Hierna volgend artikel is afkomstig uit:

Doelstelling van ’De Levende Natuur’ Het informeren over ontwikkelingen in onderzoek, beheer en beleid op het gebied van natuurbehoud en natuur - beheer, die van belang zijn voor Nederland en België. De artikelen zijn vooral gebaseerd op eigen ecologisch onderzoek, ervaring of waarneming van de auteurs. De Levende Natuur verschijnt 6x per jaar, waaronder tenminste 1 themanummer. Meer informatie op: www.delevendenatuur.nl

JA ik wil graag een abonnement op De Levende Natuur naam: ______

adres: ______

postcode: ______woonplaats: ______

e-mail: ______tel.: ______

Ik machtig De Levende Natuur om het totale aangekruiste bedrag U kunt zich van mijn rekening af te schrijven:

abonneren via bank/giro: ______

onze website datum: ______handtekening: U kunt ook bijgaande bon uitprinten en ingevuld opsturen naar: Abonnementenadministratie Graag aankruisen: De Levende Natuur, proefabonnement – € 9,90 ( drie nummers) Antwoordnummer 134 particulier – € 29,50 (NL + B) – overige landen € 35,- 6700 VB Wageningen. instelling/bedrijf – € 50,- Tel. 0317 - 46 64 39 student/promovendus – € 9,90* * (max. vier jaar; graag kopie college- of PhD kaart bijvoegen) [email protected] Na vier jaar gaat dit abonnement automatisch over in een regulier abonnement.

De prijsontwikkeling kan het stichtingsbestuur dwingen de tarieven aan te passen. www.delevendenatuur.nl Tevens bent u gerechtigd om uw bank opdracht te geven het bedrag binnen 30 dagen terug te boeken. Dirk-Jan van der Hoek, Marijke Vonk, Rienk Kuiper Verkenning van ecologische potenties in de Zuidwestelijke Delta bij verschillende inrichtingsopties

Voor een ecologisch veerkrachtige Zuid - Kanoet westelijke Delta is herstel van natuurlijke Bonte Strandloper dynamiek van groot belang. Het Plan- bureau voor de Leefomgeving (PBL) heeft Zalm Delta verkend wat de gevolgen zijn van een aantal inrichtingsopties voor de dynamiek en de ecologie. Dit is de eerste studie waarbij de deltawateren in hun onder - samenhang zijn bekeken.

Paling Duinen Zuidwestelijke Deltanatuur en inrichtings - opties voor herstel van dynamiek De Zuidwestelijke Delta is met zijn inter- getijdengebieden en overgangen van zoet via brak naar zout water in internationaal opzicht van groot ecologisch belang (kader 1, fig. 1). De Deltawerken brachten welis - Kluut waar veiligheid, maar de natuurwaarden zijn hierdoor sterk onder druk komen te staan. Dat komt door allerlei, deels onbe - Ondiep/matig diep stagnant water Zuidwestelijke Delta doelde, gevolgen van de dijken en dammen. Heide Overig Nederland Te denken valt aan de zeer beperkte moge - Rivieren en beken lijkheden tot vismigratie, de blauwalgen in Grasland/moeras het -Zoommeer, het verdwijnen van Bos zandplaten, schorren en slikken in de Oos - Slikken en zandplaten terschelde en de zuurstofloosheid in de Duinen . Dit pleit voor een herstel van Schorren en oeverzone stagnant water natuurlijke processen (kader 2). Ondiep/diep getijdenwater Er zijn verschillende inrichtingsopties voor meer dynamiek binnen de Zuidwestelijke 0510 15 20 Index (oppervlakte in Europa = 100) Delta te bedenken (PBL, 2013c). Deze varië - ren van maatregelen op de kortere termijn Fig. 1. Nederland is met de Waddenzee en de Zuidwestelijke Delta een belangrijk knooppunt op zoals het maken van kleine openingen in de trekroute van veel watervogels en vissen (boven – bron: PBL; Imares). Meer dan 10 procent de dammen (nu al in de Brouwersdam), of van de Europese duinen-, getijdenwateren- en schorren-habitats ligt in Nederland, waarvan een het op een kier zetten van de - aanzienlijk deel in de Zuidwestelijke Delta (onder – bron: EEA; bewerking PBL). sluizen, via opties op de middellange ter - mijn zoals een beheer van de Haringvliet- Kader 1. Internationaal belang sluizen als stormvloedkering (fig. 2) tot De natuur van de Zuidwestelijke Delta is in internationaal opzicht belangrijk. De regio herbergt lange termijnopties als een volledig herstel verschillende typen natuur met veel zeldzame kwaliteiten van internationaal belang. Meer dan van een open estuarium door het weghalen 10 procent van het areaal van de Europese duinen, getijdenwateren en schorren ligt in Neder - van dammen en keringen. Vanzelfsprekend land, waarvan een aanzienlijk deel in de Zuidwestelijke Delta (fig. 1). En bijna 20 procent van is bij alle opties de waterveiligheid een het buitendijkse deltagebied is een in internationaal opzicht belangrijk intergetijdengebied (Yse - absolute randvoorwaarde. Bij de uitwerking baert et al., 2013b). Het intergetijdengebied, dat bestaat uit slikken, zandplaten en schorren, is van de opties is het van belang deze te typerend voor natuurlijke estuaria, en wordt beschermd onder het Europese Natura 2000- bekijken op het schaalniveau van de gehele beleid. Dit gebied heeft een zeer rijk bodemdieren- en bodemplantenleven en is een belangrijk Zuid-westelijke Delta, dus voor alle wateren foerageergebied voor vogels en vissen, maar ook een rust- en zooggebied voor zeehonden. in hun onderlinge samenhang. Natuurlijk Naast het intergetijdengebied is de Zuidwestelijke Delta verder van groot internationaal belang is daarnaast ook maatwerk per deltawater door zijn zoet-brak-zoutovergangen en het voorkomen van brakke habitats en daarin voorko - geboden want elk deltawater heeft zijn mende soorten (Ysebaert et al., 2013a). eigen opgaven.

172 | De Levende Natuur - jaargang 115 - nummer 4 Kader 2. Natuurlijke processen Fig. 2. De Zuidwestelijke Delta Herstel van natuurlijke processen is cruciaal in samenhang bekeken. voor behoud en herstel van intergetijden- gebieden en zoet-brak-zoutovergangen (Bap - tist et al., 2007). Natuurlijke processen kun - nen helpen om de ecologische knelpunten (PBL, 2013b) op te lossen en dragen daar - door bij aan een delta die ecologisch gezien duurzaam is. Een duurzame delta betekent een zelfregulerend deltasysteem dat in staat is veranderingen op te vangen, bijvoorbeeld de effecten van klimaatverandering. Dan is er sprake van een systeem dat robuust, dynamisch, klimaatbestendig, veerkrachtig en ook onderhoudsarm is. De sturende processen zijn: waterbeweging (getij en stroming), stofstromen (zout, voedsel) en sedimenthuishouding (erosie en sedimenta - tie). Meer ruimte voor natuurlijke processen door bijvoorbeeld het decompartimenteren leidt tot meer dynamiek en het ontstaan en behouden van gradiënten in ruimte en tijd (PBL, 2013c). De aanwezigheid van dynamiek en gradiënten zijn belangrijke randvoorwaar - den voor het ontstaan en behouden van een grote variatie aan habitats en soorten. Eveneens komt het verbinden van de Delta - wateren de vrije uitwisseling van soorten tussen gebieden ten goede.

Volledig herstel dynamiek pas mogelijk bij herstel van sedimenthuishouding Huidige situatie Open estuarium Het potentiële effect op dynamiek en eco - logie van de onderzochte inrichtingsopties is gebaseerd op verkennende modelbere - keningen, aangevuld met inschattingen door deskundigen. Met het 1D SOBEK- model zijn jaargemiddelden voor bijvoor - beeld de waterverdeling, getijslag en zoet- zoutgradiënt voor ca. 100 segmenten bere - kend (Deltares, 2013). Door deze model- resultaten te relateren aan de ecologische randvoorwaarden van habitats zijn de gevolgen voor het potentieel voorkomen van habitats in beeld gebracht (Ysebaert et al., 2013a,b). Zout Zoet In de verkenning zijn de ecologische potenties vooral berekend op basis van Fig. 3. In de huidige situatie komt alleen in de Westerschelde een geleidelijke zout-brak-zoet - de verandering in getijdynamiek en zout- overgang voor (links). Bij een open estuarium vormen de bekkens van de Zuidwestelijke Delta dynamiek. Dit zijn slechts enkele aspecten het estuariene overgangsgebied met een geleidelijke overgang van zoet naar zout met een van natuurlijke dynamiek (kader 2). Daar- brakke zone (rechts). Het verwijderen van de dammen leidt tot een grote zoetwaterafvoer via bij past de belangrijke kanttekening dat het Haringvliet en de Grevelingen (Bron: Deltares; Imares; bewerking PBL). natuurlijke dynamiek in al zijn aspecten pas kan ontstaan bij herstel van de sedi - van transport van sediment in de delta- hieraan bijdragen (Tangelder et al., 2013). menthuishouding (erosie, sedimentatie). wateren (Deltares, 2011). Het risico is zelfs Herstel van dynamiek betekent ook dat Zo’n (vrijwel) natuurlijke morfologische dat bij (her)introductie van getij in de nu bepaalde huidige habitats, zoals duinvallei - dynamiek is pas mogelijk bij volledige stagnante bekkens een situatie ontstaat vegetaties in de Grevelingen, in oppervlak verwijdering van dammen en stormvloed - die vergelijkbaar is met de huidige zand - zullen afnemen en mogelijk verdwijnen. keringen (Deltares, 2013). Dit betekent wel honger in de Oosterschelde. Zolang deze Zij maken dan plaats voor andere natuur, dat ook de funderingen van de pijlers van kunstwerken blijven bestaan, is zandsup - zoals schorren, slikken en zandplaten. de stormvloedkering (verdicht zand, steen - pletie de enige manier om het areaal inter - Eveneens zal lokaal de biodiversiteit kun - stort, matten) moeten worden verwijderd. getijdengebied te behouden of vergroten. nen afnemen, omdat bijvoorbeeld brakke Een ander beheerregime van bestaande Mogelijk kunnen ook natuurlijke of systemen soortenarmer zijn dan zoete of keringen en sluizen leidt niet tot herstel innovatieve vormen van kustverdediging zoute wateren.

De Levende Natuur - juli 2014| 173 Kader 3. Blauwalgenprobleem Het blauwalgenprobleem in het Volkerak-Zoommeer is de laatste jaren verminderd dankzij het massale voorkomen van de Quaggamossel ( Dreissena rostriformis bugensis ). De vraag is echter Verdere openstelling van Haringvliet- of dit van blijvende aard zal zijn. Experts verwachten dat er over enkele jaren minder mosselen sluizen vergroot kansen op vismigratie zijn: ‘exoten’ komen vaak massaal op om vervolgens terug te vallen. Zij verwachten dat de en ontstaan van gradiënten blauwalgenoverlast dan weer toeneemt. Het meer bevat nog steeds veel fosfaat en ook de Deze belangrijke kanttekening m.b.t. volle - nitraatbelasting is hoog. Ook verwachten deskundigen weinig van beheermaatregelen als door - dig herstel van dynamiek in aanmerking spoelen, bevissen en waterplanten maaien (Anonymus, 2013). Het weer zout maken van het genomen, hebben PBL, Deltares en Imares Volkerak-Zoommeer lijkt daardoor de meest kansrijke optie om de blauwalgenproblematiek een aantal minder ingrijpende opties voor aan te pakken (Ysebaert et al., 2013b). de kortere en middellange termijn verkend. Een eerste stap naar een opener Zuidwes - telijke Delta is het Kierbesluit: de sluizen 2013b). Als ook de Brouwersdam door een (kader 3). Bij een voldoende hoog zoutge - in het Haringvliet gaan vanaf 2018 in stormvloedkering zou worden vervangen halte biedt het Volkerak-Zoommeer kansen beperkte mate open. De mogelijkheden en de Volkerakdam zouden worden weg- voor de schelpdierteelt. Het verbeteren van voor vismigratie nemen daardoor toe. Het gehaald, dan kan het getijdenverschil in de de waterkwaliteit door het Volkerak-Zoom - op een kier zetten van de Haringvlietsluizen, Biesbosch tot 1 à 1,5 meter oplopen. meer meer door te spoelen met zoet water tot zelfs een verdubbeling van de Kier, is volgens de milieueffectenrapportage resulteert echter nauwelijks in een toe - Grevelingen biedt kansen voor meer Waterkwaliteit Volkerak-Zoommeer geen name van het areaal intergetijdengebied intergetijdengebied oplossing (Rijkswaterstaat Dienst Zeeland, in het , de Biesbosch en het Door een grotere opening aan te leggen 2012). Een combinatie van verzilting en Haringvliet (Ysebaert et al., 2013b). Wel in de Brouwersdam kan er, conform de een getijherstel van ongeveer 0,3 meter ontstaat er een zoet-brak-zoutgradiënt in MIRT-Verkenning Grevelingen, een getij- zal naar verwachting het probleem van de het Haringvliet en Hollands Diep (Deltares, slag van ongeveer 50 centimeter ontstaan stratificatie en daarmee het risico op zuur - 2013). Bij een verdubbeling van de kier in de Grevelingen. Daarmee verandert de stofloosheid flink beperken, maar nog niet verschuift deze gradiënt rivier opwaarts. Grevelingen van een stilstaand zout water volledig verhelpen (Deltares, 2013). Ter Zoetwaterhabitats veranderen daardoor in in een getijdenwater. Deze getijdynamiek is hoogte van de Volkeraksluizen blijft het brakwaterhabitats. De verwachting is wel naar verwachting voldoende om het pro - risico op zuurstofarme condities bestaan. dat het zoutgehalte sterk fluctueert met bleem van zuurstofloosheid grotendeels Wel zal een herstel van getijdynamiek en de rivierafvoer en dat het water bij hogere op te lossen (Deltares, 2013). Het areaal verzilting op de middellange termijn leiden afvoeren mogelijk volledig zoet zal zijn tot intergetijdengebied kan met een factor 20 tot een toename van het areaal intergetijden- aan de Haringvlietsluizen. Hierdoor ont - toenemen (Ysebaert et al., 2013b), omdat gebied (Ysebaert et al., 2013b). Omdat het staat een seminatuurlijke dynamische zone met de nieuwe dynamiek bijvoorbeeld hui - Volkerak-Zoommeer verandert van een die door de grote seizoenfluctuatie (lang - dige eilanden en oeverzones deels onder zwak brak stilstaand water in een zout- durig zoet of brak) mogelijk minder kans invloed van het getij komen. In de Greve - brakgetijdenwater, halveert het huidige biedt aan specifieke brakwatersoorten. lingen neemt het doorzicht af en de water - oppervlak aan brakwaterhabitats en ont - Overigens laten verkennende modelbere - beweging toe, waardoor er meer stroom - staan er mogelijkheden voor de ontwikke - keningen zien dat het Haringvliet groten - minnende soorten kunnen voorkomen, ling van een specifiek brak milieu. Langs deels zoet blijft (jaargemiddeld) wanneer zoals bloemdieren. Het bodemleven en de oevers kunnen zich brakwaterschorren de Haringvlietsluizen als stormvloedkering de visgemeenschap zullen meer gaan ontwikkelen, met onder andere Zeebies worden beheerd, de Brouwersdam wordt lijken op die in de Oosterschelde. (Scirpus maritimus ), Riet ( Phragmites aus - vervangen door een stormvloedkering en Als bovenstaande maatregelen worden tralis ), Heemst ( Althaea officinalis ) en Zee - ook de Volkerakdam wordt verwijderd. Ook gecombineerd met het verwijderen van de kraal ( Salicornia sp). Het Volkerak-Zoom - wanneer de deltawateren een volledig open Grevelingendam tussen de Grevelingen en meer vormt dan de geleidelijke overgang monding zouden hebben, blijft het Haring - het Volkerak en doorlaatmiddelen in de tussen de zoute Grevelingen en de Ooster - vliet grotendeels zoet (fig. 3). Dit wordt Philipsdam en de Oesterdam (stroming in schelde en het zoetere Haringvliet en veroorzaakt door vergroting van de rivier- twee richtingen), neemt de getijslag in de Hollands Diep, en is daarmee ook waarde - afvoer door het Haringvliet (vanwege de Grevelingen iets af. Wel zal per saldo het vol als acclimatisatiezone voor migrerende verplaatsing van de waterverdeling naar areaal intergetijdengebied toenemen (Yse - vissen. het zuiden) (Deltares, 2013). Bij deze optie baert et al., 2013b). Er zullen schorren, zal de verder verzilten, zodat slikken en zandplaten ontstaan, terwijl Volledig open estuarium als lange- deze optie pas in beeld komt als het nu al oeverzones gaan verdwijnen. termijnperspectief verziltingsgevoelige zoetwaterinlaatpunt bij In principe is op de hele lange termijn Gouda is vervangen door een oostelijker Volkerak-Zoommeer is gebaat bij zout ook het volledig herstel van het estuariene zoetwateraanvoer van Rijnland. en meer getij systeem een optie. Bij een volledig open Bij het maximaal openzetten van de In het kader van de Rijksstructuurvisie Gre - estuarium, waarin rivier en zee elkaar Haringvlietsluizen, waarbij de sluizen feite - velingen en Volkerak-Zoommeer (IenM, ongehinderd ontmoeten en waarbij er geen lijk worden beheerd als stormvloedkering, 2013) besluit het Rijk in 2015 over een zoet dammen en kunstwerken zijn, zal het are - neemt het getij in de Biesbosch met 0,15 of een zout Volkerak, in combinatie met aal intergetijdengebied met ongeveer 55 meter toe. Dan kan het in internationaal wel of geen getij in de Grevelingen. Het procent toenemen en zal ongeveer 30 pro - opzicht belangrijke areaal intergetijden- weer zout maken van het Volkerak-Zoom - cent van het buitendijkse deltaoppervlak gebied in de Biesbosch toenemen met meer lijkt de meest kansrijke optie om de bestaan uit intergetijdengebied (Ysebaert ongeveer 45 procent (Ysebaert et al., blauwalgenproblematiek aan te pakken et al., 2013b). De potenties voor intergetij -

174 | De Levende Natuur - jaargang 115 - nummer 4 dengebied nemen in deze optie absoluut Gevolgen voor andere belangen Waterplan (2009-2015), Structuurvisie gezien vooral toe in de Grevelingen, Bies - Herstel van dynamiek beïnvloedt andere Infrastructuur en Ruimte) en de Deltapro - bosch, Volkerak-Zoommeer en Haringvliet. belangen. Zo is het herstel ook van groot vincies Zuid-Holland, Zeeland en - De sterkste toename treedt op in de belang voor de regionale economie en Brabant (Provincie Zeeland et al., 2006). Grevelingen en het Veerse Meer (fig. 4). de waterveiligheid (PBL, 2013a). De maat - Ook het ministerie van Economische Tegelijkertijd verdwijnt een deel van de regelen lossen knelpunten als een slechte Zaken (EZ-DGNR) kwam in 2013 met een bestaande natuur die zich na de afsluiting waterkwaliteit duurzaam op en creëren ambtelijke beleidsverkenning Natuurambi - in de deltawateren heeft ontwikkeld. kansen voor onder andere recreatie, visse - tie Grote Wateren 2050-2100 (EZ, 2013). Bij een volledig open estuarium ontstaat rij en waterveiligheid. Zo ontstaan bij her - Deze verkenning gericht op meer ruimte ook weer, zoals in de situatie vóór de introductie van zout en getij in het Volkerak- voor natuurlijke processen wordt verder deltawerken, een estuarien gebied met een Zoommeer en getij in de Grevelingen door uitgewerkt in een in 2014 vast te stellen geleidelijke overgang van zoet naar zout een vergroting van de opening in de Brou - ambitie voor natuur voor de lange termijn. en een brakke zone (Ysebaert et al., 2013b; wersdam, nieuwe mogelijkheden voor de In het beleid gaat het vaak om een verken - fig. 3). Vissen kunnen dan ongehinderd schelpdiersector (Deltares, 2013; Wijsman nend vergezicht, om richting te geven. doortrekken. Vooral het Volkerak-Zoom - & Kleissen, 2012, Ysebaert et al., 2013b). De richting is duidelijk, maar een nadere meer en de Grevelingen vormen als Maar herstel van dynamiek brengt naast concretisering van de stip aan de horizon belangrijke schakels gezamenlijk een gelei - kansen ook kosten met zich mee, bijvoor - en de weg ernaar toe nog niet. Nu is het delijke gradiënt – met een brede brakwater- beeld voor aanpassingen in de zoetwater - zaak dat Rijk en provincies aan de opgave zone – van de zoute Noordzee naar de voorziening, zoals de aanleg van een voor de Zuidwestelijke Delta verder con - zoete Rijn en Maas. De huidige brakke landbouwwaterleiding als alternatief voor crete invulling geven. zone verdubbelt in oppervlak en komt voor vervallen zoetwateraanvoer, en om door - Als belangrijke strategische keuze ziet in alle waterbekkens, met uitzondering van vaarthoogtes op scheepvaartroutes te het Planbureau voor de Leefomgeving het het Veerse Meer, het Hollands Diep en de handhaven (PBL, 2013a). bepalen van de gewenste mate van herstel Biesbosch. In de brakke zone ontwikkelen van natuurlijke dynamiek (PBL, 2013a). zich naar verwachting ook specifieke Hoe verder? Benut, in het verlengde van die keuze, de brakwaterhabitats en –soorten. De delta Om tot een ecologisch veerkrachtige kansen van herstel van een meer natuur - bestaat dan uit ruim de helft zoute habitats, Zuidwestelijke Delta te komen, is herstel lijke overgang van rivier naar zee in de een kwart brakke habitats en een kwart van natuurlijke processen cruciaal. Dit Grevelingen en het Volkerak. Juist deze zoete habitats. sluit aan bij beleid van het Rijk (Nationaal deltawateren hebben veel mogelijkheden om in potentie intergetijdengebieden te Oppervlakte intergetijdengebied realiseren. Het is een belangrijke eerste Westerschelde stap in de richting van de gezamenlijke 2012 Oosterschelde ambitie van de drie provincies om ‘veilig - Veerse Meer heid, economie en ecologie te verbinden’. Middellange Volkerak-Zoommeer termijn Grevelingen Literatuur Hollands Diep Anonymus, 2013. Expertsessie Volkerak-Zoom - Lange termijn Haringvliet meer 22 maart 2013, Bestuurlijke samenvatting (open estuarium) Biesbosch van het verslag. Noordelijke rivieren 0 10 20 30 40 Baptist, M.J., I. de Mesel, L.C.P.M. Stuyt, duizend hectare R. Henkes, H. de Molenaar, J. Wijsman, N. Dankers & V. Kimmel, 2007. Herstel van estuariene dynamiek in de Zuidwestelijke Delta. Rapport C119/07, Imares Wageningen UR, IJmuiden/Yerseke/Den Helder/Den Burg. Deltares, 2011. Sedimentperspectief op de Zuidwestelijke Delta. Rapport 1203404-000- Potenties nieuw intergetijdengebied bij open estuarium VEB-0005, Delft. Deltares, 2013. Samenhang in de Zuidweste - Van water lijke Delta. Integrale beschouwing en kwantifi - naar intergetijdengebied cering van estuariene dynamiek. Delft. EZ, 2013. Beleidsverkenning Natuurambitie Van land Grote Wateren 2050-2100. Ministerie van EZ, naar intergetijdengebied Den Haag. IenM, 2013. Afbakening van de Rijksstructuur - Fig. 4. Bij een volledig open estuarium, waarbij alle dammen en kunstwerken zijn verwijderd, visie Grevelingen en Volkerak-Zoommeer. bestaat een derde deel van het buitendijkse deltaoppervlak uit intergetijdengebieden. In de huidige Notitie reikwijdte en detailniveau. Ministerie situatie beslaan deze gebieden een vijfde deel. Er ontstaat vooral nieuw intergetijdengebied in van IenM, Den Haag. de Grevelingen, de Biesbosch, het Volkerak-Zoommeer, het Haringvliet en het Veerse Meer. In de PBL, 2013a. Samenhang in de Zuidwestelijke Westerschelde en Oosterschelde blijft de oppervlakte nagenoeg gelijk (Bron: Imares; bewerking PBL). Delta. Naar een vitale, veerkrachtige en veilige

De Levende Natuur - juli 2014| 175 Het Verdronken Land van en de Westerschelde tegen de achtergrond van het Antwerpse havengebied (foto: Hollandse Hoogte, Frans Lemmens).

Zuidwestelijke Delta. PBL (Planbureau voor ondersteuning voor het Deltaprogramma Zuid - consequences of a number of development de Leefomgeving), Den Haag. westelijke Delta. Imares Wageningen UR, options for these dynamics and the ecology. PBL, 2013b. Samenhang in de Zuidwestelijke IJmuiden/Yerseke/Den Helder/Den Burg. The ecological potential has been calculated Delta. Naar een vitale, veerkrachtige en veilige Ysebaert, T.J.W., M. Tangelder, J.W.M. Wijsman particularly on the basis of the changes in the Zuidwestelijke Delta – Achtergrondrapport. & K. Troost, 2013a. Samenhang in de Delta, dynamics of the tides and salinity, with the PBL (Planbureau voor de Leefomgeving), ontwikkelingsvarianten voor de Zuidwestelijke important annotation that all aspects of natu - Den Haag. Delta. Ecologische onderbouwing (deel 1). ral dynamics can only be present when the PBL, 2013c. Ontwikkelingsvarianten voor Imares Wageningen UR, IJmuiden/Yerseke/ sediment balance has been restored. The de Zuidwestelijke Delta. Achtergronden bij Den Helder/Den Burg. exploration shows that further opening of the Samenhang in de Zuidwestelijke Delta. Ysebaert, T.J.W., M. Tangelder & J.W.M. Wijs - Haringvliet sluices would increase the chances Naar een vitale, veerkrachtige en veilige man, 2013b. Samenhang in de Delta, ontwikke - of fish migration and gradients. The Grevelin - Zuidwestelijke Delta. PBL (Planbureau voor lingsvarianten voor de Zuidwestelijke Delta. gen would provide opportunities for more de Leefomgeving), Den Haag. Ecologische onderbouwing (deel 2). Imares intertidal zones, and the Volkerak-Zoommeer Provincies Zeeland, Zuid-Holland & Noord- Wageningen UR, IJmuiden/Yerseke/Den Hel - would benefit from an increase in salinity and Brabant, 2006. Kracht van de Delta. Middel - der/Den Burg. tides. If the estuary would be fully open, with burg/ Den Haag/ Den Bosch. Wijsman, J. W. M. & F. M. Kleissen, 2012. river and sea freely connecting, the intertidal Rijkswaterstaat Dienst Zeeland, 2012. Milieu- Potenties van een zout Volkerak-Zoommeer zone would increase by about 55%. This study effectrapportage Waterkwaliteit Volkerak- voor mossel- en oestercultuur. IMARES, Yerseke. is the first to research the mutual coherence Zoommeer. Rijkswaterstaat, dienst Zeeland, in between the delta waters. samenwerking met Waterdienst en Deltares, Summary Middelburg. Exploration of the ecological potential of the Ir. D.C.J. van der Hoek, Tangelder, M., A.M.E. Groot, C.J. van Sluis, Dutch south-western Delta at various develop - Ir. M. Vonk & J.M. van Loon-Steensma, G. van Meurs, ment options Ir. R. Kuiper H. Schelfhout, T.J.W. Ysebaert, J. Luttik, G. Ellen Restoration of its natural dynamics is very PBL (Planbureau voor de Leefomgeving) & N.M.L. Eernink, 2013. Innovatieve dijkcon - important to ensure that the south-western Postbus 303, 3720 AH Bilthoven cepten in de Zuidwestelijke Delta. Kansen voor Delta of The becomes ecologically [email protected] toepassing en meerwaarde ten opzichte van resilient. PBL Netherlands Environmental [email protected] traditionele dijken in het kader van Beleids- Assessment Agency has explored the possible [email protected]

176 | De Levende Natuur - jaargang 115 - nummer 4