STAROSTWO POWIATOWE W LIMANOWEJ ul. Józefa Marka 9, 34-600 PRZEWODNIK TURYSTYCZNY tel. 18 33 37 800, fax 18 33 37 880 e-mail: [email protected] PRZEWODNIK TURYSTYCZNY Tekst i zdjęcia Paweł Bielak POWIAT LIMANOWSKI Projekt i skład Anita Własnowolska-Bielak zachwycający z natury

Opracowanie mapy Krzysztof Trojan owiat limanowski to kraina, w której trudno się nie zakochać. Położona jest w środkowej Małopolsce, pośród porośniętych lasami i borami gór Beskidu Wyspowego oraz Gorców. Baza turystyczna w postaci gęstej sieci Wydawca P szlaków turystycznych – pieszych, rowerowych i konnych, a także miejsc nocle- STAROSTWO POWIATOWE W LIMANOWEJ gowych i lokali gastronomicznych każdego roku przyciąga z całej Polski wielu ul. Józefa Marka 9, 34-600 Limanowa turystów spragnionych sielskiego wypoczynku na łonie przyrody. Czyste gór- tel. 18 33 37 800, fax 18 33 37 880 e-mail: [email protected] skie powietrze, wspaniała przyroda, krystaliczna woda w potokach i rzekach, www.powiat.limanowski.pl przepiękne krajobrazy, spokój i przyjaźni ludzie, to wszystko sprawia, że wypo- czynek tutaj zapisuje się w pamięci niezapomnianymi wrażeniami. Kto choć raz odwiedzi powiat limanowski, na pewno zechce tu wrócić.

ISBN 978-83-939550-7-7 GÓRY NICZYM WYSPY Szczególnie wyraźnie widać to z niektó- rych szczytów podczas zamglonych po- Wydawnictwo Regis Powiat limanowski obejmuje obszar 952 ranków. Kiedy mgła zaczyna opadać, ni- Anita Własnowolska-Bielak km². Składa się z dziesięciu gmin wiejskich czym wyspy z morza zaczynają wyłaniać 32-744 Łapczyca 573 i dwóch miejskich. W granicach powiatu się poszczególne szczyty gór. Stąd wła- tel. 604 185 506, 608 574 219 znajduje się przeważająca część Beskidu śnie wzięła się nazwa – Beskid Wyspowy. www.wydawnictwo-regis.pl Wyspowego wraz z jego wszystkimi naj- wyższymi wzniesieniami. Warto podkre- Za naturalną stolicę tego mezoregionu ślić, że to pasmo górskie odznacza się wy- uważa się najczęściej Limanową, choć nie- jątkowo charakterystyczną rzeźbą terenu. kiedy mówi się o dwóch stolicach i mianem Tworzą je izolowane góry, otoczone rozle- tej drugiej określana jest . głymi dolinami. W wielu przypadkach góry Obydwa miasta są doskonałą bazą wypa- Limanowa 2020 oddzielone są szerokimi i głębokimi prze- dową do górskich wypraw. Sześć najwyż- łęczami. Występowanie odosobnionych, szych szczytów Beskidu Wyspowego znaj- pojedynczych szczytów można postrze- duje się na wysokości przekraczającej 1000 gać w charakterze swego rodzaju wysp. m n.p.m. Są to: Mogielica (1170 m), Ćwilin

3 pują w nich formy naciekowe. Największą jaskinią Beskidu Wy- spowego jest Jaskinia Zbójecka w masywie Łopienia. Długość przebadanych korytarzy tej ja- skini to prawie pół kilometra. Większość tutejszych jaskiń to niewielkie szczeliny sięgające najwyżej kilkudziesięciu me- trów długości. Wąskie otwory wejść są trudne do odnalezienia wśród gęstej leśnej roślinności. Przeciętny turysta nie ma moż- liwości eksploracji tutejszych jaskiń, jednak dla speleologów Panorama Ćwilina, Lubogoszczy i Śnieżnicy z Łopienia Beskid Wyspowy jest ważnym miejscem badawczym. (1072 m), Jasień (1062 m), Modyń (1029 m), W KORYTARZACH JASKIŃ Luboń Wielki (1022 m) i Śnieżnica (1007 m). GOREJĄCE HALE Z turystycznego punktu widzenia góry Be- Osobliwością Beskidu Wyspowego jest skidu Wyspowego nie należą do łatwych. występowanie na tym obszarze różnorod- Drugim masywem górskim, Na większości szlaków znajdują się odcinki nych form skalnych, a także jaskiń powsta- który w znacznej części znaj- stromych i trudnych podejść, które wyma- łych w wyniku ruchów górotwórczych. duje się w obrębie powiatu gają od turysty dobrej kondycji oraz odpo- Tutejsze jaskinie są szczelinami tektonicz- limanowskiego, są Gorce. wiedniego przygotowania do wyprawy. nymi między spękanymi warstwami skał. W granicach powiatu znajdu- Trzeba pamiętać o odpowiednim obuwiu Są najczęściej niewielkie, ciasne i wąskie, je się wschodnia i północna i odzieży, ale też o zapasie wody i czegoś do rzadko tworzą większe komory i nie wystę- część tego pasma. O ile wznie- zjedzenia. sienia Beskidu Wyspowego są szeroko rozrzucone, to Gorce są już górami bardzo zwarty- mi o kopulastych w szczytach. Ich cechą charakterystyczną są również szerokie hale – efekt wypalania lasów, dzięki które- mu miejscowi pasterze zdoby- wali niegdyś teren na wypas owiec i bydła. Nazwa całego pasma pochodzi właśnie od słowa „goreć”, czyli płonąć. Malownicze gorczańskie pola- ny stanowią doskonałe punk- ty widokowe. Można z nich podziwiać nie tylko panoramę Beskidu Wyspowego, ale przy dobrej pogodzie także Pieniny i Tatry. Na obszarze Gorców Panorama z wieży widokowej na Mogielicy w 1981 roku założono Gorczań-

Wejście do Jaskini Zbójeckiej POWIAT LIMANOWSKI 4 zachwycający z natury są jaskinie skalne. Największa z nich ma 26 m długości. W rezerwacie można też spotkać chronione gatunki roślin, m.in. naparstnicę zwyczajną, śnieżyczkę prze- biśnieg, wawrzynka wilczełyko.

TROPEM GŁUSZCA I WILKA

Przyroda powiatu limanowskiego, to rów- nież cenne i chronione gatunki zwierząt. Najłatwiej można je spotkać na terenie Gorczańskiego Parku Narodowego oraz we wspomnianych wyżej rezerwatach przyrody. Na szczególną uwagę zasługuje Hala Długa nieopodal schroniska na Turbaczu tu Rezerwat przyrody „Mogielica”. Jest on typem rezerwatu faunistycznego, któ- ski Park Narodowy. Jego przeważająca W jego domu w Porębie Wielkiej mieści się ry tworzony jest w celu ochrony siedlisk część, wraz z siedzibą dyrekcji w Porębie obecnie poświęcone mu muzeum biogra- zwierząt. W tym przypadku ochroną objęty ficzne Orkanówka”. Wielkiej, znajduje się w granicach powiatu “ został przede wszystkim głuszec, ale także limanowskiego. inne rzadkie gatunki ptaków gniazdujących w rezerwacie, m.in. dzięcioł trójpalczasty, REZERWATY PRZYRODY dzięcioł białogrzbiety, drozd obrożny, wło- SZAFRANOWE KOBIERCE chatka, sóweczka i czeczotka. Na terenie Szczególnym miejscem ochrony przy- rezerwatu niekiedy napotkać można rów- Nieocenionym bogactwem powiatu li- rody są rezerwaty. Na terenie powiatu nież wilka, rysia, a nawet niedźwiedzia bru- manowskiego jest jego przyroda. Cha- limanowskiego znajdują się cztery rezer- natnego. Zwierzęta te widywane są rzadko waty przyrody: Śnieżnica, Luboń Wielki, rakteryzując roślinność naturalną trzeba również w innych rejonach Beskidu Wyspo- Gołoborze na stoku Lubonia podkreślić, że zarówno w Beskidzie Wy- Kostrza i Mogielica. Wszystkie zlokali- wego, a nieco częściej w Gorcach. spowym jak i w Gorcach tworzy ona pię- zowane są w okolicy szczytów gór, od tra. Do wysokości 600 m n.p.m. znajduje których wzięły nazwy. Szczególną urodą Widok ze szczytu Lubonia Wielkiego się piętro pogórzy, ponad nim rozciąga się odznacza się Rezerwat przyrody nieoży- piętro regla dolnego, a od wysokości 1150 wionej „Luboń Wielki”. Znajduje się on m n.p.m. piętro regla górnego. W wielu na stromych zboczach Lubonia Wielkiego miejscach występują dziesiątki gatunków (1022 m n.p.m.), na południowo-wschod- roślin chronionych. Trudno je tu wszystkie niej części wzniesienia. Celem jego utwo- wymienić, ale można wspomnieć chociaż- rzenia było zachowanie całości osuwiska by o ciemiężycy zielonej, kukliku górskim, fliszowego wraz z bogactwem form skal- urdziku karpackim, dziewięćsile bezłody- nych, a także naturalnego drzewostanu gowym, omiegu górskim czy żywcu gru- bukowego i bukowo-jodłowego. Teren czołowym. Charakterystyczną cechą wio- rezerwatu pokrywają osunięte formy sennego krajobrazu wielu gorczańskich skalne, tworzące grzędy i garby sięgają- hal, ale także łąk Beskidu Wyspowego, ce kilku metrów wysokości. Nazywane są piękne szafranowe kobierce. Kwitnące są one „Dziurawymi Turniami”. Jest to gęsto szafrany spiskie, zwane popularnie największe w Beskidzie Wyspowym i krokusami, spotkamy między innymi nie- jedno z ładniejszych w całych Karpatach opodal dawnego domu wielkiego piew- rumowisko skalne, tzw. gołoborze. Do- cy piękna Gorców - Władysława Orkana. datkową atrakcją na terenie rezerwatu

POWIAT LIMANOWSKI 6 zachwycający z natury Kościół pw. NMP Wniebowziętej i Świętego Stanisława Biskupa w Szczyrzycu Kościół pw. Znalezienia Krzyża Świętego i Trójcy Św. w Nowym Rybiu W CIENIU CYSTERSKICH OSTOJE NOCKA I GACKA KRUŻGANKÓW W Beskidzie Wyspowym występują liczne Historia ziemi limanowskiej nierozerwal- ostoje nietoperzy. Decyzją Komisji Euro- nie związana jest z klasztorem cystersów pejskiej w 2011 roku zatwierdzony został w Szczyrzycu. Zakonnicy odegrali znaczącą specjalny obszar ochrony siedlisk ostoje rolę w zakładaniu okolicznych osad wiej- nietoperzy Beskidu Wyspowego. Obszar skich, krzewieniu podstaw gospodarki rol- zajmuje powierzchnię około 5706 h i na nej i rzemiosła. Cystersi pojawili się w Szczy- terenie powiatu limanowskiego obej- rzycu już około 1234 roku. Mniej więcej muje gminy Słopnice, Dobra, Limanowa w tym samym czasie, bo w XIII i XIV w. we (gmina wiejska), Laskowa, Jodłownik wschodniej części Beskidu Wyspowego po- i Łukowica. Celem utworzenia obszaru wstawały liczne wsie rycerskie. Do zachod- było objęcie ochroną kolonii rozrodczych niej części tego pasma oraz do Gorców stałe oraz miejsce żerowania nietoperzy: pod- osadnictwo dotarło kilka stuleci później. kowca małego, nocka orzęsionego i noc- Historia opactwa w Szczyrzycu jest więc nie- ka dużego. Miejsca te mają ogromne rozerwalnie związana z historią całej ziemi znaczenie dla zachowania populacji tych limanowskiej. Cystersi byli świadkami zakła- nietoperzy, zwłaszcza dwóch pierwszych dania okolicznych miast i wsi, ale też spu- gatunków. Wszystkie trzy gatunki nie- stoszeń i grabieży wojsk siedmiogrodzkich toperzy występują w okolicach klaszto- Zabytkowy kościół w Skrzydlnej w 1657 roku, pierwszego rozbioru Polski ru w Szczyrzycu i kościoła w Skrzydlnej. w 1772 roku, krwawych wydarzeń rabacji ga- W kościołach w Łososinie Górnej, Łuko- podkowiec mały, a podkowca małego licyjskiej z 1846 roku, ciężkich bojów podczas wicy, Szyku, Nowym Rybiu, Wilkowisku, i nocka dużego można spotkać w okolicy I wojny światowej czy wreszcie trudnego Laskowej i Kamionce Małej występuje drewnianego kościoła w Słopnicach. okresu okupacji niemieckiej. Minęło prawie Kościół pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Wilkowisku 800 lat, a klasztor w Szczyrzycu wciąż trwa.

POWIAT LIMANOWSKI 8 zachwycający z natury 9 zentuje on kulturę ludową mieszkańców gminy Laskowa i okolic.

HAUST ZDROJOWEJ WODY W miejscowości Szczawa na południu po- wiatu limanowskiego można się napić do- skonałej wody mineralnej. O źródłach mi- neralnych z okolic Szczawy wspominał już w XV w. Jan Długosz. Na początku XIX w. pisał o nich Stanisław Staszic. W 1934 roku w Szczawie zaczęto eksploatację 6 źródeł wód mineralnych. Tuż przed II wojną świa- tową, w 1938 roku, powstała tam niewiel- ka pijalnia wraz z rozlewnią wód. W 1958 Kościół pw. Wszystkich Świętych w Łososinie Górnej roku wstępnego rozpoznania chemicznego wód dokonał J. Chrząstowski. Złoża wód i w Świdniku z poł. XVIII w. Na osobną uwa- szczwanych wodorowęglanowo-chlor- Kościół pw. Narodzenia NMP w Jodłowniku gę zasługuje willa „Orkanówka” w Porę- kowo-sodowych różnych typów występują bie Wielkiej. W początkach ubiegłego stu- w warstwach menilitowych i krośnieńskich Obecnie w jednym z najstarszych budynków lecia wybudował ją w stylu zakopiańskim jako ujęcia płytkie. W usytuowanej w cen- opactwa, tak zwanym Domu Opata, mieści wielki piewca Gorców – Władysław Orkan. trum Szczawy stylowej pijalni można obecnie się Muzeum Klasztorne, które szczyci się Obecnie mieści się tam muzeum biogra- skosztować wód z trzech ujęć: „Szczawa I”, wieloma cennymi eksponatami. ficzne poświęcone temu wybitnemu- pi „Hanna” i „Dziedzilla”. Wody pomagają w le- sarzowi. „Orkanówka” również znajduje czeniu wielu schorzeń, m.in. zaburzeń czyn- się na Szlaku Architektury Drewnianej. Na ności układu pokarmowego, cukrzycy, otyło- NA SZLAKU ARCHITEKTURY osobne wspomnienie zasługuje wreszcie ści, niedoczynności tarczycy, schorzeń dróg prywatne muzeum-skansen w Laskowej, oddechowych i układu moczowego, a także DREWNIANEJ zwane Skansenem na Jędrzejkówce. Pre- depresji i nadpobudliwości nerwowej.

Charakterystyczne, ale też szczególnie Kościół MB Nieustającej Pomocy w Jurkowie piękne, są przykłady zabytków architektury drewnianej. Na terenie powiatu limanow- skiego znajduje się kilkanaście zabytkowych drewnianych kościołów. Większość z nich znajduje się na Małopolskim Szlaku Archi- tektury Drewnianej. Należą do nich kościo- ły w: Męcinie, Pisarzowej, Kamionce Małej (dwa – kościół parafialny oraz kaplica na cmentarzu wojennym), Łososinie Górnej, Szyku, Jodłowniku, Wilkowisku, Skrzydlnej, Kasinie Wielkiej, Dobrej, Jurkowie i Łukowi- cy. Najstarsze z wymienionych kościołów pochodzą z XVI w., natomiast większość z nich datowana jest na XVII i XVIII w. Ponad- to na wspomnianym szlaku znajdują się dwa piękne dwory – w Laskowej z II. poł. XVII w. Kaplica na cmentarzu wojennym w Kamionce Małej Pijalnia Wód Mineralnych w Szczawie

POWIAT LIMANOWSKI 10 zachwycający z natury 11 Pływalnia Limanowska

W powiecie limanowskim działa pięć stacji narciarskich BASEN, SAUNA, JACUZZI parowa, sauna fińska, sala bilardowa, ka- ŚLIWKA, KOŁACZ wiarnia i sklepik sportowy. Warto dodać, I RAZOWE BOCHNY Po eskapadach narciarskich lub dalekich że w miejscowości Poręba Wielka działa NARCIARSKIE ELDORADO górskich wyprawach można się wspania- też od niedawna zakład przyrodoleczni- Spuścizna ziemi limanowskiej to również le zrelaksować w wodzie. Codziennie od czy, którego częścią jest niewielki basen tradycyjne produkty lokalne. Trzeba tu Charakteryzując powiat limanowski nie 6.00 do 22.00 swe podwoje otwiera Pły- termalny. Powstał on w ramach realiza- wymienić m.in. łukowicką śliwkę suszo- można pominąć informacji o stacjach nar- walnia Limanowska przy ul. Zygmunta cji pierwszego etapu Centrum Rekreacji ną, suskę sechlońską, jodłownicki kołacz ciarskich, których tu nie brakuje. Do upra- Augusta 37. Oprócz basenu pływackie- i Balneologii na bazie wód geotermal- z serem, chleb męciński oraz mleko od wiania sportów zimowych są tu doskonałe go i basenu szkoleniowo-rekreacyjnego, nych w Porębie Wielkiej. Basen znajdu- polskich czerwonych krów. Suszona śliw- warunki. Usatysfakcjonowani będą zarów- oferuje ona m.in.: basen SPA (jacuzzi), je się przy tamtejszym Domu Wczasów ka w Łukowicy i jej okolicach powstaje od no miłośnicy narciarstwa zjazdowego jak zjeżdżalnię wodną i grotę solną. Na te- Dziecięcych i na razie korzystają z niego ponad 100 lat. Łagodny klimat południo- i biegowego. W Gorcach i Beskidzie Wy- renie obiektu znajduje się ponadto: krę- przede wszystkim uczestnicy turnusów wo-wschodniej części powiatu sprzyja spowym wytyczono kilkadziesiąt km tras, gielnia dwutorowa, sala squasha, łaźnia wczasowych. sadownictwu. Warunki klimatyczne oraz z których większość wjedzie malowniczy- glebowe sprzyjają tam zwłaszcza upra- mi dolinami. Stacje narciarskie oferują tu- wie śliwek węgierek, które doskonale na- rystom nie tylko doskonałe przygotowane dają się do suszenia. Suszone śliwki wy- trasy i wyciągi, ale też serwis narciarski wy- korzystuje się do przyrządzania różnych pożyczalnie nart i snowboardów, sklepy potraw, m.in. pierogów ze śliwkami oraz z akcesoriami dla narciarzy i usługi szkółek bigosu. Jodłownicki kołacz z serem daw- narciarskich. Większość stacji dysponuje niej tradycyjnie pieczony był na wesela. obszernym parkingiem oraz zapleczem Jest to niewielki okrągły placek z ciasta gastronomicznym. Nad bezpieczeństwem drożdżowego, w którym równomiernie narciarzy czuwa GOPR. Stacje narciar- rozłożony jest miąższ z sera. Ważne jest skie działają w Limanowej, Laskowej, Lu- aby ser był gładko zmielony, bez grudek bomierzu, Kasinie Wielkiej i Koninkach. i lekko wilgotny. Z kolei chleb męciński W wymienionych miejscowościach i ich pieczony jest z mąki razowej w piecu opa- okolicy bez problemu można znaleźć miej- lanym drewnem. Do sporządzania ciasta sca noclegowe w hotelach, pensjonatach używany jest zakwas, do którego doda- lub gospodarstwach agroturystycznych. Fragment szlaku czerwonego z Turbacza na Stare Wierchy wane jest kwaśne mleko. TE POWIAT LIMANOWSKI 12 zachwycający z natury 13 MIASTO LIMANOWA

Panorama Limanowej ze stoku Miejskiej Góry Cmentarz na Jabłońcu – jest świadec- ła znajduje się Pomnik Legionistów. Ma twem ważnych wydarzeń z okresu I woj- formę strzelistego cokołu zwieńczone- ny światowej. Spoczywają na nim żołnie- go symbolicznym orłem z rozpostartymi rze armii austro-węgierskiej i rosyjskiej, skrzydłami. Przed nim stoją dwie armaty. którzy zginęli w dniach 7-12 grudnia 1914 Krzyż Milenijny na Miejskiej Górze – w tle panorama Beskidu Wyspowego roku w czasie operacji limanowsko-łapa- nowskiej. Charakterystycznym elemen- imanowa leży w niewielkiej kotlinie otoczonej górami Beskidu Wyspowego. Jako sto- lica powiatu limanowskiego stanowi administracyjne i kulturalne centrum, a zarazem tem cmentarza jest kaplica-mauzoleum Lzaplecze turystyczne regionu. Prawa miejskie Limanowa otrzymała w 1565 roku. Rozwój zwieńczona wysoką kopułą. Poza cmen- miasta na długo zatrzymał najazd szwedzki, tragiczne pożary i kilkukrotne epidemie. tarzem stoi kolumna upamiętniająca rot- Szczególnie krwawymi wydarzeniami zapisał się w historii Limanowej rok 1914. W grud- mistrza 9. pułku huzarów – Leonarda von niu tegoż roku toczyły się zacięte walki o wzgórze Jabłoniec. Ich efektem było wycofanie Thun Und Hohensteina. się Rosjan w kierunku Nowego Sącza i Tarnowa. Kościół pw. Wszystkich Świętych w Łososinie Górnej – wybudowany został w 1778 roku. Jest to świątynia drewniana Warto zobaczyć Krzyż Jubileuszowy na Miejskiej Gó- z wieżą na planie kwadratu, wielobocznie rze – to 37-metrowy pomnik 2000 lat zamkniętym prezbiterium i dwiema kapli- Bazylika Matki Boskiej Bolesnej w Li- chrześcijaństwa. Krzyż okala taras wido- cami bocznymi. Wejście główne znajduje manowej – jest jedynym w Polsce kościo- kowy, z którego można podziwiać panora- się pod wieżą. Najcenniejszym elemen- łem-pomnikiem 100. rocznicy uchwalenia mę miasta, Beskidu Wyspowego, Beskidu tem wyposażenia kościoła jest wykonana Konstytucji 3-go Maja. Zbudowany jest Sądeckiego, Gorców i Tatr. W kaplicy pod w stylu gotyckim, pochodząca z 1535 roku Cmentarz na Jabłońcu – kaplica-mauzoleum z miejscowego piaskowca, a jego majesta- krzyżem znajduje się kopia figury Matki kamienna chrzcielnica. Tuż obok kościo- tyczny charakter podkreśla monumentalna Boskiej Bolesnej i kamień z Golgoty. fasada i 60-metrowa wieża. W głównym ołtarzu umieszczona jest słynąca łaskami Dwór Marsów – wzniesiony został Pieta – XV-wieczna figura lipowa koronowa- w XVII w. Od połowy XVIII w. do lat czter- na przez papieża Jana Pawła II. We wnętrzu dziestych XIX stulecia zarządzała nim świątyni warto też zwrócić uwagę na witra- rodzina Dydyńskich, a od 1853 do 1945 że projektowane przez Józefa Mehoffera roku – rodzina Marsów, po których do i Krzysztofa Krzyżanowskiego oraz późno- dziś pozostała nazwa dworu. W budynku gotycką, drewnianą chrzcielnicę z 1527 roku, mieści się obecnie Muzeum Regionalne a także XVIII-wieczny obraz Matki Boskiej Ziemi Limanowskiej, które zgromadziło Ostrobramskiej. W sąsiadującym z bazyliką ok. 26 tysięcy eksponatów historycznych, Domu Pielgrzyma mieści się bogate w eks- etnograficznych, artystycznych i fotogra- ponaty Muzeum Parafialne. ficznych. Dwór Marsów - Muzeum Regionalne Ziemi Limanowskiej

POWIAT LIMANOWSKI 14 bogactwo gmin 15 MIASTO MSZANA DOLNA

stąpiła w czasie II wojny świa- towej. Kościół pw. Świętego Micha- ła Archanioła – wzniesiono w latach 1891-1901 w stylu neo- gotyckim. Autorem polichromii kościoła był w 1921 roku Julian Markiewicz. We wnętrzu świą- tyni uwagę zwracają: zabytko- wa kropielnica kamienna z 1668 roku, obraz Zaśnięcia Matki Bo- skiej malowany na desce (po- czątek XVI w.) oraz obraz św. Augustyna z dzieckiem przele- Mszana Dolna widziana ze stoku Lubonia Wielkiego wającym wodę (XVIII w.). W sza- fach zakrystii znajdują się piękne szana Dolna leży w malowniczej kotlinie górskiej Beskidu Wyspowego na wy- szaty kościelne z XVIII stulecia. sokości 400 m n.p.m. Promuje się hasłem: „Miasto otoczone górami”, które Mznakomicie oddaje jego usytuowanie. Gdy sięgniemy wzorkiem na południe ujrzymy wzniesienia Gorców, od strony północnej góruje nad miastem Lubogoszcz (967 m), Park dworski – to pozostałość od zachodu – Szczebel (977 m) i grzbiet Lubonia Wielkiego (1022 m), a od wschodu po ostatnim właścicielu dworu w – grzbiet Czarnego Działu (673 m), rozwidlony przy mieście w niższą górę Grunwald Mszanie Dolnej, którym był hra- (513 m) i górę Wsołowa (624 m). bia Henryk Krasiński. Zachowały się zabudowania, które otacza park z pomnikowymi drzewami. Z racji swego położenia Mszana Dolna jest świetną bazą wypadową do wypraw turystycz- Wśród starodrzewu są: topole Kościół pw. Świętego Michała Achanioła w Mszanie Dolnej nych – zarówno w Gorce, jak i w Beskid Wyspowy. W pobliżu są szlaki piesze oraz rowero- we. Zimą blisko stąd do kilku stacji narciarskich. Najbliższe to: Polczakówka, Maciejowa, włoskie, klony, lipy, białe wierz- Koninki i Kasina Wielka. W mieście i okolicy znajdują się ośrodki wypoczynkowe, prywat- by, dęby szypułkowe. Wśród zabudowań uwagę zwraca murowany spichlerz folwarczny ne pensjonaty oraz kwatery w domach jednorodzinnych. z XVIII w. Park podworski znajduje się u zbiegu ulic Marka i Ogrodowej. Historia Mszany Dolnej związana jest ze szczyrzyckimi cystersami. W 1308 roku to właśnie mnisi ze Szczyrzyca założyli wieś, która dała początek późniejszemu miastu. W 1325 roku w Mszanie stał już pierwszy kościół. Prawa miejskie Mszana Dolna uzyskała prawdopo- dobnie w 1346 roku, ale jeszcze przed rokiem 1409 utraciła je. W pierwszych wiekach istnienia osady wytwarzano tam wyroby z drewna, papier, potaż, szkło i piwo. Po wy- budowaniu w II poł. XIX w. linii kolejowej z Chabówki do Nowego Sącza, Mszana Dolna stała się jedną z ważniejszych stacji na tej linii. Prawa miejskie Mszana Dolna uzyskała ponownie dopiero w 1952 roku.

Warto zobaczyć osiedlili się tutaj w XVIII w. karczmarze, otrzymali bowiem możliwość arendy od Cmentarz żydowski przy ul. Za- mszańskiego dworu. Karczmy te pro- kopiańskiej – zachował się w stanie wadziły rodziny Zellmanów, Sternów szczątkowym. Kirkut założono w XVIII i Weinbergów. Była też żydowska karcz- w. Jego szczątki przypominają, że jesz- ma na Przymiarkach, a za mostem, na cze przed II wojna światową Żydzi sta- pograniczu Mszany i Kasinki, dużą popu- nowili jedną czwartą część mieszkańców larnością cieszyła się karczma Schmidta. Mszany Dolnej. Jako jedni z pierwszych Eksterminacja ludności żydowskiej na- Rynek w Mszanie Dolnej

POWIAT LIMANOWSKI 16 bogactwo gmin 17 GMINA DOBRA

Panorama Pieninek Skrzydlańskich ze stoku Ostrej Góry

obra leży w samym centrum Beskidu Wyspowego. Wraz z sąsiednim Jurkowem stano- Dwi doskonałą bazę wypadową do zdobywania najpiękniejszych szczytów tego pasma: Śnieżnicy, Ćwilina, Łopienia, a także Mogielicy i Jasienia. Północna część gminy położo- Widok z Polany Skalne pod szczytem Jasienia na jest pośród malowniczych wzgórz tzw. Pieninek Skrzydlańskich. Nie są one wysokie, jednak niezwykle urokliwe. W skład gminy wchodzi 11 miejscowości: Chyszówki, Dobra, Gruszowiec, Jurków, Porąbka, Półrzeczki, Przenosza, Skrzydlna, Stróża, Wilczyce i Wola Kościół pw. św. Mikołaja Biskupa roku oraz krzyż, postawione na pamiątkę Skrzydlańska. w Skrzydlnej – wzniesiony został w dru- walk Legionów Polskich w 1914 roku. Do- giej połowie XVI w. Prezbiterium i zakry- wodził im właśnie późniejszy marszałek stia są murowane, a wieża i przylegają- Polski – Edward Rydz-Śmigły. Ponieważ Warto zobaczyć ca do kościoła kaplica – drewniane. Na przełęcz jest słabo zabudowana, rozcią- szczególną uwagę zasługuje znajdujący gają się z niej piękne panoramy. Kościół pw. śś. Apostołów Szymona się z boku ołtarza głównego, wykonany i Judy Tadeusza w Dobrej – pochodzi z piaskowca, renesansowy nagrobek ry- Pieninki Skrzydlańskie – tym mianem z XVII w. Jest to świątynia trzynawowa, cerski budowniczego świątyni – Prokopa określa kilka wzniesień Beskidu Wyspo- drewniana (modrzewiowa), konstruk- Pieniążka. W wystroju kościoła dominuje wego, które znajdują się po północnej cji zrębowej, z wielobocznie zamkniętym styl barokowy. Najstarszym elementem stronie Śnieżnicy. Są to niewysokie wznie- prezbiterium. Góruje nad nią kwadra- wyposażenia jest krucyfiks na belce - tę sienia na granicy z Pogórzem Wiśnickim, towa wieża słupowa. Wnętrze kościo- czowej z XIV w. Pozostałe rzeźby i obrazy które zachowują jednak typowy dla tego ła utrzymane jest w stylu rokokowym. pochodzą głównie z XVI i XVII stulecia. mezoregionu „wyspowy” charakter. Naj- Zdobi je barokowa polichromia figuralna Niezwykle cenne są feretrony z XVII-XVIII wyższe wzgórza Pieninek Skrzydlańskich z 1760 roku, przedstawiająca apostołów w. Przy murze kościelnym rosną piękne to: Kaletówka (643 m), Dolna Góra (606 i świętych. Oprócz rokokowego ołtarza okazy starych dębów, będące pomnikami m), Kopiec (535 m), Ostra Góra (616 m) głównego, w kościele znajduje się pięć przyrody. i Worecznik (560 m). barokowych ołtarzy bocznych. Zabyt- kowe jest również otoczenie kościoła Przełęcz Edwarda Rydza-Śmigłego Mogielica (1170 m) – jest najwyższym – zarówno okalające świątynię lipy, jak w Chyszówkach – to jedna z najpięk- szczytem Beskidu Wyspowego. Odzna- i pochodzące z 1800 roku ogrodzenie. niejszych przełęczy Beskidu Wyspowego. cza się charakterystyczną, „garbatą” syl- Znajdują się w nim niewielkie kaplicz- Znajduje się na wysokości 700 m n.p.m. wetką. Stanowi zwornik dla kilku długich, ki, w których umieszczono stacje Drogi pomiędzy Łopieniem (961 m) i Mogielicą widokowych grzbietów. W szczytowej Krzyżowej. Na plebanii w Dobrej mieści (1170 m). Prowadzi przez nią droga asfal- części wzniesienia znajduje się rezerwat się Muzeum Parafialne, będące filią- Mu Kościół pw. śś. Apostołów Szymona towa z Jurkowa do Słopnic. Na przełę- przyrody „Mogielica”, a na samym szczy- zeum Diecezjalnego w Tarnowie. i Judy Tadeusza w Dobrej czy znajduje się kamienny obelisk z 1938 cie wysoka, 22-metrowa wieża widokowa.

POWIAT LIMANOWSKI 18 bogactwo gmin 19 GMINA JODŁOWNIK

Kościół pw. Stanisława Biskupa i św. Barbary w Szyku Widok Szczyrzyca i okolic ze stoku Ciecienia trzu kościoła uwagę zwraca polichromia wstąpić do winnicy Smykań, która znaj- mina Jodłownik stanowi najdalej wysuniętą na północ część powiatu limanowskiego. z 2. poł. XIX w. (w prezbiterium widnieją duje się na Małopolskim Szlaku Winnym. GJest to miejsce o tyle charakterystyczne, że Beskid Wyspowy przechodzi tu w malowni- fragmenty starszych malowideł z przeło- cze, ale niższe wzniesienia Pogórza Wielickiego. Najwyższe góry na tym terenie to Ciecień mu XVI i XVII w.). Późnobarokowy ołtarz Wioska Indiańska w Szczyrzycu – usy- (829 m) oraz Kostrza (720 m). Prócz malowniczego ukształtowania terenu, uwagę zwraca główny pochodzi z 2. poł. XVIII w. Na lata tuowana jest malowniczo na stoku wzgó- tu również duża ilość sadów owocowych. Zachwycaj one szczególnie wiosną – w okresie 1520-30 datowany jest umieszczony w nim rza w starym beskidzkim sadzie. Pomiędzy kwitnienia drzew. W gminie Jodłownik nie brakuje też zabytków architektury, na czele ze obraz MB z Dzieciątkiem. drzewami znajdują się tam naturalnej wiel- słynnym opactwem cystersów w Szczyrzycu. Gminę tworzy 12 miejscowości: Jodłownik, kości, malowane, w pełni wyposażone tipi. Góra Świętego Jana, Janowice, Kostrza, Krasne-Lasocice, Mstów, Pogorzany, Sadek, Słu- pia, Szczyrzyc, Szyk, Wilkowisko. Opactwo Cystersów w Szczyrzycu – Jest też ogromny, zdolny pomieścić nawet swą historią sięga I poł. XIII w. Jest to jedyny 50 osób, namiot zwany tio-tipi, szałas pary nieprzerwanie istniejący klasztor cystersów (indiańska sauna), warlodge - specjalny na- na ziemiach polskich. W skład zespołu klasz- miot wojenny, a także wystawa rękodzieła Warto zobaczyć Kościół pw. św. Katarzyny Aleksan- tornego wchodzą: XVII-wieczny kościół pw. Indian mieszkających na preriach – wierne dryjskiej w Wilkowisku – wzniesiono NMP Wniebowziętej i św. Stanisława Bisku- repliki strojów indiańskich sprzed 200 lat, Kościół pw. Narodzenia NMP w Jodłow- w latach 1917-1923 na wzór poprzedniej pa oraz zabudowania klasztorne – również tomahawki, torby z surowej skóry i wiele niku – powstał w 1585 r., a jego fundatorem świątyni, która spłonęła w styczniu roku w większości z XVII w. W XVI-wiecznym innych eksponatów. był właściciel wsi – Przecław Niewiarowski. 1916. Świątynia posiada jedną nawę, Domu Opata mieści się Muzeum Klasztorne W założeniu architektonicznym tej drewnia- z trójkątnie zamkniętym prezbiterium, do przechowujące wiele cennych eksponatów. nej świątyni można zauważyć cechy stylu którego przylega zakrystia z dawną lożą gotyckiego. Strop oraz ściany zdobi zabyt- kolatorską na piętrze. Ołtarz główny po- Diabli Kamień – ławica piaskowca, kowa polichromia z 1764 roku, przedstawia- chodzi ze starego kościoła w Limanowej. znajdująca się u wschodnich podnóży jąca medaliony z popiersiami świętych zwią- Datowany jest na początek XVIII w. góry Grodzisko - na granicy miejscowości zanych z zakonem dominikanów. Opiekę Pogorzany i Krzesławice. Ma 55 m długo- nad kościołem zakon ten sprawował ponad Kościół pw. św. Stanisława Biskupa ści, 12 m szerokości i 17-25 m wysoko- półtora wieku – od śmierci fundatora do lat ści. Jest pomnikiem przyrody nieożywio- i św. Barbary w Szyku – pochodzi z roku nej. Z Diablim Kamieniem związana jest 70. XVIII w., czyli do porozbiorowej konfiska- 1633, ale do jego budowy użyto elemen- legenda dotycząca powstania nieodległe- ty dóbr zakonu przez rząd austriacki. W ko- tów wcześniejszej świątyni z XVI w. Jest go klasztoru w Szczyrzycu. U podnóża ściele znajduje się wiele cennych elementów to późnogotycka świątynia zaliczana do ogromnej skały znajduje się opuszczo- wyposażenia z XVI, XVII i XVIII w. najpiękniejszych w Małopolsce. We wnę- na pustelnia. W Pogorzanach warto też Diabli Kamień

POWIAT LIMANOWSKI 20 bogactwo gmin 21

Zespół pałacu, dworu i zabytkowego parku w Kamienicy Kapliczka na polanie Jaworzyna Kamienicka

mina Kamienica leży w południowej części powiatu limanowskiego, w dolinie potoku zowy zachwyca pięknym starodrzewem, Wodospad „Spad” w Szczawie – umiej- Go tej samej nazwie. Jej północne obszary wchodzą w skład Beskidu Wyspowego, a po- wśród którego znaleźć można okazy li- scowiony jest w korycie rzeki Kamienicy. łudniowe należą już do pasma Gorców. Warto podkreślić, że Kamienica wypływa ze stoków czące ponad 170 lat. Są tam oryginalne Jego wysokość przekracza dwa metry najwyższego szczytu Gorców – Turbacza, a swą nazwę wzięła prawdopodobnie od potęż- gatunki drzew, a wśród nich m.in.: limba, i jest jednym z największych wodospadów nych głazów, które urozmaicają jej bieg. Pierwsza lokacja Kamienicy miała miejsce w roku 1297. Wieś została założona przez Gryfinę – wdowę po Leszku Czarnym. Przez długi czas Ka- choina kanadyjska, dąb czerwony oraz w całych Beskidach. Wodospad powstał w mienica należała do klasztoru klarysek ze Starego Sącza. W czasie II wojny światowej wieś świerk bałkański. miejscu postawionych na sztorc ławic od- była ważnym miejscem działalności partyzanckiej. Hitlerowcy z tego powodu wielokrotnie pornego na erozję piaskowca. ją pacyfikowali. Gminę tworzy obecnie pięć miejscowości: Kamienica, Szczawa, Zalesie, Zblu- dza i Zasadne. Cały obszar gminy odznacza się wysokimi walorami turystycznymi.

Warto zobaczyć przyczynił się do znacznego rozwoju wsi. Budynek dawnej poczty w Kamieni- Zbudowano w tym czasie papiernię wy- cy – pochodzi z XIX stulecia. To partero- twarzającą papier sitowy, kancelaryjny wy budynek z wysokim poddaszem. Jego i bibułę. Zaczęła też pracować huta szkła, frontową fasadę zdobią cztery kolumien- dwie huty produkujące żelazo, browar, ki. Obecnie mieści się tam restauracja. a także młyny i tartaki. Pałac to biały bu- dynek nakryty czterospadowym czarnym Zespół pałacu, dworu i zabytkowego dachem gontowym. Jego główny, parte- parku w Kamienicy – pochodzi z XIX w. rowy korpus zdobi charakterystyczna ko- W jego skład wchodzi przede wszystkim lumnada. Z obu stron pałac posiada pię- murowany w stylu empire pałac Mak- trowe skrzydła. W skład zespołu wchodzi symiliana Marszałkowicza, zbudowa- też dworek Kirchnerów z początku XIX ny w latach 1830-1840 dla ówczesnego stulecia – kwadratowy, kryty gontem właściciela Kamienicy. Marszałkowicz budynek. Przypałacowy park krajobra- Wodospad „Spad” w Szczawie

POWIAT LIMANOWSKI 22 bogactwo gmin 23 D¹bie W Bela Trzemeœnia Poznachowice ¯eros³awice p o w i a t b o c h e ñ s k i i œ n W¿ary Zegartowice i c k Rajbrot Górne Tarnawa o Bojañczyce Rdzawa Konice £¹kta Górna - P Iwkowa Kierlikówka a E Poznachowice r k L Z Krasne- i p R Dolne S³upia Bytomsko n P O G Ó Glichów K I E Be³dno Nowa i Lasocice I C K c r Krzes³awice N Wieœ a k Wojakowa Zasañ K Cubla j o i Lipnik Œ b r Góra W I Stare ¯egocina £opusze Wschodnie a z o w y Por¹bka Wiœniowa O Kamionna (565) Rybie £opusze Zachodnie (612) Iwkowska T Podlesie (661) p o w i a t W L Góra I Mstów 965 I N œw. Jana Rozdziele- b r z e s k i Porêba Lipnik Szcze³ba Œ K Sadek -Górne Dru¿ków 964 Smykañ Szyk B¹kówka (511) Che³m N A -Dolne I Pasierbiecka Pusty p o w i a t O Pogorzany Podkostrze Folwark Góra Prze³êcz Jastrz¹bka Dobrociesz K¹ty W (764) (557)

m y œ l e n i c k i E Widoma Kamionka

J a (535) k Kostrza £ysina Szczyrzyc Jod³ownik Kamionna Ma³a B £êki Ciecieñ m Janowice Kostrza (801) Krosna ia o Nowe (891) Laskowa Góra ³k (829) d (720) a a (542) r Rybie t Krzywica S £os Grabie Wierzbanowa osina Pcim Sikornica Makowica Sechna Rupniów Lubomir Prze³êcz Prze³êcz Gruszów Strzeszyce Michalczowa (904) Jaworzyce Markuszowa Kobielnik Wierzbanowska Laskowa Wielka (576) (502) Wilkowisko M³ynne Skrzydlna ¯mi¹ca Ujanowice Sucha Wierzbanowska Przenosza Jaworzna 965 ososina Krzczonów Góra Kacza Góra ina £ Patryja S os (770) P Stró¿a (664) s Ma³a (762) 964 o K I £ ¯bikowice Szcza³ba E Zawadka £ososina Sucha Wêglówka R Piekie³ko (654) N Z I Górna N Prze³êcz Y K Tymbark Prze³êcz Sa³asz Wielkie Drogi D I Paproæ Pod Sa³aszem Wola (643) Koszary Zachodni Stañkowa (562) L Kaprolówka (670) (868) Skrzydlañska E Ñ I E S7 S K Pod³opieñ Sowliny Sa³asz Jaworz S (905) ³o (918) £yczanka p Miejska Góra Kasina n Por¹bka ic (716) B za S Wielka n ow Skrzêtla- Potok Œnie¿nica k l Lubieñ a in (1007) ka Rojówka Œwidnik a Dobra Raba k Lubogoszcz n (968) Lipowe ia Lipowe in LIMANOWA s a S³opnice (559) K Kasinka 28 Ma³a Gruszowiec Dolne 968 E Wiœnia S³opnice M £ososinka (855) o rd K³odne £opieñ a Prze³êcz r Zawadka (961) k 7 Gruszowiec a Dzielec (660) Æwilin a

k (542) 28 Strzebel a n

S (1072) a Granice n (977) i Prze³êcz z ic s n MSZANA o Rydza-Œmig³ego p Mêcina Chomranice s Podmogielica ³o Tenczyn Jurków o (700) S Wola Mszanka £ Chyszówki Stara DOLNA K Wieœ Wola S³omka S³ Marcinkowska Golców om Krasne £ostówka k Kanina (752) a I a Wilczyce c i Potockie Klêczany l S³opnice a Kuklacz

Ostra e k D i n 28 Cyrki a i Przyszowski

(780) g k l Raba o n w Prze³êcz Górne o (637)

a Siekierczyna Wysokie M Glisne z S Pó³rzeczki c Glisne Mogielica i (634) n (1170) p o Luboñ Wielki Mszana ³ a S in 28 (1022) s Potoki P Górna o o W s r o £y¿ka ê £ Ostra b 968 Cichoñ (803) ia (926) (925) Biczyce nk Krzysztonów Przyszowa a £êtowe Kiczora (1012) Zapowiednica Mszanka (1007) Prze³êcz Raba (823) Podobin Pod Ostr¹ Ni¿na (812) J ast Kobylica Jasieñ rz¹ (1052) Prze³êcz bka (950) S³opnicka D³ugo³êka- Potaczkowa Y Roztoka Raba (766) Trzetrzewina 28 (746) Modyñ Œwierkla (1029) M³yñczyska NiedŸwiedŸ 968 Bukówka Zalesie na a oni Prze³êcz ic A K n £ e uk Stronie Przys³opek i K ow m a SpleŸnia S Konina m ic ³ RABKA-ZDRÓJ (797) a Wielki Wierch a o

i a S e

m K (730) n k (1007)

k i

a Olszówka w c N

ó Lubomierz Myszyca a z Porêba Szczawa Mokra s (877) l Kiczora a

O w Wielka (1003) a Wieœ a P 968 z £ukowica h c I oc z os S a R k A n Wola Œwidnik a Jastrzêbie L i O b Stad³a rê W Kosnowa Kicznia Po Jadamwola T S Prze³êcz c Y K ³o inie n Przys³op Rzeki êb Zbludza Czarny k G³ Zasadne Wola O a (750) Rogi 968 Piskulina Potok K Podegrodzie C G Prze³êcz Zagorzyn J Budzyñ o Kud³oñ Wierchm³ynne astrz P ¹bka o r (1273) (732) S n c ³ E i o c z p o w i a t m z Ponice Kamienica a G a k n ñ Gorc K Szczere¿ a k s a a k (1228) m D 969 i i n o w o s ¹ d e c k i k e r n Stare P a i S ¥ Rdzawka ca Naszacowice Wierchy O (964) E C £¹cko Mostki R Czerniec Olszanka Dunajec Obidowiec M³ynne (1106) N -Dolne 1 : 160 000 iec a r o d o w y Zabrze¿ Maszkowice 0 4 km Obidow Dunajec Turbacz Zarzecze Moszczenica a (1310) ic Jaworzyna K 47 tn Kamienicka a Go³kowice- ie m Obidowa p (1288) ie 969 Kadcza e Gorcowe nica a

L Jazowsko c Jamne Gaboñ -Górne i n 969 e z p o w i a t n o w o t a r s k i c z s o

M

Skansen na Jędrzejkówce w Laskowej

tzw. operacji łapanowsko-limanowskiej. dostawiono kaplicę. Wnętrze świątyni Centralnym elementem cmentarza jest wy- zdobi polichromia ornamentalno-figu- Górzyste okolice Laskowej widziane z północnego stoku Sałasza soka, drewniana kaplica. ralna z XIX w. W XIX-wiecznym ołtarzu głównym znajduje się drewniana, XVII- mina Laskowa leży w północno-wschodniej części powiatu limanowskiego i wschod- niej części Beskidu Wyspowego. Jej obszar rozciąga się w środkowej, krajobrazowo Skansen na Jędrzejkówce w Laskowej -wieczna rzeźba barokowa przedstawia- Gnajciekawszej i najpiękniejszej części doliny rzeki Łososiny. Turystów urzekają tu pięk- – to obiekt prywatny, prezentujący kulturę jąca św. Katarzynę Aleksandryjską. ne krajobrazy oraz liczne miejsca gwarantujące spokojny, służący zdrowiu wypoczynek. ludową mieszkańców gminy Laskowa i oko- Pierwsze wzmianki o Laskowej pochodzą z 1402 roku. W 1420 roku część ziem została lic. Można tam obejrzeć m.in. spichlerze z La- Kościół pw. św. Michała Archanioła odsprzedana przez Klemensa z Kędzierzyc założycielowi rodu Laskowskich – Jakuszo- skowej, Kamionki Małej i Dobrociesza, su- w Ujanowicach – ma prawie pół tysią- wi z Lasocic. Do dzisiaj przetrwał w Laskowej pochodzący z II. poł. XVII w. piękny dwór szarnie owoców z Laskowej i Michalczowej, ca lat. Powstał w latach 1509-1529, ale od Laskowskich. Gminę tworzy 9 miejscowości: Kamionka Mała, Krosna, Sechna, Laskowa, kuźnię z Michalczowej, młyn wodny ze Żmią- tego czasu był kilkakrotnie przebudowy- Strzeszyce, Ujanowice, Jaworzna, Żmiąca i Kobyłczyna. cej oraz przydrożną kapliczkę z Jaworznej. wany. Jest to jednonawowa świątynia, z zamkniętym wielobocznie prezbi- Kościół pw. św. Katarzyny w Kamion- terium, przy którym znajduje się nawa Warto zobaczyć ce Małej – zbudowany został w pierw- z dwiema kaplicami po bokach. Od za- Dwór w Laskowej – zbudowany został szej poł. XVIII w. W 1790 r. dobudowano chodu kościół posiada masywną wieżę, przez rodzinę Laskowskich w 1677 roku. wieżę, zaś w 1884 roku do prezbiterium zwieńczoną baniastym hełmem. Odznacza się cechami architektury baro- kowej. Jest to obiekt parterowy pokryty gontowym, wysokim dachem w typie kra- kowskim. W pobliżu dworu znajduje się spichlerz i murowane stajnie. Dwór ota- cza park z wiekowymi drzewami, z któ- rych niektóre są pomnikami przyrody. Cmentarz wojenny nr 357 „Na Ja- strząbce” – usytuowany jest poniżej za- lesionego wierzchołka Jastrząbki (530 m) – na jej północno-wschodnich stokach (w obrębie miejscowości Kamionka Mała). Spoczywa tu łącznie 260 żołnierzy armii ro- syjskiej, austro-węgierskiej i pruskiej, którzy zginęli w walkach na okolicznych terenach w dniach 8-13 grudnia 1914 roku w czasie Dwór w Laskowej Kościół pw. św. Katarzyny w Kamionce Małej

POWIAT LIMANOWSKI 26 bogactwo gmin 27

Kościół pw. Św. Antoniego w Męcinie

Sanktuarium Matki Bożej Pociesze- Kościół pw. Znalezienia Krzyża Świę- nia w Pasierbcu – swoją historią sięga tego i Trójcy Świętej w Nowym Rybiu Panorama z wieży widokowej na stoku Jaworza roku 1822, kiedy to Jan Matras ufundował – wzniesiony jest w stylu gotyckim. W roku obraz Niepokalanie Poczętej Maryi, speł- 1795 spłonął. Konsekracja odbudowanej mina Limanowa ma dość rozległe terytorium i otacza niemal ze wszystkich stron niając w ten sposób śluby złożone po swym świątyni miała miejsce w roku 1867. Roko- stolicę powiatu. Rozciąga się od szczytów Ostrej i Cichonia na południu po Tarnow- cudownym ocaleniu po bitwie pod Ram- Gską Górę na północy oraz od stromych zboczy Kostrzy na zachodzie po krańce Pasma kowy ołtarz główny pochodzi z końca XVIII Łososińskiego na wschodzie. Przez terytorium gminy przebiega wiele szlaków tury- statt (w 1793 roku). Z czasem obraz zaczął w. Umieszczono w nim barokową rzeźbę stycznych - w tym m.in. szlak niebieski, którym można dotrzeć do wieży widokowej na słynąć łaskami i ustanowiono w Pasierbcu Chrystusa Ukrzyżowanego. Z tego samego stoku Jaworza. W skład gminy wchodzi 21 wsi: Bałażówka, Kanina, Kisielówka, Kłodne, sanktuarium. Obok kościoła sanktuaryjne- okresu pochodzą ołtarze boczne oraz am- Koszary, Lipowe, Łososina Górna, Makowica, Męcina, Młynne, Mordarka, , go rozpoczyna się zdobiona pięknymi rzeź- bona. Najstarszym elementem wyposaże- Pasierbiec, Pisarzowa, Rupniów, Siekierczyna, Sowliny, , Stara Wieś, Walo- bami z brązu ekspresyjna Droga Krzyżowa. nia kościoła jest XVI-wieczna chrzcielnica. wa Góra, Wysokie.

Warto zobaczyć z XV w. oraz kilka cennych obrazów: obraz dwustronny – Anna Samotrzeć i Święty Kościół pw. św. Antoniego w Męcinie Wojciech z XVI w., Ecce Homo z XVII w., – wzniesiony został pod koniec XVII w. Święty Jan Kanty – również z XVII w. oraz Odznacza się konstrukcją zrębową. Jest Chrystus i Apostołowie, a także Święty Sta- świątynią jednonawową z węższym prezbi- nisław Kostka – obydwa z XVIII stulecia. terium zamkniętym trójboczną absydą. Od południa posiada niewielką kaplicę boczną, Kościół pw. św. Jana Ewangelisty a od północy zakrystię. W przyziemiu kwa- w Pisarzowej – ma ponad 300 lat, wznie- dratowej wieży z dzwonnicą znajduje się siony został w 1713 roku. Nawę i prezbite- kruchta z wejściem głównym. We wnętrzu rium nakrywa jednolity dach wielospado- kościoła zachwycają barwne polichromie wy z barokową wieżyczką sygnaturkową. z 1888 roku. Ołtarz główny oraz ołtarze Wyposażenie świątyni pochodzi z końca boczne mają charakter barokowy i pocho- XVII oraz z XVIII w., ma charakter baroko- dzą z XVII-XVIII w. Z 1608 roku pochodzi wy i rokokowy. We wnętrzu świątyni na z kolei rzeźbiona drewniana chrzcielnica. uwagę zasługuje XIX-wieczna polichromia Na uwagę zasługuje też gotycki krucyfiks figuralna i ornamentalna. Sanktuarium w Pasierbcu

POWIAT LIMANOWSKI 28 bogactwo gmin 29 GMINA ŁUKOWICA

Podejście żółtym szlakiem na Modyń od strony miejscowości Młyńczyska Kościół pw. św. Andrzeja Apostoła w Łukowicy mina Łukowica leży w południowo-wschodniej części powiatu limanowskiego. Na jej ob- Gszarze wzniesienia Beskidu Wyspowego przechodzą łagodnie w Kotlinę Sądecką. Opada- Dwór w Świdniku – wzniesiony został Madonna z Przyszowej – jest naj- ją w kierunku doliny Słonki i potoku Łukawica. Najwyższym wzniesieniem na terenie gminy w 1752 roku. Jest to dworek drewniany, starszym i najcenniejszym zabytkiem jest Łyżka (803 m n.p.m.). Na jej szczycie dostrzec można resztki murów i ślady fosy, będące pozostałościami dawnego zamku w Przyszowej. Sama Łukowica usytuowana jest u podnóży zbudowany na zrąb, tynkowany, bielony, w gminie Łukowica. Figura Matki Boskiej Skiełka (749 m) i Pępówki (774). Parafia w Łukowicy istniała już w 1346 roku, a wieś była lo- z czterokolumnowym gankiem i facjatą z Dzieciątkiem zwana Madonną z Przy- kowana na prawie magdeburskim w roku 1443. Jej nazwa miała się wiązać z wytwarzanymi od tyłu. Na narożnikach ma kwadratowe szowej pochodzi z XIV w. i znajduje się tu w przeszłości łukami. Dzisiaj Łukowicę określa się stolicą limanowskich sadów. Jest ich alkierzyki. Obok znajduje się murowana w murowanym neogotyckim kościele w okolicy naprawdę bardzo dużo. W skład gminy wchodzi 9 miejscowości: Jadamwola, Ja- kaplica dworska z XVIII w. W ogrodzie parafialnym wzniesionym w latach 1906- strzębie, Łukowica, Młyńczyska, Owieczka, Przyszowa , Roztoka, Stronie i Świdnik. dworskim znajdują się ponadto pozostało- 1909. Oprócz gotyckiej rzeźby na wypo- ści zbudowanego w XVI w. przez Marcina sażeniu kościoła znajduje się również Rogowskiego zboru braci polskich. Zacho- XVII-wieczna chrzcielnica i dwa późno- wała się sklepiona dwudzielna piwnica. barokowe ołtarze. Warto zobaczyć kolebkowe, ozdobione polichromią z wie- ku XIX. Ołtarz główny pochodzi z końca Kościół pw. św. Andrzeja Apostoła XVII stulecia. Większość wyposażenia ko- w Łukowicy – pochodzi z XVII w. i po- ścioła jest drewniana i wykonana w stylu siada wyraźne cechy stylu barokowe- barokowym. Uwagę zwraca też klasy- go. Drewnianą świątynię wzniesiono cystyczna ambona z przełomu XVII i XVIII w konstrukcji zrębowej. Kościół posiada w., ozdobiona wizerunkami Ewangeli- jedną nawę zakończoną węższym, za- stów i Chrystusa, kamienna chrzcielnica mkniętym trójbocznie prezbiterium. Po z 1693 roku oraz obraz św. Mikołaja w za- bokach znajdują się – zakrystia i kaplica krystii z początku XVII w. Kościół znajdu- boczna. Nad całością góruje czworo- je się w otoczeniu starodrzewu. Około boczna wieża, zwieńczona barokowym 400 km na południowy zachód od kościo- hełmem. Zewnętrzną część prezbiterium ła, na miejscowym cmentarzu, znajduje zdobi przedstawienie Grupy Ukrzyżowa- się murowana kaplica pw. Świętego Krzy- nia z rzeźbami ludowymi z XVIII i XIX w. ża. Datowana jest na wiek XVI, ale była Wnętrze przykrywają pozorne sklepienia wielokrotnie przebudowywana. Dwór w Świdniku

POWIAT LIMANOWSKI 30 bogactwo gmin 31

Kościół pw. św. Marii Magdaleny w Kasinie Wielkiej

Panorama Beskidu z Lubonia Wielkiego dniowej stronie drogi łączącej Krościenko tygodnie przygotowywał się do udziału z Mszaną Dolną, przy czarnym szlaku na w Międzynarodowym Kongresie Eucha- mina wiejska Mszana Dolna usytuowana jest częściowo w zachodniej części Beskidu Kudłoń. rystycznym w Stanach Zjednoczonych. GWyspowego, a częściowo w północnej części Gorców. Część gminy – okolice wsi Karol Wojtyła przyjeżdżał tutaj wielokrot- Lubomierz – położona jest w otulinie Gorczańskiego Parku Narodowego. Tereny gminy – znajdu- nie – najpierw jako ksiądz, później biskup, stanowią dojście do chętnie odwiedzanych przez turystów szczytów Gorców – z naj- Stacja PKP w Kasinie Wielkiej wyższym pasmem Turbacza (1310 m n.p.m.). Atutem gminy jest dobrze rozwinięta baza je się na wysokości 580 m. n.p.m. i jest naj- a wreszcie kardynał. Gorce znał doskonale noclegowa. Składają się na nią schroniska turystyczne, ośrodki wypoczynkowe, hotele, wyżej położoną stacją kolejową na szlaku z wielu wędrówek. motele i pensjonaty oraz kwatery prywatne. W skład gminy wchodzi 9 miejscowości: linii transwersalnej Chabówka – Lwów, Glisne, Kasinka Mała, Kasina Wielka, Lubomierz, Łętowe, Łostówka, Mszana Górna, Ol- natomiast trasa linii kolejowej przebiega- szówka, Raba Niżna. Siedzibą gminy jest Mszana Dolna. jąca wzdłuż gór i dolin jest najwyżej po- łożoną linią kolejową w Polsce. Budynek stacji położony jest u stóp Śnieżnicy. Jest dobrze utrzymany i wielokrotnie służył za Boskiej i św. Jana również z XVII w. Z tego Warto zobaczyć tło zdjęciowe reżyserom filmowym. Dość samego stulecia pochodzi też chrzcielnica powiedzieć, że sceny swoich filmów kręcili ścienna. Kościół pw. św. Marii Magdaleny tu Steven Spilberg i Andrzej Wajda. w Kasinie Wielkiej – wzniesiony został w 1624 roku. W 1678 roku dobudowano do Kościół pw. św. Józefa Oblubieńca Papieżówka – to drewniany szałasik istniejącej świątyni wieże oraz część nawy. w Lubomierzu – poświęcony został 15 usytuowany w dolinie potoku Kamieni- W tej formie świątynia przetrwała do dziś. sierpnia 1914 roku. Początkowo składał ca na terenie GPN, w odległości ok. 2 km Kościół jest budowlą drewnianą, jednona- się jedynie z nawy i prezbiterium, lecz już od przystanku PKS Lubomierz – Przysłop wową, z dachem o konstrukcji zrębowej. w latach 1934-1936 dobudowano wieżę. (czas dojścia ok. 1 h). Postawiono go Na środku kościoła znajduje się mała wie- W 1952 poprawiono konstrukcję, wzmoc- przed laty na skraju polany, która służy- ża – tzw. sygnaturka pokryta blachą mie- niono walącą się wieżę, wymieniono okna ła jako plac składowy ściąganego z gór dzianą. Wieżę główną, krytą tradycyjnym i dokonano restauracji wyposażenia ko- drewna. Skromny, drewniany budyneczek gontem, zwieńcza barokowy hełm cebula- ścioła. Nawa zbudowana jest w konstruk- pomyślany był jako schron dla robotni- sty z latarnią. Na ścianach świątyni znajdu- cji zrębowej, natomiast wieża odznacza ków leśnych. W szałasiku tym w sierpniu ją się stacje Drogi Krzyżowej z XVII w. Na się konstrukcją słupową. Niskie, zamknię- 1976 roku ówczesny metropolita krakow- belce tęczowej umieszczony jest krucyfiks te wielobocznie prezbiterium otacza przy- ski kardynał Karol Wojtyła przez ok. dwa i wycięte z desek barokowe postaci Matki daszek kryty blachą. Kościół stoi po połu- Kościół pw. św. Józefa Oblubieńca w Lubomierzu

POWIAT LIMANOWSKI 32 bogactwo gmin 33 GMINA NIEDŹWIEDŹ

Fragment czerwonego szlaku na Turbacz „Orkanówka” w Porębie Wielkiej

mina Niedźwiedź leży w południowo-zachodniej części powiatu limanowskiego, na dynek dyrekcji GPN. Oprócz starodrzewu, Gpółnocnych stokach Gorców. Zabudowa gminy charakteryzuje się dużym rozprosze- w parku podworskim na uwagę zasługuje niem. Największa koncentracja zabudowań występuje w jej północnym obszarze. Na lamus-wozownia oraz fragmenty spalone- południu gminy występuje dużo lasów, natomiast w części centralnej i na południu pola uprawne i sady. Pierwsze wzmianki o Niedźwiedziu pochodzą z drugiej połowy XIV w. go dworku Wodzickich. Historia parku się- W tym czasie ziemie te stanowiły dobra zakonu cystersów w Szczyrzycu, a powstające ga XVI w., jednak zasadnicze założenia par- tutaj wsie zorganizowane były na zasadach prawa niemieckiego. W wieku XV ziemie te ku o charakterze krajobrazowym powstały przeszły na rzecz skarbu królewskiego, a na początku XVI w. stały się własnością rodziny w XX w. dzięki ostatniemu właścicielowi Pieniążków, a potem jeszcze kilkukrotnie zmieniały właścicieli. Na terenie gminy znajdu- - hrabiemu Ludwikowi Wodzickiemu. Ogó- je się wiele ośrodków turystycznych. Bliskość gorczańskich szlaków sprawia, że gminę łem rośnie tu ponad 1000 drzew, w tym odwiedza z roku na rok coraz więcej turystów. W Porębie Wielkiej znajduje się ponadto głównie liściastych, z czego 14 uznano za siedziba Gorczańskiego Parku Narodowego. W skład gminy wchodzą cztery sołectwa: pomniki przyrody. Najstarsze okazy liczą Podobin, Niedźwiedź, Konina i Poręba Wielka. 300-400 lat. Do największych atrakcji przy- rodniczych parku należą wiązy: wiąz Ło- kietka, wiąz chłosty i wiąz w bramie. Wiąz Warto zobaczyć zeum można zwiedzać siedem pomiesz- Łokietka jest najgrubszym wiązem w Pol- czeń: kuchnię, pokój matki, werandę, ja- sce. Ma 665 cm w obwodzie pnia. Przed „Orkanówka” w Porębie Wielkiej – to dalnię, pokój przejściowy, gabinet i pokój rozpadem zabezpieczają go metalowe drewniana willa wzniesiona przez pisa- narożny. Do „Orkanówki” prowadzi aleja daszki i wsporniki. Na terenie parku znajdu- rza Władysława Orkana – mieści obecnie z dziesięcioma jaworami zasadzonymi je się Ośrodek Edukacyjny Gorczańskiego muzeum jego imienia. Władysław Orkan przez pisarza w podziękowaniu za szczę- Parku Narodowego dysponujący ciekawą urodził się w Porębie Wielkiej w 1875 roku. śliwy powrót z I wojny światowej. Począ- ekspozycją przyrodniczą. W pięknym oto- Dom mieszczący obecnie jego muzeum tek alei zdobi kapliczka wotywna z figur- czeniu parku działa też tężnia solankowa. biograficzne pisarz zbudował w modnym ką Matki Bożej z Lourdes, ufundowana wówczas stylu zakopiańskim. Autorem w tym samym czasie przez jego matkę. Koryto potoku Konina – to piękny i oso- projektu willi był Andrzej Galica z Zako- bliwy pomnik przyrody w miejscowości panego. Budowę domu pisarz rozpoczął Park podworski Wodzickich w Porębie o tej samej nazwie. Potok Konina ma swoje w 1903 roku, kiedy otrzymał niewielkie Wielkiej – leży na południowych stokach i źródła na wysokości ok. 1200 m n.p.m. na honorarium za powieść W Roztokach. u podnóży góry Chabówka. Przy północno- wschodnich stokach Mostownicy. W Koni- W 1906 roku willa była gotowa. W mu- -wschodniej granicy parku znajduje się bu- nie na potoku występują malownicze progi skalne, uznane za pomnik przyrody. Wiąz Łokietka w Porębie Wielkiej

POWIAT LIMANOWSKI 34 bogactwo gmin 35 GMINA SŁOPNICE

Widok na Tatry z Przełęczy Słopnickiej

minę Słopnice tworzy tylko jedna wieś Słopnice oraz osada Zaświercze. Z racji rozległości Słopnic ustanowiono tam aż pięć sołectw: Słopnice Dolne Królewskie, Słopnice Mogie- Glica, Słopnice Górne, Słopnice Granice oraz Słopnice Dolne Szlacheckie. Warto podkreślić, że jest to najmłodsza gmina powiatu limanowskiego – utworzona w 1997 roku. Słopnice Kościół pw. św. Andrzeja Apostoła w Słopnicach leżą w środkowej części powiatu limanowskiego – w dolinie dwóch potoków: Słopnickiego i Czarnej Wody. Od zachodu ponad wsią wznoszą się szczyty Mogielicy oraz Łopienia, a od południa przełęcz Słopnicka, łącząca Zapowiednicę z Cichoniem. Słopnice zostały założone w pierwszej połowie XIV w. przez króla Władysława Łokietka. Przez wieki na dwóch brze- gach Słopniczanki rozciągały się odrębne miejscowości należące do różnych właścicieli. Słopnice określa się niekiedy mianem największej wsi letniskowej ziemi limanowskiej.

Warto zobaczyć Kościół pw. św. Andrzeja Apostoła Przełęcz Słopnicka – leży na wysokości w Słopnicach – zbudowany został w II 759 m n.p.m. i jest jedną z najpiękniejszych poł. XVIII w. wg konstrukcji zrębowej. przełęczy Beskidu Wyspowego. Usytu- Odznacza się wielobocznie zamkniętym owana jest między Cichoniem (929 m) prezbiterium. Do głównej bryły kościoła a Zapowiednicą (763 m). Przez przełęcz przylega piętrowa zakrystia oraz kaplica biegnie droga ze Słopnic do osiedla Buko- św. Józefa, a od frontu niski przedsio- wina należącego do Zalesia. Przełęcz Słop- nek. Wyposażenie świątyni ma charakter nicka oraz cały grzbiet łączący Mogielicę późnorenesansowy i barokowy. Uwagę z Cichoniem, stanowią również naturalną przykuwają zwłaszcza ołtarze – główny granicę pomiędzy Słopnicami, po północ- i boczne (XVII-XVIII w.), a także XVIII- nej stronie przełęczy, i Zalesiem po stronie -wieczna ambona, XVIII-wieczne obrazy, południowej. Z przełęczy rozciągają się barokowa rzeźba Matki Boskiej, gotyc- przepiękne widoki – jest bezleśna i nieza- ki obraz Ukrzyżowany oraz kamienna budowana. Przy dobrej widoczności wspa- chrzcielnica z XIX w. niale prezentują się z przełęczy Tatry. Mogielica widziana z Przełęczy Słopnickiej

POWIAT LIMANOWSKI 36 bogactwo gmin 37

Rynek w Tymbarku

600 kg i odlany został w 1536 roku. O wie- Jaskinia Zbójecka w Łopieniu – to naj- le starsza od niego jest niewielka sygna- dłuższa jaskinia Beskidu Wyspowego. Dłu- turka „Kasia” z 1340 roku. gość jej zbadanych korytarzy wynosi 433 m. Łączna deniwelacja 20,3 m. Jaskinia Zbó- Kapliczka “Na Górkach” w Tymbarku jecka jest jaskinią typu osuwiskowego. Po- – wybudowana została w latach 20. XIX wstała w grubych warstwach piaskowców Panorama Tymbarku z Łopienia Wschodniego w., ale z czasem zmieniała swój wygląd. magurskich. Wejścia do jaskini (trzy otwory Słynie z tego, że w jej wnętrzu znajduje o ekspozycji wylotów ku górze) znajdują mina Tymbark leży w sercu Beskidu Wyspowego i jest malowniczo rozlokowana w kotlinie się XVII-wieczny Veraicon oraz pochodzą- się w północnych zboczach góry Łopień, na górskiej między wzniesieniami Łopienia (961 m n.p.m.), góry Zęzów (693 m n.p.m.) i góry GPaproć (643 m n.p.m.). Gmina w całości leży w wybitnie górskiej zlewni Łososiny, w dorzeczu cy z XVIII w. obraz Matki Boskiej z Dzie- wysokości ok. 903 m n.p.m. Jaskinię two- dwóch rzek Łososinki i Słopniczanki. Swoją historią Tymbark sięga roku 1353. Właśnie wtedy król ciątkiem. rzy plątanina szerszych i węższych koryta- Kazimierz Wielki ulokował tu miasto na prawie magdeburskim. Warto podkreślić że tymbarski rzy, niewielkich sal, kominków i studzienek rynek zachował swój średniowieczny kształt i sporo ze swojej dziewiętnastowiecznej zabudo- Stary młyn w Podłopieniu – znajduje oraz szczelin o zróżnicowanych szeroko- wy. Największy rozwój Tymbark przeżywał tuż przed II wojną światową. W roku 1936 powstały się nad rzeką Łososiną. Pamięta czasy kie- ściach i kierunkach przebiegu. Największą tu „Podhalańskie Zakłady Przemysłu Owocowo-Warzywnego” założone pierwotnie w formie dy w Tymbarku i jego okolicach działało objętościowo komorą w jaskini jest Sala spółdzielni przez wielkiego lokalnego społecznika, inż. Józefa Marka. Produkcja soków i napo- kilka młynów nad opływającymi miejsco- Janosika, która ma 4 m długości, ok. 3 m jów trwa w Tymbarku do dzisiaj i właśnie za ich sprawą miejscowość jest słynna w całej Polsce. wość rzekami. szerokości i ok. 3 m wysokości. W skład gminy wchodzi pięć miejscowości: Tymbark, Podłopień, Piekiełko, Zamieście i Zawadka. Przez jej obszar przebiega wiele szlaków turystycznych – pieszych i rowerowych.

Warto zobaczyć ka wieżyczka na sygnaturkę. We wnętrzu kościoła uwagę zwraca neobarokowy oł- Kościół pw. Narodzenia NMP w Tym- tarz główny z 1888 roku oraz dwa ołtarze barku – wybudowany został w 1824 roku boczne w jednym z nich widnieje obraz w miejscu dawnej drewnianej świątyni. świętej Anny Samotrzeciej w drewnianej Wzniesiono go z cegły, w stylu klasycy- sukience z XVII w. Zachowała się też go- stycznym. Jest to świątynia jednona- tycko-renesansowa chrzcielnica datowa- wowa z bocznymi kaplicami i węższym, na na rok 1541 oraz stacje drogi krzyżowej krótkim prezbiterium w kształcie prosto- pochodzące z 1883 roku. W kościelnej kąta. Nad dachem góruje kwadratowa dzwonnicy znajdują się 4 dzwony. Naj- wieża zwieńczona hełmem oraz niewiel- większy z nich noszący imię Urban waży Pomnik przyrody Grota Zbójnicka na Łopieniu

POWIAT LIMANOWSKI 38 bogactwo gmin 39 SZLAKI TURYSTYCZNE TRASY REKREACYJNO-SPORTOWE

iezaprzeczalnym atutem powiatu limanowskiego jest gęsta sieć szlaków turystycz- mawiając szlaki turystyczne w powiecie limanowskim, warto osobne miejsce po- nych – przede wszystkim pieszych, ale także rowerowych, narciarskich, a nawet Oświęcić Mogielicy, czyli najwyższemu szczytowi Beskidu Wyspowego. Od kilku- Nkonnych. Najwięcej, bo około 450 km liczą szlaki piesze. Na obszarze Beskidu Wyspo- nastu lat stoi tam wysoka, 22-metrowa wieża widokowa, z której można podziwiać wego możemy wędrować szlakiem czerwonym (tzw. Głównym Szlakiem Beskidzkim wspaniałe panoramy. Doskonałym miejscem widokowym jest również znajdująca się im. Kazimierza Sosnkowskiego), dwoma szlakami oznaczonymi na niebiesko, czterema na południe od szczytu Polana Stumorgowa. W rejonie Mogielicy, oprócz sieci szlaków oznaczonymi na żółto, pięcioma czarnymi i siedmioma zielonymi. W obrębie Gorców pieszych i rowerowych, funkcjonują powstałe w ramach unijnego projektu narciarskie na terenie powiatu limanowskiego możemy wędrować szlakiem czerwonym, czarnym, trasy biegowe z funkcją rekreacji letniej. Na miłośników narciarstwa biegowego cze- dwoma żółtymi, trzema niebieskimi i pięcioma zielonymi. W sumie – w obydwu pa- kają trzy zróżnicowane pod względem trudności i długości trasy. Najdłuższa z nich to smach – jest to aż 36 różnych odcinków tras. „Mogielica”, która ma aż 21 km długości. Trasa na Polanie Stumorgowej ma 2 km dłu- gości, a tzw. Mała Pętla, przy budynku Centrum Obsługi Ruchu Turystycznego – 1,2 km. We wspomnianym Centrum Obsługi Ruchu Turystycznego przy LKS „Zalesianka” istnieje możliwość odpłatnego wypożyczenia sprzętu sportowego, w tym 180 par nart z butami do biegów, 60 rowerów górskich, kijki do nordic walkingu, a także sprzęt WAŻNIEJSZE SZLAKI PIESZE: sportowy dla osób niepełnosprawnych. Narciarskie trasy biegowe wraz z towarzyszą- cą infrastrukturą są doskonałym miejscem aktywnego spędzania czasu dla miłośników Czerwone: Limanowa – Łyżka – Łukowica – sportu – zarówno zimą jak i latem. Kiczora – Turbacz – Obidowiec Ostra –Cichoń – Mogielica – Łopień – Słopnice – Przełęcz Rydza Śmigłego Dobra – Śnieżnica Pisarzowa – Sałasz Niebieskie: Półrzeczki – Polana Wały – Szczawa-Białe Limanowa – Jaworz Gorc – Jaworzyna Kamieniecka – Kiczora Tymbark – Pasierbiecka Góra – Kamionna Zamieście – Pasierbiec Żółte: Szczawa – Mogielica – Jurków – Łososina Górna – Pasierbiec – Kamionna Ćwilin – Śnieżnica – Kasina Wielka Tymbark – Mogielica – Krzystonów – Przełęcz Wielkie Drogi – Ciecień – Jasień – Przełęcz Przysłop Cubia Góra Męcina – Skrzętle-Rojówka

Zielone: Czarne: Ciecień – Szczyrzyc – Jodłownik – Kostrza Przyszowa – Łyżka – Tymbark – Paproć – Limanowa Stróża – Szczyrzyc – Diabelski Kamień – Łososina Górna – Dzielec – Przełęcz pod Przełęcz pod Cubią Górą Sałaszem Zachodnim SZLAKI ROWEROWE:

Na terenie powiatu limanowskiego wyznaczonych jest dwadzieścia szlaków rowerowych i liczą one w sumie 320 km długości. Część z nich biegnie drogami asfaltowymi, ale część drogami polnymi i leśnymi. Niektóre odcinki tras są bardzo wymagające i aby je bezpiecznie przebyć, trzeba dysponować odpowiedniej klasy rowerem, umiejętnościami i oczywiście dobrą kondycją. Najwięcej tras rowerowych wyznaczono w gminie Limanowa (6 tras o łącz- nej długości 140 km), Laskowa (4 trasy), Mszana Dolna (4 trasy) i Słopnice (3 trasy). Warto tu również wspomnieć o ścieżkach edukacyjnych. Na terenie powiatu jest ich 12, a ich łączna długość to ponad 50 kilometrów. Z kolei prawie 90 km mają na terenie powiatu rekreacyjne szlaki konne. Jest ich łącznie siedem.

POWIAT LIMANOWSKI 40 szlaki turystyczne 41 PROPOZYCJE WYCIECZEK PROPOZYCJE WYCIECZEK

Na Paproć (643 m n.p.m.) – tam rów- Na Jaworz (918 m n.p.m.) – tam rów- nież dotrzemy szlakiem zielonym, ale spod nież dotrzemy szlakiem niebieskim. Poni- Dworu Marsów kierujemy się początkowo żej szczytu, na zachodnim stoku Jaworza w dół – w stronę koryta rzeki Sowliny. Szlak znajduje się wieża widokowa, na którą prowadzi zresztą przez dzielnicę Limano- koniecznie trzeba wyjść. Trasa wyprawy wej o tej właśnie nazwie. Góra Paproć jest jest stosunkowo trudna do szczytu Sa- atrakcyjnym miejscem widokowym. Czas łasza Zachodniego, później w zasadzie wycieczki w obie strony – około 5 godzin. brak długich, stromych podejść. Czas wy- Do Limanowej można wrócić tą samą dro- cieczki w obie strony – około 7 godzin. gą lub przez Koszary i Łososinę Górną.

Wieża widokowa na stoku Jaworza

powiecie limanowskim możemy wskazać co najmniej kilkanaście miejsc, będą- W cych doskonałą bazę wypadową do krótszych i dalszych wycieczek w góry. Są to oczywiście największe miejscowości, czyli Limanowa i Mszana Dolna. W miejsca te stosunkowo łatwo dotrzeć komunikacją publiczną, a wychodzą stamtąd ciekawe szlaki turystyczne. Do takich miejsc trzeba też zaliczyć szereg mniejszych miejsco- wości powiatu. Są to przede wszystkim: Dobra, Jurków, Tymbark, Laskowa, Poręba Wielka, Rzeki, Kasina Wielka, Skrzydlna i Szczyrzyc. W miejscowościach tych znajdują się węzły szlaków lub przynajmniej ich skrzyżowania, a dotarcie tam komunikacją publiczną też na ogół jest możliwe. Trzecią kategorią miejsc najlepiej nadających się na początek górskich wycieczek są przełęcze: Edwarda Rydza-Śmigłego, Pod Ostrą, Gruszowiec, Przysłop, Słopnicka i Glisne. Przez wszystkie wymienione prze- łęcze przebiegają drogi asfaltowe i przeważnie nie ma problemu z pozostawieniem w okolicy samochodu. Jednak co najważniejsze, większość przełęczy to skrzyżowa- nia szlaków, które pozwalają między innymi na zaplanowanie wycieczek w formie Fragment szlaku pomiędzy Sałaszem a Jaworzem pętli. Poniżej prezentujemy skrótowe propozycje wycieczek, które można odbyć MSZANA DOLNA Na Szczebel (977 m n.p.m.) – wyjście z wymienionych miejsc. szlakiem czerwonym do Przełęczy Glisne, Na Lubogoszcz (967 m n.p.m.) – wyj- a następnie zielonym na Szczebel. Zejście ście na szczyt szlakiem czerwonym, szlakiem czarnym, który w początkowym LIMANOWA Na Jabłoniec (624 m n.p.m.) – dojdzie- zejście szlakiem zielonym. Jest to trasa odcinku jest bardzo trudny – przy desz- my szlakiem zielonym. Najlepiej wyruszyć w formie pętli. Początek i koniec można czowej pogodzie wręcz niebezpieczny. Na Miejską Górę (716 m n.p.m.) – dotrze- spod Dworu Marsów. Na Jabłońcu znaj- zaplanować na przykład w okolicy boiska Jest to trasa w formie pętli. Czas przej- my szlakiem niebieskim z Rynku. Końcowe duje się jeden z piękniejszych w okolicy sportowego KS Turbacz przy ul. Spado- ścia – około 6 h. podejście jest bardzo strome, ale wysiłek cmentarz z okresu I wojny światowej. chroniarzy. Trzeba się przygotować na wynagradzają widoki z platformy widoko- Końcowe podejście dość strome, ale cały strome podejścia. Czas przejścia – około Na Potaczkową (746 m n.p.m.) – wyj- wej pod Krzyżem Milenijnym. Na wycieczkę czas prowadzi drogą asfaltową. Czas – 5 godzin. ście i zejście szlakiem czarnym. Miejscem musimy zarezerwować około 2 godziny. około 2 godziny. wyjścia może być np. ulica Marka przy

POWIAT LIMANOWSKI 42 szlaki turystyczne 43 PROPOZYCJE WYCIECZEK PROPOZYCJE WYCIECZEK

baza namiotowa na Polanie Wały). Na sto- Góry. Tuż za szczytem odbijamy w prawo ku Krzystonowa dochodzimy do szlaku na szlak żółty. Schodzimy nim do Walowej zielonego i schodzimy nim do Półrzeczek. Góry, gdzie znów odbijamy w prawo na Stamtąd szosą docieramy do punktu wyj- szlak niebieski. Dotrzemy nim na Paproć, ścia. Trasa w formie pętli. Czas przejścia – a stamtąd zielonym zejdziemy do Tymbar- około 6,5 godziny. ku. Trasa w formie pętli. Czas przejścia – około 7 godzin. TYMBARK LASKOWA Na Zęzów (693 m n.p.m.) – z Tymbarku na Zęzów wiedzie szlak czarny. W okoli- Na Kamionną (801 m n.p.m.) – z La- cy szczytu znajduje się punkt widokowy. skowej szlakiem czarnym docieramy na Idąc dalej szlakiem czarnym dotrzemy przełęcz Widoma, a stamtąd niebieskim Schronisko PTTK na Luboniu Wielkim do zielonego. Na skrzyżowaniu szlaków na Kamionną. Ze szczytu schodzimy żół- skręcamy w lewo i stokiem Góry Stronia tym do Żegociny, a z centrum tej miej- parku miejskim w Mszanie Dolnej. Szczyt zielonym i jest to stosunkowo łagodne wracamy do Tymbarku. Tu również czeka scowości zielonym zdobywamy Łopusze Potaczkowej jest świetnym miejscem wi- podejście. Część szlaku prowadzi wzdłuż nas punkt widokowy. Trasa w formie pę- Zachodnie. Na skrzyżowaniu ze szlakiem dokowym. Znajduje się tam zamontowany szosy. Ze szczytu możemy zejść szlakiem tli. Czas przejścia – około 2,5 godziny. niebieskim skręcamy w prawo i dociera- w 2000 roku Krzyż Milenijny. Na wyciecz- czarnym do Porąbki i stamtąd wrócić my do przełęczy Widoma. Stamtąd czar- kę trzeba zaplanować około 4 godziny. szosą do Dobrej. Zejście ze Śnieżnicy Na Pasierbiecką Górę (764 m n.p.m.) nym szlakiem wracamy do Laskowej. Jest szlakiem czarnym jest wyjątkowo stro- – spod stacji PKP w Tymbarku wyruszamy to trasa bardzo długa i wymagająca. Czas Na Czarny Dział (673 m n.p.m.) – na to me i należy do najtrudniejszych w całym szlakiem niebieskim, który przez Kisie- przejścia – około 9 godzin. wzniesienie doprowadzi nas szlak żółty, Beskidzie Wyspowym. Bez względu na to lówkę doprowadzi nas do Pasierbieckiej zaczynający się na prawym brzegu Mszan- czy wybierzemy trasę w formie pętli, czy ki (ul. Zielona). Wycieczka nie jest bardzo też powrót tą samą drogą, czas wycieczki wymagająca, choć nie ominął nas strome wyniesie około 5 godzin. podejścia. Grzbiet jest tylko częściowo za- lesiony, a w większości pokrywają go pola JURKÓW uprawne i łąki. Na szczycie czekają nas piękne panoramy. Czas – około 2,5 godziny. Na Śnieżnicę (1007m n.p.m.) – szlakiem niebieskim wyruszamy na Ćwilin, a następ- DOBRA nie schodzimy nim do przełęczy Gruszo- wiec. Stamtąd wychodzimy nim na Śnież- Na Mogielicę (1170 m n.p.m.) – z cen- nicę. Na Szczycie odbijamy w prawo na trum Dobrej wyruszamy szlakiem zielonym szlak zielony, którym schodzimy do szosy na Łopień. Ze szczytu tym samym szlakiem krajowej nr 28. Przekraczamy ją i wąską schodzimy do przełęczy Rydza-Śmigłego, drogą asfaltową dochodzimy do szosy po- a następnie wychodzimy nim na Mogielicę. wiatowej prowadzącej do Jurkowa. Jest Z Mogielicy niebieskim schodzimy do Jur- to oczywiście trasa w formie pętli. Czas kowa. Stamtąd szosą docieramy do punktu przejścia – około 7,5 godziny. wyjścia. Jest to trasa w formie pętli – trud- na i wymagająca dobrej kondycji. Czas – Na Krzystonów (1012 m n.p.m.) – z Jur- około 8,5 godziny. kowa szlakiem niebieskim wyruszamy na Mogielicę. Stamtąd niebieskim i żółtym Na Śnieżnicę (1007 m n.p.m.) – z Do- przez Halę Stumorgową docieramy do brej również dotrzemy tam szlakiem Krzystonowa (w jego okolicy znajduje się Widok Beskidów z Polany Cyrla na stoku Mogielicy

POWIAT LIMANOWSKI 44 szlaki turystyczne 45 PROPOZYCJE WYCIECZEK PROPOZYCJE WYCIECZEK

PORĘBA WIELKA w formie pętli. Ze Szkrzydlnej wyruszamy szlakiem czarnym i przez Worecznik docie- Na Turbacz (1310 m n.p.m.) – szlakiem ramy do Porąbki. Stamtąd szlakiem czer- zielonym wspinamy się na Tobołów, Su- wonym schodzimy do centrum Skrzydlnej. chorę i Obidowiec. Tam opuszczamy szlak Jest to trasa o wysokich walorach krajo- zielony i skręcamy w prawo na szlak czer- brazowych, a przy tym nie bardzo trudna. wony. Przez Rozdziele docieramy nim Czas przejścia – około 4,5 godziny. na Turbacz i do schroniska pod szczytem góry. Stamtąd szlakiem niebieskim przez SZCZYRZYC Czoło Turbacza schodzimy do miejsca wyj- ścia. Trasa trudna, całodniowa, ale o bar- Na Ciecień (829 m n.p.m.) – ze Szczyrzy- dzo wysokich walorach krajobrazowych. ca na Ciecień wspinamy się szlakiem zielo- nym. Ze szczytu, który jest niestety zalesio- ny i nie oferuje żadnych widoków, możemy Widok na Tatry ze stoku Zapowiednicy KASINA WIELKA wrócić do Szczyrzyca tą samą drogą lub PRZEŁĘCZ POD OSTRĄ scowości Rzeki. Szlakiem żółtym, który Na Śnieżnicę (1007 m n.p.m.) – z Kasi- szlakiem niebieskim przez Księżą Górę i Cu- bią Górę dojść do szlaku czarnego. Przez przecina drogę wojewódzką przebiega- ny Wielkiej prowadzi tam szlak niebieski. Na Cichoń (926 m n.p.m.) – z przełęczy, jącą przez tę miejscowość, udajemy się Jeśli skorzystamy z wyciągu krzesełko- Diabli Kamień wrócimy nim do Szczyrzyca. Czas przejścia – około 5,5 godziny. która znajduje się w ciągu drogi Limanowa na południe. Doprowadzi nas on na samą wego, który działa również latem, skróci- – Kamienica, udajemy się szlakiem zielo- Jaworzynkę. Możemy wrócić tą samą my podejście o ponad połowę. Zejść mo- nym na Ostrą, a następnie Jeżową Wodę. drogą, lub trzymając się szlaku zielonego, żemy tą samą trasą lub wykonując pętlę PRZEŁĘCZ EDWARDA Za wzniesieniem odbijamy w prawo na wykonać pętlę. Czas przejścia tym dłuż- (szlakiem niebieskim pieszym i zielonym RYDZA-ŚMIGŁEGO szlak niebieski, który sprowadzi nas do szym wariantem – ok. 2,5 godziny. rowerowym) odwiedzimy po drodze miejscowości Młyńczyska. W miejscu gdzie Ośrodek Rekolekcyjny „Na Śnieżnicy”. Na Mogielicę (1170 m n.p.m.) – doj- szlak przecina główną drogę przez miejsco- PRZEŁĘCZ SŁOPNICKA Czas przejścia przy uwzględnieniu tego dziemy z przełęczy szlakiem zielonym. wość, opuszczamy go i skręcamy w prawo. wariantu – około 5 godzin. Podejście zajmuje ok. 1,5 godziny. Wró- Po około 3 km marszu szosą docieramy do Na Mogielicę (1170 m n.p.m.) – z prze- cić możemy tą samą drogą lub szlakiem skrzyżowania dróg, przy którym zaczyna łęczy Słopnickiej możemy wyjść szlakiem SKRZYDLNA niebieskim zejść do Jurkowa, a stamtąd się czarny szlak na Cichoń. Docieramy nim zielonym na Cichoń (udając się na wschód) przejść szosą do Chyszówek, gdzie znaj- na szczyt, a do punktu wyjścia schodzimy lub na Mogielicę (kierując się na zachód). W Pieninki Skrzydlańskie – te urocze duje się przełęcz. Czas przejścia pętli – następnie szlakiem zielonym. Czas przej- Około dwugodzinne podejście na Mogie- wzgórza możemy poznać pokonując trasę ok. 5 godzin. ścia – ok. 3,5 godziny. licę prowadzi przez stok Zapowiednicy, z którego rozciągają się piękne panoramy. PRZEŁĘCZ GRUSZOWIEC Zachwycające krajobrazy możemy też po- dziwiać z wieży widokowej na Mogielicy. Na Ćwilin (1072 m n.p.m.) – z przełęczy Gruszowiec na Ćwilin prowadzi szlak nie- PRZEŁĘCZ GLISNE bieski. Jest to krótkie, ale bardzo strome i trudne podejście. Trzeba na nie zarezer- Na Luboń Wielki (1022 m n.p.m.) – prze- wować około 1,5 godziny. Zejście jest pół łęcz Glisne jest dobrym punktem wyjścia na godziny krótsze. Z Ćwilina rozciągają się Luboń Wielki. Na tę urokliwą górę prowadzi szerokie panoramy. stamtąd szlak czerwony – na sporym odcin- ku bardzo stromy. W tym wypadku wysiłek PRZEŁĘCZ PRZYSŁOP również się opłaci, bowiem ze szczytu, na którym znajduje się schronisko PTTK, roz- Na Jaworzynkę (1026 m n.p.m.) – ciągają się przepiękne panoramy. Czas przej- Fragment szlaku czerwonego z Turbacza na Obidowiec przełęcz Przysłop znajduje się w miej- ścia w obydwie strony – około 2,5 godziny.

POWIAT LIMANOWSKI 46 szlaki turystyczne 47 SPISTREŚCI

POWIAT LIMANOWSKI – ZACHWYCAJĄCY Z NATURY 3-13

BOGACTWO GMIN POWIATU LIMANOWSKIEGO Miasto Limanowa 14-15 Miasto Mszana Dolna 16-17 Gmina Dobra 18-19 Gmina Jodłownik 20-21 Gmina Kamienica 22-23 Mapa powiatu 24-25 Gmina Laskowa 26-27 Gmina Limanowa 28-29 Gmina Łukowica 30-31 Gmina Mszana Dolna 32-33 Gmina Niedźwiedź 34-35 Gmina Słopnice 36-37 Gmina Tymbark 38-39

SZLAKI TURYSTYCZNE POWIATU LIMANOWSKIEGO 40 TRASY NARCIARSTWA BIEGOWEGO 41 PROPOZYCJE WYCIECZEK 42-47 www.powiat.limanowski.pl

ISBN 978-83-939550-7-7

STAROSTWO POWIATOWE W LIMANOWEJ ul. Józefa Marka 9, 34-600 Limanowa tel. 18 33 37 800, fax 18 33 37 880 e-mail: [email protected]