DOCSLIB.ORG

Met Zijn Rug Naar De Toekomst

Total Page：16

File Type：pdf, Size：1020Kb

Download full-text PDF Read full-text
Met Zijn Rug Naar De Toekomst Met zijn rug naar de toekomst Harry Mulisch als historicus van de Tweede Wereldoorlog Sander Bax (Universiteit van Tilburg) Abstract The Dutch literary writer Harry Mulisch has an ongoing project of reflecting on the nature of historiography. In several essays he opposed the narrative reconstruction of the historian to the experience of the historical moment itself. History recreates the past as a closed ‘then’, whereas literature can recreate the past in a new kind of ‘present’. In this article Sander Bax relates Mulisch’ philosophical ideas on histori- ography to the theses of Frank Ankersmit on the sublime experience of the past. His concept of traumatic experience of historical moments seems to fit quite well with the way Mulisch writes on historical moments in some of his novels. Bax proposes new interpretations of Het stenen bruidsbed [The stone bridal bed, 1959] and De aanslag [The assault, 1982]. In both cases Mulisch uses the novel to portray charac- ters that experience the past as traumatic. Norman Corinth’s role in the bombing of Dresden has turned him into a traumatic figure (Het stenen bruidsbed) and Anton Steenwijk’s seperation from his parents in 1945 has made his whole life fractured (De aanslag). Mulisch not only portrays the psychological development of these characters, he also foregrounds them as fictional characters by using a mythical style of writing. In that sense they are part human, part character. By doing this, Mulisch lays bare the problems of linguistic representation of reality. On the one hand he tries to bring the reader closer to the historical event, on the other hand he reflects on the impossibility of literature to close that gap. NEDERLA N DSE Letterkunde • Jaargang 14 • nr 3 • december 2009 215 Guest (guest) IP: 170.106.33.19 Sander Bax 1. Inleiding In zijn spraakmakende oratie In de ban van goed en fout? (1983) haalt historicus J. C. H. Blom een interview met Harry Mulisch aan. Daarin zegt Mulisch naar aanleiding van het verschijnen van De aanslag: Lou de Jong komt steeds weer met een nieuw deel van zijn oorlogsgeschiedenis. Op een gegeven moment weten we alles. Alles. En dat is het dan. Dan zijn we niets opgeschoten. Dan kunnen we eh… in de lach schieten of zo. Zoals de hoofdpersoon van mijn boek tenslotte in de lach schiet.1 De historicus laat niet na om op te merken dat dit citaat ‘buitengewoon weinig blijk [geeft] van inzicht in hoe geschiedvorsing en – schrijving in elkaar steken en wat de betekenis daarvan is.’2 In deze beschouwing wil ik betogen dat de his- toricus de schrijver hier nogal onderschat. Als literator mag Mulisch dan wellicht geen geschiedvorser zijn, hij reflecteert in zijn literaire werk voortdurend over de geschiedschrijving. Zoals uit het citaat duidelijk wordt, legt hij daarbij vooral nadruk op wat het betekent om ‘kennis’ van het verleden te hebben. Met het ‘in de lach schieten’ dat in het citaat zo’n belangrijke rol speelt, verwijst Mulisch naar een typisch literaire reactie op de absurditeit van het verleden. Om die literaire reactie gaat het mij hier.3 In 1975 schrijft Harry Mulisch in het autobiografische Mijn getijdenboek: ‘Ik heb de oorlog niet zo zeer ‘meegemaakt’, ik ben de tweede wereldoorlog.’4 Het is een beroemde uitspraak, die dan ook te pas en te onpas wordt geciteerd. Wie het hoofdstuk uit het getijdenboek leest, komt er al snel achter dat Mulisch hier op een ironische manier een complex probleem uit de doeken doet: zijn vader werkte samen met de Duitsers, terwijl zijn moeder een jodin was. Door zijn connecties kon Harry’s vader zijn moeder redden, maar hij kon niet voorkomen dat zijn grootmoe- der en andere familieleden in een kamp terechtkwamen. Deze gebeurtenis heeft het leven, en dus ook het schrijverschap, van Mulisch gevormd: Meer nog dan een trauma. Ik ben zelf het trauma van de anderen. Nee, het is niet dat ik ervan wakker lig of een syndroom heb, want mij is niks overkomen. Ik was okee in de oorlog. Maar ik ben er wel helemaal door gevormd. En als ik over de oorlog nadenk, dan denk ik over mijn ouders na. En als ik over mijn ouders nadenk, waar ik het product van ben, dan denk ik dus over mezelf na. Ik zal altijd over mezelf moeten blijven nadenken, dus blijf ik ook altijd over die oorlog nadenken.5 In de loop der jaren heeft Mulisch heel veel over de Tweede Wereldoorlog geschre- ven. Het begon met de roman Het stenen bruidsbed (1959) en zijn boek over het Eichmann-proces (De zaak 40/61 (1962), maar het onderwerp bleef terugkomen, tot in De ontdekking van de hemel (1992) en Siegfried (2001) aan toe. Tot nu toe is er 216 Guest (guest) IP: 170.106.33.19 Met zijn rug naar de toekomst in de secundaire literatuur vooral aandacht besteed aan de manier waarop Mulisch in essayistische teksten over de Tweede Wereldoorlog schrijft.6 De rol die de oorlog speelt in het fictionele werk wordt wel erkend, maar de meeste wetenschappelijke interpretaties zijn erop gericht te betogen dat het in die romans eigenlijk om heel andere dingen gaat. Jan Hein Donner schrijft over Het stenen bruidsbed: ‘De vorm heeft de inhoud vernietigd. Centraal is een stad, die kapot is gebombardeerd en een vrouw, die ver- overd en verlaten wordt. Het grondthema is het oude poëtische thema van liefde en oorlog.’7 Dat mag waar zijn, Donners woordkeuze (‘een stad’, ‘een vrouw’, ‘liefde en oorlog’) verraadt dat hij geen oog heeft (of wil hebben) voor het gege- ven dat deze roman gaat over een specifieke stad (Dresden), een specifieke vrouw (een Oostduitse dame met een oorlogstrauma) en over een specifieke oorlog (de Tweede Wereldoorlog). Frans de Rover stelt in zijn studie De weg van het lachen voor om de roman niet als een ‘realistisch-psychologische roman’ te lezen, maar als ‘het resultaat van een schrijfproces’.8 Hij volgt daarmee het spoor van Donner, die Mulisch’ werk graag ‘seautoscopisch’, zelf-reflectief, leest. Door dat te doen omzeilt De Rover het probleem van de onduidelijke status van het personage Norman Corinth, maar hij ontdoet de roman daarmee tegelijk van haar toch overduidelijke claim op de werkelijkheid. Het mechanisme dat we herkennen in de bestudering van Het stenen bruidsbed is wijd verbreid in de bestudering van Mulisch’ oeuvre. Zijn complexe werken stellen de interpreten voor interessante uitdagingen. In de wetenschappelijke bestudering van Mulisch’ oeuvre domineert een metaforisch principe. De concrete verhalen en romans worden herleid tot een structuur die de afbeelding is van een ander verhaal: eigenlijk beelden de meeste romans de mythen van Oedipus of Orfeus uit, eigenlijk beeldt Mulisch in zijn romans ‘het schrijven zelf’ uit. Deze interpretaties van onder meer Cornets de Groot, Donner, De Rover en Kuipers hebben veel inzichten opge- leverd, maar ze hebben ook tot verlies geleid. Er is te weinig oog voor de pogingen die de auteur doet om iets over de werkelijkheid te zeggen. Onder werkelijkheid versta ik dan de geschiedenis, de politieke actualiteit en (in een breder perspectief) de toekomst van de wereld. Ik wil betogen dat Mulisch niet (of niet alleen) schrijft om met kunstmatige constructies een buitentijdelijke (en dus onwerkelijke) eeu- wigheid te bereiken, maar dat er in zijn werk een sterke drang te vinden is om via de kunst over de werkelijkheid (over reële historische gegevens of actuele politieke ontwikkelingen) te spreken. In deze beschouwing wil ik iets daarvan voor het voetlicht brengen. Ik wil laten zien hoe Mulisch in twee romans (Het stenen bruidsbed en De aanslag) over de Tweede Wereldoorlog heeft geschreven. Het is mij er niet om te doen de bestaande interpretaties te negeren, maar juist om de mythische en zelfreflectieve aspecten van deze romans te betrekken op de poging om de werkelijkheid van het verle- den invoelbaar te maken. Door romans en essays te schrijven waarin de Tweede Wereldoorlog gethematiseerd wordt, levert Mulisch als schrijver een bijdrage aan 217 Guest (guest) IP: 170.106.33.19 Sander Bax de geschiedschrijving. In die teksten echter geeft hij meer dan een gefictionaliseerd beeld van het verleden, ook presenteert hij de lezer een interpretatie van dat verleden, vaak gelieerd aan een (politieke of levensbeschouwelijke) visie op het verleden. Die interpretatie en visie zijn dan weer sterk gerelateerd aan de geëngageerde positie die Mulisch als schrijver zoekt. 2. Geschiedschrijving en trauma In enkele lezingen uit de jaren tachtig gaat Mulisch bewust de discussie aan met de officiële geschiedschrijving. In het essay ‘De neus van Cleopatra’ (opgenomen in de essaybundel De zuilen van Hercules, reflecteert Mulisch op de relatie tussen literatuur en geschiedschrijving. Hij stelt dat de historicus het verleden achteraf beschrijft. De nederlaag van de Duitsers staat dan al vast. Maar de realiteit van de oorlog was nu juist dat men niet wist wie er ging winnen. Die essentiële onzekerheid, dat was allereerst ‘wie es wirklich gewesen’, want niemand wist hoe het zijn zou, zelfs Hitler niet. De geschiedschrijving staat voor de paradoxale opgave, ook de aggregatietoestand te moeten tonen van het verleden toen het nog een heden was, met al zijn mogelijkheden en onwaarschijnlijke toevalligheden. Toen zij plaatsvonden, waren historische verschijnselen geen historische verschijnselen, het karakter van de noodzakelijkheid, het eigen- lijke historische dus, moet in zekere zin tussen haakjes gezet worden door de historiografie. Ik herinner mij een opmerking van Thomas Mann over Stefan Zweigs biografie van Marie A ntoinette, die luidt, dat hij tot de laatste bladzij hoopte dat zij niet onthoofd zou worden.9 Mulisch’ betoog tendeert naar de opvatting dat vooral de literaire schrijver in staat is om het verleden op die manier opnieuw aanwezig te laten zijn. In een roman lig- gen alle gebeurtenissen weliswaar ook vast, maar toch leest men een roman als de wereld van het toeval.
Load more

Recommended publications
  • This Cannot Happen Here Studies of the Niod Institute for War, Holocaust and Genocide Studies
    This Cannot Happen Here studies of the niod institute for war, holocaust and genocide studies This niod series covers peer reviewed studies on war, holocaust and genocide in twentieth century societies, covering a broad range of historical approaches including social, economic, political, diplomatic, intellectual and cultural, and focusing on war, mass violence, anti- Semitism, fascism, colonialism, racism, transitional regimes and the legacy and memory of war and crises. board of editors: Madelon de Keizer Conny Kristel Peter Romijn i Ralf Futselaar — Lard, Lice and Longevity. The standard of living in occupied Denmark and the Netherlands 1940-1945 isbn 978 90 5260 253 0 2 Martijn Eickhoff (translated by Peter Mason) — In the Name of Science? P.J.W. Debye and his career in Nazi Germany isbn 978 90 5260 327 8 3 Johan den Hertog & Samuël Kruizinga (eds.) — Caught in the Middle. Neutrals, neutrality, and the First World War isbn 978 90 5260 370 4 4 Jolande Withuis, Annet Mooij (eds.) — The Politics of War Trauma. The aftermath of World War ii in eleven European countries isbn 978 90 5260 371 1 5 Peter Romijn, Giles Scott-Smith, Joes Segal (eds.) — Divided Dreamworlds? The Cultural Cold War in East and West isbn 978 90 8964 436 7 6 Ben Braber — This Cannot Happen Here. Integration and Jewish Resistance in the Netherlands, 1940-1945 isbn 978 90 8964 483 8 This Cannot Happen Here Integration and Jewish Resistance in the Netherlands, 1940-1945 Ben Braber Amsterdam University Press 2013 This book is published in print and online through the online oapen library (www.oapen.org) oapen (Open Access Publishing in European Networks) is a collaborative initiative to develop and implement a sustainable Open Access publication model for academic books in the Humanities and Social Sciences.
    [Show full text]
  • A Prisoner's Conviction: Time, Space, and Morality in W.F. Hermans's The
    A Prisoner’s Conviction: Time, Space, and Morality in W.F. Hermans’s The Darkroom of Damocles and Harry Mulisch’s The Assault Marc VAN ZOGGEL Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis Introduction: Time, Space, and the Prison Narrative In his landmark essay “Forms of Time and of the Chronotope in the Novel” (1938-1939), Russian literary critic Mikhail Bakhtin coined the concept of the ‘chronotope’ (literally, ‘time space’) in order to capture “the intrinsic connectedness of temporal and spatial relationships that are artistically expressed in literature” (Bakhtin 84). The chronotope, in other words, serves to describe the transformation of the physical notions of time and space into the artistic, i.e. literary categories of form and substance: In the literary artistic chronotope, spatial and temporal indicators are fused into one carefully thought-out, concrete whole. Time, as it were, thickens, takes on flesh, becomes artistically visible; likewise, space becomes charged and responsive to the movements of time, plot and history. This intersection of axes and fusion of indicators characterizes the artistic chronotope. (ibid.) Bakhtin envisages the chronotope as a central concept in what he calls the discipline of ‘historical poetics’. For example, in his discussion of ancient Greek romances – semi- historical adventure stories – Bakhtin shows how prison scenes are instrumental in the deceleration and freezing of plot movement: “Captivity and prison presume guarding and isolating the hero in a definite spot in space, impeding his subsequent spatial movement toward his goal, that is, his subsequent pursuits and searches and so forth” (Bakhtin 99; italics in original). The prison thus plays a vital role in the semi-fictional biographies presented in these stories.
    [Show full text]
  • Harry Mulisch: the Assault
    Canadian Journal ofNetherlandic Studies 11 Harry Mulisch: The Assault. Penguin Books, 1985. iemand die iets tegen wil houden" as "like somebody 204p. who tries to hold up something" instead of "like somebody who tries to stop something" is only one Mary Eggennont-Molenaar example ofthe problems which plague this translation. and Hennan Ganzevoort Perhaps Penguin Books would have been better ad­ Calgary vised to find a North American translator who was more familiar with American English expression and Harry Mulisch's books are on the "HAVB TO READ" usage. The use of British English has, in this instance, / list of all Dutch twelfth graders. Despite the fact, or not helped to sunnount /the already difficult task of because one of his early books, The Stone Bridal Bed, translating Dutch into/ English and will most likely was highly recommended by our teachers, we detested limit its literary impact to Great Britain. In any case, it. My friends and I could only stand to read a page or the book's popularity in the Netherlands led to a film two then, but now, having read The Assault, I think The adaptation which brought director Fons Rademaker an Stone Bridal Bed deserves another try. Critics point Oscar in 1987 for the "Best Foreign Film" of the year. out that the two books deal with the same themes of Harry Mulisch was born in the Netherlands in 1927 guilt and innocence, and Mulisch' s handling of these of mixed parentage. His mother was Dutch and Jewish subjects in The Assault encourages me to go back and and his father gentile and Austro-Hungarian.
    [Show full text]
  • June 28, 2017 Learning Support Services Room 259 DUTCH FILMS
    University of Wisconsin - Madison Rev: June 28, 2017 Learning Support Services Room 259 DUTCH FILMS ON VIDEO/DVD (Various distributors) TYPE OF PROGRAM: Dutch culture and civilization ; films ACCESSION DATE: Beginning August 1999 DESCRIPTION: A series of films either produced in Dutch countries, directed by Dutch directors, or about Dutch subjects: most are subtitled in English. VIDEOTAPES AND DVDs ARE FOR RESERVE USE IN THE MEDIA LIBRARY ONLY -- Instructors may check them out for up to 24 hours for preview purposes or to show in class. See the Media Catalog for films in other languages. AUDIENCE: Students of Dutch languages and literature. FORMAT: VHS ; NTSC ; DVD CONTENT CALL NUMBER Antonia’s Line DU2.001.015 1995. In Dutch with English subtitles. 102 min. Color. Directed by Marleen Gorris. In this recasting in a woman’s image of a story from the book of Genesis, an 88-yr.-old Dutchwoman recalls her past on the last day of her life, filled with colorful characters like a Russian midwife-undertaker, a Danish recluse, a mentally disabled girl, a village idiot and a mad Madonna who howls at the moon. The Assault DU2.001.001 1986. Holland. English dubbed. 126 min. Color. Directed by Fonz Rademakers. With Derek De Lint, Marc Van Uchelen. Epic tale of a young buy who witnesses the brutal massacre of his family in the final days of WWII. The only survivor, the nightmarish memory haunts him until he uncovers and faces the truth. De Bevrijding DU2.001.017 1989. DVD format (requires region free player.) Black Book DU2.001.040 DVD.
    [Show full text]
  • VISSER-DISSERTATION.Pdf
    THE INCORPORATION OF WORLD WAR II EXPERIENCES IN THE LIFE STORIES OF ALUMNI FROM THE VRIJE UNIVERSITY IN AMSTERDAM: AN EXPLORATION AT THE CROSSROADS BETWEEN NARRATIVE, IDENTITY, AND CULTURE A Dissertation by ROEMER MAARTEN SANDER VISSER Submitted to the Office of Graduate Studies of Texas A&M University in partial fulfillment of the requirements for the degree of DOCTOR OF PHILOSOPHY August 2007 Major Subject: Educational Human Resource Development THE INCORPORATION OF WORLD WAR II EXPERIENCES IN THE LIFE STORIES OF ALUMNI FROM THE VRIJE UNIVERSITY IN AMSTERDAM: AN EXPLORATION AT THE CROSSROADS BETWEEN NARRATIVE, IDENTITY, AND CULTURE A Dissertation by ROEMER MAARTEN SANDER VISSER Submitted to the Office of Graduate Studies of Texas A&M University in partial fulfillment of the requirements for the degree of DOCTOR OF PHILOSOPHY Approved by: Co-Chairs of Committee, M. Carolyn Clark G. Patrick Slattery, Jr. Committee Members, Jamie L. Callahan Tazim Jamal Head of Department, Jim Scheurich August 2007 Major Subject: Educational Human Resource Development iii ABSTRACT The Incorporation of World War II Experiences in the Life Stories of Alumni from the Vrije University in Amsterdam: An Exploration at the Crossroads Between Narrative, Identity, and Culture. (August 2007) Roemer Maarten Sander Visser, M.A., Vrije Universiteit Co-Chairs of Advisory Committee: Dr. M. Carolyn Clark Dr. G. Patrick Slattery, Jr. For this study, twelve life stories of alumni from the Vrije Universiteit in Amsterdam, who were enrolled during the Nazi Occupation between 1940 and 1945, were collected and analyzed. Besides exploring the extent to which the interviews were co-constructed jointly by the interviewer and interviewees, this study addresses three questions.
    [Show full text]
  • |||GET||| the Assault on Labor 1St Edition
    THE ASSAULT ON LABOR 1ST EDITION DOWNLOAD FREE Sandra L ALBRECHT | 9781498537711 | | | | | The Gale Encyclopedia of Public Health, 1st Edition He shares what he knows with Takes, whose own knowledge of that night has just as many gaps as Anton's. Main article: The Assault film. In contrast, he provides an alternate vision of international law based on an innovative theory of human rationality. This Fake compares their outcomes, Anton an orphan and he the son of collaborators whose mother became a cleaning woman to support her children: "'We're in the same class, your parents are shot, but you're doing medical studies all the same, whereas my father was shot and I repair water heaters. Entries are focused on issues in the United States but include information on other countries, including Australia and the United Kingdom. The Assault on International Law. Novel by Harry Mulisch. The novel received rave reviews The Assault on Labor 1st edition the U. Republican leaders in New Hampshire, Missouri and Kentucky are planning in the coming months to take up and pass so-called right-to-work measures, allowing workers to opt out of joining a union and out of paying union dues. ISBN: Twenty-six states currently have right-to-work laws on the books, and governors- elect in both Missouri and New Hampshire campaigned on pledges to implement those laws in their states. From Wikipedia, the free encyclopedia. Republicans in Iowa, led by Branstad, are considering stripping unions of the right to bargain over employee health insurance. They place him in the care of an aunt and uncle there.
    [Show full text]
  • The Low Countries. Jaargang 2
    The Low Countries. Jaargang 2 bron The Low Countries. Jaargang 2. Stichting Ons Erfdeel, Rekkem 1994-1995 Zie voor verantwoording: https://www.dbnl.org/tekst/_low001199401_01/colofon.php Let op: werken die korter dan 140 jaar geleden verschenen zijn, kunnen auteursrechtelijk beschermd zijn. i.s.m. 10 Brussels, City of the Coming Century Hidden bilingualism Foreigners who come to live in Belgium soon realise that they have arrived in a bilingual country. Many of them, those who work for the European institutions and the private companies which cluster around them, live either in the centre of the capital city, Brussels, or else very nearby. I am constantly amazed by the fact that these people see Brussels as an exclusively Frenchspeaking city. Even Dutch people, who speak the same language as Flemings, are able to miss the bilingualism of this city, which is so obvious to me. Worse still, a great many Flemings, themselves Belgians, assume without any further consideration that Brussels is French-speaking, even though Brussels is the capital of their own Flemish Community. Can these people not see? Can they not hear? All the street name plates and road signs are bilingual, with combinations which are sometimes very original, such as ‘Schae/arbeek’ or ‘centre/um’, and sometimes almost surrealistic, such as ‘Treurenberg/Treurenberg’. Every notice in every town hall and post office is bilingual, and the counter staff have to be able to speak both languages. The metro and tram systems are completely bilingual, although some employees still obstinately refuse to understand simple phrases like ‘one tram card please’ or ‘how much does this cost?’ if they are said in Dutch.
    [Show full text]
  • March Newsletter
    The Book Rack Newsletter It just makes sense to buy your books at The Book Rack! Vol 14, #3 March 2021 563-355-2310 Store Hours: 10:00 - 6:00 Daily (except New Year’s Day, Easter Sunday, July 4, Thanksgiving and Christmas) http://www.thebookrackqc.com/ ********************************************************************* Trivia for March 2021 What famous novel provided the basic story line for Francis Ford Coppola’s 1979 Vietnam War film epic Apocalypse Now? Read on and find the answer later in the newsletter. Our March 2021 $25 Gift Certificate Winners! We try to give away four (4) $25.00 Gift Certificates to The Book Rack account holders each month. (It's harder than you think!) The names are selected from all our registered customers who have registered or had a trade or purchase in the past 2-years (Since March 1, 2019 this month). All a winner must do is read the newsletter and find your name listed below, then come in and claim your reward. No purchase is required, and you don't have to register separately from your initial account registration. The March 2021 winner #1 is: Leslie Mitchell See the other 3 winning names elsewhere in the newsletter, below. Find your name and just call or stop at the store on or before March 31, 2021 to claim your prize: A $25 gift certificate from The Book Rack! March 2021 Holidays and Events at The Book Rack: Month: • Irish American Month • National Craft Month • National Peanut Month • National Women's History Month • Red Cross Month • Social Workers Month March 1 – National Compliment Day – Say something especially complimentary to people you interact with today 5 – World Day of Prayer 12 – Girl Scout Day 14 – National Pi Day - Why today? Because today is 3.14, the value of Pi.
    [Show full text]