Gminny Program Rewitalizacji Gminy Limanowa

Gminny Program Rewitalizacji do roku 2023

Limanowa 2017

Projekt pn. „Opracowanie Gminnego Programu Rewitalizacji dla Gminy Limanowa zgodnie z wymogami Ustawy” został zrealizowany przy współfinansowaniu ze środków Unii Europejskiej, w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna 2014 – 2020

Spis treści

WSTĘP ...... 4 1. Identyfikacja obszaru rewitalizacji ...... 9 2. Szczegółowa diagnoza obszaru rewitalizacji ...... 19 2.1. Analiza zjawisk negatywnych – analiza ilościowa ...... 19 2.2. Analiza zjawisk negatywnych – analiza jakościowa ...... 36 2.3. Analiza lokalnych potencjałów ...... 41 3. Powiązania Gminnego Programu Rewitalizacji z dokumentami strategicznymi Gminy . 44 4. Wizja stanu obszaru po przeprowadzeniu rewitalizacji ...... 47 5. Cele rewitalizacji oraz odpowiadające im kierunki działań ...... 49 6. Opis przedsięwzięć rewitalizacyjnych ...... 55 6.1. Lista podstawowych przedsięwzięć rewitalizacyjnych ...... 55 6.2. Charakterystyka pozostałych dopuszczalnych przedsięwzięć rewitalizacyjnych ...... 61 7. Mechanizmy integrowania działań oraz przedsięwzięć rewitalizacyjnych ...... 64 8. Komplementarność działań oraz przedsięwzięć rewitalizacyjnych ...... 66 9. Szacunkowe ramy finansowe Gminnego Programu Rewitalizacji ...... 68 9.1. Ramy finansowe Gminnego Programu Rewitalizacji ...... 68 9.2. Potencjalne źródła finansowania przedsięwzięć rewitalizacyjnych ...... 70 10. Struktura zarządzania realizacją Gminnego Programu Rewitalizacji ...... 74 11. System monitorowania i oceny Gminnego Programu Rewitalizacji ...... 77 12. Partycypacja społeczna ...... 80 13. Określenie niezbędnych zmian w uchwałach ...... 84 14. Sposób realizacji gminnego programu rewitalizacji w zakresie planowania i zagospodarowania przestrzennego ...... 85 15. Mapa poglądowa ...... 86 SPIS TABEL ...... 87 SPIS RYSUNKÓW ...... 87 SPIS WYKRESÓW ...... 87

Gminny Program Rewitalizacji

WSTĘP

Ustawa z dnia 9 października 2015 roku o rewitalizacji wprowadza definicję rewitalizacji jako proces mający na celu wyprowadzanie ze stanu kryzysowego obszarów zdegradowanych, który prowadzony jest na podstawie gminnego programu rewitalizacji:

REWITALIZACJA

zgodnie z art. 2. ust. 1. Ustawy o rewitalizacji, rewitalizacja to proces wyprowadzania ze stanu kryzysowego obszarów zdegradowanych, prowadzony w sposób kompleksowy, poprzez zintegrowane działania na rzecz lokalnej społeczności, przestrzeni i gospodarki, skoncentrowane terytorialnie, prowadzone przez interesariuszy rewitalizacji na podstawie gminnego programu rewitalizacji.

W celu objęcia rewitalizacją obszarów, które cechują się występowaniem zjawisk o charakterze kryzysowym, konieczne jest zidentyfikowanie i wyznaczenie obszaru zdegradowanego oraz obszaru rewitalizacji. Procedura ta jest wskazana w Ustawie i polega na wyznaczeniu obszaru gminy znajdującego się w stanie kryzysowym z powodu koncentracji negatywnych zjawisk społecznych. Obszar ten może zostać uznany za zdegradowany, gdy dodatkowo występuje na nim co najmniej jedno z negatywnych zjawisk w sferze gospodarczej, środowiskowej, przestrzenno-funkcjonalnej lub technicznej.

OBSZAR ZDEGRADOWANY zgodnie z art. 9. ust. 1. Ustawy o rewitalizacji, jest to obszar gminy znajdujący się w stanie kryzysowym z powodu koncentracji negatywnych zjawisk społecznych, w szczególności

Gminny Program Rewitalizacji

bezrobocia, ubóstwa, przestępczości, niskiego poziomu edukacji lub kapitału społecznego, a także niewystarczającego poziomu uczestnictwa w życiu publicznym i kulturalnym. Obszar taki można wyznaczyć jako obszar zdegradowany w przypadku występowania na nim ponadto co najmniej jednego z negatywnych zjawisk: gospodarczych, środowiskowych, przestrzenno-funkcjonalnych, technicznych.

Po spełnieniu przez dany obszar przesłanek uznania go za zdegradowany, jego całość lub część może zostać uznana za obszar rewitalizacji. Istotnym warunkiem do wyznaczenia obszaru rewitalizacji jest fakt, iż obszar rewitalizacji nie może być większy niż 20% powierzchni gminy oraz zamieszkały przez więcej niż 30% liczby mieszkańców gminy.

OBSZAR REWITALIZACJI

zgodnie z art. 10. ust. 1. Ustawy o rewitalizacji, jest to obszar obejmujący całość lub część obszaru zdegradowanego, na którym z uwagi na istotne znaczenie dla rozwoju lokalnego gmina zamierza prowadzić rewitalizację. Obszar rewitalizacji nie może być większy niż 20% powierzchni gminy oraz zamieszkały przez więcej niż 30% liczby mieszkańców gminy. Obszar rewitalizacji może być podzielony na podobszary, w tym podobszary nieposiadające ze sobą wspólnych granic.

Obszar zdegradowany i obszar rewitalizacji stanowią pewne całości, o wytyczonych granicach. Tereny zawierające się w obszarze zdegradowanym i obszarze rewitalizacji, jak również poza nimi, są łatwe do zidentyfikowania. Ponadto, obszar zdegradowany i obszar rewitalizacji muszą obejmować miejsca koncentracji zabudowy i zamieszkania ludności, gdyż tylko w takich jednostkach objawiają się problemy społeczne, które stanowią główny wyznacznik obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji. W przypadku, gdy obszar

Gminny Program Rewitalizacji

zdegradowany i obszar rewitalizacji składają się podobszarów, podobszary te posiadają te same cechy.

Gmina Limanowa przystąpiła do wyznaczenia obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji. W tym celu dokonano delimitacji poszczególnych obszarów i poddano je diagnozie, by możliwe było zidentyfikowanie tych części gminy, w których negatywne zjawiska, w szczególności społeczne cechują się dużą koncentracją. Przyjęto kilkuetapową procedurę delimitacji spełniającą wymogi Ustawy o rewitalizacji. Procedura ta składała się z kilku następujących po sobie etapów: A) Etap I polegał na wyznaczeniu tzw. jednostek urbanistycznych (zamieszkanych), które określa się jako najmniejsze, niepodzielne na kolejnych etapach postępowania obszary gminy, dla których możliwe jest pozyskanie danych statystycznych dotyczących w szczególności zjawisk społecznych (art. 9 ustawy), a także gospodarczych, środowiskowych, przestrzenno-funkcjonalnych oraz technicznych. Podział na jednostki urbanistyczne opierał się na szeregu zdefiniowanych czynników, został on skonsultowany i zatwierdzony przez Władze Gminy. B) W kolejnym etapie pozyskano niezbędne dane statystyczne oraz przeprowadzono analizę wskaźnikową wyznaczonych uprzednio jednostek urbanistycznych. Analiza dotyczyła przede wszystkim sfery społecznej, jednak zgodnie z zapisami ustawy zebrano również informacje dotyczące negatywnych zjawisk w sferze gospodarczej, środowiskowej, przestrzenno-funkcjonalnej oraz technicznej. Analizę dla sfery społecznej przeprowadzono z wykorzystaniem wskaźnika syntetycznego. Ostatnim etapem było wyznaczenie obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji. Za obszar zdegradowany uznano te jednostki urbanistyczne, w których w wyniku przeprowadzonej analizy wskaźnikowej zdiagnozowano kryzys z powodu koncentracji negatywnych zjawisk społecznych oraz zidentyfikowano problemy w sferze gospodarczej, środowiskowej, przestrzenno-funkcjonalnej lub technicznej. Spośród zdegradowanych jednostek urbanistycznych wybrano obszar rewitalizacji.

W wyniku przeprowadzonej analizy wyznaczono jednostki, które spełniają warunki ustawowe i mogą być uznane za obszar zdegradowany. Są to jednostki A. Bałażówka- Kisielówka-Makowica-Pasierbiec, C. Koszary-Łososina Górna-Walowa Góra, H. Nowe Rybie- Stare Rybie-Rupniów, L. Siekierczyna.

Gminny Program Rewitalizacji

Tabela 1. Wynik przeprowadzonej delimitacji i diagnozy obszaru zdegradowanego

Nazwa obszaru

Jednostka

Jednostka Jednostka

funkcjonalna

zdegradowana

Sfera społeczna Sfera

Sfera techniczna Sfera

Sfera gospodarcza Sfera

Sferaprzestrzenno Sfera środowiskowa Sfera

Obszar A. X X X X - X 1. Bałażówka-Kisielówka-Makowica- Pasierbiec Obszar C X - - X - X 3. Koszary-Łososina Górna-Walowa Góra Obszar H X - - X - X 8. Nowe Rybie-Stare Rybie-Rupniów Obszar L X X - X - X 12. Siekierczyna

Źródło: Diagnoza i delimitacja obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji

W czterech wybranych jednostkach zidentyfikowano koncentrację zjawisk społecznych, w każdej z nich także wystąpiło co najmniej jedno negatywne zjawisko z pozostałych sfer. Wyznaczone w wyniku przeprowadzonej diagnozy i analizy obszary zdegradowane nie przekraczają ograniczeń ustawowych, zgodnie z którymi obszar rewitalizacji nie może przekraczać 20% powierzchni gminy i obejmować więcej niż 30% mieszkańców. Cztery jednostki urbanistyczne tworzące obszar zdegradowany posiadają łączną powierzchnię około 14 % gminy, mieszka w nich 29,69 % mieszkańców. Z tego względu całość obszaru zdegradowanego zamieszkałego może zostać uznana za obszar rewitalizacji.

Tabela 2. Powierzchnia i liczba ludności obszaru rewitalizacji % % Powierz- Liczba powierz- ludności chnia ludności chni gminy w km2 gminy Obszar A. 1351 5,41% 5,512 3,62% Bałażówka-Kisielówka-Makowica-Pasierbiec Obszar C 1512 6,06% 2,427 1,59% Koszary-Łososina Górna-Walowa Góra Obszar H 2714 10,87% 7,75 5,09% Nowe Rybie-Stare Rybie-Rupniów Obszar L 1833 7,34% 5,127 3,36% Siekierczyna RAZEM OBSZAR REWITALIZACJI 7410 29,69% 20,816 13,66%

Źródło: Diagnoza i delimitacja obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji

Gminny Program Rewitalizacji

Pełna analiza jednostek urbanistycznych wyznaczonych na terenie gminy Limanowa wraz z metodologią przeprowadzenia badania i wykorzystanymi danymi znajduje się w dokumencie „Diagnoza i delimitacja obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji”.

Po przeprowadzonej procedurze wyznaczenia obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji, Rada Gminy Limanowa drogą uchwały (Uchwała Nr XII/130/2016 Rady Gminy Limanowa z dnia 14 września 2016r. w sprawie wyznaczenia obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji na terenie Gminy Limanowa) przyjęła zidentyfikowany obszar zdegradowany i obszar rewitalizacji, dzięki czemu możliwe jest objęcie wyznaczonego obszaru procesem rewitalizacji.

Gminny Program Rewitalizacji

1. Identyfikacja obszaru rewitalizacji

Gmina Limanowa, na terenie której położony jest obszar rewitalizacji objęty niniejszym planem, to gmina położona we wschodniej części powiatu limanowskiego. Powiat limanowski usytuowany jest w południowej części województwa małopolskiego. Sąsiaduje z powiatami myślenickim, nowotarskim, nowosądeckim, brzeskim i bocheńskim. Powiat położony jest w atrakcyjnym pod względem przyrodniczym i krajobrazowym obszarze. Na terenie powiatu limanowskiego znajduje się pasmo Beskidu Wyspowego (Mogielica, 1 171 m n.p.m.) oraz północne stoki Gorców (Turbacz, 1 311 m n.p.m.). Przez powiat limanowski przepływa rzeka Łososina, która jest dopływem Dunajca.

Rysunek 1. Schematyczna mapa województwa małopolskiego

Źródło: Opracowanie własne na podstawie źródeł internetowych

W skład powiatu wchodzą dwie gminy miejskie - Limanowa i Mszana Dolna oraz dziesięć wiejskich: Dobra, Jodłownik, Kamienica, Laskowa, Limanowa, Łukowica, Mszana Dolna, Niedźwiedź, Słopnice, Tymbark. Ogółem, w powiecie limanowskim znajduje się 171 miejscowości.

Gminny Program Rewitalizacji

Rysunek 2. Mapa powiatu limanowskiego

Źródło: www.powiat.limanowa.pl – portal Powiatu Limanowskiego

Gmina Limanowa jest gminą wiejską, otaczającą będące jej siedzibą miasto Limanowa. Zajmuje powierzchnię 15 223 ha. Na terenie gminy żadna miejscowość nie pełni funkcji centrum gminy - będące jej siedzibą administracyjną miasto Limanowa położone jest poza jej granicami. Ze względu na specyficzne położenie, przestrzeń gminna wykazuje zróżnicowanie zarówno pod względem wyglądu, jak i pełnionych funkcji. Miejscowości sąsiadujące bezpośrednio z miastem Limanowa są gęściej zabudowane, tracą typowo wiejskie funkcje na rzecz podmiejskich, przestrzennie i funkcjonalnie łączą się z miastem Limanowa. Miejscowości oddalone od miasta posiadają w większym stopniu charakter rolniczy oraz turystyczno- wypoczynkowy, a także cechują się niższą gęstością zabudowy. Ponadto, ze względu na stosunkowo dużą powierzchnię, brak typowego centrum gminy oraz fakt, iż siedziba gminy (miasto Limanowa) znajduje się poza jej granicami administracyjnymi, gmina nie posiada wysokiej spójności przestrzennej.

Zgodnie z danymi Gminy Limanowa, w 2015 roku na terenie gminy mieszkało 25 049 osób (stan na 31.12). Gmina Limanowa jest największą gminą powiatu limanowskiego pod względem liczby ludności.

Obszar rewitalizacji został wyznaczony w toku przeprowadzonej diagnozy stanu obecnego gminy Limanowa, mającej na celu identyfikację miejsc koncentracji problemów społecznych oraz jednoczesnego wystąpienia co najmniej jednego negatywnego zjawiska

Gminny Program Rewitalizacji

gospodarczego, przestrzenno-funkcjonalnego, środowiskowego, technicznego. Przed dokonaniem diagnozy, gmina Limanowa została podzielona na jednostki urbanistyczne - obszary spójne, dające się wyodrębnić jako pewne całości pod względem społecznym, morfologicznym, funkcjonalnym i przestrzennym. Cechą charakterystyczną jednostek urbanistycznych jest fakt, iż obejmują one wyłącznie obszary zamieszkałe. Dzięki temu w ich skład wchodzą tereny, których główną cechą jest koncentracja zabudowy mieszkaniowej jako podstawowej formy użytkowania. Dzięki objęciu podziałem na jednostki urbanistyczne wyłącznie obszarów zamieszkanych, unika się prowadzenia diagnozy dla obszarów użytkowanych w inny sposób, gdzie funkcja mieszkaniowa ma dużo mniejsze znaczenie lub nie występuje w ogóle (np. lasy, pola), w związku z czym nie występują w nich zjawiska społeczne. Z uwagi na fakt, iż rewitalizacja ma przede wszystkim służyć społeczności nią objętej, wyznaczanie jednostek urbanistycznych jako obszarów zamieszkałych pozwala na skupieniu się na obszarach w których zachodzą procesy społeczne. Metoda prowadzenia diagnozy w oparciu o jednostki urbanistyczne jest w pełni zgodna z zapisami Ustawy o rewitalizacji, która wskazuje, iż obszar zdegradowany (na bazie którego wyznacza się obszar rewitalizacji) jest to obszar znajdujący się w stanie kryzysowym z powodu koncentracji negatywnych zjawisk społecznych, w szczególności bezrobocia, ubóstwa, przestępczości, niskiego poziomu edukacji lub kapitału społecznego, a także niewystarczającego poziomu uczestnictwa w życiu publicznym i kulturalnym. Wyznaczono 12 następujących jednostek urbanistycznych:

Tabela 3. Podział gminy Limanowa na jednostki urbanistyczne

% % całości Powierzc LP Liczba powierzc Nazwa obszaru ludności hnia w . ludności hni gminy km2 gminy

Obszar A 1. Bałażówka-Kisielówka-Makowica- 1351 5,41% 5,512 3,62% Pasierbiec Obszar B 2. 1330 5,33% 4,216 2,77% Kanina-Wysokie Obszar C 3. 1512 6,06% 2,427 1,59% Koszary-Łososina Górna-Walowa Góra Obszar D 4. 786 3,15% 1,499 0,98% Sowliny Obszar E 5. 2690 10,78% 4,072 2,67% Mordarka Obszar F 6. 1049 4,20% 1,847 1,21% Kłodne Obszar G 7. 3337 13,37% 6,302 4,14% Męcina Obszar H 8. 2714 10,87% 7,750 5,09% Nowe Rybie-Stare Rybie-Rupniów Obszar I 9. 4937 19,78% 8,831 5,79% Lipowe-Stara Wieś

Gminny Program Rewitalizacji

Obszar J 10. 1368 5,48% 3,608 2,37% Młynne Obszar K 11. 2051 8,22% 3,268 2,14% Pisarzowa Obszar L 12. 1833 7,34% 5,127 3,36% Siekierczyna Źródło: Diagnoza i delimitacja obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji

Jednostką urbanistyczną największą pod względem liczby ludności jest obszar I. Lipowe- Stara Wieś, natomiast najmniej osób mieszka w obszarze Sowliny. Pod względem powierzchni największy jest obszar Lipowe-Stara Wieś, najmniejsze są Sowliny.

Gminny Program Rewitalizacji

Rysunek 3. Podział Gminy Limanowa na jednostki urbanistyczne

Źródło: Diagnoza i delimitacja obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji

Gminny Program Rewitalizacji

Pełna metodologia wyznaczenia obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji została opisana w dokumencie pn. „Diagnoza i delimitacja obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji”, który był załącznikiem do uchwały o wyznaczeniu obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji.

W skład obszaru rewitalizacji wchodzą następujące podobszary (oznaczenia i nazwy są zgodne z dokumentem pn. Diagnoza i delimitacja obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji)

Obszar A. Bałażówka-Kisielówka-Makowica-Pasierbiec

Rysunek 4. Obszar A

Źródło: Diagnoza i delimitacja obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji

Obszar A składa się z obszarów koncentracji zabudowy wsi Bałażówka, Kisielówka, Makowica i Pasierbiec. Zawiera się w nim także położona pomiędzy miejscowościami Makowica i Pasierbiec, połączona z nimi funkcjonalnie i przestrzennie, część sołectwa Młynne. Obszar usytuowany jest w północnej części gminy. Miejscowości wchodzące w skład obszaru A to miejscowości cechujące się wysokimi walorami przyrodniczo-krajobrazowymi. Otoczone są przez okoliczne wzniesienia Beskidu Wyspowego i lasy. Dominującą funkcją obszaru jest

Gminny Program Rewitalizacji

funkcja mieszkaniowa, jednak w obszarze położone są także obiekty użyteczności publicznej (świetlice, szkoła, kościół, remiza), skupiające wydarzenia kulturalne i społeczne, wokół których wykształciły się przestrzenie o charakterze publicznym. Atrakcyjność miejscowości sprzyja prowadzeniu działalności gospodarczej ukierunkowanej na obsługę turystów, w szczególności polegającej na zapewnieniu bazy noclegowej.

Obszar C. Koszary-Łososina Górna-Walowa Góra

Rysunek 5. Obszar C

Źródło: Diagnoza i delimitacja obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji

Obszar składający się z terenów koncentracji zabudowy sołectw Koszary, Łososina Górna i Walowa Góra położony jest w bezpośrednim sąsiedztwie miasta Limanowa, stanowi jej obszar podmiejski od północnej strony. Kształt obszaru wynika ze specyfiki jego położenia – miejscowość Łososina Górna łączy się z miejscowościami Walowa Góra i Koszary poprzez dzielnicę Limanowej – także Łososinę Górną, która w przeszłości stanowiła część wsi Łososina. Jednostki te stanowią jeden obszar funkcjonalno-przestrzenny, chociaż dzielnica Łososina Górna należy do miasta Limanowa. Obszar C posiada cechy obszaru podmiejskiego – ulice

Gminny Program Rewitalizacji

sołectw wchodzących w jego skład płynnie przechodzą w ulice miejskie, nie ma wyraźnych granic przestrzennych pomiędzy miastem a poszczególnymi sołectwami.

Obszar H. Nowe Rybie-Stare Rybie-Rupniów

Rysunek 6. Obszar H

Źródło: Diagnoza i delimitacja obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji

Obszar tworzą tereny koncentracji zabudowy trzech sołectw, Nowego Rybia, Starego Rybia oraz Rupniowa, położonych w północno-zachodniej części gminy. Tereny te koncentrują się wzdłuż dróg powiatowych, przestrzennie i funkcjonalnie łączą się ze sobą. Obszar cechuje się dominacją funkcji mieszkaniowej oraz jednorodzinną zabudową, skoncentrowaną wzdłuż głównych ulic. Na terenie obszaru funkcjonują gospodarstwa agroturystyczne, położone są tam też dwie szkoły podstawowe i jeden zespół szkół. Obszar jest wyposażony w takie obiekty rekreacyjne jak wielofunkcyjne boiska, stadion sportowy, hala widowiskowo-sportowa.

Gminny Program Rewitalizacji

Obszar L. Siekierczyna

Rysunek 7. Obszar L

Źródło: Diagnoza i delimitacja obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji

Obszar obejmuje tereny koncentracji zabudowy miejscowości Siekierczyna, położonej we wschodniej części Beskidu Wyspowego u podnóża Jeżowej Wody i Ostrej. Miejscowość usytuowana jest w południowej części gminy. Na terenie obszaru funkcjonują dwie szkoły podstawowe i świetlica wiejska Miejscowość wyposażona jest w infrastrukturę sportową. Położony jest w niej także dawny dwór szlachecki. Przez północną część obszaru przebiega droga krajowa nr 28, natomiast w części południowej znajduje się droga powiatowa K1610. Zabudowa skupia się wzdłuż nieregularnie położonych dróg gminnych.

Łącznie, obszar rewitalizacji w 2015 roku liczył 7 416 osób, co stanowiło 29,69 % mieszkańców gminy Limanowa.

Gminny Program Rewitalizacji

Wykres 1. Liczba mieszkańców poszczególnych jednostek w 2015 roku

0 1 000 2 000 3 000 4 000 5 000

Obszar A 1 360 Obszar B 1 332 Obszar C 1 509 Obszar D 779 Obszar E 2 690 Obszar F 1 073 Obszar G 3 337 Obszar H 2 718 Obszar I 4 980 Obszar J 1 380 Obszar K 2 062 Obszar L 1 829

Źródło: Dane Urzędu Gminy Limanowa

Wykres 2. Liczba mieszkańców w obszarze rewitalizacji i w pozostałej części gminy w 2015 roku

29,61%

70,39%

obszar rewitalizacji pozostała część gminy

Źródło: Dane Urzędu Gminy Limanowa

Gminny Program Rewitalizacji

2. Szczegółowa diagnoza obszaru rewitalizacji

2.1. Analiza zjawisk negatywnych – analiza ilościowa

SFERA SPOŁECZNA Zgodnie z zapisami Ustawy o rewitalizacji, obszar może zostać uznany za zdegradowany jeśli znajduje się w stanie kryzysowym z powodu koncentracji negatywnych zjawisk społecznych, w szczególności bezrobocia, ubóstwa, przestępczości, niskiego poziomu edukacji lub kapitału społecznego, a także niewystarczającego poziomu uczestnictwa w życiu publicznym i kulturalnym. Do zbadania tych zjawisk w poszczególnych jednostkach gminy Limanowa, wykorzystano niżej zaprezentowane wskaźniki. Zostały one ujęte w przeliczeniu na 1000 mieszkańców, żeby ich wartości były porównywalne

Do zbadania zjawiska ubóstwa wykorzystano dane Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej dotyczące liczby osób korzystających z pomocy społecznej. Wskaźnik związany jest bezpośrednio powiązany ze złą sytuacją materialną osób nim objętych i obniżoną jakością życia.

Wykres 3. Liczba osób korzystających z pomocy społecznej na 1000 mieszkańców w 2015 roku

0 20 40 60 80 100 120 140

Obszar A 89 Obszar B 94 Obszar C 122 Obszar D 58 Obszar E 71 Obszar F 83 Obszar G 83 Obszar H 96 Obszar I 63 Obszar J 77 Obszar K 59 Obszar L 81 średnia gminna 79

Źródło: Dane Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej

Gminny Program Rewitalizacji

Podobszary A. Bałażówka-Kisielówka-Makowica-Pasierbiec, C. Koszary-Łososina Górna-Walowa Góra, H. Nowe Rybie-Stare Rybie-Rupniów, L. Siekierczyna cechowały się wyższą wartością wskaźnika od średniej dla gminy. Szczególnie negatywnie wyróżniały się podobszary C oraz H, w których odnotowano najwyższe wartości wskaźnika. Obszar rewitalizacji cechował się wyższą łączną wartością wskaźnika od średniej gminnej. Powyższe dane wskazują, iż obszar rewitalizacji jest miejscem, w którym występują problemy związane z ubóstwem i cechuje się on ich szczególną koncentracją w porównaniu do całej gminy. Najbardziej negatywnie ocenić można podobszar C. Koszary-Łososina Górna- Walowa Góra, który jest wyższy od średniej dla gminy o ponad 50 %.

Kolejnym badanym zjawiskiem jest zjawisko bezrobocia. Podobnie jak w przypadku wskaźnika dotyczącego ubóstwa, by możliwe było wymierne porównanie skali zjawiska, wskaźniki dotyczące bezrobocia zaprezentowano w ujęciu na 1000 mieszkańców. W celu pełniejszego zobrazowania specyfiki zjawiska zbadano kształtowanie się liczby bezrobotnych w szczególnej sytuacji: długotrwale bezrobotnych (pozostających powyżej 24 miesięcy bez pracy) oraz do 30 roku życia. Dane pozyskane z Powiatowego Urzędu Pracy wskazują, iż podobszar H jest drugą pod względem liczby długotrwale bezrobotnych na 1000 mieszkańców jednostką na terenie gminy Limanowa, z wartością wskaźnika znacznie powyżej wartości wskaźnika dla gminy. Obszary A, C i L prezentują się korzystnie na tle gminy.

Wykres 4. Liczba długotrwale bezrobotnych na 1000 mieszkańców w 2015 roku

0 20 40 60 80 100

Obszar A 25 Obszar B 20 Obszar C 47 Obszar D 13 Obszar E 44 Obszar F 14 Obszar G 49 Obszar H 81 Obszar I 84 Obszar J 22 Obszar K 33 Obszar L 35 średnia gminna 49

Źródło: Dane Powiatowego Urzędu Pracy

Gminny Program Rewitalizacji

Większa od wartości wskaźnika dla całej gminy była łączna wartość wskaźnika dla obszaru rewitalizacji. Podobszary A, C, L cechują się wyższymi od wskaźnika gminnego wartościami wskaźnika liczba osób bezrobotnych poniżej 30 roku życia na 1000 mieszkańców.

Wykres 5. Liczba bezrobotnych poniżej 30 roku życia na 1000 mieszkańców w 2015 roku

0 20 40 60 80 100 120

Obszar A 51 Obszar B 53 Obszar C 45 Obszar D 101 Obszar E 25 Obszar F 65 Obszar G 21 Obszar H 26 Obszar I 14 Obszar J 51 Obszar K 33 Obszar L 37 średnia gminna 34

Źródło: Dane Powiatowego Urzędu Pracy

Łączna wartość wskaźnika dla obszaru rewitalizacji jest wyższa od wskaźnika gminnego. Dane pozyskane z Powiatowego Urzędu Pracy wskazują na to, iż na obszarze rewitalizacji, problem bezrobocia występuje z różnych natężeniem. Podobszar H jest miejscem koncentracji problemów związanych z długotrwałym bezrobociem. Wszystkie podobszary wykazują wyższą od wskaźnika gminnego liczbę osób bezrobotnych poniżej 30 roku życia na 1000 mieszkańców. Obszar rewitalizacji jako całość prezentuje się mniej korzystnie od obszaru całej gminy zarówno pod kątem długotrwałego bezrobocia jak i bezrobocia osób poniżej 30 roku życia.

Ustawa o rewitalizacji do głównych problemów sfery społecznej zalicza wysoki poziom przestępczości na danym obszarze. Przestępczość zmniejsza poczucie bezpieczeństwa mieszkańców, obniża jakość życia, wpływa negatywnie na integrację lokalnej społeczności. Badanie poziomu przestępczości na terenie gminy Limanowa oparto o dane pozyskane z Komisariatu Policji. Do opisu tego kryterium posłużono się danymi dotyczącymi liczby popełnionych wykroczeń (bez wykroczeń drogowych), a także liczby wystąpień zagrożeń związanych

Gminny Program Rewitalizacji

z przemocą domową. Są to zdarzenia najbardziej odczuwalne i najczęściej popełniane (w porównaniu do np. zbrodni, które zdarzają się stosunkowo nieczęsto). Wykroczenia mają miejsce w przestrzeni publicznej i wpływają na jej jakość, a przemoc domowa ma negatywne oddziaływanie na sferę społeczną.

Wykres 6. Liczba wykroczeń na 1000 mieszkańców w 2015 roku

0 5 10 15 20 25

Obszar A 21 Obszar B 21 Obszar C 19 Obszar D 17 Obszar E 16 Obszar F 16 Obszar G 18 Obszar H 18 Obszar I 11 Obszar J 17 Obszar K 14 Obszar L 24 średnia gminna 17

Źródło: Dane Policji

Najwięcej wykroczeń odnotowano na terenie podobszaru L. Pozostałe podobszary także cechowały się wyższą wartością wskaźnika od wskaźnika dla całej gminy. W ujęciu dla całego obszaru rewitalizacji, wartość liczby wykroczeń w przeliczeniu na 1000 mieszkańców była wyższa od wartości wskaźnika gminnego.

Liczba założonych niebieskich kart, związanych ze zgłoszeniami pomocy domowej, była w przeliczeniu na 1000 mieszkańców wyższa od wskaźnika gminnego w podobszarach A, H oraz L. Podobszary A i L cechowały się najwyższą wartością tego wskaźnika.

Gminny Program Rewitalizacji

Wykres 7. Liczba założonych niebieskich kart na 1000 mieszkańców w 2015 roku

0 1 2 3 4 5 6 7

Obszar A 7 Obszar B 2 Obszar C 1 Obszar D 1 Obszar E 2 Obszar F 5 Obszar G 4 Obszar H 4 Obszar I 2 Obszar J 1 Obszar K 0 Obszar L 7 średnia gminna 3

Źródło: Dane Policji

Wskaźnik dla obszaru rewitalizacji był wyższy od wskaźnika gminnego.

Zgodnie z zapisami Ustawy o rewitalizacji zbadano także poziom edukacji w poszczególnych jednostkach urbanistycznych gminy Limanowa. Do wymiernego porównania poziomu edukacji posłużono się wskaźnikiem odwołującym się do wyników sprawdzianu szóstoklasistów z języka polskiego i matematyki w roku szkolnym 2015/2016.

Wykres 8. Wyniki sprawdzianu szóstoklasistów z języka polskiego i matematyki w roku szkolnym 2015/2016

0,00% 20,00% 40,00% 60,00% 80,00% 100,00%

Obszar A 64,20% Obszar B 57,05% Obszar C 61,67% Obszar D 63,60% Obszar E 63,60% Obszar F 75,00% Obszar G 72,88% Obszar H 62,83% Obszar I 61,80% Obszar J 82,40% Obszar K 64,00% Obszar L 70,95% średnia gminna 66,66%

Źródło: Dane gminnych szkół

Gminny Program Rewitalizacji

Poza podobszarem L, podobszary obszaru rewitalizacji cechowały się niższymi wartościami od średniej dla gminy. Całość obszaru rewitalizacji także cechowała się niższym procentowym wynikiem egzaminu od średniej gminnej.

Istotnym zjawiskiem sfery społecznej, do zbadania którego obliguje Ustawa o rewitalizacji jest uczestnictwo w życiu publicznym. Podstawowym miernikiem poziomu uczestnictwa w życiu publicznym jest frekwencja wyborcza. Na potrzeby diagnozy wykorzystano frekwencję z wyborów prezydenckich w 2015 roku (I tura). Uczestnictwo w wyborach świadczy o chęci wzięcia odpowiedzialności i działania na rzecz spraw publicznych oraz zaangażowaniu w życie społeczne. Podobszary A i C cechowały się wyższą frekwencją wyborczą od średniej dla gminy. Niekorzystnie natomiast na tle gminy prezentowały się podobszary H i L. Szczególnie negatywnie wyróżnia się podobszar H, w którym frekwencja należy do najwyższych w gminie.

Wykres 9. Frekwencja wyborcza w 2015 roku

54,00% 56,00% 58,00% 60,00% 62,00% 64,00% 66,00% 68,00%

Obszar A 64,16% Obszar B 64,02% Obszar C 63,21% Obszar D 66,50% Obszar E 65,89% Obszar F 60,08% Obszar G 59,48% Obszar H 59,60% Obszar I 65,72% Obszar J 63,51% Obszar K 59,44% Obszar L 61,79% średnia gminna 62,78%

Źródło: Urząd Gminy Limanowa

Łączna frekwencja wyborcza dla obszaru rewitalizacji była niższa od średniej dla gminy.

Gminny Program Rewitalizacji

Poszczególne obszary zostały także zbadane pod kątem obciążenia demograficznego, określonego jako liczba osób w wieku poprodukcyjnym na 1000 mieszkańców. Najmniej korzystnie prezentował się pod tym względem podobszar H.

Wykres 10. Liczba osób w wieku poprodukcyjnym na 1000 mieszkańców w 2015 roku

0 50 100 150 200

Obszar A 130 Obszar B 119 Obszar C 131 Obszar D 123 Obszar E 142 Obszar F 140 Obszar G 153 Obszar H 145 Obszar I 120 Obszar J 148 Obszar K 147 Obszar L 114 średnia gminna 134

Źródło: Urząd Gminy Limanowa

Łączna wartość wskaźnika obciążenia demograficznego dla obszaru rewitalizacji jest mniejsza od średniej gminnej.

Wnioski z analizy wskaźnikowej dla sfery społecznej: • Podobszary wchodzące w skład obszaru rewitalizacji cechowały się wyższą wartością wskaźnika „liczba osób korzystających z pomocy społecznej na 1000 mieszkańców” od wartości wskaźnika dla całej gminy. Szczególnie negatywnie wyróżniały się podobszary C oraz H, w których odnotowano najwyższe wartości wskaźnika w porównaniu do wszystkich gminnych jednostek. Obszar rewitalizacji także cechował się wyższą łączną wartością wskaźnika od średniej gminnej. Oznacza to, iż obszar rewitalizacji jest miejscem koncentracji problemów związanych z sytuacją materialną mieszkańców; • Podobszar H jest drugą pod względem liczby długotrwale bezrobotnych na 1000 mieszkańców jednostką na terenie gminy Limanowa, z wartością wskaźnika znacznie wyższą od wartości wskaźnika dla gminy. Wskaźnik dla całego obszaru rewitalizacji także przyjmuje wyższą wartość od wskaźnika gminnego; • Podobszary A, C, L cechują się wyższymi od wskaźnika gminnego wartościami wskaźnika „liczba osób bezrobotnych poniżej 30 roku życia na 1000 mieszkańców”.

Gminny Program Rewitalizacji

Łączna wartość wskaźnika dla obszaru rewitalizacji jest wyższa od wskaźnika gminnego; • Obszar rewitalizacji jako całość prezentuje się mniej korzystnie od obszaru całej gminy zarówno pod kątem długotrwałego bezrobocia jak i bezrobocia osób poniżej 30 roku życia; • Podobszar L jest jednostką, w której odnotowano największą liczbę wykroczeń (bez wykroczeń drogowych) w przeliczeniu na 1000 mieszkańców. Pozostałe podobszary także cechowały się wyższą wartością wskaźnika od wskaźnika dla całej gminy. W ujęciu dla całego obszaru rewitalizacji, wartość wskaźnika „liczba wykroczeń w przeliczeniu na 1000 mieszkańców” była wyższa od wartości wskaźnika gminnego; • Liczba założonych niebieskich kart, związanych ze zgłoszeniami pomocy domowej, była w przeliczeniu na 1000 mieszkańców wyższa od wskaźnika gminnego w podobszarach A, H oraz L. Podobszary A i L cechowały się najwyższą wartością tego wskaźnika. Wskaźnik dla obszaru rewitalizacji był wyższy od wskaźnika gminnego; • Poza podobszarem L, podobszary obszaru rewitalizacji cechowały się niższymi wynikami sprawdzianu szóstoklasistów od średniej dla gminy. Całość obszaru rewitalizacji także cechowała się niższym procentowym wynikiem egzaminu od średniej gminnej; • Podobszary A i C cechowały się wyższą frekwencją wyborczą od średniej dla gminy. Niekorzystnie natomiast na tle gminy prezentowały się podobszary H i L. Szczególnie negatywnie wyróżnia się podobszar H, w którym frekwencja należy do najniższych w gminie. Łączna frekwencja wyborcza dla obszaru rewitalizacji była niższa od średniej dla gminy; • Pod kątem wskaźnika obciążenia demograficznego najmniej korzystnie prezentował się podobszar H.

Z uwagi na fakt, iż wyżej opisane zjawiska społeczne mają zróżnicowany charakter, niedający się bezpośrednio porównać w sposób ilościowy i wielkościowy, do pełnego zbadania miejsc koncentracji problemów społecznych posłużono się metodą wskaźnika syntetycznego, która umożliwiła ujednolicenie powyższych danych i wygenerowanie w oparciu o nie jednego wskaźnika, odnoszącego się do sytuacji społecznej poszczególnych obszarów, opisanej przez poszczególne dane. Badane wskaźniki posłużyły podczas delimitacji i diagnozy obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji do zbadania, które jednostki cechują się koncentracją problemów społecznych. Z uwagi na zapisy ustawy, dobór wskaźników nie był w pełni arbitralny, lecz podyktowany koniecznością identyfikacji kryzysu (lub jego braku) we wskazanych w ustawie obszarach rozwoju społecznego. Dodatkowo, z uwagi na różną liczbę mieszkańców

Gminny Program Rewitalizacji

w poszczególnych jednostkach urbanistycznych wybrano zmienne w przeliczeniu na 1000 mieszkańców, żeby wartości wskaźników były porównywalne. Do przybliżonego pomiaru kryzysowych zjawisk społecznych w jednostkach urbanistycznych zastosowano taksonomiczną metodę wzorca rozwoju stworzoną przez Z. Hellwiga1. Metoda ta opiera się na tworzeniu syntetycznego miernika przy użyciu mierników o zestandaryzowanych (znormalizowanych) zmiennych oraz przyjęcia tzw. wzorca rozwoju, w stosunku do którego oblicza się odległości (różnice) od wartości obserwowanych. W badaniach dotyczących oceny terytorialnego zróżnicowania poziomu rozwoju takim wzorcem rozwoju może być jakaś teoretyczna, bądź rzeczywista jednostka terytorialna – w analizowanym przypadku będzie to jednostka urbanistyczna. Wartościami zmiennymi dla przyjętego wzorca rozwoju są maksymalne wartości mierników, które występują w charakterze stymulant, natomiast w przypadku destymulant będą to wartości minimalne. W celu uzyskania wiarygodnego porównywania jednostek urbanistycznych, wszystkie wykorzystane mierniki są wielkościami względnymi. Mierniki wybrane do analizy wyrażane są w różnych jednostkach, dlatego też należy przeprowadzić ich standaryzację, która prowadzi do ujednolicenia porównywalności cech różnoimiennych. Szacowanie taksonomicznego miernika rozwoju społecznego rozpoczęto od doboru zestawu odpowiednich zmiennych diagnostycznych, za pomocą których będzie charakteryzowany rozwój. Dobór zmiennych diagnostycznych jest subiektywnym wyborem osoby badającej, natomiast nie jest on zupełnie dowolny. Z jednej strony, zmienne muszą zostać tak dobrane, by możliwe było przeprowadzenie badania w oparciu o dostępny materiał statystyczny. Z drugiej - zgodnie z zapisami ustawy o rewitalizacji (art. 9 p. 1) obszar gminy znajdujący się w stanie kryzysowym z powodu koncentracji negatywnych zjawisk społecznych, w szczególności bezrobocia, ubóstwa, przestępczości, niskiego poziomu edukacji lub kapitału społecznego, a także niewystarczającego poziomu uczestnictwa w życiu publicznym i kulturalnym, można wyznaczyć jako obszar zdegradowany. Z powodu uwagi na zapisy ustawy dobór wskaźników nie był w pełni arbitralny, lecz podyktowany koniecznością identyfikacji kryzysu (lub jego braku) we wskazanych powyżej obszarach rozwoju społecznego. Dodatkowo, z uwagi na różną liczbę mieszkańców w poszczególnych jednostkach urbanistycznych wybrano zmienne w przeliczeniu na 1000 mieszkańców. Zestaw zmiennych diagnostycznych wykorzystanych w niniejszym opracowaniu do konstrukcji taksonomicznego wskaźnika rozwoju przedstawiono w poniższej tabeli. Sprawdzono również korelację pomiędzy poszczególnymi zmiennymi wchodzącymi w skład wskaźnika syntetycznego.

1 Z. Hellwig, Zastosowanie metody taksonomicznej do typologicznego podziału krajów ze względu na poziom ich rozwoju oraz zasady i strukturę wykwalifikowanych kadr, „Przegląd Statystyczny” z.4/1968, s.307-327.

Gminny Program Rewitalizacji

Tabela 4. Zestawienie cech charakteryzujących komponenty wskaźnika syntetycznego Zmienna Nazwa

x1 ubóstwo

x11 liczba osób pobierających zasiłki

x2 bezrobocie

x21 długotrwale bezrobotni

x22 bezrobotni do 30 roku życia

x3 przestępczość

x31 liczba popełnionych wykroczeń (bez wykroczeń drogowych)

x32 liczba założonych Niebieskich Kart

x4 poziom edukacji

x41 wyniki sprawdzianu szóstoklasistów, język polski i matematyka

x5 uczestnictwo w życiu publicznym

x51 frekwencja wyborcza w wyborach prezydenckich w 2015 roku

x6 obciążenie demograficzne

x61 odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym w ogólnej liczbie ludności

Źródło: Diagnoza i delimitacja obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji

Po wyznaczeniu za pomocą taksonomicznego miernika rozwoju Hellwiga wartości wskaźnika rozwoju społecznego oraz pogrupowaniu jednostek urbanistycznych za pomocą metody Jenksa (obie metody są szerzej opisane w dokumencie Diagnoza i delimitacja obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji), możliwe było określenie, które jednostki cechują się najniższymi wartościami miernika rozwoju i stanowią obszary koncentracji problemów społecznych. Posłużenie się ww. metodami posłużyło standaryzacji wskaźników i umożliwiało porównanie jednostek pod kątem jednego miernika, który ujął wszystkie opisane wyżej zjawiska społeczne.

Poniższy kartogram prezentuje rozkład wartości wskaźnika syntetycznego w poszczególnych jednostkach urbanistycznych:

Gminny Program Rewitalizacji

Rysunek 8. Kartogram przestawiający wartości syntetycznego wskaźnika rozwoju społecznego dla poszczególnych jednostek urbanistycznych

Źródło: Diagnoza i delimitacja obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji

Najniższą wartością wskaźnika cechuje się podobszar L. Kolejnymi obszarami o niewielkiej wartości wskaźnika, wyróżniające się na tle pozostałych jednostek i całej gminy są podobszary A, C, H. W wyniku przeprowadzonej analizy wskaźnikowej zidentyfikowano wskazane jednostki jako obszary koncentracji problemów społecznych. Dzięki zastosowaniu tej metody możliwe było zidentyfikowanie obszarów, w których całość badanych zjawisk kształtuje się w sposób negatywny, odbiegający od przeciętnej w skali gminy. Wskaźnik pozwolił na wyłonienie jednostek, w których całokształt funkcjonowania sfery społecznej wykazuje negatywne tendencje, a nie pojedyncze zjawiska tej sfery.

SFERA GOSPODARCZA Funkcjonowanie sfery gospodarczej zostało zbadane za pomocą podstawowego wskaźnika aktywności gospodarczej, określonego jako liczba zarejestrowanych przedsiębiorstw na 1000 mieszkańców na koniec 2015 roku. Podobszary wchodzące w skład obszaru rewitalizacji cechowały się niższymi wartościami wskaźnika od średniej dla gminy. Szczególnie negatywnie wyróżniały się obszary A i L, które były jednostkami o najniższej aktywności gospodarczej.

Gminny Program Rewitalizacji

Wykres 11. Liczba przedsiębiorstw na 1000 mieszkańców w 2015 roku

0 10 20 30 40 50 60

Obszar A 36 Obszar B 41 Obszar C 44 Obszar D 42 Obszar E 57 Obszar F 48 Obszar G 53 Obszar H 44 Obszar I 53 Obszar J 59 Obszar K 51 Obszar L 37 średnia gminna 47

Źródło: Urząd Gminy Limanowa

Ogółem, obszar rewitalizacji posiada niższą wartość wskaźnika „liczba przedsiębiorstw na 1000 mieszkańców” w porównaniu do średniej dla gminy.

SFERA TECHNICZNA Jakość sfery technicznej zbadano poprzez porównanie długości dróg gminnych wymagających remontu na terenie poszczególnych jednostek. Stan gminnych dróg jest istotny dla mieszkańców i odczuwalny nie tylko przez nich – z dróg korzystają także inne grupy interesariuszy. Jakość sieci drogowej jest jednym z podstawowych wyznaczników stanu infrastruktury technicznej w danym obszarze. Jednocześnie, Władze Gminy mają bezpośredni wpływ na jakość dróg o charakterze gminnym, stąd badaniem objęto wskaźnik dotyczący dróg tego typu.

Gminny Program Rewitalizacji

Wykres 12. Długość dróg gminnych wymagających remontu w 2015 roku

0 1 2 3 4 5 6 7

Obszar A 4 Obszar B 2 Obszar C 3 Obszar D 1 Obszar E 3 Obszar F 1 Obszar G 3 Obszar H 5 Obszar I 7 Obszar J 3 Obszar K 7 Obszar L 4

Źródło: Urząd Gminy Limanowa

Podobszary wchodzące w skład obszaru rewitalizacji nie nalezą do jednostek o najwyższych wartościach analizowanego wskaźnika. Najbardziej niekorzystnie prezentował się podobszar H, w którym zidentyfikowano około 5 km dróg gminnych wymagających remontu.

SFERA ŚRODOWISKOWA Do zbadania funkcjonowania sfery środowiskowej zastosowano wskaźnik dotyczący emisji powierzchniowej PM (kg/rok). Wskaźnik pozyskano z zasobów Małopolskiej Infrastruktury Informacji Przestrzennej. Szczególnie niekorzystnie prezentuje się podobszar A, cechujący się najwyższą emisją zanieczyszczeń do powietrza.

Gminny Program Rewitalizacji

Wykres 13. Wielkość emisji powierzchniowej PM (kg/rok)

0 200 400 600 800 1 000 1 200 1 400 1 600

Obszar A 1 536 Obszar B 558 Obszar C 667 Obszar D 1 422 Obszar E 1 056 Obszar F 819 Obszar G 1 232 Obszar H 906 Obszar I 1 035 Obszar J 947 Obszar K 508 Obszar L 559

Źródło danych: Małopolska Infrastruktura Informacji Przestrzennej

Wskaźnik potwierdza, iż największą emisję zanieczyszczeń pyłowych odnotowano w miejscach koncentracji zabudowy (obszary A. Bałażówka-Kisielówka-Makowica-Pasierbiec, G. Męcina, I. Lipowe-Stara Wieś), a nie przy głównych szlakach komunikacyjnych, co oznacza, iż podstawowym źródłem zanieczyszczeń są źródła niskiej emisji (źródła nieprzekraczające kilkunastu metrów wysokości – kotłownie lokalne, indywidualne paleniska domowe).

Zgodnie z danymi zawartymi w Programie Ograniczenia Niskiej Emisji na terenie Gminy Limanowa, najwięcej gospodarstw domowych korzysta z węgla kamiennego w procesie ogrzewania mieszkań i budynków. Nieco ponad 1/5 mieszkańców używa gazu ziemnego. Najbardziej niekorzystne dla stanu powietrza jest ogrzewanie węglem i drzewem w piecach starego typu, nieposiadających żadnych mechanizmów ochrony przed zapyleniem i nadmierną emisją zanieczyszczeń.

Poniższy wykres przedstawia strukturę nośników energii i paliw w budynkach mieszkalnych na terenie gminy.

Gminny Program Rewitalizacji

Wykres 14. Struktura zużycia nośników energii i paliw w budynkach mieszkalnych w Gminie Limanowa

Źródło: Program Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Limanowa

SFERA PRZESTRZENNO-FUNKCJONALNA

Z uwagi na fakt, iż problemy sfery przestrzenno-funkcjonalnej mogą stanowić jeden z czynników uznania obszaru koncentracji problemów społecznych za obszar zdegradowany, cztery obszary, które zostały najgorzej ocenione pod kątem sytuacji w sferze społecznej, zostały także poddane analizie w aspekcie funkcjonowania przestrzeni i jej funkcji.

W każdym z przedmiotowych obszarów znajdują się następujące obiekty użyteczności publicznej:

1. Obszar A: • Bałażówka – świetlica, która stanowi miejsce spotkań dla mieszkańców podczas ważnych wydarzeń, również koncentruje się tu życie towarzyskie dzieci i młodzieży; • Kisielówka - budynek Ochotniczej Straży Pożarnej, w którym znajduje się wiejska świetlica, jako miejsce spotkań i spędzania wolnego czasu dla dzieci i młodzieży; • Makowica – świetlica, miejsce spotkań mieszkańców wsi, spędzania wolnego czasu dzieci i młodzieży; • Pasierbiec – Zespół Szkół im. Władysława Reymonta wraz z halą sportową i szkolnym boiskiem sportowym. 2. Obszar C:

Gminny Program Rewitalizacji

• Koszary – Góra Paproć, ważne miejsce rozwoju turystyki i rekreacji na terenie całej gminy, organizowane jest tu m.in. otwarcie sezonu turystycznego; • Łososina Górna – budynek OSP, będący m.in. miejscem działalności KGW i spotkań mieszkańców; • Walowa Góra - świetlica wiejska- miejsce spotkań mieszkańców. 3. Obszar H: • Nowe Rybie - Szkoła Podstawowa im. Marii Dąbrowskiej przy której wybudowano wielofunkcyjne boisko sportowe, budynek Ochotniczej Straży Pożarnej; • Stare Rybie – Niepubliczna Szkoła Podstawowa o uprawnieniach szkoły publicznej, Dom Kultury; • Rupniów - Zespół Szkół im. Stanisława Wyspiańskiego wraz z przyszkolnym boiskiem sportowym oraz halą sportową, stadion sportowy, budynek Ochotniczej Straży Pożarnej, w którym mieści się również filia Gminnej Biblioteki Publicznej. 4. Obszar L: • Siekierczyna – Szkoła Podstawowa nr 1 im. Tadeusza Kościuszki wraz ze zmodernizowanym boiskiem sportowym, stadion wraz z zapleczem sportowym, świetlica wiejska, Szkoła Podstawowa nr 2 im. Zygmunta Krasińskiego, remiza OSP.

Wnioski z analizy wskaźnikowej pozostałych sfer: • W sferze gospodarczej obszar rewitalizacji cechuje się niższą aktywnością, niż całość gminy. Szczególnie negatywnie wyróżniały się obszary A i L, które były jednostkami o najniższej aktywności gospodarczej; • Badanie sfery technicznej wykazało, iż podobszary obszaru rewitalizacji nie cechują się najwyższą wartością wskaźnika dotyczącego długości dróg gminnych wymagających modernizacji; • W podobszarze A dużym problemem jest emisja zanieczyszczeń do powietrza. Zanieczyszczenia kumulują się głównie przez aktywność źródeł niskiej emisji; • Każdy z podobszarów posiada miejsca użyteczności publicznej, które pełnią ważne funkcje na rzecz mieszkańców. Z tego względu, istotne jest zbadanie ich stanu jakościowego i sposobu, w jaki pełnią swoja rolę. W poniższej tabeli zaprezentowano zbiorcze wyniki analizy wskaźnikowej:

Gminny Program Rewitalizacji

Tabela 5. Wartości wskaźników dla poszczególnych jednostek urbanistycznych z zaznaczeniem wartości minimalnej i maksymalnej

Sfera społeczna Sfera gospodarcza Sfera środowiskowa Sfera techniczna

liczba zarejestrowanych Lp. Nazwa obszaru długość dróg gminnych Syntetyczny wskaźnik aktywnych działalności emisja powierzchniowa wymagających remontu Hellwiga gospodarczych na 1 tys. PM (kg/rok) lub modernizacji ludności

1. Obszar A 0,1486 36,03 1536 4 2. Obszar B 0,2979 41,29 558 2 3. Obszar C 0,1637 44,40 667 3 4. Obszar D 0,2775 42,36 1422 1 5. Obszar E 0,5160 57,25 1056 3 6. Obszar F 0,3192 48,46 819 1 7. Obszar G 0,3040 52,74 1232 3 8. Obszar H 0,1652 44,15 906 5 9. Obszar I 0,4502 52,81 1035 7 10. Obszar J 0,4357 58,70 947 3 11. Obszar K 0,5898 51,41 508 7 12. Obszar L 0,0978 37,18 559 4

Źródło: Diagnoza i delimitacja obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji

Gminny Program Rewitalizacji

2.2. Analiza zjawisk negatywnych – analiza jakościowa

Poza negatywnymi zjawiskami sfery społecznej zidentyfikowanymi za pomocą analizy wskaźnikowej, w obszarze rewitalizacji można także wyodrębnić pewne negatywne zjawiska niedające się ująć w formie liczbowej, natomiast bardzo odczuwalnie wpływające na funkcjonowanie sfery społecznej. Z uwagi na specyfikę gminy, poniżej opisane zjawiska dotykają obszar całej gminy, w tym także obszar rewitalizacji.

Ze względu na specyficzne cechy gminnej przestrzeni, na terenie całej gminy bardzo utrudniona jest integracja lokalnej społeczności. Miasto Limanowa stanowi enklawę położoną w środkowej części gminy, wyodrębnioną administracyjnie i stanowiącą samodzielną jednostkę samorządu terytorialnego, co w połączeniu z faktem, iż gmina posiada dużą powierzchnię, a żadna z gminnych miejscowości nie pełni funkcji lokalnego centrum, sprawia, iż spójność przestrzenna obszaru jest niska. Przekłada się to negatywnie na funkcjonowanie sfery społecznej w ujęciu gminnym – lokalna społeczność jest rozproszona, miejscowości położone po przeciwległych stronach miasta są od siebie znacznie oddalone, ich mieszkańcy nie odczuwają potrzeby integrowania się i dbania o wspólne dobro w obrębie gminy.

Brak centralnej miejscowości gminy i fakt usytuowania jej siedziby poza jej granicami administracyjnymi powoduje problemy z funkcjonowaniem i oddziaływaniem gminnych instytucji działających w sferze społecznej, edukacyjnej, kulturalnej. Zasięg poszczególnych placówek tego typu ograniczony jest do części gminy, w których są one położone. Działalność placówek szczególnie pozytywnie wpływających na sferę społeczną (np. kulturalnych) jest więc rozproszona i ściśle uzależniona od ich lokalizacji, co utrudnia integrację lokalnej społeczności i zmniejsza dostępność gminnej oferty kulturalnej, edukacyjnej, społecznej dla mieszkańców. Problem ten dotyka wszystkich gminnych jednostek, w tym także podobszarów obszaru rewitalizacji. Konieczne jest identyfikowanie i niwelowanie braków w infrastrukturze społecznej w poszczególnych częściach gminy oraz zwiększanie dostępności gminnej oferty kulturalnej, edukacyjnej, społecznej dla mieszkańców, by stworzyć warunki do integracji gminnej społeczności.

Sąsiedztwo miasta Limanowa poza wywoływaniem różnych pozytywnych efektów, także wywiera pewien niekorzystny wpływ na funkcjonowanie sfery społecznej zarówno obszaru rewitalizacji, jak i całej gminy. Oferta edukacyjna i kulturalna miasta jest konkurencyjna w stosunku do oferty gminnej, przez co mieszkańcy często wybierają placówki miejskie, do których posiadają dogodny dojazd. Stanowi to kolejny czynnik negatywnie wpływający na integrację mieszkańców i ich poczucie przynależności do społeczności gminnej

Gminny Program Rewitalizacji

– więcej osób czuje się bardziej powiązanych z miastem, traktując obszar gminy wyłącznie jako miejsce zamieszkania.

W toku analizy jakościowej zidentyfikowano problemy sfery przestrzenno- funkcjonalnej (które ustawa definiuje jako w szczególności niewystarczającego wyposażenia w infrastrukturę techniczną i społeczną lub jej złego stanu technicznego, braku dostępu do podstawowych usług lub ich niskiej jakości, niedostosowania rozwiązań urbanistycznych do zmieniających się funkcji obszaru, niskiego poziomu obsługi komunikacyjnej, niedoboru lub niskiej jakości terenów publicznych) w podobszarach obszaru rewitalizacji:

• W obszarze A. Bałażówka-Kisielówka-Makowica-Pasierbiec znajduje się budynek po byłej szkole podstawowej. W chwili obecnej nie jest on zagospodarowany, przez co ulega degradacji. Po likwidacji szkoły obiekt pełniący w przeszłości funkcje publiczne nie jest wykorzystywany na rzecz lokalnej społeczności. • Obszar C jest obszarem bezpośrednio sąsiadującym z miastem, przez co jego mieszkańcy w dużej mierze korzystają z oferty gospodarczej, społecznej, kulturalnej, edukacyjnej na terenie miasta. Prowadzi to do osłabienia stopnia zintegrowania lokalnej społeczności i osłabienia więzi sąsiedzkich. Na terenie obszaru istnieje potrzeba poprawy stanu infrastruktury społecznej oraz wzmocnienie oddziaływania miejscowych obiektów użyteczności publicznej, które rozszerzyłyby gminną ofertę kulturalno-społeczną obszaru i zwiększyły aktywność mieszkańców w życiu lokalnej, gminnej społeczności. • Obszar H. Nowe Rybie-Stare Rybie-Rupniów jest dobrze wyposażony w infrastrukturę społeczną różnego typu, natomiast pogarsza się jej stan. Istniejące szkoły wymagają modernizacji i rozbudowy ich siedzib. Modernizacja i funkcjonalne zagospodarowanie terenu wokół obiektu są także konieczne w przypadku położonego w Starym Rybiu domu kultury. • Obszar L. Siekierczyna – na obszarze położone są dwie szkoły, których siedziby wymagają przeprowadzenia modernizacji i rozbudowy w celu dostosowania do istniejących potrzeb.

WYNIKI OCENY PRZEPROWADZONEJ PRZEZ ANKIETOWANYCH

W celu pogłębienia jakościowej analizy stanu obecnego obszaru rewitalizacji, przeprowadzono badanie ankietowe. Udział w badaniu mogli wziąć wszyscy zainteresowani, nie tylko bezpośrednio związani z obszarem rewitalizacji (np. mieszkańcy obszaru), lecz także inne grupy interesariuszy (mieszkańcy pozostałej części gminy, przedsiębiorcy, itp.), którzy

Gminny Program Rewitalizacji

w jakiś sposób z niego korzystają (np. pracują w jego obrębie, korzystają z ofert placówek edukacyjnych, kulturalnych, itp.) i są w stanie ocenić pewne elementy związane z jego funkcjonowaniem i rozwojem.

Badanie pozwoliło na zapoznanie się z opinią respondentów na temat sytuacji obecnej obszaru, ich oceną możliwości jego rozwoju, a także stopniem zaspokojenia ich podstawowych potrzeb. Osoby, które wzięły udział w ankiecie, miały za zadanie między innymi dokonanie oceny warunków życia i prowadzenia działalności w obrębie obszaru rewitalizacji. Wymieniono 22 elementy mające istotny wpływ na ocenę poziomu życia i rozwoju w przedmiotowym obszarze i poproszono osoby biorące udział w ankiecie, by oceniły każdy z nich za pomocą pięciostopniowej skali ocen, gdzie 1 oznaczało „bardzo złe”, 2 – „złe”, 3 – „przeciętne”, 4 – „dobre”, 5 – „bardzo dobre”. Uzyskane średnie wyniki przedstawiają się następująco:

Tabela 6. Wyniki badania ankietowego – ocena obecnego poziomu rozwoju obszaru

Kategoria Średnia ocena

Infrastruktura techniczna

Poziom rozwoju sieci wodociągowej 3,29

Poziom rozwoju sieci kanalizacyjnej 1,75

Jakość dróg 3,00

Gospodarka odpadami 3,67

Edukacja, kultura i rekreacja Poziom rozwoju infrastruktury sportowo-rekreacyjnej i jej 2,57 dostępność dla mieszkańców Poziom rozwoju infrastruktury kulturalnej i jej dostępność 2,71 dla mieszkańców Wydarzenia kulturalno-rozrywkowe odbywające się na 2,29 terenie obszaru Funkcjonowanie placówek edukacyjnych i ich warunki 2,86 lokalowe Sfera przestrzenna

Jakość i dostępność terenów rekreacyjnych 2,14

Estetyka otoczenia 3,00

Organizacja zieleni i zagospodarowanie terenów zielonych 2,57

Stan środowiska naturalnego 3,57

Gminny Program Rewitalizacji

Gospodarka

Dostępność terenów inwestycyjnych 2,57

Poziom rozwoju bazy turystyczno-wypoczynkowej 2,14

Wykorzystanie walorów do rozwoju turystyki, promocja 1,83

Lokalny rynek pracy 2,00

Warunki do prowadzenia działalności gospodarczej 3,36

Sfera społeczna

Udział mieszkańców w życiu kulturalnym i społecznym 2,29

Działalność organizacji pozarządowych 2,29

Dostęp do Internetu 3,43

Bezpieczeństwo 3,29

Zapobieganie marginalizacji i wykluczeniu społecznemu, aktywizacja grup mieszkańców szczególnie zagrożonych 2,67 występowaniem negatywnych zjawisk społecznych

Źródło: badanie ankietowe

Ankietowani źle ocenili (średnia ocena poniżej 2,5):

• poziom rozwoju sieci kanalizacyjnej (1,75), • wydarzenia kulturalno-rozrywkowe odbywające się na terenie obszaru (2,29), • jakość i dostępność terenów rekreacyjnych (2,14) • poziom rozwoju bazy turystyczno-wypoczynkowej (2,14), • wykorzystanie walorów do rozwoju turystyki, promocja (1,83) • lokalny rynek pracy (2,00), • udział mieszkańców w życiu kulturalnym i społecznym (2,29), • działalność organizacji pozarządowych (2.29). Niski poziom rozwoju sieci kanalizacyjnej jest problemem na terenie całej gminy. Stopień skanalizowania obszaru gminy nie przekraczał w 2015 roku 20 % (dane BDL GUS), stąd jest to także odczuwalne w obszarze rewitalizacji. Ponadto, infrastruktura techniczna została oceniona stosunkowo dobrze, co potwierdza wyniki analizy wskaźnikowej.

Ankietowani niedostatecznie ocenili wydarzenia kulturalno-rozrywkowe odbywające się na terenie obszaru. Wiąże się to z wnioskami płynącymi z analizy jakościowej sfery

Gminny Program Rewitalizacji

przestrzennej, gdzie stwierdzono niedostateczną dostępność tego typu oferty oraz niski poziom korzystania z niej przez mieszkańców z uwagi na specyficzne położenie gminy.

Według ankietowanych obszar rewitalizacji cechuje się niedostateczną jakością i dostępnością terenów rekreacyjnych. Rozwój tego typu miejsc jest niezwykle istotny w gminach sąsiadujących bezpośrednio z miastami. Presja inwestycyjna i poszukiwanie miejsc do zamieszkania możliwie najbliżej miasta sprawiają, iż funkcja mieszkaniowa zaczyna dominować w sposób niekontrolowany, co zagraża między innymi przestrzeni, która mogłaby być dostępna dla innych funkcji. Niedostateczne wyposażenie obszaru w miejsca zielone, rekreacyjne, umożliwiające czynny wypoczynek, znacznie obniża jakość życia mieszkańców.

Sfera gospodarcza została oceniona negatywnie pod kątem wykorzystania walorów do rozwoju turystyki i poziomu rozwoju bazy turystyczno-wypoczynkowej. Gmina Limanowa cechuje się walorami przyrodniczo-krajobrazowymi, które tworzą dogodne warunki do rozwoju turystyki. Konieczne jest promowanie i wykorzystywanie tych walorów w procesie rozwoju.

Ocenę niższą od przeciętnej uzyskał także lokalny rynek pracy. Lokalny rynek pracy zarówno w obszarze rewitalizacji, jak i w całej gminie cechuje się niedostateczną liczbą nowych miejsc pracy, co wynika ze specyfiki gminnej gospodarki. Na terenie obszaru i gminy funkcjonuje zbyt mało małych i średnich przedsiębiorstw, które tworzyłyby nowe miejsca pracy (przeważają mikroprzedsiębiorstwa, w szczególności jednoosobowe działalności gospodarcze). Ponadto, aktywność gospodarcza części podobszarów jest niższa od średniej dla gminy.

W sferze społecznej najniższą ocenę otrzymał udział mieszkańców w życiu kulturalnym i społecznym. Ankietowani uznali, że jest on niewystarczający i ma negatywny wpływ na funkcjonowanie sfery społecznej. Zjawisko to wiąże się z niedostatecznym poziomem integracji lokalnej społeczności, specyficznym położeniem gminy, niesprzyjającym aktywności społecznej i poczuciu przynależności do gminnej społeczności oraz konkurencyjnością i dostępnością oferty miasta Limanowa.

Poniższa tabela prezentuje zestawienie podstawowych zjawisk negatywnych dotykających obszar rewitalizacji, które zostały zidentyfikowane w toku diagnozy:

Gminny Program Rewitalizacji

Tabela 7. Zidentyfikowane zjawiska negatywne w obszarze rewitalizacji - podsumowanie SFERA PRZESTRZENNO- FUNKCJONALNA, SFERA SPOŁECZNA SFERA GOSPODARCZA TECHNICZNA I ŚRODOWISKOWA • Niedostatecznie dobra • Przewaga • Szczególnie wysoka emisja sytuacja materialna części mikroprzedsiębiorstw, zanieczyszczeń do mieszkańców; nietworzących wielu powietrza w jednym • Wyższy poziom miejsc pracy; w podobszarów; bezrobocia, szczególnie • Niska aktywność • Obiekty w przeszłości wśród osób do 30-tego gospodarcza części pełniące ważne funkcje roku życia i długotrwale obszaru rewitalizacji; publiczne, społeczne bezrobotnych; • Niedostateczny poziom i gospodarcze, obecnie • Wyższy poziom wykroczeń rozwoju bazy turystyczno- niewykorzystywane lub oraz wyższa liczba wypoczynkowej i zbyt małe niedostatecznie zakładanych niebieskich wykorzystanie walorów do wykorzystywane z uwagi kart; rozwoju turystyki. na zły stan techniczny; • Niższy poziom wyników • Pogarszający się stan sprawdzianu uczniów klas istniejącej infrastruktury szóstych w większości społecznej; obszaru rewitalizacji; • Skupienie wzdłuż dróg • Specyficzne położenie o dużym natężeniu ruchu, i cechy gminy utrudniające obniżona jakość integrację lokalnej przestrzeni publicznych; społeczności oraz • Niedostateczna jakość zmniejszające poczucie i dostępność terenów przynależności do gminnej rekreacyjnych, społeczności; • Konieczność poprawy • Konkurencyjność stanu i rozwoju Limanowej w zakresie infrastruktury społecznej, oferty kulturalnej, by możliwe było społecznej, edukacyjnej, rozszerzenie gminnej rekreacyjnej; oferty pozwalającej na • Niedostateczny udział czynne spędzanie czasu mieszkańców w życiu wolnego oraz integrację kulturalnym i społecznym. lokalnej społeczności.

2.3. Analiza lokalnych potencjałów

Przeprowadzona diagnoza wykazała, iż obszar rewitalizacji posiada mocne strony i potencjały rozwojowe, które powinny zostać wykorzystane w procesie rewitalizacji, do rozwiązania lub zminimalizowana skali zidentyfikowanych problemów. Do głównych z nich należą:

• Walory przyrodniczo-krajobrazowe – każdy z podobszarów obszaru rewitalizacji cechuje się atrakcyjnym położeniem oraz wysokimi walorami przyrodniczo- krajobrazowymi. Atrakcyjność turystyczna sprzyja nie tylko rozwojowi gospodarki oraz

Gminny Program Rewitalizacji

tworzeniu nowych miejsc pracy, lecz także ma wpływ na generowanie pozytywnych zjawisk społecznych - miejsca atrakcyjne turystycznie są wykorzystywane do rekreacji i czynnego wypoczynku przez mieszkańców, służą integracji i wspólnemu spędzaniu wolnego czasu przez lokalną społeczność; • Posiadanie obiektów które są lub mogą być wykorzystane na cele społeczne – w poszczególnych podobszarach znajdują się zarówno obiekty obecnie wykorzystywane jako siedziby instytucji publicznych działających na rzecz lokalnej społeczności (szkoły, dom kultury), jak również budynki i miejsca, które pełniły taką funkcję w przeszłości i powinny w dalszym ciągu służyć lokalnej społeczności; • Rosnąca liczba ludności – zgodnie z danymi Banku Danych Lokalnych GUS, liczba mieszkańców w 10-letnim okresie obejmującym lata 2006-2015 wzrosła o 1 907 osób (8,3%). Wzrost liczby mieszkańców oznacza konieczność zapewnienia odpowiedniego poziomu infrastruktury technicznej i społecznej, generuje wzrost popytu na różnorodne usługi, w tym edukacyjne, kulturalne, społeczne, wpływa korzystnie na aktywność mieszkańców; • Bliskość miasta Limanowa – pomimo części niekorzystnych efektów, jakie na sferę społeczną gminy wywiera bliskość miasta Limanowa, położenie gminy i obszaru rewitalizacji w sąsiedztwie miasta stanowi także lokalny potencjał rozwojowy. Mieszkańcy mają dostęp do miejskiego rynku pracy, miejskiej gospodarki, dóbr i usług oferowanych na terenie miasta. Wpływa to korzystnie na ogólną atrakcyjność gminy i obszaru rewitalizacji; • Dostępność komunikacyjna – zarówno obszar rewitalizacji, jak również obszar całej gminy, z racji swojego położenia cechują się wysoką dostępnością komunikacyjną. Wpływa to zarówno korzystnie na jakość życia mieszkańców, jak też zwiększa atrakcyjność obszaru dla turystów; • Potencjał rozwoju sfery społecznej – mieszkańcy odczuwają potrzebę rozwoju sfery społecznej na terenie gminy. Postulowane są pomysły na zagospodarowanie niewykorzystywanych obiektów, modernizację i zwiększenie funkcjonalności istniejących obiektów infrastruktury społecznej, wygospodarowanie miejsc rekreacyjnych i wypoczynkowych. Świadczy to o zapotrzebowaniu mieszkańców na infrastrukturę i obiektu tego typu. W oparciu o nie można podejmować przedsięwzięcia zwiększające integrację i aktywność lokalnej społeczności.

WYNIKI OCENY PRZEPROWADZONEJ PRZEZ ANKIETOWANYCH

Podczas przeprowadzonego badania ankietowego respondenci wskazywali spośród dostępnych odpowiedzi, jakie są według nich kierunki działań powinny zostać uznane za

Gminny Program Rewitalizacji

priorytetowe w procesie rewitalizacji. Poniższe zestawienie prezentuje wyniki badania (można było wskazać więcej niż jedną odpowiedź):

Tabela 8. Wyniki badania ankietowego – wskazanie preferowanych kierunków rozwoju

Rozwój i poprawa stanu infrastruktury technicznej (sieć wodociągowa, 28,6% kanalizacyjna, jakość dróg, itp.)

Rozwój i podniesienie dostępności infrastruktury rekreacyjno-sportowej 42,9% (budowa i modernizacja boisk, hal sportowych, placów zabaw)

Rozwój infrastruktury i rozszerzenie oferty kulturalno-rozrywkowej 42,9%

Poprawa stanu infrastruktury edukacyjnej 42,9%

Poprawa jakości przestrzeni publicznej i wzrost jej funkcjonalności 28,6%

Wzrost dostępności i jakości terenów inwestycyjnych 14,3%

Rozwój bazy turystyczno-wypoczynkowej 42,9%

Rozwój turystyki jako ważnej gałęzi lokalnej gospodarki, wykorzystanie 28,6% turystycznego potencjału gminy

Aktywizacja życia społecznego 42,9%

Źródło: badanie ankietowe

Najwięcej głosów uzyskały kierunki zakładające rozwój i podniesienie dostępności infrastruktury rekreacyjno-sportowej oraz kulturalno-rozrywkowej, poprawa stanu infrastruktury edukacyjnej, rozwój bazy turystyczno-wypoczynkowej i aktywizacja życia społecznego.

Gminny Program Rewitalizacji

3. Powiązania Gminnego Programu Rewitalizacji z dokumentami strategicznymi Gminy

Gminny Program Rewitalizacji nie jest jedynym dokumentem strategicznym odnoszącym się do przedmiotowego obszaru. Obszar objęty jest także innymi dokumentami strategicznymi, w szczególności bezpośrednio odnoszącymi się do obszaru gminy.

Istotne jest obranie takich celów Gminnego Programu Rewitalizacji, by nie tylko nie wykluczały one działań, jakie mają być podjęte w ramach innych dokumentów strategicznych, lecz by były wobec nich komplementarne i by wzajemnie wzmacniały swoje efekty. Wymienione poniżej dokumenty były brane pod uwagę przy opracowaniu przedmiotowego Programu, jest on w pełni z nimi zgodny i wpisuje się w postulowane w nich kierunki prowadzenia polityki prorozwojowej, co zostanie udowodnione w niniejszym rozdziale.

Badanie zgodności Gminnego Programu Rewitalizacji z innymi dokumentami strategicznymi obowiązującymi na obszarze gminy polega na porównaniu ich celów i obranych priorytetów. Zobrazowane zostało to w postaci zestawienia ich celów w formie tabelarycznej, dzięki czemu łatwo można odnaleźć wzajemne powiązania.

STRATEGIA ROZWOJU GMINY

Tabela 9. Zestawienie celów przyjętych w Gminnym Programie Rewitalizacji wraz z powiązanymi z nimi celami i kierunkami działań określonymi w Strategii Rozwoju Gminy Cele przyjęte w Gminnym Powiązane z nimi cele określone w Strategii Programie Rewitalizacji Rozwoju Gminy Budowanie partnerstwa na rzecz Cel strategiczny III rozwiązywania problemów CEL STRATEGICZNY I Wzrost atrakcyjności społecznych gminy jako miejsca do Wzmacnianie aktywności lokalnej Tworzenie warunków do poprawy mieszkania, pracy społeczności, integracja jakości życia osób i rodzin i wypoczynku mieszkańców, zapobieganie zagrożonych marginalizacją

negatywnym zjawiskom społecznym Poprawa bezpieczeństwa osobistego obywateli Cele operacyjne I.1. Rozwój oferty kulturalnej, Cel strategiczny IV Modernizacja bazy oświatowej edukacyjnej i społecznej w celu Nowa jakość edukacji włączenia mieszkańców w czynny na terenie Gminy udział w życiu kulturalnym Limanowa w celu i społecznym zwiększenia skuteczności i sprawności realizacji

Gminny Program Rewitalizacji

I.2. Podejmowanie działań zadań samorządu Bezpieczeństwo i przeciwdziałanie wspierających aktywną walkę z zakresu edukacji patologiom społecznym w szkole z bezrobociem i środowisku lokalnym

I.3. Podejmowanie działań na rzecz aktywizacji grup zagrożonych wykluczenie społecznym (seniorów, osób niepełnosprawnych, osób w trudnej sytuacji życiowej)

Wspieranie rozwoju lokalnych CEL STRATEGICZNY II Cel strategiczny II przedsiębiorstw i tworzenie Wspieranie nowych miejsc pracy, zwłaszcza dla Poprawa funkcjonowania sfery przedsiębiorczości osób do 30 r. ż i po 50 r. ż. gospodarczej poprzez rozwój i aktywności przedsiębiorczości i wykorzystanie gospodarczej posiadanych walorów i zasobów Wspieranie powstawania nowych oraz tworzenie sprzyjających Cele operacyjne warunków dla rozwoju już II.1. Rozwój infrastruktury turystycznej istniejących podmiotów i okołoturystycznej, wspieranie rozwoju gospodarczych w oparciu o walory przedsiębiorstw branży turystycznej turystyczne gminy

II.2. Tworzenie dogodnych warunków dla rozwoju przedsiębiorczości, Zwiększenie atrakcyjności inwestowania i tworzenia nowych inwestycyjnej gminy miejsc pracy

CEL STRATEGICZNY III Cel strategiczny III Poprawa jakości Wzrost atrakcyjności zagospodarowania przestrzennego Rozwój infrastruktury społecznej gminy jako miejsca do gminy oraz zwiększenie funkcjonalności mieszkania, pracy przestrzeni publicznej w celu i wypoczynku Ochrona i poprawa środowiska tworzenia dogodnych warunków naturalnego na terenie gminy funkcjonowania sfery społecznej i gospodarczej Cel strategiczny I Rozwój bazy sportowo – Cele operacyjne Wzrost atrakcyjności rekreacyjnej i turystycznej III.1. Efektywne zagospodarowanie Gminy Limanowa przestrzeni publicznej i zwiększenie jej poprzez rozwój oferty funkcjonalności; czasu wolnego, wykorzystanie walorów III.2. Wspieranie ochrony środowiska środowiska i krajobrazu środowiska naturalnego przyrodniczego i potencjału III.3. Poprawa stanu infrastruktury dziedzictwa społecznej, w tym poprawa jakości kulturowego obiektów pełniących funkcje społeczne, edukacyjne, kulturalne

Gminny Program Rewitalizacji

STRATEGIA ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH

Tabela 10. Zestawienie celów przyjętych w Gminnym Programie Rewitalizacji wraz z powiązanymi z nimi celami i kierunkami działań określonymi w Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych Cele przyjęte w Gminnym Powiązane z nimi cele określone w Strategii Programie Rewitalizacji Rozwiązywania Problemów Społecznych

Zintegrowany system System wsparcia na rzecz osób CEL STRATEGICZNY I pomocy społecznej bezrobotnych

Wzmacnianie aktywności lokalnej System wsparcia na rzecz osób społeczności, integracja ubogich i podlegających mieszkańców, zapobieganie wykluczeniu społecznemu negatywnym zjawiskom społecznym Rozwijanie form wsparcia i pomocy na rzecz osób starszych Cele operacyjne i niepełnosprawnych I.1. Rozwój oferty kulturalnej, edukacyjnej i społecznej w celu Tworzenie warunków Zapewnienie dostępu dla włączenia mieszkańców w czynny dla rozwoju kapitału mieszkańców gminy do oferty kulturalnej oraz edukacyjnej udział w życiu kulturalnym kulturowego oraz

i społecznym edukacyjnego

I.2. Podejmowanie działań wspierających aktywną walkę z bezrobociem

I.3. Podejmowanie działań na rzecz aktywizacji grup zagrożonych wykluczenie społecznym (seniorów, osób niepełnosprawnych, osób w trudnej sytuacji życiowej)

STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO GMINY

Zarówno cele Gminnego Programu Rewitalizacji, jak i wszystkie przedsięwzięcia, które zostały zaplanowane do realizacji w jego ramach, są w pełni zgodne ze Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Limanowa oraz z ujętymi w nim kierunkami zagospodarowania przestrzennego gminy.

Gminny Program Rewitalizacji

4. Wizja stanu obszaru po przeprowadzeniu rewitalizacji

Diagnoza stanu obecnego opisuje, jak w chwili obecnej wygląda obszar rewitalizacji, jakie są jego główne problemy i przyczyny uznania do za obszar zdegradowany oraz jakie walory i czynniki sprzyjają jego rozwojowi.

W toku programowania procesu rewitalizacji, kolejnym etapem tworzenia planu strategicznego jest precyzyjne określenie, jaki ma być efekt przyjętego Programu i za pomocą jakich działań ma on zostać osiągnięty.

Planowanie procesu rewitalizacji, zaczynające się od procesu diagnozy obszaru, składa się z kolejno występujących po sobie, logicznie następujących etapów. Po określeniu wynikającej z przeprowadzonej analizy stanu obecnego wizji, podmiot wdrażający program określa misję, która powinna być wypełniona by zapewnić osiągnięcie pożądanego stanu obszaru po przeprowadzeniu rewitalizacji. Następnie formułowane są cele długofalowe – strategiczne, które uszczegółowione są przez cele operacyjne.

Wizja jest to określenie, jak przyjęty Program wpłynie na obszar, w jaki sposób go zmieni i jaki się on stanie po przeprowadzeniu rewitalizacji. Innymi słowy, wizja opisuje pożądany obraz obszaru, jaki ma zostać osiągnięty dzięki ustalonemu programowi jego rewitalizacji. Wizja jest wynikiem przeprowadzonej wcześniej diagnozy stanu obecnego oraz rezultatów konsultacji społecznych. W przypadku przedmiotowego Programu, wizja rozwoju obszaru została określona następująco:

WIZJA

Aktywni mieszkańcy, zintegrowana społeczność lokalna, rozwinięta infrastruktura społeczna, funkcjonalna przestrzeń, wysoka jakość życia, dogodne warunki rozwoju

Wizja podkreśla, iż działania rewitalizacyjne będą miały na celu zwiększenie aktywności mieszkańców i integracji lokalnej społeczności, przy zapewnieniu odpowiednio rozwiniętej infrastruktury (szczególnie społecznej) oraz funkcjonalnej przestrzeni, które będą stanowiły bazę materialną dla zjawisk społecznych. Dzięki efektom rewitalizacji obszar nią objęty

Gminny Program Rewitalizacji

cechował się będzie dogodnymi warunkami wszechstronnego rozwoju, zarówno społecznego, jak i gospodarczego oraz zapewniał będzie wysoką jakość życia mieszkańcom.

Gmina Limanowa, jako podmiot odpowiedzialny za wdrażanie Gminnego Programu Rewitalizacji i, co za tym idzie, zobowiązany do prowadzenia polityki prorozwojowej obszaru nim objętego, określa misję, która jest opisem działań, jakie podejmie wraz z innymi podmiotami, by efektywnie przyczyniać się do realizacji celów rewitalizacji. Misja jest całościowym, generalnym ujęciem działań, jakie muszą zostać podjęte w gminie, by założona wizja rozwoju została osiągnięta. Wynika z ustalonej wizji, a na jej podstawie określane są cele strategiczne. Misją Gminy Limanowa w procesie rewitalizacji jest:

MISJA

Pełne wykorzystanie posiadanych atutów i potencjału obszaru w procesie rewitalizacji, poprzez komplementarne działania w sferze społecznej, przestrzennej i gospodarczej, zmierzające do podniesienia atrakcyjności i poprawy warunków życia mieszkańców

Misja ma na celu ukierunkowanie podejmowanych działań tak, by przyniosły one oczekiwane rezultaty. Zgodnie z przyjętą misją rozwoju, rewitalizacja prowadzona na terenie obszaru objętego Programem będzie kładła nacisk na pełne zaspokojenie potrzeb mieszkańców. Zostaną podjęte działania pobudzające pożądane procesy społeczne i gospodarcze.

Wizja oraz misja gwarantują odpowiednie ukierunkowanie rewitalizacji i jej prowadzenie zgodnie z założeniami i pożądanymi efektami.

Gminny Program Rewitalizacji

5. Cele rewitalizacji oraz odpowiadające im kierunki działań

Zgodnie z zapisami Ustawy o rewitalizacji, rewitalizacja stanowi proces wyprowadzania ze stanu kryzysowego obszarów zdegradowanych, prowadzony w sposób kompleksowy, poprzez zintegrowane działania na rzecz lokalnej społeczności, przestrzeni i gospodarki, skoncentrowane terytorialnie, prowadzone przez interesariuszy rewitalizacji na podstawie gminnego programu rewitalizacji. Cele programu rewitalizacji muszą być w pełni zgodne z założeniami ustawowymi, dzięki czemu możliwe będzie osiągnięcie oczekiwanych efektów programu rewitalizacji. Istotną cechą programu rewitalizacji jest to, że stanowi on plan skoordynowanych działań, które podejmowane równocześnie na obszarze problemowym wzmocnią wzajemnie swoje efekty i dadzą lepsze rezultaty, niż gdyby były realizowane osobno (efekt synergii). Rewitalizacja ma przede wszystkim za zadanie podjęcie komplementarnej interwencji w sferze społecznej, gospodarczej, techniczno-przestrzennej oraz realizację przedsięwzięć, które umożliwią rozwiązanie zidentyfikowanych problemów, przede wszystkim tych, z powodu których obszar objęty programem został uznany za zdegradowany. Z uwagi na charakter rewitalizacji, która nie jest jednorazowym przedsięwzięciem, lecz stanowi kilkuletni proces oddziaływania na obszar objęty Gminnym Programem Rewitalizacji, konieczne jest wyznaczenie zarówno celów strategicznych, obejmujących cały okres wdrażania procesu rewitalizacji, jak i celów operacyjnych, przyporządkowanych efektom krótkookresowym.

Cele strategiczne są to logicznie pogrupowane cele długofalowe, jakie mają być osiągnięte w ramach przyjętego Programu. Opisują długookresowe oddziaływanie procesu rewitalizacji. Określają pożądane, trwałe efekty wdrożenia Programu, które mogą zacząć się objawiać nawet kilka lat po zakończeniu procesu rewitalizacji.

Gminny Program Rewitalizacji zakłada osiągnięcie następujących celów strategicznych, przyporządkowanych poszczególnym obszarom:

Gminny Program Rewitalizacji

Tabela 11. Cele strategiczne

SFERA PRZESTRZENNO- FUNKCJONALNA, SFERA SPOŁECZNA SFERA GOSPODARCZA TECHNICZNA I ŚRODOWISKOWA

CEL STRATEGICZNY III CEL STRATEGICZNY I CEL STRATEGICZNY II Rozwój infrastruktury Wzmacnianie aktywności Poprawa funkcjonowania sfery społecznej oraz zwiększenie lokalnej społeczności, gospodarczej poprzez rozwój funkcjonalności przestrzeni integracja mieszkańców, przedsiębiorczości publicznej w celu tworzenia zapobieganie negatywnym i wykorzystanie posiadanych dogodnych warunków zjawiskom społecznym walorów i zasobów funkcjonowania sfery społecznej i gospodarczej

Cel strategiczny I zakłada całościową i programową interwencję w sferze społecznej. Odwołuje się do kapitału społecznego obszaru i zakłada realizację przedsięwzięć umożliwiających aktywizację życia społecznego, integrację mieszkańców, przeciwdziałanie negatywnym zjawiskom społecznym.

Cel strategiczny II ukierunkowany jest na rozwój gospodarki obszaru. Konieczne jest podejmowanie różnorodnych przedsięwzięć, które wywołają długofalowe efekty: rozwój przedsiębiorczości, wzrost liczby nowych miejsc pracy, wykorzystanie posiadanych zasobów i walorów.

Cel strategiczny III skupia się na zwiększeniu funkcjonalności i jakości przestrzeni publicznej obszaru oraz na poprawie stanu infrastruktury społecznej. Cel ten zakłada bezpośrednią interwencję w przestrzeń gminy, jej pełniejsze i bardziej funkcjonalne wykorzystanie, poprawę jej estetyki oraz nadanie jej nowych cech i funkcji, co nie tylko poprawi jakość życia mieszkańców, lecz także uczyni obszar bardziej atrakcyjnym dla innych podmiotów – inwestorów, przedsiębiorców, odwiedzających, itp. Jednocześnie cel zakłada osiągnięcie trwałej, długookresowej poprawy jakości infrastruktury społecznej, co także w istotnym stopniu przyczyni się do podniesienia jakości życia mieszkańców i sprzyjać będzie generowaniu pozytywnych zjawisk społecznych i gospodarczych.

Cele operacyjne przyporządkowane są do poszczególnych celów strategicznych, opisują bezpośrednie efekty wdrażanych działań. Ze względu na swój komplementarny i spójny

Gminny Program Rewitalizacji

charakter, przyczynią się do osiągnięcia założonych celów strategicznych i, co za tym idzie, umożliwią spełnienie misji i osiągnięcie pożądanej wizji obszaru. Określają grupy przedsięwzięć, jakie będą realizowane w ramach rewitalizacji.

Poszczególnym celom strategicznym przyporządkowano następujące cele operacyjne i kierunki działań:

1. Cel strategiczny I: Wzmacnianie aktywności lokalnej społeczności, integracja mieszkańców, zapobieganie negatywnym zjawiskom społecznym: • Cel operacyjny I.1. Rozwój oferty kulturalnej, edukacyjnej i społecznej w celu włączenia mieszkańców w czynny udział w życiu kulturalnym i społecznym – wzbogacenie oferty kulturalnej i społecznej oraz działań na rzecz integracji lokalnej społeczności pozwala na większą aktywność mieszkańców. Działania tego typu pozwalają na angażowanie mieszkańców w organizację i udział w różnorodnych przedsięwzięciach, co jeszcze bardziej wzmacnia więzi społeczne i zachęca do czynnego udziału w życiu lokalnej społeczności; • Cel operacyjny I.2. Podejmowanie działań wspierających aktywną walkę z bezrobociem - wszelkie działania społeczne muszą także zmierzać do rozwiązania jednego z najpoważniejszych problemów tej sfery – bezrobocia. Pomoc bezrobotnym w znalezieniu pracy lub zmianie kwalifikacji powinna być udzielana nie tylko samodzielnie przez Urząd Pracy, lecz także przy współpracy z władzami jednostek samorządu terytorialnego oraz organizacjami pozarządowymi; • Cel operacyjny I.3. Podejmowanie działań na rzecz aktywizacji grup zagrożonych wykluczenie społecznym (seniorów, osób niepełnosprawnych, osób w trudnej sytuacji życiowej) – do grup najbardziej narażonych na marginalizację społeczną należą seniorzy, osoby znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej, osoby niepełnosprawne. Należy podjąć działania mające na celu ich integrację i zapobieganie ich wykluczeniu z lokalnej społeczności.

Kierunki działań w ramach celu strategicznego I:

o działania na rzecz aktywizacji stowarzyszeń, grup hobbystycznych, grup artystycznych; o organizacja zajęć kulturalnych, społecznych i integracyjnych dla dorosłych, w tym dla seniorów, o organizacja zajęć edukacyjnych, kulturalnych, rekreacyjno-sportowych i społecznych dla dzieci i młodzieży;

Gminny Program Rewitalizacji

o przeciwdziałanie wykluczeniom, realizacja działań na rzecz integracji grup zagrożonych wykluczeniem, w tym osób niepełnosprawnych i seniorów, o podejmowanie działań na rzecz osób znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej, o wspieranie walki z bezrobociem.

2. Cel strategiczny II. Poprawa funkcjonowania sfery gospodarczej poprzez rozwój przedsiębiorczości i wykorzystanie posiadanych walorów i zasobów: • Cel operacyjny II.1. Rozwój infrastruktury turystycznej i okołoturystycznej - obecnie poziom rozwoju infrastruktury turystycznej na terenie obszaru jest niedostateczny. Znacznie utrudnia to obsługę ruchu turystycznego i wykorzystanie istniejącego potencjału. Inwestycje w bazę turystyczną i okołoturystyczną są konieczne w celu zwiększenia roli turystyki w procesie rozwoju gospodarki; • Cel operacyjny II.2. Tworzenie dogodnych warunków dla rozwoju przedsiębiorczości, inwestowania i tworzenia nowych miejsc pracy - Cel zakłada realizację działań zarówno wspierających prowadzenie działalności gospodarczej na terenie gminy, jak i wspomagających pozyskiwanie inwestorów z zewnątrz;

Kierunki działań w ramach celu strategicznego II:

o promocja przedsiębiorczości; o szkolenia i informacja dotycząca zakładania działalności gospodarczej; o promowanie i wspieranie inwestycji w turystykę; o działania na rzecz współpracy pomiędzy przedsiębiorcami, samorządem, organizacjami wspierania biznesu; o wspieranie działań na rzecz obsługi ruchu turystycznego.

3. Cel strategiczny III. Rozwój infrastruktury społecznej oraz zwiększenie funkcjonalności przestrzeni publicznej w celu tworzenia dogodnych warunków funkcjonowania sfery społecznej i gospodarczej: • Cel operacyjny III.1. Efektywne zagospodarowanie przestrzeni publicznej i zwiększenie jej funkcjonalności – z uwagi na specyfikę przestrzeni obszaru konieczne jest właściwe zagospodarowanie wszelkich istniejących miejsc mogących pełnić funkcje przestrzeni publicznej, a także w miarę potrzeby

Gminny Program Rewitalizacji

pozyskiwanie nowych. Ważną rolę w estetyce przestrzeni pełnią budynki użyteczności publicznej – ich wygląd zewnętrzny oraz zagospodarowanie terenów wokół nich są niezwykle istotne dla ładu przestrzennego; • Cel operacyjny III.2. Wspieranie ochrony środowiska i krajobrazu – w obszarze rewitalizacji konieczne jest zachowanie zasad ochrony środowiska, co może wyrażać się zarówno w stosowaniu prośrodowiskowych rozwiązań podczas realizacji projektów infrastrukturalnych różnego typu, jak też we wdrażaniu przedsięwzięć ukierunkowanych na ochronę środowiska naturalnego, takich jak wykorzystanie odnawialnych źródeł energii; • Cel operacyjny III.3. Poprawa stanu infrastruktury społecznej, w tym poprawa jakości obiektów pełniących funkcje społeczne, edukacyjne, kulturalne - inwestycje w infrastrukturę edukacyjną, kulturalną i społeczną są niezbędne, by zapewnić bazę materialną do świadczenia wysokiej jakości usług, na rzecz mieszkańców. W celu zapewnienia mieszkańcom wysokiego standardu życia konieczne są także inwestycje w infrastrukturę zapewniającą możliwość aktywnego wypoczynku;

Kierunki działań w ramach celu strategicznego III:

o modernizacja i organizacja otwartych miejsc publicznych (parków, placów, skwerów), o organizacja zieleni, o modernizacja i remonty budynków użyteczności publicznej oraz funkcjonalne zagospodarowanie terenu wokół nich, o promowanie wykorzystania odnawialnych źródeł energii przez mieszkańców oraz ekologicznych sposobów dostaw energii cieplnej i elektrycznej; modernizacje i przebudowy placówek kulturalnych, edukacyjnych, społecznych, o tworzenie placów zabaw dla dzieci; o modernizacja boisk i innych obiektów zapewniających możliwość aktywnego spędzenia czasu wolnego.

Zestawienie celów strategicznych, operacyjnych i kierunków działań przedstawiono poniżej:

Rysunek 9. Zestawienie celów strategicznych, operacyjnych i kierunków działań

SFERA SPOŁECZNA SFERA GOSPODARCZA SFERA PRZESTRZENNO-FUNKCJONALNA, TECHNICZNA I ŚRODOWISKOWA CEL STRATEGICZNY I CEL STRATEGICZNY II CEL STRATEGICZNY III Rozwój infrastruktury społecznej oraz zwiększenie Wzmacnianie aktywności lokalnej społeczności, integracja Poprawa funkcjonowania sfery funkcjonalności przestrzeni publicznej w celu mieszkańców, zapobieganie negatywnym zjawiskom gospodarczej poprzez rozwój tworzenia dogodnych warunków funkcjonowania społecznym przedsiębiorczości i wykorzystanie sfery społecznej i gospodarczej posiadanych walorów i zasobów

Cele operacyjne Cele operacyjne Cele operacyjne

I.1. Rozwój oferty kulturalnej, edukacyjnej i społecznej w III.1. Efektywne zagospodarowanie przestrzeni celu włączenia mieszkańców w czynny udział w życiu II.1. Rozwój infrastruktury turystycznej publicznej i zwiększenie jej funkcjonalności; kulturalnym i społecznym i okołoturystycznej, wspieranie rozwoju III.2. Wspieranie ochrony środowiska i krajobrazu przedsiębiorstw branży turystycznej I.2. Podejmowanie działań wspierających aktywną walkę III.3. Poprawa stanu infrastruktury społecznej, w tym z bezrobociem II.2. Tworzenie dogodnych warunków dla poprawa jakości obiektów pełniących funkcje rozwoju przedsiębiorczości, inwestowania I.3. Podejmowanie działań na rzecz aktywizacji grup społeczne, edukacyjne, kulturalne i tworzenia nowych miejsc pracy zagrożonych wykluczenie społecznym (seniorów, osób

niepełnosprawnych, osób w trudnej sytuacji życiowej) Kierunki działań Kierunki działań Kierunki działań modernizacja i organizacja otwartych miejsc promocja przedsiębiorczości; publicznych (parków, placów, skwerów), działania na rzecz aktywizacji stowarzyszeń, grup szkolenia i informacja dotycząca zakładania hobbystycznych, grup artystycznych; organizacja zieleni, działalności gospodarczej; organizacja zajęć kulturalnych, społecznych i integracyjnych modernizacja i remonty budynków użyteczności promowanie i wspieranie inwestycji dla dorosłych, w tym dla seniorów, publicznej oraz funkcjonalne zagospodarowanie w turystykę; terenu wokół nich, organizacja zajęć edukacyjnych, kulturalnych, rekreacyjno- działania na rzecz współpracy pomiędzy sportowych i społecznych dla dzieci i młodzieży; promowanie wykorzystania odnawialnych źródeł przedsiębiorcami, samorządem, energii przez mieszkańców oraz ekologicznych przeciwdziałanie wykluczeniom, realizacja działań na rzecz organizacjami wspierania biznesu; sposobów dostaw energii cieplnej i elektrycznej; integracji grup zagrożonych wykluczeniem, w tym osób wspieranie działań na rzecz obsługi ruchu niepełnosprawnych i seniorów, modernizacje i przebudowy placówek kulturalnych, turystycznego edukacyjnych, społecznych, podejmowanie działań na rzecz osób znajdujących się Projekt pn. „Opracowanie Gminnego Programu Rewitalizacji dla Gminy Limanowa zgodnie z wymogami Ustawy” zostałtworzenie zrealizowany placów przy zabaw współfinansowaniu dla dzieci; ze środków Unii w trudnej sytuacji materialnej, Europejskiej, modernizacja boisk i innych obiektów zapewniających w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna 2014 – 2020 wspieranie walki z bezrobociem. możliwość aktywnego spędzenia czasu wolnego Gminny Program Rewitalizacji

6. Opis przedsięwzięć rewitalizacyjnych

6.1. Lista podstawowych przedsięwzięć rewitalizacyjnych

Do podstawowych przedsięwzięć rewitalizacyjnych, które realizowane będą w obszarze rewitalizacji w latach obowiązywania Gminnego Programu Rewitalizacji. Są to przedsięwzięcia odpowiadające na zidentyfikowane problemy i wpisujące się w cele procesu rewitalizacji.

Tabela 12. Lista podstawowych przedsięwzięć rewitalizacyjnych Lata Podmiot Przedsięwzięcie Opis Cel realizacji realizujący Szkoła nie posiada Rozbudowa Szkoły dostatecznej bazy w Siekierczynie nr 1 dydaktycznej i sportowej , wraz z budową sali zajęcia z wychowania gimnastycznej i fizycznego odbywają się na III.3. Poprawa stanu urządzeniem kuchni korytarzu , młodzież musi infrastruktury i dojeżdżać na zajęcia sportowe społecznej, w tym jadalni wykonaniem do najbliższej hali sportowej poprawa jakości Gmina boiska o sztucznej znajdującej się w Mordarce. 2017- 2018 Limanowa obiektów pełniących nawierzchni oraz Realizacja projektu spowoduje funkcje społeczne, zagospodarowanie że zajęcia będą mogły się edukacyjne, terenu wokół szkoły odbywać w szkole kulturalne w Siekierczynie. Szkoła nie Obszar rewitalizacji posiada również segmentu Podobszar L żywieniowego, który będzie Siekierczyna niezbędny do realizacji założonego programu. W obecnej chwili obiekt nie posiada zmodernizowanej Modernizacja części i wyposażonej siłowni budynku Zespołu wewnętrznej, a także oddziału Szkół nr 1 w przedszkolnego i Rupniowie wraz z ogólnodostępnej świetlicy do urządzeniem prowadzenia zajęć kulturalno- oddziału III.3. Poprawa stanu rozrywkowych dla dzieci i przedszkolnego infrastruktury mieszkańców. Ponadto, w i świetlicy społecznej, w tym obrębie budynku znajduje się z zagospodarowanie poprawa jakości nieużytkowane z uwagi na zły Gmina m terenu wokół 2018 - 2019 stan techniczny boisko do Limanowa obiektów pełniących szkoły i urządzenie piłki siatkowej, które zostanie funkcje społeczne, m boiska zmodernizowane poprzez edukacyjne, sportowego do piłki zastosowanie nawierzchni kulturalne siatkowej i siłowni syntetycznej. Działanie to

spowoduje umożliwienie Obszar rewitalizacji zarówno dzieciom jak Podobszar H. Nowe i mieszkańcom obszaru Rybie-Stare Rybie- dostępu do zajęć sportowych, Rupniów kulturalno-rozrywkowych i rekreacyjnych. W obecnym stanie w budynku III.3. Poprawa stanu Modernizacja Gmina nie ma możliwości 2018 - 2019 infrastruktury Wiejskiego Domu Limanowa prowadzenia zajęć kulturalno- społecznej, w tym

Gminny Program Rewitalizacji

Kultury w Starym rozrywkowych dla poprawa jakości Rybiu mieszkańców z uwagi na to, że obiektów pełniących budynek wewnątrz jest w złym funkcje społeczne, Obszar rewitalizacji stanie technicznym, a także edukacyjne, Podobszar H. Nowe nie jest przystosowany do kulturalne Rybie-Stare Rybie- prowadzenia zajęć w okresie Rupniów zimowym, z uwagi na brak centralnego ogrzewania w budynku, a także z uwagi na brak ocieplenia budynku. By budynek mógł funkcjonować i być miejscem organizacji zajęć kulturalno- rozrywkowych, zachodzi konieczność wykonania instalacji elektrycznej (wod.- kan. instalacji co) , remontu pomieszczeń takich jak: węzłów sanitarnych, korytarzy, komunikacji, pomieszczeń świetlicy. Zachodzi konieczność wymiany dachu z uwagi na nieszczelność. Konieczne jest także wykonanie termomodernizacji ścian, wraz z wymianą stolarki okiennej i drzwiowej, wykonania elewacji, wykonanie utwardzenia działki wokół budynku. Zagospodarowanie W miejscu realizacji projektu Góry Paproć znajduje się Milenijny Krzyż upamiętniający Rok 2000 Poza obszarem wraz z Kapliczką Matki rewitalizacji jako Boskiej Królowej Beskidu przedsięwzięcie Wyspowego. Miejsce to mające na celu znajduje się przy szlaku rozwiązanie turystycznym Beskidu zidentyfikowanych Wyspowego co ma duże problemów obszaru znaczenie dla rozwoju rewitalizacji turystyki górskiej. W miejscu tym odbywają się coniedzielne Projekt umożliwi nabożeństwa Mszy Św., a III.1. Efektywne rozwój także kilkakrotnie w roku zagospodarowanie przestrzeni infrastruktury organizowane są duże gminne Gmina 2019 - 2021 publicznej turystyczno- imprezy między innymi takie Limanowa i zwiększenie jej rekreacyjnej oraz jak: rozpoczęcie sezonu funkcjonalności oferty turystyczno- turystycznego i zakończenie rekreacyjnej na sezonu turystycznego. Miejsce terenie gminy. o doskonałych walorach Przewiduje się, iż widokowych i przyrodniczych dzięki jego realizacji nie posiada obecnie gminę odwiedzać dostatecznie wygodnego będzie więcej amfiteatru, co ogranicza i turystów, co będzie utrudnia w znacznym stopniu wpływać korzystnie przeprowadzenie takich na rozwój turystyki imprez. Zadaniem kluczowym także w obszarze jest wybudowanie amfiteatru rewitalizacji, w co najmniej dla 1000 osób ze którym funkcjonują sceną teatralno-muzyczną

Gminny Program Rewitalizacji

podmioty oraz wykonanie utwardzonych ukierunkowane na placów parkingowych na 200 obsługę turystów. samochodów. Ponadto, wzrost liczby turystów doprowadzi do wzrostu popytu na usługi turystyczne, na który będą mogły odpowiedzieć przedsiębiorstwa obszaru rewitalizacji. Budynek Szkoły Podstawowej w Kisielówce znajduje się w Adaptacja na cele centrum miejscowości. Szkoła publiczne budynku została zlikwidowana 4 lata III.3. Poprawa stanu Szkoły Podstawowej temu i obecnie budynek nie infrastruktury w Kisielówce jest wykorzystywany. W 2014 społecznej, w tym r. na sąsiedniej działce poprawa jakości Gmina Obszar rewitalizacji wykonano boisko sportowe 2019 - 2021 Limanowa obiektów pełniących Podobszar A. wielofunkcyjne, funkcje społeczne, Bałażówka- ogólnodostępne o nawierzchni edukacyjne, Kisielówka- syntetycznej. kulturalne Makowica- W ramach projektu istniejący Pasierbiec budynek zostanie zaadaptowany na funkcje społeczne. Adaptacja i rozbudowa Szkoły Podstawowej Rupniów - Bednarki na potrzeby utworzenia domu pomocy społecznej Około 10 lat temu została

zlikwidowana Szkoła Poza obszarem Podstawowa w Rupniowie – rewitalizacji jako Bednarki, następnie Gmina przedsięwzięcie Limanowa dokonała III.3. Poprawa mające na celu sprzedaży budynku wraz z stanu rozwiązanie 0,56 ha terenu wokół zidentyfikowanych infrastruktury budynku. W obecnej chwili problemów obszaru społecznej, w tym budynek jest pusty rewitalizacji. Roman poprawa jakości i niewykorzystany. W ramach 2018- 2020 Sułkowski projektu właściciel obiektów Jest to Sowliny nieruchomości zamierza pełniących funkcje przedsięwzięcie dokonać adaptacji budynku społeczne, położone w oraz jego rozbudowy w celu sąsiedztwie edukacyjne, utworzenia domu pomocy podobszaru H. kulturalne społecznej. Gmina Limanowa Nowe Rybie-Stare liczy około 25 tys. Rybie-Rupniów. mieszkańców i na jej terenie Umożliwi nie ma takiej jednostki rozwiązanie specjalistycznej. problemu z dostępnością usług tego typu na terenie gminy. Mieszańcy obszaru rewitalizacji będą korzystać z produktów projektu.

Gminny Program Rewitalizacji

Usługi będą wśród nich promowane, a w przypadku przekroczenia liczby osób możliwych do skorzystania z usług, mieszkańcy obszaru będą mieli pierwszeństwo.

Prace remontowo – adaptacyjne w zakresie dostosowania obiektu do wymogów przepisów krajowych w zakresie prowadzenia przedszkoli niepublicznych, zakup wyposażenia przedszkola (sale, szatnie, toalety, korytarze, zaplecze kuchenne, pokój terapeuty, pokój personelu), zakup materiałów dydaktycznych i plastycznych dla dzieci, dostosowanie przedszkola do potrzeb dzieci Przedszkole drugim niepełnosprawnych. domem jest – Organizacja dla dzieci: III.3. Poprawa stanu adaptacja - zajęć wg podstawy infrastruktury i wyposażenie programowej oraz RE-BUD społecznej, w tym budynku pod dodatkowych Firma poprawa jakości przedszkole - wyjazdów edukacyjnych Usługowa 2018-2019 obiektów pełniących - kółek tematycznych Bogusława funkcje społeczne, Obszar rewitalizacji - terapii dla dzieci Darowska Podobszar H. Nowe niepełnosprawnych edukacyjne, Rybie-Stare Rybie- - wsparcia logopedy, kulturalne Rupniów psychologa i oligofrenopedagoga Przedszkole będzie dążyło do tego, aby rodzice aktywnie uczestniczyli w formach rozwoju dziecka, które będą się odbywały w przedszkolu. Do takich form współpracy należy: indywidualna współpraca z rodzicami, zebrania ogólne i w grupach, otwarte zajęcia dla rodziców, uroczystości integracyjne, dni otwarte oraz grupy wsparcia dla rodziców dzieci niepełnosprawnych.

Gminny Program Rewitalizacji

Organizacja zajęć edukacyjnych, kulturalnych, I.1. Rozwój oferty rekreacyjno- Gmina kulturalnej, Coroczna organizacja sportowych Limanowa, edukacyjnej cyklicznych zajęć i społecznych dla Szkoła i społecznej w celu o charakterze edukacyjnym, dzieci i młodzieży Podstawowa włączenia kulturalnym, sportowo- w szkole 2019-2023 nr 1 w mieszkańców rekreacyjnym dla dzieci i w zmodernizowanej Siekierczyni w czynny udział młodzieży w oparciu szkole e, pozostałe w życiu kulturalnym o zmodernizowaną w Siekierczynie szkoły i społecznym infrastrukturę gminne Obszar rewitalizacji Podobszar L Siekierczyna Organizacja zajęć edukacyjnych, kulturalnych, I.1. Rozwój oferty rekreacyjno- kulturalnej, sportowych Coroczna organizacja edukacyjnej Gmina i społecznych dla cyklicznych zajęć i społecznej w celu Limanowa, dzieci i młodzieży o charakterze edukacyjnym, włączenia Zespół Szkół w szkole kulturalnym, sportowo- mieszkańców 2020-2023 w Rupniowi w zmodernizowanej rekreacyjnym dla dzieci i w czynny udział e, pozostałe szkole w Rupniowie młodzieży w oparciu w życiu kulturalnym szkoły o zmodernizowaną i społecznym gminne Obszar rewitalizacji infrastrukturę Podobszar H. Nowe Rybie-Stare Rybie- Rupniów

Cykl kulturalnych wydarzeń plenerowych w I.1. Rozwój oferty nowopowstałym Gmina kulturalnej, Organizacja cyklicznych amfiteatrze Limanowa, edukacyjnej imprez otwartych, mających Gminna i społecznej w celu na celu integrację Poza obszarem Biblioteka włączenia mieszkańców i zachęcenie ich rewitalizacji jako 2022-2023 Publiczna, mieszkańców do skorzystania z oferty przedsięwzięcie organizacje w czynny udział kulturalnej na terenie gminy, mające na celu pozarządow w życiu kulturalnym a także adresowanych do rozwiązanie e, i społecznym turystów zidentyfikowanych problemów obszaru rewitalizacji

Zwiększenie Gmina I.1. Rozwój oferty aktywności Limanowa, kulturalnej, stowarzyszeń, grup Organizacja i koordynacja organizacje edukacyjnej hobbystycznych, działalności stowarzyszeń, pozarządow i społecznej w celu grup artystycznych grup artystycznych e, grupy włączenia 2020-2023 i hobbystycznych artystyczne, mieszkańców Obszar rewitalizacji w zmodernizowanym Domu grupy w czynny udział Podobszar H. Nowe Kultury w Starym Rybiu hobbystyczn w życiu kulturalnym Rybie-Stare Rybie- e Rupniów i społecznym

Gminny Program Rewitalizacji

Organizacja zajęć I.1. Rozwój oferty kulturalnych, Gmina kulturalnej, społecznych Limanowa, edukacyjnej i integracyjnych dla Organizacja cyklicznych zajęć organizacje i społecznej w celu dorosłych, w tym dla kulturalnych, społecznych pozarządow włączenia seniorów i integracyjnych dla dorosłych, e, grupy 2020-2023 mieszkańców w tym dla seniorów artystyczne, w czynny udział Obszar rewitalizacji w zmodernizowanym Domu grupy w życiu kulturalnym Podobszar H. Nowe Kultury w Starym Rybiu hobbystyczn i społecznym Rybie-Stare Rybie- e Rupniów

Organizacja zajęć I.1. Rozwój oferty edukacyjnych, kulturalnej, Gmina kulturalnych, edukacyjnej Limanowa, rekreacyjno- Organizacja cyklicznych zajęć i społecznej w celu organizacje sportowych edukacyjnych, kulturalnych, pozarządow włączenia i społecznych dla hobbystycznych i społecznych e, grupy mieszkańców dzieci i młodzieży dla dzieci i młodzieży 2020-2023 artystyczne, w czynny udział w zmodernizowanym Domu grupy w życiu kulturalnym Obszar rewitalizacji Kultury w Starym Rybiu hobbystyczn i społecznym Podobszar H. Nowe e Rybie-Stare Rybie-

Rupniów

Akcje charytatywne (np. zbiórki odzieży, Gmina I.3. Podejmowanie makulatury, Coroczna organizacja akcji Limanowa, działań na rzecz nakrętek, żywności) charytatywnych we organizacje aktywizacji grup współpracy ze szkołami, 2017-2023 pozarządow zagrożonych Cała gmina, w tym Biblioteką, organizacjami e, gminne wykluczenie obszar rewitalizacji, pozarządowymi szkoły społecznym podobszary A, C, H, L Organizacja spotkań konsultacyjno- informacyjnych dla osób bezrobotnych II.2. Tworzenie oraz Organizacja co najmniej 4 dogodnych zainteresowanych spotkań rocznie o charakterze warunków dla otworzeniem konsultacyjno- Gmina rozwoju 2017-2023 działalności informacyjnym, Limanowa przedsiębiorczości, gospodarczej adresowanych do osób inwestowania bezrobotnych i tworzenia nowych Cała gmina, w tym miejsc pracy obszar rewitalizacji, podobszary A, C, H, L Współpraca z przedsiębiorcami II.1. Rozwój na rzecz zwiększenia Organizacja współpracy infrastruktury inwestycji pomiędzy samorządem, turystycznej w turystykę przedsiębiorcami Gmina 2017-2023 i okołoturystycznej, i instytucjami otoczenia Limanowa wspieranie rozwoju Cała gmina, w tym biznesu w celu zwiększenia przedsiębiorstw obszar rewitalizacji, inwestycji w turystykę branży turystycznej podobszary A, C, H, L

Gminny Program Rewitalizacji

6.2. Charakterystyka pozostałych dopuszczalnych przedsięwzięć rewitalizacyjnych

Zgodnie z art. 15 ust. 3 Ustawy o rewitalizacji, przedsięwzięcia rewitalizacyjne zamieszczone w gminnym programie rewitalizacji mogą być realizowane również poza obszarem rewitalizacji, jeżeli wynika to z ich specyfiki. Z tego względu, Gmina Limanowa dopuszcza możliwość objęcia Programem Rewitalizacji przedsięwzięć realizowanych poza obszarem rewitalizacji, jeśli będą miały wpływ na rozwiązywanie problemów zidentyfikowanych w obszarze rewitalizacji, a ich realizacja w obszarze rewitalizacji jest niemożliwa lub znacznie utrudniona.

Ponadto, za przedsięwzięcia rewitalizacyjne uznano te przedsięwzięcia, które z uwagi na ich zakres i charakter swoim zasięgiem obejmowały będą obszar całej gminy, lecz będą jednocześnie przyczyniały się do rozwiązywania problemów zidentyfikowanych na obszarze rewitalizacji i wpisywały się w cele Programu.

Tabela 13. Lista uzupełniających przedsięwzięć rewitalizacyjnych

Przedsięwzięcie Lata realizacji Podmiot realizujący Cel

Wykonanie tablic II.1. Rozwój infrastruktury informacyjnych turystycznej i tematycznych przy i okołoturystycznej, trasach rowerowych 2017-2023 Gmina Limanowa i do wędrówek pieszych wspieranie rozwoju oraz narciarstwa przedsiębiorstw branży biegowego turystycznej

II.1. Rozwój infrastruktury Gmina Limanowa, turystycznej Promocja gminy jako przedsiębiorstwa i okołoturystycznej, ośrodka turystyki 2017-2023 działające w branży wspieranie rozwoju całorocznej turystycznej, przedsiębiorstw branży organizacje turystyczne turystycznej

II.1. Rozwój infrastruktury Realizacja przedsięwzięć Gmina Limanowa, turystycznej inwestycyjnych przedsiębiorstwa i okołoturystycznej, podnoszących 2017-2023 działające w branży walory turystyczne wspieranie rozwoju turystycznej, gminy przedsiębiorstw branży organizacje turystyczne turystycznej

Wspieranie działalności indywidualnych Gmina Limanowa, I.1. Rozwój oferty artystów, zespołów grupy artystyczne, kulturalnej, edukacyjnej regionalnych, 2017-2023 zespoły, artyści i społecznej w celu Kół Gospodyń Wiejskich indywidualni, Koła włączenia mieszkańców oraz placówek Gospodyń Wiejskich w czynny udział w życiu kulturalnych kulturalnym i społecznym

Gminny Program Rewitalizacji

Współpraca z organizacjami i instytucjami kultury I.1. Rozwój oferty Gmina Limanowa, w zakresie wspólnych kulturalnej, edukacyjnej organizacje działań na rzecz 2017-2023 i społecznej w celu pozarządowe, instytucje wspierania inicjatyw włączenia mieszkańców kultury kulturalnych w czynny udział w życiu mieszkańców kulturalnym i społecznym

Podnoszenie poziomu wiedzy mieszkańców I.1. Rozwój oferty Gmina Limanowa, o regionie, kulturalnej, edukacyjnej organizacje tradycji i kulturze 2017-2023 i społecznej w celu pozarządowe, instytucje oraz kultywowanie włączenia mieszkańców kultury tradycji regionu w czynny udział w życiu kulturalnym i społecznym

Organizowanie spotkań przedstawicieli I.1. Rozwój oferty środowisk kultury Gmina Limanowa, kulturalnej, edukacyjnej i sztuki w celu organizacje 2017-2023 i społecznej w celu stworzenia wspólnego pozarządowe, instytucje włączenia mieszkańców programu rozwoju kultury w czynny udział w życiu kultury w gminie kulturalnym i społecznym

Promocja podejmowania i realizacji inicjatyw gospodarczych na terenach II.2. Tworzenie dogodnych wiejskich w sferze warunków dla rozwoju pozarolniczej (np. małe Gmina Limanowa, przedsiębiorczości, przetwórstwo, usługi 2017-2023 instytucje otoczenia agroturystyczne, inwestowania i tworzenia biznesu rękodzieło artystyczne nowych miejsc pracy pamiątkarstwo, agroturystyka, rolnictwo ekologiczne, usługi dla ludności)

Stymulowanie rozwoju postaw przedsiębiorczych wśród ludzi młodych i po 50 I.2. Podejmowanie działań Gmina Limanowa, roku życia, pokazywanie 2017-2023 instytucje otoczenia wspierających aktywną dobrych praktyk z zakres biznesu walkę z bezrobociem u prowadzenia działalności gospodarczej

I.3. Podejmowanie działań na rzecz aktywizacji grup Wspieranie rozwoju Gmina Limanowa, zagrożonych wykluczenie organizacji GOPS, organizacje pozarządowych 2017-2023 społecznym (seniorów, pozarządowe sfery działających na rzecz osób niepełnosprawnych, społecznej pomocy społecznej osób w trudnej sytuacji życiowej)

Gminny Program Rewitalizacji

I.2. Podejmowanie działań Aktywizacja społeczno- Gmina Limanowa, zawodowa osób 2017-2023 GOPS, organizacje wspierających aktywną pozostających bez pracy pozarządowe walkę z bezrobociem I.2. Podejmowanie działań wspierających aktywną walkę z bezrobociem Promowanie lokalnych inicjatyw na rzecz I.3. Podejmowanie działań Gmina Limanowa, zatrudnienia osób na rzecz aktywizacji grup 2017-2023 GOPS, organizacje zagrożonych zagrożonych wykluczenie pozarządowe wykluczeniem społecznym (seniorów, społecznym osób niepełnosprawnych, osób w trudnej sytuacji życiowej)

Zacieśnienie współpracy Komendy Powiatowej Policji, I.3. Podejmowanie działań Komendy Powiatowej na rzecz aktywizacji grup Państwowej Gmina Limanowa, zagrożonych wykluczenie Straży Komenda Powiatowa społecznym (seniorów, Pożarnej, Policji, Komenda 2017-2023 osób niepełnosprawnych, Ochotniczych Powiatowej Państwowej osób w trudnej sytuacji Straży Straży Pożarnej, życiowej) Pożarnych jednostki OSP z mieszkańcami Gminy na rzecz zwiększenia bezpieczeństwa publicznego Redukcja emisji zanieczyszczeń do III.2. Wspieranie ochrony powietrza na terenie środowiska i krajobrazu Gminy Limanowa 2018-2019 Gmina Limanowa poprzez wymianę kotłów na kotły gazowe i na biomasę Redukcja emisji zanieczyszczeń do powietrza na terenie III.2. Wspieranie ochrony Gminy środowiska i krajobrazu 2018-2019 Gmina Limanowa Limanowa poprzez wymianę kotłów na źródła wykorzystujące paliwa stałe

Gminny Program Rewitalizacji

7. Mechanizmy integrowania działań oraz przedsięwzięć rewitalizacyjnych

Integracja działań oraz przedsięwzięć rewitalizacyjnych następuje w kilku aspektach tworzenia planu, w następujących relacjach:

Rysunek 10. Schemat mechanizmu integracji

PROBLEMY/POTRZEBY

SFERY INTEGRACJA DZIAŁAŃ METODY

CELE/KIERUNKI DZIAŁAŃ

• Każde z przedsięwzięć ujętych w Gminnym Programie Rewitalizacji odpowiada problemom, którymi charakteryzuje się obszar rewitalizacji (np. niska aktywność społeczna – przedsięwzięcia kulturalne mające na celu podniesienie aktywności społecznej); • Sfery – Program Rewitalizacji zakłada realizację skoordynowanych, wzajemnie się uzupełniających działań w trzech sferach: w sferze społecznej, gospodarczej oraz przestrzenno-funkcjonalnej i środowiskowej (np. problem bezrobocia

Gminny Program Rewitalizacji

przypisany jest do sfery społecznej, ale działania ze sfery gospodarczej też będą miały wpływ na zmniejszenie jego skali); • Metody – w Gminnym Programie Rewitalizacji ujęto różne metody rozwiązywania zidentyfikowanych problemów. Przede wszystkim, Program Rewitalizacji obejmuje realizację zarówno działań inwestycyjnych, jak i nieinwestycyjnych, które odnoszą się do tych samych problemów obszaru rewitalizacji (np. modernizacja budynku szkoły – realizowane w zmodernizowanym budynku działania miękkie); • Cele/kierunki działań – każdy cel i kierunek działań jest powiązany z zidentyfikowanymi wcześniej problemami. Każde z działań wpisuje się w co najmniej jeden cel.

Gminny Program Rewitalizacji

8. Komplementarność działań oraz przedsięwzięć rewitalizacyjnych

Komplementarność działań i przedsięwzięć rewitalizacyjnych należy rozpatrywać w następujących aspektach:

• Komplementarność przestrzenna: przedsięwzięcia rewitalizacyjne realizowane będą przede wszystkim w granicach obszaru rewitalizacji i mają one przede wszystkim na celu rozwiązanie problemów zdiagnozowanych w obrębie tego obszaru. Jednak z efektów realizacji projektu korzystać będą mieszkańcy całej gminy, co będzie w szczególności istotne w przypadku przedsięwzięć o charakterze miękkim, nieinfrastrukturalnym (np. 0rganizacja zajęć edukacyjnych, kulturalnych, rekreacyjno-sportowych i społecznych dla dzieci i młodzieży), gdyż będą one miały wpływ na zwiększenie aktywności lokalnej społeczności; • Komplementarność pod względem problemów – przedsięwzięcia ujęte w Gminnym Programie Rewitalizacji odpowiadają na zidentyfikowane w toku diagnozy problemy i potrzeby obszaru rewitalizacji; • Komplementarność z dokumentami strategicznymi gminy – cele i kierunki działań Programu Rewitalizacji odpowiadają celom zawartym w Strategii Rozwoju Gminy Limanowa oraz Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych; • Komplementarność względem siebie – poszczególne przedsięwzięcia wzajemnie się uzupełniają i wzmacniają swoje efekty (np. budowa amfiteatru w parku oraz cykl wydarzeń plenerowych w nowym amfiteatrze); • Komplementarność pod względem instytucjonalnym – operatorem i podmiotem, który sprawował będzie nadzór nad przebiegiem całego procesu i wszystkich przedsięwzięć nim objętych jest Gmina Limanowa; • Komplementarność międzyfunduszowa – z uwagi na fakt, iż Gminny Program Rewitalizacji jest skoncentrowany na interwencji w sferę społeczną i osiągnięcie przede wszystkim pozytywnych efektów tej sfery (zarówno przez działania miękkie, jak i działania inwestycyjne, które poprawią stan infrastruktury niezbędnej do realizacji działań miękkich), wykazuje on pełną komplementarność z projektami o charakterze społecznym, w tym także dofinansowanymi z Europejskiego Funduszu Społecznego. Do projektów tego typu należą przede wszystkim:

Gminny Program Rewitalizacji

o „Upowszechnianie edukacji przedszkolnej w Gminie Limanowa” – projekt realizowany w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, działanie: 9.1. Wyrównywanie szans edukacyjnych i zapewnienie wysokiej jakości usług edukacyjnych świadczonych w systemie oświaty, poddziałanie: 9.1.1 Zmniejszanie nierówności w stopniu upowszechnienia edukacji przedszkolnej. Projekt realizowany przez wszystkie szkoły z obszaru gminy, także szkoły funkcjonujące w obszarze rewitalizacji, w których funkcjonują oddziały przedszkolne. W ramach projektu zorganizowano place zabaw, dostosowano sale i sanitariaty do potrzeb dzieci przedszkolnych, zakupiono niezbędny sprzęt i wyposażenie. Projekt zakończony w roku 2014; o Czas na aktywność w gminie Limanowa", realizowany przez Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Limanowej, w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, działanie: 7.1. Rozwój i upowszechnienie aktywnej integracji, poddziałanie: 7.1.1 Rozwój i upowszechnianie aktywnej integracji przez ośrodki pomocy społecznej. Celem głównym projektu był rozwój i podniesienie aktywności społecznej i mobilności środowiskowej mieszkańców poprzez udzielenie im wsparcia w pokonaniu barier psychospołecznych i środowiskowych; o „Indywidualizacja nauczania w klasach I-III w Gminie Limanowa” - wraz z rozpoczęciem roku szkolnego 2012/2013 Gmina Limanowa przystąpiła do projektu obejmującego wszystkie szkoły Gminy. Projekt finansowany był w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytetu IX Rozwój wykształcenia i kompetencji w regionach, Działania 9.1 Wyrównywanie szans edukacyjnych i zapewnienie wysokiej, jakości usług edukacyjnych świadczonych w systemie oświaty, Poddziałania 9.1.2 Wyrównywanie szans edukacyjnych uczniów z grup o utrudnionym dostępie do edukacji oraz zmniejszanie różnic, w jakości usług edukacyjnych. W ramach zadania Gmina doposażyła we wszystkich szkołach pomieszczenia dydaktyczne dla klas I-III miedzy innymi w sprzęt specjalizacyjny i multimedialny oraz pomoce dydaktyczne niezbędne do prowadzenia zajęć. Pozostałe środki przyznane w ramach projektu przeznaczone zostały na prowadzenie zajęć dla uczniów.

Gminny Program Rewitalizacji

9. Szacunkowe ramy finansowe Gminnego Programu Rewitalizacji

9.1. Ramy finansowe Gminnego Programu Rewitalizacji

Tabela 14. Koszty przedsięwzięć rewitalizacyjnych Inwestora Zewnętrzne Przedsięwzięcie Koszty Środki Środki Fundusze Środki publiczne prywatne UE krajowe Rozbudowa Szkoły w Siekierczynie nr 1 wraz z budową sali gimnastycznej i urządzeniem kuchni i jadalni wykonaniem boiska o sztucznej nawierzchni oraz 2 000 000,00 500 000,00 0 1 500 000,00 0 zagospodarowanie terenu wokół szkoły

Planowane dofinansowanie zewnętrzne: EFRR

Modernizacja części budynku Zespołu Szkół nr 1 w Rupniowie wraz z urządzeniem oddziału przedszkolnego i świetlicy z zagospodarowaniem terenu wokół 1 200 000,00 300 000,00 0 900 000,00 0 szkoły i urządzeniem boiska sportowego do piłki siatkowej i siłowni

Planowane dofinansowanie zewnętrzne: EFRR

Modernizacja Wiejskiego Domu Kultury w Starym Rybiu 500 000,00 125 000,00 0 375 000,00 0 Planowane dofinansowanie zewnętrzne: EFRR

Zagospodarowanie Góry Paproć

Planowane 2 500 000,00 625 000,00 0 1 875 000,00 0 dofinansowanie zewnętrzne: EFRR

Gminny Program Rewitalizacji

Adaptacja na cele publiczne budynku Szkoły Podstawowej w Kisielówce 3 000 000,00 750 000,00 0 2 250 000,00 0 Planowane dofinansowanie zewnętrzne: EFRR

Adaptacja i rozbudowa Szkoły Podstawowej Rupniów - Bednarki na potrzeby utworzenia domu pomocy społecznej 6 500 000,00 0,00 1625000 4 875 000,00 0

Planowane dofinansowanie zewnętrzne: EFRR

Przedszkole drugim domem jest – adaptacja i wyposażenie budynku pod przedszkole 450000 0,00 112 500,00 337 500,00 0 Planowane dofinansowanie zewnętrzne: EFRR

Organizacja zajęć edukacyjnych, kulturalnych, rekreacyjno-sportowych 50 000,00 40 000,00 10 000,00 0 0 i społecznych dla dzieci i młodzieży w szkole w zmodernizowanej szkole w Siekierczynie Organizacja zajęć edukacyjnych, kulturalnych, rekreacyjno-sportowych 40 000,00 30 000,00 10 000,00 0 0 i społecznych dla dzieci i młodzieży w szkole w zmodernizowanej szkole w Rupniowie Cykl kulturalnych wydarzeń plenerowych 70 000,00 50 000,00 20 000,00 0 0 w nowopowstałym amfiteatrze Zwiększenie aktywności stowarzyszeń, grup 30 000,00 15 000,00 15 000,00 0 0 hobbystycznych, grup artystycznych Organizacja zajęć kulturalnych, społecznych 40 000,00 30 000,00 10 000,00 0 0 i integracyjnych dla dorosłych, w tym dla seniorów Organizacja zajęć 40 000,00 30 000,00 10 000,00 0 0 edukacyjnych,

Gminny Program Rewitalizacji

kulturalnych, rekreacyjno-sportowych i społecznych dla dzieci i młodzieży Akcje charytatywne (np. zbiórki odzieży, n/d 0 0 0 0 makulatury, nakrętek, żywności) Organizacja spotkań konsultacyjno- informacyjnych dla osób bezrobotnych oraz 42 000,00 42 000,00 0 0 0 zainteresowanych otworzeniem działalności gospodarczej Współpraca z przedsiębiorcami na 70 000 ,00 35 000,00 35 000,00 0 0 rzecz zwiększenia inwestycji w turystykę 16 532 2 572 1 847 12 112 Łącznie 000,00 000,00 500,00 500,00 0,00

9.2. Potencjalne źródła finansowania przedsięwzięć rewitalizacyjnych

Podstawowym źródłem finansowania inwestycji realizowanych przez Gminę jest budżet gminny, jednak ze względu na jego ograniczenia i konieczność sfinansowania innych zadań, konieczne jest wykorzystywanie możliwości zewnętrznego wsparcia poszczególnych przedsięwzięć założonych do realizacji w ramach Gminnego Programu Rewitalizacji.

Do głównych zewnętrznych źródeł finansowania należą fundusze unijne oraz środki krajowe.

Finansowe wsparcie Unii Europejskiej przysługuje państwom członkowskim Unii Europejskiej i podmiotom działającym na jej terenie oraz (w określonych przypadkach) krajom nienależącym do Unii Europejskiej (np. państwom starającym się o przyjęcie, korzystającym z tzw. funduszy przedakcesyjnych, itp.).

W okresie rozliczeniowym 2014-2020 Polska jest największym beneficjentem pomocy unijnej – łącznie otrzyma 82,5 mld euro. Głównym kryterium podziału środków finansowych Unii na poszczególne państwa członkowskie jest poziom produktu krajowego brutto (PKB) na mieszkańca. Regiony o poziomie PKB na mieszkańca w granicach 75% - 90% średniego poziomu unijnego zaliczane są do regionów w okresie przejściowym, a bardziej rozwinięte to te, których PKB na mieszkańca osiąga 90% lub więcej średniej unijne. Poziom PKB Polski na mieszkańca osiąga niecałe 70% średniego poziomu UE. Tylko województwo mazowieckie

Gminny Program Rewitalizacji

przekroczyło granicę 75% i znalazło się w grupie regionów lepiej rozwiniętych. Było to jednym z podstawowych powodów przyznania Polsce pomocy unijnej w ostatecznej wysokości. Ponadto, poza obiektywnym kryterium podziału funduszy, jakim jest poziom PKB na mieszkańca, wielkość przyznanych danemu państwu środków zależy od wielu innych czynników i zawsze jest przedmiotem negocjacji z Komisją Europejską.

Fundusze zostaną zainwestowane w zwiększenie konkurencyjności polskiej gospodarki, poprawę spójności społecznej i terytorialnej kraju, w podnoszenie sprawności i efektywności administracji. Najważniejszym celem programów unijnych jest poprawa poziomu życia mieszkańców dzięki wzrostowi gospodarczemu i wzrostowi zatrudnienia.

Obok bezzwrotnych dotacji Unia Europejska udostępnia także tzw. instrumenty zwrotne, czyli pożyczki i kredyty. Korzystać z nich mogą zarówno przedsiębiorcy, jak i samorządy.

Perspektywa na lata 2014-2020 będzie wdrażana w Polsce poprzez 6 krajowych programów operacyjnych zarządzanych przez Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju oraz 16 programów regionalnych zarządzanych przez Urzędy Marszałkowskie.

Środki unijne na poziomie krajowym rozdysponowane będą pomiędzy beneficjentów w ramach programów operacyjnych:

• Programu Infrastruktura i Środowisko - Program, na którego realizację przeznaczono najwięcej środków, to Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko. Priorytetami tego programu są: gospodarka niskoemisyjna, ochrona środowiska, rozwój infrastruktury technicznej kraju i bezpieczeństwo energetyczne, • Programu Inteligentny Rozwój – drugi co do wielkości alokowanych środków. To również największy w Unii Europejskiej program finansujący badania, rozwój i innowacje. Dzięki niemu, wsparcie m.in. na wspólne prowadzenie przedsięwzięć badawczo-rozwojowych uzyskają naukowcy i przedsiębiorcy, a wyniki prac B+R znajdą praktyczne zastosowanie w gospodarce. „Od pomysłu do rynku” - to główne założenie tego programu. Oznacza ono wsparcie powstawania innowacji: od tworzenia koncepcji niespotykanych produktów, usług lub technologii, przez przygotowanie prototypów/linii pilotażowych, po ich komercjalizację, • Programu Wiedza Edukacja Rozwój - program mający na celu aktywizację zawodową osób młodych poniżej 30 roku życia pozostających bez zatrudnienia, wsparcie szkolnictwa wyższego, rozwój innowacji społecznych, mobilności i współpracy ponadnarodowej, a także reformy polityk publicznych w obszarach zatrudnienia, włączenia społecznego, edukacji, zdrowia i dobrego rządzenia,

Gminny Program Rewitalizacji

• Programu Polska Cyfrowa - ma na celu zwiększenie dostępności do Internetu, stworzenie przyjaznej dla obywatela e-administracji, która umożliwi załatwianie wielu spraw za pośrednictwem komputera oraz upowszechnienie w społeczeństwie wiedzy i umiejętności korzystania z komputerów. • Programu Pomoc Techniczna - ma zapewnić sprawne działanie instytucji systemu wdrażania funduszy, jak również stworzenie skutecznego systemu informacji i promocji środków europejskich.

Z uwagi na fakt, iż Gmina Limanowa jest gminą wiejską, może ubiegać się o środki zewnętrzne w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014 – 2020 (PROW 2014-2020). Celem głównym PROW 2014-2020 jest poprawa konkurencyjności rolnictwa, zrównoważone zarządzanie zasobami naturalnymi i działania w dziedzinie klimatu oraz zrównoważony rozwój terytorialny obszarów wiejskich.

Podstawowym programem unijnym, o którego środki planuje ubiegać się Gmina Limanowa jest Regionalny Program Operacyjny Województwa Małopolskiego. Jest on finansowany jest z dwóch źródeł: Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i Europejskiego Funduszu Społecznego. Dofinansowaniu ze środków unijnych towarzyszyć może dofinansowanie pochodzące z budżetu państwa lub budżetu samorządu województwa. W trakcie realizacji programu zaangażowane zostaną dodatkowo środki wnoszone przez podmioty realizujące projekty.

Środki krajowe umożliwiające wsparcie różnorodnych gminnych inwestycji, pochodzą z budżetu Państwa. Są rozdysponowywane przez Ministerstwa, Wojewodów, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, itp.

Dofinansowanie można uzyskać w postaci dotacji z budżetu państwa. Ich przyznanie uregulowane jest ustawą o finansach publicznych. Dotację taką można otrzymać na finansowanie bądź też dofinansowanie zadań zarówno z zakresu administracji rządowej jak i innych zadań zleconych, bądź też bieżących zadań własnych poszczególnych jednostek samorządu terytorialnego. Dotację taką mogą także otrzymać fundacje i stowarzyszenia, jako jednostki nie zaliczane do sektora finansów publicznych. Dotacje z budżetu państwa można podzielić na celowe, podmiotowe i przedmiotowe. Dotacja celowa przeznaczana jest na zadanie określone przez ustawę o finansach publicznych. Dotacja podmiotowa przyznawana jest na finansowanie działalności określonego podmiotu, zaś przedmiotowa na dopłaty dla określonych wyrobów bądź usług. Dotację z budżetu państwa mogą też otrzymać nowo

Gminny Program Rewitalizacji

powstałe gospodarstwa pomocnicze czy budżetowe na pierwsze wyposażenie w środki obrotowe.

Istnieją także programy finansowane ze środków krajowych, w ramach których można ubiegać się o realizację różnych typów inwestycji.

Wyżej opisane źródła finansowania (zarówno krajowe, jak i zagraniczne) stanowią szansę zarówno dla władz gminnych, jak również mieszkańców i innych podmiotów prowadzących działalność na terenie gminy, na pozyskanie zewnętrznego wsparcia dla różnego rodzaju przedsięwzięć, jakie są zaplanowane do realizacji w ramach Gminnego Programu Rewitalizacji.

Gminny Program Rewitalizacji

10. Struktura zarządzania realizacją Gminnego Programu Rewitalizacji

Zarządzanie realizacją Gminnego Programu Rewitalizacji jest konieczne do kontrolowania stopnia jego wdrożenia, osiągnięcia określonych w nim celów i kierunków działań oraz wpływu efektów jego realizacji na obszar objęty rewitalizacją oraz na rozwój całej gminy.

Z uwagi na charakter procesu rewitalizacji, zarządzanie jego wdrożeniem odbywać się będzie w kilku płaszczyznach, jednak najistotniejsze z punktu widzenia Gminy - operatora Programu, będzie zarządzanie formalne jako narzędzie gwarantujące prawidłowy przebieg wdrożenia GPR.

Podmiotem zarządzającym i koordynującym Gminny Program Rewitalizacji jest gmina Limanowa. Gmina jest jednostką samorządu terytorialnego, działającą na podstawie ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. z 1990 Nr 16 poz. 95 z późn. zm.), innych ustaw oraz Statutu Gminy.

Bezpośrednio wykonanie Programu nadzorować będzie Wójt Gminy Limanowa wraz z wyznaczonymi pracownikami Urzędu Gminy. Po przyjęciu Gminnego Programu Rewitalizacji, powołany zostanie Zespół ds. Rewitalizacji. Zespół składał się będzie z pracowników Urzędu Gminy oraz gminnych jednostek organizacyjnych, które ze względu na swoją specyfikę będą zaangażowane w proces rewitalizacji.

Członkowie Zespołu będą bezpośrednio odpowiedzialni za wdrożenie GPR oraz realizację przedsięwzięć rewitalizacyjnych, za które odpowiedzialna będzie Gmina. Zadania odnoszące się do zarządzania Gminnym Programem Rewitalizacji odbywać się będą w ramach obowiązków poszczególnych Wydziałów Urzędu Gminy. W sprawach związanych z procesem rewitalizacji Zespołowi ds. Rewitalizacji podlegać będą wszystkie komórki organizacyjne Urzędu Gminy oraz jednostki organizacyjne, które będą włączane w proces rewitalizacji zgodnie ze zwykłym zakresem obowiązków, pełnionymi funkcjami i posiadanymi kompetencjami.

Przedsięwzięcia rewitalizacyjne będą realizowane na podstawie przyjętej uchwałą Rady Gminy Wieloletniej Prognozy Finansowej oraz budżetu Gminy.

Za realizację projektów współfinansowanych ze środków Unii Europejskiej odpowiedzialny będzie bezpośrednio Wydział Inwestycji i Funduszy Europejskich. Do zakresu działania Wydziału należą sprawy opracowywania standardów działania w obszarze pozyskiwania środków zewnętrznych, realizowania wyznaczonych zadań w procesie

Gminny Program Rewitalizacji

pozyskiwania środków zewnętrznych, wykorzystania i rozliczania projektów z udziałem tych środków oraz nadzorowania realizacji projektów z udziałem środków zewnętrznych.

Po przyjęciu Gminnego Programu Rewitalizacji powołany zostanie Komitet Rewitalizacji, który zgodnie z art. 7 ust. 1 stanowi forum współpracy i dialogu interesariuszy z organami Gminy w sprawach dotyczących przygotowania, prowadzenia i oceny rewitalizacji oraz pełni funkcję opiniodawczo-doradczą Wójta. Uchwała Rady Gminy określi zasady wyznaczania składu oraz zasady działania Komitetu Rewitalizacji. Komitet Rewitalizacji współpracował będzie z Zespołem ds. Rewitalizacji. Bezpośrednio jego obsługę w zakresie organizacji, komunikacji i współpracy ze strukturami Urzędu Gminy zapewniać będzie Referat Rozwoju Lokalnego.

Rysunek 11. Schemat zarządzania Gminnym Programem Rewitalizacji

WÓJT GMINY LIMANOWA

Zespół ds. Rewitalizacji: Komitet Rewitalizacji

Skarbnik Gminy, • Prowadzenie współpracy WSPÓŁPRACA i dialogu interesariuszy Co najmniej po jednym z organami Gminy pracowniku następujących w sprawach dotyczących Wydziałów: przygotowania, prowadzenia i oceny • Wydział Inwestycji rewitalizacji; i Funduszy Europejskich; • funkcja opiniodawczo- • Wydział Geodezji, doradcza Wójta Planowania Przestrzennego i Ochrony Środowiska;

• Wydział Finansowy

Wszystkie Wydziały i komórki organizacyjne Urzędu Gminy

Jednostki organizacyjne Gminy

Zgodnie ze zwykłym zakresem obowiązków i posiadanymi kompetencjami

Gminny Program Rewitalizacji

Gmina Limanowa jako operator Programu Rewitalizacji posiada odpowiednie zasoby kadrowe oraz organizacyjne do jego wdrożenia i zarządzania. Program wdrażany będzie w oparciu o istniejące struktury, zgodnie z przyjętą w Urzędzie Gminy Limanowa metodą realizacji programów strategicznych i przedsięwzięć inwestycyjnych. Organizacja pracy Urzędu, posiadanie odpowiednich struktur, wydziałów i kadr, wypracowane procedury wdrażania inwestycji oraz przepisy prawne i regulaminy warunkujące funkcjonowanie Urzędu stanowią gwarancję właściwego wdrożenia zaplanowanych przedsięwzięć.

Zarówno w zarządzaniu poszczególnymi przedsięwzięciami rewitalizacyjnymi, jak również w procesie zarządzania całym Programem udział będą mogli brać mieszkańcy, przedsiębiorcy, organizacje pozarządowe, pozostałe grupy interesariuszy. Podstawowym organem koordynującym udział tych podmiotów w procesie zarządzania będzie Komitet Rewitalizacji. Będzie on przyjmował zgłoszenia chętnych do udziału w procesie zarządzania, oceniał ich deklaracje, weryfikował i nadzorował zakres obowiązków, jaki przyjmą na siebie te podmioty w procesie zarządzania. Pośredniczył będzie także w komunikacji pomiędzy grupami interesariuszy a Wójtem i pracownikami Urzędu Gminy zaangażowanymi w prowadzenie procesu rewitalizacji. Dzięki temu możliwe będzie zapewnienie skoordynowanego i efektywnego udziału grup interesariuszy w zarządzaniu Programem i poszczególnymi przedsięwzięciami.

Sposób zarządzania i jego efekty będą poddane ocenie w ramach systemu monitorowania i oceny Gminnego Programu Rewitalizacji, co zostanie ujęte w rocznym raporcie z realizacji Programu Rewitalizacji.

Gminny Program Rewitalizacji

11. System monitorowania i oceny Gminnego Programu Rewitalizacji

Podmiotem nadzorującym prawidłowe wykonanie zadań, jakie zostały ujęte w Gminnym Programie Rewitalizacji oraz przebieg całego procesu rewitalizacji jest Gmina Limanowa jako operator Programu. Bezpośrednio, monitorowaniem i oceną Programu zajmować się będzie Zespół ds. Monitorowania i Oceny Gminnego Programu Rewitalizacji, w skład którego wchodzić będą członkowie Zespołu ds. Rewitalizacji oraz Komitetu Rewitalizacji. Pracami Zespołu ds. Monitorowania i Oceny przewodniczył będzie Wójt Gminy Limanowa.

Posiedzenia Zespołu będą zwoływane przez Wójta Gminy Limanowa. Będą się one odbywały co najmniej raz w roku. Na bazie sprawozdań i wniosków Zespołu, Wójt Gminy, zgodnie z art.. 22. Ust. 1. Ustawy o rewitalizacji dokona oceny aktualności i stopnia realizacji Programu. Ocena sporządzona przez Wójta podlegać będzie zaopiniowaniu przez Komitet Rewitalizacji oraz ogłoszeniu na stronie podmiotowej gminy w Biuletynie Informacji Publicznej.

Dodatkowo, spośród członków Zespołu ds. Monitorowania i Oceny Gminnego Programu Rewitalizacji wyznaczona zostanie osoba odpowiedzialna za przygotowanie rocznych sprawozdań z realizacji Gminnego Programu Rewitalizacji.

Zgodnie z zaleceniami Komisji Europejskiej, ocena poszczególnych projektów będzie dokonywana zarówno przed realizacją (ex-ante), w trakcie jej trwania oraz po zakończeniu realizacji. W ramach standaryzacji oceny oraz zestawienia wymiernych efektów Programu, przyjęto wskaźniki osiągnięcia celu. Ich wartości będą podstawą do dokonania ewaluacji poszczególnych zadań, a tym samym i realizacji całego Programu. Ocenie będą także podlegały niewymierne skutki programu, których nie można opisać za pomocą wskaźników i wartości liczbowych. Podstawą jej dokonania będą konsultacje społeczne, w formie badania ankietowego, których wyniki nie tylko pozwolą na rzetelną ocenę procesu rewitalizacji i jego wpływu na życie mieszkańców, lecz także umożliwią określenie kierunków działań na lata następne. Kompleksowy system oceny pozwoli na minimalizację ryzyka niepowodzenia lub nieosiągnięcia wszystkich zaplanowanych efektów.

Przyjęte wskaźniki oceny i monitorowania Programu Rewitalizacji dla poszczególnych celów. Wartość bazowa zostanie przyjęta w momencie rozpoczęcia procesu rewitalizacji lub rozpoczęcia realizacji przedsięwzięcia rewitalizacyjnego. Wskaźnikom nie przypisano określonej wartości docelowej, badana będzie ich zmiana w stosunku do wartości początkowej (wzrost lub spadek).

Gminny Program Rewitalizacji

Tabela 15. Wskaźniki realizacji poszczególnych celów SFERA PRZESTRZENNO- FUNKCJONALNA, SFERA SPOŁECZNA SFERA GOSPODARCZA TECHNICZNA I ŚRODOWISKOWA

Cele operacyjne Cele operacyjne Cele operacyjne

I.1. Rozwój oferty kulturalnej, II.1. Rozwój infrastruktury III.1. Efektywne edukacyjnej i społecznej w celu turystycznej i okołoturystycznej, zagospodarowanie przestrzeni włączenia mieszkańców w czynny wspieranie rozwoju publicznej i zwiększenie jej udział w życiu kulturalnym przedsiębiorstw branży funkcjonalności; i społecznym turystycznej III.2. Wspieranie ochrony I.2. Podejmowanie działań II.2. Tworzenie dogodnych środowiska i krajobrazu wspierających aktywną walkę warunków dla rozwoju III.3. Poprawa stanu z bezrobociem przedsiębiorczości, inwestowania infrastruktury społecznej, w tym I.3. Podejmowanie działań na i tworzenia nowych miejsc pracy poprawa jakości obiektów rzecz aktywizacji grup pełniących funkcje społeczne, zagrożonych wykluczenie edukacyjne, kulturalne społecznym (seniorów, osób niepełnosprawnych, osób w trudnej sytuacji życiowej)

WSKAŻNIKI WSKAŻNIKI WSKAŻNIKI

o Wzrost liczby przedsięwzięć o Wzrost liczby przedsięwzięć o Wzrost liczby realizowanych przez promujących atrakcyjność wyremontowanych/ organizacje pozarządowe inwestycyjną gminy; zmodernizowanych i grupy nieformalne; o Wzrost liczby szkoleń budynków użyteczności o Wzrost liczby zajęć o i porad dla osób publicznej, charakterze kulturalnym, zakładających firmę; o Wzrost liczby przedsięwzięć społecznym, o Wzrost liczby promujących integracyjnym; przedsiębiorstw wykorzystanie o Wzrost liczby przedsięwzięć ukierunkowanych na odnawialnych źródeł na rzecz aktywizacji obsługę turystów; energii przez mieszkańców; seniorów i osób o Wzrost liczby przedsięwzięć o Wzrost liczby remontów niepełnosprawnych; na rzecz współpracy i modernizacji placówek o Wzrost liczby przedsięwzięć pomiędzy kulturalnych, na rzecz osób znajdujących przedsiębiorcami, edukacyjnych, społecznych,

Gminny Program Rewitalizacji

się w trudnej sytuacji samorządem, o Wzrost liczby placów zabaw materialnej, organizacjami wspierania dla dzieci; o Wzrost liczby działań biznesu; o Wzrost liczby boisk i innych mających na celu walkę o Wzrost liczby turystów; obiektów zapewniających z bezrobociem; o Wzrost atrakcyjności możliwość aktywnego o Spadek liczby turystycznej i inwestycyjnej spędzenia czasu wolnego. bezrobotnych; gminy; o Poprawa jakości o Wzrost liczby mieszkańców o Wzrost zainteresowania infrastruktury społecznej; biorących udział obszarem gminy jako celem o Poprawa funkcjonalności w przedsięwzięciach wypraw turystycznych. przestrzeni publicznej; o charakterze społecznym, o Poprawa stanu środowiska edukacyjnym, kulturalnym, naturalnego. integracyjnym, o Poprawa jakości gminnej oferty kulturalnej, społecznej, integracyjnej; o Wzrost aktywności mieszkańców.

Za wykonanie poszczególnych zaleceń po dokonanej ocenie odpowiedzialny będzie Zespół ds. Rewitalizacji.

W przypadku zakłóceń procesu rewitalizacji, spośród członków wyłoniony zostanie zespół kryzysowy, mający na celu zidentyfikowanie przyczyn zaistniałych utrudnień oraz wdrożenia odpowiednich procedur. Przed podjęciem decyzji o zastosowaniu nadzwyczajnych środków, konieczne będzie ich skonsultowanie z pozostałymi podmiotami zaangażowanymi w wykonanie poszczególnych działań.

Zgodnie z zapisami Ustawy o rewitalizacji, w przypadku stwierdzenia, że gminny program rewitalizacji wymaga zmiany, Wójt występuje do Rady Gminy z wnioskiem o jego zmianę. W przypadku stwierdzenia, w wyniku przeprowadzonej oceny stopnia realizacji Gminnego Programu Rewitalizacji, osiągnięcia celów rewitalizacji w nim zawartych, Rada Gminy uchyla uchwałę w sprawie Gminnego Programu Rewitalizacji w całości albo w części, z własnej inicjatywy albo na wniosek Wójta.

Gminny Program Rewitalizacji

12. Partycypacja społeczna

Zgodnie z zapisami Art. 5. 1. Ustawy o rewitalizacji, partycypacja społeczna obejmuje przygotowanie, prowadzenie i ocenę rewitalizacji w sposób zapewniający aktywny udział interesariuszy, w tym poprzez uczestnictwo w konsultacjach społecznych oraz w pracach Komitetu Rewitalizacji.

Ustawa precyzuje, jakie co najmniej formy partycypacji i konsultacji powinny zostać przeprowadzone i wdrożone na etapie opracowania i realizacji Programu.

Z uwagi na fakt, iż rewitalizacja ma służyć przede wszystkim rozwiązaniu problemów społecznych na obszarze ich koncentracji, niezbędne jest włączenie społeczności objętej rewitalizacją w przygotowanie i wdrożenie procesu. Zaangażowanie społeczności pozwala na pełniejsze zdiagnozowanie problemów oraz przygotowanie przedsięwzięć w sposób kompleksowy odpowiadających na istniejące potrzeby. Ponadto, dzięki włączeniu różnych grup interesariuszy w proces rewitalizacji, łatwiej zaangażować społeczność do aktywnego włączania się w proces i branie za niego odpowiedzialności. Dzięki temu, efekty rewitalizacji powinny być trwalsze i bardziej kompleksowe.

Pierwszy etap konsultacji miał miejsce podczas wyznaczania obszar zdegradowanego i obszaru rewitalizacji. Przedmiotem prowadzonych konsultacji społecznych był projekt Uchwały w sprawie wyznaczenia obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji na terenie Gminy Limanowa wraz z załącznikami. Podmiotami przeprowadzonych konsultacji społecznych byli wszyscy mieszkańcy i interesariusze obszaru Gminy Limanowa.

Celem przeprowadzonych konsultacji społecznych było poddanie do zaopiniowania mieszkańcom oraz interesariuszom terenów Gminy Limanowa proponowanego zasięgu obszaru zdegradowanego (OZ) oraz obszaru rewitalizacji (OR), z możliwością zgłaszania uwag.

Konsultacje społeczne prowadzone były w terminie od 5 sierpnia do 5 września 2016 r. Ogłoszenie konsultacji było poprzedzone Zawiadomieniem o terminie rozpoczęcia konsultacji społecznych opublikowanym na stronie internetowej Urzędu Gminy oraz BIP z dnia 29 lipca 2016 r. oraz Obwieszczeniem Wójta Gminy Limanowa z dnia 5 sierpnia 2016 r. dotyczące rozpoczęcia konsultacji opublikowanym na stronie internetowej Urzędu Gminy Limanowa oraz wywieszone na tablicach informacyjnych w budynku Urzędu Gminy.

Gminny Program Rewitalizacji

Konsultacje skierowane były do szerokiego grona odbiorców, w tym przede wszystkim mieszkańców i interesariuszy obszaru rewitalizacji. W tym celu materiały konsultacyjne zostały umieszczone.

• na stronie www.ug.limanowa.pl • na stronie Biuletynu Informacji Publicznej Urzędu Gminy Limanowa • w formie papierowej w budynku Urzędu Gminy Limanowa.

Uwagi i opinie można było zgłaszać poprzez Formularz Zgłaszania Uwag oraz Ankietę konsultacyjną możliwe do pobrania ze strony www.ug.limanowa.pl, Biuletynu Informacji Publicznej Gminy Limanowa lub do odebrania w Wydziale Inwestycji i Funduszy Europejskich w budynku Urzędu Gminy. Formularz lub/oraz Ankietę konsultacyjną można było przesłać pocztą elektroniczną na adres [email protected], pocztą tradycyjną lub dostarczyć osobiście do Urzędu Gminy. Uwagi można było również składać ustnie od poniedziałku do piątku w godzinach pracy Urzędu.

Zorganizowano spotkanie konsultujące etap wyznaczania obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji, jednocześnie mające na celu prezentację i podsumowanie I etapu w sprawie wyznaczenia obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji.

Podczas opracowania Programu Rewitalizacji, na stronie na stronie www. ug.limanowa.pl, na stronie Biuletynu Informacji Publicznej Urzędu Gminy Limanowa oraz w formie papierowej w budynku Urzędu Gminy udostępniono ankietę, która umożliwiała mieszkańcom, przedsiębiorcom i innym interesariuszom ocenę stanu obecnego obszaru rewitalizacji oraz wskazanie pożądanych kierunków jego rozwoju. Opublikowano także kartę zgłoszenia projektu, która umożliwiała wszystkim zainteresowanym zgłaszanie przedsięwzięć rewitalizacyjnych. Zdecydowano się na położenie nacisku na włączenie lokalnej społeczności w proces opracowania Programu poprzez karty i ankiety udostępnione przez Internet oraz w Urzędzie Gminy, gdyż pracownicy Urzędu Gminy mają dobre doświadczenia w zakresie zainteresowania mieszkańców różnego typu ankietami i badaniami prowadzonymi w tej formie. Wyniki badania zaprezentowanie w rozdziale 2 niniejszego dokumentu.

Gotowy projekt Programu Rewitalizacji został poddany konsultacjom zgodnie z zapisami Ustawy. Konsultacje społeczne Gminnego Programu Rewitalizacji rozpoczęły się 13.01.2017, poprzedzone zostały zawiadomieniem o rozpoczęciu konsultacji z dnia 05.01.2017.

Mieszkańcy oraz interesariusze wyznaczonych obszarów rewitalizacji mogli podzielić się swoją opinią dotyczącą projektu Gminnego Programu Rewitalizacji w trakcie konsultacji, których formy były następujące:

Gminny Program Rewitalizacji

• zbieranie uwag do projektu Gminnego Programu Rewitalizacji Gminy Limanowa w formie papierowej. Uwagi można było składać na dzienniku podawczym Urzędu Gminy Limanowa lub przesłać pocztą na adres Urząd Gminy Limanowa, ul. Matki Boskiej Bolesnej 18, 34-600 Limanowa do 12.02.2017; • zbieranie uwag do projektu Gminnego Programu Rewitalizacji Gminy Limanowa w formie elektronicznej na adres e-mail: [email protected] w terminie do dnia 12.02.2017 r. • zbieranie uwag ustnych w środy w godzinach 10.00 do 14.00 w okresie od 13 stycznia do 12 lutego 2017 roku w pokoju 1D; • spotkanie informacyjno-konsultacyjne dotyczące projektu Gminnego Programu Rewitalizacji, 13.02.2017 w Urzędzie Gminy Limanowa.

Za pomocą formularza uwag zostały zgłoszone uwagi Wójta Gminy Limanowa, dotyczyły one:

• Uzupełnienia komplementarności międzyfunduszowej Gminnego Programu Rewitalizacji; • Uzupełnienia analizy sfery przestrzenno-funkcjonalnej i podsumowanie analizy jakościowej; • Przeanalizowania listy wskaźników pod kątem rezultatów; • Pełniejszego opisania metodologii zastosowania wskaźnika syntetycznego w pogłębionej diagnozie społecznej; • Konieczności uzupełnienia obligatoryjnego załącznika graficznego w rozdziale 15, dostosowania obligatoryjnego załącznika graficznego do ostatecznej listy przedsięwzięć, usunięcia go z dokumentu głównego w formie rozdziału 15 oraz dołączenia go do dokumentu głównego jako odrębny załącznik.

Spotkanie informacyjno-konsultacyjne dotyczące projektu Gminnego Programu Rewitalizacji, 13.02.2017 w Urzędzie Gminy Limanowa o godzinie 13.00, zostało zorganizowane w celu przybliżenia najważniejszych wniosków płynących z przeprowadzonej diagnozy obszaru rewitalizacji, przedstawienia podstawowych założeń Gminnego Programu Rewitalizacji oraz podsumowania konsultacji projektu Gminnego Programu Rewitalizacji.

Mechanizm włączania mieszkańców w projekty rewitalizacyjne

Z uwagi na fakt, iż proces rewitalizacji ma przede wszystkim służyć lokalnej społeczności, zaplanowano szeroki zakres działań mających na celu informowanie, promowanie, konsultowanie oraz włączanie mieszkańców w działania rewitalizacyjne. Z uwagi na zakres

Gminny Program Rewitalizacji

i charakter poszczególnych przedsięwzięć, konieczne jest określenie innych mechanizmów włączania mieszkańców w procesy rewitalizacyjne dla działań inwestycyjnych i nie inwestycyjnych.

W przypadku przedsięwzięć inwestycyjnych, zaplanowano przede wszystkim szeroką akcję informacyjną, opisującą, czego dotyczy dana inwestycja, jakie będą jej efekty i czemu ma służyć powstała/zmodernizowana w wyniku przedsięwzięcia infrastruktura. Zaplanowano publikowanie informacji na temat inwestycji na stronie internetowej Gminy Limanowa, w lokalnej prasie, ogłoszenia na tablicach ogłoszeń i w zwyczajowo przyjęte sposoby rozpowszechniania informacji gminnych (np. ogłoszenia w parafiach, informacje na zebraniach wiejskich, informacje przekazywane przez sołtysów). Ponadto, przewiduje się przeprowadzenie ankiety internetowej w przypadku, gdy środki finansowe Gminy nie pozwolą na realizację wszystkich przedsięwzięć w danym roku i konieczne będzie wskazanie inwestycji bardziej oczekiwanej przez społeczność mieszkańców obszaru rewitalizacji.

W przypadku przedsięwzięć nieinwestycyjnych, miękkich, mieszkańcy będą włączani w czynny udział zarówno w planowaniu przedsięwzięć, jak i w ich przeprowadzeniu. Zaplanowano przeprowadzenie badania wśród mieszkańców obszaru rewitalizacji, jakie przedsięwzięcia miękkie o charakterze kulturalnym, edukacyjnym, społecznym, integracyjnym, rekreacyjnym są przez nich najbardziej oczekiwane, możliwe będzie także zgłaszanie przez mieszkańców przedsięwzięć tego typu. Badanie zostanie przeprowadzone zarówno w formie elektronicznej poprzez stronę internetową, jak również dystrybuowane będą poprzez sołtysów w poszczególnych miejscowościach ankiety i formularze zgłoszeń. Po ustaleniu ostatecznej liczby i zakresu przedsięwzięć, zorganizowane zostaną cykle spotkań z mieszkańcami, w celu włączenia ich w organizację przedsięwzięć. Mieszkańcy będą mogli także na bieżąco zgłaszać kolejne pomysły, uwagi i opinie na temat prowadzonych przedsięwzięć, by możliwa była ich bieżąca korekta i lepsze dostosowanie do istniejących potrzeb. Mieszkańcy będą mieli zapewnione warunki do aktywnego uczestnictwa w ustaleniu zakresu przedsięwzięć oraz ich organizacji.

Gminny Program Rewitalizacji

13. Określenie niezbędnych zmian w uchwałach

Zgodnie z artykułem 21. Ustawy o rewitalizacji, Rada Gminy wprowadza przedsięwzięcia rewitalizacyjne zawarte w tym programie, służące realizacji zadań własnych gminy, do załącznika do uchwały w sprawie wieloletniej prognozy finansowej gminy, o którym mowa w art. 226 ust. 3 ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz. U. z 2013 r. poz. 885, z późn. zm.). Jeżeli dane dotyczące tych przedsięwzięć nie będą wystarczające do wpisania ich do załącznika do uchwały w sprawie wieloletniej prognozy finansowej gminy, Rada Gminy wprowadzi przedsięwzięcia do tego załącznika niezwłocznie po ustaleniu niezbędnych danych.

W Gminnym Programie Rewitalizacji nie przewiduje się ustanowienia Specjalnej Strefy Rewitalizacji, o której mowa w art. 25 Ustawy o rewitalizacji z dnia października 2015 r.

Zgodnie z art. 7 ust. 3 Ustawy o rewitalizacji, do 3 miesięcy od daty uchwalenia Gminnego Programu Rewitalizacji uchwałą Rady Gminy powołany zostanie Komitet Rewitalizacji. Zgodnie z art. 7 ust. 1 stanowi on forum współpracy i dialogu interesariuszy z organami gminy w sprawach dotyczących przygotowania, prowadzenia i oceny rewitalizacji oraz pełni funkcję opiniodawczo-doradczą Wójta. Na etapie tworzenia Gminnego Programu Rewitalizacji uwzględniono Komitet Rewitalizacji w systemie oceny i monitorowania oraz w opisie struktury zarządzania Gminnym Programem Rewitalizacji.

Gminny Program Rewitalizacji

14. Sposób realizacji gminnego programu rewitalizacji w zakresie planowania i zagospodarowania przestrzennego

Gminny Program Rewitalizacji nie wymaga wprowadzania zmian w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, poza wprowadzeniem granic obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji.

Gminny Program Rewitalizacji nie wymaga wprowadzenia zmian w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego.

Realizacja Gminnego Programu Rewitalizacji nie wymaga uchwalenia miejscowego planu rewitalizacji, o którym mowa w art. 37f ust. 1 ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym.

Gminny Program Rewitalizacji

15. Mapa poglądowa

Gminny Program Rewitalizacji

SPIS TABEL

Tabela 1. Wynik przeprowadzonej delimitacji i diagnozy obszaru zdegradowanego ...... 7 Tabela 2. Powierzchnia i liczba ludności obszaru rewitalizacji ...... 7 Tabela 3. Podział gminy Limanowa na jednostki urbanistyczne ...... 11 Tabela 4. Zestawienie cech charakteryzujących komponenty wskaźnika syntetycznego ...... 28 Tabela 5. Wyniki badania ankietowego – ocena obecnego poziomu rozwoju obszaru ...... 38 Tabela 6. Zidentyfikowane zjawiska negatywne w obszarze rewitalizacji - podsumowanie .... 41 Tabela 7. Wyniki badania ankietowego – wskazanie preferowanych kierunków rozwoju ...... 43 Tabela 8. Zestawienie celów przyjętych w Gminnym Programie Rewitalizacji wraz z powiązanymi z nimi celami i kierunkami działań określonymi w Strategii Rozwoju Gminy ...... 44 Tabela 9. Zestawienie celów przyjętych w Gminnym Programie Rewitalizacji wraz z powiązanymi z nimi celami i kierunkami działań określonymi w Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych ...... 46 Tabela 10. Cele strategiczne...... 50 Tabela 11. Lista podstawowych przedsięwzięć rewitalizacyjnych ...... 55 Tabela 12. Lista uzupełniających przedsięwzięć rewitalizacyjnych ...... 61 Tabela 13. Koszty przedsięwzięć rewitalizacyjnych ...... 68 Tabela 14. Wskaźniki realizacji poszczególnych celów ...... 78

SPIS RYSUNKÓW

Rysunek 1. Schematyczna mapa województwa małopolskiego ...... 9 Rysunek 2. Mapa powiatu limanowskiego ...... 10 Rysunek 3. Podział Gminy Limanowa na jednostki urbanistyczne ...... 13 Rysunek 4. Obszar A ...... 14 Rysunek 5. Obszar C ...... 15 Rysunek 6. Obszar H ...... 16 Rysunek 7. Obszar L ...... 17 Rysunek 8. Kartogram przestawiający wartości syntetycznego wskaźnika rozwoju społecznego dla poszczególnych jednostek urbanistycznych ...... 29 Rysunek 9. Zestawienie celów strategicznych, operacyjnych i kierunków działań ...... 54 Rysunek 10. Schemat mechanizmu integracji ...... 64 Rysunek 11. Schemat zarządzania Gminnym Programem Rewitalizacji ...... 75

SPIS WYKRESÓW

Wykres 1. Liczba mieszkańców poszczególnych jednostek w 2015 roku ...... 18 Wykres 2. Liczba mieszkańców w obszarze rewitalizacji i w pozostałej części gminy w 2015 roku ...... 18 Wykres 3. Liczba osób korzystających z pomocy społecznej na 1000 mieszkańców w 2015 roku ...... 19

Gminny Program Rewitalizacji

Wykres 4. Liczba długotrwale bezrobotnych na 1000 mieszkańców w 2015 roku ...... 20 Wykres 5. Liczba bezrobotnych poniżej 30 roku życia na 1000 mieszkańców w 2015 roku ... 21 Wykres 6. Liczba wykroczeń na 1000 mieszkańców w 2015 roku ...... 22 Wykres 7. Liczba założonych niebieskich kart na 1000 mieszkańców w 2015 roku ...... 23 Wykres 8. Wyniki sprawdzianu szóstoklasistów z języka polskiego i matematyki w roku szkolnym 2015/2016...... 23 Wykres 9. Frekwencja wyborcza w 2015 roku ...... 24 Wykres 10. Liczba osób w wieku poprodukcyjnym na 1000 mieszkańców w 2015 roku ...... 25 Wykres 11. Liczba przedsiębiorstw na 1000 mieszkańców w 2015 roku ...... 30 Wykres 12. Długość dróg gminnych wymagających remontu w 2015 roku ...... 31 Wykres 13. Wielkość emisji powierzchniowej PM (kg/rok) ...... 32 Wykres 14. Struktura zużycia nośników energii i paliw w budynkach mieszkalnych w Gminie Limanowa ...... 33