 i 87. s. 645; zdj. nr 266. 122 Zob. nin. materiał, tab. nr 3, zdj. nr 131. 95 Zdjęcie opublikowane tamże, s. 656; zdj. nr 277. 123 Jw., zdj. nr 43-44. 96 Opis kościoła Świętej Trójcy, zob. np. Z. Be- 124 Jw., zdj. nr 45-46. iersdorf, B. Krasnowolski, Stary Sącz…, s. 92-93; 125 Jw., zdj. nr 50-51. Stanisława Tomkowicza Inwentarz zabytków 126 Jw., zdj. nr 48-49. powiatu sądeckiego…, t. I, s. 219-228; S. Świsz- 127 Jw., zdj. nr 47. czowski, Materiały do dziejów kościoła klasztor- 128 Zob. nin. materiał, tab. nr 6, zdj. nr 20. nego S.S. Klarysek w Starym Sączu. „Rocznik 129 Plan wykorzystany w książce Z. Beiersdorfa, Sądecki”, t. XVII, R. 1982, s. 291-296. B. Krasnowolskiego, Stary Sącz…, informacja, 97 Zdjęcie opublikowane, Stanisława Tomkowicza s. 183 i zdj. nr 58. Inwentarz zabytków powiatu sądeckiego…, t. II, 130 Zob. nin. materiał, tab. nr 6, zdj. nr 19. s. 645; zdj. nr 266. 131 Jw., tab. nr 6, zdj. nr 14. 98 Jw., s. 660, zdj. nr 281. 132 Jw., tab. nr 6, zdj. nr 15. 99 Jw., s. 648, zdj. nr 269. 133 Jw., tab. nr 6, zdj. nr 16. 100 Jw., s. 676, zdj. nr 297. 134 Plan wykorzystany w książce Z. Beiersdorfa, 101 Jw., s. 690, zdj. nr 311. B. Krasnowolskiego, Stary Sącz…, informacja, 102 Jw., s. 650, zdj. nr 271. s. 183 i zdj. nr 59. 103 Jw., s. 683, zdj. nr 304. 135 Zob. nin. materiał, tab. nr 6, zdj. nr 17. 104 Jw., s. 685, zdj. nr 306. 136 Plan wykorzystany w książce Z. Beiersdorfa, 105 Jw., s. 686, zdj. nr 307. B. Krasnowolskiego, Stary Sącz…, informacja, 106 Jw., s. 687, zdj. nr 308. s. 183 i zdj. nr 52. 107 Jw., s. 706, zdj. nr 327. 137 Zob. nin. materiał, tab. nr 6, zdj. nr 18. 108 Jw., s. 704, zdj. nr 325. 109 Zdjęcie opublikowane tamże, s. 707, zdj. nr 328 (w książce tej podane bez sygnatury). 110 Opublikowane przez W. Bazielicha, Historie…, zdj. od s. 116. 111 Zob. przypis nr 90. 112 Opis kapliczki: Stanisława Tomkowicza Inwen- tarz zabytków powiatu sądeckiego…, t. I, s. 250 i t. II, s. 728, zdj. nr 349; Z. Beiersdorf, B. Kras- nowolski, Stary Sącz…, s. 161, także s. 45-46 −

149 Piotr Wierzbicki, Sandecjana w zbiorach fototeki i planów Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk Warszawie

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 149149 22010-02-25010-02-25 17:48:4417:48:44 Piotr Wierzbicki Sandeciká v zbierkach fototéky a plánov Kraków Inštitútu umenia Poľskej akadémie vied vo Varšave

¶ Materiály späté so Sandeckom sa nachádzajú súpis predstavujúci rusínske cerkve v okolí Mus- po celom Poľsku, ich značná časť je predovšetkým zyny, ku ktorým sa fotografi cký materiál nachá- v takých mestách ako Krakov, Varšava, či Vrati- dza vo fototéke IS PAN vo Varšave. slav. V prípade tohto textu sa zaoberám temati- ¶ Text obsahuje sedem tabuliek, z čoho štyri pred- kou prameňov vizuálneho charakteru, a teda pre- stavujú signatúry i opisy fotografi í spolu s plán- dovšetkým fotografi í, alebo plánov týkajúcich sa mi, posledná siedma je výkazom plánov stavieb samotného Nowého Sącza, Starého Sącza a oko- Nowého a Starého Sącza neobsiahnutých v pred- lia, ktorých značná zbierka sa nachádza v inštitú- chádzajúcich tabuľkách. Materiály sú uchová- te umenia Poľskej akadémie vied vo Varšave (ďalej vané v doskách a uložené abecedne v skriniach. IS PAN vo Varšave). Sú rôznorodé a zväčša známe Chýba k nim však katalóg, v prípade plánov exis- odborníkom, nie však širšiemu okruhu Sandeča- tuje lístkový katalóg. Najviac fotiek máme k No- nov. Iba v prípade niektorých fotografi í môžeme wému Sączu – 136 obsiahnutých v troch doskách povedať, že sú to unikáty, obdobne v prípade plá- (postupne označené N 66 Nowy Kościół-Nowy nov, ktorých podstatná časť sú kópie. Nezávisle od Sącz I; N 67 Nowy Sącz II i N 68 Nowy Sącz III) toho táto zbierka je cenná z hľadiska jej veľkosti, a spomedzi nich najväčšiu skupinu tvoria také, môže dokonca tvoriť svojho druhu doplnok a tak- ktoré sa vzťahujú ku kolegiálnemu kostolu (dnes to to je vo vzťahu k zbierkam nachádzajúcim sa bazilike) sv. Margity a následne starostovskému na iných miestach, a zvlášť v samotnom Nowom hradu (špeciálne zaznačené z dôvodu bádaní za- Sączi. Podstatné je tiež to, že treba vedieť, čo sa meraných na renováciu tejto stavby). Starý Sącz, nachádza vo Varšave o Sandecku a akej hodnoty to je 118 fotografi í taktiež v troch doskách (sig- to sú pramene a nakoľko sú nápomocné v širšom natúry: S 146 Stary Lubotyń-Stary Sącz I; S 147 propagovaní poznatkov o regióne. Z tohto dôvodu Stary Sącz II i S. 148 Stary Sącz III-Stary Zamek), som sa tiež rozhodol predstaviť osobitný katalóg kde najväčšiu zbierku obsahuje kláštor klarisiek. týchto zbierok, ktorý vlastne do súčasnosti nebol Ostatné sídla obsiahnuté v zozname sú: Pod- zostavený, formou niekoľkých tabuliek obsahujú- hradie 5 fotografi í, Marcinkowice 4 fotografi e, cich signatúry negatívov alebo pozitívov fotogra- no samozrejme plány, ktoré sú prechovávané na fi í, alebo signatúry plánov s originálnym opisom osobitnom mieste. Fotografi e pochádzajú z XX. s mojimi dodatočnými informáciami. Súpis toh- storočia, hlavne z obdobia po druhej svetovej to typu má za cieľ hlavne upriamenie pozornosti vojne, neveľká časť sú medzivojnové fotografi e sandeckých bádateľov nielen na sandecké prame- a zo začiatku XX. storočia. Chýbajú farebné foto- ne roztrúsené po našej krajine a ich eventuál- grafi e, všetky sú čiernobiele, najmladšie sú z ro- nu verifi káciu. Je to tiež kontinuácia tohto typu kov sedemdesiatych a počiatku osemdesiatych prác. V tejto forme sa dokonca nedávno ukázal XX. storočia.

150 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 150150 22010-02-25010-02-25 17:48:4417:48:44 Ewa Danowska Materiały dotyczące Jana Pawła II w zbiorach Kielce Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie

¶ Zdawać by się mogło, że trudno jest jeszcze ny dar dla niego. Ponadto Karol Marceli Szerląg znaleźć informacje dotyczące Karola Wojtyły, ofi arował papieżowi, jak pisze, cenną pamiątkę ponad to co o nim już napisano. Tymczasem w Bi- po swojej matce, a mianowicie średniowieczny, bliotece Naukowej PAU i PAN w Krakowie, przy wybity w srebrze medalik z wyobrażeniem sce- ul. Sławkowskiej 17, w zbiorach rękopiśmiennych ny zwiastowania Najświętszej Marii Panny oraz znajdują się interesujące materiały dotyczące napisem „Ecce Angelus Domini”. Medalik ten zo- przyszłego papieża, dotychczas nie wykorzysty- stał przekazany papieżowi 4 marca 1979 r. za po- wane i przez to słabo rozpropagowane. Materiały średnictwem Sekretariatu Prymasa Polski, za co te zawarte są sześciu obszernych, kilkusetstro- ofi arodawca otrzymał podziękowanie 30 czerwca nicowych tomach, o sygnaturach 9458-9463. 1979 r. Inż. Szerląg, obdarzony talentem malar- Pierwszy materiał o sygnaturze 9458 zatytuło- skim, podarował również papieżowi wizerunki wany jest „Wojtyłowie. Zarys genealogii i dziejów jego rodziców, brata oraz jego samego w wieku rodu”, natomiast pozostałe noszą wspólny dla młodzieńczym. wszystkich tytuł „Zbiór materiałów dotyczących ¶ Rozdział II tego tomu nosi tytuł „Przebieg prac Karola Wojtyły i jego rodziny”. Zbiór ten trafi ł do nad gromadzeniem materiałów do genealogii rodu Biblioteki Naukowej PAU i PAN, zakupiony w an- Wojtyła”. Ponieważ rodzina Wojtyłów nie jest ro- tykwariacie w 1981 r. przez tę instytucję, noszącą dem szlacheckim, inż. Szerląg skoncentrował się wówczas nazwę Biblioteka Polskiej Akademii głównie na wiadomościach z ksiąg parafi alnych. Nauk w Krakowie. Na początku swe badawcze kroki skierował ku ¶ Autorem tych dokumentów i opracowań jest Wadowicom, chcąc się dowiedzieć imienia, daty Karol Marceli Szerląg – inżynier z Warszawy, urodzenia i śmierci jedynej siostry papieża, daty członek Polskiego Towarzystwa Historycznego zgonu matki Emilii z Kaczorowskich i przyczyny w Warszawie, z którym współpracował jego syn, jej śmierci oraz daty ekshumacji jej ciała celem Jan Ryszard Szerląg. Inż. Szerląg, historyk z za- przeniesienia na Cmentarz Rakowicki w Krako- miłowania, zadał sobie wiele trudu, który zaowo- wie. Niestety, nie otrzymał od proboszcza odpo- cował sporządzeniem genealogii Karola Wojtyły, wiedzi, pomimo rekomendacji wystawionej przez odszukawszy w dawnych aktach urzędowych Instytut Prymasowski. Dowiedziawszy się, że jego przodków, a także współcześnie żyjących przodkowie papieża wywodzą się ze wsi Czaniec, krewnych. Zbiór materiałów poświęconych Ka- odległej o 40 km od Wadowic, która posiada włas- rolowi Wojtyle jest starannie opracowany. Jeżeli ny kościół parafi alny, zwrócił się do tamtejszego chodzi o zewnętrzny opis tego zbioru, składa urzędu parafi alnego o podanie imienia najwcześ- się on z kserokopii, odbitek ozalidowych, jak niej zapisanego w księgach Wojtyły. Otrzymał je- również maszynopisów i rękopisów setek listów dynie wymijającą odpowiedź, a krakowska Kuria wraz z kopertami od różnych osób i instytucji. Archidiecezjalna nie wstawiła się za inż. Szerlą- ¶ Rękopis o sygnaturze 9458 stanowi plon pracy giem w jego poszukiwaniach. Zwrócił się zatem Karola Marcelego Szerląga i jego syna. Na okład- o pomoc do proboszcza w Bulowicach – 3 km od ce widnieje tytuł: „Wojtyłowie i ich genealogia”. Czańca, będącego równocześnie dziekanem. On Na pierwszej stronie znajdują się dane autorów to odszukał w Czańcu zapis, stwierdzający, że tej pracy, a więc Karola Marcelego Szerląga, najwcześniej odnotowana w księgach parafi al- urodzonego 4 listopada 1892 r. w Nowosielcach nych osoba o nazwisku Wojtyła, to Bartłomiej Gniewoszowie oraz jego syna Jana Ryszarda, uro- Wojtyła, lat 22, który zawarł związek małżeński dzonego 18 lutego 1954 r. w Warszawie. Poniżej z Anną Chudecką, lat 18, w 1810 r. Ponieważ nie zamieszczono szczegółowy spis materiałów na zachowały się księgi chrztów, nie wiadomo kim temat Karola Wojtyły i jego rodziny z podziałem byli rodzice Bartłomieja. Ksiądz dziekan Jan Pi- na części i tomy. Na samym dole strony zapisano tala natrafi ł na nazwisko Franciszka Wojtyły uro- datę i miejsce, jak można domniemywać zakoń- dzonego 21 marca 1826 r. i Stanisława urodzonego czenia pracy: „Warszawa 31 grudnia 1980” oraz w maju w 1830 r. Franciszek, określony w księdze uwagę: „Wszelkie prawa autorskie zastrzeżone!” jako iudex communitatis, czyli sędzia gminny, miał ¶ Omawiane tu materiały o sygnaturze 9458 syna Macieja, ur. 1 lutego 1852 r., bezpośredniego zaczynają się od podrozdziału zatytułowanego dziadka papieża. Pozostali członkowie rodziny „Zamiast wstępu”. Autorzy podkreślają, że powo- Wojtyłów w Czańcu to Paweł Wojtyła urodzony 1 dem podjęcia tej pracy był wybór Karola Wojtyły, stycznia 1858 r. z rodziców Franciszka i Franciszki pierwszego Polaka, na papieża. Miał to być skrom- Gałuszki, który zawarł związek małżeński w koś- 151

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 151151 22010-02-25010-02-25 17:48:4417:48:44 ciele w Bulowicach z Marianną Dybał (ur. 24 stycz- jest Karol Józef Wojtyła urodzony w Wadowicach nia 1861 r.). Po dwudziestu latach owdowiał i oże- 18 maja 1920 r., ochrzczony 20 maja przez kapela- nił się powtórnie z wdową po Kowalskim. na wojskowego Franciszka Żaka. Ostatni wymie- ¶ Nazwisko „Wojtyła” pojawia się również w róż- nieni w tej tablicy genealogicznej krewni papieża nych ofi cjalnych dokumentach historycznych od to Jarosław (ur. w 1961 r.), Iwona (ur. 1965 r.), Pa- XVI do XVIII w. – w Muzeum Żywieckim, w Archi- weł (ur. 1970 r.) o nazwisku Kojder. W aneksie au- wum Państwowym w Żywcu, a także w Archiwum tor tablicy wyjaśnia, że pominął zmarłą w wieku Archidiecezjalnym w Poznaniu. Pomysł Karola niemowlęcym siostrę papieża, urodzoną i zmarłą Szerląga przeprowadzenia kwerendy w urzędach w 1929 r. o imieniu Olga. Wiadomość o niej uzy- stanu cywilnego, wskutek obowiązujących prze- skał już później od prałata Stanisława Dziwisza, pisów nie doszedł do skutku. Postanowił zatem, kapelana papieskiego. korzystając z pomocy syna, poszukać nagrobków ¶ Inż. Karol Marceli Szerląg zamieścił także cmentarnych i nawiązać kontakty listowne z pra- skromniejszą tablicę genealogiczną Kaczorow- cownikami szeregu instytucji. I tak w muzeum skich, czyli „Rodowód śp. Emilii z Kaczorowskich w Żywcu znalazł się kontrakt z 6 marca 1854 r. Wojtyłowej, matki Jana Pawła II”. Protoplaści zawarty przez Franza Wojtyłę z Czańca, a także tego rodu, najwcześniejsi jacy znajdują się na tym kontrakt z 23 września 1869 r. podpisany przez wykazie, to Mikołaj Kaczorowski i Urszula Mali- Franciszka i Stanisława Wojtyłów, radnych gmi- nowska. Ich syn to Feliks (1849–1908), ożeniony ny, dotyczący kupna od arcyksięcia 39 morgów z Marią Anną Scholz (1853–1897). Z małżeństwa ziemi na wspólną własność wsi Czaniec. W ak- tego urodziło się ośmioro dzieci, a wśród nich Emi- tach muzeum pojawiają się także nazwiska pół- lia, ur. 26 marca 1884 r., zmarła 13 kwietnia 1929 r. rolników Sobka i Tomasza Wojtyłów (1717), Kuby w Wadowicach, matka późniejszego papieża. Na i Florka (1715 r.), Mikołaja, Krzysia i Maćka (1715) tej tablicy, tak jak i poprzedniej rodziny Wojtyłów, oraz Mikołaja Wojtyły chałupnika (1798). Z kolei wymieniony jest brat papieża, Edmund, urodzo- w Archiwum Państwowym w Krakowie, w aktach ny 27 lipca 1906 r. w Krakowie, zmarły 4 grudnia podworskich Tomkowiczów z Kobiernic, znajduje 1932 r. w Bielsku-Białej, doktor medycyny. się informacja, iż „we wsi Międzybrodzie znajduje ¶ Tom o sygnaturze 9458, czyli pierwszy z ogól- się rola Wojtyłowska, której właścicielami są Jan nego zbioru materiałów kończą listy skierowane Woytyła, Marcin Woytyła i Woytkowa wdowa”. do Karola Maurycego Szerląga. Znajduje się tu Rola ta liczyła według dzisiejszych miar 5 ha i 40 list od kardynała Stefana Wyszyńskiego, pryma- arów, przylegając do gruntów dworskich. sa Polski, z 1981 r. z podziękowaniem za nadesła- ¶ Kolejny rozdział nosi tytuł „Genealogia i jej ne mu opracowanie na temat rodziny Wojtyłów; aspekty socjologiczne”. Przypomniano w nim, że list od doc. dr. Adama Heymowskiego, kustosza Karol Wojtyła urodził się w Wadowicach, a jego Biblioteki Królewskiej w Sztokholmie, jednego ojciec (również Karol) w Lipniku koło Białej z najznakomitszych polskich genealogów i heral- w 1879 r., będąc synem wspomnianego już Ma- dyków; podziękowanie za nadesłane materiały cieja, urodzonego w 1852 r. w Czańcu. Inż. Szer- wystosowane przez prof. Stefana Krzysztofa Ku- ląg pisze, że zarówno Wadowice jak i Lipnik czyńskiego z Warszawy oraz znanego historyka były tylko miejscowościami „przelotowymi” dla Romana Kalety z Wrocławia. Wojtyłów, a prawdziwe ich gniazdo znajduje się ¶ Pozostałe 5 tomów, sygn. 9459-9463, stanowią w Czańcu. uporządkowane chronologicznie listy od szeregu ¶ Rozdział czwarty pt. „Geografi czne zaplecze osób prywatnych i instytucji, z którymi Karol rodowe Wojtyłów i ich dzieje”, autor rozpoczyna Maurycy Szerląg kontaktował się. Pomieszczane słowami: „Wojtyłowie – to według wszelkiego są tu także kopie listów inż. Szerląga do swoich prawdopodobieństwa – lechicki, tubylczy ród korespondentów z prośbą o informacje. We wspo- włościański, rozsiedlony szeroko na zachodnich mnianych pięciu tomach znajdują się listy m.in. rubieżach piastowskiej Polski”. Snuje rozważania od Heleny Nalborczyk z Czańca, Józefa Kojdera opierające się na historii pochodzenia nazwisk. z Czańca, Heleny i Albina Wojtyłów, ks. Jana ¶ W „Zakończeniu” inż. Szerląg podsumował Stachańczyka proboszcza parafi i Czaniec, arcy- swoją pracę, która sprawiła mu wiele satysfakcji. biskupa Franciszka Macharskiego, ks. Jana Pitali Wymienił tu krewnych papieża, którzy służyli mu proboszcza z Bulowic, Leopolda Piątkiewicza daleko idącą pomocą i życzliwością. Do ich grona z Krakowa, Ireny Homoli z Krakowa, prof. Włady- zalicza rodzinę papieża w Czańcu – Helenę Nal- sława Sobocińskiego, prof. Jerzego Zatheya, ks. borczyk, Helenę i Albina Wojtyłów, których córce Stanisława Piętka z Kęt, Stanisława Kaczorow- Wandzie Karol Wojtyła udzielał ślubu z Józefem skiego, Marka Woydyło z Oświęcimia, prof. Hen- Kojderem w 1960 r., a także wielu duchownych ryka Batowskiego, Wilhelma Wojtyły z Warsza- oraz pracowników muzeów i archiwów. wy, ks. Mieczysława Danielczyka z Żabnicy, Jana ¶ W tym tomie rękopisu znajdujemy również tab- Przeczka z Czańca, ks. prałata Stanisława Dziwi- licę genealogiczną rodziny Wojtyłów, począwszy sza, Andrzeja Grabia Jałbrzykowskiego z Buenos od Bartłomieja urodzonego ok. 1788 r. w Czańcu. Aires, Natalii z Wojtyłów Mrzygłód z Poitires, Ar- W sumie wyszczególnione i policzbowane są na- chiwum Państwowego w Krakowie, Centralnego zwiska 42 osób. Pod numerem 14. odnotowany Archiwum Wojskowego w Warszawie, Sekretaria-

152 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 152152 22010-02-25010-02-25 17:48:4417:48:44 tu Prymasa Polski, Muzeum w Żywcu, Stowarzy- interpretacji i reinterpretacji, o stosunku Koś- szenia PAX z Łodzi i wielu innych. cioła do socjalizmu. Odniósł się także w jednym ¶ Zauważyć należy, że w tomie o sygn. 9459 znaj- z listów do artykułu kardynała Wojtyły, pt. Ewan- dują się również czarno-białe fotografi e ze ślubu gelizacja w świecie współczesnym, opublikowanym i wesela Wandy Wojtyłówny z Józefem Kojderem w „Tygodniku Powszechnym” w 1974 r. z 1960 r., którego udzielał Karol Wojtyła. Na po- ¶ W rękopisie 10 864 t. 1 znajduje się maszyno- czątku tomu znajduje się krótki list arcybiskupa pis artykułu Józefa Mariana Święcickiego pt. Karola Wojtyły, napisany na kartoniku z koloro- Z zagadnień Teilhardyzmu (Na marginesie „Szkiców wym herbem „Totus Tuus”, skierowany do rodzi- o Teilhardzie” ks. Wciórki). Wraz z nim zachowała ny w Czańcu 18 marca 1964 r. Treść jego brzmi się maszynopisowa kopia listu do arcybiskupa następująco: „Moi drodzy, bardzo ucieszyłem się Karola Wojtyły z 14 listopada 1973 r. List ten jest Waszym listem. Bóg zapłać za to, że się modlicie bardzo obszerny – liczy aż 17 stron. Rozpoczyna w mojej intencji. Czyńcie to nadal. Niech Pan Bóg się nagłówkiem „Najczcigodniejszy Księże Arcy- błogosławi Wam, Waszym Dzieciom i wszystkim biskupie”. Na początku jego autor nawiązuje do Krewnym. P.s. Ciocia Stefania zmarła w Krako- znanej mu polemiki, jaka się wywiązała między wie w lipcu 1962 r. i tutaj jest pochowana”. księdzem J. Durczewskim a dr. E. Jelonkiem ¶ Nie są to jedyne zdjęcia zamieszczone w zbio- w związku z ukazaniem się Szkiców o Teilhar- rze inż. Szerląga. W tomie o sygn. 9460 znajduje dzie ks. Wciórki i recenzji, która ukazała się się kolorowe zdjęcie arcybiskupa Karola Wojtyły 26 sierpnia 1973 r. w „Przewodniku Katolickim”. stojącego obok prymasa Stefana Wyszyńskiego, Święcicki w liście do arcybiskupa pisze: „Nie od czarno-białe zdjęcia obrazu olejnego przedsta- dziś patrzę z obawą na propagandę teilhardyzmu wiającego Karola Wojtyłę z czasów jego studiów w Polsce i nie jestem w tej dziedzinie odosobnio- uniwersyteckich, a ponadto fotografi e Heleny ny. Podzielają je przecież i niektórzy dogmatycy, i Albina Wojtyłów, dr. inż. Józefa Wojtyły, Wan- z którymi rozmawiałem i ludzie tego formatu, dy z Wojtyłów Kojderowej, Józefa Kojdera i ich jak ks. F. Blachnicki, który dał wyraz swoim za- dzieci. Oprócz tego znajdują się tam fotografi e strzeżeniom co do łączenia francuskiego jezuity portretów Karola i Emilii Wojtyłów, rodziców z postacią bł. Maksymiliana na łamach «Atene- późniejszego papieża. Poza tym syn inż. Szer- um Kapłańskiego»”. Wspomina, że już wcześniej ląga sfotografował grobowce członków rodziny napisał artykuł, którego nie udało mu się nigdzie Wojtyłów: Marii Wojtyłowej i Macieja Wojtyły – zamieścić, gdzie poruszył kwestię teilhardyzmu dziadków papieża, znajdujące się na cmentarzu jako „konia trojańskiego” na posłudze progresi- parafi alnym w Bielsku-Białej. W zbiorze znajdują zmu i marksizmu. Święcicki opisał, jaki oddźwięk się również zdjęcia grobowca rodziny Wojtyłów znajduje Teillard de Chardin wśród myślicieli ka- i Kaczorowskich na Cmentarzu Rakowickim tolickich w Polsce. Recenzując książkę ks. Wciórki, w Krakowie oraz tabliczek nagrobnych Karola, odniósł się do się do niej krytycznie. Nie pominął Emilii i Edmunda Wojtyłów. też wątków osobistych, pisząc: „Nie oczekuję, że ¶ Materiały dotyczące Karola Wojtyły znajdują mnie «Przewodnik Katolicki» będzie drukować. się także w spuściźnie Józefa Mariana Święci- W tym roku ukazały się w nim tylko dwa moje ckiego, przechowywanej w Bibliotece Naukowej artykuły, mocno pokiereszowane przez cenzurę PAU i PAN w Krakowie pod sygnaturami 10 851– (…). W tej sytuacji moje szkice na temat teilhar- 10 926. Święcicki był członkiem redakcyjnym dyzmu będą oczywiście skazane na przebywanie „Tygodnika Powszechnego”, wykładowcą litera- w szufl adzie”. W dopisku swego listu, Święcicki tury polskiej i obcej w seminariach zakonnych, pozostawił decyzję arcybiskupowi Wojtyle, czy który zmarł w 1999 r. w wieku 95 lat. Pod syg- będzie uważał za stosowne przedłożyć ten list do naturą 10 851 t. 1 znajduje się 10 kopii maszyno- wglądu ks. Durczyńskiemu i ks. Wciórce. pisowych listów Józefa Mariana Święcickiego do ¶ W Bibliotece Naukowej PAU i PAN w Krakowie biskupa, późniejszego kardynała Karola Wojtyły. przechowywane są również „Uwagi o sztuce Ka- Pochodzą one z lat 1969–1977 i liczą od dwóch do rola Wojtyły Brat naszego Boga”, autorstwa Józefa kilkunastu stron maszynopisu, uzupełnianego Mariana Święcickiego. Opracowanie to znajduje- niekiedy rękopiśmiennymi dopiskami. Obszer- my pod sygn. 10 851 t. 2. Liczy ono 4 strony nie- ne te listy, pisane piękną polszczyzną zawodo- zbyt wyraźnej odbitki przez kalkę. Autor pisze, że wego literata, wyrażają troskę o stan polskiego sztuka Karola Wojtyły „stanowi wyraz godnego katolicyzmu. Wiele miejsca poświęcone zostało uwagi pietyzmu dla wielkiego sługi Bożego, ale sprawom „Tygodnika Powszechnego”, jego linii reprezentuje zarazem tego pietyzmu pewien, nie- poglądowej, publikowanym tam artykułom i ich przezwyciężony później etap. Założenia bowiem społecznemu oddźwiękowi, realizacji postano- ideologiczne utworu zdają się świadczyć o tym, że wień II Soboru Watykańskiego, a także szczegó- młodociany dramaturg nie ogarnął wówczas jesz- łom funkcjonowania tego czasopisma. Święcicki cze w pełni osobowości i postawy duchowej Br. w listach do Karola Wojtyły rozpatrywał również Alberta, że spojrzał na nie przez pryzmat swoich inne nurtujące go problemy polskiego i świato- własnych, jeszcze nie dość dojrzałych poglądów wego katolicyzmu, pisząc m.in. o progresizmie i przeżyć. Trzeba wszak bez ogródek powiedzieć, i lewicującym katolicyzmie, o dogmatach – ich że ostateczna wymowa dramatu budzi dzisiaj,

153 Ewa Danowska, Materiały dotyczące Jana Pawła II w zbiorach Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 153153 22010-02-25010-02-25 17:48:4417:48:44 zwłaszcza w obliczu doświadczonej przez nas rze- skiej pary artystów rzeźbiarzy, których materia- czywistości, poważne zastrzeżenia”. ły znajdującą się w obszernym zbiorze sygnatur ¶ Święcicki omawia główne założenia sztuki. Za- 11 571 – 11 640. W rękopisie 11 605 zawierającym rzucił autorowi niedostateczne zaakcentowanie dokumenty osobiste Janiny Reichert-Toth z lat kwestii społecznej w refl eksjach Adama Chmie- 1902–1986 znajduje się wykaz prac jej i męża, lowskiego. Autor skoncentrował się bowiem na przekazanych Nowemu Sączowi na mocy zapisu bohaterskiej albertyńskiej akcji, w niej upatrując dokonanego 14 października 1983 r. Na wykazie najszczęśliwsze rozwiązanie palącego problemu znajduje się m.in. medalion przedstawiający biedy społecznej. Święcicki uważa, że samo mi- Jana Pawła II, wykonany w brązie, o średnicy łosierdzie nie zastąpi akcji społecznej, a tylko 13 cm. może ją złagodzić. Uznaje jednak, że zgromadze- ¶ Nie można też pominąć zespołu materiałów nie brata Alberta jest „zdumiewającym dziełem”, znajdujących się pod sygnaturami 12 111–12 117, zgromadzeniem, które zdobyło się na to, by nieść zatytułowanych: „Byliśmy z nim”, zawierających miłość, wyrzeczenie i oddanie, by służyć opusz- wspomnienia – listy, refl eksje, wiersze i fotogra- czonym, których obdarzono wzgardliwym mia- fi e nadesłane do redakcji „Gazety Wyborczej”, nem wyrzutków społeczeństwa. Święcicki pisze, związane z dniem zgonu papieża Jana Pawła II że „historyczny brat Albert jest od bohatera dra- w pierwszą rocznicę śmierci. Znalazły się one w Bi- matu nierównie prostszym, mniej wahającym bliotece PAU i PAN w Krakowie, przekazane przez się, niezdecydowanym”. Stwierdził, że młody red. Andrzeja Stawiarskiego w 2007 r. Są to listy dramaturg, Karol Wojtyła stworzył tytułową prywatnych osób oraz zbiorowe, podpisane przez postać na miarę swych ówczesnych możliwości, pracowników różnego rodzaju instytucji i uczniów które potem niepomiernie się poszerzyły. ze szkół. Ułożone są alfabetycznie, według nazwisk ¶ Warto również zwrócić uwagę na spuściznę nadawców. Są one przykładem refl eksji i odczuć Janiny Reichert i Fryderyka Tothów – małżeń- związanych z papieżem i jego odejściem.

Ewa Danowska Materiály týkajúce sa Jána Pavla II. v zbier- Kielce kach Vedeckej knižnice Poľskej akadémie umenia a Poľskej akadémie vied v Krakove

¶ V rukopisných zbierkach knižnice Poľskej aka- pisy článkov týkajúcich sa literárnej tvorby Ka- démie umenia a Poľskej akadémie vied v Krako- rola Wojtyłu. Pod signatúrou 11605 sa nachádza ve sa nachádzajú zaujímavé dokumenty, dosiaľ výkaz sochárskych prác Janiny Reichert-Toth, nevyužívané čitateľmi, a z tohto dôvodu málo poukázaných mestu Nowy Sącz, medzi ktorými známe. Na začiatku treba spomenúť „Zbierku je spomenutý medailón predstavujúci Jána Pav- materiálov týkajúcich sa Karola Wojtyłu a je- la II. Nemožno tiež nespomenúť materiály so sig- ho rodiny“, zakúpenú v roku 1981 od jej tvorcu, natúrami 12111–12117, pomenované „Boli sme Karola Marcela Szerląga. Tieto rôznorodé gene- s ním“. Nachádzajú sa tam listy, reﬂ exie, básne alogické materiály i listy, ktoré sa ich týkajú, sa a fotograﬁ e zaslané do redakcie Gazety Wybor- nachádzajú pod signatúrami 9458 – 9463. Iné po- czej po smrti Jána Pavla II. znatky, týkajúce sa Karola Wojtyłu, neskoršieho ¶ Skutočnosť existencie týchto všetkých mate- pápeža, sa nachádzajú v pozostalosti Józefa Ma- riálov spätých s pápežom Jánom Pavlom II. stojí riana Święcického (sign. 10851 t. 1-2 a 10864 t. 1). za pozornosť a zaznamenanie. Je to korešpondencia z rokov 1969–1977 a strojo-

154 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 154154 22010-02-25010-02-25 17:48:4417:48:44 Przemysław Stanko Materiały beatyﬁ kacyjne św. Kingi w Tajnym Kraków Archiwum Watykańskim

¶ Tajne Archiwum Watykańskie (Archivio Segre- Kongregację do spraw soboru, w 1571 r. do spraw to Vaticano) jest najstarszym, najbogatszym i jed- ksiąg zakazanych, w 1576 r. do spraw biskupów nocześnie największym archiwum na świecie. i w 1586 r. do spraw zakonników. Każda z nich po- Jego zbiory, mieszczące się od IV w. w pałacach na siadała odrębne archiwum. W 1604 r. z dotychcza- Lateranie, w pierwszej siedzibie papieży, zostały sowej Kongregacji Obrzędów i Ceremonii powsta- po okresie niewoli awiniońskiej w XIV w. i po tzw. ła nowa Kongregacja do spraw Ceremonii i od tej wielkiej schizmie, umieszczone w początkach pory do 1969 r. Kongregacja Obrzędów nie ulegała XV w. w zamku Św. Anioła nad Tybrem w pobliżu już zmianom prawnym4. W 1914 r. papież Pius X Watykanu. Dopiero w 1611 r. archiwalia przenie- powołał przy Kongregacji Obrzędów dwie sekcje siono do pałacu Belwedere pod Wieżą Czterech z dwoma osobnymi grupami konsultorów: jedna Wiatrów (Torre dei Quattro Venti) na Watykanie, do spraw liturgii i ceremonii, druga do spraw bea- gdzie znajdują się po dzień dzisiejszy. tyfi kacyjno-kanonizacyjnych. W 1930 r. na mocy ¶ Archiwum w sensie prawnym powołane zosta- Motu proprio Giŕ da qualche papież Pius XI powołał ło mocą brewe Cum nos super papieża Piusa IV trzecią sekcję przy wspomnianej kongregacji, z 28 września 1565 r. Dokument ten wyznaczył mianowicie sekcję historyczna z osobną grupą kardynała Marcantonio da Mula pierwszym konsultorów. Kolejne, istotne zmiany organiza- zwierzchnikiem archiwum oraz ustanowił regula- cyjne przyniosły reformy Soboru Watykańskie- min tej instytucji. W roku 1587 papież Sykstus V go II. W 1967 r. papież Paweł VI dokonując dzieła mocą brewe Provida Romani Pontifi cis ustanowił odnowy Kurii Rzymskiej, zniósł starą strukturę urząd prefekta archiwum (Archivista generale). Kongregacji Obrzędów. Określił precyzyjnie za- Dopiero z chwilą przeniesienia zbiorów do pała- dania Kongregacji, dzieląc je między dwie sekcje: ców apostolskich, papież Paweł V na podstawie Liturgiczną, zajmującą się kultem Bożym, oraz brewe Cum nuper z 31 stycznia 1612 r. powołał sług Bożych, czyli sądowniczą. Przedmiot kom- Archiwum Watykańskie w pałacach apostolskich petencji obu sekcji oraz szczegółowe rozróżnienia (tzw. nuovo archivo)1. Dopiero jednak dzięki decy- obu urzędów działających w ich ramach określiła zji papieża Leona XIII z 1881 r. archiwum to jest precyzyjnie konstytucja Regimini Ecclesiae Univer- dostępne badaczom, w tym także polskim2. sae5. Sekcji drugiej przydzielono sprawy procesów ¶ Pomimo tego, do tej pory brak jest opracowań na beatyfi kacyjno-kanonizacyjnych (w tym także temat zawartości tej instytucji w odniesieniu do sług Bożych Kościołów Wschodnich) oraz sprawy dziejów dużych miast czy małych miasteczek pol- świętych relikwii. W 1969 r. papież Paweł VI na skich, w tym i tych położonych w ziemi sądeckiej. mocy konstytucji Sacra Rituum Congregatio z dnia Bez rozpoznania archiwalnego najbogatszego 8 maja tegoż roku zniósł Kongregację Obrzędów i największego archiwum świata trudno jest po- i powołał na miejsce jej i dotychczasowych dwóch dejmować rzetelne i całościowe badania naukowe sekcji dwie autonomiczne jednostki, a mianowi- nad dziejami lokalnych wspólnot w okresie sta- cie: Kongregację Spraw Kultu Bożego i Kongrega- ropolskim, nie wspominając o historii XIX- i XX- cję Spraw Kanonizacyjnych. Oba nowo utworzone -wiecznej, tak bardzo wybrakowanej w polskich urzędy przejęły zakres działalności dwóch sekcji instytucjach archiwalnych i bibliotecznych. rozwiązanej Kongregacji Obrzędów6. Na mocy ¶ Archiwum Watykańskie to zbiór kilkuset ze- tej samej konstytucji, nowej Kongregacji Spraw społów archiwalnych. Wśród nich znajduje się Kanonizacyjnych nadano własną strukturę, z po- zespół Archivio della Congregazione dei SS. Riti, działem na trzy urzędy: sądowy, generalnego pro- w którego obrębie są przechowywane materiały motora wiary oraz historyczno-hagiografi czny. dotyczące procesów kanonizacyjnych i beatyfi ka- ¶ Nowy kształt nadała tej dykasterii konstytucja cyjnych (podzespół Processi). Archiwalia te pier- apostolska Divinus perfectionis Magister papieża wotnie (do początku XX w.) były przechowywane Jana Pawła II z 25 stycznia 1983 r. oraz odnoś- w Archiwum Kongregacji Obrzędów i Ceremonii ne Normy z 7 lutego tegoż roku, według których (Congregatio pro Sacris Ritibus et Caeremoniis). Kon- przystąpiono do zasadniczej reformy całego gregacja ta została ustanowiona mocą konstytu- postępowania w sprawach kanonizacyjnych. Na- cji Immensa aeterni Dei papieża Sykstusa V z dnia stąpiła zmiana struktury kongregacji, powięk- 22 stycznia 1588 r. jako efekt wdrażania w życie szonej m.in. o Kolegium Relatorów, z zadaniem jednej z reform Soboru Trydenckiego3. Była ona czuwania nad przygotowaniem Positio – publika- piątą w kolejności kongregacją, jaka powstała cji o męczeństwie albo życiu i heroiczności cnót po wspomnianym soborze: w 1564 r. powołano sług Bożych. Papież Jan Paweł II na mocy kon- 155

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 155155 22010-02-25010-02-25 17:48:4417:48:44 stytucji apostolskiej Pastor Bonus z 28 czerwca krakowskiej nieocenione zasługi przy procesach 1988 r. na nowo określił zakres działalności tej beatyfi kacyjnych położył Mikołaj Oborski biskup dykasterii. Zajmuje się ona wszystkim co dotyczy laodycejski i sufragan krakowski (zm. 1689)14. spraw beatyfi kacji sług Bożych i kanonizacji bło- Jego bardzo ożywiona działalność i osobiste gosławionych, również obrządku wschodniego, zaangażowanie przyczyniło się do rozpoczęcia włącznie z obowiązkiem czuwania nad zachowa- i przeprowadzenia w diecezji krakowskiej proce- niem i stwierdzaniem autentyczności relikwii7. sów beatyfi kacyjnych m.in. św. Szymona z Lipnicy ¶ Działalność Kongregacji Obrzędów na prze- w latach 1640–1642 (rozpoczęcie wstępnego pro- strzeni prawie czterech stuleci pozostawiła trwa- cesu informacyjnego odnośnie do fama sanctitatis ły ślad w postaci m.in. zachowanej dokumentacji i dawności kultu)15, bł. Salomei przed 1650 r.16, wytworzonej w obrębie samej instytucji, jak św. Jana Kantego w latach 1667–1668 (beatyfi ka- również poza nią. Ta ostatnia napływała do Kon- cja w 1680)17, czy św. Kingi w latach 1683–1687 (be- gregacji Obrzędów w ogromnej ilości podczas atyfi kacja w 1690)18 oraz bł. Wincentego Kadłubka prowadzenia danego procesu beatyfi kacyjnego w 1687 r.19 W okresie jego pontyfi katu zakończono czy kanonizacyjnego. Dokumentacja ta, zwłasz- też usilne starania w Kurii Rzymskiej o beatyfi ka- cza z okresu do XVII do XX w. była w ciągu całego cję Salomei (ogłoszenie w 1673)20 czy św. Szymona XX w. kilka razy przekazywana do Archiwum z Lipnicy, uwieńczone wydaniem dekretu beaty- Watykańskiego8. Pierwszy raz w sierpniu 1927 r., fi kacyjnego w 1685 r.21 oraz rozpoczęto w 1687 r. następnie w grudniu 1964 r. i w grudniu 1965 r., proces kanonizacyjny św. Jana z Kęt22. a ostatnio w 1996 r.9 Obecnie zespół Archivio della ¶ Kanonizacja Kingi, o którą dopominał się ot- Congregazione dei SS. Riti Processi, przechowywa- warcie w XV w. Jan Długosz w przedmowie do ny w Archiwum Watykańskim, liczy 9732 jedno- Vita Beatae Cunegundis23, nie została podjęta stek archiwalnych10. Wśród nich cztery jednostki przez polski episkopat, jak również władców zawierają akta procesu beatyfi kacyjnego i kano- oraz elity polityczne Królestwa Polskiego w okre- nizacyjnego św. Kingi z XVII–XVIII w.11 sie średniowiecza. Dopiero na piątym soborze ¶ Pierwotnie Kongregacja Obrzędów i Ceremo- laterańskim w 1514 r. arcybiskup gnieźnieński nii miała za zadanie prowadzenie działalności Jan z Łaska złożył suplikę do papieża Leona X w dwóch podstawowych kierunkach. Pierwszym, w sprawie kanonizacji Kingi (Kunegundy) oraz najważniejszym celem, było zagadnienie obrzę- Jana Kantego, Jacka i królewicza Kazimierza, dów, ceremonii i ksiąg liturgicznych. Drugim syna króla Kazimierza Jagiellończyka, jakkolwiek natomiast sprawy beatyfi kacyjno-kanonizacyjne. sprawa ta nie została sfi nalizowana24. Również tak W odniesieniu do tych ostatnich zadań, kongre- energiczni biskupi krakowscy jak Jerzy Radziwiłł, gacja miała się zajmować badaniem całokształtu Bernard Maciejowski czy Piotr Tylicki nie posu- zagadnień związanych z procesami beatyfi kacyj- nęli sprawy naprzód25. Dopiero na prośbę synodu no-kanonizacyjnymi oraz czuwać nad właściwym piotrkowskiego z 1628 r., popartą przez Zygmun- przebiegiem procesów. Warto w tym miejscu ta III Wazę, Marcina Szyszkowskiego biskupa kra- przypomnieć, ze w momencie powstania kon- kowskiego i klaryski, papież Urban VIII zarządził gregacji, a więc w 1588 r., nie było żadnych ure- rozpoczęcie wstępnego procesu informacyjnego gulowań prawnych jak takie procesy prowadzić. odnośnie do fama sanctitatis i dawności kultu. Nie rozróżniano również pojęć „beatyfi kacja” Według dotychczasowej literatury przedmiotu, i „kanonizacja”. Słowo „beatyfi kacja” pojawiło badania świadków rozpoczęły się w 1629 r. Trwa- się dopiero w początkach XVII w. Do tego czasu ły one 11 miesięcy i zakończyły się 9 kwietnia pojęcia „święty” i „błogosławiony” używano za- 1630 r.26 Tymczasem w świetle akt beatyfi kacyj- miennie. Dopiero papież Urban VIII, na mocy nych św. Kingi, przechowywanych w Archiwum konstytucji apostolskiej Coelestis Hierusalem z 5 Watykańskim, można jednoznacznie powiedzieć, lipca 1634 r.12, określił szereg spraw związanych że przesłuchania te rozpoczęły się już w 1628 r. z oddawaniem czci osobom zmarłym w opinii i obejmowały one w szczególności okolice Nowego świętości. Od tego też czasu rozpoczęto prowadzić i Starego Sącza. Od 3 maja 1628 r. do 18 maja wspo- procesy beatyfi kacyjne i gromadzić dokumenta- mnianego roku, proboszczowie i wikarzy niektó- cję historyczno-teologiczną sług Bożych. Warto rych parafi i odczytywali wiernym w świątyniach nadmienić, że pierwsza uroczysta beatyfi kacja dekret o rozpoczęciu procesu beatyfi kacyjnego miała miejsce w Bazylice św. Piotra w Watyka- Kingi27. Uczynili to Tomasz Głowa wikary w Łąc- nie 8 stycznia 1662 r. i dotyczyła św. Franciszka ku, Feliks Laskowicz proboszcz w Kamienicy koło Salezego. Procesy beatyfi kacyjne dotyczące osób Łącka, Andrzej proboszcz w Piwnicznej. Świad- z terenu dawnej Rzeczypospolitej według nowych ków przesłuchiwali księżą z terenu Sądecczyzny, uregulowań z 1634 r. rozpoczęły się w Stolicy Apo- reprezentujący duchowieństwo z terenu ofi cjała- stolskiej dopiero po okresie potopu szwedzkiego tów sądeckiego, bieckiego i pilzneńskiego (Joa- w czasach panowania króla Jana Kazimierza. chim Kosmorzowski penitencjarz sióstr klarysek Pierwszym Polakiem kanonizowanym według w Starym Sączu, Sebastian Zagrodzki proboszcz nowych przepisów proceduralnych Urbana VIII z Biegonic, Grzegorz Królikowski dziekan sądecki, z 1634 r. był św. Stanisław Kostka (beatyfi kacja Marcin Ćwikliński wicekustosz i kaznodzieja są- w 1605 r., kanonizacja 1726)13. Na terenie diecezji decki) oraz osoby świeckie (szlachcic Samuel Go-

156 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 156156 22010-02-25010-02-25 17:48:4517:48:45 łuchowski dziedzic Gołuchowa, Paweł Borkowski śliła ponownie tę sprawę37. Dopiero apelacje króla wójt miasta Starego Sącza i Adam tkacz z Jazow- Jana III Sobieskiego, czynione w Kurii Rzymskiej ska)28. Ogółem przesłuchano 82 osoby, głównie od 1675 r.38, a zwłaszcza zwycięstwo króla polskie- z ziemi sądeckiej29. Dopiero w następnym roku, go odniesione nad Turcją pod Wiedniem 12 wrześ- od 9 czerwca 1629 r.30, komisja w poszerzonym nia 1683 r., skłoniły papieża Innocentego XI do składzie rozpoczęła przesłuchania o wiele więk- wydania polecenia rozpoczęcia nowego procesu. szej liczby świadków. Trwały one do 4 kwietnia 29 września 1683 r. Jan Kazimierz Denhoff opat 1630 r.31, a 18 kwietnia tego roku pod protokołami komendatoryjny klasztoru OO. Cystersów w Mo- złożono podpisy: Jakuba Ptaszyńskiego notariu- gile pod Krakowem i rezydent króla polskiego sza publicznego władzy apostolskiej i jednocześ- przy Stolicy Apostolskiej osobiście przekazał panie kapituły krakowskiej, Marcina Szłocińskiego pieżowi chorągiew mahometańską zdobytą pod protonotariusza apostolskiego i prepozyta klasz- Wiedniem i wieść o samym zwycięstwie39. Trzy toru Bożego Ciała Kanoników Regularnych na Ka- dni później, 2 października wspomnianego roku, zimierzu pod Krakowem, Bartłomieja Fusoriusza misję przeprowadzenia badań świadków do pro- kustosza kolegiaty sądeckiej i ofi cjała sądeckiego, cesu beatyfi kacyjnego Kingi otrzymali od papieża Mikołaja Kownackiego kanonika sądeckiego oraz biskupi krakowscy: Jan Małachowski i sufragan Wawrzyńca Smoleńskiego i Jana Frachowicza32. Mikołaj Oborski40. Uroczyste rozpoczęcie procesu Akta tego procesu odesłane do Rzymu Kongre- beatyfi kacyjnego miało miejsce 21 lutego 1684 r. gacja Obrzędów uznała za niewystarczające. w kościele św. Andrzeja w Krakowie z udziałem Rozpoczął się nowy okres starań, które zdaniem rodziny królewskiej, biskupów, dostojników M.H. Witkowskiej nie wykroczyły do 1669 r. poza świeckich i duchownych41. Prace komisji, na które pisanie petycji i poselstwa33. Tymczasem w Archi- składało się nie tylko przestudiowanie wszystkich wum Watykańskim zachował się jednak rękopis źródeł historycznych, zbadanie grobowca, relik- świadczący o tym, iż w okresie od 21 stycznia wiarzy oraz wot i miejsc kultu, ale także przesłu- do 21 marca 1634 r. przesłuchiwano w Rzymie, chanie prawie 400 świadków w różnych częściach w zakrystii Bazyliki Santa Maria sopra Minerva, kraju, trwały do 1687 r. Zebrany materiał tak od kilku świadków na potrzeby nowego procesu strony faktografi cznej, jak i teologicznej był tak beatyfi kacyjnego34. Rękopis posiada tytuł Liber skrupulatnie opracowany, że Kongregacja Obrzę- testium preexaminatuum in causa Cracouiensis ca- dów 10 czerwca 1690 r. zatwierdziła odwieczność nonizationis servae Dei Cunegundae Regni Poloniae. kultu. Następnego dnia decyzja ta otrzymała za- Były to więc przesłuchania przedegzaminacyjne. twierdzenie papieża Aleksandra VII42. W Polsce Zdaje się to potwierdzać, że czyniono kroki zmie- ofi cjalne, główne uroczystości związane z beaty- rzające do uzupełnienia dokumentacji, bądź spo- fi kacją Kingi odbyły się w Starym Sączu 24 sierp- rządzenia nowej, na potrzeby nowego planowa- nia 1691 r. i odbiły się szerokim echem w całym nego procesu. Warto nadmienić, iż jeszcze przed społeczeństwie43. rzymskimi przesłuchaniami strona polska czyniła ¶ Zgromadzony w latach 1628–1629 i 1683–1687 wiele, aby doprowadzić do ogłoszenia kanonizacji materiał procesowy stanowi jedno z podstawo- Kingi. Potwierdza to korespondencja prowadzo- wych źródeł do poznania kultu św. Kingi w XIII– na ze Stolicą Apostolską przez króla polskiego XVII w. nie tylko na ziemi sądeckiej, lecz także i osoby duchowne z terenu Rzeczypospolitej. poza nią. Przede wszystkim jednak jest to mate- Już 27 lipca 1632 r. Marcin Kłoczyński prepozyt riał nie wykorzystany w badaniach nad dziejami kościoła Bożego Ciała w Krakowie oraz Bartło- Sądecczyzny, który dla dziejów nie tylko miast, miej Fuzoriusz kustosz kolegiaty św. Małgorzaty ale także wsi jest ogromną kopalnią informacji w Nowym Sączu przesłali do Carlo Emanuele Pio o miejscach kultu, osobach z nim związanych, di Savoia prefekta Świętej Kongregacji Obrzędów o szlachcie sądeckiej oraz o różnego rodzaju klę- dokumentację dotyczącą beatyfi kacji Kingi35. skach elementarnych, jakie nawiedzały ziemię W roku następnym, 26 marca, także Władysław sądecką na przestrzeni dziejów. Warto wspo- IV Waza prosił papieża Urbana VIII o ogłoszenie mnieć, że do dziejów miast Nowego czy Starego Kingi błogosławioną36. Starania te, przerwane Sącza, ale także Piwnicznej czy Grybowa przyno- wspomnianym rozporządzeniem Urbana VIII si on nowe, nieznane wcześniejszym badaczom z 1634 r., nie zostały jak się wydaje zarzucone. wydarzenia czy nazwiska44. Również do dziejów Wspomniane przesłuchania świadków w Rzymie klasztoru Klarysek w Starym Sączu, zwłaszcza z 1634 r. były zapewne początkiem zbierania no- w okresie nowożytnym, przynoszą wspomniane wej dokumentacji, mającej za cel doprowadzenie materiały wiele nowych informacji. Analizując do beatyfi kacji Kingi. Niebawem jednak Rzeczy- przesłuchania z 1628 r. trzeba wspomnieć, iż du- pospolita pogrążyła się w wojnach z sąsiadami chowni nie stanowili największej grupy świad- i w wirze walk wewnętrznych, co w konsekwencji ków spośród 82 osób, lecz mieszczanie i szlachta spowodowało, iż dokumentacja potrzebna do be- sądecka45. W przypadku osób duchownych zezna- atyfi kacji nie mogła być szybko zebrana. Dopiero nia składali m.in.: Bartłomiej Fuzoriusz kustosz w 1669 r., na prośbę króla Jana Kazimierza, Stolica i ofi cjał sądecki (mający wówczas około 50 lat)46, Apostolska wyraziła zgodę na wszczęcie procesu, Mikołaj Kownacki kanonik kolegiaty nowosąde- lecz rychła śmierć papieża Klemensa XI przekre- ckiej i dziekan dekanatu nowosądeckiego oraz

157 Przemysław Stanko, Materiały beatyfikacyjne św. Kingi w Tajnym Archiwum Watykańskim

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 157157 22010-02-25010-02-25 17:48:4517:48:45 proboszcz w Starym Sączu47, Grzegorz Cezarius z dalszych stron Sądecczyzny, jak np. Wojciech wikary w parafi i starosądeckiej48, Sebastian Kostecki wójt Nowego Targu86, szlachcic Stani- Zagrodzki proboszcz w Biegonicach49, Idzi gwar- sław Złocki „de districtu Chouiensi [=Czchów – dian klasztoru OO. Franciszkanów w Starym PS]”87 czy Zuzanna Kuczkowska żona szlachcica Sączu50, brat Atanazy Sulimirski (Sulimirius) pro- Andrzeja Jordana, która do 31 roku życia „haere- fes wspomnianego klasztoru starosądeckiego51, tica saectae Arianorum fuit, nunc [=1628 – PS] vero Grzegorz Królikowski dziekan nowosądeckiej per Dei gratiam errorem detestata catholica existit kolegiaty i jednocześnie prepozyt w Dobczycach annorum quadraginta”. i Grybowie52. Do grona tego zaliczyć też można ¶ Niektóre zeznania dotyczyły bardzo nieodle- Wawrzyńca Pruszkowicza dziekana dekanatu głej przeszłości lub samego roku 1628. Tak było lubowelskiego na Spiszu, który zeznał przed ko- w przypadku wspomnianego Błażeja Klisa ze misją, że „parochiani sui verum etiam incolae pro- Starego Sącza, który opowiedział przed komisją vinciae Scepusiensis, tam natione Germani, quam o uzdrowieniu dziecka Macieja Klisa sołtysa Hungari et Rutheni” doznają wstawiennictwa z Kadczy „circa alluvionem fl uvii dicti Dunayecz” Kingi w rozmaitych sprawach osobistych53. Spo- w 1628 r.88 Z kolei wymieniony powyżej Paweł śród klarysek starosądeckich zeznania złożyły: Uszewski złotnik nowosądecki opowiedział Krystyna Chełmska profeska54, Anna Jodłow- o uzdrowieniu swej córki Zofi i w 1626 r.89 Przy- ska profeska55, Urszula Jordanówna profeska56 kładów takich można podać znacznie więcej. i Anna Wielogłowska również profeska57. Sporą ¶ Warto nadmienić, że dzięki procesowi z lat część zeznających stanowili mieszczanie obu 1629–1630, na którego potrzeby klaryski starosą- Sączów. Ze Starego Sącza zeznawali: Wojciech deckie udostępniły swoje archiwum klasztorne Kaziród58, Zofi a Szczerbianka59, Maciej Kopeć i materiały w nim się znajdujące, poznać można, ławnik starosądecki60, Melchior Fladrowicz także aczkolwiek z pewnością nie całkowity, skład kon- ławnik61, Anna Niedołowna wdowa62, Agnieszka wentu starosądeckich klarysek. W dokumencie Matyszowska (Matiszowska)63, Błażej Klis64 czy z 5 listopada 1629 r. wymieniona została ksieni też Paweł Skrzyniarz rajca starosądecki, który Anna Lipska, wikarka Elżbieta Kołaczkowska asystował przy zeznaniach Anny Nowczkowej (Szołarkowska), oraz profeski Anna Węgrajnowna z Biecza65. Z Nowego Sącza natomiast w aktach (Vbegozynorona) i Febronia (Ebronia) Olszowska90. odnaleźć można kilkunastu mieszczan. Wystę- Co więcej, wiadomo, że dokumentację klasztorną pują m.in.: Zofi a Nietoperzowa (Niedoperzowa) udostępniały komisji Anna Jodłowska archiwist- mająca około 30 lat66, Maciej lekarz (chirurgus) ka (archivis praefecta) oraz Franciszka Borkow- mieszczanin nowosądecki67, Stanisław Ługow- ska. One to 5 listopada 1629 r. przyniosły przed ski68, Magdalena córka Macieja miecznika (płat- komisję „literas fundationis monasterii Antiquae nerza)69, Katarzyna żona Stanisława złotnika Sandecz tum et alia iura et munimenta antiqua ad nowosądeckiego70, Joachim złotnik nowosąde- causam canonizationis ancillae Dei Cunegundis fa- cki71, Andrzej Swiatlovius notariusz miasta No- ventia”91. Dokument fundacyjny został trzy dni wego Sącza72, Stanisław Widz i jego żona Jadwiga później bardzo szczegółowo opisany, mianowicie mieszczanie nowosądeccy73, Katarzyna Talaro- iż pochodzi on „ex archivio conventus desumpta [...]. wiczowa74, Anna Kozubowa (Kozhobowa) miesz- Privilegium fundationis et dotationis sui monasterii kanka przedmieścia nowosądeckiego75, Paweł et praeclaram olim Cunegundium ducissam Poloniae Uszewski złotnik nowosądecki wraz żoną Zofi ą anno 1280 conscriptum sigillis duobus appensis in Sikorszczanką76, Andrzej Straczek77. Wojciech rhodulis sericeis altero quidem eiusdem Cunegundis Mądry zdun nowosądecki78 czy Grzegorz Wojtarz cum litteris circumferentialibus Sanctae Cunegundis (Woytarz) mieszkający na przedmieściu Nowego altero vero serenissimae olim Lestkonis ducis Craco- Sącza79. Kilka osób wymienionych jest bez okre- viensis cum literis”92. Klaryski przedstawiły także ślenia o które miasto Sącz chodzi. Domyślam się, komisji „librum pergamenum in folio in quo vita et że w przypadku sformułowania „civis Sandecen- miracula praeclarae Cunegundae descripta sunt con- sis” chodzi najprawdopodobniej o Nowy Sącz. Są tinens in se folia 67 in cuius libri primo folio sic re- to m.in.: Zuzanna Gąsczanka80 i Szymon Wolski ponitur scriptum: Vita Beatae Cunegundis ducissae aptekarz sądecki81 regni Poloniae etc.”93 oraz „regestrum miraculorum ¶ W aktach procesu z 1628 r. odnaleźć też można ad tumbam eiusdem factorum sub annis diversis con- mieszkańców Biegonic, wsi należącej do klarysek scriptos petens”94. Były to więc, wspomniane już starosądeckich, a obecnie dzielnicy Nowego Są- dzieło Jana Długosza oraz spis miraculów. cza. W omawianym procesie zeznawali mieszkań- ¶ Z akt procesu z lat 1629–1630, podobnie jak cy tej wsi: Małgorzata Łatczyna82 i Anna Kusiowa z opisanego wyżej z 1628 r., można zapoznać się wdowa „de villa Bieganice prope Sandecz”83. Rów- z bardziej szczegółowymi danymi genealogiczny- nież inni mieszkańcy ziemi sądeckiej, jakkolwiek mi oraz curriculum vitae przesłuchiwanych osób. nie tak liczni, jak obywatele Nowego czy Starego Akta te wymieniają o wiele więcej osób duchow- Sącza, są wymienieni w aktach procesu z 1628 r. nych, jak również pochodzenia szlacheckiego, Należą do nich m.in.: Zofi a Wojewodczyna „incola niż miało to miejsce w przypadku przesłuchań comitatus Muszyna”84, szlachcic Jan Pielisz „de z 1628 r. Wśród pierwszej grupy wyraźnie uka- districtu Sandecensis”85. Zeznawały także osoby zana jest liczba i znaczenie przesłuchiwanych

158 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 158158 22010-02-25010-02-25 17:48:4517:48:45 klarysek starosądeckich oraz okolicznego du- ¶ O wiele ciekawsze i zawierające o wiele więcej chowieństwa z najbliższej okolicy Starego Sącza. szczegółów są zeznania osób w drugim procesie Komisja przesłuchiwała następujące klaryski ze beatyfi kacyjnym z lat 1683–1687. Materiał ten, Starego Sącza: Annę Lipską ksienię95, Elżbietę przewyższający znacznie omówione powyżej dwa Szołaczkowską wikarkę96, Annę Jodłowską za- procesy z lat 1628–1630, zasługuje na odrębne krystiankę97, Zuzannę Mstowską profeskę98, Zo- studium. Przedstawia on bowiem o wiele znacz- fi ę Boczkowską profeskę99, Elżbietę Kołaczkow- niejsze i dogłębne omówienie kultu św. Kingi ską wikarkę100, Annę Węgrajnowną profeskę101 na ziemi sądeckiej i poza nią144. Także liczba i Febronię Olszowską profeskę102. Z pozostałych przesłuchanych osób, jak również ich zeznania osób duchownych zeznawali m.in.: Joachim są bardzo obszerne i zawierają nierzadko ana- Szosmirzowski penitencjarz konwentu klarysek lizę źródeł historycznych czy hagiografi cznych. w Starym Sączu103, Andrzej Lericius proboszcz Z tego też względu w niniejszym artykule zasyg- z Piwnicznej Szyji104, Sebastian Zagrodzki nie- nalizuję jedynie, iż kult św. Kingi w XVI–XVII w. gdyś pleban w Biegonicach105, Bartłomiej Za- rozwijał się żywiołowo nie tylko w Starym Sączu, grodzki wikary w Przyszowej106, Albert Słowicki Wieliczce, Bochni czy Nowym Mieście Korczynie, (Slowiczki) prezbiter w Bobowej107, ojciec Antoni lecz także w Barcicach, Podegrodziu, Rajbrocie Chodowicz gwardian klasztoru OO. Franciszka- czy Limanowej i Olkuszu. Co więcej, świadkowie nów w Nowym Sączu108, Chryzostom Drozdowicz przesłuchiwani przez komisję, pochodzili często profes klasztoru OO. Norbertanów w Nowym Są- spoza ziemi sądeckiej (Kraków, Bochnia, Wielicz- czu109, Norbert Klaszek profes z wspomnianego ka, Wielkopolska, województwo sandomierskie). klasztoru110, Albert Purzecki kanonik kolegiaty ¶ Przedstawione powyżej materiały beatyfi ka- Wszystkich Świętych w Krakowie i proboszcz cyjne dotyczące św. Kingi, przechowywane w Ar- w Rudawie koło Krakowa111, ojciec Demetriusz chiwum Watykańskim, stanowią bardzo istotne Czebrzykowicz franciszkanin konwentualny uzupełnienie dotychczasowej wiedzy. Nie były z Krakowa112, Jakub Fox archidiakon krakow- one do tej pory przedmiotem zainteresowania ski i protonotariusz apostolski oraz scholastyk historyków czy historyków sztuki, jak również skalbmierski113 oraz Jakub Schebony zakry- regionalistów. Problemy w dotarciu do tych mate- stianin114 i Bartłomiej wikariusz nowosądeckiej riałów wynikały nie tylko z przyczyn politycznych kolegiaty115. Podobnie jak miało to miejsce przy przed 1989 r., lecz także z charakteru samej insty- procesie z 1628 r., także i w aktach tego odszukać tucji, która je przechowuje. Nie powinno to jednak można mieszkańców obu Sączów. Zwrócić jed- w dzisiejszych czasach być usprawiedliwieniem, nak należy uwagę, iż ze Starego Sącza zeznawało gdyż z uwagi na zniszczenie wielu materiałów o wiele więcej świadków niż z Nowego. Miano- miejskich, w szczególności do dziejów Starego Są- wicie ze Starego Sącza zeznawali: Feliks Borysz, cza, materiały watykańskie pozwalają w sposób mający 95 lat116, Stanisław Bożek będący w wieku znaczący uzupełnić obraz dziejów Starego Sącza 90 lat117, Szymon Czapnik w wieku 99 lat [!]118, w XVI–XVII w. Ma to istotne znaczenie z uwagi Jakub Mikulecz119, Tomasz Gazda rajca starosą- na zniszczenie prawie wszystkich ksiąg miejskich decki pochodzący z Biegonic120, Albert Stypuła z okresu staropolskiego podczas ostatniej wojny (Stipula) burmistrz miasta Starego Sącza121, światowej, jak również ogromne zniszczenia ar- Regina Stolarzówna122, Jan Mikulecz123, Mikolaj chiwum klasztornego klarysek starosądeckich, Kicorocki (Sziroczki, Kicoroczki) rajca starosąde- dokonane po kasacie klasztoru u schyłku XVIII w. cki124, Paweł Łękawa (Lekawa) rajca Starego Są- Na koniec trzeba również wspomnieć, że dla po- cza125, Jakub Witold126, Felicja Słabina127, Józef znania dziejów kultu św. Kingi na ziemi sądeckiej Masłek128, Melchior Sladronicz129, Jakub Cze- są to materiały wyjątkowe i bezcenne. brzyk130, Zofi a Bartuz131. Natomiast z Nowego Sącza jedynie: Andrzej Gozdowski rajca nowosą- Przypisy: decki132, Szymon Wolski aptekarz (pharmacopola) nowosądecki133 i Zofi a żona Łukasza Królika134. 1 Na ten temat por. m.in.: B. Katterbach, Niewielką stosunkowo liczbę stanowią osoby, Archivio Vaticano, [w:] Enciclopedia italiana, które przy określeniu miejsca zamieszkania po- t. IV, Roma 1929, s. 88-90; F. X. Glasschröder, dały jedynie „civis Sandecensis”. Należą do nich: Vatikanisches Archiv, w: Lexikon für Th eologie Stanisław Kopeć (Kopecz)135 czy Tomasz Robok, und Kirche, Bd. 1. Aufl . I, Freiburg im Breisgau który stwierdził, że jest „posessionatus in civita- 1930, kol. 619-620; G. Battelli, Archivio Vatica- tis Sandecensis”136. Najpewniej chodzi tu w obu no, [w:] Enciclopedia cattolica, t. XII, Città del wypadkach o Nowy Sącz. Z kolei z terenu ziemi Vaticano 1954, kol. 1131-1135; H.D. Wojtyska, sądeckiej w procesie z lat 1629–1630 zeznania Kancelaria jako podstawa zbiorów Archiwum złożyli m.in.: Jan Czechockowicz z Janowic w po- Watykańskiego, „Archiwa, Biblioteki i Muzea wiecie czchowskim137, Erazm Karc z Olszany138, Kościelne”, t. 64: 1995, s. 59-66; Archivio Błażej Włodarz z Gostwicy139, Małgorzata Że- Segreto Vaticano. Profi lo storico e silloge lazkowa z Gostwicy140, Marcin Szaszor (Szassior) documentaria, Firenze 2000; F. Di Giovanni, z Podegrodzia141, Marcin Roj z Mostków142 czy G. Roselli, L’Archivio Segreto Vaticano dal 1985, Piotr Ślisz (Szlis) z Kadczy (de Szadcza)143. [w:] Dall’Archivio Segreto Vaticano. Miscellanea

159 Przemysław Stanko, Materiały beatyfikacyjne św. Kingi w Tajnym Archiwum Watykańskim

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 159159 22010-02-25010-02-25 17:48:4517:48:45 di testi, saggi e inventari, t. I, Città del Vaticano w: Hagiografi a polska. Słownik bio-bibliografi czny 2006, s. 169-198. pod red. o. R. Gustawa OFM, t. I A-K, Poznań– 2 S. Pagano, Leone XIII e l’apertura dell’Archivio Warszawa–Lublin 1971, s. 770. Segreto Vaticano, w: Leone XIII e gli studi storici. 19 J. Szymański, Wincenty (ok. 1150–1223), bp Atti del convegnointernazionale commemorativo, krakowski, cysters, błogosławiony, [w:] Hagiogra- Città del Vaticano, 30-31 ottobre 2003 a cura di fi a polska. Słownik bio-bibliografi czny pod red. C. Semeraro, Città del Vaticano 2004, s. 44-63. o. R. Gustawa OFM, t. II L-Z, Poznań–Warsza- 3 W. Gramatowski SI, Polonika liturgiczne w Kon- wa–Lublin 1972, s. 529. gregacji Obrzędów 1588–1632. Studium z dziejów 20 B. Włodarski, Salomea (ok. 1211/1212–1268) Kurii Rzymskiej, Rzym–Warszawa 1988, s. 31. księżna halicka, klaryska, błogosławiona, 4 W. Gramatowski SI, op. cit., s. 34. [w:] Hagiografi a polska. Słownik bio-bibliogra- 5 W. Gramatowski SI, op. cit., s. 40-41. fi czny pod red. o. R. Gustawa OFM, t. II L-Z, 6 W. Gramatowski SI, op. cit., s. 42-43. Poznań–Warszawa–Lublin 1972, s. 309. 7 A. Eszer, La Congregazione delle Cause dei Santi, 21 R. Gustaw OFM, op. cit., s. 464. w: La Curia Romana nella Cost. Ap. „Pastor 22 M. Rechowicz, op. cit., s. 546; J. Bieniarzówna, Bonus”, red. P.A. Bonnet, C. Gullo, Città del op. cit., s. 449-450. Vaticano 1990, s. 309-329. 23 Vita et miracula sanctae Kyngae ducissae Craco- 8 L. Pásztor, Guida delle fonti per la storia viensis, wyd. W. Kętrzyński, w: Monumenta dell’America Latina negli archivi della Santa Poloniae Historica, t. IV, Lwów 1884, s. 683. Sede e negli archivi ecclesiatici d’Italia, Città del 24 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 94r-95v (dokument Vaticano 1970, s. 339-344. z daty: Rzym, 20 października 1514 r. zamiesz- 9 W. Gramatowski SI, op. cit., s. 63. czony w transumpcie Mikołaja Oborskiego 10 Archivio Segreto Vaticano [dalej: ASV], Indici sufragana krakowskiego z daty: Kraków, 1047, 1147, 1147 A. 6 marca 1684 r.). W literaturze naukowej funk- 11 ASV, Archivio della Congregazione dei SS. Riti. cjonuje błędna data (1530) rozpoczęcia starań Processi [dalej: ACSRP], sygn. 645-648. o beatyfi kację Kingi przez Jana Łaskiego – por. 12 Bullarium Romanum, t. XIV, Torino 1857, s. 436- F. K ir yk , Dzieje miasta w okresie staropolskim, 440. w: Historia Starego Sącza od czasów najdaw- 13 J. Majkowski SJ, Stanisław Kostka (1550–1568), niejszych do 1939 roku. Praca zbiorowa pod red. nowicjusz Towarzystwa Jezusowego, święty, [w:] H. Barycza, Stary Sącz 2007, s. 116. Hagiografi a polska. Słownik bio-bibliografi czny 25 M.H. Witkowska OSU, op. cit., s. 769. pod red. o. R. Gustawa OFM, t. II L-Z, Po- 26 M.H. Witkowska OSU, op. cit., s. 770 (tu znań–Warszawa–Lublin 1972, s. 391. omyłkowa data 9 kwietnia 1650 r. – zob. poni- 14 Na temat działalności Mikołaja Oborskiego żej – i pośrednio zawarta informacja o rozpo- przy procesach beatyfi kacyjnych w diecezji częciu przesłuchań w 1629 r., skoro trwały one krakowskiej por. J. Bieniarzówna, Oborski 11 miesięcy). Mikołaj h. Pierzchała vel Roch (1611–1689), 27 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 194r-195v. biskup sufragan i scholastyk katedralny krakow- 28 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 195v-197v. ski, [w:] Polski Słownik Biografi czny, t. XXIII, 29 O niektórych z nich będzie mowa poniżej. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1978, 30 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 10v. s. 449-450; B.S. Kumor, Dzieje diecezji krakow- 31 Mylna zatem jest data podana w literaturze skiej do roku 1795, t. I, Kraków 1998, s. 567. (M.H. Witkowska OSU, op. cit., s. 770), jak 15 R. Gustaw OFM, Szymon z Lipnicy (1438/1440– również okres 11 miesięcy, w trakcie których 1482) bernardyn, błogosławiony, w: Hagiografi a przesłuchiwano świadków. polska. Słownik bio-bibliografi czny pod red. 32 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 275v-276r. o. R. Gustawa OFM, t. II L-Z, Poznań–Warsza- 33 M.H. Witkowska OSU, op. cit., s. 770. wa–Lublin 1972, s. 464. 34 ASV, ACSRP, sygn. 646. 16 Potwierdza to suplika Jana Kazimierza króla 35 Città del Vaticano, Archivio Congregazione polskiego z 27 lutego 1650 r., skierowana do della cause Santi, rkps X 94, brak paginacji. papieża Innocentego X z prośbą o ogłosze- Dokument wystawiły trzy osoby, o czym nie Salomei błogosławioną – por. Città del świadczą trzy pieczęcie sygnetowe odciśnięte Vaticano, Archivio Congregazione della cause przez papier na odwrociu dokumentu, jednak Santi, rkps Q-12-2-460, brak paginacji. imię i nazwisko jednej osoby zostało bez- 17 M. Rechowicz, Jan Kanty-Jan z Kęt, z Malca, powrotnie oderwane od dokumentu, u dołu Maleus, de Martha, Wacięga (1390–1473) profe- pierwszej strony. sor Akademii Krakowskiej, święty, [w:] Hagiogra- 36 Città del Vaticano, Archivio Congregazione fi a polska. Słownik bio-bibliografi czny pod red. della cause Santi, rkps X 94, brak paginacji. o. R. Gustawa OFM, t. I A-K, Poznań–Warsza- 37 M.H. Witkowska OSU, op. cit., s. 770. wa–Lublin 1971, s. 546. 38 Città del Vaticano, Archivio Congregazione della 18 M.H. Witkowska OSU, Kinga, Kunegunda (1234– cause Santi, rkps Q 12-2-117, brak paginacji. 1292), królewna węgierska, księżna krakowsko-san- 39 M. Rożek, Polonica w kościołach Rzymu, Rzym domierska, pani sądecka, klaryska, błogosławiona, 1991, s. 70.

160 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 160160 22010-02-25010-02-25 17:48:4517:48:45 40 M.H. Witkowska OSU, op. cit., s. 770. 62 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 212r-212v. Anna 41 M.H. Witkowska OSU, op. cit., s. 770. określiła swój wiek na „około 30 lat”. 42 Città del Vaticano, Archivio Congregazione 63 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 212v. Również Ag- della cause Santi, rkps R 386, brak paginacji. nieszka określiła swój wiek na „około 30 lat”. 43 M.H. Witkowska OSU, op. cit., s. 770. Mylna 64 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 221r. Swój wiek okre- jest informacja o uroczystościach beatyfi ka- ślił na 40 lat. cyjnych w Starym Sączu w 1690 r., jaka podaje 65 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 221r-221v: „honesta F. Kiryk, op. cit., s. 121. Anna Nowczkowa civis regiae civitatis Becensis 44 Dzieje miasta Nowego Sącza pod red. F. Kiry- cum asistentia famati Pauli Skrzyniarz consulis ka, t. I, Warszawa–Kraków 1992; Historia Stare- Antiquae Sandecz” miała 23 lata. go Sącza od czasów najdawniejszych do 1939 roku. 66 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 202r. Praca zbiorowa pod red. H. Barycza, Stary Sącz 67 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 203r-203v. Maciej 2007; W. Bazielich, Historie starosądeckie. Szkice w 1628 r. miał 56 lat. historyczne z dziejów miasta Starego Sącza i jego 68 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 204r-204v. Stanisław okolicy z przedmową H. Barycza, Kraków 1965; miał 58 lat. H. Stamirski, Zarys dziejów miasta Piwnicznej 69 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 204v. Magdalena (lata 1348–1807), Nowy Sącz 1961; Grybów. miała wówczas 17 lat. Studia z dziejów miasta i regionu pod red. D. Qui- 70 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 206r-206v. Katarzy- rini-Popławskiej, t. I, Kraków 1992. na miała 30 lat. 45 Szlachcie ziemi sądeckiej, występującej w obu 71 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 214r-214v. Joachim procesach, zamierzam poświęcić osobne stu- określił swój wiek na „około 50 lat”. dium. 72 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 214v. Andrzej miał 46 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 198r-198v. 38 lat. 47 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 199r-200r. Kownacki 73 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 215v-216r. Stanisław miał w 1628 r. 40 lat. Lakoniczne informacje miał 36 lat, Jadwiga natomiast 24 lata. o nim zebrał S. Salaterski, Kolegiata i kapituła 74 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 216r. Katarzyna zo- św. Małgorzaty P.M. w Nowym Sączu (1448– stał określona jako „civis et incola civitatis regia 1791), Nowy Sącz 1997, s. 316-317 (tu brak daty Sandecz”, miała 24 lata. urodzin, błędna informacja, że dziekanem 75 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 217v. Anna miała dekanatu nowosądeckiego był tylko w 1637 r. 30 lat, w zapisce nie podano, o które przed- oraz brak wiadomości o posiadaniu probostwa mieście chodzi, czy o Gorzków (Przedmieście w Starym Sączu). Małe) czy też o Przedmieście Węgierskie (Wiel- 48 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 205v-206v. Cezarius kie) – por. J. Rajman, Osadnictwo okolic Nowego miał w 1628 r. około 40 lat. Sącza i kształtowanie się strefy podmiejskiej 49 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 219r-220v. Proboszcz średniowiecznego miasta (XIII–XV w.), [w:] Dzieje biegonicki miał wówczas „około 40 lat” i podał miasta Nowego Sącza pod red. F. Kiryka, t. I, bardzo szczegółowe materiały do dziejów kultu Warszawa–Kraków 1992, s. 66-68; Z. Beiersdorf, św. Kingi, w tym m.in. wspomniał o Vita Beatae B. Krasnowolski, Rozwój przestrzenny, w: Dzieje Cunegundis Jana Długosza, co zdaje się świad- miasta Nowego Sącza pod red. F. Kiryka, t. I, czyć o dobrym przygotowaniu duchownego na Warszawa–Kraków 1992, s. 110. temat dziejów kultu patronki ziemi sądeckiej. 76 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 217v-218v. Paweł 50 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 207r-207v. miał 28 lat, Zofi a natomiast 20 lat. 51 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 207v-208r. Atanazy 77 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 223r. Andrzej miał miał ukończone 48 lat. 47 lat, zeznał o uratowaniu z zarazy, dzięki 52 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 209r-210v. Swój wiek wstawiennictwu św. Kingi, swoich dzieci: określił na 45 lat. 5-letniego Szymona i 4-letniej Jadwigi. 53 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 226r-226v. Dziekan 78 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 223r-223v. Wojciech lubowelski w 1628 r. miał 40 lat. miał 40 lat w 1628 r. 54 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 213r-213v. Krystyna 79 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 225r. Grzegorz okre- podała, że profeską była od 1608 r. ślił swój wiek na „około 40 lat” i opowiedział 55 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 213v. Anna podała, iż o uzdrowieniu swej żony Jadwigi. profeską była od 1602 r. 80 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 204r. 56 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 213v. Urszula była 81 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 220v-221r. Szymon profeską od 1588 r. określił swój wiek na „około 40 lat”. 57 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 214r. Wielogłowska 82 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 201v. Małgorzata była profeską od 1588 r. określiła swój wiek na „około 40 lat”. 58 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 204v-205r. 83 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 217. Anna miała 45 lat. 59 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 205r. 84 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 221v. Zofi a była oso- 60 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 210v. Maciej miał bą zamężną, miała 20 lat w 1628 r. 32 lata. 85 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 221v-222r. Jan Pielisz 61 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 210v-211v. Melchior miał 66 lat. miał 34 lata. 86 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 208v-209r.

161 Przemysław Stanko, Materiały beatyfikacyjne św. Kingi w Tajnym Archiwum Watykańskim

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 161161 22010-02-25010-02-25 17:48:4517:48:45 87 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 223v-224r. Złocki 112 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 126v-127r. Był on opowiedział komisji o uratowaniu w 1618 r. synem Bartłomieja Czebrzykowicza i Anny swojego pierworodnego Andrzeja Aleksandra. mieszczan starosądeckich, miał 37 lat. 88 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 221r. 113 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 127r-132r. Był on 89 ASV, ACSRP, sygn. 647, k. 217v-218v. Paweł synem Joachima Foxa i Katarzyny, posiadał miał 28 lat, Zofi a natomiast 20 lat. stopień naukowy doktora obojga praw, miał 90 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 22r. 60 lat. 91 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 22r-22v. 114 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 132v-134r. Był on sy- 92 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 23r. nem Melchiora Schebony i Barbary, miał 57 lat. 93 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 23r. Dokument 115 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 59v. fundacyjny klasztoru wystawiła księżna Kinga 116 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 52v-55r. Rodzicami dnia 6 lipca 1280 r. – por. Kodeks dyplomatyczny jego byli Jan Borysz i Anna. Małopolski, t. II 1153–1333, wyd. F. Piekosiński, 117 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 56r-58r. w: Monumenta Medii Aevi Historica res gestas 118 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 58r-59r. Ojcem jego Poloniae illustrantia, t. IX, Cracoviae 1886, był Marcin Komorek, matką natomiast Anna. nr CCCCLXXXVII, s. 145-146. 119 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 62r-63r. Miał on 60 94 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 23r. lat, rodzicami jego byli Jan Mikulecz i Dorota. 95 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 98v-102v, 110r-111r. 120 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 63v-64r. Tomasz Ksieni zeznała, że jest stanu szlacheckiego, ma Gazda, jak sam nadmienił: „natus in villa Bie- 40 lat i urodziła się w dobrach klasztornych, nie ganicze civitati vicinas ex patre Casparo Gazda et wymieniając konkretnej nazwy miejscowości. matre Zophia”, miał 40 lat. 96 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 102v-103v. Elżbieta 121 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 64r-64v. Pochodził była stanu szlacheckiego, miała 43 lat, profe- on ze Starego Sącza, rodzicami jego byli Marcin ską była od 26 lat. Stypuła i Agnieszka Zrojclowna, miał 50 lat. 97 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 103v-104r. Anna 122 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 64v-66r. Regina miała 49 lat, profeską była od 28 lat. określiła swój wiek na „około 40 lat”, rodzica- 98 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 104r-104v. Zuzanna mi jej byli Paweł Stolarz i Agnieszka. miała 44 lata, profeską była od 6 lat. 123 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 66r-67v. Jan miał 99 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 104v-106r. Zofi a 80 lat, rodzicami jego byli Jan Mikulecz i Do- miała 55 lat, profeską była od 15 roku życia. rota. 100 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 111r-111v. Elżbieta 124 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 69r-70v. Stanisław miała 43 lata, profeską była od 26 lat. określił swój wiek na „około 50 lat”, rodzicami 101 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 111v-112r. Anna była jego byli Piotr Kicorocki i Agnieszka. córką Jakuba i Zuzanny mieszczan krakow- 125 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 70v-72r. Paweł miał skich, miała 40 lat, profeską była od 27 lat. 40 lat, był synem Piotra Łękawy i Jadwigi. 102 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 112r-112v. Febronia 126 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 72r-74r. Jakub miał była córką Marcina Olszowskiego i Elżbiety, 29 lat, był synem Jakuba Witolda i Małgorzaty. miała 29 lat, profeską była od 9 lat. 127 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 75v-76r. Felicja okre- 103 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 106r-109r. Joachim śliła swój wiek na „około 70 lat”, rodzicami urodził się w Bochni, był synem Joachima jej byli nieżyjący już wówczas ojciec Walenty Szosmirzowskiego i Zofi i, miał 32 lata. Szazrzod oraz Zofi a. 104 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 34r-37r. Proboszcz piw- 128 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 77r-77v. Józef miał niczański miał 46 lata, był synem Jakuba i Zofi i. 27 lat, był synem Alberta Masłek i Katarzyny. 105 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 47r-50r. Sebastian 129 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 79v-81v. Melchior miał Zagrodzki pochodził z Biecza. 78 lat, był synem Melchiora Sladronicz i Zofi i. 106 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 50r-51r. Bartłomiej 130 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 81v-82r. Jakub miał Zagrodzki pochodził z Biecza i niewykluczone, 80 lat, był synem Jana Czebrzyka i Anny. że był spokrewniony ze wspomnianym pro- 131 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 82r-84r. Zofi a była boszczem biegonickim. córką nieżyjącego już wówczas ojca Grzegorza 107 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 109r-110r. Albert Barthuza i Jadwigi. miał 27 lat, był synem Alberta i Elżbiety. 132 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 114v-115r. Andrzej 108 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 112v-114v. Był synem miał 80 lat, był synem Adama Gozdowskiego Melchiora I Elżbiety, miał 33 lata. i Urszuli Fratownej. 109 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 119v-121r. Był synem 133 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 115r-117v. Szymon Jakuba Drozdowicza i Heleny, miał 54 lata, miał 42 lata, był synem Mateusza Wolskiego w zakonie był od 30 lat. i Małgorzaty. 110 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 121r-121v. Był synem 134 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 121v-122r. Zofi a Stefana Klaszka i Zofi i z Książnic, miał 40 lat, określiła swój wiek na „około 30 lat”, rodzica- w zakonie był od 20 roku życia. mi jej byli Piotr i Anna z Bobowej. 111 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 122r-123r. Był pocho- 135 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 67v-69r. Stanisław dzenia szlacheckiego, synem Michała Purze- określił swój wiek na „około 70 lat”, rodzicami ckiego i Małgorzaty, miał 43 lata. jego byli Maciej Kopecz i Katarzyna.

162 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 162162 22010-02-25010-02-25 17:48:4517:48:45 136 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 76r-77r. Tomasz miał córką wspomnianych wyżej Alberta Włodarza 40 lat, był synem Grzegorza Glińskiego i Zofi i i Ewy, miała 70 lat. Niewykluczone, że ona Rokoszowej. i Błażej Włodarz byli bliźniakami. 137 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 55r-56r. Nie podał 141 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 94v-95r. Marcin on wieku, jednak nadmienił, że rodzicami jego określił swój wiek na „około 90 lat”, rodzicami byli Stanisław Czochaczki i Zofi a. jego byli Wawrzyniec Szaszor i Dorota. 138 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 90v-91r. Erazm miał 142 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 96v-97v. Marcin miał 90 lat, urodził się w Olszanie, rodzicami jego 65 lat, urodził się w Mostkach, rodzicami jego byli Jakub Karc i Katarzyna. byli Błażej Roj i Zofi a. 139 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 91r-92r. Błażej miał 143 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 97v-98r. Piotr miał 70 lat, był synem Alberta Włodarza i Ewy. 33 lata, był synem Piotra Ślisza i Agnieszki. 140 ASV, ACSRP, sygn. 645, k. 92r. Małgorzata była 144 Temat ten przedstawiam w odrębnym artykule.

Przemysław Stanko Beatiﬁ kačné materiály sv. Kunigundy Kraków v Tajnom vatikánskom archíve

¶ Beatifi kačné materiály týkajúce sa Kunigun- zrealizovať odveké úsilie obyvateľov Sandecka dy uchovávané v Tajnom vatikánskom archíve sa i hodnostárov poľskej cirkvi, ako aj panovníkov. nachádzajú v súbore Archivio della Congregazione Druhý beatifi kačný proces, ktorý sa ofi ciálne za- dei SS. Riti, v rámci ktorého sú uchovávané ma- čal v roku 1683, prebiehal v rokoch 1684–1687 teriály týkajúce sa kanonizačných a beatifi kač- a vďaka neúnavným snahám Jána III. Sobieské- ných procesov (podsúbor Processi). Tieto archi- ho, ako aj Mikuláša Oborského, sufragana kra- válie boli do začiatku XX. storočia prechovávané kovského biskupa, ukázal sa byť úspešný. Zhro- v Archíve kongregácie obradov a ceremónií (Con- maždená dokumentácia z vypočutia viac ako gregatio pro Sacris Ritibus et Caeremoniis). Vo svet- 400 osôb, ako tiež početné prosby zasielané do le beatifi kačných dokumentov sv. Kunigundy, Apoštolskej stolice, viedli k vyhláseniu Kunigun- prechovávaných v spomínanom archíve, možno dy za blahoslavenú pápežom Alexandrom VII. jednoznačne potvrdiť, že vypočutia svedkov sa dňa 11. júna 1690. začali už v roku 1628, a nie, ako sa dosiaľ uvádza- ¶ Archívne materiály z Vatikánu umožňujú vý- lo, v roku 1629, a obsiahli zvlášť okolie Starého znamným spôsobom doplniť obraz dejín Starého a Nového Sącza. Prvý proces z rokov 1628–1630 Sącza v XVI.–XVII. storočí, ako aj poukázať na neviedol k beatifi kácii, každopádne v tom čase zaangažovanosť mnohých duchovných zo san- zhromaždený materiál ilustruje ohromné zaan- deckého kraja i samotných starosandeckých kla- gažovanie duchovenstva i svetských osôb zo san- risiek v uskutočnení zhromaždenia tak bohatej deckého kraja počas tohto procesu. a výnimočnej historickej a hagiografi ckej doku- ¶ Po dlhej prestávke spôsobenej vojnami v ča- mentácie na tému sv. Kunigundy. soch Vladislava IV. a Jána Kazimíra bolo možné

163 Przemysław Stanko, Materiały beatyfikacyjne św. Kingi w Tajnym Archiwum Watykańskim

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 163163 22010-02-25010-02-25 17:48:4617:48:46 Recenzje i omówienia/ Recenzie a posudky

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 164164 22010-02-25010-02-25 17:48:4617:48:46 Ryszard Grzesik

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 165165 22010-02-25010-02-25 17:48:4617:48:46 Ryszard Grzesik Dialogues de l’Abbaye de l’Escaladieu en Bigorre Poznań à Cerveny Klastor en Spis. Dialógy od opátstva Escaladieu v Bigorre po Červený Kláštor na Spiši. Catalogue de l’exposition réalisée par le Conseil Général des Hautes-Pyrénées-France et la Régi- on Autonome de Prešov-Slovaquie, bmv. 2008.

¶ Európska integrácia sa týka nielen štátov, po- ky pobytu cisterciánov, kartuziánov a kamaldu- litických, či hospodárskych elít, ale prebieha tiež lov na Spiši (s. 37-68). Pri porovnaní oboch tých- na nižšej, regionálnej úrovni, umožňujúc spolu- to krajov je vidieť, že na Spiši fundácie kláštorov prácu a spoznanie sa obyvateľov dokonca od seba sú neskoršie, než na francúzsko-španielskom veľmi vzdialených regiónov. Poznanie zahŕňa pohraničí (na Spiši kláštor cisterciánov vznikol tiež domáce kultúry, ako aj históriu. Prostredníc- v Spišskom Štiavniku pred rokom 1223), zato je tvom porovnania dejín kultúry krajov, ktoré sa bohatšie kláštorné spektrum (popri cisterciá- dokonca nikdy dosiaľ medzi sebou nekontakto- noch sa tu usadili kartuziáni a v časoch novo- vali, možno postrehnúť určité spoločné črty, za- vekých na ich miesto prišli im blízki kamalduli). ložené na európskom civilizačnom základe. Dodajme, že autori vedome obišli analýzu men- ¶ Príkladom práve takéhoto hľadania je projekt dikantských kláštorov, koncentrujúc sa iba na „Dialógy“ realizovaný spoločne francúzskym domy, riadiace sa regulami vychádzajúcimi z re- regiónom Horné Pyreneje a slovenským Pre- guly sv. Benedikta. A ešte jedna podobnosť. Tak- šovským samosprávnym krajom, obsahujúcim tiež spišskí cisterciáni pochádzali z morimond- okrem iného severnú časť bývalého Spišského skej línie a bezprostredne prišli z Wąchocka. komitátu. V rámci tohto projektu historici a mú- ¶ Niektoré fragmenty textu vyvolávajú otázniky zejníci z oboch regiónov sa skoncentrovali na cir- a vzbudzujú pochybnosti. Prvá z nich vyplýva zo kevné štruktúry, a zvlášť na rozvoj kláštornej zlého slovenského prekladu. V periodizácii dejín siete v oboch partnerských regiónoch. Tento pro- benediktínov čítame po francúzsky, že prvé objekt sa zakončil výstavou pripravenou z francúz- dobie zahŕňalo obdobie od ich založenia sv. Be- skej strany Guyom Cassagnetom, regionálnym nediktom v roku 529 „jusqu’à la ﬁ n du IXe s. ou konzervátorom starožitností predmetov umenia, de l’époque carolingienne en France, soit quatre Soﬁ ou Olivarès z opátstva Escaladieu, Olivierom siècles”. Možno tomu rozumieť, že koniec tohto Grosclaudom, regionálnym riaditeľom Odboru obdobia sa kryl s koncom karolínskej epochy a je kultúry, zo slovenskej strany Miroslavom Šte- to tvrdenie oprávnené (odhliadnuc od toho, že víkom, známym bádateľom minulosti horného Karolovci vo Francúzsku vymreli na konci X. sto- Spiša, Monikou Pavelčíkovou, riaditeľkou múzea ročia, a teda takmer 100 rokov neskôr, než v Ne- v Starej Ľubovni a Evou Arvayovou, vedúcou Od- mecku). Avšak slovenský prekladateľ pochopil boru kultúry Prešovského samosprávneho kraja. túto vetu, že toto obdobie „zodpovedá obdobiu Výstava bola v novembri 2008 otvorená v Esca- vlády Karolovcov a predstavuje štyri storočia“, čo ladieu, v roku 2009 si ju mali možnosť prezrieť je očividne nonsensom. K podobnej konfúzii do- návštevníci múzea v Humennom a kultúrneho šlo na s. 25, kde čítame, že Escaladieu ležalo na strediska v Sabinove, v roku 2010 bude prezento- križovatke dvoch starodávnych ciest, „používa- vaná v múzeu v Spišskej Novej Vsi, na hrade Ľu- ných už v stredoveku a antike“. Ak niekoho udi- bovňa a v múzeu v Nowom Sączi. vuje obrátená postupnosť spomínaných období, ¶ Posudzovaná kniha je katalógom zo spomína- nech siahne po francúzskom texte, kde si prečíta, nej výstavy. Výrazne sa delí na časť francúzsku že boli užívané „dans la Préhistoire et l’Antiquité”. a slovenskú, spracované v zmysle identickej sché- Natíska sa tiež otázka, ako skutočne znelo priez- my. V celom vydaní je text prezentovaný bilin- visko zakladateľa levočských minoritov: Ladislav gválne, po francúzsky a slovensky, v paralelných Dvonč (francúzska verzia), či Ladislav Donč (slo- stĺpcoch. Spracovanie sa začína od zasignalizo- venská verzia)? Je dobré, že na s. 51 boli zvýraz- vania dejín rádov reguly sv. Benedikta s dôrazom nené úzke uhorsko-francúzske vzťahy za Bela III. na región Bigorre (Les benedictins et les cister- Pritom som si všimol, že vo francúzskej verzii sa ciens en Bigorre – Benediktíni a cisterciáni v Bi- uvádza slovenská verzia mena tohto vládcu: Belo. gorre, s. 9-23). Následne je predstavené cister- Neviem, aký je úzus používania mien kráľov spo- ciánske opátstvo Escaladieu (s. 25-35), založené ločných pre Slovákov, Maďarov a Chorvátov, ale v roku 1142 a prináležiace k morimondskej línii. zdá sa mi, že čitateľnejším by bol pre Francúza zá- Potom sa pozornosť čitateľa upriamuje na otáz- pis: Béla alebo (zhodný s poľským úzom) Bela.

166 Zeszyty sądecko-spiskie, tom , 

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 166166 22010-02-25010-02-25 17:48:4617:48:46 ¶ Určité výhrady sa týkajú tiež veľmi bohatej ilus- ničí v XIV. – XV. storočí. V Poľsku sú zaznačené tračnej stránky katalógu. Výrazne sa delí na časť dve mestá: Krakov a Varšava. Varšava v tejto dobe, francúzsku, celkom zbavenú nápisov pod foto- hoci neustále rozširujúca svoj význam v miere ce- graﬁ ami, a slovenskú – spravidla dobre opísanú lomazovskej, v Poľsku ešte nezohrávala neskoršiu v oboch jazykoch. Spravidla je zachovávaný postup: rolu. Ostatne zohrávať nemohla, pretože v Poľ- najprv popis po francúzsky, potom po slovensky, sku vôbec neležala. Zjednotená krajina (po roz- ale vyskytnú sa výnimky (napr. s. 42, 43). Mapky pade štátu na jednotlivé údely) posledných Pias- v texte majú legendy, ale iba v jednom jazyku (pri- tovcov obsahovala dve hlavné časti: s hlavným slúchajúco: francúzskom alebo slovenskom). Rov- mestom mladšiu, teda Malopoľsko a staršiu, teda nako v jednom jazyku sú texty tabuliek, ako napr. Veľkopoľsko spolu s Kujawami (Gdaňské Pomo- na s. 19 francúzsky preklad zoznamu svedkov zo ransko bolo zabrané križiakmi). Mazovsko zostá- zakladacieho dokumentu kláštora St. Pé z rokov valo spočiatku za hranicami poľského kráľovstva 1020–1022. balansujúc medzi uznaním vlády krakovských ¶ Mapka na s. 16, predstavujúca najdôležitejšie eu- Piastovcov a pražských Luxemburgovcov. Poľ- rópske cisterciánske opátstva (veľmi dobre sú na sko-križiacky proces v roku 1321 sa mohol usku- nej zaznačené 4 ﬁ liačné línie) v prípade Poľska ob- točniť vo Varšave vlastne s ohľadom na jej polo- sahuje určité nepresnosti. Teda vidíme tam kláš- hu mimo hraníc obrodenej monarchie Łokietka. tor v Lądzie, datovaný k roku 1144. Ako je známe, Na mape máme stav z čias Kazimíra Veľkého, ale- presný dátum uvedenia cisterciánov do Lądu nebo Ľudovíta Veľkého, keď Poľsko rozšírilo svoje poznáme, prijíma sa rok 1175 alebo po roku 1186. teritórium o niekdajšiu Haličskú Rus. Mazovsko Údajný zakladací dokument z roku 1145 pochádza a moldavské hospodarstvo (hospodar – titul mol- v skutočnosti z druhej polovice XIII. storočia. Vše- davských kniežat, pozn. prekl.) už boli ako léna obecne sa tiež prijíma, že rehoľníci boli privede- závislé od Poľska, ale musia byť označené inou ní z pohľadu starobylosti z druhého kláštora cis- farbou než teritóriá bezprostredne závislé od poľ- terciánov v Poľsku Łekna, založeného v roku 1153, ského vládcu. ktorý na mape chýba. Porovnaj tiež A. M. Wyrwa, ¶ Skromný katalóg výstavy pripravený zástupca- Ląd, w: Monasticon Cisterciense Poloniae, t. 2: mi dvoch, nikdy predtým medzi sebou nespolu- Katalog męskich klasztorów cysterskich na zie- pracujúcich regiónov ukazuje, že existuje niečo miach polskich i dawnej Rzeczypospolitej, red. také, ako spoločná (západo)európska civilizácia. A. M. Wyrwa, J. Strzelczyk, K. Kaczmarek, Po- Jedným z jej elementov sú kláštory, žijúce podľa znań 1999, s. 190-191. Chybne boli na mape uve- tých istých zásad, budované v takom istom štýle, dené názvy Kołbacz a Trzebnica. Udivuje tiež, že ktoré zanechali podobný výsledok svojho pôso- bol použitý starý nemecký názov: Marienwalde benia. Svedčí to o význame bádania histórie „dl- na opísanie dnešného Bierzwnika, nie je tiež ná- hého trvania“ tvoriacej spoločné európske kul- zov pri bodke označujúcej Bukowo Morskie. túrne dedičstvo. ¶ Prekvapenie vzbudzuje mapka na s. 38 predsta- vujúca polohu Spiša na uhorsko-poľskom pohra- Preklad: Miroslav Števík

167 Ryszard Grzesik, Dialogues de l’Abbaye de l’Escaladieu en Bigorre à Cerveny Klastor en Spis…

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 167167 22010-02-25010-02-25 17:48:4617:48:46 Redakcja składa podziękowanie pani Monice Pavelčíkovej – Dyrektorowi Muzeum w Starej Lubowli za współpracę przy realizacji czwartego tomu „Zeszytów sądecko-spiskich”. Redakcia wyjadruje poďakovanie pani Monike Pavelčíkovej – riaditeľke Ľubovnianskeho múzea v Starej Ľubovni, za spoluprácu pri realizácii štvrtého zväzku „Sandecko-spišských zošitov“.

Muzeum Okręgowe w Nowym Sączu Instytucja Kultury Województwa Małopolskiego

Ľubovnianske múzeum Kultúrna inštitúcia Prešovského samosprávneho kraja

Wydawnictwo zrealizowane w ramach projektu: „Rozbudowa Sądeckiego Parku Etnograﬁ cznego w Nowym Sączu, współﬁ nansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego INTERREG III A „Polska – Republika Słowacka”.

zzeszytyeszyty spiskiespiskie tomtom 4.indd4.indd 168168 22010-02-25010-02-25 17:48:4717:48:47

0 1 : 3 5 : 7 1

5 2 - 2 0 - 0 1 0 22010-02-25 17:53:10 Sandecko-spišské Zväzok 4 Zväzok Nowy Sącz 2009 ZOŠITY Tom 4 Tom Nowy Sącz 2009

ZESZYTY sądecko-spiskie Tom 4 Sandecko-spišské ZOŠITY Zväzok 4 1

d d n i . a k d a l k s

a k d a ł k o

4 ISBN 978-83-89989-24-4 ISBN

y t y z s e zzeszyty 4 okładka skladka.indd 1