Wzgórza Dylewskie Geologia
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Wzgórza Dylewskie Geologia Antropologia przestrzeni Dariusz Gałązka Wiesław Skrobot Alicja Szarzyńska Dariusz Gałązka Wiesław Skrobot Alicja Szarzyńska Wzgórza Dylewskie GEOLOGIA ANTROPOLOGIA PRZESTRZENI Olsztyn 2015 Redakcja Alicja Szarzyńska Recenzja części geologicznej Prof. dr hab. Jerzy Nitychoruk Wydział Nauk Ekonomicznych i Technicznych Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej Publikację sfinansowano ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Olsztynie Wydano na zlecenie Warmińsko-Mazurskiego Ośrodka Doskonalenia Nauczycieli w Olsztynie Olsztyńskie Centrum Edukacji Ekologicznej Copyright by Wydawnictwo Mantis, Olsztyn 2015 ISBN 978-83-62860-30-2 Wydawca Wydawnictwo Mantis, Olsztyn Druk Gutgraf, Olsztyn Spis treści Słowo do Czytelnika ................................................................................................................... 5 GEOLOGIA (Dariusz Gałązka) .................................................................................................. 7 Wiadomości ogólne ..................................................................................................................... 9 Walory przyrodnicze ................................................................................................................. 12 Szata roślinna ...................................................................................................................... 12 Świat zwierzęcy ................................................................................................................... 13 Hydrografia ......................................................................................................................... 13 Budowa geologiczna ................................................................................................................. 15 Rzeźba terenu ............................................................................................................................ 28 Geomorfologia Wzgórz Dylewskich ......................................................................................... 30 Formy lodowcowe ............................................................................................................... 30 Głazy narzutowe .................................................................................................................. 45 Wykaz wybranych głazów narzutowych (Dariusz Gałązka, Alicja Szarzyńska) .......... 48 Literatura ................................................................................................................................. 108 ANTROPOLOGIA PRZESTRZENI (Wiesław Skrobot) ....................................................... 109 Explorare – wędruj i doświadczaj ........................................................................................... 111 Portal wejścia: Oberland, źródło kulturowego odniesienia ..................................................... 114 Portal prześwitu: Las ............................................................................................................... 117 Ślad pierwszy: Prahistoria – cień i zacienienie ....................................................................... 119 Ślad drugi: Sasinowie, tuziemcy znad Gryźli ......................................................................... 124 Horyzont wewnętrzny: Wysoka Wieś, szczyt dachu tutejszego świata .................................. 128 Ślad trzeci: Kamienne szlachectwo krainy ............................................................................. 131 Horyzont zewnętrzny: Dylewo, centrum tutejszego świata .................................................... 142 Ślad czwarty: Bednarki – knieje i ziemia ............................................................................... 148 Ślad piąty: Zajączki i inne majętności rodziny Kramer .......................................................... 152 Ślad szósty: Jezioro Francuskie .............................................................................................. 156 Ślad siódmy: Domkowo – szmaciany interes ......................................................................... 159 Ślad ósmy: Elfriede Bork-Jacobi – nauczycielka tutejszości .................................................. 163 Rozstaje i bezdroża: Wędrówki – źródło przenikania światów dawnych i nowych ............... 165 Przez Lasy Gierłoskie ........................................................................................................ 165 Do Sassenpile .................................................................................................................... 168 Wzdłuż granicznej Gryźli .................................................................................................. 172 Zimowa wyprawa szlakiem starej kolei ............................................................................ 175 Aneks 1: Opowieści Wzgórz Dylewskich .............................................................................. 178 Saga o przybyciu Sasów .................................................................................................... 178 Kamień zwany Kobyłą ...................................................................................................... 179 O Pogańskim Kamieniu i Białej Pani ................................................................................ 181 Aneks 2: Propozycje działań kulturotwórczych ...................................................................... 183 Kamienny „Krąg Wspólnoty Kultur” w Glaznotach ......................................................... 183 Sassenpile – Centrum Kultury Średniowiecza w Zajączkach ........................................... 187 Literatura ................................................................................................................................. 192 Słowo do Czytelnika „Krajobraz nie jest po prostu światem, który postrzegamy, jest konstrukcją, kompozycją tego świata. Krajobraz jest sposobem postrzegania świata.” (D. Cosgrove, Social Formation and Symbolic Landscape, 1998: 13) Powstanie tej książki Czytelnik zawdzięcza inicjatywie Alicji Szarzyńskiej, osoby o nie- spożytej energii, pełnej pomysłów, posiadającej dar rozpalania chęci działania u innych osób. Tak też było i przy tej okazji. Alicja doprowadziła do spotkania dwóch ludzi, których łączyła wspólna pasja: Wzgórza Dylewskie. Tyle, że jeden był geologiem, a drugi przede wszystkim regionalistą, choć z wykształcenia archeologiem i fenomenologiem przestrzeni. Książka miała być jedna, ale dziedziny – mimo pozornego powinowactwa – dość odmienne. Należało poszukać takiej formuły, która nada książce harmonię, a jednocześnie pozwoli zachować oryginalność obu wywodów, poprowadzonych w taki sposób, żeby zaprezen- towana treść była interesująca dla każdego, kto sięgnie po książkę. Zasadniczym bowiem celem przygotowania publikacji było dotarcie z nią nie tylko do szkół i bibliotek, ale przede wszystkim do mieszkańców Wzgórz Dylewskich. Poszerzanie wiedzy o ziemi ojczystej to większa siła i chęć do działania we wspólnocie, a także większa współodpowiedzialność za gospodarowanie w tej wyjątkowej krainie. Część geologiczna książki ma charakter paradygmatycznego wywodu naukowego, za- wiera wiele wiadomości, które mają szansę zbudować w umysłach Czytelników wewnętrz- ne kompendium wiedzy o geologicznej wyjątkowości Wzgórz Dylewskich. Część antropo- logiczna zaś to wywód ujęty w formule Zintegrowanej Przestrzeni Nieizolowanej (ZPN), w autorskiej koncepcji edukacji permanentnej, odwołującej się do zmysłowej wrażliwości każdego człowieka. ZPN to taka przestrzeń, która jest dostępna wszystkim systemom ze- wnętrznym i wewnętrznym poprzez genetyczne i historyczne związki, a edukacja perma- nentna jest czerpaniem ze zjawisk komunikacyjnych, mających swe źródło w przestrzeni świata przeżywanego/codziennego (Skrobot 2014). Spoiwem treści obu wywodów jest KRAJOBRAZ. „Krajobraz przynależy tak do kultury, jak i do natury – natura jest jego tworzywem, kul- tura przydaje mu sensów i znaczeń. Jest konstruktem kulturowym, nadbudowanym nad tym, co społeczne, uwarunkowanym przez to, co estetyczne i stworzonym z tego, co przyrodni- cze.” (Frydryczak 2013: 52). W KRAJOBRAZIE zatem w sposób procesualny/dynamiczny mogą wchodzić w dyskurs przestrzenny wszelkie formy zmian, jakich doświadczają ludzie, aktywni uczestnicy/użytkownicy KRAJOBRAZU. Bycie w KRAJOBRAZIE to „zamiesz- kiwanie”: „To swoista harmonia wytwarzana między człowiekiem a jego otoczeniem, która ma charakter przede wszystkim duchowy, gdyż realizuje się w akcie rozumienia miejsca, w którym człowiek się znajduje. Człowiek w swym byciu konstytuuje związek z otoczeniem, dzięki któremu on zostaje mieszkańcem, a miejsce i okolica stają się jego domem.” (Bu- czyńska-Garewicz 2006: 10). Będąc zatem w KRAJOBRAZIE mamy szansę udomowić geologię i antropologię przestrzeni, uczynić je częścią naszej codzienności. Dbać o nie i traktować je z szacunkiem należnym naszemu społecznemu życiu, uwspólnotowionemu tu i teraz, z pożytkiem na przyszłość. Poczucia takiej właśnie intencji autorzy życzą wszystkim Czytelnikom niniejszej książki. Autorzy Dariusz Gałązka Geologia WSTĘP Wzgórza Dylewskie to miejsce o unikalnej jak na warunki północnej Polski rzeźbie terenu, krajobrazie i także, a może przede wszystkim, budowie geologicznej. Jest to jeden z trzech najwyżej położonych obszarów w młodoglacjalnej strefie polskich pojezierzy – drugi w rankingu, po najwyższym wyniesieniu Wieżycy w powiecie kartuskim (329,0 m n.p.m.), ale