VII FOSIL.CANLI ALƏM

VII FƏSİL CANLI ALƏM 7.1. Canlı orqanizmlərin müxtəlifliyi və təsnifatı 7.2. Viruslar aləmi 7.3. Bakteriyalar aləmi 7.4. Arxeyalar aləmi 7.5. Prokariot yosunlar aləmi 7.6. Bitkilər aləmi 7.7. Göbələldər aləmi 7.8. Heyvanlar aləmi Mövzuya aid suallar F.K01.0J IMKN HCMKN T

7 1 CANLI ORQANİZMLƏRİN MÜXTƏLİFLİYİ VƏ TƏSNİFATI

Canlı orqanizmlərin müxtəlifliyi. Hazırda Yerdə 2 mla-a yaxın növ təsvir edilmişdir. Lakin mütəxəssislərin fikrincə, onlarm real sayı dəfələrlə çox olnb, 14 mla tərtibində qiymətləndirilir (Cədvəl 7.I.). Bir çox caıüılarm öyıənilnösi, ümnmiyyətlə, çətin məsələdir. Kiçik hörümçəklər, nematodlar, torpaq göbələkləri, yerlə heç bir əlaqəsi olmayan, ağac çətirlərində həyat sürən cücülər, dərin dənizlərin dibində yaşayan bakteriyalar və heyvanlar bn qəbildən olan canlılardır. Bakteriyalar da zərf öyrənilmişdir. Onlann mikroskopda böyüdülməsi və identilikasiyasmm çətinhyi səbəbindən mikrobioloqlar tərəfindən indiyədək 4000-ə yaxın bakteriya öyrənilmişdir. Təxmiıran bir o qədər də bakteriyanm dəniz dibində oldnğn güman edilir. Kiçik nümunələrdə belə, həddən çox bakteriyalarm mövcndinğn onlann növ müxtəlifliyinin milyonlarla ölçüldüyünü güman etməyə əsas verir. Təkcə son iyirmi ildə yüzlərlə yeni növün tapılması, hətta Yerin 3 km-ə qədər dərinliyində bakteriya birliklərinin aşkarlanması bu fikrin həqiqətə çox yaxın olduğunu göstərir. Canh orqanizmlərin müxtəlif taksonlannm öyrənilmə dərəcəsi də çox fərqhdir. Şəkil 7.1. -də canlı aləmin öyrənilmə dərəcəsi verilmişdir. Azərbaycan bioloqlan tərəfindən hər il onlarla elmə məlum olmayan yeni növlərin aşkarlanması ynxandakı müddəalan bir daha təsdiqləyir. 2009: Elm üçün yeni 1 infuzor cinsi, 1 növ (Gynmocydidium nabranicum gem et sp. nov.), 2 otbiçən cinsi (Taurolaena gen.nov., CryptopygopIm)və 3 hörümçək növü (Phdodromus azcursor sp., P. naschchivanicüs sp., P. rikhteri sp.) təsvir edilib (Əhkbswv 1,. Sneqovaya K, Hüseynov E.).

Csdval 7.1. Təsvir edilmiş və proqnoz növlərin sayı (UNEP, WCMC, 2008)

Aləm Təsvir edilmiş növlər 4 000 80

Bakteriyalar (Bacteria) 000 72 000 270 000 1272 000

Yosunlar və ibtidailər (Algae and Protista) 52 000 1750 000 14 000 000 Göbələklər (Fungus)

Bitkilər (Plants)

Onurğasız heyvanlar (Invertebrates)

Onurğalı heyvanlar (Vertebrates)

Təsvir edilmiş növlərin məcmusn (Described species)

Təsvir edilməmiş növlərin proqnoz sayı (Unnown species) VII rosil-.CANLI ALƏM

2010: Cənub-şərqi Azərbaycanın şirin sulannda sərbəst yaşayan ibtidailərdən çanaqlı amöblər qrupundan 1 cins və 10 növ elm üçün yeni, Qafqaz faunası üçün isə 80 yeni növ təsvir edilib. Müxtəlif biotoplarda qeydə alınan səıbəstyaşayan infuzor qrapundan 108 növ Qafqaz faunası üçün ilk dəfə qeydə alınımşdır,Orta Kür hövzəsində Melanopsispraemorsa molyusldannda 33 növ serkari elm üçün yeni növ kimi təsvir olunmuşdur (Manafov A.). Otbiçənlərdən 1 növ elm üçün yeni növ təsvir edilib (Sneqovaya N.). 2011: Quba-Xaçmaz, Nabran və Şabran dəniz sahili ərazilərindən 3 növ infuzor və 5 növ çanaqlı amöb Qafqaz faunası üçün ilk dəfə qeyd olunmuşdur. Otbiçənlərin elm üçün yeni 1 cins və 1 növü (Lenkoraniella nigricoxa Snegovaya,Starega,2011) təsvir edilib. Aktinid gənələrinin Qafqaz faunası üçün yeni fəsiləsi (Calyptostomatidae) aşkar edilmişdir {Aslanov O.)-

OyrənUmə dərəcəsi

Viru-slar lll Təsvir edilməmiş növlər m Bakte riyalar“ İTəsvir edilmiş növlər Ncmatodlar

Xərçəngkimilərlər [ :(Ş33SS‘^

Birhuceyrəlilər

Yosunlar

Onuı''ahlar | —

Molyusklar

Göbələklər 1 Hörümçəkkimilər 1 -ted Bitkilər S mln. Cücülər

------1 1111 .2 1 .1.6 4 1.8

Şəkil 7.1. Canlı Aləmin öyrənilmə dərəeəsi (Primak R., 2002) EKOLOJ(Mr.NI,c:M!;NT

Canlı Aləmin təsnifatı. Canlı orqanizmlərin bn qədər həddən ziyadə çoxluğunu nizamlı strukturlaşdırmaq məqsədilə onlar şərti olaraq sistematika, təsnifat və taksonomiyalara bölünmüşdür. Sistematika müstəqil elm olaraq canlı və qazmü orqanizmləri təsvir edir, oıüarm təsnifaüm verir, müxtəlifliyini öyrəıür. Qeyd etmək lazımdır ki. Canlı Aləmin təsnifaü çox nisbi anlayış olub daim dəyişir. Əwəla, o, hansı əlamətlərin (morfoloji, genetik və s.) əsas götürülməsindən asılı olaraq dəyişir. Digər tərəfdən, yeni məlumatlar əsasında hər hansı bir taksomm növ tərkibi ariıqca onnn statnsn da dəyişir. Sön dövrlərdə bioloji təsnifatın Kari Vyoze (Cari Woese) tərəfindən təklif edilmiş 3 domenli sistemi təldif edilmişdir. Bu sistem canlı aləmin hüceyrəh formalaınn arxeyalar (əvvəlki arxebakteriyalar), bakteriyalarvə eukoriotlar kimi 3 domenə bölür.Üçdomenli sistem təsnifatm yeni səviyyəsini əlavə edir. Bn təsnifat arxeyalan daha çox enkariotlara yaxın olduğunu iddia edir. Aristoteldən Kari Linneyə qədərki dövrlərdə tərtib edilmiş təsnifatlar süni xarakter daşıyırdı. Çünki bn təsnifatlar canh orqanizmlərin qohnmlnq əlaqələri əsasında deyil, yalmz onlann müəyyən əlamətlərinin oxşarlığı əsasında yaradılmışdı. Darvin orqanizmlərin ümumi uranşə prinsiplərinə görə təbii təsnifaün əsaslarım yaratdı. Kari Linney binar nomenklatnramn əsaslarım yaratdı. Bu nomenklaturaya əsasən, növün adı 2 laün sözünün əsasında formalaşdı. Birinci söz cinsin adım, ikincisi isə növün məxsusi adım göstərdi (Homo sapiens). Yerdə mövcud olan canlıların sistematikası mütəxəssislər tərəfindən daim yenilərrarək dəyişdirilir. Son dövrlərə qədər canlı orqanizmlərin sistematikası aşağıdakı kimi təsvir edilirdi. I. Hüceyrəsiz formalar. 1. Viruslar Aləmi II. Hüceyrəli formalar. 1. Prokariotlar (Procaryota) üst aləmi a. Bakteriyalar (Bacteria, Bacteriobionta) aləmi; b. Arxeyalar (Archaea) aləmi;

C. Prokariot yosunlar aləmi: • Göy-yaşıl yosunlar şöbəsi və ya Sianeyalar (Cyanobionta); • Proxlorofıt yosunlar şöbəsi və ya ProxloroMər (Prochlorophyta). 2. Eukariotlar (Eucaryota) üst aləmi a. Bitki (Vegetabilia, Phytobiota və ya Plantae) aləmi: • Qımuzı yosunlar (Rhodobionta) alt aləmi; • Əsl yosunlar (Phycobionta) alt aləmi; • Şibyələr (Lichen) alt aləmi; • Ali bitkilər (Embryobionta) alt aləmi. b. Göbələklər (Fungi, Mycobionta, Mycetalia və ya Mycota) aləmi: Birhüceyrəli göbələklər (Myxobionta) alt aləmi; Çoxhüceyrəli göbələklər (Mycobionta) alt aləmi; C Heyvanlar (Animaha, Zoobionta) aləmi: Birhüceyrəlilər (Monocytozoa) və ya İbtidailər (Protozoa) alt aləmi. Çoxhüceyrəlilər (Metazoa) alt aləmi. Çoxhüceyrəlilər öz növbəsində, həqiqi orqan və toxumalan olmayan (Parazoa) və həqiqi orqan və toxumaları olan heyvanlara (Eumetazoa) bölünür. Birincilərə süngərlər, ikincilərə isə yerdə qalan çoxhüceyrəli heyvanlar aid edüir. Çoxhüceyrəli heyvanlar öz növbəsində onnrğah və onnrğasız heyvanlara aynlır. Onnrğasız heyvanlara tipik skeleti olmayan, onurğahlara isə skeleti olan heyvanlar aiddir.

EKOI.O.II MENECMEN T

7.2 VIRUSLAR ALƏMI

Viruslann müxtəlifliyi. Vims hüceyiəvi quruluşa malik olmayan submikroskopik həyat formasıdır. Viraslaım mövcudluğu haqqmda ilk fikir ras alimi D. 1. İvanovskiyə məxsusdm. O, 1892-ci ildə tütün mozaikası xəstəliyinin törədicisini öyrəırarkən bu xəstəliyin çox kiçik ölçülü bakterial filtrdən süzülə bilən infeksion agenüər tərəfindən törədildiyini müəyyənləşdirmişdir. 1898-ci ildə holland mikrobioloqu M. Beyerink D. İ. İvanovskinin tədqiqatlanm təkrarlayaraq, eyni nəticələrlə üzləşmişdir. Buna görə də tütün mozaikası xəstəliyinin törədicisirra "filtrasiya olunan viras məhlulu” adı vermişdir. “Viras” sözü laünca "zəhəf ’ deməkdir. Bu termini ilk dəfə L. Paster işlətmişdir. Müasir zamanda viraslar demək olar ki, bütün insan, heyvan və bitki orqanizmlərində aşkar olunub. Laboratoriya şəraitində vimslan toyuq embrionlarmda, becərilmiş somatik hüceyrələrdə, orqan eksplantantlarmda öyrənirlər. Vimslar bakteriyalar kimi əlverişli, qidah mühitdə sərbəst yaşayıb çoxala bilmir. Bu da onlan digər orqanizmlərdən fərqləndirir. Viraslar yalraz hüceyrə daxilində çoxala bilir. Onlar obliqat hüceyrədaxili parazit olmaqla, sərbəst metabolik sistemlərə malik deyillər. Viraslar iki cür həyat sürür: hüceyrədən xaricdə və ya süsfyaxud hüceyrədaxili, reproduktiv həyat. Viraslaım ümumi xüsusiyyətləri. Viruslar zülal və nuklein turşulanndan ibarət virion, nukleokapsid, virospor və viras korpuskulu formasında olan submikroskopik törəmələrdir. Virus hissəciklərinin ölçüsü 15 -18 nm-dən 300 - 350 nm-ə qədər olur (1 nm = 10 m). Onlan yalmz elektron mikroskop vasitəsilə görmək mümkündür (Şəkil 7.3.). Virusrm mərkəzində nuklein turşusu - DNT və ya RNT yerləşir. Nuklein turşusu kapsidlə əhatə olunmuşdur. Kapsid zülal mənşəli olub, bir neçə təbəqəh polipeptid zəncirlərdən ibarətdir. Bəzi viraslaım kapsidi qlikoproteid mənşəli əlavə membranla və ikiqat lipid qaü ilə əhatə olunub. Bu cür viras membram super kapsid adlamr. Kapsidin funksional əhəmiyyəti viras genomunu (nuklein turşusu) zədələrdən qorumaqdır. Viraslar genomdan və ya viras xromosomundan ibarətdir. Bu genomu müxtəlif formalı DNT və ya RNT təşkil edir. Məsələn, M13 və X174 bakterial viraslanmn genomu halqavari DNT molekulundan, parvoviraslarm (bunlara iri buynuzlu mal-qara, donuz, pişik, siçan vimslan aiddir) genomu isə xətvari DNT molekulundan ibarətdir. Tütün mozaikası virusunun, poliomielitin və bir sıra bakterial viraslaım genomu birzəncirli RNT molekulundan, reoviraslarm genomu isə ikizəncirli RNT molekulundan ibarətdir. Viraslar sahibin orqanizmində bir neçə mərhələ keçərək inkişaf edir: viraslaım adsorbsiyası və hüceyrəyə daxil olması, viras nuklein turşulanmn replikasiyası üçün vacib olan zülallarm sintezi, nuklein tmşusunun replikasiyası, kapsid zülallanmn sintezi, viraslaım yığılması və hüceyrədən hazır viras hissəciklərinin xaric olması. Nuklein turşulanmn replikasiyası üçün DNT tərkibli viraslaım kapsidinin tərkibində fermentlər olm və yaxud genomda viras fermentlərinin sintezi barədə informasiya kodlaşır. VII rOSIL.CAN’U ALƏM

Müxtəlif viraslarda fermentlərin sayı eyni olmur. Məsələn, bakterial viras olan T4-ün genomunda 30 fermentin sintez olunması barədə, bəzi iri viraslarm genomunda isə sahibin hüceyrələrinin nuklein turşularım məhv etmək kimi informasiya kodlaşıb. RNT tərkibli viraslar genomun replikasiyası üçün əks-transkripsiya mexanizmindən istifadə edir. Əks-transkriptaza viras fermenti (revertaza) RNT virasunun matrisində bir DNT zənciri sintez edir. Soma sintez olunmuş DNT zəncirinə komplimentar olaraq ikinci zənciri qunu. Beləliklə, ikizəncirli DNT molekulu əmələ gəlir. Soma bu molekul hüceyrə bölünməsi zamam hüceyrənin xromosomuna daxil olm və RNT vimslanmn molekulunun sintezi üçün matriks rolunu oynayır. Bu RNT tərkibli genomlar nüvədən xaric olm və hüceyrə sitoplazmasmda yeni hüceyrələri yoluxdurmağa hazır olan viras hissəcikləri şəklində yığılıb qalır. Bu cür RNT tərkibli viraslar retroviraslar ("retro” laünca “geriyə qayıtmaq” deməkdir) adlarm. Retroviraslara qazamirmş immun çatışmazlığı sindromunu (QİÇS) yaradan immun çaüşmazlığı virusu aiddir. Viraslann təsnifatı mürəkkəb və ziddiyyətlidir. Buna baxmayaraq, DNT və RNT tərkibli viraslan müxtəlif fəsilələrə ayımlar. Məsələn, heyvan DNT tərkibli viraslan parvoviraslar (siçan, pişik və s. heyvan viraslan), papovaviraslar (insan ziyili virusu, poliomalar və s.), adevoviraslar (faringit,konyuktivit, məməlilərin viraslan), poksviraslar (insan və heyvanlarda çiçək virusu), herpes virusu (herpes virusu, insanda kəmərləyici dərmov,quşlarda larinqotraxeit və s.), iridoviraslar (donuzlarda çiçək xəstəliyi və s.) fəsilələrinə bölürlər. RNT tərkibli viraslan pikomaviraslar (insan rinovirasu, insan poliomielit virusu, heyvanlann polioviraslan və s.), reoviraslar (toyuq tendosinovit virusu və s.), miksoviraslar (qrip, qızılca, quduzluq, quş taunu virusu və s.), arboviraslar (gənə və yapon ensefalitiəri viraslan, san insan qızdırması və s.) fəsilələriıra bölünür.

Ncyraminidaza fermenti -

cwliiHan

Hemoqlyutinin zülalı

Şəkil 7.3. Virusun sxematik struktma (Pearson Education, 2004) EKOLOJİ MLNhCMENT

Heyvan, bitki və bakteriya viruslaa İnsan və heyvan viruslan digər növlərin viruslanna nisbətən daha çox öyrənilib. Onlar çətin müahcəyə tabe olan xəstəliklər törədir. Bn xəstəliklərin çoxn ölümlə uati- cələnir. Ən çox yayıhmş viras xəstəliklərinə qrip, poli- onüelit, qndnzlnq, çiçək, gənə ensefahti və s. aiddir. Ev heyvanlannm vimslanna misal olaraq qndnzlnq, da- baq, qnş taunn, çiçək, ensefalomielit və s. viras xəstə- liklərini göstəmrak olar. İnsan və heyvan viraslannm qurulnşu müxtəlifdir. Ümnmiyyətlə isə, onlar oval qnrulnşln, bir neçə nano- metr ölçüsü olan törəmələrdir. Viraslann reproduksi- yası yalmz diri hüceyrələrdə gedir. Həmçinin, hücey- rələrdə viras hissəciklərinin nuklein turşulan və zü- lalları sintez olnnnr. Yolnxma zamam viras infeksiyası insan və ya heyvan hüceyrəsinin sitoplazmatik membram ilə əlaqəyə girərək, endositoz vasitəsilə hüceyrənin

daxihıra keçir. Hüceyrənin daxilində (nüvədə və yaxud Şəkil 7.4. Bitki (ağac) virusu sitozolda) virusun nuklein turşusu kapsiddən azad olur. Məsələn, insan herpesi virusu nüvədə kapsiddən azad olur. Orada da yeni nukleokapsidlər əmələ gəlir. Əksinə, RNT tərkibli viruslar sitozolda kapsiddən azad olur. Bəzi vimslar tədricən hüceyrəm tərk edir, buna görə də hüceyrə zədələnmir və yeni viras hissəciklərim sintez etməkdə davam edir. Hüceyrələrin yoluxmasından soma viraslann genetik materiah hüceyrənin genomuna qoşularaq uzun müddət aktiv vəziyyətdə qala bilər. Bu vaxt viras özünü latent (gizli) infeksiya kimi apam. Bəzi vimslar onkoloji xəstəliklərin yaranmasına təkan verir. Bu cür viruslara həm DNT, həm də RNT tərkibli vimslar (retroviraslar) aiddir. Bunlara onkogen vimslar deyilir. DNT tərkibli onkogen viraslann bədxassəli şiş yaratma xüsusiyyəti vims DNT-nin hüceyrənin xromosomuna olan münasibətindən asılıdır. Viras DNT-si plazma hüceyrələrində avtonom vəziyyətdə qalaraq xromosom hüceyrələri ilə birgə bölünür və hüceyrənin bölünmə reqnlyasiyasma (nizamına) mane oimm. Lakin DNT tərkibli viras sahibin bir və ya bir neçə xromosom hüceyrəsüra daxil olur. Bu zaman hüceyrələrin bölünmə nizamı pozulur. Onkogenlər hüceyrə DNT -ni aktivləşdirir, hüceyrələrdə S-fazanm başlanmasına gətirib çıxam və hüceyrələrin bölünmə nizamı itir. Onlar kontrolsuz bölünüb çoxalmağa başlayır. Başqa sözlə, DNT vimsu ilə yoluxmuş hüceyrələr xərçəng hüceyrələrinə çevrilir. RNT tərkibli viruslar da onkogen təsirə malikdir. Onlann onkogen təsiri DNT tərkibli viraslann onkogen təsirindən fərqlidir. Sahib-hüceyrələrin genomunda RNT tərkibli viraslann protoonkogen şəklində homoloqlan var. RNT tərkibh vimslar hüceyrələri yoluxdurduqda onlar öz genomnna protoonkogenləri daxil edir, bn protoonkogenlərə hüceyrə bölünməsinin nizamlanmasında iştirak edən DNT zəncirinin ardıcıllığı, zülal sintezinin kontroln daxildir. vn FƏSIL. t:ANU ALƏM

İİV (İnsamn immun çatişmazlığı virasu) QİÇS (qazanılmış immun çatışmazlığı sindromu) yarada bilər, hansı ki, insan orqanizmi üçün çox təhlükəlidir və ölümlə nəticələnir. Bu viras T-helper hüceyrələrini nrahv edərək orqanizmin immun sistemini zədələyir. Viras immun hüceyrəyə yapışır, kapsidi aür (zülal örtüyü) və içəri daxil olur. Sonra vimsun genomu xromosomun içinə provi- ras kimi daxil olur. Provirasun təsiri alünda sintez olunan zülal yoluxmuş T-hüceyrələrin sağlam T-hüceyrələrlə birləşnrasinə imkan yaradır. Nəticədə, ter ikisi nrahv olur. Adi halda insan orqanizmi üçün təhlükəli olmayan mikrooıqamzınlər ölümlə ıraticələnən infeksiyalarm inkişalina səbəb olur. İİV ilk dəfə 1959-cu ildə Zairdə tapılmışdır Bundan soma 1969-cu ildə ABŞ-da onun bir neçə ştamım müəyyən edilmişdir. Təbiətdə bitki vimslan da geniş yayılmışdır. İlk dəfə aşkar olunan bitki virasu tütün mozaikası virasudur. Tütün mozaikasmda əlavə tütün nekrozu, san turp mozaikası və s. bitki viraslan mövcuddur. Bitki viraslannm forması, adətən, çubuqşəkilli və dəyirmi olur. Çubuqşəkilli viraslann ölçüsü 300-480 X 15 nm, dəyirmi viraslann ölçüsü isə 25 - 30 nm olur. Bitki viraslan fiziki kontaktla, yoluxmuş peyvəndlərlə, torpaq vasitəsilə, bəzi hallarda həşəratlarla bitkilərə yoluxur. Bitkilərin virus xəstəlikləri kənd təsərrüfaüna ciddi ziyan vurur. Bakteriya viraslan və ya bakteriofaqlar müxtəlif sistematik qraplara aid olan bakteriyalan zədələyir. T-qrapbakteriofaqlar çubuq formasında olub, ölçüləri 100x25 nm-ə qədərdin Bakteriofaqlar DNT tərkibli olur. Bunlar virulent faqlar sayılır. Taqlarla yoluxmuş bakteriya hüceyrəsi məhv olduqdan sonra hüceyrədən çoxlu miqdarda yeni sintez olunmuş faqlar xaric olur. Zəif təsirə malik faqlar da mövcuddur. Bu cür faqlarm tipik nümayəndəsi lambda-faqlardır. Onlar molekulyar genetikada eksperimental model kimi istifadə olunur. Lambdafaqm iki əiramiyyətli xüsusiyyəti var. Virulent faqlar kimi o da bakteriya hüceyrələrini yoluxdura bilir. Bu faqm DNT-si bakteriyanm xromosomuna yalmz profaq şəkündə daxil ola bilir. Bu zaman bakteriyalann lizogenizasiyası baş verir. Tərkibində profaq olanbakteriyalar isə hzogenbakteriyalar adlanu. Profaqlar lizogen bakterial hüceyrələrin daxilində uzun müddət qala bilir. Hər hansı bir amilin təsiri alünda (UF şüalan və s.) lizogen bakteriyalar lizisə uğraya bilər. Viraslann mənşəyi. Ən çox mübahisə doğuran suallardan biri vimslann ıra vaxt yaranmasıdır. Çünki viraslann nə ribosomu,ıra də ATF-i var. Nəzərə alsaq ki, viruslar hüceyrədən xaricdə yaşaya bilmir, belə güman etmək olar ki, onlar hüceyrədən sonra əmələ gəlib. Viraslann mənşəyi haqqında çox fərziyyələr mövcuddur. İlk zamanlar onlarm somatik hüceyrələrə daxil olub degenerativ formaya çevrilmiş bakteriya olduğunu düşünürdülər (somatik hüceyrshr - çoxhüceyrsli orqanizmhrin bsdanini (soma) təşkil edən və cinsi çoxalmada iştirak etməyən, başqa sözlə, qametdən başqa yerdə qalan bütün hüceyrələrdir). LaMn molekulyar biologiya inkişaf etdikcə viruslar haqqında fikirlər də dəyişdi. Viraslann yaranmasınm ilk əlaməti replikasiya qabiliyyəti və DNT zəncirinin ardıcıllığıdır. Bu molekulyar hadisələr isə plazmidləıdən öncə əmələ gəlib. Belə güman olunur ki, bakterial viruslar bakterial plazmidlərlə eyni vaxtda yaramb. Plazmid - bir sıra bakteriyalann hüceyrələrində bakterial xromosomun tərkibində olan DNT molekulundan əlavə və sərbəst şəkildə çoxalan xromosomdan kənar halqaşəkilli DNT molekuludur.

13 I-: K()I . 0 JIMENECMKNT

Zəif faqlar kimi plazttiidlər də sitoplazmada avtonom replikasiya edir və xromosoma daxil olur. Plazmidlər bakterial viruslar kimi eyni nuklein turşularından ibarətdir. Onlaım metabolizmləri sahib hüceyrədən asılıdır. Bakterial viraslar plazmidlərlə müqayisədə daha inkişaf etmiş strukturlardır. Çox güman ki, ilk bakterial viras plazmidlərdə kapsid zülalım kodlaşdıran gen yaranan zaman əmələ gəlmişdir. Bakterial viruslarla plazmidlər arasında mühüm fərqlər mövcuddur. Plazmidlər bakteriyalann tərkibində olarkən bakteriyalarm üzərində xüsusi strukturların sintezinə nəzarət edir. Bakterial viraslarda bu xüsusiyyət yoxdur. Plazmidlər hüceyrəvi kontakt nəticəsində hüceyrədən hüceyrəyə keçir. Bakteriyalarm vimsla yoluxma üsulu isə tam fərqli olm və yoluxmuş bakterial hüceyrənin faqolizisi ilə yekunlaşır. Plazmidlər bakterial xromosomu bir hüceyrədən digər hüceyrəyə keçirə bilir. Bakterial viruslar bu xüsusiyyətə malik deyil. Faqlar bakteriyalan lizisə uğradır. Plazmidlərdə isə bu xüsusiyyət yoxdur. İnsan, heyvan və bitki viruslanmn mənşəyi məlum deyil. Lakin bəzi fərziyyələrə görə onlan da plazmidlərlə əlaqələndirirlər. Vimslar parazitlik etdikləri bütün orqanizmlərin təkamülüıra təsir göstərir. Faq ilə ona həssas olan hüceyrə arasmdakı əlaqə çox mürəkkəb olub hər zaman hüceyrənin lizisi (parçalanması) və faqm orada çoxalması ilə nəticələnmir. Bakteriofaqlann bəziləri çox spesifik olub yalmz bir mikroorqanizmin (monofaqlar), digərləri isə müxtəlif növ mikroorqanizmlərin hüceyrələrini lizisə uğradır. Hüceyrənin nrahvi və onun daxilində faqm çoxalması ilə nəticələıran bu tip infeksiyaya nəzər salaq (Şəkil 7.5.): 1. Bakteriofaqm mikrob hüceyrəsinin səthinə yapışması; 2. Faq hissəciyi başlığımn tərkibinin (nuklein tmşusu) mikrob hüceyrəsinin daxilim nüfuz etməsi; 3. Faqm hüceyrə daxilində inkişafı nəticəsində yeni faq hissəciklərinin yaranması; 4. Hüceyrənin lizisi və oradan yeni faqlann çıxışı. Hüceyrənin faqla yoluxması amndan onun lizisə uğradığı an arasındakı vaxt latent və ya gizh period adlamr. Bu dövr müxtəlif faqlar üçün fərqli olub ətraf mühitin temperaturundan, mühitin tərkibindən və s. amillərdən asılı olaraq 15- 40 dəqiqədən 5 saat və daha çox intervalda dəyişir. Aşağı temperamr latent dövrün uzunluğunu artmr.

Şəkil 7.5. Bakteriofaq-hüceyrə əlaqəsinin elektron mikroskopik təsviri və təsir mexanizmi

14 vn IMSn, CANLI ALƏM

HÜCEYRƏLİ FORMALAR PROKARİOTLAR (PROCARIOTA) ÜST ALƏMİ

Bu üst aləmə birhüceyrəli, nüvəsiz orqanizmlər daxildir. Prokariot üst aləm iki aləmə - bakteriyalar və arxeyalara bölünür.

7.3 BAKTERİYALAR (BACTERİA, BACTERİOBİONTA) ALƏMİ Bakteriyalar formasına görə dörd qrapa bölünür: kürəvari bakteriyalar və ya koklar; çubuqvari bakteriyalar və ya basillər; saplar əmələ gətirən sapvari bakteriyalar; bumq formalı bakteriyalar. Əsl bakteriyalar alt aləmi (Baeteria). Bakteriyalar birhüeey rəli, mikroskopik orqanizmlərdir. Böyüklüyü mikronlarla ölçülür. Qram boyama metoduna əsaslanaraq qram-müsbət və qram-mənfı bakteriyalara ayıüır. Formasına görə bakteriyalar basillər, stafilokoklar, diplokok- lar,streptokoklar, vibrionlar və spirillərə bölünür. Bakteriyalarm əksər növləri hərəkətlidir. Onlar qamçı və yaxud kiprikciklərlə hərəkət edir. Bakteriyalar demək olar ki, heyvan və bitki hüeeyrələrinə xas olan bütün stnıkhır elementlərə malikdir. Lakin bitki və heyvan hüceyrələrindən fərqh olaraq bakteriyalarda xloroplast (mitoxondrilər), sentriollar, nüvə membram və nüvəcik yoxdur (Şəkil 7.6.). Bakteriya hüceyrələrini bitki və heyvan hüeeyrələrindən fərqləndirən digər eətet onlarda hüceyrələrarası bağlantı sisteminin - plazmodesma (bitki hüceyrələrində) və desmosom (heyvan hüceyrələrində) sisteminin olmamasıdır. Bu sistem hüceyrəbri bir-biri ih sıx bağlamaqla yanaşı, onlar arasında birbaşa kontakt imkanı yaradır. Plazmodesmalar: • Hüceyrsarası bağlantı sistemi olub, bitki hüceyrabri arasında maddsbrin nsqIini tsmin edir; • Hüceyrsbr arasındakı sıx kontakt onlardan maddsbrin itkisinin qarşısım alır; • Desmosomlar, 3sas3n, dartılma, mexaniki tasirbr altında olan (epitel hüceyrabr, ürak toxuması hüceyrabri va s.)hüceyralar arasında yaranır. Sitoplazma tarafdan desmosomlara aralıq fılamentbr birbşmişdir. Onlar sıx şabaka yaradaraq bu sistema yüksak sartlik verir. Desmosomam taşkil edan zülallar hüceyra adgeziyası zülalları (inteqrin, selektin, kadherin va s.) qrupuna aid olan kadherin va birbşdirici zülallardan ibaratdir. • Desmosomlann dalik kanalları plazmodesmalar da olduğu kimi hüceyrabr arasında ionlar, qida maddabri va digar maddabrin naqlina imkan yaradır. Bakteriyalar demək olar ki, bütün ekoloji sığmaeaqlarm sakinləridir. Onlar sadə bölüımra və spor vasitəsilə çoxalır. Əsasən, heterotrof orqanizmlər olub, bəziləri avtotrofdur. Bir çox bakteriya növləri aerobdur, lakin anaeroblara da rast gəhnir. Təbiətdə bakteriyalarm rolu böyükdür. Çürümə, qıeqırma, üzvi maddələrin minerallaşması İdmi proseslər onlarm sayəsində gedir. Bakteriyalarm fəahyyəti rratieəsində sulfid, fosfat, boksit, dəmir yataqlan yaramr. Kökyumrusu bakteriyalan paxlalı bitkilərin köklərində koloniyalar yaradaraq xüsusi orqanoid - simbiosomlar vasitəsilə atmosfer azotunu udm.Simbiosomlardan azot NH" və ya şəklində bakteriyamn membran zülahmn təsiri alünda bitki hüceyrəsinə nəql olunur.

15

VII rasİL.CANi.ı ALƏM

Praktikada bakteriyalardan geniş istifadə olunur. Məsələn, bakteriyalardan süd məhsullanmn istehsalında, tərəvəzlərin konservləşməsində və s. istifadə edilir. Antibiotiklərin produsenti olan bakteriya növləri də məlumdur. Bakteriyalardan gen mühəndisliyində də istifadə edilir. Bakteri- yalarm bir çox növləri insan, heyvan və bitki orqanizmlərində xəstəlik törədir. İnsanlarda bakte- riyalar dizenteriya, vəba, taun, difteriya, vərəm, sibir xorası və digər xəstəliklər yaradır. Bakteriyalar Yer kürəsinin qədim sakinləridir. Onlann mənşəyi tam öyrənilməyib. Belə gü- man olunur ki, bakteriyalar progetonlar adlanan ən primitiv canlılardan əmələ gəlmişlər. La- kin progetonlann qumluşu və mənşəyi haqqında məlumat yoxdur. Ona görə də bakteriyalarla progetonlar arasında olan əlaqəni tam öyrənmək mümkün olmayıb. AMEA Mikrobiologiya İnstitutunun məlumatlarına görə. Xəzər dənizinin və daxili hövzələ- rin su-lil qatlarında 30 cinsə aid bakteria növü üstünlük təşkil edir. Bunlar Achromobacter, Arthrobacter, Bacillus, Clostridium, Leptothrix, Pseudohacterium, Azotobacter, Bacterium, Co- liformium, Micrococcus, Pseudomonas və s. cinslərin nümayəndələridir. Oksifotobakteriyalar alt aləmi (Oxyphotobacteria və ya Oxyphotobacteriobionta). Bu alt aləmə sianobakteriyalar (göy - yaşıl yosunlar) və xloroksibakteriyalar aiddir. Sianobakteriyalar şöbəsi (Cyanobacteria). Sianobakteriyalar quruluşlarına görə bakteriya- lara bənzəyir. 2500-ə qədər növü məlumdur. Onlar, əsasən, müxtəlif formalı (dəyirmi, siUndrik) birhüceyrəli orqanizmlərdir. Uzun, çoxhüceyrəli saplar və ya koloniyalar yarada bitirlər. Onlar əsl bakteriyalardan hüceyrə divanmn tərkibində bir qədər sellülozanm, sitoplazmasmda isə xlorofil (xloroplaslarda deyil, qranullarda) və digər piqmentlərin (karotin, ksantofil və fıkobihn) olması ilə fərqlənir. Çoxhüceyrəli sianobakteriyalann bəzi hüceyrələri atmosfer azotunu fıksə etmək qa- biliyyətinə malikdir. Onlar şirin və şor su hövzələrin- də, torpaqda yaşayır, fıtoplanktonun tərkibinə daxildirlər. Onlann bəzi növlərim dənizlərdə rast gəlmək olar. Əlverişsiz şəraitə düşdükdə spor əımlə gətirir, göbələklərlə sim- bioz əlaqə yarada bitir. Sadə bölünmə üsulu ilə çoxahrlar. İntensiv çoxal- dıqda suyun çiçəkləmmsinə gəti- rib çıxarırlar (Şəkil 7.7.). Fotosintez edirlər. Məişətdə əhəmiyyəth rolu Şəkil 7.7. Sianobakteriyamn intensiv çoxalması nəticəsində suyun çiçəklənməsi (Abşeron, Kürdəxam qəsəbəsi ətrafı) yoxdur. Sianobakteriyalar da Yer kürəsinin qədim sakinləridir. Onhr qıjılar, mamırlar və toxumlu bitkilərdən əvvəl yarammşlar. Bir neçə milyarda yaxın yaşlan var. Xloroksibakteriyalar şöbəsi (Prochloron nəsli). Xloroksibakteriyalann tərkibində xlorofil olduğuna görə, onlar fotosintez edir. Xlorofildən başqa, onlann təıkibində yaşıl bitkilərdə rast gəhnən digər piqmentlər də mövcuddur. Xloroksibakteriyalann mənşəyi məlum deyil.

17 EKOLO.n MENECMENT

7.4 ARXEYALAR (ARCHAEA) ALƏMİ Arxeyalar aləmi (Archaea). Arxeyalar birhüceyrəli, nüvəsi və membran oıqanlan olmayan orqanizmlərdir. Əvvəllər arxeyalar prokariotiann daxilində bakteriyalar ilə birlikdə qraplaşdmlaraq arxebakteriyalar adlamrdı. Arxeyalann müstəqil təkamül tarizxiıra malik oldnğn sübnt edüib. Hal- hazırda arxeyalar 5 tipə bölünür. Arxeyalar və baicteriyalar hüceyrə forması və qnmlnşıma görə bir-birirra çox oxşardır. Bu oxşarhğa rəğmən bir sıra genlər və metabohzm yolu onlan eukariotlara yaxınlaşdmr. 1977-ci ilədək bu orqanizmlər bakteriyalara aid edihrdi.RNT tədqiqatları göstərdi ki,arxeyalar molekulyar səviyyədə digər mikroorqamzmlərdən köklü fərqlənir. Onlar fərqh biokimyaya malikdir: metanogen-orqanizmlər yalmz arxeyalarda rast gəlmir. Onlann əksəriyyəti ekstremal şəraitlərdə (ekstremolil) yaşayır. 7.5 PROKARİOT YOSUNLAR ALƏMİ Nüvəsiz orqanizmlər üst aləmi (Procaıyota). Bu üst aləmə bədəni tallomla örtülmüş, kök, gövdə və yarpaq bölgüsü olmayan mikroskopik orqanizmlər aiddir. Onlarda nüvə və nüvə membram yoxdur. Nüvəsizlər üst aləmirra yalmz bir aləm - Mikota (Mycota) aləmi aiddir. Bu aləm də öz növbəsində arxeobakteriyalar (Archaeobacteria vd ya Archaeobacteriobionta), əsl bakteriyalar (Bacteria V3 ya Bacteriobionta)və oksifotobakteriyalaıa (Oxyphotobacteria V3ya Oxyphotobacteriobionta) bölünür. Göy-yaşıl yosunlar şöbəsi və ya Sianeyalar (Cyanobionta) tək-tək və ya koloniyaşəkilli orqanizmlər olub xüsusi nüvəsi olmayan, lakin daimi hüceyrə formasına malikdir. Tək-tək formamn ölçüləri 10 mkm tərtibində olur. Sianobiont koloniyaların və onlann həyat fəaliyyəti məhsullanmn ölçüləri isə yüzlərlə metrə çaür. Sionabiontlar fotosintezə malik olub biogen oksigen istehsal edən ilk orqanizmlərdir. Təxminən 3.5 mlrd, il ƏVAAƏI yaramb. Göy-yaşıl yosunlar, əsəsən, göy-yaşıl rəngdə olur. Lakin çəhrayı və qara rənglilərə də rast gəlinir. İki yüzdən çox növü olan göy-yaşıl yosunlar dəniz və şirin sulann bentosu və planktonuna aiddir. Torpaq səthində, 80 °C-dək isti su mənbələrində, qarlı zirvələrdə və qütb ərazilərində yayılmışdır. Müasir sianobiontlar dəniz və şirin su hövzələrinin nisbətən dayaz sahələrində yaşayır. Bəzi sianobiontlar torpaqda, onun səthində, hətta səhra şəraitində yaşayır. Sianobiontlarm nüvəsinin olmaması onlan bakteriyalara yaxınlaşdmr. Lakin xlorofilin olması və fotosintez bacanğı isə onlan yosunlara yaxınlaşdmr. Xlorofil ilə yanaşı, göy-yaşıl xarakterli fikosian piqmenti vardır. Sianobiontlar bakteriyalarla müqayisədə mürəkkəb struktura və piqmentə malikdir. Lakin nüvələrinin olmamasına görə onlar yosunlara nisbətən daha primitiv canlılardır. Göy-yaşıl yosunların təbiətdə rolu və təsərrüfat əhəmiyyəti çox yüksəkdir. Onlar üzvi maddələr mənbəyi, su hövzələrində oksigen produsenti kimi əhəmiyyətlidir. Diatomitlər, silisium yataqları, bəzi ətengdaşılarkimi dağ süxurlan məhz diatom, göy-yaşıl və yaşıl yosunların fəaliyyəti nəticəsində formalaşır. Bəzi göy-yaşıl yosunlar dağ süxurlanm parçalayaraq torpaqəmələgəlmə sistemində, bakteriya və göbələklərlə birlikdə su hövzələrinin özünütənzimlənməsində iştirak edir.

18 VII I-eSIL.CANLI ALOM

Lakin göy-yaşıl yosunlann fəaliyyətinin ziyanlı tərəfləri də vardır. Onlar həddən çox artdıqlan zaman snynn çiçəklənməsi baş verir. Bn zaman orqanizmlərin əksəriyyəti dibə enir, çürümə prosesi güclənir,suda oksigenin miqdan azalır,karbon dioksid isə əksinə artır. Snynn çiçəklənməsi sn təminatı sistemlərinə ziyan vnmr (sndan kəskin iy gəlir, təmizləyici fıltrlər sıradan çıxır və s.). Kənd təsərrüfatında göy-yaşıl yosunlardan üzvi gübrə kimi istifadə edilir. Göy-yaşıl yosunlar hnmnsnn yaranmasına könrak edir, torpağın aerasiyasım və stmktnmnn yaxşılaşdırır. Göy-yaşıl yosunlar həmçinin spirt, anunonium, lak, üzvi turşular, yod, brom, yapışqan maddə, aqar-aqar, karotin, bioloji aktiv maddələr kimi qiymətli üzvi maddələrin ahnmasmda xammaldır. Onlardan kağız-karton istehsalında, mikrobioloji sənayedə, qida sənayesində (dəniz kələmi, dəniz salatı və s.) geniş istifadə edilir. Sanitar hidrobiologiya sahəsində yosunlardan su hövzələrinin üzvi maddələrlə çirklənmə dərəcəsinin qiymətləndirilməsi zamam indikator kimi istifadə edilir, sənaye sulanmn təmizlənməsində effektiv nəticələr verir. Ölkəmiz göy-yaşıl yosunlarla zəngindir. Təkcə Naxçıvamn mineral su hövzələrində lOO-dən çox göy-yaşıl yosun növləri təsvir edilmişdir. Onlardan ən geniş yayıhmşlan Chroocophyceae, Chamaesiphoneae, Hormogoneae siniflərim aiddir. Chroocophyceae sinfinin nümayəndələri, əsasən, Synechocystis (S. parvula, S. sallensis, S. aguatilis və S.^, Rhabdoderma (Rh. irregulare, Rh. lineare), Tetrarcus (T. listeri), Dactulocopsis (D. acicularis, D. planctonica, D. irregularis, D. rupestris və s.}, Merismopedia (M. minima, M. tenuissima, M. marssonii, M. punctata və s.), Microcystis (M. aeruginosa, M. greviUeri, M. muscicola), Aphanothece (A. clathrata, A. saxicola, A. alpina) cinsləriıra aiddir. Hormogoneae sinfinin nümayəndələri, əsasən, Stratonostoc (S. linckia, S. verrucosum), Rivularia (R. planctonica), Spelaeopogon (S. cavarare), Oscillatoria (O. kisselevii, O. animalis, O.formosa, O. caucasica və s.), Phormidium (Ph. valderiae, Ph. papyraceum, Ph. uncinatum, Ph. aestuarii, Ph.putelis), Lingbya (L. intermedia, L halophina, L. aestuari, L spiralis və s.) cinslərinə aiddir. Tədqiqatlar əsasında müəyyən edilmişdir ki. Cənubi Xəzərin göy-yaşıl yosnn müxtəlifliyi 2 sinif (Chroococcophyceae və Hormogoniophyceae), 4 sıra (Chroococcales, Tubiellales, Oscillatoriales, Nostocales), 12 fəsilə, 22 cins, 79 növ (93 forma) ilə təmsil olunub. Bunlardan 62 növ (67 forma) Hormogoniophyceae sinfinə, 17 növ (26 forma) Chroococcophyceae sinfim aiddir (Nuriyeva K, 1999). Dominantlıq təşkil edən Hormogoniophyceae sinfi iki sıra (Oscillatoriales və Nostocales), 6 fəsilə, 16 cins ilə təmsil olnnnb. Oscillatoria, Lyngbya, Spirulina və Phormidium cinsləri ilə ümumilikdə 42 növ, 47 forma ilə təmsil olnnan Oscillatoriales sırası daha zəngin növ müxtəlifliyinə malikdir. Chroococcophyceae sinfi 2 sıra (Chroococcales, Tubiellales), 5 fəsilə, 6 cins ilə təmsil olnnnb. Chroococcales sırasına aid Gloeocapsaceae fasiləsində 6 növ (8 forma), Merismopediaceae fasiləsində 4 növ (5 forma), Microsystidaceae fasiləsində 4 növ (5 forma), Gomphosphaeriaceae fasiləsində 2 növ (6 forma) müəyyən edilmişdir. Tubiellales sırasına aid 1 növ, 1 cins, 1 fəsilə tapılmışdır. Oscillatoriales sırasında isə Oscillatoriaceae və Schizotrichacea fasilələrinə aid, əsasən, daşlıq snbstratiarda və hidrotexniki qmğularda geniş rast gəlinən və geniş yayılmış növlər olan Spirulina tenuissima, S. labyrinthiformis, S. subtilissima, Phormidium ambiguum, Oscillatoria brevis, Lyngbya lutea, Microcoleus tenerimus və s. təyin edilmişdir. Proxlorofıt yosunlar şöbəsi və ya Proxlorofitlər (Prochlorophyta) fotosintez prosesinə malik olmalan ilə fərqlənir. Onlan sianobakteriyalardan fərqləndirən əsas cəhət fotosintez piqmenüərindəki fərqlərdir.

19 EKOLOJI MENECMENT

EUKARİOTLAR (EYCARIOTA) ÜST ALƏMİ 7.6 BİTKİ (VEGETABILIA, PHYTOBIOTA VƏ YA PLANTAE) ALƏMİ

BitM Aləmi bir sıra xarakterik xüsusiyyətlərə malikdir: L Avtotrof (fototrol) qidalanma tipi. Burada miksotrof (həşəratyeyən bitkilər) və heterotrof (parazit bitkilər) növlər də mövcnddnr. 2. Bitki hüceyrəsinin təşkilati strukturundakı spesifik əlamətlər: sellülozadan ibarət hüceyrə divarlannm, plastidlərin, iri vakuollann mövcudluğu. Burada əsas ehtiyat maddəsi nişasta olur. 3. Hərəkətsiz, bağlanmış həyat tərzi. Buna görə də bitkilərdə sümük, əzələ və əsəb sistemi yoxdur. Bitkilərin l^rəkəti onlann bədənlərinin müəyyən hissələrinin l^rəkəti ilə bağh olur: kök və gövdənin inkişaf hərəkətləri, sntkamn vaxtından və işıqlanma dərəcəsindən asılı olaraq yarpaqlann hərəkəti və s. 4. İnkişafın bütün ömür boyu və yalmz bədənin müəyyən hissələrində olması 5. Haploid (hametolit) və diploid (sporofıt) inkişaf fazalannmbir-birini əvəz etməsi. 6. Xüsnsi ekskretor (lazımsız və zəhərli maddələri orqanizmdən kənarlaşdıran) oıqanlann faktiki olmaması. 7. Yayılma sükunət halında olan sporlar və toxumlar vasitəsilə həyata keçir. Bitkilər 2 hissəyə bölünür: ibtidai və ali. İbtidai bitkilərdə bədən (tallom) toxuma və orqanlara bölünmür. Qırmızı yosunlar, əsl yosunlar və şibyələr onlara aiddir. Ali bitkilərin bədəni məxsusi toxumalardan yaranmış kök, gövdə, yarpaq kimi orqanlara bölünmüşdür. Manurkimilər, Plaımkimilər, Qatnquynığukimilər, Qıjıkimilər, Çılpaqtoxumlular və Örtülütoxumlular (Çiçəklilər) ali bitkilərə aid edilir. Birinci 4 şöbə nümayəndələri sporlar vasitəsi ilə, yerdə qalanlar isə toxumlar vasitəsi ilə yayıln. Bitki müxtəlifliyim təsvir etmək üçün makrosistem əsasında yaradılmış təsnifatdan istifadə edilir. (Şəkil 7.8.). Qırmızı yosunlar alt aləmi (Rhodobionta). Qırmızı yosunlann əksər növü çoxhüceyiəli, bəziləri birhüceyrəlidir. Bu alt aləmin bitkiləri Qırmızı yosunlar (Rhodophyta) şöbəsiıra aid olub çoxhüceyrəli orqanizmlərdir. Bədənləri orqanlara aynimayıb, tallom şəklindədir. Haznda iki sinfə (Baugiphyceae, Floridophyseae) aid 4000-ə qədər qırmızı yosun növü məlumdm. Onlann içərisində ən tamnmış cinslər porfıra (Porphyra), nemahon (Nemalion), korallina (Corallina) və s.-dir. Qırmızı yosunlann rəngi onlann tərkibindəki xlorofil, karotinoidlər, qırmızı fıkoeritriıüər, göy likosianinlər və digər piqmentlərin miqdanndan asılıdn. Onlara okeanlann və dənizlərin dibində də rast gəlinir. Qırmızı yosunlara Qırmızı dənizdə daha çox rast gəlinir. Onlar qeyri-cinsi və cinsi yolla çoxahr. Qırmızı yosunlann bəzi növlərindən aqar- aqar (jelatinin bitki mənşəli əvəzləyicisi) istehsal olunm. Bəzi ölkələrdə onlardan mal-qara üçün yem hazırlayırlar. Xəzərdə yosunlann 25 növü təsvir edilmişdir. Onlardan qmrnzı yosunlara aid 2 növ - Xəzər dermatolitonu (Dermatloithon caspicum)və Xəzər lorensiyası (Laurenäa caspica) "Azərbaycamn Qırmızı Kitabf nm 11 nəşrinə daxil edilmişdir (Şəkil 7.9.). Qırmızı yosnnlar qədim orqanizm hesab olunur. Onlann mənşəyi tam öyrənilmayib.

20 vn FƏSIL CANU ALƏM

Əsl yosunlar alt aləmi (Phycobionta). Bədənləri tallom şəklindədir. 30.000-ə qədər növü var. Həm birhüceyrəli, həm də çoxhüceyrəli nümayəndələrim rast gəlinir. Onlar, əsasən, sirin su hövzələrində yaşayır, lakin torpaqda, tetta qar və buzda da yaşaya bilən yosun növləri mövcuddur. Birhüceyrəli yosunlar bölünmə yolu ilə, çoxhüceyrəli yosunlar isə cinsi və qeyri-cinsi yolla çoxalu. Aİqoloq-alimlər yosunlan bir neçə şöbəyə bölürlər. Azərbaycan florasında (Xəzər dənizində) bu alt aləmə aid 25 növ təyin edilmişdir. Onlardan (Rhodophyta) şöbəsinə aid laurensiya, polisifoniya, melobeziya və s. yosunlar daha geniş yayüıb. Yaşü yosunlar şöbəsi (Chlorophyta). Bu şöbəyə qalın hüceyrə divanna malik olan,borucuq və ya sap formasında olan hərəkətli və hərəkətsiz, birhüceyrəli və çoxhüceyrəli orqanizmlər daxildir. Bəzi növləri hərəkətli və hərəkətsiz koloniyalar yaradu. Bu yosunlann 20.000-dək növü məlumdur. Osasən, şirin su hövzələrində yaşayır. Lakin dəniz formalan da mövcuddur.

Bitkilər Aləmi (Plantae) 400 000 mindən çox

San-yaşıl yosuıleır Şöbəsi (600 növ) Qonur yosınleır Şöbəsi (2000 nov) Yaşıl yosunlar Şöbəsi (7000 - 20 000 nov) Dialom yosunleır Şöbəsi Cornpsopogonopt (25 000 nov) ıycMƏ^« Evqlen yosunleır Şöbəsi (1 000 amil Floridcoptıycow nov) Oinofit yosunlar Şöbəsi (1 200 nov) Por[)hyndıophyceae Qızılı yosunlar Şöbəsi (800 smıH nov) RIxHİellophyceat: Pirotit yosunlar Şöbəsi sımn (1 100 nov) Sİylonematopbyceae

Biri; II MlHÄıPifı (?i

Alt aləm uzrə| cəmi "SdO ООО 'nö\

Şəkil 7.8. Bitki Aləminin taksonomik təsnifatı

21 EKOLOJI MENECMENT

Birhüceyrəli və çoxhüceyrəli yaşıl yosunlar tərkibində xloroplast oldu- ğuna görə fotosintez qabiliyyətinə ma- likdir. Oıüann tərkibində ksantolll və karotin də mövcuddur. Birhüceyrəli yaşıl yosuıüann tipik nümayəndəsi xlamidomonadadır (Ch- lamidomonas nəslindən). Onlar göl- məçələrdə və digər kiçik, şirin su höv- zələrində yaşayır (Şəkil 7.10.). Digər ti- pik nümayəndə xlorelladır (Chlorella).

Xlorella şirin və duzlu su hövzələrində, Şəkil 7.9. Xəzər lorensiyası nəm torpaqda və ağaclann qabığında (Laurencia caspica) yaşayır. Xlorella işıq eneqisinin 10- 12%-ni tutnb istifadə edir.Təıkibində bir sıra mühüm zülallar, B,C və K vitamini mövcuddur. Çoxhüceyrəli yaşıl yosunlara misal olaraq gölməçələrdə kolonial şəkildə yaşayan volvok- su (Volvox)vd ulotriksi (17/otftnx) göstərmək olar (Şəkil 7.11.). Koloniya yaradaraq bu orqanizm 500 - 60.000 hüceyrədən ibarət olur. Hər hüceyrənin 2 qamçısı, gözcüyü, nüvəsi və xlorop- lasü vardır. Qalın örtük hər hüceyrəni əhatə edərək onlan qonşu hüceyrələrdən ayınr. Əgər koloniyada bir hüceyrə nrahv olarsa, digərləri buna baxmayaraq həyat fəahyyətinə davam edir. Bölünmə və ya hərəkətli zoospor yaratmaq yolu ilə çoxalır. Zoosporlar ana orqanizmdən aynlaraq hər hansı bir substrata yapışır və yeni orqanizm burada inkişaf etməyə başlayır. Sənayedə elə bir ətemiyyətli rolu yoxdm. LaMn vitamin və zülalla zəngin olduğuna görə ondan heyvanlar üçün yem kimi istifadə edilir. Fitoplanktonun komponenti olduğu üçün balıqlar ondan yem kimi istifadə edir. Belə hesab edirlər ki, yaşıl yosunlar aromorfoz ıraticəsində əmələ gəlmişdir. Diatom yosunlar (Chrysophyta) şöbəsi. Bu şöbəyə çoxhüceyrəli orqanizmlər, bəzən koloniya formalan aiddir. Birhüceyrəh formalanna da rast gəlmək olar. 5700 növü məlumdm. Hüceyrələrində sitoplazma və nüvə mövcuddur. Hüceyrə divan kremnezemdən ibarətdir, buna görə də onu zireh adlandımlar. Şirin su hövzələrində, dənizlərdə, okeanlarda yaşayır, fitoplanktonun tərkibim daxildir. Bu yosunlann hüceyrələrində lövKciklər və ya dənə şəkhndə olan, tərkibindəki piqmentlər (karotin, ksantofil və onun diatomin adlanan variantı) sayəsində müxtəlif rənglərə boyanan xloroplastlar mövcuddur. Buna görə də diatom yosunlanm qızılı-qəhvəyi adlandımlar. Onlar hüceyrələrin tən yandan bölünməsi yolu ilə çoxalır. Bəzi ayn-ayn növləri cinsi yolla çoxala bilir. Diatom yosunlan diploid orqanizmlərdir və təbiətdə, mühüm rol oynayu. Onlar balıqlann əsas qida mənbəyini təşkil edir. Mənşəyi elim məlum deyil. VII FƏSIl..CANLI ALƏM

Qonur yosunlar şöbəsi (Phaeophyta). Bu yosunlar çoxhüceyrəlidir. Hər hücey- rənin bir nüvəsi vardır. Qonur yosunlar müxtəlif uzunluqda (bir neçə mikron- dan 40 m-dək) və müxtəlif formalarda olur. Dəniz və okeanlann sakinləri olan qonur yosunların hazırda 240 cinsə aid 1500 növü məlumdur. Bunlardan üç cin- si şirin su, qalarılan isə dəniz bitkiləridir. Xlorofil və qonur piqmentlərlə (karotin, ksantofil və fukoksantin) zəngin oldu-

ğuna görə bu yosunlar qonur rəngdədir. Şəkil 7.10. Xlamidomonada (Chlamydomonas) Şöbənin ən çox tamnmış nümayəndələri və onun çoxalması Laminaria və Fucüs cinsindən olan yosunlardır. Qonur yosunlar vegetativ, cinsi və qeyri-cinsi yolla çoxalır. Çoxalma orqanlan biiyuvalı və çoxyuvah sporangilərdir. Vegetativ çoxalma tallomun hissələri, qeyri-cinsi çoxalma haploid sporlar, cinsi çoxalma isə izoqametlər, heteroqametiər və ooqametlər vasitəsilə gedir. Tallom (yun. "thallos" - cavan budaq, zoğ) yosunların diferensiasiya olmamış (gövda, yarpaq, kök), toxuma xarakteri daşımayan vegetativ badanidir. Qonur yosunlara haploid ırasillə diploid nəslin növbələşməsi xarakterikdir. Cinsi hüceyrələrdə qamçılar mövcuddnr. Bütün dənizlərdə yayılmış qonur yosunlar üç sinfə aynim Qonur yosunlar qədim su bitkiləridir. Belə hesab olunur ki,qıjıkimilər onlardan yaranımşdn. Bütün dənizlərdə yayılmış qonur yosunlar 3 sinfə bölünür: ApIanosporophyceae, Rhaeosporop- hyceae və Cyclosporophyceae. Qonur yosunlar bir çox ekoloji sistemlərdə mühüm rol oynayır. Qnlar faktiki olaraq, su hövzələrində əsas üzvi maddə nranbəyidir. Həmçinin, qonur yosunlar atmosferi oksigenlə zənginləşdirir və mhayət, onlar su hövzələrinin təmizləıunəsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Qonur yosun cəngəllikləri sahil dəniz ekosistemlərinin əsas hissəsini təşkil edir (Şəkil 7.12.). Bu yosunlar su hövzələrini üzvi maddələrlə təmin edir, atmosfer tərkibinin sabit saxlanmasında iştirak edir, bir çox balıqlann və onurğasız canlıların yaşayış yeri rolunu oynayır. Azərbaycamn aiqoflorasmda 13 növ qonur yosun təsvir edilmişdir. Onlardan 2 növ - Berthold feostroması (Phaeostroma bertholdi) və Xəzər monosifonu (Monosiphon caspicus) "Azərbaycamn Qırmızı BCitabı"nm II uaşriıra daxil edilmişdir. Xülasə olaraq, Azərbaycanda tapılan ibtidai bitkilərdən Xəzər dənizində 352 növ yosun qeydə alınmışdn (Cədvəl 7.2.). Şibyələr müıəldcəb orqanizmlərdir. Haznda planetdə 30 000-dən çox şibyə növü müəyyən edilmişdir. Bu siyahı l^r il artmaqdadn. Lixenoloqlar onlan növ adlandım. Lakin şibyələr bitki və

23

VII mSIL CANI.I ALƏM

Şəkil 7.12. a - Xəzər dənizi sahilində qonur yosunlar cəngəlliyi; b - Facus vesiculosm

heyvan növlərindən fərqhdir. Çünki şibyələr yaşd, göy-yaşü (sianobakteriya), bəzən san-yaşü və qonur yosunlarla kisəh göbələldərin, bəzən isə bazidiomisetlərin və azottutucu balcteriyalann birgə (simbioz) yaşayışından meydana gələn xüsusi bir bitki qrupudur. (Şəkil 7.13.). Şibyələr digər bitkilərdən cisimlərin simbiotikliyi, yosun və göbələldərdə olmayan, yalnız şibyələrə xas olan maddələrin olması, çoxalması və çox ləng böyüməsi ilə fərqlənir. Göbələk hrfləri suyun və mineral maddələrin udulmasım,yosun-fotosintez prosesini, azotobakteriya isə atmosfer azotunun udulmasım həyata keçirir. Şibyənin bədənindəki yosun üzvi maddələrin produsenti, göbələk isə redusenti rolunu oynayır. Şibyələr çoxillik bitkilərdir (Şəkil 7.15.) Şibyələr torpaqda (epihey), daşlarda (epilit) və ya ağaclann gövdə və budaqlarında inkişaf edərək lazım olan rütubəti havadan götürür (Şəkil 7.15.).

Cadval 7.2. Xazsıin Azsrbaycan hissBSİnds təsvir edilmiş yosunların taksonomik təsnifatı

Şöbələr Növlərin!

Qırmızı yosunlar (Rhodophyta) 20 Qonur yosunlar (Phaeophyta) 13 Yaşıl yosunlar (Chlorophyta) 25 Diatom yosunlar (Bacilliariophyta) 197

Göy-yaşıl yosunlar (Cyanophyta) 80 Dinofıt yosunlar (Dinophyta) 16 Qızılı yosunlar (Chrysophyta) 1

25 EKOLOJI M I;NKC:M ENT

şibyələr vegetativ, qeyri-cinsi və cinsi yolla çoxalır. Çoxalma bu yollar vasitəsilə baş verir: şibyə gövdəsinin parçalan başqa yerlərə yayılaraq məskunlaşır və inkişaf edir. Onlar xüsusi sorediyalar və izidiyalar vasitəsi ilə də çoxalır. Sorediya göbələk hifləri ilə bir-birinə sanlrmş bir və ya bir neçə yosun hüeeyrəsindən ibarətdir. Sorediyalar, adətən, kompakt toplular olan soraliyalar əmələ gətirir. İzidiyalar sadə və şaxələnmiş fırlar (şişlər) olub daxili hissəsi yosun, xarici hissəsi isə göbələk hifmdən ibarət qabıqdan ibarətdir. İzidiyalar asanlıqla parçalanaraq sorediyalar kimi külək vasitəsi ilə yeni ərazilərə yayılıb yeni simbiont sistemlərə əsas verir. Bundan əlavə, şibyələr sporlarla da çoxalm. Sporlar göbələyin meyvə eisimlərində yaramr. Sporlar vasitəsi ilə yalmz göbələk komponenti yayıhr. Belə hallarda yalmz göbələk spom ona uyğun olanbirhüeeyrəli yosunla rastlaşdığı zaman yeni şibyə fərdi inkişaf edir. Bəzi hallarda konkret şibyə növüıra aid olan şibyə yosunu inkişafın iUdn mərhələsində meyvə eismim daxil olaraq orada çoxalu və göbələk spom ilə birlikdə səpilir. Adətən, hər bir şibyə növünə konkret yosun növü uyğun olur. Bəzi şibyə növlərim dənizlərin dayaz hövzələrində rast gəlinir. Məhsuldar olmayan ərazüərdə məskunlaşan şibyələr məhv olaraq çürüntü yaradır. Bu da öz növbəsində ərazidə digər orqanizmlərin məskunlaşmasım asanlaşdım. Şibyələr bütün botaniki-coğrafı zonalarda yayılmışdu. Onlara ter yerdə, hətta soyuq Arktika buz səhralannda. Antarktidamn dağ süxurlarmda rast gəlinir. Laldn onlann ən çox yayıldığı ərazilər tropik qurşaq, tundra və yüksək dağlıq ərazilərdir. Bədən quruluşuna görə şibyələr qabıq (qazmaq),yarpaqşəkilh və kolcuqşəkilli şibyələrə aynhr (Şəkil 7.14.-7.16.). Onlann əksəriyyəti hiflər tərəfindən formalaşmış sıx qabıqdan ibarətdir. Burada tənəffüs üçün xüsusi ımsamələr (dəliklər) vardır. Qabıq havadakı rütubətin udulmasma şərait yaradır, şibyəni ifrat soyuq (-50°C-ə qədər) və ifrat isti (+60°C-ə qədər) şəraitlərin mənfi təsirlərindən qoraym.

Göbələk askokarpı Ar İ ------1 Sorediya

Şəkil 7.13. şibyənin quruluşu və yayılma mexanizminin struktur təsviri

26 VII rOSIL.CANLI ALƏM

Arktika və yüksək dağlıq ərazilərdə yayılmış şibyələrin illik böyümə sürəti isə millimetrin hissələri qədər olur. Bu baxımdan, bəzi şibyələr 10000 ilədək yaşayır. Ən zəif inkişaf sürəti qazmaqşəkilli (qabıq) şibyə növlərində rast gəlinir. Onlann (əsasən, Rhizocarbon, Aspicilia, Lecanora və s. cinslər) bu xüsusiyyətindən lixenometriyada istifadə olunur. Eyni şibyə növünün inkişaf sürəti ərazinin konkret fiziki-coğrafi şəraitindən, fərdlərin yaşmdan asılıdır. Ümumiyyətlə, zəif inkişaf edən qaya (epilit) şibyələrinin alp qurşağı ərazisində tarazlıq vəziyyəti 4-10 min il əzində formalaşır. Şibyələr inkişaf sürətinə görə də fərqlənir. Tropik qurşaqda rast gəlinən bəzi kolvari növlər nisbətən böyük inkişaf sürətinə malik olub, 10 sm və daha çox illik xətti artıma malikdir Şibyələr özündə polisaxaridləri və piy turşularım toplayır. Onlann bəziləri heyvanlar tərəfindən yeyilir. Şimal marallanmn əsas qidasım şibyələr təşkil edir. Əczaçılıq, parfümeriya və kimya sənayesində şibyələrdən geniş istifadə olunur. Şibyələr təbiətdə mühüm rol oynayır. Onlar atmosferin təmizlik indikatorlandır. Şibyələr 2 sinfə bölünür: kisəli şibyələr (Ascohchenes) və bazidili şibyələr (Basidiohchenes). Kisəli şibyələr daha geniş yayılmışdır. İndiyədək Azərbaycan lixenoflorasmda 1000-ə qədər şibyə növü təsvir edilmişdir. Lecanoraceae (61 növ), Lecideaceae (54 növ), Physciaceae (50 növ), Parmeliaceae (40 növ) daha zəngin fasilələrdir. Olkə ərazisində yayılmış 13 növ şibyə "Azərbaycamn Qımuzı Kitabı"nm 11 nəşriıra daxil edilmişdir; əyilmiş kladoniya (Cladonia strepsilis), nemotal lekanora (Lecanora nemoralis), çoxsporlu lekanora (Lecanora multispora), gözəl bilimbiya (Bilimbia pulchra), alp stereokaulonu (Sterecaulon alpinum), barmaqvari heterodermiya (Heterodermia dactyIiza), Elburs anaptixiyası (Anaptychia elbursians), At\antlka tomabeniyası (Tornabenia atlantica), dağ ramahnası (Ramalina montana), İslandiya setrariyası (Cetraria islandika), alabəzək usneya (Usnea florida), uzun usneya (Usnea longissima), ciyərəoxşar lobariya (Lobariapulmonaria). Lixenofioranuzda rast gəlinən şibyələrin yandan çoxu epifıt (ağac və kollann gövdə və budaqlannda yaşayan), 40%-ə qədər epilit (daş və qayaların səthində yaşayan), ıo%-dən çox epigey (torpaq səthində yaşayan), cüzi hissəsi (7%) isə epiksil (yalın və ya emal olunmuş oduncaq üzərində yaşayan) şibyələrə aiddir. Şibyələr atmosfer çirklənmələrinə qarşı həssas indikatordur. Sənaye sahələri və çirklənmiş ərazilərdə epifit şibyələrə rast gəlinmir. Şibyələr aşağı qurşaqdan (12 növ) subnival qurşağadək (18 növ), ən geniş surətdə isə aşağı dağlıqda (70 növ) yayılmışdır.

Şəldi 7.14. Tropik qurşaqda rast gəlinən kolvari şibyə: Lobaria oregano

27 EKOl.On MENECMKN l'

Şəkil 7.15. Torpaq (a, b), daş (c, d), gövdə və budaqlarda inkişaf edən şibyələr (e, f)

28 VII FƏSIL.CANLI ALƏM

Şəkil 7.16. a - qabıq (qazmaq); b - yarpaq və c - kolvari şibyələr

29 EKOLOJI MENECMENT

Şəkil 7.17. Azərbaycanın alp-subnival qurşağı ərazisində yayılmış şibyələr (Bazardüzü dağımn ətəkləri, 3800 - 4000 m)

Ali bitkilər (Embryophyta və ya Embryobionta) alt aləmi

Bu alt aləmə gövdə, yarpaq və kökü olan bitkilər aiddir. Onlan gövdə-yarpaqlılar, bəzən isə boralu bitkilər adlandırırlar. Bn bitkilərin sporofitlərinin orqanlarında borular və traxeidlər mövcuddur. Ali bitkilər tarixi inkişaf zamam yerüstü l^yata alışrmşlar. Bu bitkilərdə cinsi (qametofıt) və qeyri-cinsi (sporofıt) ırasil növbələşir. Ali bitkilər alt aləmində ali sporln və ali toxumlu bitkilər ayırd edilir. Ali sporlu bitkilər üçün cinsi və qeyri-cinsi çoxalma xarakterikdir. Qeyri-cinsi çoxalma birhüceyrəli sporofıtlərin sporangiyalannda əımlə gələn sporlar hesabına, cinsi çoxalma isə cinsi hüceyrələrdə ərıralə gələn qametlər hesabına baş verir. Ali toxumlu bitkilər üçün çoxhüceyıəli törəmələrin - toxumların olması xarakterikdir. Toxumlar çoxalma nəticəsində yaramr.

30 vn F0Sn..CANI.I AL0M

Csdval 7.3. Azerbaycanda yayilmi§ §ibyelerin tesnifati (V. Novruzov, 1990)

Fasilabr Novlar

1 Sarcogyne regtilaris, Acarospora cervina, A.fascata, Acarosporaceae A. badio,A. badiofusca,A.peliscypha, Agyriaceae Glypholccia scabra, Thelocarpon laureri va S. Xylographa abietina va s. Arthoniacaeae Arthonia didyma, A.dispersa, A.dispuncta, A.elegans, A.liirida, A.tumidula, A.spadicea, Aspicilliaceae A.radiata, A.patellulata, A.mediclla, Arthothelium spectabile Dermatina miaoscopia, va s. Baeomycetaceae Aspicilia alpina, A.alphoplaca, A.caesiocinerea, A.calcarea, ANinerea, Caliciaceae A. cantor ta, A.cupreoatra, A.desertorum, A.lacteola, A.laevata, A.myrini, A.perradiata vd s. Candelariaceae Icmadophila ericetorum Chrysothricaceae Buellia disdformis, B.geophilla, B.punctata, Diplotomma alboatnim, D.betulinum, Cladoniaceae D.epipolium, Calidum abietinum, C.italicum, C.pallescens, C.subtile, Coenogoniaceae C.querdnam, Porinaceae Coniocybe gradimta, C.fatfuracea, Sphinctrina anglica, Chaenotheca Collemataceae chrysocephalevB s. Candelariella medians, C.rejlexa, C.vitellina, C.aurella, Candelaria concolorva Gyalectaceae s. Graphidaceae Heppiaceae Chrysotrix chlorina Parmaliaceae Cladonia botrytes, C.chlorophaea, C.comuta, Cladina arbuscula, C.rangiferinays Lecanactidaceae s. Dimere lia barchalovii, D.diluta, Porina aenea Lecideaceae Collema crispum, C.cristatum, C.fragrans, C.flacddium, C.granulatum, C.tenax, Leptogium azureum, L.cyanescens, L.sinuatum, L.satuminum, L.cyanescensvd s. Belonia herailina, Gyalectaflotowii, G.tmdgena, G.ulmi Graphis albinata, G. scripta, G.tmella, G. tenuissima Peltiila euploca Lecanoraceae Hypogymniaphysodes, H.intestiniformes, H.tubulosa, Pseudevemiafaifaracea S. Lobariaceae Lecanactis abietina, L.deminuens, L.premnea va s. Leddella euphorea, Lanomaloides, L.euphorea,Lecidea betulicola, L.botryosa, Melaspileaceae L.convexa, Micocalisipaceae L.exigua, L.fascoatra, L.lactea, L.lapidda, L.pullata, Lspdrea, Huilia dnereoatra, Micareacea H. macrocarpa, Hypocenomyce friesii, Fusddea cyatoides, Catillaria athalina, C.atropurpurea, C.globulosa, C. intermixta, C.silvestris, Cliostomum grifflthii. Nephromiaceae

31

vn FƏSIL CANU ALƏM

Ali bitidlər alt aləmi bir neçə şöbəyə ayıüır. Sporlu ali bitkiləri Riniofitlər (Rhyniophyta) və Zoster&llofıtlər (Zostrophyllophyta), Mamırlar (Bıyophyta), Plaunlar (Lycopodiophyta), Psilotlar (Psilotophyta), Qatırquyraqlular (Eguisettophyta), Qıjıkimilər (Polypodiophyta) şöbələrinə bölürlər. Ali toxumlu bitidlər isə Çüpaqtoxumlular (Gy mnospermae) və Örtülütoxumlular, yaxud Maqnoliyalar (Çiçəkülər) (Angiospermae və ya Magnoliophyta) şöbəsiıra bölünür. Çılpaqtoxumlular və Örtülütoxumlular toxumlu, qalanlan isə sporlu ali bitkilərdir. Sporlu ali bilicilərin bir qismində spor eynidir (eyni sporlu bitkilər), bəzilərində isə müxtəlif ölçülərdə rast gəlinir (müxtəlif sporlu bitkilər). Mamırlar (Bıyophyta) şöbəsi. Bu şöbəyə alçaqboylu, uzunluğu 50 sm-ə çatan çoxillik bitkilər aiddir. Mamırlar praktiki olaraq hər yerdə, o cümlədən bataqlıqlarda və səhra ərazilərində, 4000 m-dək yüksəkliklərdəki subnival qurşaqda, hətta şirin su hövzələrində (Fontinalis) belə yayüımşdır (Şəkil 7.18). Onlann bəzilərinin bədənləri tallom (qatlar) şəklindədir, laMn böyük bir qisminin bədəni gövdə və yarpaqlara ayniımşdır. Bütün coğrafi zonalann rütubətli, nəm yerlərində məskunlaşıblar. Qeyd edildiyi kimi, mamırkimilərin kök sistemi yoxdur. Onlar rizoid adlanan tükcüklü çıxmülar vasitəsilə torpağa yapışır və bu strukturlarla torpaqdakı qidah maddələri sorur. Ən geniş yayılmış nümayəndələri 300-ə yaxm növdən ibarət sfaqnum (Sphagnum fallax), politrixum (Polytrichum commune), marşansiya (Marchantia polymorpha) mamırlarıdır. Mamırların inkişafı cinsi (qametofıt) və qeyri-cinsi (sporofıt) nəshn növbələşnrasi ilə gedir. Cinsi nəslin fərdlərində müxtəlif ölçülü sporlar əmələ gəlir. Dişi cinsi hüceyrələr (arxeqonilərdə əmələ gəlir) erkək hüceyrələrlə (antiridilərdə əmələ gəlir) mayalandıqdan sonra sporofıt inkişaf edir. Həmin sporolitin hüceyrələri diploid xromosom yığımına malik olur. Meyoz nəticəsində yaranmış sporlarda haploid xromosom yığımı mövcuddur. Sporlar torpağa tökülərək cücərir və haploid xromosom yığımına malik olan qametofıt bitkiyə başlanğıc qoyur. Haploid qametofıt inkişaf sildində dominanthq təşkil edir. Qametofıtdə yemdən cinsi hüceyrələr yaramr və proses təkrarlanır. Bu bitkilərin spesifikhyi ondan ibarətdir ki, eyni bir bitki üzərində həm qametofit (cinsi nəsil), həm də sporofıt (qeyri-cinsi nəsil) inkişaf edir. Mamırlar bir çox ekosistemlərdə məskunlaşaraq digər bitki növlərinin və hətta heyvanlann yaşayış mühitinə təsir edir. Onlann intensiv çoxalması torpağı korlayn. Sfaqnum mamırlan məhv olduqdan soma torf yataqlan əmələ gətirir. Bəzi mamır növlərindən tibb sənayesində istifadə olunur. Belə hesabedirlər ki, mamırlar ilkin yerüstü bitkilərdən olub,450 - 500 mln.il əvvəl yaranmışlar. Mamırlar biosenozda və insan həyaünda yüksək ətemiyyətə malik varhqlardır. Belə ki onlar: • yeni əraziləri məskunlaşdıran pioner (ilk) canlüardır. Onlar tədricən məhv olmaqla digər mamırkimilər və ya borulu bitkilər üçün nraskımlaşma substraü hazırlayır; • xüsusi biosenozların yaranmasmda iştiralc edir, bəzi hallarda torpağı bütövlüldə örtür (tundra); • mamır örtüyü radioaktiv maddələri'toplayır və özündə saxlayır; • yüksək miqdarda suyu özüıra hopdımıb saxlamaqla landşaftların su rejiminin tənzinılənməsində mühüm rol oynayır;

33 EKOLOJI MENECMENT

• səth sulanm müntəzəm yeralü sulara çevirməklə torpaqları eroziyadan qorayur; • tibbdə bəzi sfaqnum mamırlanmn tərkibindəki fenol birləşmələrindən (sfaqnol) bakterisid təsirli sarğı materialı kimi istifadə olunur; • kənd təsərrüfatı təyinatlı torpaqların məhsuldarlığım aşağı salır, onlan bataqhqlaşdım. Dünyada mövcud olan 25.000-ə qədər mamır növündən 346-sma Azərbaycan brioflorasmda rast gəlinib. Onlardan Ambiystegiaceae, Brachytheiaceae, Hypnaceae, Trichostomaceae, Dicranaceae, Pottiaceae fəsilələri daha çox növlərlə təmsil olunmuşlar. Mamırkimilər 3 sinfə bölünür: Autoserotlar (Authoserotopsida), Ciyərkimilər (Hepaticopsida) və Yarpaqgövdəlilər (Musci və ya Bryopsida). Dünyada 900, Azərbaycanda 22 növ ilə təmsil olunan Ciyərkimilər 2 alt sinfə - Marşansiyakimilər və Yungermaniyalara bölünür. Yarpaqgövdəlilərin dünyada 15 000-ə qədər, Azərbaycanda 400-dən çox növü təsvir edilib. Onlar 3 alt sinfə bölünür: torf mamırlan (dünyada 300-dək, Azərbaycanda 2 növ), Andrey mamırlan (dünyada 120-dək, Azərbaycanda 1 növ) və Brium mamırlan (dünyada 14 000-dək, Azərbaycanda 420 növdən çox). Azərbaycan brioflorasmm nadir və nəsli kəsilməkdə olan növləri aşağıdakılardır: Anomodon mgelii, Atrichum haussknechtii, Barbula rigidulus, Blindia acuta, Brachythecium populeum, Dicranoweisia ärrata, Encalypta vulgaris, Grimmia orbicularis, Fissidens taxifolis, Leptodictyum kochii, Plcyiopus oederi, Polytrichum alpinum, Polytrichum commune, Tetraphis pellucida, Thuidium recognitum. Mütəxəssislər (Msmmsdova A. va b., 2009) onlann adlannm "Azərbaycamn Qırmızı Kitabı"na salınmasım tövsiyə edirlər.

Şəkil 7.18. Subnival ərazinin mamırkimiləri (Tufangöl, 3800 m)

34 VII rOSlL. CANLI ALƏM

Spermatozoid Erkək

v;.v «}v Sporlar

Şəkil 7.19. Mamırların cinsi çoxalmasının həyat sildi: 1 - Ziqot sporofitlərin daxilində inkişaf edir; 2 - Sporofitlər sporlar əmələ gətirir; 3 - Qametofİt yumurta (spermatozoid) əmələ gətirir; 4 - yumurta və spermatozoid ziqota çevrilir

35

VII FOSII.. CANLI ALƏM

Plaunkittiilər (Lycopodiophyta) şöbəsi. Bu şöbəyə otşəkilli bitkilər aiddir və nümayəndələri maımrlara bənzəyir. Onlar sürünən və ya yerdən azca qalxrmş gövdəyə və xırda yarpaqlara malik olnr. Əsl borulu bitkilər olub, teqiqi kök sisteminə malikdirlər. Sporlar yarpaqlarm üst hissəsindəki sporofillərdə yaramr. Plaunkimilər şöbəsi 2 müasir sinfə - Plaunkimilər (Lycopodiopcida) və İzoetkimilərə (Isoetopsida) aynlır. İzoetkimilər də öz növbəsində 2 sıraya (Isoetales və Selaginellales) bölünür. Müasir florada plaunkimilər 3 fəsilədə 1200 növlə təmsil olunmuşlar. Azərbaycan florasında bu şöbəyə aid 2 fəsilə və 2 növ müəyyən edilib: Plaunlar (Lycopodiaceae) hsiləsinə aid olan Quzu plaunu (Huperzia selago)və Selaginellalar (Selaginellaceae) issihsinə aid olan İsveçrə selaginellası (Selaginella helvetica). Quzu plaunu (Huperzia selago) nadir növ kimi "Azərbaycamn Qırmızı Kitabı"mn II nəşrinə sahnmışdır (Şəkü7.2L). Qatuquymğukimilər (Equisetophyta) şöbəsi. Bu şöbəyə gövdələri buğumşəkilh, yan budaqlan və xnda yarpaqları buğumlarda topaşəkilli yerləşən çoxillik ot bitkiləri aiddir. Müasir florada qaürquyruğukimilər yeganə fəsilədə - Qaürquymğular (Equisetaceae) fəsiləsində 25 növlə təmsil olunmuşlar. Azərbaycan florasında 1 cinsə aid olan 6 növ qaürquyruğu var. Qışlayan qaürquyruğu (Equisetum hyemale) nadir növ kimi "Azərbaycamn Qırmızı Kitabı"nm II ıraşriıra sahnmışdu (Şəkil 7.21.). Qaürquymğular nəsil növbələşməsi ilə çoxahr. Müasir florada qaürquyruğukimilər təkcə bir sinif - qatnquyruğular (Equisetopsida) ilə təmsil olunmuşdur. Hazırda yalmz bir qaürquyruğu (Equisetilm) cinsinə təsadüf edilir. Bu cinsin dünyada 30 - 35, Azəıbaycanda isə 7 növü yayılmışdır. Qıjıkimilər (Polypodiophyta) şöbəsi. Bu şöbəyə, əsasən, otşəkilh, rütubətli, nəm torpaqda məskunlaşan bitkilər aiddir. Tropik meşələrdə bitən bəzi qıjılar ağadan xaürladır və onlann hündürlüyü 25 m-ə çaür. Qıjıkimilərin ən tipik nümayəndəsi qıjılardır. Qıjıların 12.000-ə qədər növü mövcuddnr.

V'-

Şəkil 7.21. a - quzn plannn (Huperzia selago); b - qışlayan qaürquymğn (Equisetum hyemale)

37 EKOLOJİ MENECMEm-

Azərbaycan florasında 27 cinsə və 12 fəsiləyə aid olan 55 növ qıjı tapılıb (Şəkil 7.22.)- Bu şöbənin nümayəndələri meşələrdə və açıq ərazilərdə cəngəlliklər əmələ gətirir, qaya üzərində və çatlarmda, sakit axan sularda (salviniya, marsiliya qıjılan) yayılmışdır. Onlardan 4-ü "Azərbaycamn Qırmızı Kitabı "nm 11 nəşrinə salınmışdır. Bunlar tükvari qamçdıca (Anogramma leptophylla), dağ ayıdöşəyi (Dryopteris limbosperma), Radde ayıdöşəyi (Dryopteris raddeana) və alp vudsiyasıdır (Woodsia alpim) (Şəkil 7.23.). Qıjılar üçün də cinsi və qeyri-cinsi nəslin növbələşməsi xarakterikdir. LaMn mamırlardan fərqli olaraq bu şöbənin bitkilərində uzunömürlü sporofitlər dominantlıq təşkil edir. Sporofitlərdə əsas orqanlar - gövdə, yarpaqlar və kökümsov var. Qametofitlər isə qısaömürlü, çox kiçik ölçüdə, lövteeik şəklində olan zərif cücərtilərdir, rizoidlər vasitəsilə torpağa yapışmış olur. Qıjılar çiçəksiz bitkilər olub sporlar vasitəsi ilə çoxalır.

Şəkil 7.22. Qıjıkimilər: a - şirin qıjı (PoJypodium vulgare); b - maraldili (Phyllitis scolopendrium);

38

EKol.oji Mi:Ni;CMENT

Sporlar xüsusi “kisələf ’ olan sporangilərdə, sporangilər isə soruslarda toplanır. Somslar yarpağın alt tərəfində sanmtıl nöqtələr şəklində olur. Qıjılar üçün mürəkkəb inkişaf sikli xarakterikdir. Sikl qametofitin izosporlannm inkişafı ilə başlayn. İzosporlarda anteridiyalar (erkək cinsi orqanlar) və arxeqonilər (dişi cinsi orqanlar) şəklində cinsi orqanlar əmələ gəlir. Axınncüarda cinsi hüceyrələr inkişaf edir. Mayalanmadan soma ziqotdan sporofıt əmələ gəlir. Somadan sporofitdən qametofitlərin inkişafına başlanğıc verən sporlar yaramr. Qıjıkimilərin böyük qismi müxtəlif sporln bitkilərdir. Bir çox ekosistemlərin tərkib hissələrini təşldl etdiklərinə görə təbiətdə qıjıkimilərin əhəmiyyəti böyükdür. Bəzi növlərindən farmakoloji sənayedə istifadə olunm. Qıjıkimilər? alt şöbəyə bölünür. Bu şöbənin nümayəndələrirra əsasən, məhv olmuş növlər aiddir. Qıjıkimilər qədim sporlu bitkilərdir. Qnlar artıq Devon Dövründə mövcnd ohnnş. Karbon Dövründə isə hündürlüyü 30 m olan qıjı meşələri mövcnd olmnşdm. Bu bitkilərin qahqlanndan daş kömür yaramr.

Şəkil 7.23. Nadir və rpsli kəsilməkdə olan qıjıkimilər: a - alp vudsiyası (Woodsia alpina); b - Radde ayıdöşəyi (Dryopteris raddeana);

40 VII rosil.. CANLI ALƏM

Çılpaqtoxumlular (Gyttmospermae) şöbəsi. Bu şöbənin bitkiləri gələcək bitkinin rüşeymini xatırladan toxumlar verir. Toxumun əsas orqanlan rüşeym şəklində olan kök, gövdə və yarpaqdır. Dünyamn hər yerində rast gəlinən, əsasən, ağac və kollardan ibarət olan çılpaqtoxumlulann lian (sarmaşıq) formasına (velviciya) da rast gəlinir. Əksər növlər həmişəyaşüdır, lakin yarpaqtökən növləri (qaraşam - Larix L.) də vardır. LaMn onlann toxunüan meyvəyarpaq ilə örtülü deyil. Bu səbəbdən də onlar çüpaqtoxumlular adlamr. Onlara ağaclar, kollar, lianalar aiddir və Yer kürəsinin hər yerində rast gəlmək olar. Yerin şimal yanmkürəsində çılpaqtoxumlu bitkilərdən ibarət olan iynəyarpaqh meşələr mövcuddur. Çılpaqtoxumlulann ən tipik nümayəndələri ginkqo biloba (Ginkgo biloba), araukariya (Araucaria), sekvoyyadendron (Seqüoiadendron), sekvoYya ('S'^quo/a), taksodium (Taxodium), sərvpəri (Chamaecyparis), tuya (Thuja), tsuqa (Tsuga), şam ağacı (Pitms), ağşam küknar (Picea), qaraşam (Larix), sidr (Cedms) ağac cinslərinə aiddir. Bunlann böyük əksəriyyəti Azərbaycamn müxtəlif park və xiyabanlannda, nəbatat bağlarmda introduksiya edilmişdir. Yarpaqlan iynəşəkilli, oturaq, pulcuqvari, bəzən lövteli - lansetvari və s. olur. Çılpaqtoxumlular üçün haploid və diploid vəziyyətin növbələşnrasi xarakterikdir. Onlarda qametofıtin ölçüləri kiçikdir. Ardıc, saqo bitkisi, küknar, şam ağacı, qara şam - bunlar sporolit bitkilərdir. Bütün toxumlu bitkilər kimi, çılpaqtoxumlular da müxtəlif sporlu bitkilərdir. Çoxalma orqanlan eyni bitki üzərində formalaşan, tərkibində qametofıt mövcud olan dişi və erkək qozalardu (strobillər).Toxumun yaranması sporofıtlərin inkişafımn birinci mərhələsidir. Dişi qozalar meqasporolll adlanan iri pnicnqlardan ibarətdir. Hər pulcuğun daxili səthində tərkibində meqasporlar yerləşən iki meqasporangi mövcuddur. Sonradan meqasporlardan tərkibində iki və ya üç arxeqoni olan çoxhüceyrəh qametofıt inkişaf edir. Hər arxeqoni bir böyük yumurtahüceyrə və bir neçə kiçik uzunsov hüceyrədən ibarətdir. Meqasporangi intequmentlə örtülüdür. Meqasporangi ilə intequment birlikdə toxum başlanğıcı adlamr. Hər bir erkək qozamn pulcuğnnnn daxili səthində (mikrosporofillərdə) tərkibində mikrospor daşıyan iki mikrosporangi mövcuddnr. Mikrosporangilərin hər biri haploid tozcuğa çevrilir. Hər tozcuq dənəsi erkək qametofıtdir. Meqasporofillər və mikrosporofdlər meqa - və mikrostrobillərdə, spordaşıyan yarpaqlan olan qısa zoğda yerləşir (Şəkil 7.24 ). Çılpaqtoxumlular külək vasitəsi ilə tozlamr. Tozcuq dişi qozalara düşəndən soma toxum başlanğıcına keçir. Hər tozcuq dənəsindən erkəkcik bomcuğu və iki toxum nüvəsi inkişaf edir. Erkəkcik borucuğu miltropiledən keçərək yumurtahüceyrəyə daxil olduqdan soma toxum nüvəsi ilə yumurtahüceyrə nüvəsi qovuşm. Bu proses mayalanma adlamr. Diploid ziqot diploid rüşeymə çevrilir. Vaxt keçdikcə toxum başlanğıcımn intequmenti toxum örtüyüıra çevrilir və meqasporanginin qahqlaımdan endosperm yaramr. Toxum başlanğıcı toxumluğa çevrihr. Yetişmiş toxumlar qozalardan kənara tökülür. Onlar Paleozoyun sonu, Mezozoyun əvvəlində yerüstü teyata daha çox uyğunlaşdıqlanna görə qıjıkimilərin yerini tuta bilib. Bəzi hipotezlərə əsasən, çılpaqtoxumlular qədim qıjıkimilərdən yaramb.

41

VII FOSII..C ANI.I AI.OM

Çılpaqtoxumlulardan 4 növ "Azəıbaycamn Qırmızı Kitabı"na salınmışdır. Bnnlar giləmeyvəli qaraçöhrə, Eldar şamı, Kox şamı və kəskiniyli ardıcdır. Toxnmnörtüldülər (Chlamydospermatopsida) sinfi floramızda Acılıqkimilər (Ephedraceae) fasiləsinin yeganə Acılıq (Ephedra) cinsinə aid 5 növ ilə təmsil edilmişdir. Onlar səhra və yarımsəhra növləri olub, əsasən, dəniz və çay sahili ərazilərində, qumsal, daşh-qayah sahələrdə, qura yamaclarda yayılaraq bəzən geniş formasiya əmələ gətirir. Bunlar boylu acılıq (E. procera), ikisünbülcüklü acılıq (E. distachya), narmcı acılıq (E. aurantiaca), qatırquyrağu acılıq (E.equisetina) və Vedenski acıhğıdır (E. wedenskyi) (Şəkili.21).

. ■ < • “ yK;■ 'Ж.... ;

Şəkil 1.21. Acıhq: a,b - İkisünbülcüklü acılıq (Ephedra distachya); c - nanncı acıhq (E. aurantiaca)

45 EKOLOJI MENECMENT

Örtülütoxumlular və ya çiçəklilər (Angiospermae və ya Magnoliophyta) şöbəsi. Bu şöbənin bitkilərinə denrak olar ki, Yer kürəsinin l^r yerində rast gəlmək olar. Bu şöbənin 300- dən artıq fəsiləyə,10 min cinsə aid 250.000 - 400.000-ə qədər növü məlumdur. Müasir zamanda onlar ən çox yayılmış bitkilər hesab olurun. Bu bitkilərə otlar, kollar və ağaclar aiddir. Bu şöbənin tipik nümayəndələri çovdar, buğda, qızügül, ağcaqayın, ağcaqovaq və s. bitkilərdir. Bu bitirilər üçün də nəslin növbələşməsi xarakterilcdir. Örtülütoxumlulann ən özəl xüsusiyyəti onlann çiçəlriərə malik olmasıdır. Çiçək sporofıtin törəməsi olub, şəlriini dəyişmiş zoğdm. Məhz bu səbəbə görə, onlar çiçəkli bitirilər adlamr. Bitkilər, əsasən, ikicinsli, bəzən isə müxtəlif cinsli olur. Toxum meyvənin içində yerləşir. Çiçəkdə dişicik və erkəkcik olur İri,bunlar da onun əsas hissələridir. Dişiciyin aşağı hissəsində (toxumluq, yumurtalıq) toxumlar inkişaf edir. Buna görə də, bu bitlriləri örtülütoxumlular adlandırırlar. Dişiciyin aşağı hissəsində yumurtalıq, dar sütuncuq və dişicik ağızcığı yerləşir. Hər bir erkəkcik isə erkəkcik saplağı (teli) və tozluqdan ibarətdir (Şəkil 7.28.). Yumurtalığı örtülü olan dişiciyin əmələ gəlməsi bitkilərin təkamülündə mühüm hadisədir. Örtülütoxumlulann çoxu ikicinslidir. Onlann çiçəklərində eyni zamanda həm erkəkcik, həm də dişicik olur. Bu bitkilərdə həm dişicildi, həm də erkəkcikli çiçəklər mövcuddm. Lakin bu bitkilərin bir çox növlərinin bir qismi yalmz dişicikli, digərləri isə yalmz erkəkcikli olur. Bu cür bitkilər ikievli adlamr. Dişicikli və erkəkcikli çiçəklər müxtəlif fərdlərdə olm. Məsələn, söyüd, titrək qovaq, tut, kənaf və s. Çiçəkli bitkilərin dişi qameti 8 rüşeym kisəciyi hüceyrəsindən ibarətdir. Bu hüceyrələrdən biri yumurta hüceyrədir. Bu mikroskopik struktur bir meqaspordan yaramr. Erkək qametofıt ya mikrospordan, yaxud da tozluğun mikrosporangilərində yerləşən tozcuq dənələrindən inkişaf edir. Tozcuq dənəsi dişicik ağızcığma düşərək bölünür, generativ hüceyrəyə və sonradan tozcuq borasuna inkişaf edən hüceyrəyə başlanğıc qoyur. Sonradan tozcuq bomsu dişiciyin yumurtalı- ğı ilə qovuşur. Generativ hüceyrənin bomcuğunun nüvəsi tozcuq borusu ilə aşağıya miqrasiya edir. Burada generativ hüceyrə iki spermiyə bölünür. Bu spermilərdənbiri yumurla hüceyrə ilə qovuşaraq diploid ziqot əmələ gətirir. İkinci spermi isə nüvə ilə qovuşur və triploid nüvə yaradır. Həmin triploid nüvə- dən endosperm inki- vttıtatı ^

Stiqma $liqma (dişidLagiE^) şaf edir. Nəhayət, hər loiıuıcııii| Ertokdk YmmKlabq iki struktur toxum- luğa düşür, toxumluq ToKuq borueuCu isə yumurta hücey- Rı>9qym Mqiı rəyə keçir və meyvə inkişaf edir. Meyvədə bir və yaxud bir neçə KMA VDRUäl toxnm ola bilər. Bu Şəkil 7.28. çiçəyin strukturu cür mayalanma ikiqat

46

KKOLOJI M l'.NKCMENT

Şəkil 7.29. Birləpəlilər: a - Cilçiçəklilər (Cyperaceae) fəsiləsi: dəniz liqvəri (Bolboschoenus maritimus). b - Dioskoridkimilər (Dioscoreaceae) fəsiləsi: giləzəhər (Tamus communis). c - Günotukimilər (Hemerocallidaceae) fəsiləsi: günotu (HemerocaUisfulva). Sünbülçiçəklilər (Hyacinthaceae) fəsiləsi: d - quşsüdü laləsi (Ornithogalum sp.),e - xədicəgülü (Scilla sibirica); f - puşkiniya (Puschkinia) j - ilansoğanı (Muscari elegantulum);

48

VII FƏSIL. CANLI ALƏM

Şəkil 7.32. Birləpəlilər. Səhləbçiçəldilər (Orchidaceae) fəsiləsi: a - iriçiçək tozbaş səhləb (Cephalantera grandiflora); b - qırmızı tozbaş səhləb (Cephalanthera rubra); c - enliyarpaq murgəotu (Epipactis helleborine); d - piramidal anakampt (Anacamptis pyramidalis); e - sanmtıl barmaqkök (DactyIorhyza flavescens); f - xallı səhləb (Orchis ustulata); j - meymun səhləbi (Orchis simia); h - çilli səhləb (Orchis punctulata);

51 ЕКОЬОЛ MENECMENT

İkiləpəlilər (Dicotylédones və ya Magnoliopsida) sinfi. Ali bitkilərin ən böyük sinfi olan bu taksondan hazırda 7 alt sinfə, 60 sıraya, 429 fəsiləyə və 10 000 cinsə aid olan 200 000 inindən çox növ təyin edilmişdir. Onlar, əsasən, rüşeymdə qarşı-qarşıya yerləşən iki ləpə (rüşeym yarpağı) olması ilə xarakterizə olunur. Çiçək üzvləri, əsasən, dairəvi düzülüşlü və 4 - 5 hissədən ibarət olur. İkiləpəlilər içərisində bitkilərin ağac və kol formalan daha çoxdur. Hazırda Azərbaycan florasında bu sinfin 3500-ə yaxın növü aşkarlanmışdır. Cədvəl 7.6.-da onlann əsas nümayəndələrinin təsnifaü verilmişdir.

İT-

Şəkil 7.33. a - Ağcaqayınkimilər (Aceraceae) fəsiləsi: Trautvetter ağcaqayım (Acer trautvetteri); b - Cökəkimilər (TiUaceae) fəsiləsi: ürəkvariyarpaq cökə (Tilia cordata);

Я i'" ' > : ' _ J ц . 0>';-

‘ VV-- . - .'--' Л ■ - > - - ^ '.A ■ 'i »

Şəkil 7.34. Sumaqkimilər (Anacardiaceae) fəsiləsi: a - saqqızağac (Pistacia mutica); b - sarağan (Cotinus coggygria); c, d - sumax (Rhus coriaria)

52

EKOLOJİ MENECMENT

Fəsilə Cinslər Növlər Elatinaceae (Hüyamakimibr) 2 2 Empetraceae (Şümrakkimilar) 1 1 Ericaceae (Erikakimihr) 2 6 Euphorbiaceae (Südlayankimibr) 6 47 Eabaceae (Paxlalılar) 69 502 Eagaceae (Eıstıqkimibr) 3 10 Erankeniaceae (Sayqacotukimibr) 1 2 Eumariaceae (Şahtarakimibr) 1 6 Gmtianaceae (Acıçiçakkirnilsr) 6 22 Geraniaceae (Ətirşahkimibr) 3 35 Grossulaıiaceae(Rusalçasıkimibr) 2 4 2 1 1 1 Haloragaceae (Eilgibkimibr) 1 8 1 Hamamelidaceae(Damirağackimibr) 1 14 Hippocastanaceae (A tşab alı dıkimibr) 1 4 + Hippuridaceae (Suşamağıkimibr) 1 228 Hydrangeaceae (Hortenziyakimibr) + 3 3 Hydrocaryaceae (Sufındığıkimibr) 1 1 Hypericaceae (Dazıkimibr) 1 12 Juglandaceae (Qozkimibr) 3 15 Labiatae (Dodaqkimilsr) 42 1 Lauraceae (Dafnakimibr) " 2 36 Lentibülariaceae (Qovuqcakimibr) 1 1 2 17 Linaceae (Zayarakkimibr) Lythraceae 1 9 12 2 2 (Ağlarotkimibr) Magnoliaceae 6 12 2155 (Maqnoliyakimibr) + Malvaceae 1 13 34 (Əmakömacikimilar) Meliaceae 10 (Meliyakimibr) Menyanthaceae 1 (Suyoncasıkimibr) Monotropaceae 2 (Monotropkimibr) Moraceae 1 (Tutkimibr) 4 Myrtaceae (Marsinkimibr) + 3 Nelumbonaceae (Şanagtilbkimibr) 1 1 1 1 Nitrariaceae (Şorgibkimibr) 5 Nyctaginaceae (Gecaçiçayikimibr) 4 Nymphaeaceae (Nilufarkimibr) 4 11 Oleaceae (Zeytmkimibr) Şəkil 7.36. a, b - Göyzəbankittiilər (Bo- 6 Onagraceae (Onaqrakimibr) raginaceae) fasiləsi: huniya (Hyinchia ecioides); xəndəkotu (Symphytum cauca- Orobanchaceae (Kahrakimibr) sicum). C - Onaqrldmilər (Onagraceae) Oxalidaceae (Turşangkimibr) fasiləsi: Qafqaz hamenerionu (Chama- Paeoniaceae (Pionkimilar) enerion caucasica). d - Novmzgülüki- milər (Primulaceae) fasiləsi: qoyunbo- ğan /T . 7. 7_; (Lysimachia verticillaris)

54

Екошл Mi:Ni;CMKNT

7.7 GÖBƏLƏICLƏR (FUNGI, MYCOBIONTA, MYCETALIA VƏ YA MYCOTA) ALƏMl

Göbələklərin 100 000-ə qədər növü mövcnddnr. Lakin mütəxəssislər hesab edilir ki, onlaım real sayı dəfələrlə çox - 300 000 - 1.5 mln. tərtibindədir. Çünki hər il mütəxəssislər minlərlə yeni göbələk növü təsvir edir. Onlar üçün spesifik hüceyrə qnmlnşn, vegetativ vəziyyətdə hərəkətsizlik, sorma vasitəsilə heterotrof qidalanma tipi (adsorbsiya) və hədsiz böyümə qabiliyyəti xarakterikdir. Göbələklər xarici həzm sisteminə malikdir. Onlar mürəkkəb üzvi maddələri ifraz etdikləri hidrolitik fermentlər vasitəsilə parçaladıqdan soma bədənlərinin bütün hissələri ilə ndm. Göbələklər oldnqca müxtəlifdir. Onlar bir-birindən quruluşuna, ölçülərinə, yaşadığı yerə, fizioloji funksiyalarına görə fərqlənir. 20 - 26 “C-də yaxşı böyüyüb inkişaf edir. Bu canlılar təbiətin hər cür şəraitində yaşamağa uyğunlaşmışlar. Onlara suda, torpaqda, ölü üzvi toxumalarda da rast gəlmək mümkündür. Bəzi göbələk növləri bitki, heyvan və insan toxumalarında parazitlik edir. Hesablamalara görə, meşə döşəırayinin biokütləsinin 78 - 90 %-i göbələklərin payına düşür (1эхгшюп 5 t/ha). Göbələklər aləminin nümayəndələri özlərində bitki və heyvan xüsusiyyətlərini birləşdirir. Aydm təzahür edən hüceyrə divan, vegetativ vəziyyətdə hərəkətsizlik, sporlarla çoxalması, vitaminlər sintez etmək qabiliyyəti, qidam sormaqla (adsorbsiya) qəbul etməsi kimi xüsusiyyətlər onlan bitki aləminə yaxınlaşdım. Lakin onlar: • heterotrofluq; • hüceyrə divanmn tərkibində xitin maddəsinin olması (bu buğumayaqhlarm xarici skeletində rast gəlinir); • hüceyrələrdə xloroplastm və fotosintetik piqmentlərin olmaması; • ehtiyat maddə kimi qlikogenin toplanması; • metabolizm məhsulu olan sidik cövhərinin yaranması və ifrazı kimi bitkilərdə olmayan, yalmz heyvanlara xas olan xüsusiyyətlərə də malikdir. Bu xüsusiyyətlər onlan eukariot orqanizmlərin ən qədim nümayəndəsi hesab ейшуэ əsas verir. Hesab edilir ki, göbələklər və bitkilər bir-birindən asılı olmayaraq fərqh su mikroorqa- nizmlərindənyaıannuşdu. Göbələklər cinsi və qeyri-cinsi yolla çoxalır. Qeyri-cinsi çoxalma mitselinin hissələri (tu- murcuqlama), hiflərin fraqmentasiyası və ya ayn-ayn hüceyrələr (spor) hesabına çoxalır. Bu hüceyrələr yeni mitselinin yaranmasına əsas olur. Maya göbələkləri tumurcuqlama ilə çoxaln. Qeyri-cinsi çoxalma endogen və ekzogen sporlar vasitəsilə də həyata keçə bilir. Endogen spor- lar xüsusi ixtisaslaşmış hüceyrələrin - sporangiyalann daxilində yaramr. Ekzogen sporlar və ya konidilər mitselinin xüsusi şişlərinin (konidi daşıyıcılan) ucunda formalaşn. Əlverişli şərait zamam inkişaf edən spordan yeni mitseli yaramr. Göbələklərin cinsi çoxalması müxtəlif cür olm. Bəzi göbələklərdə bu proses hiflərin sonunda yerləşən 2 hüceyrənin (erkək və dişi qamet- lərin) qovuşması nəticəsində baş verir.

56 vn FƏSIL.CANLI ALƏM

Göbələldər digər orqanizmlərlə simbioz yaşaya bilir. Məsələn, onlar yosnnlarla və ya sianobak- teriyalarla simbioz əlaqə yaradıb, şibyələri ənralə gətirir. Onlar ali bitldlərin köldəriıra sanlaıaq hif- lər vasitəsilə onlara daxil olur və mikoriz (yun. miko - göbələk, rizo - kök) adlanan struktur (kök + göbələk) yaradır (Şəldi 7.38 ). Bu cür simbioz bitkilərin fosfatlara olan tələbatım ödəyir. Məsələn, yerüstü bitkilərin 80%-i və bir çox kənd təsərrüfaü bitkiləri Glomus versiforme göbələyi ilə simbioz formalaşdınr. Bu göbələk onlann köklərində yaşayaraq bitkilərə fosfatlan və qidalı mineral maddələri rahat nranimsəməyə imkan yaradır. Göbələk isə bunun müqabilində ağaedan üzvi maddələr alır. Onlarda fotosintez olmadığından üzvi maddələri sintez edə bilmir. Məhz bu səbəbdən bir çox qiymətli göbələldəri süni surətdə yetişdirmək mümlcün olmur.

Şəkil 7.38. Mikoriz struktura - göbələklərin ağac kökləri ilə simbioz əlaqəsi

Bu aləmin nümayəndələri arasmda tembirhü-

Hif ceyrəli (mikroskopik), l^m də çoxhüceyrəh (ah) gö- bələklərə rast gəlinir. Göbələyin meyvə eismi (miseli) - nazik, şaxələnmiş böyüyən və yanlara şaxələıran ue saplar (hil) sistemindən ibarətdir. Başqa sözlə, hillərin nraemusumiseh yaradır. Hər bir hif çoxnüvəli hüeeyrələrdən ibarət nazik və sərt xitin (azot tərldbli polisaxarid) divarla əhatə olunmuşdur (Şəldi 7.39.). Göbələldərdə misehlər aıakəsməsiz (septa- sız) və arakəsməli (septah) olur. İbtidai göbələklər (xit-

ridiomitsetlər, oomitsetlər və s.) əsasən septasız, ali gö- Mitseli bələklər isə septah olur. Şəkil 7.39. Miselinin quruluşu EKOLOJİ IVIENIX'IVIENT

Göbələklər göbələyəbənzər orqanizmlərə (selikli göbələklər, oomisetlər və s.) və əsl göbələklərə (kisəli və bazidili) aynlır. İbtidai göbələklər birhüceyrəli orqanizmlərdir. Onlar çoxln nüvəyə malik olan tamamən bir hüceyrədən ibarət olnr. Ali göbələklər çoxhüceyrəli orqanizmlərdir. Haploid - t3k (haploid) xromosom dəstindan ibarat olan hüceyra va ya orqanizmlardir. Əksar göbalaklar va yosunlarda, bazi ali bitkilarda, elaca da bazi haşaratlann erkakfardlarinda somatik (qeyri-cin$i)hüceyralar haploiddir. Heyvanların aksariyyatinda, o cümladan insanlarda yalnız cinsi hüceyralar haploiddir. Somatik hüceyralar diploiddir. Diploid (yun. diploos - ikiqat eidos - növ) - bütün hüceyralari 2 homoloji xromosom dastindan ibarat olan orqanizmdir. Başqa sözla, bir dastin har bir xromosomuna digar dastin cütlüyü uyğun galir. Yani, xromosomlar homoloji va ya cüt-cüt identikdir. Bitki va heyvanların bütün somatik hüceyralari (badan hüceyralari, qeyri-cinsi hüceyralar) diploiddir. Onların cinsi hüceyralari eyni xromosom dastlarina malik olub, haploid olur. Mayalanma vaxtı erkak va dişi cinsi hüceyralar qovuşur va inkişaf edan rüşeymda bütün hüceyralar yenidan diploid olur. Genetika adabiyyatlannda xromosomlann haploid dasti n, diploid dastlari isa 2n şaklinda ifada edilir. Masalan, insanda 2n = 46, tüfeyli xarçangda 2n = 254, çovdarda 2n = 14 olur. Sporlar (bəzi xüsnsi hallar istisna olmaqla) hava vasitəsilə yayıhr. Ən xəlif külək belə millimetrin mində bir hissəsi qədər olan xırda tozcnqlan böyük məsafələrə yayır. Bu zaman küləyin istiqanrati və sürəti, havamn rütnbəti və yağmülar təsadüfi xarakter daşıyır. Sporlar yalmz əlverişh şəraitə (temperatur və rütubət) düşdükdə inkişaf edir. Meyvə cisminin yaranması üçün eyni yerdə eyni növə aid, lakin müxtəlif cinsli 2 spor olmalıdır. Yalmz bu şəraitdə meyvə cismi inkişaf edir. LaMn iri göbələklərdə inkişaf 2 yolla gedir: birinci yol kisəli göbələldərin (askomisetlər), ikinci variant isə bazidial (bazidiomisetlər) göbələklərin yaranmasına səbəb olur (Şəkil 7.40 ). Göbələklərin təsnifaü cədvəldə verilmişdir (Cədvəl 7.7.).

i"T»T*tl"7«

T « f - . T f » r c ” * l T - T t

Şəkil 7.40. Kisəli (A) və bazidial (B) göbələklərin formalaşması

58 VII itSIL.CANLI ALƏM

Cadvsl 1.1. GöbaUkUrin müasir tssnifatı (John Webster, 2007; İbrahimov A. V3 b.,

Şöbə Sinif və alt-sinif (a.s.) Sıra Myxomycota (1000 növ) Myxomycetes Echinosteliales,Liceales,Trichialıes, Plasmodiophoromycota Stemonitales, Physarales Plasmodiophorales (700 növ) Plasmodiophoromycetes Oomycota (1000 növ) Wöroninales, Lagenidiales, Leptomitales, Saprolegniales, Peronosporales Hyphochytriales Oomycetes Chytiidiomycota (1000 Harpochytriales, Chytridiales, Blastocladiales, növ) Hyphochytridiomycetes Monoblepharidales Mncorales, Zoopagales, Endogonales, Zygomycota (1000-dən Chytridiomycetes çox Entomophthorales, Dimargaritales, növ) Kickxellales, Trichomycetes, Eccrinales, Amoebidiales Zygomycetes Endomycetales, Protomycetales, Taphrinales Enrotiales Hemiascomycetes Onygenales Erysiphales Ceratostomales, Sordariales, Melanosporales, Plectomycetes Chaetonüales, Xylariales, Coronophorales, Hypocreales, Clavicipitales, Diatıypales, Diaporlales, Pezizomycetes Phacidiales, Pyrenomycetes Leotiales (Helotiales), Pezizales, Helvellalis,T ubeıales Myringiales,Asterinales,Canıodiales, Dothideales, Chaetothyriales, Pleospoıales Ascomycota Discomycetes Saccharomycetes Laboulbeniales, (30 000 növ) Locnloascomycetes Spathulosporales Gymnoascomycetes Agaricomycetidae,Phallomycetidae Laboulbeniomycetes Exobasidiales AphyllophoıaleSjAgaricales s.l. Agaricomycetes Sclerodennatales,Melanogastrales, Homobasidiomycetes Tulostomales, Lycoperdales, Nidulariales, (a.s.) Hymenomycetidae Phallales, Hymenogastrales, Podaxales Anricnlariales,Tulasnellales,Tremellales, (a.s.) Gasteromycetidae Dacrymycetales Ustilaginales, Uredinales Hyphomycetales, Heterobasidiomycetes Stilbellales Acervnlales, Pseudopycnidiales, Teliobasidiomycetes Basidiomycota Pycnidiales (32 000 növ) Hyphomycetes Caelomycetes

Denteromycota (25 000-dən çox növ)

59 EKOI.O.M MENECMENT

XitTİdiomisetləT (Chytridiomycota) şöbəsinə aid olan göbələklər bədəni sitoplazmatik kütləni xatırladan tnikroskopik orqanizmlərdir. Onlar su bitkiləri və heyvanlann orqanizmlərində parazitlik edir. Bu göbələklərin bir növü kartofda xərçəng xəstəliyini törədir. Ziqomisetlər (Zygomycota) şöbəsim aid olan göbələklər yerüstü göbələklərdir. Onlann bədəni qeyri-hüceyrəvi quruluşa malik olan mitseli ilə örtülüb. Bu göbələklər həm saprofit, həm də parazit teyat tərzi sürür, bəzi heyvan orqanizmlərində parazitlik edir. Onlann saprofit nümayəndələrindən mukor göbələklərini (çörək, tərəvəz və digər ərzaq Idfləri) göstərmək olar. Ziqomisetlərin bəzi növləri heyvan və insan orqanizmlərində parazitlik edərək mikoz törədir. Askomisetlər (Ascomycota) və ya kisəli göbələklər şöbəsinə 30 000-ə qədər göbələk növü daxildir. Bu şöbədə l^mbirhüceyrəlğl^m də çoxhüceyrəh göbələklərə rast gəlmək olar. Onlann cismi haploid miseli ilə örtülmüşdür. Bu qrapun nümayəndələrinin ən əsas xüsnsiyyəti askosporlarla kisələrin formalaşmasıdır. Qrapun ən tamnmış nümayəndəsi mayadn (pivə, çaxn, kefir və s.). Sekvenasiya olunmuş S. pombe genləri, məsələn, Saccharomices cerevisiae mayası qlükozamn (C^Hjpg) fermentasiyasma təsir edir. Fermentasiya prosesi nəticəsində bir qlükoza molekulnndan iki etil spirti moleknin alımr. Askomisetlərin (quznqamı, dombalan göbələk və s.) torpaqda yayılan miseliləri bimüvəli hüceyrələrdən ibarət olur. Onlann kisələrində ziqot nüvələri əvvəlcə qovnşnr, daha sonra nüvənin meyoz bölüımrasi baş verməldə haploid ask sporlan yaranaraq külək vasitəsilə yayıln. Bazidiomisetlər (Basidiomycota) şöbəsinə aid olan göbələklər ali göbələklərdir. Onlara böyük ölçülər (bəzən yanm metrə çaür) xarakterikdir. Bədənləri çoxhüceyrəh miselidən ibarətdir.

a - sporlar b - sporiann

inkişafı C - İlkin mils&N

Şəkil 7.41. Bazidiomisetlərin sikli

60 VII rOSILCANI.I ALƏM

Göbələk hüceyrələrinin protoplastına nəinki nüvə, hətta mitoxondrilər, ribosomlar, Holci aparatı və ehtiyat şəklində toplanan qlikogen də daxildir. Hrflər bir-birinə sanlaraq ayaqcıq və papaqdan ibarət olan meyvə cismini yaradır ki,biz də onlan göbələk adlandınnq. Bu göbələklər həm vegetativ və qeyri-cinsi, həm də cinsi yolla artıb çoxala bilir. Bazidiomisetlərdən ən geniş yayılmışı papaqlı göbələklərdir. Onlar arasında həm yeməli, həm də zəhərli nümayəndələr mövcuddm. Yeməli papaqlı göbələklərə ağ göbələk (Boletus edulis), ağcaqovaq göbələyi (Leccinum versipel- le), tozağacı göbələyi (Leccinum crocipodium), Lactarius deliciosus, Cantharellus cibarius, Lactahus re- simus və s. misal göstərmək olar. Milçəkqıran (AmanitaphaUoides), kükürdü hifoloma (Hypholoma capnoides) , nanncı hiqroforopis (Hygrophoropsis aurantiaca) isə z'^əıü göbələklərdir. Zəhərli göbələklərin qəbulu kəskin zəhərlənmə, bəzi hallarda isə ölümlə nəticələıra bilər. Köhnə yeməli göbələklər də zəhərli ola bilir. Kif göbələklərinin ölçüləri kiçik, çoxalma sürəti isə böyükdür, onlar yaşama mühitinə az tələbkar olur. Mukor (ağ kif) göbələyi (Mucor sp.) geniş yayılnuşchr. O, birhüceyrəli göbələk olub, sporlar vasitəsilə çoxalaraq çörək, tərəvəz və mürəbbə üzərində yumşaq tüklü kif qatı əmələ gətirir. Bir çox kif göbələkləri xalq təsərrüfatına böyük ziyan vurur. Onlar ərzaq məhsullanm korlayır, meşə məmulatlarım sıradan çıxam, bitki, heyvan və insanlan xəstəliklərə yoluxdurur. Digər kif göbələyi penisilldir (Peniällium notatum). O, çoxhüceyrəli göbələk olub, sporlarla çoxalır. Ondan penisillin alımr. Penisillin ilk kəşf edilmiş antibiotik olub, iltihabaqarşı vasitə kimi istifadə edilir. O, xəstəliktörədici bakteriyalan məhv edir. Maya göbələkləri tumurcuqlama vasitəsilə çoxalan sferik formalı birhüceyrəli göbələklərdir. Onlar şəkər birləşmələrinin çox olduğu mühitdə inkişaf edərək onu spirtə və karbon qazma çevirir. Maya göbələklərinin bu xüsusiyyətindən çöıəkbişirmə, spirt emah, şərabçılıq, qənnadı- şirniyyat sənayesində geniş istifadə edilir. Yırtıa göbələklər (hifomisetlər) 200 növ olub xırda mikroskopik heyvanlarla (nematodlar, kolovratkalar, ibtidailər, xırda həşəratlar) qidalamr. Parazit göbələklər bitkilərdə müxtəlif xəstəliklər yaradır. Məsələn, Ustilago tritici V3 U. nada buğda və arpa sünbüllərini, Claviceps sp. çovdan, Puccinia gramini bitkilərin yarpaq və gövdələrim zədələyir (pas xəstəliyi), Uncinula sp., Erysiphe sp., Sphaerotheca sp. isə bitkilərdə unlu şeh xəstəliyi törədir. Sporlar vasitəsilə çoxalan göbələklər böyük sürətlə yayılaraq kənd təsərrüfatına ciddi ziyan vurar. Qov göbələkləri (Polyporales sırası) meşə təsərrüfatına zərər yetirir. Bəzi parazit göbələklər (Trichophyton violaceum, Microsporum sp., Candida albicans, Malassezia furfur, Piedraia hortae, Trichosporon beigelii) insanlarda bir sıra xroniki xəstəliklər (mikoz,kandidamikoz,dəmrov və s.) törədir. Saprofıt göbələklər təbiətdə maddələr dövramnda böyük rol oynayır. Onlar ölmüş bitki və heyvanların üzvi qalıqlarım minerallaşdırır. Bu göbələklər bakteriyalarla birlikdə reduşent funksiyasım yerinə yetirir.

61 EKOLOJI MENECMENT

Natamam göbələklərə 30 000-ə yaxın növ daxildir. Müxtəlif coğrafi zonalarda geniş yayılmışdır. Onlann arasında həm saprofıt, həm də parazit formalar ayırd edilir. Bn orqanizmlərin ən geniş yayılmış növü Fusarum göbələyidir. Penicilliwn ys AspergiUus göbələldəri də geniş yayılmışdır. Bu göbələklərdən məişət sənayesində, fumar, hmon və digər üzvi turşulann və fermenüərin alınmasında istifadə edirlər. Bunlann bəzi növləri antibiotildərin produsentləridir. Tibbdə və baytarlıqda geniş istifadə olunur. Son təsnifatlarda bu qrup Ascomycota və Basidiomycota daxilində təsmfləşib. Oomisetlər (Oomycota) əsasən, su və torpaq göbələkləridir. Bu göbələklərə kartof, pomidor və digər tərəvəzlərdə xəstəliklər yaradan Phytophtora göbələyi aiddir. Bu şöbəyə aid olan göbələklər, əsasən, ikiqamçıh olur. Buraya 600-ə qədər növ daxildir. Onlann içində həm ölmüş heyvanlann üzərində yaşayan su saprofıtləri, həm də ah bitkilərin parazitləri vardır. İnkişaf etmiş miseliyə malik olmasına rəğmən bəzi mütəxəssislər onlan göbələklərə deyil, yosunlara (Chromista) aid edirlər. Göbələklərin biosenozda və insan təsərrüfaünda rolu.Təbiətdə göbələklərin rolu böyükdür. Onlar qismən parçalayıcı orqanizm rolunu oynayır, bir çox ekoloji sistemlərin tərkibiıra daxil olaraq bitki və heyvan mənşəli üzvi toxumalan parçalayaraq bioloji dövriyyəyə qaytanr, maddələr dövramnda aktiv iştirak edir. Göbələklər sellülozaya, liqninə və digər bitki mənşəh biopohmerlərə təsir edən fermenüər istehsal edir. Bu fermenüər vasitəsilə üzvi maddələri sadə qeyri-üzvi birləşnralərə çevirib onlann avtotrof orqanizmlər tərəfindən mənimsənilməsinə şərait yaradır, torpaqda nrahsuldar hiunus qaümn yaranmasında fəal iştirak edir, mühitin təmizlənməsində böyük sanitar fəaliyyəti göstərir, ölmüş bitki və heyvanlann üzvi qalıqlarım minerallaşdırır. Bu göbələklər bakteriyalarla birlikdə redusent funksiyasım yeriıra yetirir. Heyvandarlıqda yem zülallanmn, hmon turşusunun, fermentlərin, vitaminlərin, boy maddələrinin ahnmasında, pendir sənayesində bir çox məşhur pendir növləri almaq üçün göbələklərdən geniş istifadə edirlər. Yuxanda qeyd edildiyi kimi, göbələklər çörəkbişirmə, spirt emalı, şərabçıhq, qənnadı-şimiyyat sənayesində geniş istifadə edihr. Göbələklər bir çox mineral maddələr (kalium, fosfor, dəmir), üzvi turşular (limon, çaxır, fiımar və s ), fermenüər (amilaza, lipaza, uretaza, sitaza), karbohidrogenlərlə zəngin olmaqla, həm də qiymətli qida vasitəsi hesab edilir. Yeməli göbələklərin böyük əksəriyyəti süni şəraitdə yetişdirilir. Göbələklərin xüsusi dadı və ətri var.Onlann bəzüəri (qara trüfel - Tuber melanosporum) delikates olaraq çox yüksək qiymətə malikdir Qidahlıq və dad keyliyyətiərinə görə göbələklər şərti olaraq 4 kateqoriyaya bölünür: Birinci kateqoriyaya yüksək dad və qidalıhğı ilə seçilən göbələklər aid edüir. Südlücə, ağ göbələk birinci kateqoriyalı göbələklər hesab edilir. İkinci kateqoriyaya aid göbələklər əla yeməli göbələklər olub, keyfiyyət və dad göstəricilərinə görə birinci kateqoriyah göbələklərə nisbətən aşağıda durur. Şampinyon, yağhca, qurutel, russula, giroporas bu kateqoriyaya aiddir.

62 Vm U.SIL.CANLIALƏM

Üçüncü kateqoriyaya aid göbələklər orta keyfiyyətli göbələklərdir. Aİkövrək, sanca və s, bu kateqoriyaya aiddir. Dördüncü kateqoriyaya aid göbələklər aşağı keyfiyyətli göbələklərdir. Çəpiş yağlıcası, çat- çat qıirutel, asılqal və s. bu kateqoriyaya aiddir. Çiy halda zəhərli və ya kəskin iyi, acı dadı, bərk ləti olan, lakin nratbəx emalından soma yeməh olan göbələklər şərti yeməli göbələklərə aid edihr. Bəzən cavan vaxtı yeməh olan göbələk (boz-bənövşəyi girodon, qış kötükcəsi, kandol psatirellası) digər məhsnllarla birgə yeyildikdə zəhərlənmə verir. Məsələn, boz peyinər (Coprinus atramentarius) alkoqolla yeyildikdə zəlprlənmə verir. Bn tip göbələklərin qida vasitəsi kimi istifadəsi ona əsaslamr ki, onlann tərkibindəki zəhər ya termik emal zamam parçalanaraq zərərsidəşir,ya da isti suda həll olunaraq atıhr. Şərti yeməli göbələkləri hazırlayarkən onlar çox l^cmh suda 35-40 dəqiqədən az olmayaraq qaynadılır, bnlyon atıhr, göbələklər isə suda yuyulur. Bəzi şərti yeməh göbələklər yalmz quradulduqdan 2 - 3 ay sonra istifadə edilir. Bu dövr ərzində onun tərkibindəki zəhərh maddələr parçalanır. Quzuqarm, ipəkvari volvariella, yaşıl qumtel, qarağac liollli şərti yeməh göbələklər hesab edilir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu təsnifat şərti xarakter daşıyır və son dövrlərdə bəzi göbələklər bir kateqoriyadan digərinə keçir. Belə ki, əvvəllər üçüncü kateqoriyaya aid edilən şampinyon bu gün öz məşhurluğuna görə birinci və ya ikinci kateqoriyada yer alır. Azərbaycanda Bioloji Müxtəliflik Konvensiyası üzrə Birinci Milh Məmzəyə əsasən, ölkə ərazisində 5000-dən çox göbələk təyin edilmişdir (Cədvəl 7.8.). Onlardan 150-yə qədəri yeməh göbələklərdir. Azərbaycan ərazisində rast gəlinən göbələklərdən 14 növ "Azərbaycamn Qırmızı Kitabı”nm ikinci nəşrinə salınmışdır (Cədvəl 7.9.). Bu göbələklərdən yalmz kökayaq quzuqanm Kisəli Göbələklər (Ascomycota) şöbəsinə aiddir. Yerdə qalan nadir və nəsli kəsilməkdə olan göbələklər Bazidi Göbələklər (Basidiomycota) şöbəsinə aiddir. Csdval 7.8. Azərbaycanın göbəhh müxtəlifliyinin taksonomik təsnifatı (Sadıqov A., 2007)

Cins və növlərin sayı Növlərin sayı Siniflərin adlan Cinslərin sayı ölkə üzrə 40 O cümlədən, Naxçıvan Myxomycota 18 240 1020

Phycomycota 45 2600 47 Ascomycota 210 1120 67 Basidiomycota 260 5020 35 Deuteromycota 130 22 Cəmi 763 171

63 EKOLOJİ MENECMENT

Csdval 7.9. Azsrbaycan srazisinds rastgslinsn nadir V3 nəsli kəsilməkdə olan göbələklər (Sadıqov A.,

fbniadı Azərbaycanca adı •Arealı

Amanita caesarea Sezar göbələyi İyvari Lənkəran, Astara (Hirkan meşəsi)

Anthums Javanicus gülquyruq Acı boletus Lənkəran, Aslara (Hirkan meşəsi)

Boletus calopus Qırmızı klatms Şabran,Qalaaltı meşəsi Lənkəran,

Clatrus ruber Mərcanvari herisium Astara (Hirkan meşəsi) Balakən

Heriäum coralloides Naımcı südlücə (Mahamalar)

Lactariüs deliciosus Göygöl (Göygöl meşələri)

Lepiota tommtella Naziklifli lepiota Xaçmaz (Yalama meşələri) Uzunköklü leykoaqarikus Abşeron Lmcoagarims macrorhizus Macrolepiota nymphamm Morchella crassipes Mayakvari çətirgöbələk Şahbuz (Biçənək) Phallus hadriani Kökayaq quznqamı

Hadrian fallnsn Şabran (Qalaaltı meşəsi). Oğnz Rhodotus palmatus Ovucvari rodotns Leonis Terfezia leonis Balakən,Abşeron Gədəbəy dombalam Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl, Qubadlı, Z Qobustan, Lökbatan Tuber aestivum Qax (Aİatemir),Zaqatala (Zarağan), Yay dombalam

’■I V , ,. ■, - y.',

Şəkil 7.42. Azərbaycan ərazisində rast gəlinən göbələklər (İlisn meşələri)

64 VIII ƏSİL. CANLI ALƏM

Şəkil 7.43. Azərbaycan ərazisində rast gəlinən nadir və nəsli kəsilməkdə olan göbələklər: a - iyvari gülquyı uq (Anthurus javanicus); b - acı boletus (Boletus calopus); c - qırmızı klatrus (Clatrus ruber); d - nanncı südlücə (Lactahııs deliciosus); e - mərcanvari herisium (Hericium coralloides);

65

VII rosıL. CANLI ALƏM

Zəhərli göbələklər yeyildikdə mədə-bağırsaq yolunun selikli qişasım kəskin qıcıqlandıraraq qann sancılan, qusma, qaytarma, ishal və s. təzahürlərlə müşayiət olunan sindromlara səbəb olur.Toksinlər orqanizmə daxil olduqdan 0 . 5 - 2 saat sonra zəterlənmə simptomlanbaş ağnlan və baş gicəllənmələri şəklində təzahür edir. Daha sonra kəskin qusma və ishal ilə müşayiət olunur. Çoxlu miqdarda zəhərli göbələyin yeyilməsi ölüm hallanna səbəb ola bihr. Göbələklərin xüsusi “ixtisaslaşmış” ekoqraplanndan biri də ağaclarda məskunlaşmış ksilotrof göbələklərdir. Ksilotrof göbələklər (yun. “xylo" - “ağac” deməkdir) canh (parazit) və ırrahv olmuş ağaclarda (saprofaq) yaşayır. Phellinus igniarius, Heterobasidion annosum, Anisomyces caucasicüs, Armillariella mellea, Bjerkandera adusta və s. göbələklər Azərbaycanda yayılmış canlı ağac ksilotroflandu. Fomes fomentarius, Piptopoms betulinus, Fomitopsis pinicola, Daedalea quercina kimi göbələklər ölmüş və çürümüş ağaclarda, koğuşlarda yaşayır. Stermm hirsııtıım, Schizophyllum commune. Ramana aurea və S. göbələklər isə, əsasən, yanmparçalanmış oduncaqlarda məskunlaşır. Makromiset-ksilotrof göbələklər meşə ekosistemlərində mühüm rol oynayu. Onlar oduncağın liqnin-sellüloza kompleksini ardıcıl olaraq parçalayaraq dövriyyəyə qaytanr, humus qatmm yaranmasında iştirak edir, bir sıra misetofaq həşəratlan (məsələn, Cecidomyiidae fəsiləsirra aid fırmilçəklər) mikroelementlərlə təmin edir. Bundan başqa, onlar qiymətli bioloji resurs hesab edihr. Son dövrlərdə oduncaqparçalayan göbələklər farmakoloqlann diqqət mərkəzindədir. Buna səbəb onlarm antioksidant xassəli bioloji aktiv maddələr üzrə effektiv produsent olmasıdır. Azərbaycamn ağac bitkilərində geniş yayılmış ksilotrof bazidiomiset göbələk növləri bunlardır (AMEA Mikrobiologiya İnstitutunun mikrob kolleksiyasından): Armillaria mellea, Anisomyces caucasicus, Bjerkandera adusta, B.fumosa, Climacodon pulcherrimus, Coprinus atramentarius, Daedaleopsis confragosa, Daedalea quercina, Fibuloporia bombucena, Fistulina hepatica, Flammulina velutipes, Fomes fomentarius, Fomitopsis annosa, Fcytisina, Fofficinalis, Fpinicola, Frosea, Funalia gallica, Ganoderma adspersum, G.applanatum, GJucidum, G.resinaceum, Heteroporus biennis, Hirschioporus pergamenus, Inonotus cuticularis, I.dryadeus, l.hispidus, I.radiatus, Irpex lacteus, Laetiporus sulphureus, Lenzites betulina, L.reichardtii, Marasmius androsaceus, Peniophora quercina, Piptopoms betulinus, Pquercinus, Pgiganteus, Polyporus agariceus, Rsquamosus, Pvarius, Polystictus tomentosus, Pycnoporus cinnabarinus, Phellinus confıguus, Ph.gilvus, Ph.igniarius, Ph.nigrilimitatus, Ph.pini, Ph.robustus, Ph.torulosus, Phlebia radiata, Ph.tremellosa, Rigidoporus ulmarius, Stereum gausapatum, S.hirsutum, Schizophyllum commune, Trametes cervina, T.gibbosa, T.hirsute, T.hoehnelli, T.pubescens, T.vaporarius, T.versicolor, T.zaonatus, Tyromyces kumatoidesys s.. Göbələklər qədim nranşəh orqanizmlərdir. Süm və Devon dövrlərində onların izlərinə rast gəlinir. Göbələklərin qalıq qazmülan göstərir ki, onların 400 mln. ilə yaxın yaşı vardu. Bəzi botaniklər göbələklərin öz xlorofilini itirmiş yaşıl yosunlardan əmələ gəldiyini fərz edir. Daha geniş yayılmış ırazəriyyəyə görə, göbələklər qamçıhlardan (ibtidailərdən) əmələ gəlmişdir. EKOLOJI MENECMENT

Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda bir sıra mikroskopik göbələklər - mikromisetlər təsvir edilmişdir. Bnnlar, əsasən, Mucor racemosüs, Chaetommm globosum, Acremonium rutilum, Aspergillus flavas, A.niger, A.terreus, A.versicolor, A.famigatus, Pénicillium brevi-compactum, P.chrysogenum, P.cyclopium, P.fréquentons, Pfuniculosüm, Trichoderma viride, Alternaria altemata, Cladosporium cladosporioides, Fusarium oxypomm və F.solani-dh.

Cadval 7.10. Azsrbaycan arazisinds rastgalinm göbəUkUr (Sadıqov A., 2007)

Elmi adı Azərbaycanca adı insan orqanizminə təsiri

Agaricus campestris A. Adi şampinyon İkisporlu İkinci kateqoriyalı yeməh İkinci bispoms şampinyon kateqoriyah yeməh A.silvaticüs Meşə şampinyonu Dördüncü kateqoriyah yeməli Amanita rubescens Çəhrayı amanita Dördüncü kateqoriyalı yeməli

Amanitopsis vaginata Dördüncü kateqoriyah yeməli A.fulvaA. imurata Boz qaravul Qızılı Yenrah deyil Yeməli deyil qaravul San qaravul Armillaria mellea Payız kötükcəsi Üçüncü kateqoriyah yeməh Boletüs aestivalis Yayboletusu Birinci kateqoriyah yeməh B. appendicülatüs B. Çıxmtılı boletus Tozağacı Birinci kateqoriyah yeməli betülicola boletusu Dördüncü kateqoriyah yeməli B. calopusB. edülis Gözəlayaqh boletus Ağ Yeməli deyil göbələk Birinci kateqoriyah yeməli

Qimuziayaq boletus B. erythropus B. impolitüs İkinci kateqoriyah yeməh Ağımül boletus Palıd Birinci kateqoriyah yeməli B. luridüs boletusu Yeməli deyil

B. queletii Kele boletusu Yeməli deyil B. regius Qəşəng boletus Birinci kateqoriyah yeməli Calvatia utriformes Torpaqvari kalvatia Dördüncü kateqoriyah yeməli Cantharellus cibarius Sanca Üçüncü kateqoriyah yeməli Clavariadelphus ligula Dilvari İdavariadeUus Dördüncü kateqoriyah yeməli Clavulina cristata Daraqvari klavulina Yeməli deyil Coprinus comatus Kilkəli peyinər Dik Dördüncü kateqoriyah yeməli Cortinariüs collinitus kortinarius Yeməli deyil

Flammulina velutipes Qış kötükcəsi Qıvnm Dördüncü kateqoriyah yeməh Helvella crispa helvella Üçüncü kateqoriyah şərti yeməli Hygrophoms aurantiaca Yalançı sanca Yeməli deyil Hydmm repandum Oyuqlu hidnum Dördüncü kateqoriyah yeməli Gomphidiüs glütinosus Yapışqanlı qonfıdiya Dördüncü kateqoriyah yeməli

68 VII FƏSİL. CANI.I ALƏM

Elmi adı Azərbaycanca adı İnsan orqanizminə təsir

Gyrodon lividus Gyromitra Boz-bənövşəyi girodon Adi Dördüncü kateqoriyalı yeməh esculenta malbeyni Üçüncü kateqoriyalı şərti yeməli Gyropoms castanms Şabalıd giropomsu Çəhrayı İkinci kateqoriyalı yeməli Laccaria laccata Lactarius lakkata Çəhrayı südlücə Dördüncü İmteqoriyah yeməh torminalis Birinci kateqoriyalı yeməli L. deliciosüs Nanncı südlücə Birinci kateqoriyalı yeməli L. insülsus Palıd südlücəsi Birinci kateqoriyalı yeməli L.piperatüs İstiotiu südlücə Dördüncü kateqoriyah yeməh L. scrobiculatus Baüqh südlücə Yeməh deyil

Laetipoms sulphureus Kükürdlü qov göbələyi Dördüncü kateqoriyah yeməh Lentims tigrims Leccinum Miləmli lentinus Boz Yeməli deyil griseüm leksin İkinci kateqoriyaiı yeməh

Lepista mda Lycoperdon Bənövşəyi lepista Dişcikli Dördüncü kateqoriyah yeməh perlatum tozanaq Dördüncü kateqoriyah yeməh Lyophyllum ulmariwn Qarağac liofili Üçüncü kateqoriyalı şərti yeməh Macrolepiota procera Hündür çətirgöbələk Dördüncü kateqoriyah yeməh Marasmius scorodonius Sanmsaqqoxulu çürüməz Dördüncü kateqoriyah yeməh M. oreades Çəmən çürüməzi Dördüncü kateqoriyah yeməh Morchella esculenta Yeməli quzuqamı Üçüncü kateqoriyalı şərti yeməh M. conica Konusvari quzuqarm Üçüncü kateqoriyalı şərti yeməh Panus rudis Phallus Kobud panus Adi fallus Yeməh deyil Yeməh deyil impudicüs

Pleurotus comucopiae Bollu asılqal Dördüncü kateqoriyalı yeməh Polyporus squamosus P. Pulcuqlu qov göbələyi Adi Dördüncü kateqoriyalı yeməh ostreatüs asılqal Dördüncü kateqoriyalı yeməh

Yeməh deyil Psatyrella candolleana Kandol psatirellası Qaraca Russula adüsta R. delica aikövrək Dördüncü kateqoriyalı yeməh Qəşəng aikövrək İkinci kateqoriyalı yeməh

Acıqoxu aikövrək Yeməli Yeməli deyil R.foetens R. vesca R. aikövrək Üçüncü kateqoriyalı yeməh virescens Yaşılvari aikövrək Üçüncü kateqoriyalı yeməh Suillus lüteus San yağhca İkinci kateqoriyalı yeməh

Dərravər yağhca Çəpiş İkinci kateqoriyah yeməh S. granulatüs S. bovinus yağhcası Dördüncü İmteqoriyah yeməh Volvariella bombycina Ipəlcvari volvariella Üçüncü kateqoriyalı şərti yeməh V. volvacea Volvariella Üçüncü kateqoriyalı şərti yeməh Xerocomus badius Şabalıdı qurutel İkinci kateqoriyalı yeməh X. chrysenteron X. Çat-çat qurutel Yaşıl Dördüncü kateqoriyah yeməh subtomentosüs quratel Üçüncü kateqoriyalı şərti yeməh

X. rubellus Qızaran qımıtel Dördüncü kateqoriyah yeməh

69

EKOLOJİ MENECMENT

Şəkil 7.47. Azərbaycan ərazisində rast gəlinən zəhərli göbələklər: a,b -qıfvari klitosibe (Clitocybe gibba); c - bəbirli amanita (Amanita pantherina); d - şeytan boletusu (Boletus satanas); e - oyuqlu entoloma (Entoloma sinuatum); f - ağarmış İditosibe

72

IIKGLGJ! MENEC'MHNT

Şəkil 7.49. Azərbaycan ərazisində rast gəlinən İtsilotrof göbələklər

74 VIİFƏSIL.CANLİALƏA'I

7 8 HEYVANLAR (ANIMALIA, ZOOBIONTA) ALƏMİ İBTİDAİLƏR (PROTOZOA) ALT

İbtidailər - heyvanlar aləminin birhüceyrəli orqanizmləridir. Lakin bitki keyfıyyətləriıra malik olan, fıtoflageUat adlanan birhüceyrəlilər bu alt aləmə aid edilir. Bunlara nümunə olaraq yaşıl evqlenam (Euglena viridis) göstərmək olar (Şəldi 7.50.). Bu alt aləmdə 25 000-30000 - ə qədər növ var. Onlardan çoxu şirin və duzlu sularda, torpaqda yaşayır, onlardan 3500 növə qədəri isə bitki, heyvan və insan orqanizmlərində paraziüik edir. İbtidailərin hüceyrə quruluşu çoxhüceyrə- li orqanizmlərin hüceyrələrinə tam bənzəmir, Flagella əlbəttə ki, bir qədər fərqlənir. Çünki ibtidailərin (qamçO bir hüceyrəsi onlar üçün bütöv bir orqanizmi əvəz edir. İbtidailərin bədən forması oval və ya

fotCQ/HeZ nsöcasinda uzunsov, ölçüləri isə əksər hallarda mikroskopik toplanmış poKsaxdndiar (3-150 mkm) olur. Onlar, əsasən, üçqath memb- Yıxılma''‘akuolu ranla (membramn qalınlığı ibtidainin növün- Şəkil 7.50. Yaşıl evqlenattm dən asılıdır) örtülmüş olnr. Membramn hər qatı (Euglena viridis) quraluşu zülaldan ibarətdir. Sitoplazma ektoplazma və endoplazmaya aynin. Ektoplazma, pellikula adlanan periferik təbəqə yaradır, qatı və sıx struktura, endoplazma isə daha dum, seyrək struktura malikdir. İbtidailərin orqanoidləri (primitiv orqanlar) nraqsəd və vəzifələrindən asılı olaraq ümnmi və xüsnsi olur. Ümumi vəzifələri yerinə yetirən orqanoidlərə nüvə, mitoxondrilər, ribosomlar, sentriollar, Holci aparatı, hzosomlar və s, aiddir. Nisbətən iri ibtidailər çoxnüvəh, kiçiklər isə təknüvəh olur. Nüvə ikiqat membıanla əhatə edilir. Xromosonüann sayı orqanizmin növündən asıhdır və 2-dən 160-a qədər dəyişir. Onlann uzrmlnğn 1-50 mkm intervalmda dəyişir. Xüsnsi vəzifələri yerinə yetirən orqanoidlərə hərəkət orqanoidləri, Lzm, yığılma vaknollan aiddir. Hərəkət orqanoidləri qamçılar, kirpikciklər, psevdopodilərdir (yalançı ayaqcıqlar). Məsələn, amöblərin terəkəti sitoplazmamn hərəkətinə əsaslamr. Ektoplazma endoplazmaya təzyiq edir, bunun nəticəsində sitoplazma bədənin o biri tərəfmə axır və bnrada psevdopodilər ərmlə gəlir. Psevdopodilərin köməyi ilə orqanizm müxtəlif istiqamətlərdə yerini dəyişə bilər. Qamçılılar əsası xüsusi qranul (bazal cisim) olan, blefaroplast adlanan burulmuş fibrillərdən ibarətdir. Kirpikciklər fibrilyar struktura malikdir. İbtidailərin qidalanma üsullan olduqca müxtəlifdir. Bəziləri qidam mayedə həll olmuş qidalı maddələri mənimsəməklə, digərləri hüceyrəvi ağız vasitəsilə, üçüncülər isə psevdopodilər vasitəsilə qəbul edir. Qəbul olunan qida həzm fermentlərinin iştirakı ilə xüsusi həzm vakuolunda l^zm olunur. Qida qalıqlan isə həzm vakuolu ilə birgə orqanizmdən kənar edilir.

75 KKOLOJI MENECMENT

Su İbtidailərinin çoxunun bir və ya bir neçə vakuolu var. Bu vakuollar onlarm orqanizmində sabit osmotik təzyiq yaradır, həmçinin bədəni oksigenlə təchiz edir. İbtidailərin bir qismi bəzi bitki xüsusiyyətlərinə malikdir. Bitkilər kimi onlarda da fotosintez prosesi olnr. Tərkibindəki xlorofılə və digər piqmentlərə görə onlarm rəngi qırmızı, yaşıl, san, qəhvəyi, tetta mavi də ola bilir. İbtidailərin böyük bir qismi eneıjini üzvi birləşnralərin oksidləşməsi nəticəsində ahr. Onlar bakteriyalardan fərqli olaraq qeyri-üzvi maddələrdən eneıji mənbəyi kimi istifadə edə bilmir. İbtidailər cinsi və qeyri-cinsi yolla çoxahr. Qidalamb böyüyən orqanizm qeyri-cinsi yolla iM hissəyə bölünməklə çoxahr. Bölünmə nüvədən başlaym İbtidailərin inkişaf sildi sadə və mürəkkəb olm. Sadə sikldə bir (vegetativ) mərhələ olnr. Mürəkkəb sikl isə ibtidainin müxtəlif orqan və toxumalarda inkişafı ilə əlaqəlidir. İbtidailər xarici qıcığa cavab reaksiyası verə bitir. Qıcıqlanma reaksiyasına misal olaraq ibtidailərin əlverişsiz şəraitə düşdükdə sistaya çevrilməsini göstərmək olar. Bu xüsusiyyət onlara ən əlverişsiz şəraitdə məhv olmamaq imkam verir. Əlverişli şəraitə düşən kimi sista aktiv vegetativ forma alır (trofozoit) və bn yolla yayıhr. Bu canlılahn böyük qismi sərbəstyaşayanlardırBəzi ibtidailər digər orqanizmdə, ona zərər ver- mədən yaşayır. Məsələn, qamçıtilarm müəyyən növləri (Hypermastigina dəstəsi) termiüərin və bəzi yüyürüklərin (tarakan) bağıısaqlarmda yaşayaraq onlara sellülozam l^zm etməkdə kömək edir. Bununla yanaşı, ibtidailərin bir çoxn insan və heyvan orqanizmində parazitlik edir. İnsan 50 növ ibtidainin potensial sahibi hesab otimnr. Onlarm 2 növü ağız boşlnğnnda, 12 növü bağn- saqda, 1 növü sidik axarlannda, 10-a qədəri isə qanda və digər toxumalarda parazitlik edir. Sista açılır və içərisindən aktiv hərəkətli fərdilər (trofozoitlər) çıxır. İbtidailər bu yolla yayılır. İbtidailərin təsnifatı onlarm hərəkət və çoxalma xüsnsiyyətləri əsasmda apanlır. Bnrada 6 tip ayırd edilir: Haplosporidilər (Haplosporidia), Sarkomastiqoforlar (Sarcomastigophora), Apikompleksa (Apicomplexa), Miksosporidilər (Mixosporidia), Mikrosporidilər (Microspora), Kirpikciklilər və ya İnfuzorlar (İnfusoria). SARKOMASTİQOFORLAR (Sarcomastigophora) TİPİ. Bn, ibtidailərin ən primitiv tipi sayıhr (Şəkil 7.51.). Bu orqanizmlərin əksəriyyəti bir nüvəli olub psevdopodilər və ya qamçılar vasitə- silə hərəkət edir. Onlar psevdopodilərin köməyilə həm hərəkət edir, həm də qida əldə edir. Hazırda bu canlılann qütb həlqəs 18 000-ə qədər növü məlumdur. İbtidailər təbiətdə üzvi maddələrin dövramnda və roptnlənn axacıqlan

-mıkronemlor heyvanlann qidalanmasında rol oynayır. Sarkomastiqoforlar, əsasən, dnzlu sularda yaşayır. Onlarm bəzi növlərinə şirin sularda, mm torpaqda rast gəlinir. Bu canlılann əksəriyyəti insan və heyvan orqa- Hold aparatı nizmlərində parazitlik edir. Sarkomastiqoforlar tipi Sar- kodinlər (Sarcodina), Opalintlər (Opalinata) və Qamçıhlar (Mastigophora) olmaqla 3 alt tipə aynhr. Sarkodinhr alt tipi (Sarkodina). Sarkodinlərin ən tipik nümayəndəsi şirin su amöbü (Amoeba proteus) və dizen- teriya amöbüdür (Entamoeba histolytica). Şirin sn amöbü distal qutb gölməçələrdə, kiçik su hövzələrində yaşayır. O, bimüvəli Şəkil 7.51. Kolcsidilərin quraluşu

76 VII FƏSII,.(’ANLI ALƏM canlı olub, sitoplazması 2 təbəqədən - ektoplazma və endoplazmadan ibarətdir. Psevdopodilər vasitəsilə hərəkət edir və qeyri-cinsi yolla (bölünmə) çoxalır. Bu canlılar əlverişsiz şəraitə düşdükdə sista əmələ gətirir. Sarkomastiqoforlar biosenozda mühüm ətemiyyət daşıyır. Onlarm əksəriyyəti bakteriofaq olub, bakteriyalann sayım və təsirini tənzimləyir, üzvi maddələrin toplanmasına, su və torpağın özü- nütənzimləməsinə şərait yaradır. Onlar ilkin produsentlər olub, mühiti qida maddələri ilə zənginləşdirir, onmğah və onmğasız su heyvanlan üçün qida mənbəyi rolunu oynayır. Sarkomastiqoforlar həm də ətraf mühitin göstəricilərini, çirklənmə dərəcəsini təyin edənbioindikatorlardır. Dizenteriya amöbü (Entamoeba histolytica) insan orqanizmində parazitlik edir. Ona mürəkkəb inkişaf sildi xarakterikdir. Üzərində dizenteriya amöbünün sistası olan ərzağı udaraq insan bu parazitə yoluxur. Bu parazitin əmələ gətirdiyi şiddətli ishal və bol qanaxma ilə müşayiət olunan ağm xəstəlik amöbiaz adlamr. Digər amöblər insamn bağırsaqlarmda yaşayaraq bakteriyalarla qidalamr. Ümumiyyətlə, insaırm mədə-bağırsaq sistemində 10-ayaxmamöb aşkar edilmişdir. Azərbaycanda Lobozea, Filosea, Acarpomyxea, Grarmloreticulosea, Phaeodarea, Heliozoa siniflərinin nümayəndələri tapılmışdır. Qamfı/ılar (Mastigophora) alt tipi. Bu orqanizmlər şirin və duzlu su hövzələrində yaşayır və bitki, heyvan, həmçinin insan orqanizmində parazitlik edir. Hazırda 8000-ə qədər növü nralumdm. Qamçıhlar oval, şarabənzər və ya uzunsov formada olur. Ölçüləri mikroskopikdir. Bədənləri ikiqat membranla örtülü olur. Sitoplazmada bir və ya bir neçə nüvə yerləşir (Opalinidlərdə 100 və daha çox). Bu orqanizmlər üçün maye mühitdə hərəkət etməyə imkan verən 1-8, bəzən daha çox (bir neçə min) qamçımn olması səciyyəvidir. Hər qamçı bədənə birləşmiş fibrillərdən ibarətdir. Bu alttipə aid olan orqanizmlər arasında sərbəstyaşayanlara və parazitlik edənlərə rast gəlinir. Onlar üçün mürəlckəb inkişaf sildi xarakterikdir. Qamçıhlar arasında ən çox yayılmış insan parazitləri yuxu xəstəliyi yaradan Tripanosomidlər (Trypanosoma gambiense, T. rhodesiense), leyşmanioz yaradan leşmaniyalar (Leishmania tropica, Ldonovani), trixomonoz yaradan trixomonadlar (Trichomonas vfl'^mfl/ıs'^ə ləmbliozyaradan ləmblilərdir (Lamblia intestinalis). Azərbaycanda, əsasən, Phytomastigophorea, Zoomastigophorea siniflərinin nümayəndələri tapılmışdır. Bəzi yeni təsnifatlarda bu tip yoxdur. APİKOMPLEKSA (Apicomplexa) TİPİ. Yeni təsnifata əsasən, bu tipin nümayəndələri Conoi- dasida, Aconoidasida və Blastocystea kimi 3 sinifdə qraplaşdmimışdır. Bu tipə aid olan orqanizmlərin qumluşu çox sadədir. Onlarda l^zm və ifrazat orqanlan yoxdm. Qidalanma, ırafəsalma və ifrazat bütün bədən səthi vasitəsilə həyata keçir. Tipin bütün nümayəndələri hüceyrədaxili pa- raziüərdir. Hazırda 20.000-ə qədər növü məlumdm. Onlann arasında ən geniş yayılmış növlər malyariya (Plasmodium fakiparum, P. vivax, P. ovale, P. malariae)və toksoplazmoz (Toxoplasma gon- dii) törədən parazitləıdir. Apikomplekslər üçün mürəkkəb inkişaf sildi xarakterikdir. Malyariya plazmodilərinin həyat sikli cinsi və qeyri-cinsi çoxalmamn növbələşməsindən ibarətdir. İnsan orqanizmində plazmodilər qeyri-cinsi yolla çoxalır, nəticədə merozoitlər, hamontlar və şizonüar kimi aralıq mərhələlər ənralə gəlir. Şizontlar eritrositlərin içində çoxalaraq onlan məhv edir. Bu səbəbdən də malyariya xəstəliyi zamam l^rarət yüksəlir, titrətmə yaramr. Şizontun qeyri-cinsi çoxalması P.falcipamm, P. vivax, P. ovale üçün 48 saat, Pmalariae üçün 72 saat təşkil edir. Plazmodilərin cinsi yolla çoxalması isə ağcaqanadın orqanizmində baş verir. Burada hamontlar inkişaf edərək qametlərə çevrihr. Qametlər isə birləşərək diploid ziqot əmələ gətirir. Ziqotun

77 EKOLOJI MENECMENT

Ətrafında membran əmələ gəldikdən soma, o sistaya çevrilir, daha dəqiq desək, oosistaya çevrilir. Sonra oosistalar meyoz bölünmə üsnln ilə bölünür və hər oosistanm içində haploid sporozoit formalaşır. Haploid sporozoitlər invaziv formadır, yəni ağcaqanad insamn dərisi üzərinə qonur, qam somr, qan sorarkən həmin invaziv formalar zədələnmiş nahiyəyə düşür və süd yenidən başlamr. Toksoplazmozun törədicisi də mürəkkəb inkişaf sildi keçir. Siklinbir hissəsi pişiyin, digər hissəsi ayn bir məməlinin, üçüncü hissəsi isə insan orqanizmində keçir. Xəzər dənizində Goussia, Eimerria cinslərinə aid 4 ixtioparazit apikompleksa növü təyin edilmişdir (İbrahimov Ş., 2012). MİKSOZOYLAR (Myxozoa) TİPİ. Bu tipə 1200-ə qədər növ daxildir. Nümayəndələri şirin və duzlu su hövzələrində yaşayır. Bütün miksozoylar parazit həyat sürür. Onlar şirin su hövzələrində və dəniz sulannda yaşayan balıqların orqanizmində parazitlik edir. Azərbaycamn şirin və duzlu su hövzələrində bu tipə aid 100-dən çox növ təyin edilmişdir. Onlardan 69 növə Xəzər dənizində rast gəhnir (İbrahimov Ş., 2012). MİKROSPORİDİLƏR(Microspora)TİPİ. Bu tipin nümayəndələri tom onurğalılarm,löm də onurğasızlann orqanizmlərində parazitlik edir. 1500-dən çox növü nralum olan mikrosporidilər hüceyrədaxih parazit həyat sürür. Ən geniş yayılmış mikrosporidilər bal anlarmda ağ diareya yaradan Nosema apis və Nosema bombycis-dir. Xəzər dənizində Glugea, Pleistephora cinsləriıra aid 8 ixtioparazit mikrosporidia növü təyin edilmişdir (İbrahimovŞ., 2012). Yeni təsnifatlarda bu tip göbələklər aləminə aid edilir. KİRPİKLİLƏR (Ciliophora) TİPİ. 6000-ə qədər növü nralnmdnr. Sərbəstyaşayan və parazitlik edən infuzorlar ayırd edilir (Şəldi 7.52.). İnfuzorlann ən geniş yayılmış növü infuzor tərlikdir (Parameäum caudatum). Sabit və uzunsov formaya malikdir. Xaricdən sıx pellikula ilə əhatə olunub. İki nüvəsi vardn (makronukieus və mikronukieus). Bədəni kirpikcildərlə örtüiüdür. Cinsi və qeyri-cinsi yolla çoxahr. Bu tipin patogen nümayəndəsi insanlarda balantidioz xəstəliyi yaradan balantidilərdir (Balantidium coli). İnşan çirkli su hövzələrindən su içdikdə bu parazitlə yoluxa bilər. Oz inkişaf mərhələlərinin bir qismini parazit, digərini isə sərbəstyaşayan kimi ömür sürən infuzorlar da məlumdur. Onlara misal olaraq ixtiaftiriusu göstərmək olar. İxtiaftirius bahq orqanizmlərində parazitlik edir. Son olaraq qeyd etmək lazımdır ki, ibtidailərin 50-yə yaxın növü insan üçün patogendir. Yer üzərində 300 milyona yaxın insan malyariyadan əziyyət çəkir və hər il 2 milyon insan bu xəstəlikdən dünyasım dəyişir. Visseral leyşmanioza yoluxmuş uşaqlann 20 - 30 %-i ölür. Hər il 200 mindən çox insan yuxu xəstəliyinin törədiciləri ilə yoluxm. Bu parazitə yoluxanların ümumi sayı isə 16 - 18 milyon tərtibində qiymətləndirilir. Trichomonas vaginalis kişi və qadınlarda sidik-cinsiyyət yollanmn iltihabına səbəb olur. Xəzər dənizinin Azərbaycan sektoranda 400, daxili su hövzələrində 400, keçmiş İsmayıllı və Pirqulu dövlət təbiət qoraqlan ərazilərinin torpaq örtüyündə isə 251 sərbəstyaşayan infuzor növü təyin edilmişdir (Əhkbsrov 1 2012). Xəzər dənizində 40 ixtioparazit infuzor növü təsvir edilmişdir (İbrahimov Ş., 2012). EVQLENOZOYLAR (Euglenozoa) TİPİ. Birhüceyrəli sərbəstyaşayan və ya parazit canlılardır. Xəzər dənizində Trypanosoma, Cryptobia cinslərinə aid 13 ədəd ixtioparazit evqlenozoy təyin edilmişdir (İbrahimov Ş., 2012).

78

EKOLOJI MENECMENT

7.9 ÇOXHÜCEYRƏLİLƏR ALT ALƏMİ (METAZOA)

SÜNGƏRLƏR (Spongia) TİPİ. Çoxhüceyrəli heyvaniaım ən sadə quruiuşiu tiplərindən biri süngəriərdir. 5000-ə qədər süngər növü nralnmdnr. Dəniz sairini oiub, bütün bədəni iiə suyun dibinə və ya sualtı əşyalara hərəkətsiz yapışır. Əsl çoxhüceyrəli heyvanlardan fərqli olaraq süngərlərin orqan və toxumalan yoxdur. Süngərlər koloniya şəldində yaşayır. Onlann kisəvan və ya qədəhvan bədəni iki qatdan: xarici dermal (ektodeıma) və daxih qatdan (endodetma) ibarətdir (Şəldi 7.53.a.).Bu qatlar arasında yerləşən struktursuz hissə mezoqley adlanır. Mezoqleydə ayn-ayn hüceyrələr səpələnmişdir. Süngərlərin mezoqleyində skelet inkişaf edir. Skelet kirəc (CaCO^), Icvars (SiO^) və ya buynuz maddəsindən ibarət olm. Yeni tədqiqatlar göstərir ki, süngərlər kiçik kvars hissəciklərim udub həll edir. Cinsi və qeyri- cinsi yolla çoxalan süngərin bəzi növləri zəhərüdir. Bir çox xərçəngkimilər və polixetlər düşnrandən qorunmaq üçün süngərlərdən sığınacaq kimi istifadə edir. Xırda molyusklar, çoxqılh qurdlar, bəzi xərçəngkimilər və bahqlar onlann toxumalannda yummia qoyur. Xəzər dənizində süngərlərin bir növü (Metschnikowia tuberculata) tapılmışdır. Azərbaycama şirin su hövzələrində (Hacıqabul, Ağgöl, Mehman gölləri. Kürün axmazlan və s.) Sihsiumbuy- nuzlular (Comacuspongia) dəstəsinə aid 3 növ süngər təyin edilmişdir. BmAax SpongiUa lacustris, S.carteri və Ephydatia flüviatilis süngərləridir. B AĞIRS AQBOŞLUQLULAR (Coelenterata) TİPİ. Bu tipin nümayəndələri, əsasən, dənizlərdə yaşayır, bəzi növlərinə isə şirin su hövzələrində də rast gəlmək olar. Bədən qumluşlan sadə olan bu canlılarm 9000 növü məlumdur. Onlar üçün radial simmetriya xarakterikdir. Bədənləri ektoderma və endodermadan ibarətdir. Onlann arasında mezoqley qatı yerləşir. Bu canlılar tipinin xarakterik nümayəndələri dəniz sularmda yaşayan, hərəkətsiz l^yat tərzi keçirən, koloniyalar yaradan mərcan polipləri, aktiv hərəkətdə olan, tək-tək yaşayan meduzalardu-. Bu tipin ən çox rast gəlinən nümayəndəsi hidradır. Hidralar cinsi və qeyri-cinsi yolla çoxalır. Bağırsaqboşluqlular təbiətdə mühüm rol oynayır. Onlar bir çox dəniz ekosistemlərinin nümayəndələridir. Mərcan polipləri koloniyalar quraraq mərcan rifləri və adalan yaradır. Azərbaycamn şirin su hövzələrində və Xəzər dənizində Hydrozoa sinfinə aid 6 növ bağırsaqboşluqlu müəyyən edilmişdir. Xəzər dənizində Cordylophora caspia, Bougainvilla megas, Blackfordia virginica və Xəzər endemi olan Moerisia pallasi yaşayır. Şirin su hövzələrində Hydra vtilgaris, H. oligactis və Microhydra sowerbii növlərinə rast gəlinir (Şəkil 7.53.b.). Yeni təsnifatda bu takson qrap hesab edilərək iki tipə - Knidarilər (Cinidaria) və Daraqlılar (Ctenophora) tiplərinə bölünür. Xəzər sulannda 200-dən çox knidari növü tapılmışdır (İbrahimov Ş., 2012). VII FƏSII-CANLI ALƏM

Şəkil 7.53. a - Spongia offıcinalis süngəri; b - Cordylophora caspia bağnsaqboşlusu

YASTI QURDLAR (Platyhelminthes) TİPİ. 25 000-ə qədər növü olan bn tipə nznnsov, bilateral-simmetrik bədən formasma malik snda, torpaqda, insan, heyvan və bitid orqanizmlərində yaşayan orqanizmlər aiddir. Yasti qurdlann uzunluğu onlarm növündən asılı olaraq 0.5 mm-dən 30 m-ə kimi dəyişir. Bəzi yastı qurdların bədən səthi kirpikciklərlə və ya qamçılarla örtülü olur. Digərlərində isə nüvələr və sitoplazma bədənin dərinliklərinə çökərək tequment adlanan epitelini yaradrr. Örtük toxnması qorayucu epiteh və onun altında yerləşən dəri əzələsi dəri>əzələ kisədən ibarətdir. Daxih orqanlar arasındakı hissələri parenxima toxuması doldumr. Bəzi yastı qurdlarda həzm sistemi ağız dəhyi, udlaq, qida borasu və bağırsaqdan ibarətdir. Bəzilərində isə, əsasən, lentşəkilli qurdlarda həzm sistemi ümumiyyətlə yoxdur. Yastı qurdlann əksəriyyəti hermaltoditdir. Yastı qurdlar ağız dəliyi olan ilk heyvanlar hesab olımnr. Onlarda skelet, qan-damar və tənəfiüs sistemi yoxdur. Bu tipə aid qurdlann arasında parazitlik geniş yayıhb. Onlarm arasında sərbəstyaşayan həyat tərzindən tədricən parazit həyat tərzinə keçən bəzi yasti qnrdlar qmpn müşahidə olnnnr. Bu, sərbəstyaşayanlarm aktiv işləyən orqarüanmn fəaliyyətdən qahb kiçilməsi, öz vəzifəsini itirməsi ilə əlaqədardır. Onlann bir qismində lokomotor və sensor orqanlar inaktivləşib və atrofiyalaşıb. Parazitlər qidam bütün bədən səthi ilə mənimsədiklərinə görə alimentar trakt onlarda reqressiyaya nğrayıb. Lentvan qnrdlarda (Cestoda sinifi) həzm sistemi yoxdnr. İnsan və ya heyvan bağırsaqlannda yaşadıqlanna görə mühitlərində oksigenin miqdan məhdnd olnr. Buna görə də bir çox yasti qnrdlarda anaerob tipli təırafiüs inkişaf etmişdir. Bn tipin nümayəndələrinin sinir sistemi bağırsaqboşlnqlnlarla müqayisədə mürəkkəbdir. Lentvan qnrdlann sinir sistemi baş nahiyəsində bir cüt sinir düyünü və ya ndlaqətrafi sinir halqasından və onlardan bütün bədən boyn nzanan sinir sütunlaimdan ibarətdir.

81 EKOLOJİ MENECMENT

Parazitlərin həyat tərzi və qida bolluğu onlaım sürətli nəsil artııuına imkan verir. Yastı qurdlaım inkişafı natamam metamorfozla keçir. Sürfələr ehtiyat qida (qlikogen) hesabına qidalamr. Bəzi növlərdə 1 nün-a yaxın sürfədən yalmz bir neçəsi inkişaf edib yetkin fərd həddinə çaür. Buna görə də onlar üçün sürətli nəsilarürma qabiliyyəti zəruridir. Bu tip 5 sinfə bölünür: lürpikli qurdlar və ya Turbellarilər (Turbellaria), Monogenilər (Monogenoidea), Somcu qurdlar və ya Trematodlar (Trematoda), Lenb^an qurdlar (Cestoda) və Sestodkiruilər (Cestodaria).

Şəkil 7.54. Yastı qurdlar

Kirpikli qurdlar və ya turbellarilər (Turbellaria) ən primitiv və yastı qurdlardır. Onlaım uzunluğu 5 mm-ə yaxındır. 3000 növü məlumdur. Əsasən, duzlu və şirin su hövzələrində yaşayırlar. Sərbəstyaşayanlardu-. Bu sinfin tipik nümayəndəsi ağ planaridir (ProcotyIa Jlu- viatilis). Bəzi tnrbellarilər xərçəngkimilərin, bahqlann və digər heyvanlann orqanizmində paraziüik edir. Azərbaycanda 400-dən çox trematod təyin edilmişdir (ManafovA., 2010). Trematodlarm 6000-ə yaxın növü vardır və onlaım hamısı insan və ya heyvan orqanizmlərində paraziüik edir. Trematodlar üçün mürəkkəb inkişaf sildi xarakterikdir. Onlaım l^yat sildi oldnqca mürəkkəbdir və sahibin dəyişməsi ilə gedir. Bn sinfin bütün nümayəndələri biohelminüərdir. Daimi sahibin orqanizmində maritalar (yetkin forma), aralıq sahibin orqanizmində isə sürfələr inkişaf edir. Trematodlarm əsas sahibləri insan və digər heyvanlardır. Onlar bir çox ağır xəstəliklərin törədicisidir. Bn sinfin patogen növlərim qaraciyər somcnsn (Fasciola hepatica), pişik ikisormaclısı (Opisthorchorchis felinms), lansetşəkilli somcn (Dicrocoelium lanceatum), klonovxis sinensis (Clonorchis sinetısisjvd s. nümnm kimi göstərımk olar. Lentvan qmdlar (Cestoda) yetkin formada insan və məməhlərin orqanizmində paraziüik edir. Bn sinfə 3000 növ helmint daxildir. Ən geniş yayılmış növləri donnz soliteri (Taenia solium), öküz soliteri (Taeniarhynchus saginatis), exinokolik (Echinococcus granulosus), enli lentqnrd (Diphyllobothrium latum) və başqalan aiddir. Azərbaycanda insanda, çöl və ev heyvanlarmda.

82 VII rOSIL.CANLI ALƏM

quşlarda,balıqlarda 200-dən çox lentvan qurd, Xəzər dənizində 260 növ sestod təyin edilmişdir. Kirpikli qurdlar (Turbellaria) sinfinə aid Xəzər dənizində 31 növ, Azərbaycamn şirin su hövzələrində isə 5 növ və 3 alt növ tapılmışdır. Soracular (Trematoda) sinfinə aid Azərbaycanda 410 növ qeydə alınmışdır. Hermofrodit canlılar olan monogeneylərin dünyada 2 000, Azərbaycanda 97 növü təsvir edilmişdir. İLKBƏDƏNBOŞLUQLULAR və ya YUMRU QURDLAR (Nemathelminthes) TİPİ. Yumru qurdlann bədəni silindrik uzunsov, buğumsuz və kirpiksiz olur. Bu orqanizmlərin 10 000-ə qədər növü var. Onlar demək olar ki, bütün ekoloji mühitlərə uyğunlaşmışdır. Bir çoxu insan, heyvan və bitki orqanizmlərində parazitlik edir. Yumru qurdlann bədəni bilateral simmetriyaya malikdir. Yumru qurdlara güclü inkişaf etmiş əzələ, həzm, ifrazat, sinir və cinsiyyət sistemi xarakterikdir. Qan-damar və tənəffüs sistemi yoxdur. Yumra qurdlar arasında həm sərbəstyaşayan, həm də parazitlik edən formalar mövcuddur. Bəzi formaların inkişafı sahibdəyişmə ilə gedir. Yumru qurdlar tipi bir neçə sinfə aynlır. Onlardan ən geniş yayılmış sinif Nematodlar (Nematoda) sinfidir. Parazit həyat sürən nematodlar arasında ən çox insan askaridi (Ascaris lumbricoides), bağırsaq nematodu (Strongyloides stercoralis), əyribaş qurd (Ancylostoma duodenale), trixinella (Trichinella spiralis) və s. yayılmışdır. Azərbaycanda ilkbədənboşluqlulardan 843 növ nematod, 2 növ qamıkirpikli (Gastrotricha), 291 növ rotatori (Rotatoria), 2 növ sap-qurd (Gordiacea) tapılıb. HALQALI QURDLAR (Annelides) TİPİ. Qurd tipləri arasında ən yüksək inkişaf etmiş formalandır. Onlar dənizlərdə, şirin su hövzələrində, torpaqda yaşaymlar. 18 000-ə qədər növü ıiKİumdur, Onlann uzunluğu 0.5 mm-dən 3 m-ə çatu. Parazit formalan da mövcuddur. Halqalı qurdlann xarici quruluşunda diqqəti cəlb edən əsas əlamət bədənin buğumlu və ya metamerh olmasıdır. Onlann bədəni bir-birindən fərqləıran üç hissəyə aynlır: baş-pər, buğumlu gövdə və anal-pəri hissə. Halqalı qurdlar simmetrikdir və dəri-əzələ kisəsi yaxşı inkişaf etmişdir. Onlarda Uzm, tənəffüs, qan-damar, sinir və cinsiyyət sistemi vardır. Təbiətdə halqalı qmdlaım böyük rolu var. Onlar balıqlar üçün qidadır. Torpaqda yaşayan həlqəvi qnrdlar torpağı yumşaldır, onu üzvi maddələrlə zənginləşdirir. Həlqəvi qurdlann digər nümayəndəsi olan zəlilərin (Hirudo medicinalis) tibbi praktikada böyük roln var. Hipertoniya, tromboz və s. xəstəliklərin müalicəsində onlardan istifadə edirlər. Xəzər dənizində Çoxqılh qnrdlar (Polychaeta) sinfiıra aid 7 növ, Azqılh qnrdlar (Ohgo- chaeta'^ sinfinə aid isə 31 növ, daxih sn hövzələrində 90 növ, soxnlcanlata aid 35 növ, zəhlər (Himdinea) sinfinə aid 17 növ (o cümlədən, 3-ü Xəzərdən) tapılmışdır. Onlardan Nais iorensis Qafqaz endemi, Parhypania brevispinus və Fabricia sabella caspica Xəzər endenüəridir. Tibb zəlisi (Hirudo medicinalis orientalis) Lənkəran, Şabran, Kürdəmir, Qazax rayonlannm ərazilərindəki sn hövzələrində geniş yayılmışdır. Keçən əsrin 70-ci illərində Azərbaycanda (Bakı, Yanardağ zəli ferması) ildə 1-1.5 mln zəh istehsal olnnaraq daxih bazarda və xaricə satılırdı.

83 EKOLOJI MENECMENT

ÇIXINTILILAR (Tentaculata) TİPİ. Oniar oturaq həyat tərzi sürən, bədəni aydın olmayan buğumiu və 3 seqmentdən təşkil olunmuş canlılardır. Birinci seqmentdə ağızönü pər, ikinci buğumda isə ağız dəliyi, üçüncü seqmentdə gövdə yerləşir. Ağız hissə kirpikvan çıxınülarla əhatə olunub. Tip özündə 3 sinfi - briozoylar (Bryozoa), çiyinayaqhlar (Brachiopoda) və foronidləri (Phoronida) əhatə edir. Onlar cinsi və qeyri-cinsi (tumurcuqlama) yolla çoxalırlar. Xəzər dənizində 6 növ, Azərbaycamn şirin su hövzələrində 4 növ briozoy qeyd edilmişdir. Xəzərin avtoxton növü olan Victorella pavida su bitkilərinə yapışır. Fredericella sultana Kiçik Qızılağac körfəzində, Plumatellapunctata, P. emarginata Aşağı Kür, Varvara su anbannda, P.''^n''^osa Hacıqabul gölündə qeyd edilmişdir. BUĞUM AYAQLILAR (Arthropoda) TİPİ. Buğumayaqhlar onmğasızlar arasında ən ali tipdir. Bu tipin tərkibində 1-1.5 mln. növ vardır ki, onlann da böyük bir qismi həşəratlann payına düşür. Buğumayaqhlara ikitərəfli simmetriya xarakterikdir. Həlqəvi qurdlarda olduğu kimi, buğumayaqhlarda da ikinci bədən boşluğu var. Buğumayaqhlann çoxunun bədəni 3 hissəyə bölünüb (baş, döş və qanncıq). Başda hiss orqanlan və baş-beyin yerləşir. Adətən, baş hissə döşlə birləşib baş-döş ənralə gətirir. Bədən və ayaqlar buğumlara bölünmüşdür. Buğumayaqhlann bədən səthini xitinləşmiş kutikula örtür. Onlarda həzm, tənəffüs, ifrazat, qan-damar, sinir, endokrin və cinsiyyət sistemi vardır. Həzm sistemi ön, orta və arxa hissələrə bölünür. Orta hissədə həzm vəzisi yerləşir. On ətraflar ağız aparatım əmələ gətirir. Suda yaşayan buğumayaqhlar qəlsəmələr vasitəsilə, quruda yaşayanlar isə ağciyər kisəsi və ya traxeya vasitəsilə (hörümçəkkimilər, traxeyatəıraffüslülər) təırafflis edir. Qan-damar sistemi ürək və aortadan ibarətdir. Qan rolunu hemolimfa oynayıb nəqliyyat funksiyasım yerinə yetirməklə bərabər, həm də orqanizmi su və qida ilə təmin edir. Sinir sistemi udlaqüstü və udlaqaltı düyündən, həmçinin qann sinir zəncirindən ibarətdir. Buğumayaqlılarda cinsiyyət sistemi və nəsilartırma prosesi olduqca müxtəHfdir. Onlann çoxu müxtəlif cinsiyyətli heyvanlardır. Lakin aralarında hermafrodit olan nümayəndələrə (xərçəngkimilər) də rast gəlnrak olar. Həşəratlarda partenogenez yayılmışdır. Buğumayaqlı- lann çoxunda erkək cinsiyyət hüceyrələri dişinin cinsi yollanna ötürülür və burada mayalanma baş verir. Buğumayaqhlann müxtəlif təsmfatlan mövcuddm. Onlardan biriıra nəzər salaq (Cədvəl 7.1 L). Qəlsəmətənəffüslülərin ən geniş yayılmış nümayəndəsi çay xərçəngidir. Qısqacbığcıq- lılardan (heliserlilər) ən çox rast gəlinəni bövlər, əqrəblər, gənələr, traxeyatənəfPttslülərdən isə bərabərqanadlılar, böcəklər, kəpənəklər, zar(pərdə)qanadhlar, taxtabitilər, ikiqanadlılar daxil olmaqla bütün teşəratlan göstəmök olar. Təbiətdə buğumayaqhlann rolu böyükdür. Onlar denrak olar ki, bütün ekosistemlərin mühüm komponentini təşkil edir. Belə hesab olunm ki, buğumayaqlılar Kembriyəqədərki mərUlədə, primitiv Ifölqəvi qmdlardan əmələ gəliblər.

84 VII FƏSİ I.. CANLI ALƏM

Csdv317.11. Buğumayaqlılann

Alt tip Sinif Qəlsəmətənəffüslülər(Branchiata) Xərçəngkimilər (Crastacea) Hörümçəkkimilər (Arachnoida), Qiimcquyraqlular Qısqacbığcıqlılar (Chelicerata) (Xiphosura), Dənizhörümçəkləri (Pycnogonida) Çoxayaqlılar (Myriapoda) üst-sinfı: tkicütayaqlılar (Diplopoda); Dodaqayaqlılar (Chilopoda); Simlillər TraxeyatəırafRislülər (Tracheata) (Symphyla); Pauropodlar (Pauropoda) Həşəratlar (İnsecta)

Xərçəngkimilər (Crustacea) sinfi. Bu sinfin dünyada 9 alt sinfə və 42 dəstəyə aid olan 73 000 növü məlumdur fwww.crustacea.neti. Azərbaycan sulannda bu sinfə aid 12 dəstəyə mənsub olan 450-ə qədər növ tapılmışdır. Bu sinfin nümayəndələri dənizlərdə və şirin su hövzələrində - su qatlarında (plankton) və suyun dibində (bentos) yaşayırlar. Bəzi təsnifatlarda bu sinif alt tip (73000 növ,l 003 fəsilə, 9 500 cins,42 dəstə, 5 və ya 6 sinif) kimi qeyd edilir. Xərçəngkimilərin bir sıra növləri (Balanus) oturaq teyat tərzi keçirirlər. Onlarm quruda yaşayan nümayəndələri (Isopoda) və parazit formalan vardır. Xərçəngkimilərin bir sıra nümayəndələri (Copepoda) xəstəliktörədici parazitlərin arahq sahibləridir. Xərçəngkimilər Buğumayaqhlar tipinin digər qruplarmdan fərqli xarakterik əlamətlərə malikdir. Onlarda 2 cüt bığcıq olub, ətrafları ikişaxəli quruluşa malikdir və onlar, əsasən, ayaqlann xüsusi çıxmülan olan qəlsəmələrlə tənəffüs edir. Xərçəngkimilərin bədəni 3 hissədən - baş, döş və qanncıq hissələrindən ibarətdir. Baş və döş buğumlan birləşərək ümumi qalxanla örtülü olan baş-döş əmələ gətirir. Baş beş buğumdan, döş ali xərçənglərdə 8, ibtidai xərçənglərdə isə müxtəlif sayda (50-yə qədər) buğumlardan ibarət olm Xərçəngkimilərin hər buğumunda (bəzi istisnalarla) bir cüt ətraf olur. LaMn ibtidai xərçənglərin qann buğumlannda ətraflar oimm. Parazit formaların əksəriyyətində isə ətraflar bir qayda olaraq reduksiya etmişdir. Bədən ətraflannm (protopodit) əsası 2 şaxəyə (daxiU və xarici) ayrılmışdır. Bu da primitiv əlamət hesab olunur. Bədənin baş hissəsində (buğumlarm sayma müvafiq) 5 cüt ətraf olm. Onların birinci cütü antenaları əmələ gətirir. Bu antenalar, adətən, birşaxəli (ali xərçənglərin bəzilərində hətta 3 şaxəli) olm. İki cüt antena başın ön, yuxan hissəsində, ağız dəliyi səviyyəsində yerləşir. Antenalar, əsasən, hissetmədə rol oynayır. Başda olan digər ətraflar isə üyüdücü çənələrə (bir cüt üst çənə-mandibula və 2 cüt alt çənə-maksila) çevrilmişdir. Döş ətraflanmn hamısı üzməyə (hərəkətə) xidmət edən ayaqlardır. Lakin bəzi nümayəndələrində döş ətraflanmn birinci 3 cütü çənə ayaqlarına (maksillopodlar) çevrilir. Çənə ayaqlan qidamn ovlanması və saxlanması vəzifəsini yerinə yetirir. Döş ətraflan çox zaman 2 şaxəli olur.

85 EKOLOJI MENECMENT

Xərçəngldmilərdə qarmcıq müxtəlif nümayəndələrində müxtəlif adlarla adlandırılan törəmələrlə qurtanr. Şaxəbiğcıqlı xərçənglərdə bn, kanda (qnyraq), kürəkayaqlı xərçənglərdə furka,ali xərçənglərdə isə telson (qnrtaracaq) adlamr. Xərçəngkimilərin bədəni xaricdən xitin mənşəli kutikula ilə örtülü olur ki, bu da onlann xarici skeletini əmələ gətirir. İbtidai xərçənglərdə bu örtük yumşaq, ali xərçənglərdə isə sərtdir. Skelet bədəni xarici təsirlərdən qorumaqla yanaşı,bədən əzələləri üçün də dayaq rolunu oynayır. Xərçənglərdə böyümə qabıqdəyişmə ilə müşayiət olunur. Xərçəngldmilərdə 2 cür göz olm. Bunlardan biri sürfə (naupli) gözü adlamr ki, bu göz quruluşuna görə çox sadə olub, bütün xərçəngkimilərin sürfə mərhələləri üçün xarakterikdir. İbtidai xərçənglərin bəzi qmplannda (məs., kürəkayaqlı xərçənglər) naupli gözü yetkin mərhələlərin əsas gözü kimi də fəaliyyətdə olur. Xərçəngldmilərdə gözün ikinci tipi bütün buğumayaqlılar üçün xarakterik olan mürəldcəb göz və ya fasetli gözdür (xeliserlilərdən başqa). Fasetli göz sadə göz yığımından (hər bir fasetli gözdə 3000-ə qədər sadə göz ola bilər) ibarətdir. Xərçəngkimilərin çox az qismində {Branchiopoda dəstəsi) eyni fərddə gözün hər iki tipinə rast gəlinir. Bununla belə, kürəkayaqlı xərçənglər üçün naupli gözü (xüsusilə, sikloplarda), onayaqh xərçənglər üçün isə fasetli göz xarakterikdir. Xərçəngkimilər sinfi əvvəldə qeyd edildiyi kimi, 42 dəstədən ibarətdir. Cədvəl 7.12. -də onlann təsnifatı və Azərbaycanda yayılmış əsas növləri verilmişdir.

Şəkil 7.55. Xərçəngkimilər: a - artemiya xərçəngi (Artemia salina),h - dəniz qozası (Balanus ebumens), C - dəniz tarakam (Saduria entomon),d - məryəmqmdu (Hemilepistus klugii). NövbrA. Əliyev t"r"fmdən tsyin edilib.

86 VII FƏSIL.CANLI ALƏM

Csdvsl 7.12. XarçmgkimilərinAzarbaycanda yayılmış asas növlari (Azarbaycanın heyvanlar alami.

DƏStƏDT Növlər Ayağiqəlsəməli xərçənglər Artemia salina, Branchinectella media, Branchinectaferox, Chirocephalus (Anostraca) skorikowi (endem), Ch.weisigi (endem) şirin sularda: Triops cancriformis, Yarpaqayaqb xərçənglər T.cancriformis transcaucasicus, Diaphanosoma brachyurum, (Phyllopoda) D.b.leuchtenbergianum, D.sarsi, Daphnia magna, Şirin su hövzələrində 134, D. pulex, D. longispina hyalina, Simocephalus vetulus, Xəzər dənizində 57 növ S.elizabethae, Moina macrocopa, M.brachiata. Xəzər dənizində: Polyphemus exigmts, Cercopagis longiventris, C. prolongata, C.anonyx, Apıyis cylindrata, A.beklemi'^evi.Evadne anonyx typica, E. a.prolongata, Podonevadne trigona typica. Şirin sularda: Calanipeda aqaaedülcis, Sinodiaptomas sarsi, Kürəkayaqlı xərçənglər Hemidiaptomus rylovi,Arctodiaptomus acutilobatus, (Copepoda) Macrocyclopsfııscus,M.albidus, Eucyclops sermlatus, Cyclops strenuus, Xəzər dənizində 41, şirin C. vicinus, Microcyclops grasilis, Thermocyclops dybowskii. Xəzər dənizində: Eurytemora grimmi, f.ıınnor (endem), Heterocope sularda 60 növ caspia, Halicyclops sarsi, Mesochra lilljeborgi, Limnocalanus grimaldii. Quyruqqəlsəməli srarçənglər Argulus coregoni, A.follacms. (Branchiura) Balanus improvisus, B.ebumeus. Bığayaqlı xərçənglər Daxih su hövzələrində: Eucypris lutaria, llyocypris gibba, Cypris (Cirripedia) bispinosa, C.pubera, Herpetocypris reptans, CycIocypris ovum, Physocypria kraepelini, Herpetocypris reptans, Candona candida, llyocypris lacustris, l.biplicata, Çanaqh xərçənglər (Ostracoda) Ldivisa. Daxili su hövzələrində 19, Xəzər Xəzər dənizində: Cytheıissa inormis, Leptocythere bacuana, L.martha, dənizində 88 növ L.bacuana longa, Lbosqueta artemica, L.laevis, L.minuta, L.laetiflca. Xəzər dənizində: Limnomysis benedeni, Katamysis warpachowskyi, . Paramysis ullskyi, P.intermedia, P.lacustris, P.baeri, P.loxolepis, Mızıd xərçənglən (Mysıdacea) p P.kessleri, Mysis caspia, Diamysispusilla, Mysis Xəzər dənizində 20 növ: 13 növ microphthalma, M.macrolepis, M.amblyops Şars Daxili sularda: Xəzər endemidir. Limnomysis benedeni, Paramysis lacustris. Şirin sularda 2 növ Endem növlər: Schizorhynchus bilamellatus, Sch.knipowitchi, Pterocuma Kum xərçəngləri (Cumacea) grandis, Stenocuma diastyIoides, St.grasilis, Hyrcanocuma sarsi. Xəzər dənizində 18 növ Carinocuma birsteini, Volgocuma telmatophora, Pseudocuma cercaroides, P.laevis, Caspiocuma campylaspoides. Endem növlər: Saduria entomon caspia, Jaera sarsi caspica. Şirin sulanndabir növ -Asellus aquaticus - yayılmışir. Bərabərayaqh xərçənglər (Jımıda yaşayan bərabərayaqh xərçənglər: Porcelliopruinosus, (Isopoda) Protrachloniscus orientalis, Armadillidium vulgare, Hemilepistus klugii, Xəzər dənizində 2 alt-növ H.ruderalis, Desertillio elongatus, Cylisticus murovdaghiensis. Xəzər dənizində: Amathillina cristata, A.spinosa, A.pusilla, A.maximovitschi, A.affınis, Dikerogammarus haemobaphes, D.caspius, D. oscari, Niphargoides (Pontogammarus) maeoticus, N. (P.)robustoides, Yanüzən xərçənglər N.(P.)paradoxus, Niphargoides compactus, N.caspius, Ngrimmi, (Amphipoda) N.compressus, Niphargus caspius. Xəzər dənizində 74, daxili Daxili sularda: Gammarus matienus, G.balcanicus alarodius, su hövzələrində 32 növ G.lacustris, G.komareki araxenus, G.balcanicus talyschensis,

Onayaqh xərçənglər (Decapoda) Xəzər dənizində 6 növ, daxili sularda 5 növ

87

VIİFƏSIL. CANLI ALƏM

Hörümçdkkinıilər (Arachıüda) sinfi. Bütün quru heliserilərini (Chelicerata) əhatə edən, ölçüləri 100 tnikrondan (məs., fır gənələri) 20 sm-dək (pandinus-imperator əqrəbi) olan bu sinfin planetdə 13 dəstəyə aid 114 mindən çox növü təyin edilmişdir (Şəkil 7.57 ). Hörümçəklər (Aranei) dəstəsi. Ölçüləri 0.8 mm - ıl sm intervalmda dəyişən, çox geniş rəngarəng çalarlara, mürəkkəb naxışlara malik hörümçəklər yırtıcı canlılar olub. Yer kürəsinin həıyerində və müxtəlif şəraitlərdə - Afrika və Amerika səhralannda. Qrenlandiya buzlaqlarında, dəniz səviyyəsindən 7 min metrə qədər yüksəkliklərdə yaşayır. Hörümçəklərin bədəni baş-döşdən və qarmcıqdan ibarət olub, ətraflarında 4 cüt ayaq yerləşir (Şəkil 7.58 ). Səfil hörümçəklər ovunu güdür, hoppanan hörümçəklər şikann üzəriıra öz ölçülərindən 75 -80 dəfə böyük məsafədən hoppamr. Bu xüsusiyyət şikara qədər olan məsafənin çox dəqiq hesablanmasım tələb edir. Bu funksiyam baş-döşün ön hissəsində yerləşən 6-8 ədəd göz təmin edir. Digər buğumayaqlılardan fərqli olaraq hörümçəklərin gözləri fasetyox,linza tiplidir. İki orta (əsas) gözlər digərlərinə nisbətən iri olur. Yan gözlər hər hansı bir hərəkəti llksə etriök üçündür. Bu gözlərin könrakliyi ilə hörümçəyin beynində obyektin dəqiq Hcmi xəyalı yaramr. Qanncıqda tor ziyilləri yerləşir. Zülaldan ibarət olan tor maye hahnda olub havada polimerləşir. Hörümçək tordan müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edir: tutucu tomn qurulması, yumurta baramasımn, tor çərçivəsinin hazırlanması və s. Oturaq həyat tərzi keçirənlər isə tordan çox mürəkkəb quraluşa malik tutucu qurğular düzəldir, ovu zəhəri ilə öldürürlər. Hörümçəklərin qida obyekti müxtəlif növ Şəkil 7.57. Quşyeyən hörümçək (Brachypelma smithi) cücülərdir. Su hörümçəkləri su teşəratlanmn sürfələrini, kiçik xərçəngləri,balıq körpələrini ovlayır. Nəhəng tropik hörümçəklər kiçik qnşlan da yeyir. Hörümçək şikanm zəhəri ilə öldürdükdən sonra həzm şirəsi bnraxır. Erkək fərdin ölçüləri, adətən dişidən kiçik olnr. Bəzi hallarda bn fərq 1000 dəfədən çox olur. Bəzi hallarda erkək fərd dişini mayalandırdıqdan sonra dişi fərd tərəfindən yeyilir. Nəsil qayğısına qalmaq onlar üçün səciyyəvidir. Ynmurta baramaya qoyulur. Dişi fərd baramam ya özü ilə gəzdirir,ya da bərk cismləıə (bitki, ağac, daş) yapışdırır. 30-40 gündən soma ynmnrladan çıxan hörümçəklər öz müstəqil torlanm qımırlar. Əksər hörümçəklər 1 il, iri qnşyeyən hörümçəklər isə 7-8 il yaşayır. Hörümçəklərin böyük əksəriyyətinin zəlili insan üçün tamamilə ziyansızdır. Yalmzbəzi növlərin, xüsnsilə qaraqmdnn (Latrodectus treecemgusttatus) sancması ölümlə nəticələnə bilər. Heyvanlar aləmində hörümçəklər ən geniş yayılmış dəstələrdən biridir. Dünyada 109 fəsiləyə aid 42 mirra yaxm növ, Azərbaycanda

89

EKOLOJİ MENECMENT

Hörümçəklər içərisində Lycosidae fəsiləsinə aid olan canavar hörümçək (tarantul) - Lycosa tarantüla bir çox həşəratların, xüsusilə ziyanvericilərin (ayaqquyruqlular, milçəklər və onlann sürfələri ilə qidalanmaqla) sayım tənzimləməklə kənd təsərrüfatı və təbii ekosistemlərdə xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Fəsilənin bütün üzvlərinin 3 sırada yerləşmiş 8 gözü olur (Şəkil 7.60.). Birinci (aşağı) sıra 4 xırda gözdən ibarətdir. İkinci orta sırada 2 böyük göz olur. Üçüncü (yuxan) sıra gözləri bir cüt olub, yan tərəflərdə yerləşir. Hörümçəklər üçün görmə xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Tarantul digər hörümçəklər kimi yumurta qoyaraq barama toxuyur. Dişi fərd yumurtadan çıxmış bala hörümçəkləri (40 - 100 ədəd) onlar sərbəst qida tapmaq vərdişi əldə edənə qədər qarmcığmda daşıyır (Şəkil 7.60.).

Şəkil 7.60. Canavar-hörümçək: Lycosa singoriensis: a - dişi fərd balalan ilə; b - canavar-hörümçəyin yuvası; c - görmə sistemi; d - yetkin fərd

92 VII FƏSIL CANLI ALƏM

Əqrəblər (Scorpiones) qum canlılan olub, yalmz isti iqlim qurşaqlarında yayılmışdır. Meşə, bataqlıq, subalp və alp çəmənliklərində əqrəblər olmur. 1400-dən çox növü olan əqrəblərin 50-nin zəhəri insan həyatı üçün təhlükəlidir. Onlar qum buğmnayaqlüan içərisində ən qədim dəstədir. Ən iri ölçülü əqrəbin uzunluğu 20 sm-ə çatan imperator əqrəbidir {Pandinus imperator) (Şəkil 7.61.)- Əqrəblərin baş-döşü bir qalxancıqla örtülmüşdür. Onun üzərində 3-6 cüt göz yerləşir. Baş-döş kiçik heliserilər, qısqach iri pedipalplar və 4 cüt ayaqdan ibarətdir. Buğumlu qanncığm ön hissəsi 7 seqmentdən, arxa hissəsi isə 5 seqmentdən ibarətdir. Qanncığm sonbuğumunda iti qarmaqşəkilli neştərin ucuna açılan zəhər vəziləri yerləşir. Əqrəb çalması ağnlı olsa da 2-3 günə fəsad vermədən keçib gedir. Qara əqrəbin zəhəri daha güclü olub, yaşlı insanlarda stasionar müalicə ehtiyacı yaradır. Tropik əqrəblərin çalması insan həyaü üçün çox təhlükəlidir. Azərbaycanda polimorf növ olan əlvan əqrəb 14 alt növə malik olub, daha çox yayılmışdır. Abşeronun bəzi ərazilərində 1 ha əraziyə 120, Naxçıvanda isə 250 ədəd əqrəb düşür. Azərbaycanda qara əqrəb (Androctonus crassicauda) Naxçıvan ərazisində qeydə ahnmışdır. Bu əqrəb yüksək məhsuldarlığa malikdir (35 -70 bala verir) (Şəkil 7.61.; Cədvəl 7.13.).

Şəkil 7.61. a - imperator əqrəbi (Pandinus imperator); b - qara əqrəb (Androctonus crassicauda);

93

VII raslL.CANI.1 ALƏM

İkicütayaqhlar (Diplopoda) sinfi bədənlərinin silindrik forması və bədənin hər seqmentində 2 eüt ətrafın olması ilə xarakterizə olnımr. Yalmz gövdənin cüt-cüt 4 halqasında bu yoxdur. Bədənləri kalsium və karbohidratla zəngin olan qalxanla örtülmüşdür. Yan hissələrində müdafiə mayesi ifraz edən vəzlər vardır. Hazırda dünyada 16 dəstə, 170 fəsilə, 2200 cinsə aid 10 minə yaxın ikicütayaqh təyin edilmişdir. Mütəxəssislər onlann real növ müxtəlifliyini 80 min intervahnda qiymətləndirirlər. Bmadanbelə çmr ki, hazırda bu sinfin yalmz 10-15 %-i aşkarlanmışdır. Qafqazda 100-ə yaxın, Azərbaycanda isə Qalxancıqlar (Glomerida), Çoxbağhlar (Polydesmida), San qırxayaqlar (Julida) dəstələriıra aid 37 növ Diplopoda müəyyən edilmişdir. Bunlar Hyleoglomeris lenkorana, Brachydesmtıs bidentatüs, Amblyiulus continental is, Ommotoiulüs caspius, Megaphyllum brachyurum, Brachyiulus lusitanus və bitki qahqlanmn əsas parçalayıcısı olan Amroleptophyllum caucasicum və s. növlərdir. İkicütayaqhlar ekosistemlərdə müstəsna rol oynayır. Onlar bitki və tökülmüş yarpaq qalıqlanmn ilkin parçalanmasım həyata keçirir, torpaqəmələgəlmə prosesində və maddələrin dövramnda aktiv iştirak edir. Bir çox ikicütayaqlılar torpaq tipinin təyin edilməsində indikator rolu oynayır. Kalsiumu toplamaq xüsusiyyəti torpağın su saxlamaq qabiliyyətim artınr. Monitorinq prosesləri zamam onlardan torpaqlann ağır metallar və radioaktiv elementlərlə çirklənməsi indikatora kimi istifadə edilir. Digər tərəfdən, bütün çoxayaqlılar torpaq və torpaqüstü onurğasızlarm say tənzimləyicisidir. Çoxayaqhlann özləri isə yırtıcı böcəklər, sürünənlər, quşlar və bəzi məməlilərin qida rasionunu təşkil edir. Dodaqayaqlüar (Chilopoda) sinfinin nü- mayəndələri 15-23 cüt ayağa malik müxtəlif onurğasızlarla qidalanan yırtıcılardır. Onlar, əsasən, torpaqda, daşlarm və kötüklərin altın- da, meşə döşənəyində,ağac qabığında yaşayu- lar. Bədənləri dartılmış, bel, qarm istiqamətin- də yastılaşrmş olur. Şikan bədən ətrafındakı birinci (daxilində zəhər vəzisi olan) caynaq çıxınü (dodaqayaq) vasitəsilə tutaraq saxlayır. Nəhəng (skolopendrlər) çayanlar (Scolopend- ra gigantea) quşlara, kərtənkələlərə, qura qur- bağalarına hücum edir. Onlann bəzilərinin

zəhəri insan həyatı üçün təhlükəli olub,qıcol- ma və iflicə səbəb olur. Şəkil 7.63.Həlqəvi çayan (Scolopendra cingulata)

Dünyada 3 minə yaxın, Azərbaycanda 4 dəstəyə aid 60-a yaxm növü təyin edilmişdir: Geofillər (Geophilomorpha), Çayankimilər (Scolopendromorpha), Sümükcələr (Lithobiomorpha) və Milçəktutanlar (Scutigeromorpha) dəstələri. Bunlar Geophilus caucasiens, G.transmontanus, Pleurogeophilus caucasiens, Pachymerium ferriginium, Clinopodes escherichii, Brachygeophilus sukacevi.

95 EKOLOJİ MENECMENT

Scolopendra aralocaspica, S.cingulata, Scutigem coleoptrata, kor skolopendrlar fasiləsinə aid Cryptops pmctatüs və s. növlərdir. Azərbaycamn dodaqayaqlı faunasında Sümükcələr (Lithobiomorpha) dəstəsi daha geniş təmsil olunmuşdur (40-a yaxın növ və alt növ). Onlann böyük hissəsi Lithobius (14 növ) və Monotarsobus (18) cinslərinə aiddir. Bunlar Harpolithobius perplexus, Lithobius portschinskii, L.viridis, L.kessleri, L.pusilus, L.asoer, L.antipai, L.oblongus, Monotarsobius cutipes, M.curtipesys s.-dir. Simlillər (Symphyla) sinfinin nümayəndələri çox kiçik canlüar olub (8 mm-ə qədər), 3 cüt ağız orqamna, 12 cüt ayağa malikdir. 3-cü və 12-ci ayaq cütlərinin əsas hissəsində masaməh kisəciklər susorma funksiyası daşıyır. Azərbaycamn buğumayaqhlar faunasında bu sinfə aid növ yoxdur. Pauropodlar (Pauropoda) sinfinin nümayəndələri çox kiçik canlüar olub (0.5 - 2.0 mm) bədəni 10 buğumdan ibarətdir. Birinci buğum ayaqsızdır. Digər buğumayaqlüardan fərqli olaraq bu sinfə aid olan növlərin gözləri, ürəyi və traxeyası yoxdur (Şəkil 7.64 ). Onlar dəri tənəffüsünə malikdir. Azərbaycamn buğumayaqhlar faunasında bu sinfə aid növ yoxdur.

Şəkil 7.64. a - simfil; b - Pauropus huxleyi

Həşəratlar (İnsecta) sinfi 1 milyona yaxın növü əhatə edib, müasir heyvanlar aləminin ən böyük taksonudur. Onlann xarakterik cəteti bədənin bir-birindən kəskin fərqlənən 3 hissəyə - baş, döş və qarmcığa aynimasıdır. Baş hissəsi 6 ədəd bir-birirra qovuşmuş seqmentdən ibarətdir. Döş hissə 3 (öndöş, ortadöş, arxadöş), qarnı hissə isə 10-12 seqmentə bölünmüşdür. Baş hissədə 3 fərqli gözlər (əlavə, törəmə, faset), bığlar və ya bığcıqlar, üst çənələr (mandibullar), alt çərralər (maksillər) və alt dodaq yerləşir. Bütün bu orqanlar cüt sayda olur. Bundan başqa, başda cüt olmayan elementlər də mövcuddur. Bunlar 3 ədəd sadə göz (gözcük), ağız dəliyi üzərindəki üst dodaqdır. Bığcıqlar nraqsəd və funksiyasına göıə çox müxtəlif (sapşəkilli, təsbehşəkilli, mişarşəkilli, daraqşəkilli, lələkşəkilh, sancaqşəkilli, oxlovşəkilh, dirsəkli, qılşəkilli, düzgün olmayan) formalarda olur. Həşəratların ağız törəmələri də müxtəlif (gəmirici, soracu, deşici soracu, yalayıcı, gəmirici yalayıcı) formada olur. Döş seqmentlərinin qarm hissəsinə 5 hissədən (çanaq, burma,bud,baldır.

96 VII FƏSIL.CANLI ALƏM

pəncə) ibarət olan 3 cüt ayaq birləşir. Fnnksiyasından asılı olaraq ayaqlar müxtəlif formalarda - yüyürücü (karabid böcək), üzgüçü (üzər böcək), tutucn (dəvədəlləyi), qazıcı (danadişi, peyin böcəyi), toplayıcı (bal ansı) olm (Şəkil 7.66.)- Həşəratlar trofik münasibətlər baxımından çox rəngarəngdir. Ayaqquyruqlular, bərabərqa- nadlılar, çöpşəkillilər, termitlər, düzqanadlılar, əsasən, odnncaq, bitkilər, onlann tozcuqlan, şirələri və kök sistemləri ilə qidalamr. Baharcılar, embilər, qılqnymqlnlar, qulağagirənlər, əsasən, detrit, bitki və heyvan qalıqlan ilə qidalamr. İkiqnymqlnlar, dəvədəlləyilər, iynəcələr, bəzi ikiqa- nadlılar (yırtıcı kür), əsasən, yırtıcı həşəratiardır. Tükyeyənlər isə heyvan və quşlarda parazitlik edir. Bitlər, birələr parazit canlılar olnb, sahibin qam ilə qidalandığı halda,yelpikqanadhlar sahibin bədəninə girməklə, bəzi milçəklər (Volfart milçəyi, mozalanlar və s.) sürfələrini heyvanlann bədənlərinə (açıq yaralar, bnmn, göz, qnlaq) qoymaqla endoparazitlik edir. Həşəratiar aləminin real sayı təxminən 2-6 mln., planetdə rast gəliıran bütün növlərin 20 %-i əüafmda qiymətləndirilir. Hər il orta hesabla 20 000 yeni növ tapıhr. İndiyədək müəyyən edilmiş növlərin aid oldnğn 34 dəstə içərisində tərkibindəki növlərin sayma görə 4 dəstə üstünlük təşkil edir. Bnnlar Sərtqanadhlar (Coleoptera), Pulcuqqanadhlar (Lepidoptera), İkiqanadlılar (Diptera) və Zərqanadhlar (Hymenoptera) dəstələridir (Cədvəl 7.14. Vincent H. Resh et all, 2009). Elmi mənbələrə əsasən, Azər- Cadval 7.14. Dörd dsstə üzra tssvir edilmiş növUrin müqayissli analizi aycanda 25 mindən çox həşərat növü təyin edilmişdir. Dəstələr ; Dşyir edilmiş m illik orta təsvir sürəti

Coleoptera 300 000 - 400 000 2308 əzi həşəratlar insan Dya- ünda və təsərrüfatında ziyan- Lepidoptera 110000 120000 90 642 Diptera verici xüsusiyyətlərə malikdir. 000-ISO 000 100 000 1048 Hymenoptera Məsələn, termitlər ağac qurğu- 1196 -125 000 lan, məmulatlan dağıdır, ərzaq ehtiyatlanm məhv edir, kitab- lan, ağac gövdələrini (akasiya, tut, əncir, üzüm, zeytun) korla- yır. Şalakimilər (Tettigonoidea), Çəyirtkəkimilər (Acridoidea), Sisəykimilər (Gıyllidea) tarla (dənli bitkilər), bostan (badımcan, kartof), texniki bitkilərin, ağac-kol (çay, subtropik) tinglərinin. Ot- yeyənlər (toz biti) evlərdə olan məhsnl ehtiyatlanmn, Lələkyeyənlər ev quşlan və heyvanlanmn əsas ziyanvericiləridir. Saçaqqanadhlar bitki şirələrini sorar. Bitlər kənd təsərrüfaü heyvanla- nmn və xırda məməlilərin daimi qansoranlan, viras yoluxduracusu, insanda yatalaq xəstəliyi törədicilərinin spesifik daşıyıcılandır. Bərabərqanadhlarm bir sıra növləri, xüsv&stıAphisfabae, Myzus cerasi, Myzodes persicae kimi Mənənələr (Aphidinea) bitkilərin virus (adi lobya mozaikası, xiyar mozaikası, soğan sarılığı və s. lOO-dən çox viras) və başqa xəstəliklərin keçiriciləridir. Bir sıra həşəratlar.

97 EKOLOJİ MENECMENT

Cədvsl 7.15. Karantin ziyanvericilər, kəskin bitki xəstəlikləri Bəziləri isə çox faydalıdır. tK_ Onlar təbii bitki tozlandmcılan olmaqla Azərbaycanca adı Latinca adı təbiətdə və aqrosenoz- da çox mühüm Asiya uzunbığı Asiya pambıq Anoplophora glabripennis əhəmiyyət daşıym Bir çox sovkası Amerika yonca mineri Spodoptera litura Yanmsərtqanadhlar (Nabidae, Kartof nzunburann Misir pambıq Liriomyza trifolii Anthocoridae, Reduviidae fasilələri) sovkası Qısabığ dənyeyən Çin Premnotrypes ssp. bitki ziyanvericiləri (nranərralər, tripslər, pambıq sov- kasmm yumurtalan dənyeyəni Döıdləkəli dənyeyən Spodoptera littoralis və ürüllan) ilə qidalanan yırtıcı Asiya dənyeyəni Hind lobya Callosobruckus spp. növlərdir. Bn bioloji mübarizədə dənyeyəni Dən dəriyeyəni Kartof Callosobruckus chinensis effektiv istifadə olnımr. Callosobruckus maculatus birə-böcəyi Kartof kökü Bmüara rəğmən, bütün həşəratlar Callosobruckus analis birə-böcəyi Qarğıdalı böcəyi biosferin yaşamasında və onım ən zəif Callosobruckus pkaseoli Palma qovuqayaqlısı Meyvə halqası olan insan həyatında əvəzolunmaz və çox vacib funksiya daşıyır. nznnbunmu Aralıqdənizi meyvə Trogoderma granarium Onlar, Kmçinin, ekosistemlərin milçəyi Pomidor yarpağı mineri Epitrix cucumeris Eitrix zoostruktur komponentinin - Barama çanaqlıcası Cənubi tuberis Diabrotica zoosenozun say tənzimləyicilə- Amerika yarpaq mineri Alma virgivera Thrips palmi rindəndir. Məsələn, təkcə dəvədəlləyi milçəyi Yapon böcəyi Conotrackelüs nenuphar teyat fazalarından asılı olaraq Ceratitis capitata məıranələr, böcəklər, iyıracələr, Liriomyza sativae kəpəıraklər, milçəklər, birələr, Pseudaulacaspis çəyirtkələr, hörümçəklər, əqrəblər və s. pentagona Liriomyza digər löşəratlarla qidalanaraq onlann kuidobrensis Rhagoletis sayım tənzimləyir. Yırtıcı pomonella Popillia baharçüar xironomidlər, birgünlüklər, gündəcələr,bnlaqcılar,hünülər, qurdlar və xırda xərçəngkimilərin sayma “ırazarət edir”. Digər tərəfdən, Kşəratlar (baharçı sürfələri) su hövzələrinin üzvi çirklənmə, antisanitar şəraitin (bitlər) indikatorlarıdır. Həşəratlar Azərbaycanda da güclü antropogen təsirə məruz qalmışlar. Onlardan 77 növü" Azərbaycamn Qırmızı Kitabı"nm II nəşrinə sahnmışdır. Bunlar, əsasən, pulcuqqanadhlar (52 növ), iyıracələr (2 növ),sərtqanadlılar (19 növ), zəıqanadhlar (4 növ) fəsilələrinin nümayəndələridir. Buna əsas səbəb onlann yem b^asınm dağılması (sistemsiz ot biçinləri), biotoplarmm müxtəlif məqsədlər üçün (sistemsiz əkin sahələri, otarmalar və s.) istifadəsi, kolleksionerlər tərəfindən sistemsiz toplanma və s.-dir.

98

VII rOSIL.CANLI ALƏM

Şəkil 7.70. Mantoptera (Dəvədəlləyilər) dəstəsi: a,b - adi dəvədəlləyi (Mantis religiosa); C - qanadıxallı dəvədəlləyi (iris oratoria); d - üçsıra empuza (Empusa tricornis); e - buynuzqanadlı empuza (Empusa pennicornis); f - gödəUqanad bolivari (Bolivaria

105 EKOLOJI MENECMENT

Şəkil 7.71. Neuroptera (Torqanadlılar) dəstəsi. Adi qızılgöz (Chrysopa camea): a - tırtıl; b - yetkin fərd. Adi qarışqa aslanı (Myrmekon formicarius): c - tırtıl; d - yetkin fərd.

Şəldi 7.72. Orthoptera (Düzqanadlılar) dəstəsi, a - Bolivar sıçrayanı (Tetrix bolivari); b - ağalın şala (Decticus albifrons); c - İtaliya çəyirtkəsi (Calliptamus italicus); d - akrida (Acrida cinerea)

106 VII FƏSIL. CANLI ALƏM

Şəkil 7.72a. a - Anoplura (Bitlər) dəstəsi: baş biti (Pediculus humanus capitis). b - Thysanura (Qılquyruqlar) dəstəsi: şəkər pulcuqlusu (Lepisma saccharina).c - Dermaptera (Qulağagirənlər) dəstəsi: adi qulağagirən (Forficula amicvlaria). d - Odonata (İynəcələr) dəstəsi: iynəcə (Sympetmm meridiomle). e, f - Homoptera (Bərabərqanadlılar) dəstəsi: qozbel və ya öküzəbənzər cırcırama (Ceresa bubalus) və palıd cırcıraması (Tibicen haematodes). g, h - Diptera (Milçəklər) dəstəsi: uzunayaq ağcaqanad (NephrotomaJlavescens)və qozbel kür (Laphria gibbosa)

107 EKOI ОЛ MENECMENT

г*

I^İT:

Şəkil 7.72b. Hymenoptera (Zarqamdiılar) dəstəsi: a - yol ansı (Cryptocheilus discolor); b - fırəng itansı (Polistes gallicus); c - lal itansı (Dasylabris maura); d - qanşqa (dişi fərd) (Formicoidae

Ərincəklilər (Tardigrada) sinfinin nümayəndələri 0.1- 0.2 mm uzunluğunda olan mikros- kopik ikiyanlı canlılardır. Onlar, əsasən, şirin su mühitində - mamır, şibyə və su bitkiləri ara- sındakı damcılarda yaşayır. Dörd cüt qısa və yoğun ayağa 4-8 ədəd uzun caynağa malikdir. 1-30 ədəd yumurta qoymaqla çoxalan bn canlılar həzm, ifrazat və sinir sisteminə malik olnb,yosun və mamırlarla qidalamr. Onlann sürəti dəqiqədə 1-2 mm təşkil edir. Bu sinfin dünyada 900-dən çox, Azərbaycanda 2 növü (Macrobiotus hufelandvdMilnesium tardigradum) təyin edilmişdir (Şəkil 7.73.). Ərincəldər yerdə ekstremal şəraitlərə ən yüksək uyğunlaşma qabiliyyətinə malik canlılaıdan- dır. Minlərlə atmosfer təzyiqinə, radiasiyaya, havasız şəraitə davamlı, bircinsli çoxalma sisteminə (partenogenez) malik olan bu canlılar illərlə susuz və qidasız qala bilir. Əlverişsiz şə- raitdə anabioz (Dyat proseslərinin kəskin zəifləməsi) halına keçən bu canhlarəlverişh şəraitdə sürətlə " dirilir" lər. Onlar bnnn anhidıobioz (oıqanizmin susnzlaşması) vasitəsilə edir. (Quruduqda ətraflarım içəriyə çəkir, həcmini azaldaraq çəllək formasım alır. Bədənlərinin mum pərdəsi ilə örtülməsi buxar- lanmanm qarşısım aln. Anabioz vaxtı metabolizm 0.01 %-ə. orqanizmdəki snynn miqdan isə 1 %-ə enir. mikroskop altında görünüşü

108 VII FƏSİLC ANI.I ALƏM

MOLYUSKLAR və ya YUMŞAQBƏDƏNLİLƏR (Mollusca) TİPİ. Dünyada 80 000-ə qədər növü olan bu tip sayca buğumayaqldardan sonra ikinci yeri tutur. Bu orqaıuzmiərin çoxu şirin və duzlu su hövzələrində yaşayır. Parazit fonnalan da mövcuddur. Ən geniş qəbul edilmiş təsnifata görə bu tip 8 sinfə bölünür: • Batıqquyraqlular (Caudofoveata); • Solenoqasterlər (Solenogaster); • Zirehlilər ('Po/j/p/flcop/ıora^,* • Monoplakoforlar (Monoplacophora); • İkitaylılar (Bivalvia); • Kürəkayaqlılar (Scaphopoda); • Qannayaqlılar (Gastropoda); • Başıayaqlılar (Cephalopoda). Yumşaqbədənlilər olduqca polimorf orqanizmlərdir. Yetkin orqanizmin bədən ölçüləri 1 mm-dən 17 m-ə kimi dəyişir. Onlar üçün ikitərəfli simmetriya xarakterikdir. Çanaqlann forması növdən asılı olaraq müxtəlif olm, bəzən çanaq ümumiyyətlə olmm və ya daxildə olur. Yumşaqbədənlilərdə ektoderma, endoderma və mezodermadan yarammş l^yat üçün zəruri olan bütün sistemlər vardır. Həzm sistemi qıvnlnuş borucuq şəkhndədir. Təırafius sistemim dəri mantiyası altinda yerləşən qəlsəmələr təşkil edir. Qan-damar sistemi açıqdır. Ürək mədəcik və bir-dörd qulaqcıqdan, sinir sistemi beş cüt sinir düyünündən ibarətdir. Yumşaqbədənlilərin çoxu ayncinsiyyəthdir, amma aralannda hermafrodit növlərə də rast gəlmək olar. Paleontoloji məlumatlara görə, ən qədim yumşaqbədənlilər artıq Daş-Kömür Dövründə mövcud idi. Belə hesab edirlər ki, yumşaqbədənlilər həlqəvi qurdlardan yaramb. Azərbaycanda 312 növ molyusk təyin edilmişdir. 35 ikitaylı, 84 qannayaqlı, 63 şirinsularda, 130 növ qumda aşkar edilmişdir (ManafovA., 2010). Bədənlərinin bel hissəsi, adətən, çanaqla örtülü

Şəkil 1.1 A. Qannayaqlılar: Lymnaea auricularia və Lymnaea stagnalis molyusklan

109 EKOLOJI ME3VIECMEOT

olur.Molyusklaım bədəni, adətən, 3 şöbədən ibarət olur. Bir çox qannayaqlı molyusklar parazit qurdlann aralıq sahibidir. Üzüm ilbizi, çüpaq ilbizlər bitkilərə böyük ziyan vurur. Azərbaycan malakafaunasında çılpaq ilbizlərdən nəhəng çılpaqilbiz (Gigantomilax lederi), çöl çılpaqilbizi (Deroceras laeve), torlu çdpaqilbiz (Deroceras retictilattim), qara çılpaqilbiz (Umax cinereoniger) və hamar çılpaqilbiz (Deroceras yayılmışdır.

Şəkil 7.75. a - toriu ^paqilbiz (Deroceras reticülatüm); b - '^dyərli ilbiz növü (Monacha soUdior)

Naxçıvan ərazisində təsvir edilmiş Tmcorientaha hohenackeri növü ırasli kəsilməkdə olan növ (vu) statusu ilə Dünya Qırmızı Siyahısına (lUCN) sahnmışdn. DƏRİSİTİKANLILAR (Echinodermata) TİPİ. Dəniz və okeanlann dibində yaşayan dərisitikanhlann 6000-ə qədər növü məlumdur. Onlann ən geniş yayılan nümayəndəsi dəniz kirpisi, dəniz ulduzu, dəniz xiyan və s.-dir. Onlar substratayapışanlar (Pelmatozoa) və sərbəstyaşayanlar (Eleutherozoa) kimi 2 alt tipə bölünür. Birincilərin tipik nümayəndəsi Dəniz zanbaqlandn (Crinoidea). İkinci ait tip Dəniz ulduzları (Asteroidea), Ofıurlar (Ophiuroidea), Dəniz kirpiləri (Echinoidea) və Holoturilərə (Holothurioidea) bölünür. Dərisitikanlılann yetkin formalan şüalı, sürfələri isə ikitərəfli simmetriyaya malikdir. Onlann dərisində birləşdirici toxuma və epidermis vardır. Skelet isə mezodermal mənşəlidir. Dərisitikanlılann özünəməxsus xüsusiyyəti onlarda ambulakral sistemin (damarlann və kanallann qan ilə dolub-boşalması nəticəsində hərəkəti) olmasıdır. Dərisitikanlılann dəri örtüyü birləşdirici toxuma və epidermis qaündan, skelet isə kirəc lövhəciklərindən ibarətdir. Həzm sistemi bağnsaq boracuğundan ibarətdir. Qidamn mənimsənilməsində tezm fermentləri aktiv iştirak edir. Təırafıns sistemi oıqanlan dəri qəlsəimləridir. Qan-damar sistemi açıqdır. Su ilə qidah maddələr orqanizmin müxtəlif nahiyələrinə çatdmiır. Sinir sistemi çox primitivdir. Sinir düyünləri yoxdur. İnkişaf metamorfozlarla keçir. Dərisitikanlılar çox qədim heyvanlardır. Onlann xordahlarla qohumluğu güman edihr. Onlara Azərbaycan ərazisində, ümçinin. Xəzər dənizində rast gəlinmir.

110 vn FƏSIL.CANLIALƏM

Bundan əlavə, bu aləmdə 5 000 növdən ibarət Briozoylar (Bıyzoa),20 növdən ibarət Foronidlər (Phoronida) və 150 növdən ibarət Daxilidəliklilər (Entoprocda) kimi tiplər də mövcuddur. Xəzərdə 6, şirinsu hövzələrində 4 növ briozoy, 1 növ daxilidəlikli (Barentsia benedeni) təyin edilmişdir. XORDALILAR (Chordata) TİPİ. Xordalılar heyvanlar aləminin ən əsas tipi hesab olunur. Bu tipə 65.000-ə qədər növ daxildir. Xordalılar üçün bir sıra xüsusiyyətlər xarakterikdir. Onların bədəninin əsasım bütöv və ya buğumlu bel sütunu təşkil edir. Buna xorda deyilir. Xorda ox skelet olub, vakuollaşmış hüceyrələrdən ibarətdir. O, primitiv orqanizmlərdə bütün ömrü boyu qalır. Ali orqanizmlərdə isə o, onurğa fəqərələri ilə əvəz olunm. Bel sütununun üzərində bom formalı mərkəzi sinir sistemi yerləşir. Bel sütununun altı ilə həzm borasu uzamr. Bu borunun ön tərəfi ağızla, arxa tərəfi isə anus dəliyi ilə bitir. Həzm borasunun ön hissəsi udlaq adlamr. Udlağm yamnda sıra ilə düzülmüş qəlsəmə yanqlan var. Bu səbəbdən udlaq həm qidalanmada, tem də təюffüsdə iştirak edir. Həzm borasunun udlaq hissəsinin altında qan-damar sisteminin mərkəzi olan ürək yerləşir. Sadaladığımız özünəməxsus xüsusiyyətlərlə yanaşı, xordalılar üçün bədənin üçqatiı olması, ikitərəfli simmetriyası, ikinci bədən boşluğu xarakterikdir. Xordahlarm 3 alt tipi məlumdm; Kəlləsizlər (Acrania), Qişahlar (Tunicata), Kəlləhlər (Craniata) və ya Onmğahlar (Vertebrata). Kəlləsizlər alt tipinin xarakterik nümayəndəsi dənizin qumlu, dayaz yerlərində, dibdə yaşayan neştərçədir (Branchiostoma lanceolatum) (Şəldi 7.76.). Uzuninğu 8 sm-ə qədərdir. Neştərçələrdə baş, beyin, çəıra, ürək olmur. Əsas skeleti xorda təşkil edir, ayncinsiyyəüidir. Mayalanma suda baş verir. Neştərçələr fıltrator orqanizmlərdir. Qida kirpikciklərin hərəkəti ilə ağız dəUyinə yöiKİdilir və onun vasitəsilə su axım ilə birlikdə sorulur. Neştərçələr fıtoplankton, şaxəbiğcıqh xərçənglər, infiızorlar, diatom yosunlar, ibtidai xordahlar və onurğasızlann sürfələri ilə qidalamr. Azərbaycan faunasında bu canlılar qeyd edilməmişdir.

Cadval 7.17. Xordahlar tipinin tasnifatı

Alttip Sinif

Kəlləsizlər Başixordalılar (Cephalochordata)

Qişahlar (Tunicata) Assidilər (Ascidiae).Salplar (5fl/p<ıe),Appendikularilər (Appendiculariae)

Çəırasizlər (Agnatha)bÖlm9Sl: Pteraspidomorflar (Pteraspidomorphi), Sefalaspidomorflar (Cephalaspidomorphi), Dəyimıiağızlılar (Cyclostomata) Omnğalılar (Vertebrata) Çəıralilər (Gnathostomata)hö\masi: Qığndaqh bahqlar (Chondrichthyes), Sümüklü balıqlar (Osteichthyes)Amfıhilar (Amphibia), Reptililər (Reptilia), /~\ ___ 1 ___ /-A. -KK _____ 1 :ı.

111 EKOLOJI MENECMENT

Şəkil 7.76. Avropa neştərçəsi (Branchiostoma lanceolatum)

Qişalılar (Tuııicata) dəniz canlılan olub 500 m-dən 7000 m-dək dərinlildərdə yaşayır. Onlar planetdə 2500-dən çox növlə təmsil olunur. Bədənləri əsasən, kisəvan və çəlləKvandır. Bədəni qişa örtülüdür. Hermofrodit canlılar olub cinsi və qeyri-cinsi yolla çoxalır (Şəkil 7.77.). Azərbaycan faunasında bu canlılar tapümayıb.

-i'

O.- ■

Şəkil 7.77. Assidilər

Onurğalılar (Vertebrata) alt tipinin nümayəndələrinin dərisi 2 qatdan - çoxqatlı epidemüs və koriumdan ibarətdir. Pulcuqlar, lələklər, tüklər, caynaq və dırnaqlar bunun törəmələridir. Onurğalılarda xorda yalmz embrional dövrdə olur. Onurğalılarda xorda onurğa ilə əvəz olunub. Yetlcin dövrdə bütün onurğalılar sümük skeletə malikdir. Onlarda baş,gözlər və ətraflar yaxşı inkişaf edib. Əzələ sistemi eninə zolaqlı və saya əzələdən ibarətdir. Tənəffüs sistemini qəlsəmə və ya ağciyərlər təşldl edir. Qan-damar sistemi qapalıdır. Ürək çoxkamerahdır, qan damarlan venalar və arteriyalar şəldindədir. Açıq limfa sistemi mövcuddur. İfrazat sistemi yaxşı iıüdşaf etmişdir. Bu sistem bir cüt böyrəkdən və sidik axarlanndan ibarətdir. Hətta aşağı pillədə yerləşən onurğalılarm da beyni vardır. Ali formalı onurğalılarda isə beyin yanmkürələri inkişaf etmişdir. Bu, onurğalılarm xarakterik əlamətidir. Sinir sistemi nrarkəzi və periferik sinir sistemiıra bölünür. Hissiyyat orqanlan (buran, gözlər, qulaqlar) və daxili sekresiya vəziləri də inkişaf etmişdir. Onurğahlar ayncinsiyyətlidir. Dişi və erkək cinsiyyət vəziləri cütdür. Mayalanma xarici və ya daxili olur. Bəzi onurğalüar metamorfozla inkişaf edir.

112 vn FƏSIL. CANLI ALƏM

Bu alt tipdə mürəkkəb struktur və funksional müxtəliflik müşahidə olunm. Bu da onun təsnifaünda bir qədər çətinlik yaradır. Lakin ən geniş yayılmış təsnifata görə, onurğahlar alt tipi Dəyirmi^ızlılar (Cydostomata), Qığırdaqlı bahqlar (Chonrichthyes), Sümüklü bahqlar (Ostdchthyes), Suda-quruda yaşayanlar və ya Amfibilər (Amphibia), Sfirfinailər (Rqıtilia), Quşlar (Aves) və ManəlUər (Manunalia) siniflərinə bölünür. Dəyirmi''ızlılar (Cydostomata) sinfinin nümayəndələri xarici skeleti olmayan, xorda bütün ömrü boyu qalan primitiv heyvanlar olub, dəniz və şirin su hövzələrində yaşayır. Yırtıcı və parazit canhlar olub bahqçıhğa ziyan vurarlar. Dəyirmiağızlılann 2 alt sinimə - Minoqalar (Petromyzones) və Miksinlər (Myxini) alt siniflərinə aid 45-dən çox növ nralıımdm. Bu sinfin ən çox yayılmış nümayəndələri minoqalar və miksinlərdir. Ən tipik nümayəndəsi isə çay minoqasıdır (Lampetra fluviatilis). Qida sənayesində onlardan istifadə edirlər. Minoqalarda və miksinlərdə çəıralərin və ətrafiaım olmaması onlaım aşağı pilləli onurğahlara aid olduğunu göstərir. Müasir dəyirmiağızlüar çəırasizlər adlanan qədim onurğah heyvanlardan əmələ gəlmişdir. Onlaım bədənləri ilanabənzər çılpaq formada və sehklə örtülü, ağız hissəsi çəırasiz və qüvan formada olur. Milcsinlərə Azərbaycan faunasmda rast gəlinmir. Bizim faunada yalmz 1 növə - Xəzər minoqasma (Caspiomyzon Yalamadan Astarayadək ərazi sulannda rast gəlinir (Ş* 7.78.)-Xəzər minoqa- sı keçici növ olub, dənizdə yaşayu və yalmz çoxalma dövrü çaylara daxil olur. Xəzər endemi olan bu növün sayı XX əsrin ildnci yansmdan kəskin azaldığın- dan " Azərbaycamn Qırmızı l

113 EKOLOJI MENIX.'MENr

Sümüklü balıqlar (Osteichthyes) sinfinə 32 loo-dən çox növ daxildir Avww.worldfishcenter. org; Catalog of Fishes). Güman edilir ki, sümüklü balıqlar 500 mln. il əwəl dəyirmiağızlılardan əmələ gəlmişlər. Onlar dəniz və şirin su hövzələrində yaşayırlar. Qığırdaqlı balıqlardan sümük skeletin, sümük mənşəli pulcuqlann, üzmə qovuğunun və ya ağciyərin olması ilə fərqlənir. Csclvsl 7.18. Qığırdaqlı balıqlar (Chondrichthyes) sinfinin Usnifatı

Alt sinif Dəstəüstü Dəstə Mişardişlikimilər (Carcharhiniformes), Müxtəlifdişlikimilər (Heterodontiformes), Çoxqəlsəməlikimilər (Hexanchiforaıes), Köpəkbalıqlan Lamnokimilər (Lamniforaıes), Vobbeqonkkimilər (Selachii) (Orectolobiformes), Mişarbunınkimilər (Pristiophorifonnes), Yastıqəlsəməlilər Katrankimilər (Squaliformes), Dənizmələyikimilər (Elasmobranchii) (Squatimformes) Tikanquymqkimilər (Myliobatrfonnes), Rombvankimilər Skatlar (Rajrformes), Elektrikliİər (Torpedimformes), Mişarbalığıkimilər (Batoidea) (Pristiformes) Ximerlər (Chimaeriphormes) Bütövbaşlılar (Holocephali)

Bədənləri baş, gövdə və quyraq hissələrinə bölünüb, uzunluqlanbir neçə milhmetrdənbir neçə metrə qədərdir. Əzələləri seqmentar qumluşludur. Çeynəmə, göz və s. əzələləri yaxşı inkişaf edib. Həzm sistemi ağız dəliyi ilə başlayn, soma ağız boşluğu, qida borasu, mədə, bağırsaqla davam edir və anal dəlildə bitir. Qaraciyər və zəif inkişaf etmiş mədəaltı vəziləri vardır. Üzmə qovuğu qazlarla (oksi- gen, karbon qazı, azot) dolu olur və hidrostatik aparat rolunu oynayır.Tənəffus sistemi qəlsəmələrdən, qan-damar sistemi isə bir qan dövranından ibarətdir. Ürək ildkameralıdır və bədənin ön hissəsində, başın altında yerləşir, qulaqcıq və nradəcikdən ibarətdir. İfrazat sistemini ilkin böyrəklər təşkil edir. Dəyirmiağızlılarla müqayisədə sinir sistemi daha mürəkkəbdir.Ön beyin yanmkürələri daha çox inkişaf etmişdir. Orta beyində bütün onmğahlara xas olanbüküş vardır. Hissiyyat mərkəzləri be- yinin müxtəlif hissələrinə səpələnmişdir. Vegetativ sinir sistemi azan sinirin liflərindən ibarətdir. Sümüklü balıqlar ayncinsiyyətli varhqlardır. Bəzi növlər istisna olmaqla mayalanma xaricidir. Sü- müldü balıqlarm qida sənayesində rolu böyükdür. Sümüklü balıqlar sinfi Kürəküzgəclilər (Sar- copteıygii) və Şüaüzgəclilər (Actinopteıygii) alt siniflərinə bölünür. Kürəküzgəclilər öz növbə- sində Selakantkimilər (Coelacanthiformes), Buy- nnzdişlikimilər (Ceratodontiformes) və Lepido- sirenlər (Lepidosirenidae) dəstələrini əhatə edir (Şəkil 7.79.). (Latimeria chalumnae). Müasir Şüaüz- dəstədən ibarətdir. Müasir bahqlann Latimeria chalumnae (Coelacanthiformes dəstəsi) 95% -i şüaüzgəclilər alt sinfiıra aiddir.

114 VII rOSILCANI.I ALV'^M

Azərbaycanın ixtiofaunası 13 dəstə, 112 növ və alt növdən ibarətdir (Cədvəl 7.19.). Onlardan 16 fəsiləyə aid 98 növ və alt növ Xəzər dənizinə aiddir (İbrahimov Ş., 2012). Bu növlərin 9-u "Azərbaycanın Qırmızı Kitabr’mn 11 nəşrinə salınmışdır. Yaşayış yerlərinin xarakterinə görə bu balıqlar 4 ekoloji qmpa (dəniz, şirinsu, keçici və yanmkeçici) bölünür. Əksər siyənəklər (Alosa sp.), kilkə (Clupeonella sp.), dəniz sıfı (Sancler marinus), xullar (Neogobius sp.) və s. dəniz növləridir. Bunlar da öz növbəsində açıq sahə balıqlan (siyənək, kilkə) və dib (xul) balıqlanna bölünür. Şirinsu balıqlan reofil və ya axar su balıqlanna (qızılxallı, qumlaqçı, qıjovçu) və limnofil və ya durğun su balıqlanna (qızılüzgəc, enlibaş, xambalıq, dumabalığı) aynlır. Bəzi balıqlar (çəki, xramulya, çapaq, külmə) müəyyən dövrlərdə hər iki tipə aid olur. Nərə, qızılbahq, şəmayi, ağgöz, pom, həşəm keçici balıqlar qrapuna daxildir. Bu balıqlar cinsi yetkinlik dövrünə qədər dənizdə yaşayır, sonra isə kürü tökmək üçün çaylara keçir,çayın mənbəyinə qədər miqrasiya edib, uzun məsafə qət edir. Keçici balıqlar bir sıra xüsusiyyətlərə malikdir. Məsələn, onlar kəskin duzluluq dəyişmələrinə dözümlüdür. Miqrasiya keçici balıqlara bir sıra üstünlüklər verir: cavan fərdlərin inkişafına kömək edir, yetkin fərdləri zəngin yem bazası ilə təmin edir. Lakin çaylara miqrasiya zamam rast gəlinən maneələr (axın, bəndlər, şəlalələr) böyük güc itkilərinə səbəb olur. Balıqların dənizə miqrasiyası zamam onlar parazitlərdən azad olur. Belə ki, keçid zamam duzluluq dərəcəsinin dəyişməsi dəri parazitlərinin məhvinə səbəb olur və ona görə də bəzi balıqlar (qızıl balıqlar) kürü tökdükdən soma məhv olur. Əksər balıqlar bir neçə dəfə kürü tökür. Keçici balıqlar yüksək sənaye əhəmiyyəti daşıdığından hidrostansiyalann inşası zamam onlar üçün xüsusi balıq-keçidləri yaradılır (Şəkil 7.80.).

Şəkil 7.80. Kolumbiya çayında və Bormevil bəndində quraşdınirmş balıq-keçidləri (ABŞ).

Azərbaycan sulannda rast gəlinən yanmkeçici balıqlar (çəki, çapaq, külırra, sıf və s ), əsasən. Xəzərin 25-40 m dərinliklərində yaşayır, kürü tökmək üçün çaylara və körfəzlərə girir. Çaylara girən fərdlər uzağa getməyib, kürülərini çay mənsəbi yaxınlığında tökür. Onlann daim şirin snlarda (sn anban, göllər) yaşayan popniyasiyalan da mövcuddur. EKOI.OJI MKNhCMENT

Şəkil 7.81. Azərbaycanın nadir və nəsli kəsilməkdə olan balıq növləri: a - Xəzər qızılbalığı (Salmo trutta caspius); b - zərdəpər (Barbus capita); c - qıhncbalıq (Pelecus cultratus); d - qızılxallı (Salmo trutta fario); e - dəniz sıfı (Sander marinus); f -pom (Abramis sapa); g - Xəzər şirbiti (Barbus brachycephalus); h - Şirvan külməsi (Rutilus atropatenus); x - qaya balığı (Acipenser nudiventris).

ЕКОЬОЛ MENECMENT

Balıqlar bioloji müxtəliflikdə, xüsusən bəzi canlüaım (Amerika susamuru, samur, desmana, ayı, su-bataqhq və yırtıcı quşlar) qidalanmasında önəmli rol oynayır.Məsələn,yetkin Qarabatdaq (Phalacrocorax sp.) gün ərzində 700 q-a qədər balıq yeyir. Suda-quruda yaşayanlar (Amphibia) sinfnra 3 dəstəyə, 73 fəsiləyə aid 7333 növ daxildir (American Müseum of Natural History, 2014). Bu canlılar su heyvanlan ilə qura heyvanlan arasında aralıq mövqe tutur. Onlar bütün ömürlərini və ya sürfəlik dövrünü mütləq suda keçirir, ya su hövzələrində, ya da su hövzəsinə yaxın nəm torpaqlarda, bəzən ağaclarda yaşayır. İlk səs onlarda yaramb. Qura heyvanlan ilə müqayisədə daxili orqanlan və bu orqanlarm fəaliyyəti daha primitivdir. Bədən səthi seliklə örtülmüş dəri ilə əhatə olunub. Skelet boyun və büzdüm şöbələrinə bölünür. Kəllə sümüyündə pəncəüzgəclilər üçün xarakterik əlamət olan qığırdaq qahqlan vardır. Döş sümüyü və qabırğalan yoxdur, beş barmaqlı ön və arxa pəncələri vardır. Əzələ sistemi yaxşı inkişaf etmiş spesifik Kıəkətlər edən əzələlərdən ibarətdir. Həzm sistemi ağız boşluğu, udlaq, qida bomsu, mədə - bağırsaq və kloakadan ibarətdir. Dil yaxşı inkişaf etmişdir. Qaraciyər, mədəalü vəzi, tüpürcək vəziləri vardır. Yetkin fərdlər yuvacıqlı quruluşa malik ağciyər kisəcikləri ilə, sürfələr isə qəlsənralər vasitəsilə tənəffüs edir. Təюffüs sistemi tam inkişaf etməyib. Qaz mübadiləsində dəri də iştirak edir. Qan-damar sistemi üç kamerah ürəkdən, iki qulaqcıq və bir nradəcikdən, arteriya, vena və kapilyarlardan ibarətdir. İki qan dövramnm olmasına baxmayaraq arterial və venoz qan qanşır. İfrazat sistemi bir cüt primitiv böyrək, iki sidik axan, sidik kisəsi və kloakadan ibarətdir. Sinir sisteminə baş beyin, inkişaf etmiş uzunsov beyin aiddir. Hissiyyat orqanlan yaxşı inkişaf etmişdir. Gözdə büllur və qabanq buynuzlu qişa vardır. Onlann iybilmə qabiliyyəti inkişaf etmişdir. Orla qulaqda eşitmə sümüyü vardır. Endokrin sistemə bir neçə daxih sekresiya vəzisi aiddir. Onlar da suda-quruda yaşayanlann rəngim, metamorfozunu və s. funksiyalan təmin edir.

Cadval 7.20. Azarhaycanm suda-quruda yaşayanlarının taksonomik strukturu (11 növ)

Dəstə Fəsilə Cins NÖV Pelobatidae Pclobütcs (sanmsaqiyli (sanmsaqiyU) P. syriacus (Suriya sanmsaqiylisi) quıbağalar) Pelodytidae (xachcalari Pelodytes (xaçhca) P. caucasicus (Qafqaz xaçhcası) Pseudepidaka (yaşıl Anura Bufonidae quraquibağası) P. variabilis (yaşıl quraqurbağası) (qüyraqsuzlar) (qura qurbağalan) Bufo B. v'^nucosissimus (Qafqaz B. eichwaldi (boz quraqurbağası) (talış quraqurbağası) Hylidae Hyla H. orientalis (şərqi ağac quıbağası), H. (ağac qurbağalan) (ağac qurbağası) (Kiçikasiya ağac quıbağası) Pelophylax (yaşıl Ranidae (əsl P. ridibundas (göl qurbağası) qurbağalar) qurbağa) Rana (qonur qurbağa) Rana macrocnemus (Kiçikasiya qurbağası) Caudata Salamandridae ^ , lÄssotriton valearis (idi triton) Triturus (salarnandialar) Lıssotrıton (kiçik tnton) Tn'turas(iri triton) karelimi (Karehn tritonu)

118 VII rosiL CANLI ALƏM

Suda-qumda yaşayanlar ayncinsiyyətli heyvanlardu-. Erkəklərdə bir cüt toxumluq kisəsi, dişilərdə isə bir cüt yumurtalıq vardır. İnkişaf metamorfozla keçir. Suda yumurtalardan sürfələr çıxır, soma isə onlar inkişaf edib çömçəqnyraqlara çevrilir. Sənaye əhəmiyyəti demək olar ki, yoxdnr. Onlar 300 mln. il əvvəl Devonda əmələ gələrək ilk qımı heyvanları hesab olunm. Azərbaycanda amfıbilərin ıı növü təsvir edilib (Cədvəl 7.20.).

1 il 7.82. Azərbaycanın WdİTT''J ! A jijagası (Bu/o verrucosissimus); b - Qafqaz xaçheası (Pelodytes caııcasicus); c - Suriya ' (pelobates syriacus); d - talış qura ambağası/Bw/ı eichwaldi); e - Karehn tritonu a - Qafqaz - V f - adi triton (Lissotriton vulgarisj. Nö\wr G. Qasımova tarafindm tsyin edilmişdir. sanmsaqiyn (Triturus karennni.

119 EKOLOJI MENECMENT

Sürünənlər (Reptilia) sinfi. Bnnlar ilk əsl qmn onurğalılardır. 10 038 növ, o cümlədən amfisbenlər (188),kərtənkələlər (5987),ilanlar (3496),üsbağalar(341),timsahlar(25),dimdikbaşlar (1) məlumdur Jwww. reptile-database.org).Yev kürəsinin bir çox yerlərində onlara rast gəlmək olar. Əsasən, qumda yumurta qoymaqla, yumurta diridoğmaqla, bəziləri diri bala doğmaqla çoxalır. Yalmz ağciyərlər vasitəsilə tənəffüs edirlər. Bu canlıların dərisi buynuz təbəqə ilə örtülüdür. Yumurtalar xaricdən qomyucu təbəqə-qabıqla əhatə olunub. Yumurla sansı çoxdur. Bu sinfin orqanizmlərində amnion (rüşeymin daxili pərdəsi) inkişaf etmişdir. Sürüıranlərin ətrafıan beş barmaqlıdır. Bu sinfin nümayəndələrində ilk olaraq beyin yanmkürələrinin qabığı yaranımşdu. Dəri buynuz pulcuqlarla, zirehlə örtülüdür, sehk yoxdur. Dərinin bu xüsusiyyətləri bədənin osmotik təzyiqinin xarici mühitdən asılı olmadığım göstərir. Sürüıranlərin bədəni baş, boyun, gövdə, quymq və ətraflardan ibarətdir (ilanlar istisna olmaqla). Skelet sümüklüdür, kəllə, boyun, döş, bel, büzdüm və quymq şöbələrinə bölünür. Kəllə sümüyü bəzi növlərdə bütövdür. Yalmz göz, bumu və təpə dəliyi vardır. Bəzi növlərdə kəllə bir neçə sümüyün birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Boyun şöbəsində atlas və ikinci boyun fəqərəsi vardu ki, bu da başın hərəkət imkanlanm artınr. Skelet əzələsi suda-qumda yaşayanlarla müqayisədə yaxşı inkişaf etmişdir. Həzm sistemində kor bağırsağın başlanğıcı vardu. Təıpffüs sistemində traxeya iki bronxa aynlaraq ağciyərlərə keçir. Ağciyərlər yuvacıqh quruluşa malik kisə formasındadır. Dəri tənəffüsü yoxdur. Qan-damar sistemi təlmülləşmişdir. Ürək üç kameralıdır. Dörd kameralı ürək yalmz timsahlarda müşahidə olunur. Sürünənlərin qan-damar sistemində iki qan dövram mövcuddur. Lakin onlar bir-birindən tam aynlmayıb,bel aortasmda qanşu (suda-qumda yaşayanlarda olduğu kimi). İfrazat sistemi Idoakaya açılan bir cüt çanaq böyrəyi (metanefros), sidik axarlan və sidik İdsəsindən ibarətdir. Sinir sistemi inkişaf edib. Baş beyinin qumluşu qum heyvanlanmn beyin qumluşunu xatuladu. Uzunsov beyində qmş vardır ki, bu qmşa bütün amniotlarda (qum onurğahlan) rast gəlinir. Beyin yanmküıələrinin qabıq nahiyəsinin mdimenti formalaşıb. Baş beyindən 12 cüt kəllə-beyin siniri çıxır. Göz büllum öz formasım dəyişmə imkamna malikdir, buna görə də sürünənlərin göz qumluşu daha təkmilləşmiş sayılır. Kirpikli cisimdə eninə zolaqlı əzələ daha da inkişaf edib. Eşitnra orqanlannda ilbiz daha da inkişaf etmiş, eşitnra kapsulunda isə ikinci dəlik yaramb. İybilmə qabiliyyəti yaxşı inkişaf edib, xüsusilə də burun boşluğu və ikincili damaq. Yakobson oıqam çox yaxşı inkişaf etmişdir ki, bu da ovun qoxusunu hiss etməyə imkan verir. Sürünənlərdə bütün ali heyvanlarda olan endokrin vəzilər inkişaf edib. Onlann bədən tempera- mm xarici mühitdən asılı olub, sabit deyil. Sürüıranlər ayncinsiyyətli heyvanlardır. Dölün cinsi genetik səviyyədə yalmz bir neçə növ kərtənkələdə müəyyən olunur. Qalanlarda isə cins genetik yox, xarici mühitin (daha çox havamn hərarətinin) təsiri ilə formalaşır. Əgər havamn Uraıəti çox yüksəkdirsə, yumurtalardan yalmz dişilər, əgər soyuqdursa erkəklər çıxır. Bəzi timsahlarda və bəzi kərtənkələ növlərində isə əksiıradir. Son təsnifata görə, sürüıranlər sinfi aşağıdala dəstələrə bölünür: Amfisbenlər (Amphisbaenia), Kərtənkələlər (Sauria), İlanlar (Serpentes), Tısbağalar (Testudines), Timsahlar (Crocodylia) və Dimdikbaşlar (Rhynchocephalia) dəstəsi. Bəzi nranbələrdə Pulcuqlular dəstəüstü hesab edilir. İlanlar zəhərli vəzilərin və dişlərin olması ilə fərqlənir. Tısbağaların sənayedə əhəmiyyəti vardır, onlann bəzi növlərinin əti və yumurtalaımdan qida sənayesində istifadə edilir. Azərbaycanda sürünənlərin 61 növü təsvir edilib (Cədvəl 7.21.).

120 VII rosil.. CANLI ALƏM

Cadval 7.21. Azərbaycanın sürünənlər sinfinin taksonomik strukturu (Cəfərova S. və/?..

Dəstə *sflə Cins Növ Testudiiiidae (quru Testudo (quru tısbağaları) T. graeca (Aralıqdənizi tısbağası) Testudines tısbağalan) (Tısbağalar) Emydidae (şirinsu Mauremus (su tısbağalan) M. caspica (Xəzər tısbağası) Emys (bataqlıq tısbağalan) üsbağalan) Gekkonidae E. orbicularis (bataqlıq tısbağası) (Gekkonlar) Cyrtopodion (nazikbarmaqgekkon) C. caspius (Xəzər gekkonu) T. ruderatüs (xarabalıq kələzi) Agamidae L. caucasica (Qafqaz dağkələzi) (kələzlər) Trapelus (düzənlik kələzi) P. helioscopus (yovşanlıq girdəbaşı) Laüdakia (Asiya dağkələzi) P. apodus (iri zirehli koramal) Anguidae Phynocephalus (girdəbaş) A.fragilis (xırda zirehsiz koramal) T. septemtaeniata (önasiya mabuyası) (koramallar) P.seudopus (zirehli k.) E. schneideri (Şneyder uzunayağıl) Angius (zirehsiz koramal) A.bivittatus (zolaqlı çılpaqgöz), Trachylepis (Ajrika A.pannonicus (Asiya çılpaqgözä) Scincidae (ssinldər) mabuyalan) Eumeces E. vebx (cəld k), E. strauchi (Ştraux (uzunayaq) Sauria k), Eremias (kərtənkələcik) E. arguta (əlvan k), E. pleskei (Cənubiqafqaz k.) Ophisops (ilanbaş) O. elegans (biçimli i.) Lacertidae (əsl ı„C\ parva (Kiçikasiya k), L. media kərtənkələlər) (ortanal k), L. strigata (zolaqlı k.) Darevskia (qayalıq kərtənkələsiP- chlorogaster (yaşılqann k), T). rudis (Gürcüstan k), D. caucasica (Qafqaz k), D. raddei (Azərbaycan k), D. portschinskii (Kür k), D. valentini oSlS' unphhp. (kordan) (Valentin k), D. armeniaca (Ermənistan k), Boidae (yatağanlar) Eryx (yatağan) D. rostombekovi (Rostombəyov k), Natrix (əsl suilanı) D. praticola (çəmənlik^f^’ Rhynchocalamus T. vermicularis (qurdvan korilanaq) Eryx (rinxokalamus) jaculus (Qərb yatağanı) N. natrix (adi suilanı), N. tessellata Eirenis (eyrenis) Coronella (suilanı), N. megalocephala (iribaş s.) R.melanocephalus (qarabaş r.) (qonurilan) Hemerrhois Colnbridae E. collaris (xaltalı e.), (snilanlan) (bəzəkli təlxə) E. punctatolineatus (nöqtəxətli), Serpentes E. modestus (dinc e.) (İlanlar) Dolichophis (dolixofıs) C. austriaca (adi qonurilan) Platyceps (yastıbaş təlxə) • Elaphe H. ravergieri (bəzəkli təlxə), H. nummifer (qurğuşunrəngli t.) (dırmanan təlxə) D. caspius (Xəzər təlxəsi), Zamenis (qərb D.schmidti (qırmızıqann t) dırmanantəlxəsi) Malpolon (kələzilan) P. najadum (zeytuni təlxə) Psammophis (qumilanı) Telescopus (damilam) A.dione (naxışlı d.), E. sauromates (Pallas Gloydius (qalxansifət) Macrovipera (irigürzə) d.) Z. hohenakeri (Qafqaz d.), Z. persica Viperidae (gürzələr) Montivipera (dağgürzəsi) (tran d.) M. monspessulanus (çuxurbaşlı k.) P. lineolatus (oxvari qumilanı) T. fallax (Qafqaz d.) G. halys (=adi q.)

121

VII FƏSlı,.CANLI ALƏM

Şəkil 7.84. Azərbaycamn nadir və nəsli kəsilməkdə olan sürüıranləri: a - Asiya çüpaqgözü (Abiepharuspannonicus); b - zolaqlı çılpaqgöz (Abiepharus bivittatus), C - xarabalıq kələzi (Tmpelus ruderatus); d - Önasiya mabuyası (Trachylepis septemtaeniata); e - yovşanlıq girdəbaşı (Phrynocephalus helioscopus); f - Aralıqdənizi tısbağası (Testudo graeca). Növbr S.Bünyadova tsrafmdsn csyin edilmişdir.

Sürünənlər quşlann və məməlilərin əcdadı hesab olunur. Ən qədim sürünənlər kotilozavr- lardır. Onlar Daş-Kömür Dövründə zirehli suda-qumda yaşayanlardan yaranmışlar. Kotilozavr- larm inkişafı ixtiozavrlann və pleziozavrlann təkamülünə başlanğıc vermişdir.

123 EKOLOJI MENECMENT

Quşlar (Aves) sinfi. Quşlar həm uçma, həm də yerdə gəzmə qabiliyyətinə malik onurğalı heyvanlardır. Dünyada 40 dəstə, 237 fəsilə, 2278 cinsə aid 10 546 quş növü, 20 833 alt növü məlumdur (wvw.worldbirdnames.org). Qnlara Yer kürəsinin müxtəlif yerlərində rast gəlmək olar. Küləklərin sürəti 180 km/saat, havamn temperatura qış aylannda -70 T-yə qədər enən Antarktida və ətraf adalarda 32 növ quş yuvalayır. Quşlann bir cüt aşağı ətrafı vardır. Yuxan ətrafları isə qanada çevrilmişdir. Yuxan ətrafian 3 radiment barmaqdan ibarətdir. Gövdə yığcam olub, qanad əzələlərinin birləşdiyi döş sümüyündən ibarətdir. Kəllə və skelet sümükləri boş olub hava ilə doludur. Sümüklü quyraq çox kiçikdir. Skelet döş qəfəsi nahiyəsində yaxşı inkişaf edib. Kəllə sümükləri birləşib. Boyun fəqərələri çoxhərəkətlidir. Bel, büzdüm və quyraq fəqərələrinin bir qismi bitişmişdir. Bədən örtüyü nazik dəridən ibarətdir. Dəridə büzdüm vəzisindən əlavə vəzi yoxdur. Bu vəzi quyraq nahiyəsində yerləşir. Quşlann bədəni dəri törəmələri olan lələklərlə, ayaqlar bnynnz pnicnqlarla örtülüdür. Barmaqlann ucunda dəri törəməsi olan caynaqlar vardır. Əzələ sistemi döş, boynn və ətraflarda daha yaxşı inkişaf edib. Dişləri yoxdur. Qəbul edilmiş qida çirradanda yumşaldılır. Quşlar iri ikipayh qaraciyər və yaxşı inkişaf etmiş öd kisəsinə malikdir. Onlann tənəffüs sistemi süngər şəkhndə olan sıx quruluşa malik ağciyərlərdən və orqanlann arasında, sümük boşlnqlarmda, dərinin alünda, əzələlərdə yerləşən nazik divarh hava qovuqcuqlarmdan ibarətdir. Qnşlar üçün ikih tənəffüs sistemi xarakterikdir. Qanadlar qalxanda hava ağciyərlərdən keçir. Bu isə daha intensiv qaz mübadiləsinə imkan yaradır. Qan-damar sistemi arakəsmə ilə venoz və arterial hissələrə bölünmüş ürəkdən və iki tam müstəqil qan dövranından ibarətdir. Arterial və venoz qan bir-biri ilə qanşnur. Bədən temperatura sabitdir (42 - 45 "C). İfrazat sistemi kloakaya açılan bir cüt böyrəkdən, iki sidik axanndan ibarətdir. Sidik kisəsi yoxdur. Sidik nəcis ilə birgə kloaka vasitəsilə xaric olunur. Bu, çox güman ki, təkamül prosesində formalaşrmşdn. Çünki sidiyin orqanizmdə toplanması onun çəkisini artıraraq uçuş prosesinə mane olardı. (Juşlann səs aparaü traxeyamn sonunda yerləşərək 2 bronxa bölünür. Kənar hissədə bir neçə cüt səs əzələsi yerləşir. Qxnyan quşlarda aşağı qııtlaq daha çox inkişaf etmiş və 5 cüt əzələdən ibarətdir. Quşlann sinir sistemi nisbətən böyük yanmkürələr, görmə nahiyəsi, inkişaf etmiş beyincik və 12 cüt kəllə-beyin sinirindən ibarətdir. Quşlar müxtəlifcinsiyyətli heyvanlar olub, nəzərə çarpan cinsi dimorfizmə malikdir. Sənayedə, xüsnsən qida sənayesində quşlar böyük əhəmiyyət kəsb edir. Mütəxəssislərin fikrincə, qnşlann əcdadı qədim sürünənlər olub. Belə hesab edilir ki, quşlar və sürünənlər arasmda aralıq forma arxeopteriksdir( Archaeopteiy x). Son tədqiqatlar əsasında, Azərbaycan omitofaunasmda quşlann 18 dəstə, 58 fəsilə, 187 cinsə aid 394 növ müəyyən edilmişdir. Onlann 33%-i (122 növ) monotipik (altnövü

124 VII l\)SII..CANLI ALƏM

olmayan), 201 növü 1 altnöv ilə, 31 növü 2 altnöv ilə, 9 növü isə 3 altnöv ilə təmsil olunur. Adi sığırçın {Sturnus vulgaris) 4, qamışlıq vələmirquşu (Emberiza shoeniclus) isə 7 alt- növilə təmsil olunur. Azərbaycan faunasına daxil olan 243 növ politipik quşlann 302 altnövdən, politipik quşlarla birlikdə olan növ müxtəlifliyinin isə 424 növ və altnöv- dən ibarət olduğu müəyyən edilmişdir. Dəstələr içərisində ən zəngini sərçəkimilər (146 növ), cüllütkimilər (64 növ), qazkimilər (31 növ) və qızılqnşkimilər (29 növ) dəstələridir. Cədvəl 7.22.-də Azərbaycamn qnşlar sinfinin taksonomik struktnru verilmişdir. "Azərbayeamn Qımuzı Kitabı" na daxil edilmiş növlərin adlan qırmızı şriftlə qeyd edilmişdir.

Şəkil 7.85. Bayquşkimilər (Strigiformes): a - meşə bayquşucnğn (Otus scops); b - dam xarabacılı (Athene noctua); C - adi bayqnş (Tyto alba); d - qulaqlı bayquş (Asio otus)

125 E K O L O J I MI;NEC’MI:NI’

Şəkil 7.86. Göycəqarğakimilər (Coraciiformes): a - yaşıl qızlarquşu (Merops superciHosus); b - qızılı qızlarquşu (Merops apiaster); C - adi göycəqarğa (Coracias garnılus); d - balıqçıl zərricə (Alcedo atthus); e - adi hop-hop (Upupa

126 VII FƏSIL. CANLI ALƏM

Şəkil 7.87. Cüllütkiiıiilər (Charadruformes) dəstəsi: a - çığırğan çökükburun (Chettusia leucura); b - çəmənlik haçaquyrağu (Glareola pratincola); c - Xəzər bozcası (Charadrius asiaticus); d - sahil daşçeviıəni (Areanria interpres); e - adi caydaqcüllüt (Himantopus himantopus); {- böyük əyridimdik (Numenius arquata); j - haçaquyruq cüllüt (Glareola pratincola).

127 EKOLOJI MENECMENT

C3dv3l 7.22. Azsrbaycamn quşlar sinfinin taksonomik strukturu (424 növ va alt-növ)

Pəstə . ..Növ Anser erythropus (ağqaş qaz), Aythya nyroca (ağgöz qaraördak), Branta rufiıcollis (qırmızıdöş kazarka), Cygnus olor "sddayan qubbk), C.bewickii Anseriformes (kiçik q.), Marmaronetta angustirostis (marmari ördak), Melanittafasca (Qazldmilər) (qdquyruq ö.), Oxyura Imcocephala (adi göydimdik) Apus apus (qara uzunqanad)A.melba (ağqann u.) Apodiformes (Uzunqanadhlar) Caprimulgiforaıes (KeçisağaıMmilər) Caprimulgus europaeus (adi keçisağan) Burchinus oedicnemus (çobanaldadan), Charadrius leschenaultii (böyükdimdik bozca), Chettusiagregaria (çığırğançökükhumn), Chettusia leucura (ağquyrufi çökükbumn), Glareola nordmanni (bozqır haçaquyruq), Larus canis (boz qağayı), Charadriiforaıes Lmelanocephalus (qarabaş q.), Numenius tenuirostris (kiçik ayridimdik), (Cüllütidmilər) Recurvirostra avosetta (adi bizdimdik), Tringa glareola (boz cüllüt)və s. Ardeapuprpurea (kuran vag),A.dnerea (boz v.),Ardeola ralloides (san vağ), Bubulcus ibis (Misir vağı), Botaurus stellaris (iri danquşu), Ciconia ciconia (ağ leybk), C.nigra (qara leybk), Egrettagarzetta (kiçik ağvağ), Nicticoraxnicticorax (adi qanidaq), Ciconiformes Platalea leucorodia (adi arsindimdik), Plegadisfalänellus (Avropa adi qaranazı)vs s. (Leyləkkimilər) Columba livia (çöl göyarçini), Pterodes orientalis (qaraqann bağnqara), Streptopelia turtur (adi qumru) və s. Columbiformes Coraäas garrulus (adi g.),Alcedo atthis (adi balıqcıq), Halcyon smymensis (Göyərçinkimilər) (qırmızıdimdik balıqal), Merops apiaster (qızılı qızlarquşu), M.supercilliosus (yaşıl Coraciiformes r q.), Upupa epops (hop-hop) və s. (Göycəqarğakimilər) Cuculus canorus (adi quququşu) Cuculiformes Aegypius monachus (keçal qarakarkas), Aquila nipalensis (bozqır qartalı), A.clanga (Ququkimilər) (böyük q.), A.heliaca (mazar q.), A.chrysaetos (berkut q.), Accipiter gentilis (iri qırğı), A.brevipes (sasyamsılayan q.), A.badius (Türküstan q.), Buteo rufımus (bozqır san), Circaetus gallicus (ilanyeyan), Circus macrourus (çöl belibağlısı), Falco peregrinus (adi şahin), F.biarmicus (küranbaş qızılquş), F.cherrug (ütalgi q.), F.columbaris (ördakburun q.), F.naumanni (bozqır muymulu q.), F.subbuteo (qaragöz q.), F.vespertinus (gargincak), Gypaetus barbatus (saqqallı quzugötüran), Gypsfulvus (ağbaş karkas), Haliaeetus albicus (ağquyruq sahilqartalı), Hieraaetus pennatus (cırtdan qartalça), Milvus migrans (qara çalağan), M.milvus (qırmızı çalağan), Neopronpercnopterus (leşcil qartal), Pandion haliaetus Oyalıqal qaraquş), Falconiformes Pemis apivorus (adi anyeyan)və s. (Qızılquşkimilər) Alectoris chukar (kaklik), Ammoperdixgriseogularis (sahra balakakliyi), Cotumix cotumix (adi bildirçin), Francolinusjrancolinus (turac), Lyrurus mlokosiewiczi (Qafqaz tetrası), Phasianus colchicus (qırqovul), Perdix perdix (fioz kaklik), Tetraogallus caspius (Xazar ulan), T. caucasicus (Qafqaz ulan)və s.

Galliformes (Toyuqkiınilər) Gaviiformes (Qaqarkitmiər)

128 VII FƏSIL. CANU ALƏM

,XIƏ6b>: '/N6V;V- V: \ 11 Anthropoides virgo (qaşang duma), Gmsgms (boz d.), G.leucogeranüs (ağ d.), Gruiforaıes Chlamydotis undulata (gözsl baladoydaq), Crex crex (adi çivdimdik), Fulica atra (Dumakimilər) (qaşqaldaq), Otis tarda (adi dovdaq), Otis tetrax (adi hazg"k), Porphyrio porphyria (soltanquş), Raulus aqmticus (stğırçın)v3 s . Anthüs campestris (tarla antı), Bucanetes mongolicus (monqol höräcüsä), Calandrella rutescens (boz t), Corax corax (quzğun), Corvus monedula (adi dolaşa), C. comix (boz qarğa), Delichon urbica (şahsr q.), Emberiza calandra (tarla vsUmirquşu), E.buchanani (qayalıq vaUmirquşu), Hirundo rustica (ksndq.), Iraniagutturalis Passerifojmes (ağboyun bälbul), Lanius cristatus (adi alaçöhra), Melanocorypha yeltoniensis (Sərçəkimilər) (qara torağay), M.bimaculata (ikixallt torağay), Motacillaflava (san çaydaçapan), Omanthe xanthoprymna (qızılquyruq çaxraqcıl), Oriolus oriolus (adi sanköynsk), Parus cristatus (kskilli anquşu). Passer domesticus (dam ssrçssi), Regulus regulus (sanbaş Pelecaniformes çalıquşu), (Qutankimilər) Rhodopechys githagineus (sahra qarquşu), Rh.sanguinea (qırmızıqanad Phoenicopteriformes msrämshqaşu), (Flamiiıqoldmilər) Riparia riparia (sahil qaranquşu), Sitta europaea (Avropa sittası), S.tephronota Podicipediformes (qayalıq sittası), Stumus vulgaris (adi sığırçın), Turdus viscivorus (çil qaratoyuq) (Maygülükimilər) V9s. Piciforaıes Pelecanus onocrotalus (çshrayı qutan), R crispus (qıvnmblsk qutan), (Ağacdələnkimilər) Phalacracorax Strigiformes C ar bo (iri qarabatdaq)v” s. (Bayquşlar) Phoneicopterus ruber (adiflaminqo vaya qızılqaz)

Quşlann təbiətdə və insan həyatında rolu. Quşlar böyük miqdarda bitki və heyvanlarla qidalanmaqla canlı təbiətə önəmli təsir edir. Onlar həşəratlarm və kiçik gəmiricilərin say tənzimləyiciləri olmaqla bərabər, özləri də digər canlılann qida rasionuna daxildir. Toxumlarm böyük məsafələrə yayılmasında, təbii stratifikasiyasmda (sürətli cücərməyə hazırlıq) və tozlanmasmda quşlann rolu çox böyükdür. Bütün həşəıatyeyən quşlar faydah hesab edihr. Onlar təbii və madəni dekorativ bitkilərin ziyanvericilərini məhv edir, tarla,bostan və bağlann təbii mühafizəçiləri sayıhr. Quş peyini azot və fosfor duzlan ilə zəngin olan qiyməth təbii gübrədir. Quşlar həm də çox böyük estetik əhəmiyyətə malikdir. Onlar öz şən, gözəl, gümrah görkəmləri ilə, təbiəti canlandırmaqla çox yüksək rekreasiya ətemiyyəti daşıyır.

129

VII FƏSIL CANLI ALƏM

MəməUlər sinfi (Mammalia). Mənralilər onurğalı heyvanlann ən ali sinfidir. Düıçrada bn sinfin 1229 cins, 153 fəsilə,29 dəstəyə aid 5416 növü məlumdur (Mammal Speäes of the World, 2006). Azərbaycanm məməlilər müxtəlifliyi Cədvəl 7.24. -də verilmişdir. Məməlilər üçün bir sıra xüsusiyyətlər xarakterikdir. Onlar balalanm süd vəzilərindən ifraz olunan südlə bəsləyir. Dölbalalıqda inkişaf edir. Bədən temperaturu sabit olub, ətraf mühitin temperaturundan asıh deyil. Bu da onlann bütün iqlimlərdə aktivliyini təmin edir. Bədənləri tüldə örtülüdür. Çəkiləri 2 q-dan (yereşən) 150 t-a kimi (göy balina) olur. Bədənləri çoxqath epidermisdən ibarət dəri ilə örtülüb. Dəridə çoxlu tər və piy vəziləri yerləşir. Dərininaltmdaçoxlupiy hüceyrələri var. Tüklər, dırnaqlar, caynaqlar və buynuzlar dərinin buynuz törəmələridir. Onurğa boyun, döş, bel, oma və quyruq şöbələrinə bölünür. Boyun fəqərələri bütün məməhlərdə eyni saydadır (7 ədəd). Ətrafların skeleti çox davamlıdır. Bud sümüldəri çox böyük yükə davam gətirə bilir (bəzi növlərdə 1500 - 2000 kq). Əzələ sistemi yaxşı inkişaf etmiş xüsusi əzələlər qrupundan ibarətdir. Həzm sistemi bütün şöbələrdən ibarətdir və anal dəliklə bitir. Dişlər inkişaf edib (bəzi növlər, həmçinin dişsiz balinalar istisna olmaqla). Dişlər kəsici, köpək və azı dişləriıra bölünür. Qidalanmasına görə nraməhlər otyeyənlər və ətyeyənlərə aynlu Tərraffüs sistemi ağciyərlər, traxeya, bronx, bronxiol və alveollardan ibarətdir. Qan-damar sistemi çox təkmilləşib. Ürək dörd kamerahdır. İki qan dövram, sol aorla qövsü vardır. Yetkin eritrositlər nüvəsizdir. İfrazat sistemi bir cüt böyrəkdən, onlardan çıxan və sidik kisəsiıra açılan axarlardan, sidik kanalından ibarətdir. Sinir sistemi yaxşı inkişaf etmiş beyin yanmkürələrindən, qmşlı və büküşlü beyin qabığından, beyincikdən ibarətdir. Hissiyyat orqanlan da çox yaxşı inkişaf edib. Eşitmə orqam xarici qulaq, xarici keçəcək, üç eşitmə sümüyü və səs qəbul edən aparatdan ibarətdir. Qoxu hissiyyatı da inkişaf edib. Lövhəcikli quruluşa malik burun boşluğu və burun labirinti vardır. Görmə və dadbilnö qabiliyyəti inkişaf edib. Daxili sekresiya vəziləri inkişaf edib. Cinsi yolla çoxahrlar. Cinsiyyət vəziləri dişilərdə və erkəklərdə cütdür. Mayalanma daxilidir və cinsi dimorfızm nəzərə çarpır. Məməlilər 2 alt sinfə bölünür: İlkməməlilərə (Prototheria) aid Biıdəliklilər (Monotremata) dəstəsi və Vəhşi heyvanlara (Theria) aid Kisəlilər (Metatheria) və Plasentahlar (Eutheria) infra-sinifləri. Birdəliklilər (ördəkbunm, yexidna, proyexidnalar) Avstraliyada yaşayır. Onlann xarakterik xüsusiyyətləri sürürranlər kimi yumurta qoyaraq çoxalmalandn. Kisəhlər (kenquru, koala, vombat, kisəh köstəbəklər və s.) Avstraliya və Amerikada yaşayırlar. Plasentalan yoxdur, anadan olmuş döl kisədə inkişaf edir. Vəhşi heyvanlar plasentalı heyvanlar olub, olduqca müxtəlifdir. Embrional dövrdə onlar plasenta vasitəsilə qidalanırlar, balalar inkişaf etmiş şəkildə anadan olur. Onlann Eyat tərzi çox müxtəlifdir. Bu canlılann yerüstü, yeralü, suda yaşayan, l^tta uçan nümayəndələri də (yarasalar) vardır. MənraUlər yüksək sənaye və təsərrüfat ətemiyyətii canhlardn. Onlardan qida, yun, nəqliyyat və s. məqsədlər üçün istifadə edihr. Belə güman edilir ki, nraməlilər Trias Dövrünün sonunda yaşamış terapsidlərdən (qədim Paleozoy sürünənləri) yaramb.

131 EKOLOJİ MENECMENT

Cədvəl 7.23. Məməlilər (Mammalia) sinfi

Təsvir edilmişdir; N ; Adı növ/dnş/fəsÜə Dünyada Ölkəmizdə

Diridoğanlar (Theria) alt sinfi 1 Atlanqaçlar dəstəsi (Macroscelidea) 15/4/1 - 2 Balinayabənzərlər və delfinlər dəstəsi (Cetacea) 88/40/14 - 3 Boradişlər dəstəsi (Tuhülidentata) 1/1/1 - 4 Həşəratyeyənlər dəstəsi (Insectivora) 424/67/6 13/7/3 5 Cütdımaqlılar dəstəsi (ArtiodactyIa) 196/82/10 8/7/3 - 6 Damanlar dəstəsi (Hyracoidea) 11/3/1 7 Sirenəbənzərlər dəstəsi (Sirenia) 4/2/2 - 8 Dovşankimilər dəstəsi (Lagomorpha) 87/12/2 2/2/2 9 Gəmiricilər dəstəsi (Rodentia) 1999/431/28 37/19/7

10 Kəmdişlilər dəstəsi (Xmarthra) 29/13/4 - - 11 Panqolinlər dəstəsi (Pholidota) 7/1/1 12 Pərayaqlılar dəstəsi (Pinnipedia) 33/21/3 1/1/1 13 Primatlar dəstəsi (Primates) 256/64/13 - 14 Sincab meymunlar dəstəsi (Scandmtia) 18/6/1 - 15 Təkdımaqlılar dəstəsi (PerissodactyIa) 16/6/3 - 16 Xortumlular dəstəsi (Probosddea) 2/2/1 - 17 Yarasalar dəstəsi (Chiroptera) 977/174/18 33/11/4 - 18 Yunqanadlılar dəstəsi (Dermoptera) 2/1/1 19 Yırtıcılar dəstəsi (Camivora) 231/95/9 20/14/6

20 Amerika opossumlan dəstəsi (Didelphimorphia) 63/13/1 21 Senolestkimilər dəstəsi (Pauätubermlata) 5/3/1 - - 22 Mikrobioterilər dəstəsi (Microbiotheria) 1/1/1 23 Yırtıcı kisəlilər dəstəsi (Dasyaromorphia) 72/17/2 - 24 Kisəli köstəbəklər dəstəsi (Notoryctemorphia) 2/1/1 - 25 Tüklü siçanlar (bandikut) dəstəsi (Peramelemorphia) 18/7/2 -

26 İkikəsicidişli kisəlilər dəstəsi (Diprotodontia) 128/39/10 - Yumürtaqoyäidar (jPröto

27 Birdəliklilər dəstəsi (Monotremata) 3/3/2 Cəmi 4688/1109/139 114/61/26

132 vn I-ƏSIL CANLI ALƏM

Csdval 7.24. Azərbaycanın məməlibr sinfi (nadir növlər qırmızı şriftlə qeyd edilmişdir)

Dəstə Növ Crocidura stıaveolens (xırda ağdiş), C.leacodon (ağqann a.), C.gueldenstaedti (uzunquyruq a.), C.persica (İran a.), C.zamdnyi (Şərqi tran a.), Erinaceus concolor Insectivora (ağdöş kirpi), E. romanictıs (Cənub kirpisi) Hemiechinus auritus (qulaqlı kirpi), Neomys (Həşəratyeyənlər) 13 schelkovnikovi (Şelkovnikov su kutorası), Suncus etruscus (cırtdan ağdiş), Sorex raddei növ (Radde qonurdişi), S.caucasica (Qafqaz q.), S.minutus (xırda q.), TaJpa levantis (kiçik köstəbək) Barbastella barbastellus (Avropa enliqulağı), B.leucomelas (Asiya enliqulağı), Eptesicus bottae (səhra gönlücəsi), Hypsugo savii (savi şəbpərəsi), Myotis bechsteini (Bexşteyn gecə şəbpərəsi), M.emarginatüs (üçrəngg.ş.), M.blythi (itiqulaqg.ş.), M. nattereri (Natter g.ş.), M.emarginatüs (üçrəngg.ş), M.mystacinus 0>ığh şəbpərə), Chiroptera Miniopterus schreibersii (adi üzunqanadlı), Nyctalus noctula (kürən axşam yarasası), (Y arasalar) N. leisleri (kiçik axşam yarasası), Pipistrellus pipistrellus (cırtdan şəbpərə), P. kuhlii 34 növ (Küli ş), P.nathusii (meşə şəbpərəsi), Plecotus auritus (qonur palazqulaq yarasa), P.austriacus (boz palazqulaq yarasa), Rhinolophus hipposideros (kiçik nalburun), Rh.blasii (Blazius nalbumu), Rh.euryale (cənub n), Rh.mehelyi (eynəkli n), Rhferrumequinum (böyük n), Vespertilio murinus (ikirəng gönlücə), Tadarida teniotis (bükükdodaq enliqulaq)və s.. Allactaga elater (kiçik ərəbdovşam), A. williamsi (dağ ərəbdovşanı), Apodemus agrarius (tarla siçanı), Arvicola terrestris (su siçovulu), Calomyscus urartensis (kəsəyən dağsiçam), Chionomysgud (Qafqaz qarsiçam),Chionomys roberti (Kiçikasiya qarsiçam), Chionomys nivalis (Avropa qarsiçam), Cricetulus migratorius (boz siçanaq), Dryomys Rodentia nitedula (meşə süleysini), Ellobius lutescens (Cənubiqafqaz dağkorçası), Glisgiis (Gəmiricilər) caspicus (Xəzər süleysini), Glis g.orientalis (Şərq süleysini), Hystrix indica (hind 37 növ tirəndazı), Meriones persicus (İran qumsiçam), Micromys minutes (cırtdan siçan), Mesocricetus brandti (Kiçikasiya dağsiçanağı), Microtus schelkovnikovi (Şelkovnikov kolsiçanı), Mus musculus (ev

L^omorpha (Dovşanldmilər) 2 Lepus europaea (adi dovşan), Oryctolagus cuniculus (adadovşanı) nov

Canis aurea (çaqqal), C.lupus (canavar). Hyaena hyaena (zolaqlı kaftar), Martes martes (meşə dələsi), M.Jfoina (daşlıq dələsi), Meles meles (porsuq), Mustek erminea Carnivora (qaraquyruq gəlincik), M.nivalis (gəlinäk), Lutra lutra (çaysamuru), Felis silvestris (Yırtıcılar) (çöl pişiyi), Eelis chaus (qamışlıq pişiyi). Lynx lynx (vaşaq), Otocolobus manul 18 növ (manulpişiyi), Panthera pardus (bəbir), Ursus arctos (qonur ayı), Vormelaperegusna (safsar), Vulpes vulpes (tMkü), Procyon lotor (yenot)

Pinnipedia (Pərayaqlılar) Phoca caspica (Xəzər suitisi) inöv

ArtiodactyIa Capra aegagrus (bezoar keçi), C.cylindricomis (dağ keçisi), Capreolus (Cütdımaqlılar) capreolus (Avropa cüyürü), Cervus elaphus (Qafqaz nəcib maralı), Gazella 8 növ subgutturosa (ceyran), Ovis orientalis (Asiya muflonu), Rupicapra rupicapra

133

VII FƏSİL. CANLI ALƏM

Şəkil 7.90. Chiroptera (Yarasalar) dəstəsi: a - Barbastella barbastellus (Avropa eıüiqulağı); b - Eptesicus bottae (səhra gönlücəsi); C - Rhinolophus fermmequinum (böyük naibimin); d - Tadarida teniotis (böyükdodaq enliqulaq); e -Myotis biythii (itiqulaq gecə şəbpərəsi); f -Myotis bechsteinii (Bexşteyn şəbpərəsi)

135 EKOLOJI MENECMENT

Şəkil 7.91. Rodentia (Gəmiricilər) dəstəsi: a -Apodemus agrarius (tarla siçam); b - Scıurus vulgaris (adi sincab); C - Sciürus anomalus (Qafqaz sincabı); d - Hystrix indica (Hind tirəndazı); d - Dryomys nitedula (meşə süleysini); f - Ellobius lutescens (Cənnbi Qafqaz dağkorçası)

136

VII FOSIL. CANLI ALƏM

Mövzuya aid suallar

1. Yerdəki canlı orqanizmlərin müxtəlifliyi haqqında nə bilirsiniz? 2. Canlı Aləmin təsnifatını verin. 3. Viruslar haqqında nə bilirsiniz? 4. Bakteriyalar haqqında nə bilirsiniz? 5. Arxeyalar haqqında nə bilirsiniz? 6. Yosunlar haqqında nə bilirsiniz? 7. Bitkilər aləmi haqqında nə bilirsiniz? 8. Bitkilər aləmi hansı fərqli xüsusiyyətlərə malikdir? 9. Bitkilər aləminin təsnifatını verin. 10. Şibyələr haqqında nə bilirsiniz? 11. Ali bitkilərin fərqli cəhətləri hansılardır? 12. Mamırlar haqqında nə bilirsiniz? 13. Çılpaqtoxumlular hansı bitkilərdir? 14. Azərbaycan florasında hansı çılpaqtoxumlu bitkilər mövcuddur? 15. Örtülütoxumlular hansı bitkilərdir? 16. Birləpəlilər nədir? 17. İkiləpəlilər nədir? 18. Göbələklər aləminin fərqli cəhətləri hansılardır? 19. Azərbaycan ərazisində rast gəlinən nadir və nəsli kəsilməkdə olan göbələklər hansılardır? 20. Azərbaycan ərazisində rast gəlinən zəhərli göbələklər hansılardır? 21. Heyvanlar aləminin fərqli cəhətləri hansılardır? 22. İbtidailər aləmi haqqında nə bilirsiniz? 23. Çoxhüceyrəli canlılar haqqında nə bilirsiniz? 24. Xərçəngkimilər sinfi haqqında nə bilirsiniz? 25. Hörümçəkkimilər sinfi haqqında nə bilirsiniz? 26. Molyusklar haqqında nə bilirsiniz? 27. Xordah heyvanlar nədir? 28. Hansı canlılar onurğahlar adlanır? 29. Balıqlar haqqında nə bilirsiniz? 30. Azərbaycanın nadir və nəsli kəsilməkdə olan balıq növləri hansılardır? 31. Suda-quruda yaşayanlar sinfi haqqında nə bilirsiniz? 32. Sürünənlər haqqında nə bilirsiniz? 33. Quşlar haqqında nə bilirsiniz? 34. Məməlilər haqqında nə bilirsiniz?

139

VJ] FƏSİL. CANLI ALƏM

7. Гаджиев В.Д., Алиев Д.А., Кулиев И.Ш., Вагабов З.В. Высокогорная растительность Малого Кавкаэа.Баку: Элм, 1990. - 212 с. 8. Гурбанов Э.М. Растительный мир бассейна р. Нахичеванчая. Баку: Издательство Бакинского Университета, 1996. - 248 с. 9. Ибрагимов Ш.Р.Паразиты и болезни рыб Каспийского моря (эколого^географический анализ, эпизоотологичесхая и эпидемиологическая оценка). Б.: Элм,г012.- 400 с. 10. Карягин И.И.Флора Абшерона. Баку: Красный Восток, 1952.- 439 с. 11. Микаилов Т.К. Паразиты рыб водоемов Азербайджана. Б.: Элм, 1975. - 299 с. 12. Мусаев С.Г Злаки Азербайджана. Б.: Элм, 1991. - 421 с. 13. Новруэов В.С. Флорогенетический анализ лишайников Большого Кавказа и вопросы их охраны.Б.: Элм, 1990. - 324 с.

(digəT əcnəbi dillərdə) Fisk, M.R., SJ.Giovannoni and I.H.Thorseth. 1998. Alteration of oceanic volcanic glass: textural evidence of microbial activity. Science 281:978 - 980. LukarevskyV., Askerov E. Condition of the Leopard Population in the Caucasus// Beitaege zur Jagd- und Wildforschung,2004 Band 29. P.303-319. Michail Patrikeev. The Birds of Azerbaijan

(internet resursları)

1. http://mycoweb.narod.ru/fungi/ 10. http://www.amphibians.org/ 2. http;//www.allgrib,ru/catalog_map.php 11. http://wrww.fleetingwonders.com/ 3. http ://www.zin. ru/ 12. http://wwrw.sivatherium.narod.ru 4. http://tolweb.org/tree/ 13. http://wfwrw.cerambyx,uochb.C2/ 5. http://wwf.panda.org/ 14. http://volgoentomolog.ru/ 6. http://animals.nationalgeographic.com 15. http://dic.academic.ru/dic.nsf/ 7. http://www.allaboutbirds.org/guide/ search ruwiki/56328 8. http://www.birds.com/ 16. http://www.ukrsn.ru/Upload/files/ 9. http://wwrw.buzzle.com/articles/types- documents/karantin/atlas. pdf of-snakes-with-pictures.html 17. http://wwrw.cerambyx.UDchb.cz/

141

\1N FƏSİL. QLOBAI. EKOLOJİ PROHI.EMLOR

VIII FƏSIL QLOBAL EKOLOJI PROBLEMLƏR

8.1. Demoqrafik problemlər 8.2. Energetik problemlər 8.3. Hava çirklənmələri 8.4. Su hövzələrinin çirklənməsi 8.5. Torpaqlarm deqradasiyası Mövzuya aid suallar Mövzuya aid

143 EKOLOJİ MENECMENT

Adətən, qlobal ekoloji problemlər deyərkən, ətraf təbii mühitə, bütövlükdə təbü aləmə toxunan, əsasən, insan mənşəli - təbii (təbii - antropogen) və sırf insan mənşəli (antropogen), o cümlədən iqtisadi, sosial və s. hadisələr nəzərdə tntnlnr. Başqa sözlə, qlobal ekoloji problemlər insamn fəaliyyəti nəticəsində bütövlükdə Yer kürəsinin təbii mühitinin köklü dəyişməsidir. Elmi proqnozlara görə. Yerin özünübərpa imkanlarım aşan bu dəyişmələr onun stmktnraımn və funksiyasının köklü dəyişməsinə gətirərək, sonda təbii mühitin dağılmasına, insan həyaümn məhvinə səbəb ola bilər. Diqqət yetirək: məhz insan həyaümn nrahvinə. Okeanların dərinliklərində on minlərlə atmosfer təzyiq altında və Günəş şüalanınn tamamilə düşmədiyi zülmət qaranlıqlarda, qaynayan qeyzerlərdə, dərin mağaralarda. Yerin və suyun dərin qatlaimda, oksigen olmayan hava şəraitində tapılmış orqanizmlər onu göstərir ki. Yerin həyat sığorta sistemi çoxşaxəli və genişdir. Lakin hava, sn, torpaq, landşaft və onlann komplekslərinin pozulması müəyyən dövrdən sonra həyat sisteminin dağılmasına, bəşəriyyətin məhvinə səbəb ola bilər. Ətraf mühitin mühafizəsi üzrə BMT İnkişaf Proqramı və Avropa İttrfaqımn rəsmi sənədlərinə görə, müasir dövrdə ətraf mühitin mühafizəsi sahəsindəki əsas qlobal ekoloji problemlər bnnlardır: demoqrafik problemlər; energetik problemlər; iqlim dəyişmələri; ozon qaümn dağılması; tnllantılarm idarə edilməsi; torpaqların deqradasiyası; şirin su ehtiyatlannm idarə edilməsi; dəniz hövzələri və sahil ərazilərin çirklənməsi; şəhər stressi; bioloji müxtəlifliyin məhvi.

8.1. DB10QRARK PROBLEMLƏR

Cəmiyyətin inkişafı bir çox sosial, iqtisadi və ekoloji problemləri meydana gətirmişdir. Müasir dövrümüzdə çox paradoksal bir vəziyyət yaranmışdır: bir tərəfdən bəşər sivilizasiyası görünməmiş inkişaf səviyyəsiıra yüksəlmiş, digər tərəfdən isə öz varlığım ciddi təhlükə altına qoymuşdur. Müasir dövrdə aşağıdakı problemlər bəşəriyyətin planetar problemləri hesab edihr: • əhalinin eksponensial sürətlə artımı; • təbii resurslaım getdikcə tükəımrasi; • ətraf mühitin çirklənməsi;

144 Vm 1 OSILQLOBAI. ÜKOLOH PROBI FMLƏR

eneıji böhranının getdikcə kəskinləşməsi; zəif inkişaf etmiş ölkələrdə yoxsulluq və ərzaq qıtlığı; etnik münaqişələrin eskalasiyası və kiçik müharibələr; epidemiyalar; banditizm və terrorizmin geniş vüsət alması; dini konfliktlər; mədəniyyət, əxlaq və ailə böhranları; qlobal və regional miqyaslı ekoloji problemlər. Əhalinin sayımn artımı ümumiyyətlə götürdükdə, planetin gələcək taleyini təyin edən amillərdən hesab edilir. Çünki getdikcə tələbatlar artır, texnologiyalar inkişaf edir, təbii sərvətlər tükənir, biosferə düşən təzyiq artır, insam əhatə edən ətraf mühit dağılır. Bu problemlər hazırda demoqraflan, sosioloqları, iqtisadçıları, ekoloqları və siyasətçiləri narahat edən problemlərdəndir. Əhalinin məskunlaşma dinamikası. Bu göstərici ayn-ayn ölkələrdə və bütünlükdə dünyada olan demoqrafik vəziyyəti əks etdirir. Prosesi əks etdirmək məqsədilə demoqraflar doğulan və ölən insanların sayımn mütləq qiyməti əvəzinə doğum əmsalı (DƏ) və ölüm əmsalı (OƏ) ifadələrindən istifadə edirlər:

il ərzində doğulan uşaqların sayı oə= 1000 ilin ortasında əhalinin sayı

il ərzində ölənlərin sayı DƏ- 1000 ilin ortasında əhalinin sayı

Bu əmsallar il ərzində hər 1000 nəfərə düşən ölümlərin və doğumlann sayım əks etdirir. Əhalinin illik artımı (%) əhalinin artım əmsalı (AƏ) ilə xarakterizə olunur:

DƏ-ÖƏ AƏ — 10

Məsələn, 2010-cu ildə dünyada doğum ərusah 30%, ölüm əmsalı isə 10% olmuşdur. Beləliklə, əhalinin orta artımı 3% olmuşdur. 2012-ci ildə dünya ölkələri üzrə ri Ə belə olmuşdur:

145 t:KOL()JI MENKCMKNT

CsdvBIS.!. Dünyanın bəzi ölkələrində əhalinin artım əmsalı nnıə)

Ölkələr AƏ,% Ölkələr AƏ,%

Qətər 4.93 Özbəkistan 0.94 Niger 3.63 ABŞ 0.90 Yəmən 2.58 İspaniya 0.65 İraq 2.35 Böyük Britaniya 0.55 Əfqamstan 2.22 Fransa 0.5 Sinqapur 1.99 Çin 0.48 Misir 1.92 İtatiya 0.38 Küveyt 1.88 Cənubi Koreya 0.20 Pakistan 1.55 Ermənistan 0.11 S. Ərəbistam 1.52 Yunamstan 0.06 Hindistan 1.31 Yaponiya -0.08 İran 1.25 Almaniya -0.2 Qazaxıstan 1.24 Gürcüstan -0.33 Türkiyə 1.2 Rusiya -0.48 Türkmənistan 1.14 Ukrayna -0.63 Azərbaycan 1.02 Moldova -1.01

Doğum və ölüm əmsallanmn bərabərliyi və miqrasiyaitm olmadığı zaman ölkə əhalisinin sayı stabil olnr. Bu şərait əhalinin sıfır artımı adlamr. Ölkədə əhalinin sayı orta fertillik əmsalı (OFƏ) ilə də xarakterizə olunur. Bu əmsal bir qadımn doğuş qabiliyyəti dövrü (15-50 yaş) ərzindəki sağ qalmış uşaqlanmn sayım göstərir. Doğnm və fertillik əmsallarına aşağıdakı amillər təsir edir: •təhsilin və təminatın səviyyəsi: cəmiyyətin təhsil səviyyəsi və iqtisadiyyatı yüksək olduqca DƏ və OFƏ aşağı olur; • uşaq əməyindən istifadə olunması: inkişaf etməkdə olan ölkələrdə və kənd yerlərində DƏ və OFƏ yüksək olur və uşaq əməyindən intensiv istifadə edilir; • urbanizasiya: şəter əhalisi ilə kənd əhalisi arasmda müqayisədə ter iki əmsal azalmağa doğra meyilli olur; • təlim-tərbiyə və təhsil sisteminin dəyərinin yüksək qiyməti məcburi təhsilə malik və uşaq ənrayinin qadağan olduğu ölkələrdə DƏ və OFƏ-ni aşağı sahr; • uşaq ölümü əmsah bilavasitə doğum əmsalım təyin edir: yüksək uşaq ölümürra malik ölkələrdə valideynlər sığorta üçün “əlavə” uşaqlar dünyaya gətirirlər; • nikaha girmə yaşı: qadınlar arasında orta nikaha gimra yaşı 25-dən yüksək olan ölkələrdə doğum və fertillik əmsalı aşağı olur; • pensiya təminatı: etibarlı və kafi miqdarda təqaüd verilən ölkələrdə DƏ və OFƏ aşağı olur. Çünki qocalığın təminatı uşaqlann sayından asılı olmur; • mədəni ənənələr: dini baxışlar və çoxəsrlik ənərralər ailədəki uşaqlann sayma təsir edir. Doğum və fertillik əmsallanna təsir edən amillərin analizi göstərir ki, iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə bu əmsallann qiyməti aşağı, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə isə yuxan olur.

146 VIII FƏSIL.QLOBAL EKOLOIİ PROBLEMLƏR

Planetin əhalisinin sayı J-formalı eksponensial əyri ilə xarakterizə olnr. Bəşəri inkişafın ilk milyon illəri ərzində Yerin əhalisi zəif eksponensialh sürətlə artırdı (ildə 0. 002 %). Yerdəki əhali artiımınn ən yüksək sürəti 1970-ci ilə təsadüf edir (orta hesabla 2.6 %). Keçən əsrin 80-ci illərindən etibarən illik artım 1.75%-ə enmiş, 1989-cn ildən isə yenidən 1.80%-ə yüksəlmişdir. Bn göstəricilər 1945-ci ildə F.Nontstoyn tərəfindən verilmiş demoqrafik keçid ırazəriyyəsinə uyğnndnr. Bu nəzəriyyəyə əsasən, əhah artımmm 3 mərhələsi mövcuddur. Bu mərhələlər iqtisadi və sosial inkişafla müəyyənləşir. Birinci mərhələ üçün doğumun aşağı, ölümün isə yuxan səviyyəsi səciyyəvidir. Bu mərhələni bütün bəşəriyyət keçmişdir. İkinci mərhələdə iqtisadiyyaün və səhiyyənin inkişafı nəticəsində doğum artır, ölüm hallan isə azalır. Bu mərhələdə əhalinin sayı kəskin artır. Hazırda inkişafda olan ölkələrin əksəriyyəti bu mərlHədədir. Üçüncü mərülədə doğumun azalması ilə bərabər, uşaq ölümü də azalır. Bu zaman cəmiyyətin iqtisadi və sosial hədəflərində dəyişmə baş verir. Doğum və ölüm göstəricilərinin qrafıklərində əyrilik azahr. Nəticədə, dünya əhalisinin sayı təkcə doğumun artımı ilə deyil, həm də ölüm əmsalımn azalması ilə müəyyənləşir. İnkişaf etmiş ölkələrdə ölümün azalmasına səbəb olan amillər aşağıdakılardır: 1. Ərzaq istehsalımn artması ilə əlaqədar qidalanma şəraitinin yaxşılaşması. 2. Səhiyyənin və tibbi xidmətin təkmilləşməsi ilə əlaqədar epidemiyalann və infeksion xəstəliklərin azalması. 3. Ümumi sanitar şəraitin və su təminaümn yaxşılaşması. BMT ekspertlərinin fikrincə, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə doğumun azalması baş verəcək və 2100-cü ildən etibarən planetin əhalisinin sayı 11-13 mlrd, olacaq. Demoqrafik keçid modelinə əsasən, ölkələrdə sənayeləşmə inkişaf etdikcə kəskin artım nəinki "silir" artımla əvəz olunur, bəzən əhalinin sayımn azalmasına da səbəb olur.

Lakin davamlı iqtisadi inkişaf olmadan kasıb Cadval 8.2. Azarbaycanda ahalinin sayı (EminovZ., ölkələr demoqrafik keçidi həyata keçirə bilmir. Dünyamn ən qədim xalqlarmdan olan Ümtuni əhali ‘ Şəhər' Kənd azərbaycanlıların mənşəyi və formalaşması uzun bir İUər (minnd/.^ əhahsi əhali tarixi yol keçmişdir. Böyük avropoid irqinin cənub (Hind s 1863 1129.0 - - - Aralıq dənizi) şaxəsinə aid olunan azərbaycanlıların dili 1897 1854.8 - - Altay dil ailəsinin türk dil qrapunun cənub-qərb (oğuz) alt qrupuna daxildir. Cənubi Azərbaycanda millətimizin 1913 2339.2 555.9 1783. 1926 2313.7 649.5 1664. ayrum, əfşar, bayat, qaradağlı, qarapapaxlar, padar, şah- 2048. sevən və s. subetnik qraplan mövcuddur. 1939 3205.2 1156.8 4 Keçmişdə Azərbaycan əhalisinin sayımn artımı, 1959 3697.7 1767.3 1930. əsasən, neft sənayesinin inkişafi ilə əlaqədar olaraq 1970 5117.1 2564.6 2552. 1980 6114.3 3247.5 2866. mexaniki artım (miqrasiya), köçürmə siyasəti hesabına O olmuşdur. 1917-ci üdə Azərbaycanda əhahnin sayı 2.9 1990 7131.9 3847.3 3284. mln. nəfər olmuşdur (Eminov Z, 2005). 2000 8032.8 4107.3 3925. 2010 8997.6 4774.9 4222. 2013 9356.5 4966.2 4390.

147 EKOLOJİ MENECMFINT

1913-1920-ci üləıdəki hadisələr - Birinci dünya müharibəsi, xarici müdaxiləçilərin basqım, milli ədavət qıığmlan Azərbaycan əhahsinin xeyh azalmasına səbəb olmnşdm. Belə ki, əhalinin sayı 1913 -eü ildə 2339 min nəfər oldnğu halda, 1920-ei ildə 1952 min nəfərə ешгэк 387 min ırafər azalmışdır. 1920-ci ildən əhahnin arüm prosesi baş vermiş, 1936-eı ildə əhali 1926-cı ilə nisbətən 91.2 min шкэг artmışdır. Bu artımın böyük əksəriyyəti təbii arüm hesabına olmuşdur. Lakin Böyük Vətən Müharibəsi nəticəsində əhalinin yenidən azalması baş vermişdir. Müharibənin davam etdiyi 5 il ərzində 600 min azərbaycanh eəbhədə iştirak etmiş, onlardan 400 000-ə yaxım 1ю1ак olmuşdur. Göstərdikləri nrardlüe və igidhyə görə onlardan 176 min nəfəri orden və medallarla təltif edilmiş, 122 nəfər Sovet İttifaqı Qəhrəmam adma layiq görülmüşdür. Əhah sayımn müharibədən əvvəlki səviyyəsi yalmz 1955-ci ildə, on ildən sonra bərpa olaraq 3277 minırafərə çatmışdır. Əhahnin dinamikasmda ən yüksək orta illik arüm 1959-1970-ci illərə təsadüf edir. Bu dövr ərzində respublikamn əhahsi 1419 min nəfər artmışdır. Respublikada əhahnin ən yüksək arüm səviyyəsi keçən əsrin 50-60-eı iUəriıra təsadüf edir. 1960-cı ildə respublikada əhahnin l^r 1000 ırafəriıra düşən doğum səviyyəsi 42.6 ırafər təşkil edərək keçmiş ittifaqda birinei yerə çıxımşdır. Bu səbəbdən keçən əsrin 70-80-eı iUərində respublikada əmək ehtiyatlannm potensiah xeyli yüksəlmişdir. 1970-1979-cu illərdə demoqrafik şərait xeyli dəyişmiş, orla illik arüm sabitləşmiş, təbii arüm azalrmşdu. 1986-1997-ci iUərdə əhalinin hər 1000 nəfəriıra düşən doğum səviyyəsi 27.6 юfэrdэn 24.2 юfэrə qədər azalmış və nəticədə təbii arüm 20.9 nəfərdən 16.7 nəfərə enmişdir. 1999-eu ilin siyahıyaalma məlumatlanna görə, respublikada hər 1000 ırafərə düşən təbü arüm 9 ırafər təşkil edir. Respublika əhalisinin milli tərkibinin 92.7%-ni təşkil edən azərbayeanhlar, əsasən, çoxuşaqhhq ilə fərqlənir. Respublikada evlənənlərin 78%-dən çoxunun yaşı bilavasitə 20-29 arasındadır. Azərbaycanda hər 1000 nəfərə doğum 14-15 nəfər olduğu halda, Lənkəran-Astara və Naxçıvan MR rayonlannda bu göstərici 16-18 nəfər təşkil edir. Respublikada ən az doğum Abşeron və Kür-Araz iqüsadi rayonlannda müşahidə olunur. Respublikada yaşı 18-dək olan 3 mln. -a yaxın uşaq var. Bu da respublü

148 \М11 lƏSlL.QLOBAl. I;K0I.0JI PROBLEMLƏR

450 000, Təbrizin 360 000, Gəncənin 225 000, Şamaxımn isə 225 000 əhaliyə malik oldnğunu qeyd edir. Daha soma O.Bayat Səfəvi imperiyasında təmsil olnnan, müasir Azərbaycan millətinin dominant elementini təşkil edən 32 qızılbaş tayfasımn ən əsaslanmn adlanm çəkir. Bu tayfaların hakimiyyət iyerarxiyasmdakı mövqeləri barədə maraqlı məlumatlar verir. Hakimiyyətdə yüksək səviyyədə təmsil olunan, apancı tayfaların ranq ardıcühğımn ustaclu, şamlu, əfşar, türkman tayfaları olduğunu bildirir. Daha soma bayat, təkəh, xamıandalı,zülqədər, qacar, qaramanlı, bayburtlu, oyrat, çauşlu, asayişli, çəmiş-kazakh, qarabacaqh, baharh, qnxh, hacı-fakihli, həmzəli, mahmudlu, qaraqoyunlu və s. tayfalann olduğunu yazır. Azərbaycanda şəhərsalma prosesi keçən əsrin 50-ci illərindən sonra sürətlənmişdir. Bolşevik çevrihşindən əvvəl Azərbaycanda 16 şəhər mövcud idi. Bu şəhərlərdə ümumi əhalinin 21%-i yaşayırdı. Hazırda Azərbaycanda 69 şəhər, 130 şəhər tipli qəsəbə vardır ki, burada respublika əhahsinin 51%-i yaşayır. Respublika şəterlərinin ətrafında şəhər aqlomerasiyası - şəhər ətrafında onun bilavasitə təsirilə yeni şəhər və qəsəbələr yaranmaqdadır. Bakı şəhər aqlomerasiyasında 2 mln.-dan çox əhali yaşayır. Hazırda respublikada kənd yaşayış məntəqələrinin sayı 4354-dür. Respublika əhahsinin 49 %-i kənd yerlərində yaşayır. Kənd əhalisinin ən sıx məskunlaşdığı ərazilər Kür-Araz, Lənkəran-Astara və s. iqtisadi rayonlar hesab edilir. Azərbaycan çoxmillətli ölkədir. Əhalinin siyahıyaalma statistikasına görə, ölkədə 100-dən çox millətin və etnik qrapun nümayəndəsi yaşayır. Cədvəl 8.3. -də Azərbaycan əhalisinin etnik tərkibi verilib. Əmək ehtiyatlan (kişilər 16-65, qadınlar isə 16 - 60 yaş) cəmiyyətin başlıca məhsuldm qüvvələri hesab olunur. Respublikada əmək qabiliyyətli əhalinin sayı 2003-cü ihn nlCIıımatma əsasən, 5305 min ırafər təşkil edirdi. Bu da respublika əhalisüün 64.1%-ni təşkü edir. Respublikada əmək ehtiyatlaımm 75%-ə qədəri maddi-istehsal, 25%-i isə qeyri-istehsal sahələrində çahşu-.

Csdval 8.3. Azsrbaycan shälisinm etnik tərkibi (min nəfər)

Əhaliim ümtımi sayı 8922.4 (2009)

Azərbaycanlılar 8172.0 Avarlar 49.8 Gürcülər 9.9

Ləzgilər 180.0 Türklər 38.0 Yəhudilər (dağ) 9.1 Ermənilər 120.3 Tatarlar 25.9 Kürdlər 6.1

Ruslar 119.3 Tatiar 25.2 Udinlər 3.8 Talışlar 112.0 Saxurlar 12.3 Digər xalqlar 38.7

Əhalisinin sayma və təbii artım prosesinə görə, Azərbaycan Respublikası Gürcüstan və Ermənistandan irəlidədir. 2014-cü ilin məlumatlarına görə. Planetin əhalisi 7.2 mlrd., Azərbaycanın əhalisi isə 9.5 mln nəfərdən artıqdır. Qeyd edilən dövrdə Gürcüstanın əhalisi təxminən 4.5 mln, Ermənistamn əhalisi isə təxminən3.ı mln. olmuşdur (http://countrvmeters info/t.

149

VIII FƏSİLQLOBAL KKOl.O.JI PROBİ.KMLƏR

389.1 226.3 14.3 13.8

646.0 10.7

Bakı Abşeron Ganca- Şəki- Lənkəran- Quba- Aran Yuxan Kəlbacər- Dağlıq Naxçıvan Qazax Zaqatala Astara Xaçmaz Qarabağ Laçın Şirvan İqtisadi rayonlar

Şəkil 8,la. Azərbaycanda iqtisadi rayonlar üzrə əhalinin sayı və təbii artım (2009)

8.2. ENERGETİK PROBLEMLƏR

Karbohidrogen tipli yanacaqlar. Bəzi hesablamalara görə, enerjidən istifadəninbngünkü tempi təxmiıran 200-300 ilə, o cümlədən neft 40-80 ilə, qaz 50-100 ilə, kömür 300-400 ilə çatar. Yeni yataqlarm istisman getdikcə çətinləşir, onlann maya dəyəri artır. Buradan belə bir sual meydana çıxn: insanlar eneqi qıtlığı təhlükəsi ilə üzləşə bilərlərmi? Tədqiqatlar göstərir ki, eneqidən istifadənin effektivliyini artırmaqla və alternativ eneqi mənbələri tapmaqla böhramn qarşısım almaq mümkündür. Neft. Bu karbohidrogen ehtiyatı İllətik müasir energetikamn əsasım təşkil edir. İnkişaf etmiş ölkələr onun 60%-ni, inkişafda olan ölkələr isə 40%-ni istifadə edirlər. Keçən əsrin 70-ci illərindən etibarən energetik böhran başladı. Dünya neft istehsalının 37 %-ni verən Yaxın Şərq ölkələri neftin qiymətini kəskin artırdılar. 1973-1981-ci illərdə neftin qiyməti 5 dəfə artdı. Bu da öz növbəsində neftin və bütövlükdə, eneqinin qənaətinə sövq edən amilə çevrildi. Almaniyada dövlət müəssisələrindəki otaq temperaturu 18”C qiymətləndirildi, evlərin astanasmdakı işıqlar insanların öz mərtəbələriıra çatma müddəti ərzində yandmhrdı. ABŞ-da istilik iüçişinin qarşısım alan xüsusi örtüklü şüşələr istehsal olunmağa başladı. İşıq reklamlanmn geniş vüsəti HKOLOn MENECMENT

səngiməyə başladı. Sənayedə eneıjiyə qənaət edən texnologiyalı sahələr inkişaf etməyə başladı. Eneqiyə qənaət edən avtomobil modelləri işlənib hazırlandı Neftdən istifadənin üstünlüyü ondan ibarətdir ki, qiyrıratlərin artmasına baxmayaraq o, nisbətən ncuz yanaeaq növüdür, asanlıqla daşımr, yüksək eneqi çmşına malikdir. Neft, tem- çinin çoxfimksiyah yanaeaq növüdür. Ondan nəqliyyatın l^rəkətində, yüksək temperatunm ahnmasmda və elektrik eneqisi istehsalında istifadə etmək olur. Neft yanmasımn qüsmlan ondan ibarətdir ki, bu zaman külli miqdarda karbon dioksid (CO*), kükürd oksidlə- ri (SO^), azot oksidləri (N0^) yaramr. Bu birləşmələr atmosferi çirkləndirir və planetar miqyash ekoloji problem- lər (istixana effekti, turşu yağışlan, qlobal iqlim dəyişmələri, ozon dəlik- ləri və s.) yaradır. Təbii qaz yanacağı. Bu, az miq- darda ağır karbohidrogenlərdən (pro- pan, butan və s.) ibarət olan metan qanşiğıdn (50%-90%). Adətən, təbii qaz xam neft yataqlaimm üzərində olur. Onun nəqlini asanlaşdırmaq Şəkil 8.2. Azəri-Çuaq-Günəşh neft yatağı: Mərkəzi Azəri Platforması məqsədi ilə təbii qaz aşağı tempera- turda sıxılmış təbii qaza çevrilir. Təbii qazın üstünlüyü ondan ibarətdir ki, o, yanarkən böyük istilik aynlır və digər yanacaqlara nisbətən havam daha az çirkləndirir. Qaz demək olar ki, SO^ yaratmır. O, neft, kömür, benzirra nisbətdə vahid eneqi miqdarına görə 6 dəfə az azot dioksid (NO^.) ayınr, praktiki olaraq bərk tullantılar ənralə gətirmir. Yüksək eneqi çıxışına malik olan təbü qaz kənrarlər vasitəsilə asanlıqla daşımr. Təbü qaz nrarkəzi buxar qazaulanuda, sobalarda, phtələrdə, su qızdmcılarmda, zibil yandırarkən, istilik nasoslarında, hava kondisionerlərində, refrejerator və qırmducu qmğularda tam və effektiv şəkildə, çox asauhqla yamr. Onu avtobuslanu dizel yauacaqlauuda, taksilərdə və yük ruaşuüauuda istifadə etmək olm. Qaz yauarkəu karbohidrogeuləriu və CO^-uiu havaya atüruası azahr. Bu zamau N0 atılması arta bilər. X Qazdau istifadəuiu qüsmlu tərəfləri odm ki, ouu tankerlərdə daşıyarkən sıxılmış vəziyyətə gətirmək lazımdır. Sıxılmış qazın refiejeratorlarda daşınması bahalı və təhlükəli işdir. Yüklənura, boşalma ərazilərində böyük partlayışlar mümkündür. Digər tərəfdən, qazın sıxılması onun eneqi çıxışım 25% azaldır. VIII FƏSIL, QLOBAL EKOLOJI PROBLEMLƏR

Azərbaycan çoxşaxəli və güclü yanacaq energetika kompleksinə malik olan ölkələrdəndir. Azərbaycamn yanacaq-energetika kompleksinə neft-qazın çıxarılması, emalı və elektroenergetika daxildir. Respublika təsərrüfatımn formalaşması və inkişaft bilavasitə neft sənayesi ilə bağlı olmuşdur. Azərbayean neftin çıxaniması baxımından qədim tarixə malik olmaqla bərabər, həm də dünyamn ilk neftçıxaran ölkələrindən biri hesab olımm. Abşeronda əbədi məşəlin yanması və əhalinin (atəşpərəstlərin) ona sitayiş etməsi də elmi eətetdən sübnt etmişdir ki, Azərbaycan qədim neft diyandu-.Hələ qədim zamanlarda insanlar Abşeron yanmadasmda nefti ibtidai üsulla

çıxarırdılar. Çox böyük ehtiyata maliki olamO'^t səthinə fontan vurar, həm də ətraf mühiti xeyli çirkləndirirdi. Neftin bir hissəsi əllə qazılmış quyulardan jelonka üsulu ilə (vedrələrlə) çıxanhrdı. Bakımn ətraf rayonlarından çıxarılan neftin xeyh hissəsi bir çox xarici ölkələrə, o cümlədən Rnsiyaya və İrana aparılırdı. Azərbaycanda neftin sənaye üsulu ilə, yeni texniki avadanlıqlar tətbiq etməklə çıxaniması dövrü XIX əsrin axırlarma təsadüf etmişdir. 1871-ci ildə ilk dəfə olaraq texnikamn tətbiq edilməsi ilə quyu qazılmış və az əl əməyi sərf etməklə asanhqla neft çıxanimasına başlammşdır. Elə buna görə də Azərbaycanda neftin kütləvi çıxaniması tarixi həmin ildən hesablamr. Həmin dövrlərdən bəri,yəni bir əsrdən artıq olan müddətdə (143 il ərzində) Azərbaycanda 1 mlrd. 200 mln. t-na qədər neft, 400 mlrd, m'^ təbii qaz çıxanirmşdır. XIX əsrin axulannda Abşeronun neftli sahələri l^naca qoyulub saüldı. Btmunla da Azərbaycanda neft hasilaürtm yüksəlişinə təkan verildi, Abşeronım neft quyulamtm 80%-i sahibkarlara məxsus oldu. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda ilk dəfə dərin neft quyusu (3800 m dərinliyində) Suraxam rayontmda 1939-cu ildə qazrhmşdu.

153 EKOLOJİ MENECMENT

1871 -ci ildən başlayaraq Azərbaycan neft hasilatına və onun emalına görə uzım müddət bütün dünyada mühüm əhəmiyyətə malik olmnşdm. 1907 - 1914-cü illərdə Azərbayeanda ildə orla hesabla 7-8 mla t neft çıxarılırdı. 1901-ci ildə Azərbaycanda neft hasilatı 10 mln. t-a çatmışdır ki, bu da ümumdünya neft istehsahmn 51%-i demək idi. Azərbaycan neftini xarici öU^'ələrə asanhqla nəql etmək məqsədilə 1897 - 1906-a illərdə dünyada ən nznn Bakı - Batnmi (Qara dəniz limam) neft l^nəri (uz.860 km) çəkUib istifadəyə verUdL Bakı nefti löməriə Qara dəniz limanma, oradan gəmilərlə xarid ölkələrə apardırdı. xıx əsrin axırlarından başlayaraq XX əsrin 50-ci illərinədək Azərbaycan Rusiyamn neftçıxarma ərazisi olmnşdm. Abşeronnn ən qədim neftyataqlan - Balaxam, Binəqədi, Sabunçu, Qaraçuxm,Bibiheybət, Lökbatan, Qala, Ramana, Şnbam və s. idi. Böyük Vətən Müharibəsi illərində bu yataqlar ölkəyə milyonlarla ton yüksək keyfiyyətli yanacaq verirdi. Həmin dövrdə Azərbaycanda üdə 20-22 nüa t neft istehsal olunmdu. Neftçıxarma tarixində Azərbaycanda ənyüicsək neft hasilaü 1941-ci ildə 23.5 mla t olmnşdm (bu rekord yalnız 2006-cı Uda (32.3 mln. t.) yenibndi). Somalar müharibənin gedişi ilə əlaqədar olaraq neft hasilatı get-gedə aşağı düşmüş və 1945-ci ildə cəmi 11.5 mln. ton təşkil etmişdir. 1941- 1945-ci illər ərzində Azərbaycan cəbhəyə 75 mln. ton yanacaq göndərmişdir. Müharibədən soma respublikada yeni neft yataqlamnn istifadəyə verilməsilə əlaqədar olaraq neft hasilaü 1950-ci ildə 14.8 mln. ton olmuşdm.

Cadval (infoqrafıka) 8.4. Azerbaycanda neft-qaz hasilatının yüzillik dinamikası (Caspian Energy, 2011; Yusifov E., 2004; stat.gov. az)

50 Neft hasilatı (mln. ton) Təbil qaz hasllati (mlrd, kubmetr)

40

30

20

o co

1913 1920 1935 1941 1945 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2005 20077010 2012 2012

154 Vm FƏSİL.QLOBAL EKOLOJİ PROBLEMLƏR

Dünyada ilk dəfə Azərbaycanda dənizdə neftçıxamıa sənayesinin təməli qoynlmnşdnr. Bakıdan 100 km aralı - “Qara daşlar” adlandınlan ərazidə axlanş işləri apanlarkən binada zəngin neft ehtiyatlanmn olması müəyyən edildi. İlk dəfə olaraq 1949-en il noyabnn 7-də burada qazılımş 100 m dərinlikdəki quyudan neft fontan vurmuşdu. Əvvəllər "Yeddi gəmf ’ adası adlandınlan bu yataq sonralar dünya şöhrətli “Neft Daşlan”na çevrildi. Hələ 70-ei illərə qədər “Neft Daşlan” yatağmdan ildə 7 mln. t neft çıxanindı. Bu, Azərbayeanda çıxarılan neftin 37%-nə bərabər idi. Haznda “Neft Daşlan” yatağmdan ildə 800-900 min ton neft hasil olunur. 1949-cu ildən bəri "Neft Daşlan” yatağmdan 160 mln. t neft çıxanirmşdır. Azərbayeanda təbii qazm çıxarılması tarixi, əsasən, 40-eı illərdən başlamr. 1940-eı ildə Azərbaycanda təbü qaz istehsalı 2.5 mlrd, m'^ olmuşdur. Hələ XVIll əsrin əvvəllərində (1720 - 1730) Abşeronda neftin ibtidai üsulla emahna başlan- mış və ondan kerosin alımmşdır. 1846-eı ildə Balaxamda V.İ. Voskoboynikov tərəfindən Neft emalı zavodu tikilmişdir. 1860-cı ildə Suraxamda tikilmiş 2-ci neft emalı zavodunun avadanlıqlan Almaniyadan gətiril- mişdir. Bu zavodu quraşdıranlardan biri də məşhur kimya alimi D. t. Mendeleyev olmuşdm. Sonralar Svyatoy adasında (indiki Pirallahı) alman mütəxəssisi Vitte daha bir neft emalı zavodu tikdirmişdir. 1872-ci ildə Bakıda 57-yə qədər neft emalı zavodu fəaliyyət göstərirdi. Bu dövrlərdə Bakımn neft məhsulları İran, İngiltərə, Almaniya, Misir, Belçika, Çin və s. ölkələrə göndərilirdi. Bakımn Qara şəhər hissəsində neft emalı zavodlanmn sayı 200-ə çaürdı. Keçən əsrin 70-80-ci illərinədək Azərbaycanda 5 iri neft emalı zavodu fəaliyyət göstərirdi. Bu zavodlaım Kr biri illik 4-5 mln. ton neft emalı gücüıra malik idi. O zamanlar ölkənin bir çox rayon- larmdan da Bakımn neftayırma zavodlarına xam neft gətirilirdi. Təbii ki, ölltə sənayeləşdikcə ətraf mühitə olan təsirin miqdan da arür, ətraf mühitin şiddətli çirklənməsinə səbəb olurdu. Şübhəsiz, bütün bunlar Azərbayca- nın, xüsusilə Abşeron yanmadasımn ətraf təbii mühitinə, ərazinin torpaq ehtiyatlarına, xüsusilə onnn bioloji müxtəlifliyiıra çox böyük və dönməz təsir etmişdir. Bn gün Ekologiya və Tə- bii Sərvətlər Nazirliyi, SOCAR (ARDNŞ) tərəfindən biomüxtəlifliyin bərpası, neftlə çirklənmiş torpaqların təmizlən- məsi üzrə müəyyən işlər görülür. Lakin 200 il ərzində yığılaraq qalaqlanmış bu problemin qısa müddət ərzində telli mümkün deyil.

Şəkil 8.4. Torpaqlann neftlə çirklənməsi

155 EKOLOJİ MENECMENT

Şəkil 8.5. Azərbaycanda torpaqların texnogen pozulması (Msmmadov Q. V3 b., 2013)

156 VIII tOSILQLOBAL KKOl.O.II PROBLEMLƏR

Daş kömür. Planetdə ən geniş yayılmış eneıji daşıyıcısıdır. Onun ehtiyatlan 7 trln. t. həcmində qiymətləndirihr. Təkcə kəşf olunmuş mədənlər (300 mlrd, t) bir neçə əsrə çatar. Hesablamalara görə, planetin telə tapılmamış kömür ehtiyatlan hazırkı istehlak tempi ilə 900 ilə çatar. Kömür istehsalı liderləri (ÇXR, ABŞ, MDB) dünyamn ən böyük atmosfer çirkləndiricüəri hesab edilir. Atmosferə atdan karbon qazımn 26%-i ABŞ-m, 19%-i isə MDB ölkələrinin payına düşür. Daş kömürlə işləyən istilik elektrik stansiyalannda (İES) orla hesabla hər 1 kvt/saat eneıjiyə 10-25 kq zərərli tullanü düşür. Hazırda ABŞ çox bahah bir proqram üzərində işləyir- tullantılann tam şəkildə tutulmasma əsaslanmış 150 mla kvt güclü İES inşa etmək nəzərdə tutulub. Bərk yanacaqlardan istifadənin üstüıüüyü ondan ibarətdir ki, o, ən geniş yayünuş yanacaq növüdür və yüksək eneıji çıxışına malikdir. Kömür ehtiyaü çox olan ölkələrdə o, elektrik eneqisi hasü etməyin ən ucuz fonnasıdn. Lakin bu ucuzluq hava çirklənmələrini, torpaqlarm bərpasım, tullantüardan təmizlənməni nəzərə almır. (Jüsurlan ondan ibarətdir ki, o, ən çirkh faydalı qazmü hesab edilir. Kömür emah yüksək təhlükə mənbəyidir, yanarkən aynlan NO^, SO^- in miqdan, zərərli bərk tullantılar digər yanacaq növlərinin yanmasına nisbətən daha çox olur. Havanmbu maddələrlə çirkləndirilməsi turşu yağışlarına səbəb olur. Daş kömürün açıq üsulla istisman torpaq örtüyünü sıradan çıxam, təbii bitki örtüyünü nrahv edir. Şaxtaçılar tez-tez ağ ciyərin silikozu xəstəliyiıra tutulm, bədbəxt hadisələrə məruz qalnlar. Aülrmş şaxtalardan axıb gələn zəhərli metal birləşmələri və tmşular səthi və qrunt sularım çirkləndirir, bahqlan və digər canlılan məhv edir. Bundan başqa, əldə edilmiş daş kömürün daşınması da çox çətindir. Onun avtomobildə yanacaq kimi istifadəsi də mümkün deyil. Nüvə eneqisi. Əvvəllər bu eneqi növü təhlükəsiz və ucuz hesab edilirdi. Keçən əsrin sonlanna qədər dünyada 1800 ədəd AES quraşdırılacağı haqqında proqnozlar verilirdi. Bu gün dünyada 400 blok AES istifadə olunan ümumi eneqinin 20%-ni verir. Praktika göstərir ki, atom eneqisi çox bahalı eneqi istehsahdu. Hesablamalar göstərmişdir ki, ABŞ-daAES-lərin istehsal etdiyi elektrik eneqisinin 1 kVt/saat-ı 13.5 sentə başa gəlir. Bu isə neftin bir barrelinin 216 dollara alınmasına ekvivalentdir. Hələ radioaktiv tullantilann basdınimasma və köhnə qurğulann təzələnməsinə çəkilən xərclər bu qiymətdə nəzərə alınmamışdır. Üstünlüyü ondan ibarətdir ki, nüvə reaktorlan havam çirkləndirən CO’'^, NOx, SO’'^ oksidləri yaratmır. Proses normal gedərsə, suyun və torpağın çirklənməsi oimm. Qüsurlu tərəfləri odm ki, AES-lərin tikintisi və istisman çox baha başa gəlir. Adi AES-lər ancaq elektrik eneqisi istehsal edə bilir. Təmiz və faydalı eneqi çıxışı aşağıdır. Yüksək radiasiyalı tullantılann etibarlı saxlamiması metodlan işlənilməmişdir. AES tikilərkən ərazinin seçilməsi çox yüksək əhəmiyyət kəsb edir. Məsələn, Ermənistan ərazisindəki Metsamor AES seysmik təhlükəli ərazidə yerləşərək çox böyük təhlükə mənbəyinə çevrilmişdir. Əgər 1988-ci il zəlzələsinin episentri bir neçə kilometr aralıda olmasaydı, baş verəcək dəhşətli faciənin miqyasım təsəvvür etmək mümkündür.

157 EKOLOJI MENECMENT

Alternativ eneqi nranbələri. Bu eneqi nranbələri, əsasən, Günəş, külək, hidroenergetika, geotermal, qabarma, çəkilmə və dalğa xarakterli olur. Bəzi mütəxəssislər bu tip mənbələri eneqi böhramndan çmş yolu kimi qiymətləndirirlər. LaMn başqa mütəxəssislərin fikrincə, nisbətən baha başa gələn alternativ eneqi mənbələri ənənəvi eneqi daşıyıcıları ilə rəqabətə girə bilməz.

Şəkil 8.6. Qobustan drsperimental poliqonu və tədris mərlozi

8.3. HAVA ÇİRKLƏNMƏLƏRİ Havada yüzlərlə çirkləndirici maddələr vardır. Bu maddələr içərisində atmosferə neqativ təsir edən, "istixana effekti”, “ozon dəlikləri”, “turşu yağışlan”na səbəb olan yüksək təhlükəli maddələr - karbon oksidləri (CO və CO''^), kükürd oksidləri (SO'^, SO'^), azot oksidləri (N0, N0'^, N-'O), uçucu üzvü maddələr olan metan (CH’'^),benzol xlorftorkarbohidrogenlər, asdı bərk hissəciklər, metal duzlan, dioksinlər, pestisidlər və s. birləşmələrdir. İqlim dəyişmələri. İqlim dəyişmələri planetar miqyaslı problemdir. O, Yerin ətraf mühiti üçün ciddi potensial təhlükə hesab edihr. Bu hadisənin əsasında “istixana effekti" dayamr. İstixana effekti istiliyin qazlar tərəfindən səthdə toplanmasıdu. Bu effektin mahiyyəti aşağıdakı kimidir: atmosferdə xüsusi qazlarm müəyyən konsentrasiyası mövcuddm. Bu

158 VIII FƏSİL.QLOBAL EKOLOJİ PROBLEMLƏR

qazlar Yerdəki həyatın təmin edilməsində mühüm rol oynayır. Onlar istiliyi atmosferin aşağı qatlannda saxlayaraq isti iqlim şəraiti yarachr. Bu qazlar "istilik effekti yaradan qazlar" adlamr. Onlann konsentrasiyasmm artması Yer səthində müəyyən yüksəklikdə “qaz pərdəsi örtüyü"nün yaranmasına və atmosferin aşağı qatlanmn temperaturunun xeyli artmasına səbəb olur (Şəldi 8.7.). Statistik hesabatlar göstərir ki, 1890-cı ildə orta temperatur təxmiıran 14.5 ”C olduğu halda, 1990-cı ildə 15.0 -15.2 °C olmuşdur. Cədvəl 8.5. -də qazlann iqlimin istiləşməsinə təsir dərəcəsi, onlann antropogen xarakterli mənbələrinin təsnifaü verilmişdir. Əvvəldə qeyd edildiyi kimi, istixana qazlan özlüyündə (subuxan, karbon dioksid, metan) Yerdəki həyat üçün çox vacibdir. Onlar Günəşdən Yer səthinə düşən eneıjinin tam səpilməsinin qarşısım alır, planetin səthində həyat üçün zəruri temperatur intervahm təmin edir. Bu qazlar olmasaydı. Yer səthinin temperaturu indikindən təxminən 33 “C aşağı olardı (Stannes D. V3 b.). Lakin bu qazlann miqdan yüksəldikcə temperatur həddən çox artaraq təhlükəli həddə yaxınlaşır. Başqa sözlə. Yer səthində "istixana qazlan”nm konsentrasiyasmm artması Yerdəki izafi infraqımuzı şüalanmanın geriyə - kosmosa səpilməsinin qarşısım alan “qaz örtüyü”nə çevrilir. Nəticədə, bu eneıjinin böyük hissəsi Yerə yaxın qatlarda toplanaraq onun səthinin qızmasma səbəb olur.

Şəkil 8.7. Qlobal istiləşmənin mexanizmi

159 EKOLOJI MENECMENT

Cədvəldən göründüyü kimi, istiləşməyə ən çox təsir edən karbon qazıcür (65%). Ən çox həcmdə istixana qazlan yaradan iqtisadiyyat sektom isə energetika sektomdm. Tədqiqatlar əsasmda iqhm dəyişmələrinin əsas fəsadlan müəyyən edilmişdir. Bnnlaım ən əsaslan aşağıdakılardır: • Yer səthinin qlobal orla temperatnmnnn artması. XIX əsrin ikinci yansı ilə müqayisədə Yer səthinin orta dünya temperatnm 0.3 - 0.6 °C artmışdır. • Dünya okeam səviyyəsinin yüksəlməsi. Qlobal istiləşmə dünya okean snlannm temperatnmnnn artmasına, onun hüdudlanmn genişlənməsinə səbəb olur. Buzlaqlann və dəniz bnzlanmn ərimə sürəti artır. Bu amillər öz növbəsində okean səviyyəsinin artmasına səbəb olnr. İqhm dəyişmələri üzrə dövlətlərarası ekspertlər qmpunun ıraticələrirra görə, son 100 ildə okean səviyyəsi 10 - 25 sm artmışdır. Bn isə öz növbəsində ərazilərin subasmasına, bataqhqlaşmasına, suyun duzluluğnnnn yüksəlməsinə, şirin sn hoüzontlarmm pozulmasına, insanlarm öz yaşayış yerlərim tərk etməsinə səbəb olm.

Csdval 8.4. istixana qazlarının msnhsim va onlann qlobal istiUşmsys Usiri (JJPOH u PMBEC, 2003) Qlobal istiləşməyə təsiri (%) Enerjidən istifadə, meşədən istifadə, torpaqdan istifadə, sement 65 GO, istehsalı Qaz bomlarmdala sızmalar, heyvandarlıq fəaliyyəti tullantılannm CH 20 fermentasiyası, düyü sahələri, tullantılar, tullantı pohqonlan, biokütlənin yandırılması, məişət axmtılan Halogenli Sənaye, soyuducu agenüər, aerozollar, köpükləndirici maddələr, 10 bidəşmələr həlledicilər Q Torpağın gübrə ilə təminatı, torpa'^n təmizlənməsi, biokütlənin 2 5 yandırılması, daş kömür və karbohidrogenlərin yandıniması

Yağmülann miqdanmn dəyişməsi. Avropamn şimal hissəsində yağmtılarm miqdan getdikcə artdığı halda, cənub hissədə getdikcə azahr. Hidroloji rejimin, su resurslannm miqdanmn və keyfiyyətinin dəyişməsi. Dağ rayonlan öz buzlaqlarım getdikcə itirir, qarlı ərazilər azahr. Bu isə öz növbəsində çaylaım sululuğuna təsir edir. Nəticədə, çaylann daşması sahil ərazilərin qrunt horizonüarmdakı duzlu suyun təsiri nəticəsində şirin sulann keyfiyyətini aşağı salır, çaylann axın sürəti zəifləyir. Ekosistemlərə, meşə və kənd təsərrüfatlanna mənfi təsiri. Temperaturun artması iqlim zonalanmn şimala doğra sürüşməsirra səbəb olur. Bu sürüşmə əksər hallarda növlərin bu dreyfə uyğun miqrasiyasına nisbətən daha sürəth olm. Meşə və kənd təsərrüfatmda bu effekt məhsulun böyümə və yetişmə dövrlərinə təsir edir. Yuxanda qeyd edilən bütün amillər insanlann sağlamhğına, iqtisadiyyata, bütövlükdə cəmiyyətə kəskin mənfi təsir

160

VIII FƏSİL. QLOBAL EKOLOJİ PROBLEMLƏR

edə bilər. Quraqlıq ərazilərin getdikcə artması, bunun nəticəsində kənd təsərrüfatında yaranan böhranlar bəzi regionlarda sosial stabillik və təhlükəsizlik məsələlərində problemlər yaradır. Cədvəl 8.6-da konkret istixana qazlanmn miqdanmn azalması üzrə zərari tədbirlər verilmişdir. C$clv3l8.5. İqlim dsyişmsUri i Umübariza tadbirlari (IIPOH u PHBEC, 2003)

Qazlar Görfibnəsi zəruri olan tədbirlər Alternativ yanacağa (tərkibində karbonun miqdan az olan, məsələn, təbii qaz) keçid; ətraf mühitin mühafizəsi üzrə sazişlər hesabına sənayenin və nəqliyyat sisteminin energetik effektivliyinin yüksəldilməsi; ev təsərrüfatlannm eneqi effektivhyinin artırılması; istilik və CO, elektrik eneqisi hasilatında müştərək istehsahn payımn artırılması; bərpa olunan eneqi mənbələrindən (günəş, külək, biokütlə, hidro və s.) geniş istifadə edilməsi və s. Üzvi tullantılann idarə edilməsinin təkmilləşdirihrrasi; tullantilaım yaranmasımn qarşısımn ahnması və təkrar emal hesabına tullantılann poliqonlarda basdınimasmm azaldılması; zibillik qazından eneqi mənbəyi kimi istifadə edüməsi; metamn atılmasımn qarşısımn alınması və s. CH, Üzvi tullantılarla davramş qaydalanmn təkmilləşdirilməsi; gübrələrdən istifadənin məhdndlaşdıniması və s. Halogen tərkibh karbohidrogen istehsalında yeni texnologiyalann tətbiqi N0

Halogen tərkibli birləşmələr

Ozon qatmm dağılması, “ozon dəlikləri ”nin yaranmasL Bu effekt Yer üçün "müdafiə ekram" rolunu oynayan ozon qatımn dağılması nəticəsində yaramr. Ozon qatı Yeri öldürücü ultrabənövşəyi şüalardan müdafiə edir. Ozon ekrammn dağılması 1975-ci ildən etibarən hər il Antarktida üzərində müşahidə olunur. Ozon stratosferin yuxan qatlannda Günəşdən gələn qısadalğalı şüalanmalann (190 nm-ə qədər) təsiri ilə yaramr. Radiasiyama təsiri nəticəsində oksigen (O.'-') molekulu (O) atomlanna parçalamr. Oksigen atomlan asanlıqla molekulyar oksigenlə birləşərək ozon (O’'^) yaradır. Yüksək dalğalı ultrabənövşəyi şüalar (280 nm-ə qədər) ozon molekulunu parçalayaraq geriyə - əvvəlki vəziyyətə qaytara bilir. Beləliklə, ozonun yaranması və itirilməsi balansı bərpa olur. Günəş radiasiyasımn təsiri ilə ozondağıdıcı maddələr (xlorflüorkarbon, bromflüorkarbon, halogen tərkibli karbohidrogenlər və s.) parçalamr. Bu parçalanma nəticəsində xlor və bromun ayniması baş verir. Bu qazlann neqativ təsiri ondan ibarətdir ki, onlar qzonun parçalanmasım sürətləndirir. Bununla da uzundalğalı şüalann təsiri ilə yaranmış balans pozulur. Nəticədə ozon qatı tədricən nazikləşir. Bu nazilmə nəticəsində yüksək eneqisi olan B-ultrabənövşəyi şüalann böyük hissəsi atmosferin aşağı qatlanna nüfuz edir.

161 EKOLOJI MENECMENT

Mütəxəssislər bu effekti müxtəlif cür izah edirlər. İlk öncə ozon qaümn dağılmasım səsdən yüksək sürətlə uçan təyyarələrin təsiri ilə izah edirdilər. Bu tip təyyarələr stratosferi su və azot oksidləri ilə çirkləndirir, bu da ozonun dağılmasına səbəb olur:

N”0 + (T = 2NO +

Digər tərəfdən freonlar, brom tərkibli xolon birləşmələri də ozon dağıdıcılan hesab edilir. Bu tip kimyəvi maddələr aerozol, soyuducu agentlər, həlledicilər və yanğınsöndürən maddələrdə geniş istifadə edilir. Xlorflüorkarbohidrogenlər stratosferə düşərək yüksək eneıjili ultrabənövşəyi radiasiyamn təsiri ilə parçalanır. Bu reaksiya nəticəsində yaranan xlor ozonla əlaqəyə girir:

a+ -do +

Yaranmış xlor monoksid oksigenlə reaksiyaya girir:

cio+o=a+ Bundan soma ozonun zəncirvarı dağılması reaksiyası baş verir. Bir xlor atomu 100 min atomunu atomuna çevirə bilir. Xolon maddələrindən aynlan brom da ozonu oksigeıra çevirir. Nüvə partlayışlan zamam yaranan azot oksidləri də ozon qaümn dağıdıcısı rolunu oynayır. Avtomaşınlann tüstüsü və torpaq gübrələri də azot oksidi mənbələridir. Yekun ozon Dobson vahidləri ilə ölçülür. Aşağıdakı amillər ozon qaümn dağılmasına təsir edən əsas antropogen amillər hesab edilir: Xlorflüorkarbon və xlorflüoıkarbohidrogen birləşmələrinin atmosferə atılması. Bu maddələr soyuducu qurğular və kondisionerlərin xladagentlərinin istehsalında geniş istifadə olnımr. Onlar aerozol qovncnlar, köpükləndiricilər, təmizləyici vasitələr kimi, o cümlədən yanğınsöndürənlərdə tətbiq ediUr. Digər гшпЬэ təyyarə mühərriklərinin işi zamam yaranan işlənmiş qazlar - azot oksidləri (N0^), sn bnxan, tam yanmayan karbohidrogenlər, karbon qazı (CO'^) və kükürd qazı (kükürd dioksidi və ya kükürd anhidridi (SO-^)); İri yanğınlar. Ozon qaümn dağılması B-nItrabənövşəyi şüalann yüksək miqdarda Yer səthinə çatmasına səbəb olur. Bu dağılmamn fəsadlan və arzuolunmaz ıraticələri aşağıdakı risklərdir: • В-ultrabənövşəyi şüalar insanda dəri xərçəngi, göz kataraktası. Günəş yanmalan, kon- yuktivit, dərinin tez qocalınası, immun sisteminin poznlması kimi xəstəliklərin yaranmasına səbəb ola bilir; • okeanlarda qida zəncirinin əsasım fitoplankton təşkil edir. Sn ekosistemlərində B-nItrabənövşəyi şüalar fıtoplanktonun inkişafım zəiflədərək bahqlar, yanüzənlər,yengəclərvə digər dəniz canlılannm ilkin inldşaf mərhələlərini pozur;

162 VIII FƏSİL. QLOBAL EKOLOJİ PROBLEMLƏR

• B-ultrabənövşəyi şüalar quru bitkilərinə neqativ təsir edir; • B-ultrabənövşəyi şüalar troposferdəki ozonun konsentrasiyasına və atmosferin aşağı qatlannda gedən kimyəvi proseslərə, istixana qazlanmn konsentrasiyasına təsir edir. Xlorflüorkarbon birləşmələri Yer səthindəki infraqımuzı radiasiyam udaraq istixana effektini şiddətləndirir. Ozon qatımn dağılmasımn ləngidilməsi üçün hansı zəruri tədbirlərin görülməsi vacibdir? Ozon qatımn bərpası bir sıra təxirəsalınmaz tədbirlərin görülməsini tələb edir. Gözlənilən nəticələrin əldə edilməsi istiqamətində zəmri tədbirlər bunlardır: • xlorflüorkarbon və metilbromid birləşmələrinin istifadəsinin minimuma endirilməsi; • konteynerlərdə,digər cihaz və qmğularda (köhnə soyuducu sistemləri,yanğmsöndürənlər) qalmış xlorflüorkarbon və metilbromid birləşmələrinin təhlükəsiz məhvinin təmin edilməsi.

ARAYIŞ Ozon - üç atomlu molekul (O'^) olub, normal şəraitdə mavi rəngli, kəskin, spesifik metal iyinə malik qazdır. Sıxılarkən indiqo rəngli maye, bərk halda isə qaraya çalan tünd-göy rəngli kristal halında olm. Ozon ilk dəfə 1785-ci ildə elektrik qığılcırmmn havadan keçməsi ilə (M. van Maram) alınmışdır. "Ozon” terminindən ilk dəfə 1840-cı ildə (H.F.Şönbeyn) istifadə edilmişdir. O3 molekulu qeyri-stabildir. Havada normal şəraitdə dəqiqələr intervahnda istiliyin ayniması ilə Oj - yə çevrilir. Ozon güclü oksidləşdirici olnb, qml, platin və iridiumdan başqa, bütün metallan, bir çox qeyri-metallan oksidləşdirir. Sənayedə elektrik yüklərinin köməyi ilə havadan alırar. Oksidləşnra nəticəsində sərbəst radikallaryaratması onn orqanizm üçün təhlükəli mənbəyə çevirir. İnsan orqanizminə təsirim görə birinci dərəcəli təhlükəli maddələr kateqoriyasına daxildir. Ozonnn tətbiq sahələri - kif və bakteriyalann effektiv məhv edilməsi, snynn və havamn mikroorqanizmlərdən tənıizləmmsi,otaq və geyimlərin dezinfeksiyası, xlorlamadan fərqli olaraq emaldan sonra toksinlərin qalmaması, tibbi avadanhqlara! sterihzasiyası, kağızın ağardılması, yağlann təmizləmmsi, raket sənayesində istifadədir*

Turşu yağışlaa Turşu yağışlan atmosferi çirkləndirən digər amillərdəndir. Son dövrün tədqiqatları təbiətdə ən təmiz su hesab edilən yağış suyunun tərkibində xeyh miqdarda tmşu olduğunu göstərmişdir (EEA, 1998). Bunun əsas səbəbi atmosferə atılan kükürd və azot oksidləridir. Kükürd və azot oksidləri qazıntı yanacaqlanmn, ilk növbədə daş kömürün (90%) yanması mticəsində atmosferə atılır. İkinci yerdə neft durur. Təbii qaz onlara nisbətən zəif çirkləndiricidir. Azot oksidləri NO'^ avtomobil nəqliyyatı tərəfindən istifadə edilən yanacağın yandıniması nəticəsində yaramr.

163 EKOLOJI MENECMENT

Atmosferə atılan kükürd 2-oksid (SO'^) və azot oksidləri (N0'^'^) burada bir neçə gün stabil halda qalaraq minlərlə kilometr məsafəyə yayıla bilir. Ammonyak (NH'^) da daxil olmaqla, bu birləşmələr oksidləşərək müxtəlif (H'^SO'^ və HNO'^) turşular yaradır. Bu birləşmalər və onlann törəmə turşulan Yer səthinə çökərək torpağın və səth sulanmn kimyəvi tərkibim dəyişdirir. Hesablamalara görə, insan fəaliyyəti ohnadıqda Avropada yağış suyunun turşuluq dərəcəsi 5-6 intervahnda dəyişdiyi halda, günümüzdə əksər ərazilərdə bu göstərici turşuluğa doğra (pH 4 - 4.5) dəyişmişdir (UNDP, 2003). Bu proseslər ekosistemlərə (bitki örtüyünə) mənfi təsir edir. Belə ki, ərazinin xarakterik bitkilərinin böyüdüyü torpaq mühitinin pH göstəricisinin dəyişməsi onlann məhvinə səbəb olur. Cədvəl 8.6. -də əsas turşulaşdmcı maddələrin siyahısı və mənbələri verilmişdir.

Cadvsl 8.6. Əsas turşulaşdmcı maddshrin siyahısı msnhahri

Maddələr Mənbələr / Səbəblər Elektrik stansiyalannda, digər stasionar yanma proseslərində, emal sənayesində (əsasən, S0_ neft emah) kükürd tərkibh yanacaqlardan (neft, daş kömür) istifadə Yanma prosesi (əsasən, ıraqliyyat sistemində, elektrik və istilik eneqisi istehsah N0 proseslərində)

Üzvi gübrələrin emah, istifadəsi və onlann torpaqdakı növbəti nitrifikasiyası NH,

Turşu yağışlannm əsas fəsadlan aşağıdakılardu-; Turşulaşdmcı maddələrin çökməsi nəticəsində torpağm və şirin su ehtiyatlanmn kimyəvi tərkibi dəyişir. Bu dəyişmə ekosistemlərin tarazhğım pozm. Nəticədə, meşələrin quraması, balıqlann məhvi, torpaqlann məhsuldarlığımn kəskin azalması prosesi baş verir. Qlobal istiləşmə planetin biomüxtəlifliyi üçün ciddi təhlükə hesab edilir. Temperatur yüksəldikcə bu- çox bitki və heyvanların yaşayış yerləri dəyişikliklərə məruz qalır. Bu növlər uzun dövrlər ərzində uyğunlaşdıqları ekoloji sığınacaqlar və xarakterik həyat şəraitlərindən məhram olur. Bir çox növlərin sürətlə dəyişən şəraitlə ayaqlaşa bilməyib məhv olması ekosistemin tarazlığım poza bilər. Mütəxəssislərin hesablamalanna görə, yüksək dağlıqlardan ibarət yaşayış yerlərinin 60%-i qlobal istiləşməyə məruz qalacaqdır. Budaqların əriməsi, bitkilərin vaxtından əvvəl çiçəkləməsi, atmosfer havasımn temperaturanun yüksəlnrasi - bütün bunlar qlobal iqlim dəyişmələrinin əlamətləri hesab edilir (Şəkil 8.8 ). Son 150 il ərzində axırmcı 12 ilin 11 ili bütün dövrlərin ən isti illəri sayılır

164 vm rƏSlL.QI.OÜAL EKOl OJl PROBLEMLƏR

(BielloD., 2007; KatsovV.,2007). Yer tarixində 20 sayda rekord isti yay dövrü olmuşdur ki, bunlar da 1980-ci ildən somukı dövrə təsadüf edir (Stiks Q., 2007). Deqradasiyaya məruz qalımş, həyat qabihyyətini itirmiş ölü zonalar getdikcə arür. Bu ekoloji fəlakətin bir səbəbi də evtrofıkasiya - dəıüz sulannda üzvi maddələrin (xüsusən azot və fosfor tərkibli) ifrat konsentrasiyası ilə bağİKÜr. BMT-nin “Miıülliyin astanasında ekosistemin qiymətləndirilməsi" (Millenium Ecosystem Assessment) mövzusundakı 2005-ci il hesabatında qeyd edilir ki, 1860-cı ildən 1990-cı ilədək dənizə atılmış azot birləşməli maddələrin miqdan 80% artmışdır (MEA). Ekosistemin evtrofiyamn təsiri ilə dəyişməsi əraziyə yeni növlərin gəlişinə səbəb olm. Hesablamalara görə, müasir dövrdə Günəş eneıjisi Yerin l^r 1 m-' sahəsinə 0.12 Vt eneıji verdiyi halda, insanlann yaratdığı eneıji mənbələri həmin sahədə 1.6 Vt əlavə eneqinin tutulub saxlanmasına səbəb olur. Yer iqliminin modelləşdirilməsi əsasında yaxın 20 ildə Yerdə havamn temperaturanun 0.4 ”C artacağı proqnozlaşdmlır. İqlim Dəyişmələri üzrə Dövlətlərarası Ekspertlər Qrapunun - İDDEQ (Intergovernment Panel on Climate Change) qiymətləndirmələrinə görə, sənayedən əvvəlki dövrlərdə havada CO, konsentrasiyasmın təxminən 280 ppm (havamn hər milyon hissəciyindəki payı) olması havamn temperaturunu 3 "C artırmışdır. 1995 - 2005-ci illərdə illik artım 1.9 ppm/il, 2005-ci ilin sonunda Yerin atmosfer qatında CO,-nin konsentrasiyası 379 ppm olmuşdm. Bu, son 650 min il ərzində ən yüksək göstəricidir (Buejıjıo p„, 2007). Komissiyamn 2007-ci il qiymətləndimralərinə əsasən, keçən əsrdə (1907-2007-ci illər) havamn orta qlobal temperatur dəyişnrasi 0.74 ”C olmuşdur. Son 50 ildəki temperatur dəyişməsi tempi əvvəlki dövrə (tor lO illikdə 0.13 ”C) nisbətən 2 dəfə yüksək olmuşdur (Katsov V., 2007). XXI əsrin sonunda Yerdə havamn orta temperatura 6.5 ”C arta bilər. Bu isə öz növbəsində Antarktida buzlanmn əriımsinə, tayfun və qasıığalarm artmasına səbəb ola bilər (IPCC, 2007). Hesablamalara görə, bu gün atmosferdə karbon dioksidin miqdan təxminən 400 m.d.-dir. Proqnozlara əsasən, heç bir tədbir görülməzsə 2050- ci ildə bu rəqəm 500 m.d.-ə çatacaq. 1978-ci ildən apanlımş süni peyk müşahidələri okeamn Şimal Yanmkürəsindəki buz qatımn hər on ildə 7.4% azaldığım qeyd etmişdir (Katsov V., 2007). Atmosferdən gələn əlavə istiliyin 80%-nin okean sulan tərəfindən udulması okean suyunun termik genişlənməsinə səbəb olur. Termik genişlənmə və buzlaqlann əriməsi XX əsrdə orta dəniz səviyyəsinin 0.17 m qalxmasına səbəb olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, proqnozlar 0 qədər də ürəkaçan deyil. Belə ki aşağıdakılar gözlənilir: • yaxın 20 ildə qlobal istiləşim davam edərək hər 10 ildə 0.2 ”C artacaq; • keçən 20 il ilə müqayisədə qlobal istiləşmə 1.9 ”C (1.1 ”C - 2.9 ”C intervahnda dəyişən “mülayim proqnoz”) ilə 4.0 "C (2.4 ”C - 6.4 ”C intervahnda dəyişən “sərt proqnoz”) civarmda olacaq; • dəniz səviyyəsinin qalxması orta hesabla uyğun olaraq 0.18 m və 0.59 m olacaq; • iqlimin ekstremalhğınm (istilik dalğalan,leysanyağışlar,qasırğalar) getdikcə güclənməsi ehtimalı yüksələcək (>90%);

165 KKOI.OJI MENECMFNT

Şəkil 8.8. Qlobal istiləşmənin insan həyatına və ərazinin biomüxtəlifliy inə mənfi təsirləri: a - Kür çaymm daşması ıraticəsində Mürsəlli kəndində (Sabirabad, 29.05.2010) su altında qalmış ev; b - Kür çayımn növbəti daşması (Qazax rayonu ərazisi, 06.10.2006); c - Kiş çaymm tam susuzlaşması (Şəki, Kiş kəndi ərazisi, 31.01.2009); d -Filfiliçaym tam susuzlaşması (Oğuz rayonu, Fİlfilikənd ərazisi, 28.05.2011): e -Quba rayonu ərazisində 04.04.2004 və 11.04.2009-cu il tarixlərdə anomal yüksək temperaturdan sonrakı şaxta və qar yağmülan meşə və bağçılıq təsərrüfatlarına ciddi ziyan vurmuşdur.

166 vm I 'OS 1 L. (? 1.0 »A L E KO IX ).l IPRO BI. I; Ml.O R

• XXI əsrin sonunda Şimal Buzlu okeammn buzlaqlan tamamilə əriyəcək; • istiləşmə nəticəsində bir növ digərini əvəz edəcək, ərazinin su ehtiyatlan kəskin dəyişəcək; • torpağın məhsuldar qatında rütubət kəskin şəkildə azalacaq. Bu dəyişmələrin bioloji müxtəlifliyə aşağıdakı təsirləri ola bilər: • iqlim dəyişməsi şaquli zonalhğa təsir edəcək: iqlim profili dağ yamadan boyunca irəliləyəcək; • hündür otlardan ibarət olan subalp çənKuliklərini bozqular, bozqulan yarımsəhralar, yanmsəhralan isə səhralar əvəz edəcək; • onmğah və onurğasız heyvanlar bitki zonalhğmdakı dəyişiklikləri təqib edəcək; • istixana effektinin təsirilə orta sutkalıq temperatumn artması illik yağmtüann artmasına və ya azalmasına səbəb olub vegetasiya dövrünün dəyişməsinə (uzanması və ya qısalmasma) gətirib çıxaracaq; • yüksək dağlıq növləri daha böyük təzyiqə nranız qalacaq; • müəyyən məhdud teyat şəraitinə (torpağm müəyyən tipi, gövdə, budaq, yalmz bir növ sahibin bədəninə yumurta və sürfə qoymaq) uyğunlaşmış canhlaım məhvolma təhlükəsi artacaq. Aktiv miqrasiya qabiliyyəti olmayan canlılar üçün bu təhlükə daha da çoxalacaq; • temperatumn yüksəlməsi buzlaqların əriməsinə, vegetasiya periodunun uzanmasına səbəb olacaq; • vegetasiya periodunun dəyişməsi trofık və detrit zəncirin pozulmasına səbəb olacaq; • göllərin su tutumuna iki amil təsir edəcək. Buzlaqlann əriməsi nəticəsində su axımmn artması və temperaturun yüksəlməsi nəticəsində su tutumunun az^masma səbəb olan buxarlanma. Bu, onurğasız və onurğalı heyvanlara təsir edəcək. İkinci amilin üstün olduğu ərazilərdə su-bataqhq ərazilərin yarımsəhraya çevrilməsi su-bataqhq quşlan və bataqlıq biotoplannda yaşayan digər canlılar üçün təhlükə yaradacaq. Əks-proseslər gedən ərazilərdə isə bataqhqlaşma prosesi baş verəcək. Nəticədə, qurşaqların şaquli sürüşməsi olacaq. Bitki örtüyünün yuxanya doğra şaquh sürüşməsi endem heyvan növləri üçün təhlükə yaradacaq. Azərbaycan ərazisində mümkün iqlim dəyişırralərinin analizi 100 illik müşahidələr əsasında araşdmlmışdır (UHQ 2000). Tədqiqatlar göstərmişdir ki, 100 illik müşahidələr dövründə ölkə ərazisində havamn temperatura 0.5 - o.6 "C artmış, 1961 - 1990-cı illərdə temperatur artımı daha yüksək (0.3 - o.6 ”C) olmuşdur. Ümumilikdə, bütün ərazidə istiləşmə baş verməsinə rəğmən bu proses ölkənin müxtəlif coğrafi ərazilərində müxtəlif olmuşdur. Belə ki. Böyük Qafqaz, Kür-Araz ovalığında temperatur artımı yüksək (0.50 - 0.65 "C) olduğu halda. Kiçik Qafqazın dağlıq ərazilərində bu göstərici nisbətən az (0.14 - 0.20 "C) olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, 100 illik temperatur dəyişmələri bu dövr ərzindəki yağmtılann miqdanna əhəmiyyətli təsir göstərməmişdir.

167 EKOLOJİ MENECMENT

IDDEQ-nin tövsiyələrinə uyğun olaraq, müxtəlif modellər əsasında Azərbaycan ərazisinin gələcək iqlim dəyişmələri qiymətləndirilmişdir. Bu modellərə əsasən, atmosferdə СО, konsentrasiyasımn ild dəfə artması ıraticəsində əsrin sonunda ölkə ərazisində aşağıdakı hadisələr gözlənilir (IIHC, 2000): • orta illik temperatm 2 artacaq; • illik yağmtılarm miqdan 6 -12% artacaq: qış yağıntıları 15 - 21%, yaz və payız yağıntıları 9 -17% artacaq, yay yağıntıları təxminən 40% azalacaq; • su resurslan 5.7 - 7.7 km’ azalacaq, su çatışmazlığımnbugünkü qiyməti (5 km'’') getdikcə artaraq XXI əsrin ortalannda 9.5 -11.5 km’olacaq; • istilik resmslan 700 - 1200 “C artacaq, havamn temperaturunun bu intervaldan yüksək olan günlərinin sayı 25 - 45 gün uzanacaq; • isti və mülayim qmşaqlann satesi genişləюcək, soyuq qurşağın sahəsi isə azalacaq, illik buxarlanma 35% (180 - 540 mm) artaraq isti dövrlərdə 120 - 470 mm, yayda isə 200 - 290 mm olacaq; • rütubətli zonalar 100 - 200 m, bəzi ərazilərdə 400 - 500 m yüksəkliklərə irəliləyəcək, əksər ərazilərdə bioiqlim potensialı regionlardan asılı olaraq 5 - 20% artacaq. Talışda 7% azalacaq, dağlıq və dağətəyi ərazilərin bioiqlim potensiahnm artımı hissolunan, qımı- bozqır və yarımsəhra ərazilərdə isə çox cüzi olacaq; • yarımsəhra və quru çöl iqlim zonası genişlənəcək, hüdudlan 100-200 m, bəzi yerlərdə 400 m yüksəkliklərə qalxacaq. Azərbaycanda səhralaşma prosesi sürəüəıracək. Müasir Kür - Araz ovalığımn, Abşeronun cənubunun və Naxçıvanm Arazsahili düzənlik ərazilərinin yanmsəhra sahələrinin əksər hissəsi səhra iqUm tipiıra keçəcək. Müasir qum-çöl əraziləri aşağı və çox aşağı bioiqlim potensialına malik olan yanmsəhra kompleksinə çevriləcək. Yanmsəhra və səhra iqhm tipinin hakim olduğu ərazilərin ümumi sahəsi 30.5 - 43.5 km'” olub ölkə ərazisinin 35 - 50%-ni təşkil edəcək. BMT-nin İqlim dəyişmələri haqqında Çərçivə Konvensiyası üzrə Birinci Milli Hesabaünda iqhm dəyişmələrinin biomüxtəlifliyə təsiri, əsasən, aşağıdakı dinamika üzrə proqnozlaşdınlır: • meşələrinyuxaniqlimsərhədiBöyükvəKiçikQafqazda550-950 mqalxacaq, Talışda isə əksina 100 - 200 m enəcək. Meşələrin aşağı iqlim sərhədi 50-200 m yüksələcək; • palıd meşələrinin sahəsi 3 - 3.5%,fısdıq meşələrinin sahəsi 15% azalacaq, vələs meşələrinin sahəsi 19% artacaq. Sərtyarpaqh ağac cinslərinin (vələs, fıstıq, palıd, göyrüş və s.) ümumi sahəsi 17 min/m, yumşaqyarpaqh (cökə, qovaq, qızılağac və s.) ağac cinslərinin ümumi sahəsi 4 min ha (20%), kol bitkilərinin sahəsi isə 13 -14 min/m (70%) azalacaq. Ümumilikdə meşə sateləri 7.6 mmha azalacaq; • Xəzərin Azərbaycan hissəsində yaşayan əsas sənaye bahqlanmn çoxalma dövrlərinin dəyişməshra rəğmən ciddi təhlükələr olmayacaq (ТШС, 2000). Qlobal istiləşmənin Azərbaycana təsiri artıq hiss olunmaqdadır. Xəzərin səviyyəsinin artması, buzlaqlann ərimasi, çaylann daşması, seUərin dağıdıcı təsiri, mövsümlərə uyğun olmayan temperatur

168 VIII FƏSIL.QLOBAL EKOLOJİ PROBLEMLƏR

anomaliyalan,ən isti ayın temperatur göstəricisinin getdikcə artması buna misaldır. Şəkil 8.9. -da son dövrlər ərzində iUilc temperatm fərqlərinin və illik yağıntı normalaımın dəyişkənliyinin stansiyalar üzrə paylanması verilmişdir (xMlovS., 2001’'^. Şirin su axımmn kəskin smətdə azalması Dəvəçi limam- nm ixtiofaunasma ciddi təsir edərək biomüxtəlifliyin kəsldn azalmasına səbəb olmuşdur. Belə İd, bir zamanlar ərazidə həddən artıq çox olan dumabalığma (Esox ludus EE indi nadir hallarda rast gəlinir. Xəzər dənizinin səviyyəsinin 1978-1995-ci illərdə kəskin artması nəticəsində Azərbaycamn sahil ərazilərinin bir hissəsi su altında qalmışdır. 2000-ci ilin nəticələrinə görə, Azərbaycamn sahil ərazilərinin 485 km''^ sahəsi su altında qalmışdır (UHC, 2000). Cədvəl 8.7. -də Xəzər dənizinin Azərbaycan hissəsinin su alünda qalmış sahil əraziləri verilmişdir.

Cadvəl 8.7. Xazsrin Azerbaycan hissəsinin su altında qalan əraziləri və proqnoz tərəddüd dinamikası (UHC, 2000)

Sahil xəttinin Su altında qalan sahələr, ha İnzibati rayonlar uzunluğu, km -26.5 m BS -25mBS Umı Xaçmaz 66.0 2070 1170 3240 Şabran 20.7 1040 630 1670

Siyəzən 39.6 610 470 1080 Xızı 26.1 510 670 1180 Balu İcra Hak. 290 3820 2190 6010 Salyan 11.7 60 60 120 Neftçala 94.6 13270 37560 50830

Qızılagac qoragu 102 23900 36950 60850 Masallı 31.5 2670 1940 4610 Lənkəran 35.1 410 770 1180 Astara 21.1 90 100 190 Cəmi 738 48450 82510 130960

Proqnoz hesablamalara görə, iqlim istiləşməsi Xəzər hövzəsinin rütubətliliyini artıracaq. Bu isə öz növbəsində yaxm illərdə onun səviyyəsinin -26.0 - -25.0 intervalmda tərəddüdünə səbəb olacaq. Hesablamalar göstərir ki. Xəzərin səviyyəsinin 150 sm əlavə qalxması sahil ərazilərinin 87.7 min ha sahəsinin su alünda qalması ilə nəticələıracək və 2030-cu ildə bu rəqəm 136.2 min ha olmaqla öllcənin ümumi sahəsinin 1.6%-ni təşkil edəcəkdir (UHC, 2000). 2003-cü ildə Xəzərin səviyyəsinin dünya okeam səviyyəsindən 26.75 m aşağı olduğu bildirilir 2003). Cədvəl 8.8. -də su alünda qalan sahil ərazilərinin vəziyyəti və proqnoz qiymətləndirilməsi verilmişdir (riHC, 2000). Fenoloji sürüşmə, yazın erkən gəlişi canlıların ahəngini pozur. Qlobal istiləşmənin digər təsiri iqlim dəyişməsinin şaquli zonalhğa təsiri, iqlim profilinin dağ yamadan boyunca irəliləməsidir.

169

VIII FOSİL QI OUAL FKOLOJİ FROBLKMLƏR

Cadv3l 8.8. Xəzsrin Azərbaycan hissəsinin su altında qalan əraziləri və proqnoz tərəddüd dinamikası (riHC, 2000)

Sahil xəttinin Sn altmda qalmış və proqnoz ərazilər, ha Ərazilər uzunluğu, km JJI 2g5 ) 2030 - 2040 (-25 m) Şimal sahilboyu düzənlik ərazilər (Samur çayı-Abşeron yarımadası) 152.0 /1 O'în 1 0/inn Abşeron yarımadası Kür çayımn deltası-Qızılağae körfəzi Lənkəran - 290.0 3 820 6 010 Astara Azərbaycan üzrə ümumi 208.0 37230 111 800 87.7 3170 5 980 738.0 48 450 136190

Artıq Amerikamn Olimpiya Mili Parkında subalp meşələrinin alp çəmənliklərim zəbt edərək yüksəldiyi, İngiltərədə quşlann 1/3 hissəsinin 30 il əvvəlkinə nisbətən erkən yumurta qoyduğu, palıd ağacımn 40 ü əvvəlki dövrə nisbətən erkən yarpaqladığı qeyd edilir (PrimakR., 2002). Aydın məsələdir ki, istilik resurslanmn artması, havamn temperaturunun yüksək olduğu günlərin sayımn artması Azərbayeamnbütünbuzlaqlanmn əriımsiıra səbəb olacaq. Şəldi 8.10. -dan göründüyü kimi, son 43 il ərzində Azərbayeamn üçüncü yüksək zirvəsi olan Tufandağm buzlaqlan və Azərbayeamn ən yüksək dağ gölü olan Tufangölün ətrafındakı qar örtüyü xeyli azalmış, demək olar ki, tamamilə ərimişdir. Şəkillər müxtəlif illərin ən isti dövrünə (avqust ayı) uyğundur.

Şəkil 8.10. Tufandağm (4206 m) və Tufangölün (3500 m) ətrafmdakı buzlaqların 1964 - 2007-ci ülərin avqust aylarmdakı mənzərələri. Göründüyü kimi, 43 ü ərzində buzlaqlardan denrak olar ki, heç nə qalmamışdır.

171 EKOLOJİ n/ENECMENT

Qlobal istiləşmə zamam göllərin su tutumuna iki amil təsir edir: buzlaqlann əriməsi nəticəsində su axımmn artması və temperaturun yüksəlməsi ıraticəsində buxarlanma. Buzlaqlann getdikcə əriməsinin lokal iqlinra mənfi təsirinin bir aspektinə də nəzər salaq. Məsələn, hava kütlələri şimaldan gələrək Bazardüzü və Tufandağ buzlaqlanmn üzərindən keçməklə soyuyub, rütubət götürüb onu Böyük Qafqazın ətəklərim - Qğuz, Qəbələ, Dağlıq Şirvanadək gətirir. İndi təsəvvür edin ki, buzlaqlar əriyib. Hava kütlələrinin təsiri artıq tamamilə fərqh bir iqlim tipi yaradacaq.

Şəkil 8.11. Qlobal istiləşmənin təsiri ıraticəsində Tuıfan (a, b) və Tufan (c) yüksək dağ göllərinin səviyyəsinin son illərdə azalması (Qəbələ rayonu)

172 Vm FƏSIL QLOBAL EKOLO.Jİ PROBLEMLƏR

Şəkil 8.11. -dən göründüyü kitni,Turfan və Tufan göllərində buxarlamna sürəti daha yüksək olduğundan bu göllərin su tutumu azalır. Bu isə Azərbaycanın şirin su ehtiyatlannın azalması, su çatışmazlığının getdikcə kəskinləşəcəyi deurakdir. Buzlaqların əriməsi vegetasiya dövrünün bir aya qədər uzanması ilə rraticələnə bilər. İstiləşmənin təsiri ilə orla sutkalıq temperaturun 5 "C artması illik yağmtılann artmasına və ya azalmasına səbəb olm. Bu isə vegetasiya dövrünün uzanmasına və ya qısalmasma, rraticədə, heyvanlann aktivlik dövrünün, nəsil sayımn dəyişməsinə səbəb olm. Müəyyən edilmişdir ki, isti günlərin miqdanmn təxminən bir ay artması kritik temperaturan yüksəlmə ehtimahm artınr. Bu isə öz növbəsində ərazidə yarımsəhra ekosistemin inkişafına səbəb olm (Tarbinski Y., 2003). Qlobal istiləşmənin Azərbaycamn biomüxtəlifliyirra təsirinin proqnozu. Buxarlanmanm üstün olduğu ərazilərdə su-bataqlıq ərazilərin yanmsəlıraya çevrilməsi baş verəcək, bunun nəticəsində su-bataqlıq quşlan və bataqlıq biotoplarda yaşayan digər canhlar üçün təhlükə yaranacaq. Əks-proseslər gedən ərazilərdə isə bataqhqlaşma prosesi baş verəcək. Nəticədə, qurşaqların şaquli sürüşməsi, bunun məntiqi nəticəsi olaraq bitki örtüyünün yuxanya doğra şaquh sürüşməsi baş verəcək. Bu isə bitkilərin tozlanma prosesinə mənfi təsir edəcək. Həmçinin, endem heyvan növləri üçün (apollon və sanca kəpənəkləri və s.) təhlükə yaradacaq. Qlobal istiləşmə nəticəsində bəzi həşərat növlərinin, xüsusilə stenobiontlarm məhvi, bəzilərinin areahmn daralması, nəsil dəyişmələri qaçılmaz olacaq. Faydalı və zərərli həşəratların, təhlükəh infeksiya daşıyıcılaraun,yııtıcı və parazitoidlərin də proporsiya tarazlığı pozula bilər. HəşəraÜannbiotoplamım dağılması və optimal teyat şəraitlərinin (temperatm, rütubət və s.) dəyişməsi detrit zəncirin dağılmasına, evtrolikasiyaya səbəb olaraq ölü zonalan artıracaq. İstiləşırra həşəratların aktivlik dövrünün, ırasil sayımn dəyişməsina səbəb olacaq. Lakin bu proses həşəratlarm məhvinə səbəb olmayacaq. Çünki onlm bir tərəfdən yüksək temperatm intervahna uyğunlaşmaq qabiliyyətiıra malikdir. Digər tərəfdən, onlar daha yüksək əraziləıə çıxacaq. Onlaım ekoloji sığınacağım dağətəyi sahələrin yaransəhra ərazilərində yaşayan növlər tutacaq. Yalmz bir tip torpaqlarda yaşayan, yalmz bir bitki növü ilə qidalanan növlər məhv olacaq, digərləri uyğunlaşacaq. İqhm dəyişmələri nəticəsində onurğah heyvanlann yaşayış yerləri, yuvalama ərazilərinin dağılması nəsilvermənin, yayılma ərazisinin kiçilməsinə səbəb olacaq. Həşəratlarm sayınm artması nəticəsində sürüıranlərin, amfıbilərin sayı artacaq. Yarımsəhra və səhra ərazilərinin artmasr siçanabənzər gəmiricilərin artmasına səbəb olacaq. Siçanabənzər gəmiricilərin artmasr isə xrrda yrrtrcr heyvanlar (tülkü) və quşlarmbiotoplanm genişləndirəcək, onlarm sayrm və arealım artıracaq.

173 EKOLO-It MENECMENT

8.4. SU HÖVZƏLƏRİNİN ÇİRKLƏNMƏSİ

Su hövzələrinin bərpaolunan sərvət olmasına baxmayaraq, onlar həddən artıq çirkləndikdə həyat üçün təhlükəli olur. Bundan başqa, antropogen fəaliyyət su ekosistemlərinin sıradan çıxmasına səbəb olur. Suyun çirklənməsi qura ekosistemlərinin istisman və atmosferin çirklənməsi ilə bağlıdır. Çay və okean axırılan zərərli maddələri tullantı mənbələrindən çox uzaqlara apanr, dövlət sərhədlərim aşır. Şirin su ekosistemlərinin çirklənməsi. Bu tip çirklənmələr ayn-ayn manbələr tərəfindən yaradılır. Onlar çirkləndirici maddələri bora kəmərləri, kanallar, kanalizasiya bondan ilə tullanü sıdan vasitəsilə sututarlara axıdır. Buna misal olaraq sənaye müəssisələrini, təmizləyici qurğuları, daş kömür şaxlalanm, neft quyularım göstərmək olar. Bu tip çirkləndirici mənbələr nöqtəvi nranbələr adlamr. Qeyri-nöqtəvi mənbələr - geniş sahələrin zərərli maddələrini özündə toplayan səthi axınlar, qrant sıdandır. Bn satelərə misal olaraq əkin sahələrini, yem təsərrüfatlarım, meşə emalı ərazilərim, tikinti satelərini, avtomobd dayanacaqlarını, yollan göstərmək olar. Digər qeyri-nöqtəvi mənbə hava hövzəsidir. Havaya bmaxıirmş zərərli maddələr turşu və radioaktiv yağışlar şəklində çaylara, su anbarlanna, göllərə çökür.

Şəkil 8.12. Yeni təmir edilmiş Samur-Abşeron suvarma kanalı VIII I-OSIL.QI.OWAL. ÜKOLOJİ PROBİ.KMLƏR

Su bütün həyati proseslərdə xüsusi əhəmiyyətə malikdir. İl ərzində bir tona yaxın su qəbul edən insan susuz cəmi bir neçə gün qala bilər. Bitkilərin kütləsinin 90%-ə qədəri, insan bədəninin 70%-ə qədəri sudan ibarətdir (bu da ilk bayatın suda yaranmasım sübut edan faktlardan biri hesab edilir). İçməli suyun əsas istifadəçisi kənd təsərrüfatıdır. Meliorasiya, heyvandarlıq komplekslərində və becərmədə sudan geniş istifadə edilir. Aşağıda bir ton zəruri məhsulun yetişdirilməsi və istehsalı üçün istifadə olunan şirin suyun miqdan verilmişdir fMtıravey Z, 2000): 11 buğda: 15001 11 düyü: 70001 11 pambıq: 10 0001 Sənayenin praktiki olaraq bütün sahələrində sudan istifadə zəruridir. Müxtəlif sənaye sahələrində tələb olunan suya nəzər salaq: 11 çuğun:50 -150111 plastmas: 500 -10001 11 sement: 4500111 kağız: 100 0001

Cədval 8.9. Hidrosferin tarkib hissalarindasu ehtiyatlarının paylanması

Hidrosferin hissələri Suyun həcmi, min. km* % -lə ifadəsi Şirin SU ehtiyatlan, %

Dünya okeam 1370 323 94.000 -

Yeraltı sular 60 000 4.120 14.000 Buzlaqlar 24 000 1.650 85.000

Göllər 230 0.016 0.600 Torpaqda olan nəmlik 75 0.005 0.300

Atmosferdə olan buxar 14 0.001 0.050

Çay sulan 1.2 0.0001 0.004

Gücü 300 min kvt olan elektrik stansiyalarında su sərfi 300 mln. t/il əüafmdadır. Bütün bu sadalanan sahələr ancaq şirin su tələb edir. Hesablamalar göstərir ki, şirin su planetdəki ümumi suyun miqdanmn 2.5 - 3.0%-ni təşkil edir. Ümumi su kütləsinin 97%-i duzluluğu 35 q/1 ətrafında olan okean və dəniz suyundan ibarətdir. Şirin su ehtiyatlan planetdə qeyri- müntəzəm paylammşdır. Təsərrüfat fəaliyyəti su hövzələrindəki suyun miqdanm xeyli azaltmışdır. Su hövzələri dayazlaşır,bulaqlar, kiçik çaylar, o cümlədən su quyulan qurayur, süxur sulanmn səviyyəsinin düşməsi məhsuldarlığa çox pis təsir göstərir.

175 EKOLOJİ MENECMENT

Su ehtiyatlanmn idarə olunması sahəsindəki digər problemlərdən biri də onlann çirklənməsinin qarşısımn alınmasıdır. Su ekosistemlərinin ilkin vəziyyətlərini bərpa etməsi qabiliyyətiıra özünütəmizləmə prosesi deyilir. Bu əlamət müxtəlif yollarla həyata keçir; • iri dispers aşqarlann çökməsi və kolloid hissəciklərin koaqulyasiyası vasitəsilə; • üzvi aşqarlann oksidləşməsi (minerallaşması) vasitəsilə; • mineral aşqarlann oksidləşməsi vasitəsilə; • su hövzəsindəki suyun bufer tutumu hesabına tmşu və əsaslann durularaq neytrallaşması hesabına; • ağır metal duzlanmn hidrolizi nəticəsində yaranan, suda həll olmayan hidroksid qraplann su məhlulundan ayniması hesabına və s. Çirkab sulanmn su hövzələrinə təsiri temperatur, aşqarlann mineral tərkibi, oksigenin miqdan, həcmi, pH və zəhərli maddələrin konsentrasiyası vasitəsilə olm. Su hövzələrinin özünü təmizləməsi zamam oksigen rejimi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Su hövzələrinin mühafizəsi və çirkab sulanmn sn hövzələriıra axıdılması “Azərbaycan Respnblikasnnn Sn Məcəlləsi haqqında” və “Su təchizaü və tullanü sulan haqqmda" Azərbaycan Respublikasımn qannnlan və Azərbaycan Respublikasınm İnzibati Xətalar Məcəlləsi ilə tənzimlənir. Bnndan əlavə, Azərbaycan Respnblikası Nazirlər Kabinetinin bu sahədə bir sıra qərarlan ilə təsdiq edilmiş qaydalar da mövcuddm. Bunlar aşağıdakılardır: 1. Su obyektlərinin istifadəsi və mühafizəsi üzərində dövlət nəzarətinin həyata keçirilnrasi qaydalan; 2. Su obyektlərindən istirahət və idman üçün istifadə qaydalan; 3. Su-mühafızə zonalanmn, onlann sahil-mühafizə zolaqlannm ölçülərinin, sərRdlərinin və istifadəsinin müəyyən edilməsi qaydalan; 4. Su obyektlərindən hidroenergetika ehtiyaclan üçün istifadə qaydalan. Çirkab sulanmn keyfiyyəti aşağıdakı parametrlərlə təyin oluıun; a) suyun bulamqlığı - xüsusi cihaz vasitəsilə təyin edilərək mq/ı ilə ifadə olunm; b) suyun rəngidiyi - təyin edilən suyun rənginin intensivliyi standart şkala ilə müqayisə vasitəsilə müəyyən edilərək rəng dərəcələri ilə ifadə olunur; Təbii sulann rənginin səbəbi humus maddələri və üçvalentli dəmirdir. Onlann miqdan isə çay hövzələrinin geoloji şəraitindən, sudaşıyıcı horizontlardan, torpağın xarakterindən, torf və bataqhqlann olmasından asılıdır. Təmiz suyun rəngidiyi 1-1000 intervalmda dəyişir. İçməli su üçün rənglihyin zərərsiz həddi platin-kobalt şkalası ilə 35 qəbul edilmişdir. c) qum qalıq - suyu buxarlandırdıqdan soma qalmış duzlar və maddələrin miqdan ilə müəyyən edilərək mq/ı ilə ifadə olunm; d) turşuluq - pH ilə Ölçülür; Suda (və ya məhlulda) hidrogen ionlannm konsentrasiyasmı göstərən pH əlverişli olmaq məqsədilə konsentrasiya qiymətinin loqarifminin əks-qiyməti ilə göstərilir: pH = -Ig

176 VIII roSlL.QLOBAL EKOLOIİ PROBİ KMLƏR

İfrat turşulu sularda pH<0 olur; turşulu sularda pH-m qiyməti 3-5 intervalmda olur (üzvi maddələrin parçalanması); zəif turşulu sular üçün pH-m qiyməti 5-6.5 olur (bataqlıq sulan, meşə zonası sulan); neytral sularda pH 6.5 - 7.5 intervalmda olur; zəif qələvi sularda pH 7.5 - 8.5 intervalmda olur; qələvi sularda pH 8.5 - 9.5 intervalmda olur; ifrat qələvi sular pH > 9.5. e) eodluq - əsasən Ca'^* və Mg-** duzlanmn miqdanndan asılıdır və mq-ekv/ı ilə ifadə olunur. ı mq-elev/1 28 mq CaO miqdanna uyğundur; Suyun codluğu geniş intervalda dəyişir. Codluğu 4 mq-ekv/1 qiymətindən az olan sulara yumşaq, 4-8 mq-ekv/ı intervalmda orla eodluqlu, 8-12 mq-ekv/ı cod, 12 mq-ekv/ı -dən yüksək olan sulara isə yüksək codluqlu sular deyilir. İçnrali suyun ümumi codluğu 10.0 mq-ekv/ı həddini aşmah deyil. 1) həll olmuş oksigen - suyun temperatımmdan və barometrik təzyiqdən asıh olur, mq/ı ilə ifadə olunur;

C3dV3l8.10.

HəUOlmŞ VƏ

Ifıayida ; % Çox təmiz su, 1 9 14-13 95

Təmiz su, 11 8 12-11 80

Mülayim çirkli su, 111 7-6 10-9 70 Çirklənmiş su, IV 5-4 5-4 60 Çirkli su,V 3-2 5-1 30

İfrat çirkli su 0 0 0

Oksigenin atmosferdən absorbsiyası, su bitkilərindəki fotosintez prosesi və atmosfer çöküntüləri suda oksigenin miqdanm artınr; üzvi maddələrin oksidləşməsi, sn orqanizmlərinin nəfəsalma prosesi və qeyri-üzvi maddələrin oksidləşməsi ilə müşayiət olunan kimyəvi prosesləri isə azaldır. Cədvəl 8.10.-da müxtəlif təmizlik dərəcələrinə malik olan sututarlarda həll olmuş oksigenin miqdan verilmişdir. g) oksigenin biokimyəvi tələbatı (OBT) çirkab sularmdakı mikroorqanizmlər tərəfindən ndnlan oksigenin miqdan ilə təyin olunur. O, qiy mətləndimra zamam müəyyən temperatur (20 ”C) və müddət ərzində (5 və ya 20 sutka) suda həll olmuş oksigenin azalmasımn miqdanm ifadə edir (Cədvəl 8.11.).

177 KKOLOn MENECMEN T

Yaranma şəraitindən asılı olaraq çirkab sulan üç qrupa bölünür: 1. Məişət çirkab sulan (duş, paltar yuma, hamam-tualet, yeməkxana, döşəmələrin yuyulması zaıtıam və s.yaranan çirkablar). Onlarm miqdan orta hesabla şəterin hər bir hektar yaşayış massivində 0.5 - 2 htr/san. ətrafinda olm. Tərkibi təqribən 58% üzvi, 42% isə mineral maddələrdən ibarət olm; 2. Atmosfer çirkab sulan (Yerdən sovralmuş üzvi və mineral birləşnralərdən ibarət olan havadakı asdı maddələr). Sənaye müəssisələrinin ərazilərindən yaranan bu çirkab sulanmn yığılması və təmizlənməsi çətin olduğundan su tutarlanna daha çox ziyan vurur;

Cadval 8.11.

Sututaı''''larm çirklənmə dərəcəsi OBT*, mqO\im^ Çox təmiz su 0.5 -1.0 Təmiz su 1.1 -1.9 Mülayim çirldənmiş su 2.0- 2.9 Çirldənmiş su 3.0- 3.9 Çirkh su 4.0- 10.0 İfrat çirkli su 10.0

3.Sənaye çirkab sulan müxtəlif xammahn əldə edilməsi və emalı zamam yaranan maye tullantılarından ibarətdir. Vahid hazır məhsula düşən su sərfinin miqdan ilə müəyyən edilir. Su hövzələrində biokimyəvi proseslərin düzgün getməsim və suyun özünütəmizləməsini təmin etnrak üçün ən zəruri amil onun tərkibində həll olmuş oksigenin olmasıdır. Əgər oksigenin miqdan kifayət qədər olmazsa, onda ali orqanizmlər məhvolma təhlükəsi ilə üzləşir. Belə olduqda, sudakı üzvi maddələr oksidləşmə əvəzinə, anaerob parçalanmaya məmz qalır. Bu parçalanma hidrogen sulfıd (H'-'S), karbon dioksid (CO’'^), metan (ÇH''^) və hidrogenin ayniması ilə müşayiət olunm. Bu da öz növbəsində sututarlann ikinci tərtib çirklənməsinə gətirir. Sanitar normalanna əsasən, OBT-nin qiyməti təbii su hövzələrinin növündən asılı olaraq 3-6 mqO'YlH''^0 həddi ətrafında olmalıdır. Çirkab sulanndabu rəqəm 200 - 3000 mq/ı ətrafında olm. Ona görə də sənaye sulanm kanalizasiya xətlərinə axıtmazdan əvvəl onlar ya təmizlənməli, ya da normal konsentrasiyaya qədər dnmiaşdmimalıdır. Snyun və havamn keyfiyyətinin əsas göstəricisi Qatıhğm Zararsiz Haddidir (QZH). QZH müəyyən olnnmayan yeni maddələrin sntntarlara axıdılması qadağandır. Son vaxtlar QZH daha çox çirkab snlan üçün yox, sn hövzələri üçün müəyyən olnnm. Hesablamalara görə, planetdə yaranan çirkab sulanmn təxminən yansı xüsnsi təmizləmə prosesləri olmadan su hövzələrinə axıdılır. Onlann zərərsizləşdirilməsi dnmlaşdınlaraq özünütəmizləmənin ixtiyanna verilir. Məsələn, polietilen və polistirol istehsalı zavodlanmn tullantı snlanm 30 dəfə, sintetik kançnk istehsalımn tnllanü sulanm isə 185 dəfə dumlaşdırmaq lazımdır.

178 VIII lOStL.QLOBAL EKOLOJI PROBLEMLƏR

Dəniz ekosistemlərinin çirklənməsi. Hazırda çox hallarda dəniz insan fəaliyyəti tnllantılannm əsas atılma yerinə, küllüyünə çevrilir.Təbii axmtılarla yanaşı, dənizə kənd təsərrüfatınm, sənayenin, şəhərin çirkab və tullanü sulan, atmosferin çirkləndirici çöküntüləri, zibil və gəmilərin çirkab sulan daxil olur. Tankerlərin sızması, üzən platformalann fəaliyyəti, dənizdə neftçıxarma işləri, tanker trümlərinin yuyulması nəticəsində dəniz suyu neft məhsullan ilə çirklənir. Dəniz suyutoksiki kimyəvi maddələr və plastmas ilə çirldərrarkən təbii proseslər bu çirldəndiriciləri parçalaya bilmir. Pestisidlər, sintetik üzvi maddələr, plastmas atdan dəniz ərazilərində həyat tamamilə məhv olur. Tədqiqatlar göstərir ki, hər il dünyada 2 mln. dəniz qnşlan və loo ooo-dən çox dəniz məməli heyvanlan plastik stəkanları, paketləri və digər plastmas zibilləri yeyərək məhv olur.Ticarət gəmiləri hər gün dünya dəniz sistemirra 450 000 plastik konteyner tullayır. Neft çirklənmələri ən ciddi problemlərdən sayün. Bunlar, əsasən, tankerlərin qəzalan, qazma quyulanndakı yüksək təzyiqli neftin dənizə sızması ıraticəsində olur. Neft çirklənmələrinin böyük əksəriyyəti dənizə qura vasitəsilə: şəhərlərin və sənaye müəssisələrinin tullantılan və çirkab sulan ilə daxil olur. Neftin dəniz ekosistemləriю təsiri bir neçə amillərdən asılıdır: neftin növü (xam və ya təmizlənmiş), çirklənmənin miqyası, sahildən uzaqlığı, ilin fəsli, hava şəraiti, suynn temperatura və s. Neft müxtəlif xassəli yüzlərlə maddənin qatışığıdır. Neftin tərkibindəki aromatik karbohidrogenlər (benzol, tolnol) bir çox balıq və xərçəng növlərinin kütləvi məhvinə səbəb olur. Neft məhsullanndakı yapışqanh qatran, maznt qnşlaım lələklərinə, heyvanların xəz və йэгйэг1ю yapışır. Bunun nəticəsində bn heyvanlar suda baüb ölürlər.Nefün ağn fraksiyalan dənizin dibinə çökərək dəniz dibində yaşayan canlılan nrahv edir. Neft çirklənmələri oradakı bahq və digər vətəgə obyektləriıra xarakterik iy və dad verərək onlan istifadəyə yararsız edir. Azərbaycanda yerüstü su ehtiyatlarım çaylar (8359 çay), göllər (450), su anbarlan (əsas 5), kanallar və buzlaqlar (9) təşkil edir (Cədvəl 8.12. - 8.16., Şəkil 8.13. - 8.17.). Ümumi yerüstü su ehtiyatlan müxtəlif hesablamalara görə, 28.1 - 31.7 km\ istifadəyə yararlı yeralü sularm illik ehtiyatlan isə 9 km-'-dir Ümumiyyətlə,bütün düıçrada qəbul edilmiş qaydalara əsasən, keyfiyyətli yeraltı sular ilk növbədə əhalinin içməli su və məişət ehtiyaclannm ödənilməsi üçün istifadə olnnmalıdu-. LaMn, ölkə ərazisində su ehtiyatlanmn məhdudluğundan yeralü sularm 80%-ə qədəri suvarma əkinçiliyində istifadə olurun. Su ehtiyatlarmm məhdudluğuna baxmayaraq su itkisi həddən artıq çoxdur. Kənd təsərrüfatında bu itki 50%-ə çataraq respublikada ümumi istifadə olunan snynn 70%-ni təşkil edir. Sənaye müəssisələrinin böyük əksəriyyəti sndan birbaşa istifadə edərək böyük itkilərə yol verirlər. Sndan belə qeyri-qənaətbəxş istifadə, snvarma kanallanmn məcralannm ynmşaq torpaq örtüklü olması bəzən torpaq snlannm qalxmasına, bn da öz növbəsində torpaqlann şoranlaşmasına, bitkilərin məhvi ıraticəsində bioloji müxtəlifliyin azalmasına səbəb olmaqla ətraf təbii mühitə nranfı təsir göstərir. Sn kəmərlərinin içməh snyn əhalinin 50%-ni təmin edə bildiyi halda, bir çox rayonlarda içməli su təminatı kəskin problem olaraq qalmaqdadır. Bütün bunlar sudan davamh istifadə riKsələsim əsas prioritetlərdən edir. Qeyd etmək lazımdır ki, bn sərvətlər 1ют də qiymətli təbiət abidələri, ekoturizm obyektləridir.

179 I'.KOLOJI MKNKCMKNT

Şəkil 8.13. Mingəçevir su anbarı

C3dvəl 8.12. Azarbaycan Respublikasınm asas çaylan

Mənbəyin Mənsəbin Adlan Mənbəyi Uzunluğu, Sahəsi, mütləq mütlə km minkm* hündürlüyü hündürl (m) (m) Kür Qızgədik dağı (Türkiyə) 1515 188 2740 -28 Araz Bingöl (Türkiyə) 1072 102 2990 -11 Qanıx Böyük Qafqazın cənub yamacı 413 17 2560 75 (Gürcüstan) Qabım B.Q. cənub yamacı (Gürcüstan) 389 4.8 2560 75 Samur 4.4 3600 Quton dağı (Dağıstan, RF) 216 -28 Pirsaat Şahnəzər dağı 202 2.3 2400 -28 Tərtər Gəlinqaya 200 2.2 3120 3 Sumqayıtçay Dübrar 198 1.8 1750 -28 Bazarçay Qarabağ vulkanik yaylası 178 5.6 3040 270 Türyança Tufandağ 170 4.8 3680 -4 Bolqarçay Talış dağlan 134 2.2 1710 -28 Əyriçay Böyük Qafqazın cənub yamacı 134 1.8 3200 135 Ağstafaça Pəmbək dağı (Ermənistan) 133 2.6 3000 210 Arpaçay Qarabağ vulkanik yaylası 128 2.6 2985 780 Həkəri Dəlidağ 113 2.6 2580 358 113 1980 Göyçay Babadağ 1.8 -1 Qarqarçay Qarabağ sıra dağlan 111 1.5 2080 -1 Viləşçay Talış dağlan 106 0.9 1180 -28 Qusarçay Bazardüzü 106 0.6 3780 -28 Köndələnçay Qarabağ sıra dağlan 10 2 0.5 1780 90 Qudyalça Salavat aşınmı 101 0.8 3000 -28 Vəlvələçy Babadağm şimal yamacı 98 0.7 2940 -28

180

KKOLOJI MF NECMENT

Şəkil 8.15. Azərbaycanın çaylan; a - Kür (Qazax, Yuxan Salahlı kəndi ərazisi); b - Araz (Beyləqan ərazisi); c - Qanıx (Qax rayonu ərazisi); d - Katex (Katex kəndi ətrafı); e - Vəlvələçay (Quba, Qonaqkənd ərazisi); f - Sumqayıtçay (Pirəkəşkül kəndi ətrafı).

182

EKOI.OJI MENECMKNT

Csdvəl 8.13. Azarbaycan Respublikasınm su anbarları

1 Ş^aajfln ı Adlan ■ I|- TarM 1 ()iddadadiğı; mənbələr ' lıündiirlük, m ı sj^əşiy ; i - ■ ! km^.. i mdrd;te

Mingəçevir 1959 Kür çayı 83 605.00 16.0

Ceyranbatan 1958 Samur, Vəlvələçay 28.5 13.90 1.86

Cavanşir 1961 Ağsu 14.7 0.70 4.60

Aşıqbayramlı 1951 Dəvəbatan - 0.80 3.60

Yekəxana 1962 Dəvəbatan 229.7 3.70 1.90

Nohurqışlaq 1953 - 700.0 1.96 1.60

Varvara 1956 Kür 18.5 22.50 6.00

Şəmkir 1980 Kür 158.0 116.00 2.68

Ağstafaçay 1969 Ağstafa 479.5 6.30 1.20

Sərsəng 1977 Tərtər 726.0 14.20 5.65

Xaçınçay 1964 Xaçınçay 507.4 1.76 2.30

Ağdamkənd 1962 Qarqarçay 291.5 0.50 1.60

Arpaçay 1977 Arpaçay 955.0 6.30 150

Qanlıgöl 1865 Qanlıgöl 2420.0 0.10 . 1.00

Əlincəçaydan kanal Nehrəm 1953 20.0 0.40 2.5 vasitəsilə

Araz su qovşağı 1970 Araz 777.5 145.00 1.35

Köndələnçay 1963 Köndələnçay 429.3 0.52 4.00

Xanbulançay 1976 Bəşəru 74.0 2.46 5.20

Aşağı Köndələnçay 1981 Köndələnçay 367.0 0.15 9.50

Taxta körpü 2013 Vəlvələçay 142.5 8.71 0.27

184 VIII FOSIL.QI.OBAL KKOI.O.II PROliLEıMLƏR

C^d^vsl 8.14. Azsrbaycan Resp'ublikası^ı^ su^-varma kanalları

1 •ä co 1 >Eb |5 Adlan Mənbə Savanlan ərazilər * §s:ıi P S't Il P co

Qusar maili düzənliyi, Samur-Abşeron Samur çayı 182 85 92 Abşeron yanmadası

Qarabağ və Mil Yuxan Qarabağ Mingəçevir su qovş. 172 140 76 düzləri

Yuxan Şirvan Mingəçevir su qovş. 122 78 127 Şirvan düzü

Baş Mil Mil-Muğan su qovş. 38 93 64 Mil düzü

Baş Muğan Bəhramtəpə su qovş 37 55 68 Muğan düzü

Əzizbəyov adma kanal Bəhramtəpə su qovş 123 63 69 Muğan düzü

Tərtərçay Tərtər su qovşağı 65 70 91 Qarabağ düzü

Gəncə-Qazax maili Ağstafaçay Ağstafa gölü 69 25 30 düzü

Türyançay sol sahil Türyançay qovşağı 42 12 6 Şirvan düzü kanah

Türyançay sağ sahil Türyançay qovşağı 27 4 17 Şirvan düzü kanah

Həsənliarx kanalı Araz çayı 38 3 Arazboyu düzənlik 12 Maralyanax Araz çayı 33 12 2 Arazboyu düzənlik kanah

Rəsularx kanah Araz çayı 14 14 Muğan düzü 28 Boztəpəarx kanalı Araz çayı 28 7 10 Mil düzü

Yuxan sovxoz kanah Araz çayı 48 8 3 Arazboyu düzənlik

185 KKOLOJi MI;NKCMENT

Cadvəl 8.15. Azarbaycan Respublikasınm gölUri

14 .| A •Sİ Adı 1 . co s| ^ II' ; |1 s « 1 o i; ^ 1 2 3 4 5 6 • 7 8 Sansu -12 Kür-Araz ovalğı 65.7 59.1 3.5 3.0 22.0 Ağ-göl -5 Kür-Araz ovalığı 56.2 44.7 2.2 2.7 21.0 Böyükşor 11 Abşeron y. adası 9.7 12.3 3.0 1.6 6.5 Hacıqabul -20 Kür-Araz ovalığı 8.4 12.1 2.0 2.2 4.2 Candargöl 291 Kür çayı dərəsi 10.6 51.0 7.2 - - Böyük Alagöl 2729 Qarabağ yaylası 5.1 24.3 9.4 1.4 3.7 Göygöl 1556 Kürəkçay 0.8 29.4 93.0 0.3 2.4 Masazır 8 Abşeron y. adası 8.9 7.0 1.7 - 2.5 İşıq Qaragöl 2666 Həkəri 1.8 10.2 9.6 0.9 1.9 Maralgöl 1902 Kürəkçay 0.2 6.0 60.6 0.3 0. 8 Göygöl 2466 Şəmkirçay 0.4 4.0 66.0 0.2 1.2 Qanlıgöl 2424 Naxçıvançay 0.1 1.2 12.0 0.2 0.5 Kəldlnohur 1751 Sumqayıtçay 0.1 0.1 8.0 0.2 0.3 Tufangöl 3277 Dəmiraparançay 0.01 0.1 5.6 0.1 0. 2 Qaranohur 1231 Dəvəçiçay 0.01 0.1 8.6 0.1 0. 2 Bata bat 2113 Naxçıvançay 0.2 1.8 10.0 0.2 0.5 Pirigöl 2849 Naxçıvançay 0.03 0.6 2.8 0.1 0.3 Qaraçuq gölü 850 Naxçıvançay 0.5 2.5 4.0 0.5 1.0 Göy göl 3065 Gilançay 0.01 0.1 7.0 0.7 0. 2 Zalxa göl 3062 Bazarçay 0.2 0.5 4.6 0.2 0.7 Kiçik Alagöl 2739 Qarabağ yaylası 0.9 - 2.5 4.5 2. 0 Novnızbatan göl 2444 Tərtərçay 0.01 0.1 6.5 0.1 0. 2 Torağaçay 2479 Tərtərçay 0.07 0.6 27.0 0.1 27.0 Qanh'göl 2056 Tərtərçay 0.06 0.3 13.4 0.2 13.4

Pəriçınqıl Qara gölü 2961 Həkəriçay 0.90 2.4 5.4 0.6 5.4

186 VIII raSIL.Ql.OHAL EKOLOJİ PROBLEMLƏR

1 2 3 4 5 6 7 8 Pəriçmqıl Ala gölü 2974 Həkəriçay 0.72 1.9 2.6 0.4 2.1 İşıqlı Qaragölü 2666 Həkəriçay 1.76 10.2 5.8 0.9 2.0 Eyvazlar gölü 3187 Həkəriçay 0.06 0.1 1.7 0.2 0.4

Acmohur 1220 Ataçay 0.02 0.2 4.6 0.1 0.2 Acınohur 107 Axarsız 0.2 - - - 9.0 Anbil 921 Şabrançay 0.01 0.03 - 0.1 0.2 Qaranohur 1460 Qozluçay 0.01 0.04 5.00 0.1 0.1 Ziyilnohur 1800 Qozluçay 0.03 0.1 - 0.2 0.2 Küylək 3380 Dəmiraparançay 0.02 - - 0.1 0.2 Talıstan 1610 Göyçay 0.01 - - 0.1 0.1 Taxtagöl 1377 Sumqayıtçay 0.1 0.1 4.50 0.1 0.2 Avçadülan - Viləşçay 0.1 0.6 5.20 0.1 0.2

Gömüşavan - Qəzəva 1.8 - 3.00 - 7.0

şingədulan Viləşçay 0.1 0.04 0.43 0.2

C3dval 8.16. Azsrhaycan Respublikasmda sudan istifads

Ərazilər Parametrlər Piespublika üzrə, A nim uzr Təbii mənbələrdən götürülən su: m® 425 Ümumi su istehlakı: 12 484 480 O cümlədən /'n C A

-məişət və içmək məqsədlərinə 503 317 -istehsalata 1977 157

-suvarmaya 4169 0.4 -kənd təsərrüfatmm su təchizatına 79 -başqa məqsədlərə 26 5 Çirkab sulanmn sututarlara atılması 4601 462 Suyun nəqli zamanı olan itkilər 74 3321

187 KKOLOJİ MKNECMEN I'

Respublika üzrə suvarma işləriıra ən çox su sərf edən ərazilər Bərdə (371 min m‘). Saatlı (273 min m'-^) və Sabirabad (246 min m') rayonlarıdır. Cədvəl 8.16. -dan göründüyü kimi, Bakı şəhərinin məişət və içməli su məqsədlərinə istifadə etdiyi su respublikamn bu ırraqsədlərlə istifadə etdiyi ümumi su sərfinin yandan çoxunu təşkil edir.

Şəkil 8.17. a - Nohurgöl (Qəbələ rayonu); b - Nügədi süni gölü (Quba rayonu, nNügədi kəndi) VIII IV)SlL. QLOBAL EKOI.O.II PROBLEMLƏR

8.5. TORPAQLARIN DEQRADASİYASI

İnsanın həyatı torpaqla bilavasitə bağhdır. Bitkilər yainız torpaqda inkişaf edərək insanlan öz nrahsııllan, heyvanlar aləmini yem, sənayeni xammal ilə təmin edir. Bu təbii sərvət əsrlər, min illər ərzində formalaşdığından ona qarşı xüsusi həssashq tələb edUir. Lakin məhsuldarlıq torpağm yalmz bir xüsusiyyətidir. Min illər ərzində bəşəriyyət torpağı yalmz əkinçilik, bağçılıq və maldarhq obyekti kimi qəbul etmiş, ona utilitar və istismarçı mövqedən yanaşmışdır. Yairaz XIX əsrin sonlarından etibarən torpağa ondan istifadənin xarakterindən asıh olmayaraq xüsusi bir təbii cisim münasibəti formalaşmağa başladı. Torpaq minerallar, bitki və heyvanlar aləmi kimi tədqiqat obyektinə çevrildi. Torpaq - müxtəlif minerallar, üzvi maddələr, müxtəlif qazlar, mayelərin qanşiğı və milyardlarla orqanizmlərin məcmusudur. Bu təbii cisim 5 mühüm funksiya teyata keçirir. O : • bitkilərin inkişaf mühitidir; • su ehtiyatlarmı saxlayan, təmin edən və təmizləyən vasitədir; • atmosferə təsir edir; • digər orqanizmlər üçün zərari maddələr hazmlayan, onlara teyat mühiti yaradan orqanizmlərin yaşayış mühitidir. Q, bütün qura canlılanm biofil maddələr və atmosfer rütubəti ilə təmin edir. Yerin biokütləsinin 99%-i torpaqla bağlıdır. Torpaq haqlı olaraq “Yerin dərisi" hesab edilir. O, litosfer, hidrosfer, atmosfer və biosferin qarşıhqh münasibətlərim tənzimləyir, onlara təsir edir. Torpaq minerallar və üzvi maddələrdən ibarət olan bərk faza, qazlardan ibarət olan məsaməli faza və sn fazasından ibarətdir. Torpaq maddələrin bioloji və geoloji dövram arasmda əlaqələndiricidir. Yer səthi, atmosfer, hidrosfer arasındakı maddələr və eneıji mübadiləsi torpaq vasitəsilə baş verir. Sıç^rm Yer səthindəki dövram, üzvi və mineral maddələrin transformasiyası prosesləri torpaq vasitəsilə teyata keçir. Torpağm insan həyatına təsiri çox önəmlidir. Onnn ən vacib ekoloji funksiyası olan bioloji məhsnldarhq kənd təsərrüfatı və meşə təsərrüfaünda geniş istifadə edilir. İnsan ona lazım olan əızaq məhsullannm 98 %-ni torpaq məhsuldarlığından istifadə etməldə (əkinçilik, maldarlıq) alır. Torpağm yaranmasında zaman amili böyük əhəmiyyət daşıyır. Yerin torpaq qaüırm formalaşması bilavasitə qura həyat formalanmn təkamülü ilə bağlıdır. Torpaq bütün dövrlərdə istənilən dövlətin ən dəyərli milli sərvəti hesab olnnnr. Kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların sahəsinin getdikcə azalması bir sıra antropogen amillərlə bağlıdır. Bunlar torpaqların eroziyası, qeyri-rasional istifadə, səhralaşma, bataqlıqlaş- ma və s. amillərdir.Torpaqdan istifadə yalmz elmi əsaslarla, ekoloji nəticələrin qiymətləndirilməsi əsasında həyata keçirildikdə davamlılıq prinsipi qorana bilər. Ekoloji əkinçiliyin əsas prinsipləri aşağıdakılardır:

189

- vm FƏSİL.QLOBAL EKOLOJİ PROBLEMLƏR

Şəkil 8.19. Boz-qonur torpaqlar (Qobustan rayonu)

Torpaq, bitki və ətraf mühitə olan antropogen təsir yolverilən həddi aşmah deyil. Bu həddi aşarkən aqroekosistenün məhsuldarlığı aşağı düşür, onun fəaliyyətinin dayamqhhğı və stabilhyi itir. Yalmz aaroekosistemin bütün elementlərim təkmilləşdirməklə onun məhsuldarlığım artırmaq olar. Başqa sözlə, aqroekosistenün məhsuldarhğı iqtisadi və ekoloji baxımdan yalmz o vaxt əlverişli olur ki, onun bütün elementləri eyni zamanda optimallaşdmism. Torpaq və bitkilər təbii zonalardan asılı olaraq müxtəlif miqdarda ağır metalları (xrom, qurğuşun, nikel, mis) özündə toplayır. Torpaqlann deqradasiyası. Torpaqlannbərpaolunan resurs olmasına baxmayaraq, onlann yaranma dövrü çox zəif sürətli bir prosesdir. Mütəxəssislərin fikrincə, pozulmuş torpaqlann bərpası yüz, bəzi hallarda isə min illər ərzində baş verir.Torpaqlann deqradasiyasına səbəb olan amillər lokal çirldənmələr, onlann üzərində çəkilmiş infrastruktur, eroziya prosesləri (su və külək eroziyası), torpaqlann duzlaşması, səhralaşma və torpaqlann bərkiməsi hesab edilir (Cədvəl 8.17.). Çirklənməyə məmz qalmış ərazilərdə çirkləndiricilər torpağa nüfuz edərək, oradan qmnt sulanna keçərək içməli suyun çirklənməsinə, zərərli maddələrin bitki və balıqlarda toplanmasına səbəb olur. İnsan bilavasitə və qida vasitələri (bitki, balıq və s.) ilə risklərə məmz qalır. Eroziya (su və külək eroziyalan) səthi və qmnt sulanm gətirilmələr və kimyəvi maddələrlə çirk- ləndirir. Eroziya məhsullamun çay hövzələrində toplanması yaşayış yerlərinin deqradasiyasına, kü- rütökmə sahələrinin pozulmasına, subasmalara, qonşu ekosistemlərin də dağılmasına səbəb olur. Su eroziyası, əsasən, erkən yazda baş verir. Qarlann əriməsi nəticəsində yamaclarda və kiçik çaylarda toplanmış su yamac boyu aşağılara doğm hərəkət edərək islanmış torpağı

191 KKOI.OJI MENECMKN T

yuyaraq özü ilə apanr. Bəzi hallarda yaıannuş qobu və yarğanlar kilometrlərlə uzamr. Vaxtında qarşısı alınmayan yarğanlar eninə və uzununa genişləırarək getdikcə daha çox münbit torpaq satelərini sıradan çıxam (Şəkil 8.20.). Adətən, bu tip yarğanlar ot örtüyü seyrəlmiş maili örüş ərazilərində yaramr. Güclü ot örtüyü olarsa, hətta kəskin yamaclar su axınlarına davam gətirir. Külək eroziyası toz tufanlan nəticəsində yaramr. Külək toz, torpaq, qum buludlan yaradaraq onlan böyük sahələrə səpələyir (Şəkil 8.21). Nəticədə, onlar çöküntülər şəklində torpaq, bağ və tarla sahələrim sıradan çıxam. Külək eroziyasımn su eroziyasmdan əsas fərqi odur ki, o, relyef şəraitindən, hündürlükdən asılı olmur. Digər tərəfdən, külək eroziyası zamam torpağm yalmz mexaniki elementləri sovralur. Su eroziyasında isə torpağm hissəciklərinin yuyrrlmasr ilə yanaşr, onun tərkibindəki qida maddələri də itir. Eroziya nəticəsində torpağm tərkibindəki azot, fosfor, kaüum və bir çox mikroelementlərin (yod, mis, sink, kobalt, maqnezium, nikel, molibden) miqdan azahr. Nəticədə məhsrildarhq və kənd təsərrüfaü məhsriirmrm keyfiyyəti aşağı düşür. Eroziya zamam torpağm rütubətsaxlama qabiliyyəti aşağı düşür, torpaq qrımyru. Çünki bir tərəfdən yağmürrm ətemiyyəth hissəsi yamacla axıb gedir. Digər tərəfdən, eroziyaya məmz qalmış torpaqlar fiziki xassələrini itirir, səthi brrxarlanma və bitki transpirasiyasr nəticəsində rütubəti özündə saxlaya bilmir.

Şəkil 8.20. Su eroziyasmm fəsadlan (Gədəbəy rayonu. Rüstəm Əliyev qəsəbəsi, 2011)

192 vm FOSİL QLOBAL EKOLOJİ PROBLEMLƏR

Şəkil 8.21. Acınohur gölü üzərində duzlu toz fırtması. Duz tozunun 10 kilometrlərlə məsafəyə sovralması yüzlərlə hektar münbit torpaq sahələrinin şoranlaşmasına, məhsuldarlığın aşağı düşməsinə səbəb olur

Şoranlaşma zamam duzlann torpaqda yığılması nəticəsində bitkilərin kök sistemlərinin uducu funksiyası pozulur. Bu isə ilk növbədə məhsuldarlığın azalmasına, bəzi hallarda isə məhsulun tamamilə məhvinə səbəb olur. Səhralaşma nəticəsində bitkilərin inkişafı zəifləyir, səthi axınlar nəticəsində səthi və qrant su resmslan tükənir, ekosistemin deqradasiya təhlükəsi artır, landşaftın zənginliyi zəifləyir, bioloji müxtəliflik məhv olur. Səhralaşma regional iqlimə və quşlann miqrasiyasına mənfi təsir edir. Səhralaşma müəyyən müddətdən sonra torpaqlann eroziyasına və şoranlaşmaya səbəb olur. Bərkimə torpağın üst qatlarında müşahidə olunan anomaliyadır. O, biogen elementlərin bitkilər tərəfindən udulmasım zəiflədir. Bərkiırra torpağm daha dərin qatlanna nüfuz etdikdə torpaq strukturunda dönməz proseslər baş verir.

193 EKOLOJİ MENEOMENT

CadVGl8.17. Toıpaqlann deqradasiyasma sabah dUmfaahyyatnOvhri

Fəaliyyət növləri və deqradasiya səbəbləri formalan Tullantılann icazəsiz axıdılması; təhlükəli maddələrlə düzgün olmayan davramş Lokal (sızma, qeyri-adekvat saxlama şəraiti); aülmış sənaye materiallan (neft məhsullan,ağır metallar); qəzalar; axmalar; deqradasiyalar Sənaye obyektlərinin və nəqliyyat infrastrukturanun inşası zamam 'TnmOn gücləndirmələr və asfalt çəkihşi; Aülmış torpaqlar və yanğınlar; kənd təsərrüfaümn intensrfıkasiyası (sərt yamaclarda apanimış əkin işləri, düzgün olmayan suvarma, ağır texnikamn fəaliyyəti nəticəsində torpağın bərkiməsi); meşələrin qmiması (torpağın su buraxıcılıq qabiliyyətinin, üzvi maddələrinin tərkibinin dəyişməsi, bitki örtüyünün itməsi); meşə yanğınları, torpaq strukturanun fiziki pozımtulan Torpaqlann eroziyası (mədən istisman, karxana işləri, qmnt qazmtılan); sənaye və şəhər ərazilərinin genişlənməsi (bitki örtüyünün məhvi); Suvarma zamam su resmslanndan qeyri-rasional istifadə; içməli suya olan tələbatın artması, sənayenin inkişafı, sahil zonalannda turizmin inkişafı; İqlim amilləri ilə bərabər, antropogen təzyiq, suya olan yüksək tələbat; Şoranlaşma Ağır texnikamn istifadəsi; ifrat mal-qara otarmalam Səhralaşma Torpaqlaım üst qatımn bərkiməsi

Torpaqdakı zərərh maddələrin konsentrasiyasımn gigiyenik normalan (KZH) su hövzələri, atmosfer havası və qida maddələri üçün olan təyin prinsiplərindən fərqlidir. Çünki zərərli maddələrin torpaqdan orqanizmlərə keçməsi az miqdarda, yalmz birbaşa kontakt zamam baş verir. Torpağa düşən kimyəvi maddələr, əsasən, torpaqla təmasda olan mühit (sn, hava, bitkilər) vasitəsilə, ya da bioloji zəncir vasitəsilə (torpaq-bitki-insan; torpaq-bitki-heyvan-insan) insan orqanizminə daxil olur. Ona görə də torpaqdakı kimyəvi maddələrin normasırrm tənzimlənməsi zamam orum bilavasitə kontakt ıraticəsində yaranan təhlükə dərəcəsi ilə yanaşr, torpaqla təmasda olan mühitin ikinci tərtib çirklənrrpləri də ırazərə ahmr. Bu zaman torpağın tipi, mexaniki tərkibi, morfologiyası, mikrobiosenozn, pH, temperatm, rütubətlilik, kənd təsərrüfatında mikrogübrə kimi istifadə edilən ağn metallann dnzlan (qtuğuşun, mis, civə), mikroelemenüər (molibden, mis, sink, bor, vanadinm) və s. amillər də nəzərə ahmr. Torpağın sanitar vəziyyətinin qiymətləndirilməsi yaşayış yeri torpaqlamrm sanitar vəziyyəti əsasmda müəyyən edilir. Kimyəvi göstərici kimi sanitar ədəddən istifadə edihr (Cədvəl 8.18 ).

194 VIII FƏSİL. QI.015AI, HKOLOJI l'ROHI.FMLƏR

Sanitar ədəd torpaqdakı zülal (humus) mənşəli azotun miqdannm (hər 100 q qura torpaq kütləsində mq-larla ifadə olunm) üzvi mənşəli azotun miqdarına nisbəti ilə ifadə olunur. Məlumdm ki, torpaqdakı zülal maddələrinin tərkibində və humusda müəyyən miqdarda azot olur.Torpaq çirklənərkən üzvi azotun miqdan artır. Nəticədə nisbət dəyişir. Torpağın bakterial çirklənməsinin göstəricisi kimi bağırsaq çöpünün (Escherichia coli) və anaeroblardan birinin (£. perfmgens) titrlərindən istifadə edilir. Bu bakteriyalar torpağa fekal tullantılarla daxil olur. Anaerob bakteriyalaım spor yaratmaq qabiliyyəti olduğundan o, bağırsaq çöpünə nisbətən torpaqda daha uzun müddət qalır. Bir kiloqram torpaqdakı helmint yumurtalanmn miqdan torpağın sanitar-helmintoloji göstəricisi rolunu oynayır. 0.25 m-^ torpaq sahəsindəki milçək puplannm miqdan isə torpağın sanitar-entomoloji göstəricisi rolunu oynayır. Respublikamızın ərazisində 82 adda və növdə torpaq yayılmışdır. Ölkəmizin vahid torpaq fondunun sahəsi 8 mln. 641 min 500 ha olub, təyinatına görə 7 kateqoriyaya bölünür. Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin Ərzaq təhlükəsizliyi üzrə informasiya təminaü şöbəsinin məlumatlanna görə, sorğu edilən 908 yaşayış məntəqəsinin kənd təsərrüfatına yararlı sahələrinin 265 min hektan suvarılan və 439 min hektan dəmyə torpaqlardır, 1520 yaşayış C3dV3l8.18. Torpağms(mitarvadyyatmmkompldis^^yaıikgdstariälari

I

lll^ •s 8 •§ *p,*& V n I "aläl ith T •sag: S-' 00 T I I 5''^s>| 5

Təmiz Az e 1 və çox 0.1 və çox 0.98-1 çirkli Çirkli Tək-tək lo-a qədər 1.0 - 0.01 0.1 - 0.001 0.85-0.98 Şiddətli çirkli 10-25 11 100 0.01-0.001 0.001-0.000 0.7 -0.8 25 >100 0.001 və az 1 0.7 VƏ az məntəqəsinin kənd təsərrüfaüna yararlı sahələrinin hamısı (1182 min hektar) suvarılan və ııooo yaşayış məntəqəsinin 629 min hektar kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlaımm hamısı dəmyə sahələrdən ibarətdir. Əkin yerlərinin 1056 min hektan (2386 yaşayış məntəqəsi üzrə) suvarılan, 351 min hektan (1664 məntəqədə) dəmyə torpaqlardır. Bağ və üzümlüklərin 77 min hektan suvarılan (1720 məntəqədə), 29 min hektan (836 məntəqədə) dəmyə, biçənək və otlaqlardan 315 min hektan suvanlan (1317 məntəqədə), 687 min hektan isə (1698 məntəqədə) dəmyə sahələridir. EKOLOJİ MENECMENT

2009-cu ilin göstəricilərinə görə, Azərbaycan Respublikasının ümumi torpaq fondu 8660.0 min ha təşkil edir (Cədvəl 8.19.). Münbitliyi poznlmnş, şoran torpaqların istifadəyə yararlı hala gətirilməsi, onlann məhsuldarlığım bərpa edərək yüksək keyfiyyətli məhsulların alınması üzrə uğurlu təcrübələrdən biri Biləsuvar rayonu ərazisində fəaliyyət göstərən, ən müasir texnologiyalar və avadanlıqlarla təchiz edilmiş “Natural Green Land" müəssisəsidir. “Natural Green Land” MMC (Biləsuvar), əsasən, heyvandarhq üçün yem bitkiləri, mürəbbə, kompot istehsah üçün meyvə-giləmeyvə, qida, ədviyyat, şoraba məhsullanmn hazırlanması üçün bostan-tərəvəz bitkilərinin yetişdirilməsi məqsədi ilə yaradılmışdır.

Cədvəl 8J9. A^baycanm torpaqfondımım struMunı, nün ha (2009-cu üə) Dövlət Torpaq və Xəritəçəkmə Komitəsinin məlumatlarına əsasən Təyinatı üzrə torpaq növləri Sahəsi, min ha Kənd təsərrüfatına yararh torpaqlar, o cümlədən 4756.7 əkin torpaqlan 1860.2 daimi bitki altında olan torpaqlar 227.5 daimi otlaq və biçənək alünda olan torpaqlar 2669.0 Qeyri-kənd təsərrüfaü torpaqlan, o cümlədən 3903.3 sənaye, yol və başqa qeyri-kənd təsərrüfatı təyinatlı torpaqlar 352.2 xüsnsi qoranan ərazilərin torpaqlan 343.9 meşə sateləri 1038.8 sn fondnnnn torpaqlan 146.7 digər torpaqlar 2021.7

Bu məqsədlə müəssisə Biləsuvar rayonu ərazisində şoranlaşmış, əkinə yararsız olan dövlət torpaqlanndan 3450 ha sahəni icarəyə götürmüş, bu sahələrdə açıq drenaj sistemli meliorasiya işləri apaninuş, 2007-ci ildən əkin işlərinə başlayaraq ərazidə mərhələli əkin kampaniyasına başlanmışdır (Şəkil 8.22.). Suvarmada istifadə olunan su Araz çayından çəkilmiş kanaldan götürülür. Suyun tərkibi (codluq, mineralhq, şəffaflıq, asılı maddələrin miqdan, pH, mikroorqanizmlər və s.) xüsusi laboratoriyada analiz edihr. Suvarma üçün xüsusi və müasir nasoslar sistemi quraşdminuşdır. Bu nasoslar sahəyə 12600 m'/saat Iföcmdə su vermək imkamna malikdir Sistemlərə verilən su 3 m dərinlikdə ümumi uzunluğu 70 km olan müxtəlif diametrli (325 -1000 mm) suvarma bondan vasitəsilə ötürülür.

196 VIII roSIL.QI.OBAL KKOLOJI PROBLKMLOR

Ərazinin snvanlması ən son texnologiyalar - payvot (2083 ha), damcılı (545 ha) və yağmurlu suvarma (10 ha) sistemləri üzrə teyata keçirilir. Payvot-suvarma inkişaf etmiş ölkələrdə ən müasir və geniş yayıirmş suvarma sistemi hesab edilir. Bu məqsədlə sahədə hər bir sistemin uzunluğu 350 m olmaqla 52 ədəd pivot qurğusu quraşdmirmşdır. Bir qurğu bir dəfəyə 38 ha sahəni suvara bilir. Su resmslanndan effektiv və qənaətlə istifadə edən bu qurğunun hər bir təkəri müstəqil mühərriklə təmin olunmuşdur. Onlaım sürəti kompyuter vasitəsilə elə idarə olunur ki, sistem dairəvi hərəkət edərək bir dövr ərzində öz uzunluğunun (350 m) iki misli qədər diametrə malik dairəvi sateni süni yağışla suvanr. Torpağın biotik qabiliyyətinin aşağı olması, meliorasiya işlərindən sonra isə daha da zəifləməsini ırazərə alaraq, ilkin mərhələdə ciddi normalar tərtibində kimyəvi gübrələrdən istifadə edilmişdir. İstifadə olunan gübrələr beyюlxalq Global Gap təşkilatimn sertifikatlarına malik olub, həyat üçün tam təhlükəsizdir. Əkin üçün istifadə edilən toxumlar dünyamn ən məşhur fırrualarmdan ahıumş ən yüksək keyfiyyətli toxumlardır. Şəkər çuğundma toxumu Almaniyadan, pomidor toxumu Amerikadan, xiyar və bibər toxumları Hollandiyadan gətirilmişdir. Ərazinin 2830 ha sahəsində əkin işləri apanInuşdır. Bu sahələrdən ümumilikdə lOl 000 t nrahsul gözlənilir. O cümlədən, şəkər çuğundura (800 ha/60000 t), pomidor (504 ha/35000 t), turşuluq xiyar (120 ha/7001) məhsuldarlığı planlaşdınlu. Bundan əlavə, əkilmiş 383 ha sahədən 14001 təmiz göy noxud dəırasi, 52 ha sahədən 10001 acı bibər, 50 ha sahədən 10321 badımcan məhsulu gözlənilir. Bundan başqa, 266 ha sahədə yonca, 303 ha şoran sahədə isə arpa əkilmişdir. Binadan 6 t/ha məhsuldarlığı ilə 1500 - 18001 məhsul gözləniUr. Yonca və arpa yem fabriklərinə və mal fermalarına satılacaq. Narşərab istehsah məqsədi ilə 300 ha sahədə 6 çeşiddə 350 000 nar kolu əkilib. Bütün kollar yerli sonlardır. Müəssisə tam ekoloji təmiz məhsnllann yetişdirilməsinə də başlamışdır. Bunun üçün 80 ha sate aynlmışdır. Burada yalmz təbii gübrələrin - heyvan peyini, bitki qalıqlan çürüntüləri, kompostvəbiohumus (yağış qurdlan fəahyyətinin məhsullan) istifadəsi ırazərdə tutulur. Bu pilot sahəsində respublikada ilk dəfə ekoloji təmiz pomidorun alınması nəzərdə tntnlmnşdur. Torpaqlar, əsasən, dağ-mədən fəaliyyəti, sənaye tullantıları, herbisid-pestisidlər və s. kimyəvi maddələrlə və neft məhsullanmn sızması ilə çirklənir. Hər il dünyada orta hesabla 4 mhd, tondan çox neft istehsal edilir. Hesablamalara görə, neftin çıxarılması, saxlanılması, nəqli və emalı zamam torpağa 50 mln tondan çox neft və ya neft məhsnllan axıdıhr. Nəticədə, qura, dəniz və okean ərazilərinin böyük sahələri neft məhsullan ilə çirklənir. Mütəxəssislərin fikrincə, təkcə Abşeron yanmadasmda 22 min ha-dan çox torpaq sahəsi müxtəlif dərəcədə neftlə (neft məhsullan, qazma şlamlan, lay sulan və s.) çirklənmişdir.

197 r.KOLOJI MENF.CMENT

Şəkil 8.22. Şoranlaşmış, əkinə yararsız torpaqlarda meliorasiya işlərindən sonra şəkər çuğunduru, göy noxud və nar kolları əkilmiş, yüksək məhsul əldə edilmişdir (Biləsuvar, 2010).

198 VIII FƏSİL. QLOBAL KKOLOJI PROBLLMLvAR

Pozulmuş torpaqlann bərpası rekultivasiya adlamr. Nefüə çirklənmiş ərazilər müxtəlif rekultivasiya metodlan ilə təmizlənir. Mexaniki rekultivasiya zamam çirklənmiş torpaq sahədən çıxarılaraq yuma sexiıra daşımr, iri şlamlar ələk vasitəsilə aynca toplamr, qalan hissə isti buxann təsirilə yumşalaraq yuyulur, təmizlənmiş torpaq əvvəlki sahəyə qaytanhr. Yuma sexi vibroələk, hidrosiklon, buxar qurğuları, transporlyor və nasoslardan ibarət sistemdir. Bioloji rekultivasiya, adətən, mexaniki rekultivasiyadan sonra qahq təmizlənməsi (5-7 %) rolnnu oynayır və bir neçə mərhələdə həyata keçirilir. Birinci il ərazidə yem toxumlan (arpa,yonca və s.) səpihr. Bioloji rekultivasiya zamam,, adətən, yüksək aktivliyə malik adsorbenüər, əhəng, natrium-snlfat, dəmir oksidi, gips, üzvi və mineral gübrələrdən istifadə edihr. Bioloji rekultivasiya zamam çirklənmiş torpaqlar neft məhsnllanndan yandırılmaqla təmizlənir. Bu metod ekoloj i baxımdan əlverişh sayılmır. Çünki torpağın biotası tamamilə məhv olm, yalmz üst qat təmizləmr, yanma zamam ətraf mühit təkrar çirklənir. Biotexnoloji rekultivasiya zamam çirkləndiri- çilərin parçalanmasında mikroorqanizmlərdən, əsasən, aerob bakteriyalardan istifadə edihr. Öncə bakteriyalarm aktivizasiyası mərhələsi olm. Bunun üçün 5-8 ton həcmə malik 2 ədəd lezervuar quraşdırılır: biri bakteriyalarm çoxalması, digəri isə təmiz su üçün (Şəkil 8.23.). Optimal temperatnr rejimim (24 - 34 T) saxlamaq üçün hər iki lezervnar qızdmlma sistemi ilə təchiz edihr. Su xlorsuzlaşdmimah və tərkibindəki duzluluğun miqdan 1-3 % in- tervalında olmalıda Bakteriyalar lezervuara tədricən əlavə edihr. Optimal aerasiya hava kompressora ilə təmin edihr. Bakteriyalarm çoxalması üçün qida maddələrindən istifadə edilir. Prosesin təsviri: 1. Torpaqlar təmizləyici sahəyə (60 m x 30 m) yükləyici maşınlarla daşımr; 2. Torpaq sahəyə 35 sm qahnhğmda yayılır, 3. Bakteriyalar rezervuarda lazım olan konsentrasiyayadək çoxaldılır; 4. Qida maddəsinin yandan çox hissəsi (60%) torpağa səpihr və qanşdmiır, 5. Soma mikroorqanizmlər avtosistemlərlə daşınaraq torpağa əlavə edihr və traktor vasitəsilə yemdən qanşdmiır, 6. Qanşdırma prosesi hər 2 gündən bir təkrarlamr; 7. Qida maddəsinin qalan hissəsi torpağa qatılır və şum diski vasitəsilə qanşdmhr, torpaq inokulyasiya edihr. İnokulyasiya torpağa bakteriya və suyun əlavə edilməsidir. 8. Ərazi hər 2 gündən bir qanşdmin, hər 6 gündə bir dəfə inokniyasiya edihr; 9. Bakteriyalarm aktiv fəaliyyətim təmin etmək üçün torpağın rütubətlihyi 15% səviyyəsində saxlamhr, 10. Proses zamam mütəmadi sınaqlar götürülür, ölçmələr apanin, bakteriyalarm aktivliyi, nrahsuldarlığı, torpağm təmizhyi qiyməüəndirihr və tənzimlənir; 11. Təmizlənmiş torpaq əvvəlki yerinə qaytarılır, yenisi gətirilir.

199 EKOLOJİ MENECMENT

U

Polad bak

Aerasiya

nasosu

Suyun siılrulyasiyasının dib

nasosu Hava kompressoru Su

qızdıncısı Şəldi 8.23. Biotexnoloji rekultivasiya metodunun blok sxemi

Torpaqların Davamlı Menecmentinə (Sustainable Land Management) çalışan beynəlxalq WOCAT (World OverView of Conservation Approaches and Technologies) təşkilaümn hesabatlanna görə hər il milyonlarla hektar torpaq sahəsi insan fəaliyyəti nəticəsində sıradan çmr (Cədvəl 8.20., Şəkil 8.24.).

Cadval 8.20. İnsan fsaliyysti nəticssinds Planetdə baş vermiş torpaq deqradasiyaları, mln. ha (WOCAT, 2007)

Deqradasiyamn dərəcəsi Ümumi

Deqradasiya tipi Yüngül Mülayim Güclü Şiddətli mln. ha %-l rs 55. Su eroziyası 343.2 526.7 217.2 6.6 1093.7 6 27. Külək eroziyası 268.6 253.6 24.3 1.9 548.3 9 12. Kimyəvi eroziya 93.0 103.3 41.9 0.8 239.1 2

Fiziki eroziya 44.2 26.8 12.3 83.3 4.2 295.7(46% Yekun 749.0 (38%)910.4 (46%): ) 9.3 (1 %) 1964.4 (100%)

200 VIII FƏSİL.QI.OB/U. EKOLOJİ PROBLEMLƏR

Şəkil 8.24. Gəncə “Gil-Torpaq” İstehsalat sahəsinin fəaliyyəti nəticəsində əmələ gəlmiş alunitvə boksit tnllantılan ilə çirkləmniş ərazi. KİV-in məlumatlanna əsasən, müəssisənin aluıüt şlaım hovnzlannda ümumilikdə 12,730 mln. ton aluıüt tullanü şlaım, boksit şlaım hovuzunda isə 8,843 mln. ton boksit tullantı şlaım yığıhb (APA agenliyi, 19.03.2013).

Rus alimlərinin hesablamalarına görə, bəşəriyyətin inkişaf tarixi ərzində 2 mlrd ha-dan çox torpaq itirilmişdir. Məhsuldar torpaq itkilərinin və torpaq deqradasiyasımn miqyası artıq təhlükəli həddə yaxınlaşır. Məhz bu səbəbdən Beynəlxalq Ərzaq və Kənd Təsərrüfaü Təşkilatımn (FAO) VI Dünya Ərzaq Konfransında (1974) Dünya Torpaq Xartiyasımn yaradılması tövsiyə olundu. FAO-nun 1982-ci ildə qəbul etdiyi Dürçra Torpaq Xartiyasında torpaq resurslanrtm davamlı idarə edilırrasi və mühafizəsinin əsas prinsipləri və əsasnaməsi ifadə edilib. Bu sənəddə torpaq resmslanmn dünya ərzaq sisteminin və ekosistemlərin əvəzolunmaz tərkib hissəsi olduğu xüsusi qeyd edilir. Onun çox zərif, zəif və bərpa olunmayan, tez dağılan, çox uzun müddət ərzində və çox böyük vəsaitlər hesabına bərpa olunan, xüsusi qayğıya ehtiyacı olan resurs olduğu bildirihr. Müasir proqnozlara görə 2050-ci ildə planetin əhalisi 60% artacaq. Bu isə ərzaq istehsahmn 2 dəfə arimlması tələbatı yaradacaq. Nəticədə, torpaqlara olan təzyiq kəskin artacaq, torpağm mexanizasiyaya, kimyalaşmaya məmz qalması onun "yomlması" və deqradasiyası ilə ıraticələnəcək. Faktiki olaraq müasir bəşəriyyət təbiətin minilliklər ərzində yaratdığı torpaq resurslarım istismar edir.

201 r.KOLOJI MKNECMENT

Məhz bu səbəbdən bir çox alimlər torpaqlar üçün də məxsusi "qmmzı kitab” yaradılmasıttm vacibliyiıü xüsusi qeyd edirlər. Rusiya torpaqşünas-alimləri tərəfindən tərtib edilmiş "Leninqrad vilayəti torpaqlamtm Qırmızı Kitabı” (“Red Data Soil Book of the Leningrad Region”) bu sahədə ilk uğurlu addımlardan hesab etmək olar. Torpaqlarm mühafizəsi üzrə Qırmızı Kitablar yaradılmasım şərtləndirən əsas amillər aşağıdakılardır. Onlar: • xüsusi təbü maddə və torpaq müxtəlifliyi külliyyaüdır; • flora və faunamn növ və populyasiya səviyyələrində mühit yaradan amildir; • bioloji yaddaş, insan mədəniyyəti və landşaft yaddaşı daşıyıcısıdır; • canlı orqanizmlərin təkamülü üçün xüsusi mühitdir. Mühafizəyə ehtiyacı olan torpaqlarm statusunu müəyyən etmək üçün lUCN Red List Gate- gories sistemiıra uyğunlaşdırılmış sistem tərtib edilmişdir (Aparin B.F., 2007). Bunlar aşağıdakılardır: 0 (RE) - Regionally Extinct - son 50 ildə rast gəlinməyən, məhv olmuş torpaqlar. 1 (CR) - Critically Endangered - böhran vəziyyətində olan torpaqlar. 2 (EN) - Endangered - təhlükədə olan torpaqlar. 3 (VU) - Vulnerable - tessas torpaqlar. 3 (LC) - Least Concern - daha az təhlükəyə məruz qalan, ara-sıra rast gəhnən torpaqlar. 4 (DD) - Data Deficient - haqqında kafi məlumat olmayan, kifayət qədər öyrənilməmiş torpaqlar. 4 (SR) - Soil Reference - bilavasitə təhlükəsi olmayan torpaq etalonlan. Qeyd edilmiş Qırmızı Kitaba Histi-Rendzic Leptozol, Leptic-Cambisol, Albic Podzol, Gleyic Fluvisol, Enti-Carbic Podzol, Endogleyic Regosol, Stagnic Albeluvisol və s. 70-dən çox torpaq növü daxil edilmişdir.

Şəkil 8.25. Bərəkətli Azərbaycan torpağından effektiv istifadə (Biləsuvar)

202 VIII FƏSILQI.OBAI. KKOLOJI PROBİ.KMLƏR

Mövzuya aid suallar:

əhalinin məskunlaşma dinamikası ıradir? Əhalinin artım əmsalı nədir? əhahnin sıfır artımı və fertillik əmsah ıradir? Azərbaycanda əhalinin say dinamikası haqqında nə bilirsiniz? Azərbaycan əhalisinin etnik tərkibi necədir? Energetik problemlər haqqında ıra bilirsiniz? İqlim dəyişmələri nədir? İqlim dəyişmələri ilə mübarizə tədbirləri hansüardır? Qlobal istiləşmənin mexanizmi haqqında nə bihrsiniz? 10. İqlim dəyişmələrinin əsas fəsadlan haqqında ıra bihrsiniz? 11. İstixana qazlanmn əsas mənbələri hansılardır? 12. “Ozon dəlikləri” ıradir və necə yaramr? 13. Ozon qaümn dağılmasına təsir edən əsas antropogen amillər hansılardır? 14. Ozon qatmın dağümasımn ləngidilməsi üçün hansı zəruri tədbirlərin görülməsi vacibdir? 15. Azərbaycan Respublikasının əsas su anbarlan hansılardır? 16. Suyun çirklənmə dərəcəsi və keyfiyyət kateqoriyası 17. Çirkab sulanmn keyfiyyəti hansı parametrlərlə təyin olunur? 18. Torpaq haqqmda ıra bilirsiniz? 19. Torpaqlann deqradasiyasıırm hansı növlərini tamyırsımz? 19. Azərbaycamn torpaq fondnnnn struktum necədir? 21. Rekultivasiya ıradir, hansı növləri var? 22. Rekultivasiya prosesini təsvir edin?

Mövzuya aid ədəbiyyat (Azərbaycan dilində)

Aslanov H., Səfərli S. Azərbaycamn neftlə çirklənmiş torpaqları. Onlann reknltivasiyası və mənimsənilməsi. B.: Nasir, 2008. - 203 s. 2. Azərbaycan Respnblikasmda bioloji müxtəlifliyin qoranması və davamlı istifadəsinə dair Milli Strategiya və Fəaliyyət Plam. B.: 2006. - 24 s. 3 Azərbaycan Respublikasımn inzibati ərazi bölgüsü. Məlnmat toplnsn - 2013. B.: AR Milli Məclisinin ıraşri, 2013. - 478 s. 4 Azərbaycamn statistik göstəriciləri. AR Dövlət Statistika Komitəsi. B.: 2013. - 804 s.

203 KKOı.OJi Mi:Nf:c;MKNT

5. Azərbaycanda ətraf mühit, meşəçilik, balıqçılıq və ovçuluq təsərrüfatlan. AR Dövlət Sta- tistika Komitəsi. B.; 2013. - 133 s. 6. Azərbaycanın aqroiqlim xüsusiyyətləri (statistik məlumadarla). Azərbaycan Respublika* sı Dövlət Statistika Komitəsi. Bakı, 2002. -200 s. 7. Caspİan Energy-Azərbaycan. Beynəlxalq Analitik Jurnal. 2011, №1. 8. Eminov Z.Azərbaycanın əhalisi.B.; Elm, 2005. - 558 s, 9. Göyçaylı Ş.Coğrafi ekologiyanın əsaslan.Dərslik. B.; Elm,2004. - 406 s. 10. Göyçaylı ş., Mikayılov N. Ətraf mühitin mühafizəsi və təbİi ehtiyatlardan səmərəli istifadə. B.: Elm, 1996,- 160 s. 11. Xəlilov S., Səfərov C. Azərbaycan Respublikasında havanın orta temperaturunun və atmosfer yağınülanmn aylıq və illik normaları (1S91 - 1990-cı illər). Bakı, 2001. - ııo s. 12. Məmmədov Q., Xəlilov M., Məmmədova S.Aqroekologiya.B.: Elm, 2011. İki cilddə. 13. Məmmədov Q., Xəlilov M. Ekologiya və ətraf mühitin mühafizəsi. B.: Elm, 2005.- 880 s. 14. Məmmədov Q., Xəlilov M., Məmmədova S. Ekoloji atlas. B,: Kartoqrafiya Fabriki. 2010. - 176 s. 15. Məmmədov Q. Torpaqşünaslıq və torpaq coğrafiyasının əsasları. B.: Elm,2007, - 660 s. 16. Mehbalıyev M.M. Xəzər dənizinin ekoloji vəziyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin “Təbii sərvətlərin qiymətləndirilməsi və təbiətdən İstifadə’' mövzusundakı elmi-praktiki konfransının tezisləri. Bakı,2003. s. 283 • 286. 17. Vəliyev A, Azərbaycanda ətraf mühit. Statistik Məcmuə. B.; Azəıbaycan Dövlət Statistika Komitəsi, 2009. - 271 s. 18. Yaqubov Q. Azərbaycan Respublikasının texnogen-pozulmuş torpaqlarının tədqiqi,genetik xüsusiyyətləri və onların rekultivasiya yolları. B.: Vətən,2003. - 203 s. 19. Yusifov E., Təhməzov B. Ətraf mühit, həyat, İqtisadiyyat. B.: El-ALliance, 2004. - 334 s.

(rus dilində)

1. Алиев Б., Алиев И. Проблемы эрозии в Азербайджане и пути ее решения. Б.: Нурлан, 2000. - 121 с. 2. Апарин Б.Ф. Красная книга почв Ленинградской области. СПб.: Аэроплан, 2007. - 320 С., рус., англ. 3. Биелло Девид. Консервативный взгляд на климат. //В мире науки, №9,2007. с. 10 • 11. 4. Кацов В. Глобальное потопление: вызов для России. //В мире науки, №9,2007. с. 83 - 85. 5. Новиков Ю.В. Экология, окружающая среда и человек. Учебное пособие. М.: ФАИР- ПРЕСС, 2005. - 736 с. 6. Первое Национальное Сообщение Азербайджанской Республики по рамочной конвенции ООН об изменении климата. Государственный Комитет по Гидрометеорологии Азербайджана (ПНС). Баку, 2000. • 88 с.

204

IX F.ISII.. ƏTRAF MUHIT və İNSAN SAOI.AMLIGI

IX FƏSIL ƏTRAF MUHlT VƏ İNSAN SAĞLAMLIĞI 1.1. Biosferin vəziyyəti və xəstəliklər 1.2. Bioloji, kimyəvi və fiziki təhlükə amilləri 1.3. Könüllü risklər (zərərli vərdişlər) və onlann mümkün fəsadları 1.4. Qida məhsullarının təhlükəsizliyi və çirklənməsi 1.5. Əmək təhlükəsizliyi Mövzuya aid suallar Mövzuya aid ədəbiyyat

207 EKOLOJI MENECMENT

9.1. BIOSFERIN VƏZİYYƏTİ VƏ XƏSTƏLİKLƏR

Biosferin vəziyyəti və xəstəliklər. İnsan biosferin çox cüzi bir hissəsidir. Mniiüklər ərzində o, daim təbii mühitə uyğunlaşmaqla yanaşı, onu öz həyatı üçün əlverişli vəziyyətə salmağa çalışmışdır. Bəşəriyyət ancaq indi dərk edir ki, təbiəti ram etdikcə bütün canh varhqlann, o cümlədən özünün həyat şəraitini təhlükə alüna salır. Fiziki, kimyəvi, bioloji və digər çirklənmələr ilk növbədə insan orqanizminə zərərli təsir göstərir. Bir çox ekoloji amillər da sağlamlığa ciddi təsir edir: ımkroorqaniznüər, hava, su, torpaq çirklənmələri, ərzaq, hava şəraiti və digər ətraf mühit göstəriciləri. İnsan sağlamlığımn mühafizəsi (səhiyyə). Bu problem digər ekoloji problemlərə nisbətən daha qədim tarixə malikdir. Hələ orta əsrlər və iUdn kapitahzm dövründən etibarən elə dəhşətli epidemiyalar (yun. "epidemia” - kütbviX3st3lik)vd pandemiyalar (yun. "pandemos" - ümumxalq) vüsət alırdı ki, bu hadisələrə qarşı milli tədbirlərin heç bir təsiri oimmdu. 1881-ci ildə Lui Paster orqanizmlərdə bir sıra xəstəliklərə qarşı müqavimət yaradan vaksinlərin təsir prinsipini aşkar etdi. 1881-ci ildə İ.İ.Meçnikov immunitet nəzəriyyəsini yaratdı. Lakin, indiyədək malyariya, qrip, stafilokokk, zöhrəvi xəstəliklər, xərçəng və QİÇS-ə qarşı effektiv vaksinlər hazırlamaq mümkün olmamışdır. Bir sıra yeni xəstəhklər yarammşdır ki, bınüaım da əsas səbəbi havaya və sututarlara atılmış zəhərli maddələrin irsiyyətə təsiri ilə izah olunur. Mütəxəssislərin fikrincə, yeni doğulmuş uşaqlarda genetik qüsurların mövcudluğu da ətraf mühitin çirkləndirilməsi ilə əlaqədardır. Məhz bu baxımdan nisbətən yeni sahə olan ekoloji genetika getdikcə daha çox praktiki əhəmiyyət kəsb edir. "Ekoloji genetika" deyərkən ümumi mənada populyasiyalann təbii şəraitdəki genetikası nəzərdə tutulm. Ekoloji genetika - genetik proseslərlə ekoloji münasibətlərin qarşüıqh təsirini öyrənən elm sahəsidir. Hər il sənaye tərəfindən on minlərlə yeni birləşmələr yaramr. Bu birləşmələrin insan orqanizminə təsiri məlum deyildir. Bir çox alimlərin fikrincə, müasir dünyada dövlətlərin sivilizasiya dərəcəsi texnikamn inkişafı ilə deyil, əhalinin orta ömrünün uzunluğu ilə müəyyən edihr (Şəkil 9.I., 9.2.). Ekoloji genetikamn struktura Cədvəl 9.1. -də verilmişdir. Statistika göstərir ki, insanlarda xərçəng xəstəliklərinin ən ağır formalannm 60 - 90%-i ətraf mühit faktorları ilə bağhdn. Bunlar, əsasən, havamn, suyun, malların, tikinti materiallanmn kanserogenlərlə çirklənməsi, ərzaq, dərman və tütün nrahsullamun, narkotiklərin, alkoqolun və s. aşağı keyfiyyətlərindən doğan faktorlardn. Xərçəng ümumbəşəri bir problemdir: hər il inkişaf etmiş ölkələrdə 2.9 mla, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə isə 3.0 mln. insan xərçəng xəstəhyirra tutulur. Bu göstərici Azərbaycan üzrə də ürəkaçan deyildir. Rəsmi statistikaya əsasən, təkcə 2002-ci ildə bədxassəh şişlərlə xəstələrranlərin sayı 20 000-dən çox olmuşdur. 2002-ci ildə qeydiyyatda olan xəstələrin sayı ter 100000 mfərə 250 ırafər təşkil edildisə, 2012-ci IX l\>Sn,.OTRAFMUHrrVO İNSAN SAĞLAMLIĞI

84.6 Yaponiya

Sinqapur 84 itaiiya 83.1 Fransa 923 israil 82.1

AFR 81.0

İngiltərə 81.0 Sloveniya 80.0

ABS 79J BƏƏ 192 Braziliya 162 Estoniya 162 Suriya 75.0

Gürcüstan 74.5

Türkiyə 74.4 I

CXR 142

İran 73.5 A/.ırbayean 71.5 ! Ukrayna 71.0 j

RF 70.0 Özbəkistan 693 1 Qazaxıstan 68.0 Yəmən 64.0 1 Əfqanıstan 60.0

Qvineya-Bisau 50.0 Sycrra-Leonc 47.5

0 21) -40 611 XO ı^mn

Orta ömrün u/unluöu. il. Monba; List by the World Health Organization (2013) Şəkil 9.1. Müxtəlif ölkələrdə orta ömrün uzunluğu (Dünya Səhiyyə Təşkilatının bülleteni, 2013)

Şəkil 9.2.1990-2012-ci illərdə Azərbaycan əhalisinin doğulanda gözlənilən ömrün uzunluğunun dinamikası

209 FKOLOJI MENECMIIN T

Csdvsl 9.1.

Ekoloji genetikanın ümumi strukturu Ekoloji münasibət tipləri Sinekologiya Autdcologiya Ekoloji-generik modellər Əlamətlərin genetik nəzarəti Mühit faktorlarına qarşı (irsiyyət) Dəyişkənliyin bioloji faktorlan dayamqhhq genetikası Genetik toksikologiya Müxtəlif faktorlann genetik (mutagenez) proseslərə təsiri (dəyişkənlik)

Csdvsl 9.1 a. Qeyri-üzvi maddalsrin nafas yollarına tasiri naticasinda insan sağlamlığına dayacak zarar göstaricilari (ZF-z3r3rfaktoru;NZF-normallaşdmlmışzar3rfaktoru;ÖZF-ölçülmüşz3rarfaktoru, “Ekoindikator99"metodikası şkalası ih; GoedkoopM., 2000).

Maddələr ZF NZF ÖZF

Toz, 2.5 mkm fraksiya 7.0« 10"* 0.001 0.0135 Toz, 10 mkm fraksiya 3.8*10“ 0.003 0.0073 N0 1.4TO” 0.005 0.0026 NO-' 8.9*10"* 0.01 0.0017 SO, 5.5 ■ 10*' . 0.01 0.0011 SO, 4.4 • 10" 0.02 0.00085 NH, 8.5 * 10 ** 0.05 0.00165 co 7.3 * 10" 0.07 1.4*10®

Cadval 9.1 b. İçmali suyun tarkibinda olan ağır metallar, toksiki qeyri-metallar (arsen va stibium)va bor üçün KZHva risk amil lari (KZH - Konsentrasiyanın zararsiz haddi).

Kimyəvi RiskMctoru/ KZH, Zərərii təsiri element (mq/litr)'® mq/h ü Böyrəklərə və əsəb sisteminə Civə 10 0.001 Böyrəklərə Kadmium 3 0.003 Qanda qlükoza və xolesterinin yaranmasına Stibium 2 0.005 Dəri xərçənginin inkişafı Arsen 1 0.01 Qamn biosinteziıra, əsəb sisteminə və qan təzyiqinə Qurğuşun 1 0.01 Çəki itkisi Nikel 0.5 0.02 Mutagen proseslər, ağeiyər xərçəngi Xrom 0.2 0.05 Qan təzyiqi və qan damarlan Barium 0.14 0.07 Doğuş qabiliyyətinə Bor 0.03 0.3 Əsəb sisteminə Manqan 0.02 0.5 Qara eiyərə Mis 0.005 2

210 IX IVISIL. ƏTRAF MUHlT V.l İNSAN SAĞLAMLIĞI

İldə bu rəqəm 350 nəfər olmuşdur. Müxtəlif zərərli maddələrin insan səhhətinə təsiri təhlükəlidir. Civə, kadmium, dioksinlər, lütratlar, pestisidlər, asbestvə s. bu tip maddələrdir. Təhlükə ondan ibarətdir ki, ayn-ayn insanlar bir sıra mühit çirkləndiridlərinin təsirinə nəzarət edə bilmir. Radon, asbest və digər tikinti materialları, radiasiya, elektrik eneqisi hasilatı zamam havamn çirklənməsi buna misaldır. Mütəxəssislərin llkrineə, ətraf mühitdəki dəyişikliklər insamn adaptasiya imkanlarım aşır. 2003 -cü ildə Fransada +42 “C temperatm müşahidə edilmişdi. Bu təsir nəticəsində 70 minə yaxın yaşlı insamn vəfat etdiyi bildirilir. Bu, orta ömrün uzunluğunun azalması deməkdir. Digər ölkələrdə buna psixoloji stresslər səbəb olm. RF EA Ümumi Genetika İnstitutunun hesablamalarına görə, RF-də 2004-cü ildə kişi və qadınlann orta ömrünün uzunluğu müvafiq olaraq 64 və 73 il olduğu halda, 1986-cı ildə bu rəqəm 58 və 71 ilə enmişdir. Bu hadisə keçid dövründəki psixoloji stressin təzahürü hesab edilir. Artıq elmdə “genetik yük” anlayışı mövcuddur. O, genlərdə mutasiyalarm toplanması və parçalanması ilə bağlıdır. BMT-nin Elmi Komitəsinin hesabatlanna əsasən, keçən əsrin 70-ci illərində atom radiasiyasından yaranan genetik yük 10.5% olduğu halda, 2001-ci ildə bu rəqəm 70.3% olmuşdur. Bu o deməkdir ki, planetin 70 yaşma çatmış hər bir sakinində mütləq hansısa irsi xəstəlik mövcud olur. Yüksək ehtimalla o, bu xəstəliyi öz övladlanna ötürəcək. Digər tərəfdən, pis həyat tərzi (keyfiyyətsiz ərzaq, ətraf mühitin radiasiya və kimyəvi maddələrlə çirkləımrasi) də genetik xəstəliklərin artmasına səbəb olur.

Csdvəl 9.2. Əsas tshlüks amilhrmin xüsusi çskisi

Səhhət üçün Sferalar Amillər qrapu əhəmiyyəti, % Siqaret çəkmək, tütün qəbulu, düzgün olmayan qidalanma, alkoqol qəbnin, zərərli iş şəraiti, stress mühiti, gipodinamiya,pis Həyat tərzi məişət şəraiti, narkotik qəbnin, dərmanlara ifrat meyillik,pis 49-53 ailə şəraiti, tənhabq, aşağı mədəni - təhsil səviyyəsi, ifrat mbanizasiya (şəhərləşmə)

17-20 :

j'Vıfıiaüdiiktədbirləıin q'^rf- eSektivliyi; tibbi yardımm aşağif sao ‘ ■■ lüWiil

211 EKOLOJI MENECMENT

1.2. BİOLOJİ, KİMYƏVİ VƏ FİZİKİ TƏHLÜKƏ AMİLLƏRİ

İnsanı əhatə edən ətraf mühitdə külli miqdarda patogen mikroorqanizmlər (yun. "pathos" - əzabverici) mövcuddur. Təbii və antropogen mənşəli bu patogenlər müxtəlif xəstəliklərin törədiciləridir. Onlar insan sağlamlığına təsir edən bioloji amillər qrapuna aiddir. İnfeksion xəstəliklər. Bu xəstəliklər, əsasən, zəif inkişaf etmiş ölkələr üçün xarakterikdir. Vəba, taun, malyariya kimi xəstəliklər inkişaf etmiş ölkələrdə tamamilə yaddan çıxdığı halda, Asiya, Afrika və Latın Amerikası ölkələrində tüğyan etməkdədir. Bu xəstəliklərin müalicəsini Dünya Səhiyyə Təşkilaü öz üzərinə götürmüşdür. Onlann bir çoxu Yer üzərindən demək olar ki, silinmişdir. Lakin malyariya, qızılca, cüzam (prokaza), şistozomatoz (molyusk- lar tərəfindən yayılır), yuxu xəstəliyi (tse-tse milçəyi yayır), leptospiroz və s. xəstəliklər hələ də qalmaqdadır. Keçən əsrin 80-ci illərində 270 mln insan malyariya, 200 mln. şistozomatoz, 12 mln. insan cüzam xəstəliklərinə yoluxmuşdur. Bu xəstəliklərin əsas zonası tropik Afrika sayılır. Xəstəliklər sərhəd bilmir. Vəba xəstəliyi təbiətdə gəmirici və kiçik yirücı heyvanlar vasitəsilə yayılır. İnfeksion xəstəliklərin artması ölkələrin sosial-iqtisadi rifahımnpis vəziyyətdə olmasına işarədir. Vərəm xəstəliyi tipik məişət xəstəliyi hesab edilir. Şəkil 9.3. -də Azərbaycan Respublikası əhalisinin ayn-ayn yoluxucu xəstəliklərə tutulması dinamikası verilmişdir. Cədvəl 9.3. -də vitaminlərin, vitaminəbənzər maddələrin və bir sıra elementlərin bəzi biokimyəvi xüsusiyyətləri və fizioloji fiınksiyalan verilmişdir. Kimyəvi təhlükə amilləri. Biosferin kimyəvi çirklənməsi çirkləndiricilərin xüsusiyyətlərindən, konsentrasiyasmdan və təsir müddətindən asılı olur. Orqanizmin çirkləndiricilərə qarşı reaksiyası yaşdan, cinsdən və sağlamlıq dərəcəsindən asılıdır. Uşaqlar, yaşlılar və xəstələr bu təsirlərə daha çox tessas olur. Orqanizmə toksiki maddələrin kiçik dozalarla müntəzəm təsiri xroniki zəhərlənmələrə səbəb olur. Bu, özünü neyropsixi kənaraçıxmalarda, yorğunluqda, yuxululuqda, apatiya hallarında, diqqətin zəifləməsində, yaddaşın itməsində, əhval dəyişkənliyində bürazə verir. Eyni əlamətlər ətraf mühitin radioaktiv çirklənmələri zamam da müşahidə olunur. Yüksək zəhərli maddələr müxtəlif orqarüann və əsəb sisteminin xroniki xəstəliklərinə səbəb olur. Səhiyyə işçiləri allergiya, bronxial astma, xərçəng xəstəliklərinin artmasımn regionun ekoloji şəraitinin pisləşməsindən asılı olduğunu bildirirlər. Kanserogenlər xüsusi təhlükəyə malikdir. Müəyyən edilmişdir ki, bir sıra maddələr (xrom, nikel, berillium, benzopiren, asbest, tütün) kanserogendir. Keçən əsrdə uşaqlarda xərçəng xəstəliyinə rast gəlinmədiyi halda, bu gün kifayət qədər çox rast gəhnir. Ağciyər xərçəngi ən çox siqaret çəkən insanlarda rast gəlinir. Qida, hava, suda da toksiki və kanserogen maddələr ola bilər. Dünya üzrə xərçəng xəstəliyinə tutulma səbəblərinin xüsusi çəkisi Cədvəl 9.4. -də verilmişdir.

212

KKOLOJIMKNECMKNT

Csdval 9.4. XarçSng xastaliklarinin müxtalif sabablari

Xəstəlüdərin səbəbləri Ümumi xəstələrlə Siqaret çəkmək müqayisədə nisbəti, % 30 Ərzaq 35 5332111 17 tş şəraiti Spirtli içkilər Ultrabaıövşəyi, təbii rentgen və kosmik şüalar Suyun və havamn çiıidənməsi Dərmanlar, ren^n Ərzaq əlavələri Penoplast, asbest, trixloretan Ətraf mühitlə b^ olmayan amillər (travma, infeksiya, hamil^ik)

FizUd amillər. İnsan orqanizminə təsir edən fiziki xarakterə malik xeyli ekoloji amillər mövcuddur. Müxtəlif şüalanmalar, səs-küylər, iqlim-hava şəraiti fiziki təsirlərə aid edilir. İnsan orqanizmiıra təsir edən xarici mühitin fiziki amillərinin əksəriyyəti elektromaqnit xassəyə malikdir. Elektromaqnit şüalanma spektri müxtəlif şüalanmaların məcmusudm. O, uzundalğah (elektrik generatorlannm fəaliyyəti zamam) şüalardan qısadalğalı şüalara (rentgen, kosmik və s.) qədər geniş diapazonda dəyişir. İşıq şüalan bunun kiçik bir hissəsidir (Cədv^ 95.).

Caclval 9.5. Müxtalif dalğa uzunluqla şüaların xarakterik göstarici lari (MD - mikrodalğalar; TV- televiziya dalğalan; UF - ultrabanövşayi

Dalğa uzunluğu, mu 10" 10" KT lO* lO 10* lO' 10" 10® lO** 10“ 10“

UF m iä M

»LJL Rentgen s. ______iodiEflgalfa rac

m üalsT

216 IX FƏSIL, ƏTRAF MUMİT va INSAN SAĞLAMLIĞI

1.3. KÖNÜLLÜ RİSKLƏR (ZƏRƏRLİ VƏRDİŞLƏR) VƏ ONLARIN MÜMKÜN FƏSADLARI

İnsan orqanizminə mənfi təsir edən, ayn - ayn insanların iradəsindən az asılı olan xarici faktorlarla yanaşı, insanlann özləri tərəfindən həyata keçirilən bir sıra könüllü risk amillər də mövcnddnr. Bnnlar siqaret çəkmək, narkotiklərin qəbulu və alkoqollu içkilər içməkdir. Siqaret çəkmək çox ziyanlı bir vərdişdir. Arüq Yer üzərində siqaret çəkənlərin sayı milyardı aşmışchr. Onlar il ərzində 5 trilyona qədər siqaret çəkirlər. Bn zaman insan orqanizminə toksiki təsir edən maddələr karbon oksidi, azot oksidi, hidrogen sionid, asetaldehid, kadmium, arsen, qurğuşundur. Kanserogenlər isə formaldehid, hidrazin, vinil - xlorid, uretan, a-nitropropan, xinolin, nitrozaminlər, benzapiren, 5-metilxrizen, polonium-210 və s.-dir. Siqaret tüstüsü ilə orqanizmə nikel, arsen, kadmium, qurğuşun kimi elementlər də daxil olur. Siqaretdə qurğuşunun miqdan 13 mkq-dır. Gün ərzində 20 siqaret çəkən insan, rrafəsi ilə 260 mkq qurğuşun udur. O isə qana yığılaraq orqanizmi tədricən zəterləyir. Bir qutu siqaretdə 30 - 40 mkq kadmium, 85-150 mkq nikel vardn. Kadminm orqanizmdəki kalsinmn dağıdaraq oynaq xəstəliklərinə səbəb olnr, qan təzyiqini yüksəldir, ürək xəstəlikləri törədir. Narkomaniya bəşər sivilizasiyasıma qlobal problemlərindəndir. Həşişlə (anaşa) başlayan insan təsir dozasım daim artıraraq kokain, heroin və digər narkotiklərə keçir. İnsanlarla kontakt azaln, iş qabiliyyəti aşağı düşür, özünütənqid, şərəf və ləyaqət yox dərəcəsinə enir. Əksər hallarda narkoman kriminal aləmə qovuşur. Orqanizmin toxumalarında (əsasən, piy toxumalannda) toplanan narkotiklər çox çətinliklə təmizlənir. Rəsmi statistik məlnmatlara əsasən, 2012-ci ildə ölkəmizdə tibb müəssisələrində 28044 narkoman qeydə alınmışdır (Şəkil 9.4.).

Şəkil 9.4. Narkomaniyamn Azərbaycanda yayılması (əhalinin hər loo ooo nəfərinə düşən xəstələrin illər üzrə sayı)

217 EKOLOJI MENECMENT

Şəkildən göründüyü kimi, son 20 ildə ölkəmizdə narkomanlarm sayı təxminən 6 dəfə artmışdır. Bn, çox narahatedici bir göstəricidir. Qeyri-rəsmi məlnmatlara əsasən isə 30000-dən çox narkomamn oldnğn iddia edilir. Narkomaniyanın coğrafiyası narkobiznes coğrafiyasından kəskin fərqlidir. Çətəıra və xaş - xaş becərilnösi üzrə birincilik Pakistan, İran, Əfqamstan, Laos, Kolnmbiya kimi ölkələrə məxsnsdnr. Ölkəmizə gətirilən narkotik maddələrin böyük əksəriyyəti qonşn dövlətlərdən daxil olnr. Narkomaniya və narkobizneslə mübarizə dövlət və beynəlxalq təşkilatların birgə əməliyyatı şəraitində daha effektiv olnr.

1.4. QİDA MƏHSULLARININ TƏHLÜKƏSİZLİYİ VƏ ÇİRKLƏNMƏSİ

Ərzaq xammalı və qida məhsullanmn təhlükəsizliyi əhahnin sağlamhğma və genofondnn qomnnb saxlanmasına önəmli təsir edən amillərindəndir. Hazırda düıç'^a ictimaiyyətinin bir qismi gen mühəndisliyinin köməkliyi ilə alınmış qida nrahsnllanmn istifadəsindən narahatlıq keçirir. Bn nrahsnllar geni modifıkasiya olunmuş məhsullar və ya transgen məhsullar adlamr. Beynəlxalq aləmdə bn məhsnllar geni modifikasiya olunmuş orqanizmlər (GMO) vasitəsilə alınmış məhsnllar adlamr. Geni modifikasiya olunmuş və ya transgen orqanizm nədir? Bu 0 deməkdir ki, gen mühəndisliyinin metodlan ilə orqanizmin təbii gen dəstinə yad genlər daxil edilir. Məsələn, geni dəyişdirilmiş kartof özündə xədicəgülü (Galanthus sp.) genlərini daşıyır. Bildiyimiz kimi, xədicəgülü erkən yazda, soynq temperaturda oyamr. Qnun temperatur oyanmasına cavabdeh olan geni kartofa daxil etməklə artıq soynq iqlim qurşaqlarında da kartof yetişdirmək mümkündür. Bu metod əks-istiqamətdə də (isti, yanmsəhra iqhmində kartof əkinlərinin apaniması) tətbiq edilə bilər. İlk transgen məhsul 1983-cü ildə Kölndə alınmışdır. Artıq 1994-cü ildə ABŞ supermarketlərinə daşınmağa dözümlü, uzun müddət saxlamla bilən pomidorlar çıxanidı. Növbəti transgen məhsul kolorado böcəyinə davamlı olan kartof sortu oldu. Kartof geninə yeridilmiş bakteriya geninin fəaliyyəti nəticəsində kartofun yarpaqlannda toplanmış zəhər ziyanvericiyə öldürücü təsir edir. Bir çox alim və siyasətçilər bu məhsullarm istifadəsini aclıqla mübarizə metodn sayır. Məsələn, dünya əhalisinin 20 %-nin yaşadığı Çinin əkin sateləri dünya əkin sahələrinin 7 %-ni təşkil edir. Əkinə yararh münbit sahələri olmayan, ərazisinin böyük əksəriyyətini yanmsəhra və səhrahq satelər təşkil edən, kəskin sn problemi olan dövlətlər bnna misaldır. Bu gün gen mütendishyi biotexnologiyamn ən inkişaf etmiş sahəsidir. Təkcə 2000-ci ildə bu cür kulturalann (modifikasiya olunmuş sort və cinslər) dünyada əkildiyi sahələr 40 mln. ha-dan çox olmuşdnr (Çədvəl 9.6.). IX rOSll-OTRAF MÜHİT VƏ İNSAN SAOl.AMLICl

Csdvd 9.6. GMM bitki kulturalanmn dünya üzra becmImSsi (Xorujaya T.

ÖU-^ər Əkin sahələri, mln. ha Xüsusiçdflsi,

ABŞ 30.3 68 Argentina 23 10.0 Kanada 3.0 7

Çin 0.5 1 Avstraliya 0.5-dən az 0.2 CAR 0.2 0.5-dən az Meksika, Uraqvay 0.2 0.5-dən az İspaniya, Portuqaliya 0.2 0.5-dən az Fransa, Almaniya 0.5-dən az 0.2 Bolqanstan, Rumıniya 0.5-dən az 0.2 Cəmi 44.2 100

Gen mühəndisliyinin köməkliyi ilə herbisidlər, ziyanverici həşəratiar, xəstəliklər, su çatışmazlığı, isti və soynq şəraitlərə qarşı davamlı olan kənd təsərrüfatı kulturalan alınmışdır. Bu gün artıq çox geniş intervalda (meyvə-giləmeyvəli məhsullar, dənli bitkilər, dekorativ ot və ağac bitkiləri) İ2o-dən çox GMO bitki sortu mövcuddur. BMT-nin İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatımn məlumatlanna əsasən, bu gün xeyh kənd təsərrüfatı təyinath transgen məhsullar qeyd edilmişdir: 1. Soya (u xətt); 2. Kartof (24 xətt); 3. Qarğıdalı (32 xətt); 4. Şəkər çuğundura (3 xətt); 5. Düyü (5 xətt); 6. Pomidor (8 xətt); 7. Raps (32 xətt); 8. Buğda (3 xətt); 9. Balqabaq (2 xətt); 10. Kətan (1 xətt) Tədqiqatlar əsasında daha yüksək qida keyfiyyətləriıra malik olan və ya insan sağlamlığına təsir edən bitki sorüan alımmşdır. Məsələn, tərkibində nikotin olmayan tütün sortu, şoran torpaqlarda böyüyən qovaq sortu, torpaqda rütubət çaüşniazlığına dözümlü kartof sortu ahnımşdır. Bu gün səylər vitaminlərlə zəngin olan GMO-bitki soıtlarmm alınmasına yönəlmişdir.

219 EKOLOJI MENECMENT

Bəzi hallarda GMO E indekslərində yerləşdirilərək ilk baxışda nəzərə çarpmır. Adətən, GMO və onlann törəmələri soya lesitini və ya lesitin E 322-nin tərkibində olnr. Sn və piyləri özündə saxlayan bu maddə süd, peçenye, şokolad məhsullarında Eıoı və EıoıA şəklində istifadə edilir. E 153, E 160d, E i6k;E 308-9, E-471, E 472a, E 473, E 475, E 476b, E 477, E479a, E 570, E 572, E 573, E 620, E 621, E 622, E 633, E 624, E 625, E 951 digər GMO komponentləri olan qatqılardır (http:// astrosystems.m/). LaMn GMO-nöhsullar ətrafında mübahisələr mövcuddur. Bir çox mütəxəssislər bu məhsullarm yetişdirihnəsini müdafiə edir, bu sahəni böyük perspektivli istiqanrat hesab edir. Arüq qabaqcadan hesablanmış keyfiyyətlərə malik olan sortlar yetişdirmək mümkündür. Misal olaraq, tərkibində kalsiumun miqdan yüksək olan soya sortunu göstərmək olar. Bu cür soyamn qəbul edilnrasi kalsium mübadiləsi pozulmuş (osteoporoz) insanlann müalicəsində çox effektiv ıraticələr verir. Digər misal. Düyü bir çox ölkələrin əsas qida nranbəyidir. Onun tərkibində A vitamini və dəmirin miqdanm artırmaqla bir çox ağır xəstəliklərin qarşısım almaq mümkündür. Hollandiya şirkətləri flavonoidlərlə zəngin pomidor sortu yetişdirmişdir. Bu maddə orqanizmin qocalmasım zəiflədir, onu miokard infarktı və xərçəng xəstəliklərindən qorayur. Genetiklər yaxın gələcəkdə bizim və övladlammzm az kalorih və sağlam qidalarla təmin ediləcəyimizdən xəbər verir. Biz vitaminlər, əvəzolunmaz aminturşulanvə mikroelementlərlə zəngin olan qida vasitələrindən istifadə edəcəyik. Hər hansı təhlükəh infeksiyaya qarşı vaksin əvəzinə, immun sistemini möhkəmləndirən xüsusi yetişdirilmiş salat təklif ediləcək. Geninə vims genləri yeridilmiş vaksin-bitkilər bir sıra peyvəndləri əvəz edə bilər. Lakin burada bir sıra təhlükələr də mövcuddm. GMO-sortlar alaq bitkiləri ilə çarpaz tozlanaraq öz keyfiyyətlərini alaq otlaıma verə bilər. Məsələn, buğdamn xəstəliklərə qarşı davamlı olan GMO əldə edilmiş bu keyfiyyətlərini alaq otlaıma verdikdə onlarla mübarizə xeyli çətinləşə bilər. Alimlər müəyyən etmişlər ki, transgen məhsullann istifadə edilməsi insanlarda immun sistemini zəiflədir, transgen kartofun qəbul edilməsi sınaq heyvanlanmnbağırsaqlannda ano- mal dəyişikliklərə səbəb olur. Bir çox ölkələrin tibb mütəxəssisləri transgen məhsullara 50 illik moratoriya (qadağa) qoyulmasım təklif edir. Dünya Səhiyyə Təşkilatımn ekspertləri hesab edirlər ki, yerləşdirilmiş genlərin bitkilərdən bakteriyalara keçmə təhlükəsi mövcuddur. Başqa sözlə, gen bağırsaq mik- roflorasma keçə bilər. Rusiya Tibb Elmləri Akademiyasımn Qida İnstitutunun nəticələrinə görə, transgen məhsullar maddələr mübadiləsini dəyişdirdiyindən insan üçün toksiki olan maddələr yarada bilər. Lakin bu maddələrin xarakterini və insana zərərli təsirini üzə çıxarmaq hələlik çox çətindir. Ərzaq məhsullarında transgen məhsullann xüsusi çəkisi getdikcə artmaqdadır. Beynəlxalq "Greenpeace” təşkilaümn nəticələrinə görə, 2003-cü ildə 30%, 2004-cü ildə 40% ərzaq məhsullannda transgen materiallar aşkar edilmişdir. İstehsalatda transgen məhsullar mütləq marka-

220 IX FƏSİL.OTRAF MÜHİT VƏ İNSAN SAOI AMLICI

laımıalıdır. Ümumdünya Ticarət Təşkilatı (World Trade Oıganization) tələb edir ki, tərkibində GMO olan qida mnhsnllanmn GMO tərkibi faiz miqdan ilə göstərilsin. Ölkəmizdə bu “İstehlakçılara! hüquqlannm müdafiəsi haqqmda” AzərbaycanRespublikasunn Qanunu ilə tənzimlənir. Bəzi ölkələrdə transgen məhsullaımyayılması qadağandn. Azərbaycanda GMO haqqında qanım yoxdur. “Mədəni bitkilərin genetik ehtiyatianmn mühafizəsi və sənıaıəh istifadəsi” adlı qanım layihəsi Milh Məclisdə müzakiıəyə təklif edilmişdir. Azərbaycan Respublikası 2000-ci ildə BMT-nin Bioloji müxtəlifliyə dair konvensiyasım, 2005-ci ildə isə bu konvensiyadan irəli gələn Biotəhlükəsizhyə dair Karlagen protokolunu ratifikasiya etmişdir. Qeyd etnrak lazımdn ki, GMO ərzaq məhsullannm təhlükəsizliyini ənənəvi meyar və metodlar vasitəsilə müəyyənləşdimrak çox çətindir. Bu sate xüsusi yanaşmalar tələb edir. Müasir dövrdə ən geniş yayılmış metodlardan biri aşağıdakı kimidir. Bu anahz ölkənin bir sıra apancı ekspertiza-tədqiqat müəssisələri tərəfindən 3 istiqamətdə - tibbi-bioloji, tibbi-genetik və texnoloji ekspertizalar əsasmda apanhr (Şəkil 9.5.). Ərzaq məhsullanmn təhlükəh çirklənmələrindən biri də onlann kimyəvi çirkləımraləridir. Məhsullarda pestisidlər, ağır metallar, sintetik yuyucu maddələr, niüatlar, nitritlər, radiomık- hdlər, mikroblarm toksinləri, dərman vasitələri ola bitir. Aşağıdakı cədvəldə əızaq mətisullarm- dakı ağn metallann zərərsiz l^ddi verilmişdir (Cədvəl 9.7.)

GMO MƏHSULUNUN EKSPERTİZASI

Tibbi-genetik qiymətləndirmə Tibbi-bioloji qiymətləndirmə Texnoloji qiymətləndirmə Verilmiş gen ardıcıllığının Kimyəvi tərkibin analizi Orqanoleptikvə istifadə qiymətləndirilməsi Requlyator xüsusiyyətləri ni n Keyfiyyət və təhlükəsizlik göstəriciləri ardıcıllığının qiymətləndirilməsi qiymətləndirilməsi Digər genlərin təzahür effektinin Laborator heyvanlar üzərində bioloji dəyərliliyin və mənimsənilmənin qiymətləndirilməsi Funksional-texnoloJ i öyrənibnəsi GMO sabitliyinin təyin edilməsi GMO-nun ətraf Laborator heyvanlar üzərində toksikoloji tədqiqatlar (5- 6 parametrlərin mühitə təsirinin aydan az olmayaraq) qiymətləndirilməsi qiymətləndirilməsi Allergen xüsusiyyətlərin qiymətləndirilməsi Mutagen təsirin qiymətləndirilməsi tmmun-modulyasiya xüsusiyyətlərinin qiymətləndirilməsi Reproduktiv fimksiyaya təsirin qiymətləndirilməsi Klinik tədqiqatlar

GMO MƏHSULUNUN KEYFİYYƏTİ VƏ TƏHLÜKƏSİZLİYİ HAQQINDA NƏTİCƏ I QİDA MƏQSƏDLƏRİ ÜÇÜN İSTİFADƏYƏ İCAZƏ İ GİGİYENİK MONİTORİNQ

Şəkii 9.5. GMQ mənbədən ahnnuş qida nrahsulunun kompleks tədqiqi (Novikov Yu., 2005) EKOI.OJI MENECMENT

Cədvəl 9.7. Ərzaq məhsulların tərkibindəki ağır metal və yanmmetallann zərərsiz həddi (Xorujaya T., 2002)

Metallar Miqdan,mq/kq Buğda, un, dənli ərzaq məhsulları Civə Qurğuşun 0.001 0.08 Civə Ət, quş əti, ət məhsulları Qurğuşun 0.03

Civə 0.5 Qurğuşun Arsen Balıq, balıq məhsullan (yanmmetal) 0.2 - 0.7 1.0 Civə 1.0 Qurğuşun Süd, süd məhsullan Kadmium 0.005 0.05 Qurğuşun Arsen 0.01 (yanmmetal) Meyvə, sitruslar, tərəvəz Qurğuşun 0.4 - 0.5

Arsen (yanmmetal) 0. 2 Kadmium Meyvə şirələri, kompotlar Mis 0.4

0.2 Qurğuşun 0.002 Kadmium 5.0 Mis Piylər VƏ yağlar Sink 1.0 0.05 0.5

0.5 (heyvan mənşəli piy); lO.O (bitki yağlan)

222 IX r.)SII..OTRAFMÜIII l'və İNSAN SAOI.AIVILIGİ

Azərbaycanda son dövrlərdə qida və ərzaq təhlükəsizliyi sahəsində xeyli iıəhləyişlər baş vermişdir. Ölkəyə ən son texnologiyalar və avadanlıqlar gətirilmiş, müasir tələblərə cavab verən mütəxəssislər formalaştmşdn. Cədvəl 9.8. -də beynəlxalq standartlara cavab verən müəssisə və təşkilatlann bəzilərinin siyahısı verilmişdir (Şəkil 9.6.).

Cadval 9.8. ISO standartları sertifikatları almış arzaq istehsalı va digar xidmat müassisalari

Müəssisə və təşkilatlar ISO sertiiikadan TS-EN-ISO 9001:2008,TS-EN-1SO SnnTea Çay Fabriki 14001,TS 18001,TS-EN-ISO 22000

TS-EN-ISO 9001:2008,TS-EN-ISO 22000 Bakı Qida və Yağ Fabriki MMC TS-EN-ISO 22000 " AKKİK” MMC Xırdalan Karton Fabriki TS-EN-ISO 9001:2008 Azərbaycan Sənaye Bankı TS-EN-ISO 9001:2008 Azərbaycan Sənaye Sığorta TS-EN-ISO 9001:2008 Azərbaycan Ticarət və Saüş MMC TS-EN-ISO 9001:2008 Azərsun Holding MMC Metal Qablaşdırma Sexi

“AKKİK” Salfet VƏ Sanitar Kağızlar Fabriki İstehsah TS-EN-ISQ 9001:2008

Qafqaz Konserv Zavodu İmişli TS-EN-ISO 9001:2008

Şəkər Zavodu Zaqatala Fındıq TS-EN-ISO 9001:2008, FSSC

Fabriki Masazır Duz Zavodu 22000 TS-EN-ISO 22000

Biləsuvar Konserv Fabriki TS-EN-ISO 9001:2008

Qafqaz Qənd İstehsalı Sexi" TS-EN-ISO 9001:2008

AŞİB” Kəllə Qənd Fabriki TS-EN-ISO 9001:2008

Sumqayıt Xam Kağız Fabriki TS-EN-ISO 9001:2008

İntersun Sınaq Laboratoriyası TS-EN-ISO 9001:2008

TS-EN-ISO/EC 17025:2010

223

r.KGI.GJI MENECMENT

Şəkil 9.8. Masazır Duz İstehsalatı Birliyi

226

EKOLOJİ MENECMENT

Şəkil 9.10. Sumqayıt Yağ Fabriki

228 IX loSlL.OTHArMCIIITV.7 İNSAN SACI AMI IC;İ

— TT* — 7 -

Şəkil 9.11. Dəniz səviyyəsindən 1173 metr hündürlükdəki duz mədəni bazasında, 110 metr dərinlikdə yerləşən “Duzdağ” Fizioterapiya Mərkəzi (Naxçıvan Muxtar Respublikası). Mikroiqlimindəki natriumvə xlor ionlan bronxial astma, allergiya, ağciyərin absesi, mədə və onikibarmaq bağırsaq, böyrək daşı və s. xəstəliklərin müalicəsində müsbət nəticələr verir. EKOLOJI MENECMENT

Şəkil 9.12. Respublikamızın ən qiymətli təbii sərvətlərindən biri - Naftalan neftindən aynimış naften karbohidrogen qrupu yüksək müalicəvi təsirə malik aktiv bioloji komponentidir. Naften karbohidrogen qrapu orqanizmin bütün fizioloji funksiyasına müsbət təsir edir. Naftalan nefti oynaq, dayaq, dəri, uroloji, əsəb, ginekoloji, qara ciyər və s. xəstəliklərin müalicəsinə çox müsbət təsir edir.

230 IX FƏSIL, ƏTRAF MUFİIT VƏ INSAN SAĞLAMLIĞI

9.5. ƏMƏK TƏHLÜKƏSIZLIYI

Təhlükəli istehsalat amilləri (TİA) elə istehsal amilləridir ki, oıüarm təsiri həmin sahədə çalışan insanlann travmalanna və sağlamhglanmn kəskin itirilməsinə səbəb olur. Travma deyərkən, orqanizmin toxumalanmn zədələnməsi və xariei təsnlər ıratieəsində öz funksiyalarım itimrasi nəzərdə tutulur. Travma, istehsalatdakı bədbəxt hadisənin ıratieəsi olub işçinin öz ənrak öhdəliklərini yerinə yetirərkən təhlükəh istehsalat amilinin ona təsirindən ibarətdir. Zərərli istehsalat amili (ZtA) elə istehsal faktorlarıdır ki, onlann təsiri müxtəlif xəstəliklərə və əmək qabiliyyətinin zəifləməsinə səbəb olur. Zərərb istehsalat amillərinin təsiri ıraticəsində meydana gələn xəstəliklər peşə xəstəlikləri adlamr. Aşağıdakı amillər təhlükəh istehsalat amilləri hesab edihr: • müəyyən güeə malik olan elektrik eərəyam; • közərmiş eisimlər; • işçinin və ya detallann, cisimlərin yüksəklikdən düşmə ehtimalı; • atmosfer təzyiqindən yüksək təzyiqlərlə işləyən avadanlıqlar. Zərərli istehsalat amilləri isə aşağıdakılar hesab edihr: • əlverişsiz meteoroloji şərait; • hava mühitinin toz və qazlarla çirklənməsi; • səs-küy, infra- və ultrasəs, vibrasiyalar; • elektromaqnit sahələrinin, lazer və ionlaşdıncı şüalanmaların mövcudluğu. Azərbaycan Respublikasının “Sanitariya-epidemioloji salamadıq haqqında” qanununa əsasən, bütün təhlükəli və zərərli istehsalat amilləri fiziki, kimyəvi, bioloji və psixofızioloji faktorlara bölünür. Fiziki amillərə elektrik eərəyam, hərəkət edən avtomaşımn, avadanlığın, onlann hissələrinin Mnetik eneıjisi, qablardakı qaz və buxarlann yüksək təzyiqi, səs-küyün yüksək Kddi, vibrasiyalar, infra- və ultrasəs, zəif işıqlandırma, elektromaqnit sahələri, ionlaşdıncı şüalanma aiddir. Kimyəvi amillərə orqanizm üçün zərərli olan müxtəlif hallara malik olan müxtəlif maddələr aiddir. Bioloji amillərə müxtəlif mikroorqamzmlərin, bitki və heyvanların təsirləri aiddir. Psixofızioloji amillər fiziki və emosional yüklənmələr, əqli gərginlik, əmayin monoton forması hesab edilir. Havadala zərərli maddələrin insan orqanizminə təsirləri. Zərərli maddə istehsalatda təhlükəsizlik tələbləri pozularkən travmalara, peşə xəstəliklərinə və ya sağlamlığın pozulmasına səbəb ola bilər. Təırafius üçün ən əlverişli hava tərkibi 78.08% azot, 20.95% oksigen, 0.93% təsirsiz qazlar (arqon), 0.03% karbon qazı və o.oı% digər qazlann nisbəti hesab edilir. İşçi zonalarda havaya atdan zərərh maddələr onun tərkibim dəyişir. Müxtəlif texnoloji

231 KKOl.oji Mj;Ni:cMi:N'r

proseslər zamam havaya bərk və maye hissəcikləri, buxarlar və qazlar atılır. Buxar və qazlar hava ilə müxtəlif qatışıqlar əmələ gətirir. Bərk və maye hissəciklər isə aerodispers sistemlər olan aerozollar əmələ gətirir. Aerozol özündə asılmış halda olan bərk və maye hissəciklərdən ibarət olan qatışıqlara deyilir. Aerozollar şərti olaraq toz, tüstü və duman hallanna bölünür. Nəfəs almaq üçün lazım olan təmiz hava aşağıdakı tərkibə malik olmahdır (Cədvəl 9.9.): Ümnmi toksiki maddələr bütün orqanizmin zəhərlənməsiıra səbəb olm (Cədvəl 9.10.). Bnnlar karbon oksidləri, qmğnşnn, qalay, arsen, benzol və s. maddələrdir.

C3dv3l9.9. Tamız (quru) havanın tsrkibi

Komponentlər Həcmə görə miqdar, Azot(N^) % Oksigen (O*) 78.08 Arqon (Ar) 20.95 Karbon dioksid (CO*) 0.93 Ozon (O3) 0.03 Neon (Ne) 0.00005-dən az Helium, metan, kripton, hidrogen 0.002-dən az

Qıcıqlandmcı maddələr orqanizmlərin nəfəs yollanm və selikh qişam qıcıqlandmr. Bunlar xlor, ammonyak, aseton buxan, azot oksid, ozon və s. maddələrdir. Sensibilizasiya maddələri orqanizmlərə allergen təsir edir. Bunlar formaldehid, müxtəlif nitrobirləşmələr, heksaxloran və s. maddələrdir. Kanserogen maddələr orqanizmdə bədxassəli şişlərin yaranmasına səbəb olm Xrom oksid, 3,4-benzopiren,berillinm və onnn birləşmələri, asbest kanserogen maddələr hesab edihr.

Cədval 9.10. Müasir yaşayış sahəlarinin çirklanmasi va naticalari

Mənbə Xəstəliklər və müxtəlif fəsadlar Sobalar, qızdmcılar, zirzəmilərdə Baş ağnlan, tənəffüs sisteminin pozulması. ;Oəm;qa3Ui(eC üzvi qalıqların tam o. 2% konsentrasiyadan yüksək olduqda oksidləşməməsi Təbii qaz ölümlə nəticələnir Partlayış,yanğm, İMetän cihazlan zəhərlənmə Ağciyər zədələnməsi,baş iArötoksidləım Sobalar, plitələr, açıq alov Tütün ağnlan,nşaq xəstəlikləri Ağciyər xərçəngi, ağciyərin və beyinin zədələnməsi Ağciyər lÄtü; məhsnllannm çəkilməsi i Siqaret, [BeMppn-' ___ soba

232 IX FBSE, ƏTRAF IMUHIT və INSAN SAĞLAMLIĞI

Boyalar Əsəb xəstəlikləri, diabet Aerozol baloıüar: Kimyəvi Təırafiüs sisteminin və beyinin zədələnməsi təmizləmə apanimış geyim; Xərçəng, əsəb sisteminin, böyrəklərin və qara iFöiWldäMd Mebel və digər əşyalar J eiyərin zədələnnrasi Xlorlusuiləistiduş I Simi xalçalar; Gözün,beyininvə tənəffüs sisteminin zədələnnrasi kovrolit; Bomlarmizolyasiyası, Xərçəng MOföfönu_ müxtəlif; örtüklər ; İnsanlar, Böyrəyin və qaraeiyərin zədələnməsi Xərçəng, Şİten_ heyvanlar Asbest ■ J ağeiyərin zədələnməsi J Qrant, beton divarlar, qranit J Qrip, "legioner xəstəliyi”, sair xəstəliklər Bütün səsli və digər eihazlar: Ağeiyər xərçəngi jB^eiiyalar, Eşitmə deqradasiyası və nevroz Elektrik eihazlan Şüalanma, görmə sisteminin zəifləməsi

:Şəs#:l ___

Mntagen maddələr orqanizmlərə təsir edərək nəsilvermə funksiyalarına təsir edir, təhlükəli irsi dəyişkənliklərə səbəb olm. Bnnlar radioaktiv maddələr, manqan, qurğuşun və s. maddələrdir. İşçi zonalarda havadakı zərərh maddələrin konsentrasiyasımn zərərsiz həddi (KZH) müəyyənləşdirilir. KZH 1 m" havadakı zərərli maddənin milliqramlarla (mq) miqdanm göstərir (mq/m*). Bu normalara əsasən, zərərli maddələr orqanizmlərə təsirinə görə aşağıdakı siniflərə bölünür: ı - çox təhlükəli, 2 - yüksək təhlükəli, 3 - mülayim təhlükəli, 4 - az təhlükəli. Havadakı zərərli maddənin konsentrasiyası KZH-ni aşmalı deyil. Hava mühitində, eyni zamanda və eyni təsirə malik olan bir neçə zərərli maddə olduqda aşağıdakı şərt ödənilməlidir:

C/KZH'' + C/KZH" + C/KZH" + CjKZH" < 1

bnrada C'^, C'^, - işçi zonadakı havada zərərli maddələrin faktiki konsentrasiyasımn mq/m" ilə ifadəsini; KZH'', KZH', KZH", KZH" isə bu maddələrin konsentrasiyalanran zərərsiz hədlərini göstərir. Cədvəl 9.11. -də müxtəlif maddələrin konsentrasiyalannm zərərsiz hədləri verilmişdir. Texnoloji proseslər və avadanlıqlar tətbiq etməklə işçi zonalarda zərərli maddələrin miqdanm azaltmaq olar. Bn zaman zərərli maddələr ya yaranmır, ya da işçi zonamn hava mühitinə düşmür. Məsələn, müxtəlif termik qmğnlan və sobalan maye yanacaqdan qaz yanacağına və ya elektrik vasitəsilə qızdmimasma keçirməklə havaya atılan zərərli maddələri xeyli azaltmaq mümkündür. Avadanlıqlann hermetikliyinin də böyük əhəmiyyəti vardır. İstehsal sahələrində zərərli maddələrin konsentrasiyasma nəzarət çox vacibdir. Bu ölçmələr adətən işçilərin tənəffüsü səviyyəsində hava nümunələri əsasında apanhr.Havamn tozluluğuna nəzarət fıltrasiya, sedimentasiya, elektrik üsnllan vasitəsilə həyata keçirilir.

233 EKOLO.U MENECMENT

Csdvsl 9,11. Müxtalif zsrsrli maddalarin konsentrasiyalanmn zararsiz

Kimyəvi KZH, Təhlükə Maddələrin adlan düstura mq/m’ sinfi Aqreqat 1 Benzupiren (3,4-benzpiren) CA 0.00015 1 Buxar Berilhum və birləşmələri Be 0.001 1 Aerozol Qurğuşun Pb 0.01 1 Aerozol

Xlor ci. 1.0 2 Qaz Xlorid turşusu H.SO, 1.0 2 Buxar Hidrogen xlorid HCİ 5.0 2 Qaz

Azot dioksid NO-' 2.0 3 Qaz Metil spirti CH3OH 5.0 3 Buxar Karbon oksid co 20 4 Qaz

Yanacaq benzini A 100 4 Buxar Aseton CH3COCH3 200 4 Buxar

Səs-küy, ultra və infrasəs, vibrasiyalardan müdafiə. Səs-küy müxtəlif tezlikli və intensivlikli səslərin məcmusudm. Fizioloji baxımdan səs-küy deyərkən, insan orqanizmim zərərli təsir edən istənilən xoşagəlməz səs mzərdə tutulur. İnsan qulağı 20-20000 Hs intervalmda eşidilən rəqsləri duyur. Səs diapazonu aşağı tezlikli (20-400 Hs), orta tezlikli (400- 1000 Hs) və yüksək tezlikli (1000 Hs-dən yuxan) səslərə aynlu-.Tezüyi 20 Hs-dən aşağı olan səslər infrasəslər, tezliyi 20000 Hs-dən yuxan olan səslər isə ultrasəslər adlamr. Ultrasəs diapazonu iki alt diapazona bölünür: tezliyi 20-100 kHs olan aşağı tezlikli və tezliyi 100-1000 kHs olan yuxan tezlikli ultrasəs. Ultrasəsdən sənayedə nəzarət-ölçü məqsədləri üçün (defektoskopiya, bora kəıiKrlərinin qalınlığımn ölçülməsi və s.) və müxtəlif texnoloji proseslərdə (detallann təmizlənməsi, qaynaq, doğrama) istifadə edilir. Sənayedə kompressorlar, dizel mühərrikləri, ventilyatorlar, reaktiv mühərriklər, mqhyyat vasitələri infrasəs mənbələridir. Ultrasəs və infrasəs rəqslərinin xarakteristik göstəriciləri intensivlik səviyyəsi (Vt/m'^, səs təzyiqinin səviyyəsi (Pa) və tezhklə (Hs) ifadə edilir. Səs-küyün, ultra- və inffasəsin orqaıuzmə təsirinə nəzər yetirək. 120 -130 dB-dən yrrxarr olan çox yüksək gücə malik səslər ağndrcr təsir edir və akustik travmalara səbəb olaraq eşitmə aparatrm zədələyir. Səs təzyiqi səviyyəsi 186 dB olduqda səs- küy eşitim orqanlarrrrda qrrlağm təbil pərdəsini cmr. Səs-küyün səviyyəsinin 196 dB qiyməti ağciyər toxumalanm dağıdrr. İnsan orqanizmiıra təkcə yüksək təzyiqlər zərərh təsir etmir. Aşağr intensivlikli 50-60 dB səs-küyü əsəb sisteminə nranfi təsir edir, yrrxusrrzluq yaradrr, diqqət pozulm, ərmk məhsuldarIrğr aşağr enir. Əgər səs-küy mütəmadi təsir edərsə, brr, ürək- damar və mədə-bağrrsaq xəstəliklərinə səbəb ola bilər.

234 IX FOSIL ƏTRAF MUHIT VƏ İNSAN SAC LAMUGI

Elektromaqnit sahəsindən və lazer şüasmdan müdafiə. Elektromaqnit dalğalan elektrik yüklərinin sürətli hərəkəti zamam yaranaraq elektrik və maqıüt sateləriıün fəzada yayılmasından ibarətdir. Bu sahələrin məcmusuna elektromaqnit sahsi deyilir. Elektromaqnit dalğalannm dalğa uzunluqlan çox geniş diapazonda dəyişir. Onlarm tezlikləri lo* - lo*" Hs diapazommdadır. Dalğa uzunluğu azaldıqca dalğalar bu ardıcıllıqla düzülür: radiodalğalar, infiaqmmzı dalğalar, görünən işıq, ultrabənövşəyi dalğalar, rentgen şüalan və qamma-şüalanma. Elektromaqnit satesinin mənbəyi rolunu atmosferdəki elektrik cərəyam, kosmik şüalar. Günəş şüalanması, eləcə də süni mənbələr olan müxtəlif generatorlar, transformatorlar, antenalar, lazer cihazlan, mikrodalğah sobalar, kompyuter və onun monitora və s. oynaya bilər. Müəssisələrdəki elektromaqnit sahəsi nranbəyi adətən yüksək gərginlildi elektrik xətləri, qoruyucu qurğular, birləşdirici naqillər (şinlər) və s. olurlar. Cədvəl 9.12. -də radiotezhkh elektromaqnit şüalanmn diapazonu verilmişdir:

Dalğa uzunluğu Tezlik diapazonu diapazonu Metrik interval

İ 5. 30-300 KHS ıo"-ıo'm Kilometrlik dalğalar: aşağı tezliklər - AT

i ı6' 300 - 000 KHs lo'-ıo'm Hektometrik dalğalar: orta tezliklər - OT ■ 3-30MHS lo'-ıo m Dekametrlik dalğalar: yüksək tezliklər - YT r'»8 30-300MHS 10-1 m Metrlik dalğalar: çox yüksək tezliklər - ÇYT j 9 300 - 3000 MHs 1 - 0.1 m Desimetrlik dalğalar: ultrayüksək tezliklər - UYT

P 3 - 30 QHS lo -1 sm Santimetrlik dalğalar: ifrat yüksək tezlildər - lYT IQ: 30 - 300 QHs 1 - 0.1 sm Millimetrlik dalğalar: həddən artıq yüksək tezliklər

Dəyişən elektromaqnit sahəsi elektrik və maqnit sahələrinin gərginhyindən, şüalanma tezhyindən, eneıji selinin sıxlığından, şüalanmaya məruz qalmış sahənin ölçülərindən və orqanizmin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq insan orqanizminə mənfi təsir göstərir. İnsan orqanizminin (eləcə də digər canlılarm) toxumalan elektromaqnit sahəsinin eneıj isini udarkən onun bədəni qızır. Elektromaqnit satesi tərkibində suyun miqdan yüksək olan orqanlara - beyin, mədə, öd və sidik kisələrinə daha ciddi təsir göstərir. Elektromaqnit şüalanma gözə təsir edərkən göz bülluranun bulamqhğı yarana bilir. Məlumdur ki, insan orqanizmi termorequlyasiya xüsusiyyətinə malikdir. Yəni,

235 KKOLOJİ MF;NIX:MENT

müəyyən mənada “psevdoekosistem" olan orqanizm hansısa həddə qədər özünün daimi temperaturunu saxlaya bihr: insan bədəni qızarkən istihyin orqanizmdən çıxanlması prosesi başlayır. Orqanizm eneıji sehnin sıxlığımn sərlöd qiymətinə qədər (İ=10 mWsm'*) bunun öhdəsindən gələ bilir. Eneıji sıxhğımnbu qiyməti istiliyin ssrhsd qiymati adlamr. Eneıji selinin sıxlığı bu qiymətdən yüksək olduqda sistem artıq eneıjinin orqanizmdən çıxanlmasımn öhdəsindən gələ bilmir, orqanizmdə fəsadlar yaramr. LaMn, sərhəd qiymətindən aşağı olan elektromaqnit sahələrinin təsiri də tamamilə təhlükəsiz deyil. O, ürək-damar sisteminin funksiyasım sıradan çıxam, maddələr mübadiləsini zəiflədir, zülal molekullanmn biokimyəvi aktivliyim aşağı salır, qamn tərkibim dəyişir. AMEA Zoologiya İnstitutunun əməkdaşlarının tədqiqatlarında Qəbələ RLS-in təsirinə məraz qalmış ərazilərdə quşlarda qan göstəricilərinin fizioloji normalardan aşağı olduğu bildirilir. Hətta dərs vəsaitlərindən belə məlumdm ki, müxtəlif tezlikli elektromaqnit şüalanmalanmn uzunmüddətli təsiri nəticəsində yorğunluq hallan, mürgüləmə, yaxud yuxusuzluq, ürək ağnlan, refleks tormozlanmalan baş verir. Sabit maqnit və elektrostatik sahə patoloji hallar yaratmadıqda orqanizm özünün ilkin normal vəziyyətinə qayıdır. Lakin, sabit maqnit və elektrostatik sahənin intensivliyi zərərsiz həddən yüksək olduqda ürək-damar, tənəffüs və həzm sistemlərinin fəaliyyətinin pozulması, qan tərkibinin dəyişməsi ehtimalı artır. Sənaye tezlikli (f=50 Hs) elektrik sahəsi beyinə və mərkəzi əsəb sisteminə təsir edir. Azərbaycan Respublikasımn “Sanitariya-epidemioloji salamathq haqqmda” qanununa əsasən, sanitar qaydalar, normalar və gigiyenik normativlər - insanın yaşadığı həyat mühitinin faktorlarmm və onun yaşaması üçün əlverişli şəraitin təmin olunması üçün təhlükəsiz və zərərsiz şərtləri müəyyən edən normativ aktlardır. Yuxanda adı çəkilən qanuna görə, əhahnin sanitariya-epidemioloji salamatlığı ietimai sağlamlığın və insanlann yaşayış mühitinin elə bir halıdır ki, bu mühitin amilləri insan orqanizminə təhlükəli və zərərli təsir göstərmir və insamn həyat fəaliyyəti üçün əlverişli şərait yaradn. Radio Tezlikli Elektromaqnit Şüalanma (RT EMŞ) zamam qəbnl edümiş sanitar normalara əsasən, elektromaqnit şüalanmamn təsiri zamam Şüalanmanın Zərərsiz Həddi (ŞZH) 30 kHs - 300 Qhs tezlik diapazonu intervalmda yerləşir. RT EMŞ-nin insan orqanizminə təsirini qiymətləndirmək üçün aşağıdakı terminlərdən istifadə edilir: • Şüalanmamn intensivliyi və orqanizmə təsir müddətim müəyyən edən Energetik Ekspozisiya (EE); • Şüalanmamn intensivliyi. Tezlik diapazonunun 30 kHs - 300 MHs qiymətlərində RT EMŞ-nin intensivliyi - elektrik sahəsinin gərginliyi (E, V/m) və maqnit sahəsinin intensivliyi (H, A/m) ilə qiymətləndirilir. Tezlik diapazonunun 300 MHs - 300 QHs qiymətlərində isə RT EMŞ-nin intensivliyi enerji

236 IX Fv'ısıL.ƏTRAF MUHIT VƏ İNSAN SAQLAMLıCıl

selinin sıxlığı (ESS, Vt/sm") ilə təyin edilir. Tezlik diapazonunun 30 kHs - 300 MHs qiymətlərində RT EMŞ-nin Energetik Ekspozisiyası (EE) elektrik VƏ ya maqnit sahəsinin gərginliyi kvadratımn orqanizmə təsir müddətinə hasili ilə hesablanır. Elektrik sahəsinin yaratdığı Energetik Ekspozisiya EE'' =E"‘‘T düsturu ilə təyin olunm və (yhn/* saat ilə ölçülür. Maqnit sahəsinin yaratdığı Energetik Ekspozisiya isə EE"= rkimi təyin olunaraq {AjmJ'‘ saat ilə ifadə olunur. RT EMŞ-mn insan orqanizmi üçün şüalanmamn zərərsiz hədləri cədvəldə göstərilmişdir.

Cedvel 9.13. Energetik ekspozisiyanın qiymathri üçün şüalanmanın zarərsiz hadUri

Tezlik diapazonu Elektrik kəmiyyəti Maqnit kəmiyyəti üzrə, Eneıji selinin sıxlığına üzrə, (V/mf • saat (A/mf saat görə, (mfevt/sm'^) • saat 30 IcHs - 3 MHs 20 000.0 200.0 3MHs - 30 MHs 7000.0 yoxdur 30MHS - 50 MHs 800.0 0.72 50MHS - 300 MHs 800. yoxdur 300 MHs - 300 QHs 200.0

RT EMŞ intensivliyinin təsir müddətindən asılı olaraq zərərsiz həddi və təsir müddətinin yol verilən l^ddi aşağıdakı düsturlar vasitəsilə təyin olunur:

E'^rm,lrr=>r=EEjE'^

H«, = (EEJTr =>r = EEJH‘

>T=££^/£SS^, Növbəti cədvəldə 30 kHs - 300 MHs tezlik intervahnda elektromaqnit satesi gərginliyinin elektrik və maqnit kəmiyyətləri üçün şüalanmamn zərərsiz hədlərinin orqanizırra təsir müddətindən asılılığı verilmişdir (cədvəl 9,14.). 300 MHs - 300 QHs diapazondakı enerji selinin sıxlığı üçün Şüalanmamn Zararsiz Maddinin zamandan asıhhğı digər cədvəldə verilmişdir (Cədvəl 9.15,).

237 EKOLOJİ MENECMENT

Cadval 9.14.

A/m Təsir müddəti. T(saat) 0.03-3 3-30 3-300 0.03-3 30-50 MHS MHs MHs MHS !MHs

8.0 və ondan çox 50 30 lO 5.0 0.30

7.5 52 31 lO 5.0 0.31 7.0 53 32 11 5.3 0.32 6.5 55 33 11 5.5 0.33 6.0 58 34 12 5.8 0.34 5.5 60 36 12 6.0 0.36 5.0 63 37 13 6.3 0.38 4.5 67 39 13 6.7 0.40 4.0 71 42 14 7.1 0.42

3.5 76 45 15 7.6 0.45 3.0 82 48 16 8.2 0.49 2.5 89 52 18 8.9 0.54 2.0 loo 59 20 10.0 0.60 1.5 115 68 23 11.5 0.69 1.0 141 84 28 14.2 0.85 0.5 200 118 40 20.0 1.20 0.25 283 168 57 28.3 1.70 0.125 400 236 80 40.0 2.40 0.08 və ondan az 500 296 80 50.0 3.00

Dairəvi müşahidə rejimində tezliyin iHs-dən çox olmayan və darlığın (impuls siqnalının ardıcıllığım göstarsn darlıq ölçüsüz kamiyyat olub impulsun takrarlanma müddatinin impulsun perioduna nisbati ila ölçülür) 20-dən az olmayan qiymətlərində fəaliyyət göstərən antenalar üçün intensivliyin təsir qiymətinin zərərsiz həddi aşağıdakı qaydada hesablamr:

burada^- diskret (fasiləli) təsirlərin bioloji aktivliyi zəiflətməsi əmsah olub ədədi qiyməti 10-dnr. Təsir müddətindən asılı olmayaraq intensivlik yuxandakı cədvəldə göstərilmiş maksimal teddi (looo mkvt/sm-*) aşmalı deyil.

238 IK rosiL.əTRArMüni r və İNSAN SAĞLAMLIĞI

CaAval 9.15.

Təsir müddəti,T (saat) ESSş",mkVt/sm*

8.0 VƏ ondan çox 25 7.5 27 7.0 29 6.5 31 6.0 33 5.5 36 5.0 40 4.5 44 4.0 50 3.5 57 3.0 67 2.5 80 2.0 100 1.5 133 1.0 200 0.5 400 0.25 800 0.20 və ondan az 1000

Yaşayış tikintiləri və kütləvi istirahət yerləri, ictimai və istehsalat binalannda RT EMŞ intensivliyinin zərərsiz həddi növbəti cədvəldə verilmişdir:

Cadval 9.16.

Tezlik diapazonu 30 kHs - 300 kHs 0.3 - 3 MHS 3-30MHS 30 - 300 MHs 300 MHs - 300

RT EMŞ üçün ŞZH-nin qiymətləri V/m V/m V/m v/m mkWsm'^

25.0 15.0 10.0 3.0+ 10.0 100.0++

Cadval 9.17. “+” - televiziya və radiolokasiya stansiyaları istisna olmaqla; “++” - tezliyin IHs-dən çox olmayan, darlığın 20-dən az olmayan Nfı Tezlik, MHs ŞZH,V/m qiymətləri üçündür. 1. 48.4 5.0 Televiziya stansiyalanmn RT EMŞ üçün ŞZH cədvəl 9.17-də 2. 88.4 4.0 verilmişdir: 3. 192.0 3.0 4. 300.0 2.5

239 EKOLOJİ MENECMENT

Kosmik fəzaya nəzarət edə bilən, süni peyklərlə əlaqə saxlayan 150-300 MHs tezlikli Xüsnsi Təyinatlı Radiolokasiya Stansiyalanmn RT EMŞ üçün intensivliyinin qiyməti yaşayış məntəqələrinə yaxın zonada 10 mkVt/sm* nzaq zonada isə 100 mkVt/sm'^ -dan çox ola bilməz. Məlnmat üçün bildiririk ki,2001-ci i\A5nXsrç”ngX3st3liyi üzra Beynsixalq Agentlik aşağı tezlikli (50 - 60 Hs) maqnit sahələrini də “mümkün kanserogen faktorlar” siyahısına salmışdır. Elektromaqnit sahəsi bizi hər yerdə: evdə, işdə, qatarda, metroda müşayiət edir. Lift qalxarkən, soyuducunun kompressora işə düşərkən, qızdmcı işləyərkən, bir sözlə, elektrik cəıəyam keçən bütün yerlərdə elektromaqnit şüalan yaramr. Onun tərkib hissəsi olan maqnit sahəsi bütün maneələrə, o cümlədən canlı orqanizmlərə nüfuz edir. Keçən əsrin 70-ci illərindən bir sıra ölkələrdə tədqiqat işləri apanlaraq elektromaqnit sateləri ilə müxtəlif xəstəliklər arasında asıhhqlar müəyyənləşdirilmişdir. Məsələn, 1992-ci ildə İsveçdə sənaye tezlikli yüksək maqnit sahəsinin təsiri alünda yaşayan 500 000 insamn sağlamhğimn müşahidə tədqiqatlan ürəkaçan olmamışdır. Statistika göstərmişdir ki, maqnit induksiyası sahəsinin o.ı mkT - 4 mkT intervalmda dəyişməsi uşaqlarda leykemiya xəstəhyi riskini bir neçə dəfə artmr. Onun qiymətinin 0.3 mkT və yüksək olduğu ərazilərdə onkoloji xəstəlildər iki dəfə çox müşahidə edilir. Məhz, bu tip ekoloji risklərin qarşısım almaq məqsədilə İsveç, ABŞ, Kanada, Fransa, Danimarka, Finlandiya kimi ölkələrdə aşağı tezlikli maqnit sahələri üçün təhlükəsiz Kdd - Şüalanmanın Zsrarsiz Haddi (ŞZH) 0.2 mkT qəbul edilmişdir. Bu ölkələrdə şəl^rsalma, şəhər tildntiləri, mənzil layihələri və məişət avadanhqlannm planlaşdınidiğı zaman bu hədd mütləq gözlənilir. Maqnit sahəsi insan orqanizmində digər fəsadlar da törədir. Rusiya Elmlər Altademiyasmm Biofızika İnstitutunun Elektromaqnit Təhlükəsizliyi Mərkəzinin kliniki və eksperimental tədqiqatlanna əsasən, maqnit sahəsi orqanizmdə təkcə onkoloji risldərin artmasına səbəb olmur. Müəyyən edilmişdir İd, elektromaqnit sahəsinin uzunmüddətli təsiri zamam orqanizmin vaxtından tez qocalması sindromu da baş verir. Onun əlamətləri: hafizənin, iş qabiliyyətinin və immunitetin zəifləməsi, reproduktiv funksiyamn pozulması və erkən yaşlarda digər patalogiyalann yaranmasından ibarətdir. Cədvəl 9.18-də bir sıra məişət cihazlanmn riskli zonalan verilmişdir: Cadvsl 9.18. Bazi maişat- elektrik cihazlarının tahlükali şüalanma zonalan

Məişət elektrik dhazlan Ən yaxın təhlükəsiz məsafə Soyuducu Qapı hissədən 1.2 m, arxa hissədən 1.5 m Ütü Dəstəkdən 23 sm Televizor Ekrandan 1.1 m, yan hissəsindən 1.2 m Elektrik qızdmcısı Spiraldan 30 sm Torşer (75 Vt-hq iki ədəd lampah) Naqildən 3 sm Elektrik duxovkası Qabaq paneldən 4 sm Qril 1.4 m

240 IX FƏSIL, ƏTRAF MÜHIT VƏ INSAN SAĞLAMLIĞI

Mövzuya aid suallar

1. Ekoloj i genetika haqqında ıra bilirsiniz? 2. Ətraf mühitdəld dəyişikliklərlə insanın adaptasiya imkanlan arasındakı əlaqəni izah edin. 3. “Genetik yük” nadir? 4. İnsan sağlanıhğımn əsas risk amilləri hansılardır? 5. Vitaminlərin, vitaminəbənzər maddələrin və bir sıra elementlərin biokimyəvi xüsusiyyətləri və fizioloji fımksiyalan haqqmda nə bilirsiniz? 6. Kimyəvi risk amilləri nədir? 7. Xərçəng xəstəliklərinin səbəbləri haqqmda nə bilirsiniz? 8. Fiziki amillər nadir? 9. Könüllü risklər (zərərh vərdişlər) və onlann mümkün fəsadları haqqmda nə bilirsiniz? 10. Qida nrahsullamun təhlükəsizliyi və çirklənməsi haqqmda nə bihrsiniz? 11. Geni dəyişdirilmiş orqanizm nədir? 12. Ərzaq məhsullann tərkibindəki ağır metallann zərərsiz həddi haqqmda nə bilirsiniz? 13. Təhlükəli istehsalat amilləri nədir? 14. Zərərli istehsalat amih nədir? 15. Havadakı zərərli maddələrin insan orqanizmina hansı təsirləri var? 16. Müasir yaşayış sahələrinin çirklənməsi və nəticələri haqqmda nə bilirsiniz? 17. İşçi zonalarda havadala zərərli maddələrin konsentrasiyasmm zərərsiz həddi necə təyin edilir? 18. Səs-küy, ultra- və infrasəs, vibrasiyalardan müdafiə haqqmda nə bilirsiniz? 19. Elektromaqnit satesindən və lazer şüasmdan müdafiə haqqmda nə bilirsiniz? 20. Aşağı tezlikli maqnit sateləri üçün ŞZH ıra qədərdir? 21. Radiotezlikli şüalanma üçün ŞZH nə qədərdir? 22. Elektromaqnit sahəsi insan orqanizminə necə təsir edir? 23. Radiolokasiya stansiyalan üçün intensivliyin zərərsiz intervalı nə qədərdir? 24. Sanitar qaydalar, normalar və gigiyenik normativlər ıradir?

Mövzuya aid ədəbiyyat (Azərbaycan dilində)

1. Məmmədov Q., Xəlilov M. Ekologiya və ətraf mühitin mühafizəsi. B.: Elm, 2005. - 880 s. 2. Məmmədov Q., Xəlilov M. Ensiklopedik ekoloji lüğət. B.: Elm, 2008. - 728 s. 3. Məmmədov Q., Xəlilov M., Məmmədova S. Aqroekologiya (metodologiya, texnologiya, iqtisadiyyat). 2 cilddə. B.: Elm, 2011. - 448 s. 4. Məmmədov Q.Ş., Xəlilov M.Y. Ekoloji atlas. Bakı: Bakı Kartoqrafiya Fabriki, 2010. - 156 s. 5. Məmmədov V.Q., Mustafayeva A.İ. Bioetika, hüquq və insan hüquqlan. Monoqrafiya. B.:

241 EKOLOJI MENECMENT

Elm və təhsil, 2013. - 297 s. 6. Məmmədov V.Q. Genetik modifikasiya olunmuş qida məhsullan. Dərs vəsaiti. Б.: Elm və təhsil, 2013.-156 s.

(rus dilində)

1. Арустамов Э.А. Природопользование. Учебник.M.: Дашков и КО, 2002. - 276 с. 2. Ашихмина Т.Я. Экологический мониторинг: Учебно-методическое по-собие. М.: Академический проект, 2005. - 416 с. 3. Залесский Л.Б. Экологический менеджмент: Учебное пособие для ву-зов. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2004. - 226 с. 4. Колесников С.И. Биология с основами экологии для студентов вузов. Ростов н/Д.: Феникс,

2004. - 224 С. 5. Муравей М. Экология и безопасность жизнедеятельности. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2000. - 447 с. 6. Новиков Ю.В. Экология, окружающая среда и человек. М.: ФАИР-ПРЕСС, 2005. - 736 с. 7. Ричард Б. Примак. Основы сохранения биоразнообразия /Пер. с англ. Якименко О.С., Зиновьевой О.А. М.: Издательство научного и учебно-методического центра, 2002. -256 с. 8. Цветкова Л.И., Алексеев М.И., Кармазинов Ф.Б., Неверова-Дзиопак Е.В., Усанов Б.П., Жукова Л.И. Экология: Учебник для технических вузов. М.: Изд-во АСВ, СПб.: Химиздат,2001. - 552 С. 9. Хоружая Т.А. Оценка экологической опасности. М.: Книга сервис, 2002. - 208 с.

(digər əcnəbi dillərdə)

1. Bini, Claudio, Bech, Jaume. Potentially harmful elements in the environment and the impact on human health. 2014, XV,467 p. 51 illus., 27 illus. in color. 2. European Commission. Reference Document on Best Available Techniques in the Cement, Lime and Magnesium Oxide Manufacturing Industries. May 2010. 3. European Commission. Best Available Techniques (BAT) Reference Document for the 4. Goedkoop, M. The Eco-indicator 99. A damage oriented method for Life Cycle Impact Assessment Manual for designers/M. Goedkoop, S. Effting, M. Collgnon. - Amersfoort: PRe Consultants, 2000. - 34 p. 5. Goedkoop, M.The Eco-indicator 99. A damage oriented method for Life Cycle Impact Assessment Methodology report/M. Goedkoop, R. Spriensma. - Amersfoort: PRe Consultants, 2000. - 132 p.

242 IX FOSIL.BTRAr MUHIT VMINSAN SAOLAMLIGI

1. Jane A. Plant, Nikolaos Voulvoulis, K. Vala Ragnarsdottir. Pollutants, Human Health and the Environment: A Risk Based Approach. 356 pages, December 2011, Wiley-Blackwell.

2. Mackenzie,J.S.,Jeggo,M.,Daszak,P.,Richt,J,A.One Health; The Human-Animal-Environment Interfaces in Emerging Infectious Diseases.2013, XVtl, 235 p. 23 illus., 16 illus. in color. 3. Malik, Abdul, Grohmann, Elisabeth, Akhtar, Rais. Environmental Deterioration and Human Health. 2014, XV, 421 p. 45 illus., 35 illus. in color, 4. Manufacture of Glass. Industrial Emissions Directive 2010/75/EU (Integrated Pollution Prevention and Control). J R C Reference Report, 2013. 5. Mammadov V.Q. et al. Legal Regulation of Genetically Modified Products in Azerbaijan. Advancements in Genetic Engineering 2013, vol.2, Issue 3. p.ll6 -120.

(internet resurslan)

1. httP://eit'ir)cb.irc.ec.euror)a.eii/reference/BREF/clm bref 05 lO.pdf 2. httr)://et)i.vale.edii/ 3. httr)://www.uner).org/chemicalsandwaste/ 4. httr)://www.ehhi.org/ 5. http ://en.wikipedia.org/wiki/Environmental_health 6. httP ://www. eea. emopa. eu/themes/human 7. http://www.ecehh.org/ 8. https://www.healthYpeople.gov/2020/topics-obiectives/topic/environmental-health 9. http ■//•WWW, niehs. nih gov/health/topics/ 10. http://www.cdc. gov/nceh/ehhe/ 11. http //www.hiimanillnesses.com/original/E-Ga/Environmental-Diseases.htnil 12. http://health.usgs. gov/ 13. http//www.who.int/genoniics/pubhc/geneticdiseases/en/index3.htnil

243

X FƏSIL.TƏBIƏTI MÜHAFİZƏNİN EKOLOJİ PRİNSİPLƏRİ

X FƏSİL TƏBİƏTİ MÜHAFİZƏNİN EKOLOJİ PRİNSİPLƏRİ 10.1. Ekoloji monitorinq 10.2. Ekoloji menecmentin əsasları 10.3. Ətraf mühitin mühafizəsinin mühəndis qurğuları Mövzuya aid suallar Mövzuya aid ədəbiyyat

245 EKOLOJİ MENECMEN T

10.1. EKOLOJI MONİTORİNQ

Ekoloji monitorinqin məqsəd və vəzifələri. Monitorinq hər hansı bir obyektin vəziyyəti haqqında müntəzəm müşahidələrin aparılmasından ibarətdir. Ekoloji monitorinq təbii və antropogen amillər nəticəsində ətraf mühitin vəziyyətindəki dəyişikliklər üzərində Ipyata keçirilən müntəzəm nəzarətdir. O, həyat mühitinin dəyişmələri ıraticəsində ekosistemlərdə, populyasiya- larda və orqanizmlərdə (insan da daxil olmaqla) gedən prosesləri izləyən, ətraf təbii mühitdəki dəyişiklildər üzərində apanlan müşahidələr sistemidir. Ekoloji monitorinqin əsas obyektləri atmosfer, su, torpaq, heyvan və bitki populyasiyalanmn vəziyyəti, insan sağlamlığımn dummudur. Ekoloji monitorinq - ətraf mühitin keyfiyyətləri üzərində müntəzəm snrətdə həyata keçirilən nəzarət, qiymətləndirmə və proqnozlar sistemidir. Bu müşahidələr insanlann da ona təsiri nəzərə ahnmaqla apanhr.

Deyilənləri ümumiləşdirsək, ekoloji monitorinq ətraf təbii mühitin əvvəlki və cari vəziyyəti üzərində müntəzəm, uzunmüddətli müşahidələr apararaq, onun biomüxtəliflik və insan həyati üçün əEmiyyətli parametrlərinin gələcək göstəricilərinin proqnozu ilə məşğul olm. Ekoloji monitorinqin məqsədi ekosistemlərdə antropogen dəyişikliklərin proqnozu və qiymətləndirilməsi, biotalarm bu dəyişikliklərə cavab reaksiyalannm tədqiqidir. Müasir müşahidələrin əsas məqsədi tək ayn-aynhqda orqanizmlərin xarici təsirə reaksiyası olmayıb, bütövlükdə ekosistemlərin cavab reaksiyalanmn tədqiqidir. Monitorinq aşağıdakı fəahyyətlərdən ibarətdir: • antropogen təsirlərin mənbələri və xarakteri üzərində müşahidələr; • ətraf təbii mühitin vəziyyəti üzərində müşahidələr; • ümumilikdə, aynca ekosistemlər və biosfer üzərində müşahidələr; • müşahidə olunan obyektin fon vəziyyəti haqqmda nralumatlann ahnması (Cədvəl 10.1.) Monitorinq üzrə ilk hökumətlərarası toplantı 1974-cü üdə Nayrobi şəterində (Keniya) keçirilmişdir. Bu toplantıda Ətraf Mühitin Monitorinqinin Qlobal Sistemi (ƏMQS) proqranumn məqsədləri müəyyənləşdirilmişdir. Ekoloji monitorinqin əsas vəzifələri aşağıdakılardn: • antropogen təsir mənbələri üzərində müşahidələr; • antropogen təsir amilləri üzərində müşahidələr; • antropogen təsir amilləri nəticəsində təbii mühitin və orada gedən proseslərin vəziyyəti üzərində müşahidələr (fiziki, kimyəvi, bioloji); • təbii mühitin fiziki duramunun qiymətləndirilməsi; • antropogen amillərin təsiri nəticəsində təbii mühitdə baş verə biləcək dəyişikliklərin proqnozunun verilməsi və təbii mühitin proqnozlaşdminuş vəziyyətinin qiymətləndirilməsi.

246 X FOSİI.. TƏBİƏTİ MÜHAİİZƏNİN EKOJ.OJİ PRİNSİPLƏRİ

Cadvsl 10.1.

MüşahidShr sisteminin tssnifatı (Svetkova L. V5 b., 2001) MüşıMənÖvü Müşahidə obyeküən Təsir mənbələri Təsirin Təbii lokal (vulkanlar, qaz, neft püskürmələri və s.) və antropogen xarakteri Ətraf təbii (tullanülar, atılmalar və s.) mühitin vəziyyəti Çirkləndiricilərin növləri, şüalanmamn xarakteri, səsin intensivliyi və s. Ekosistemlərin vəziyyəti Coğrafi, fiziki, geokimyəvi, kimyəvi, biokimyəvi mühitin vəziyyəti Biosferin ümumilikdə haqqında bioloji məlumatlar vəziyyəti İnsattm Biotalarm reaksiyası: orqanizmlərin, populyasiyalann,qmplaım vəziyyəti ekosistemlərin struktur və fımksiyalanrun dəyişilməsi Havamn, iqlimin, biosferin produksiya-destruksiya proseslərinin balansımn dəyişilməsi və s.

Ekoloji monitorinqin funksiyaları təbii obyektlərin və antropogen xarakterli çirkləndiri- ci mənbələrin vəziyyəti üzərində apanlan müşahidələri əhatə edir. Ətraf mühitin monitorinqi müəssisə, region və ölkə miqyasında həyata keçirilən ekoloji menecmenti zəruri informasiyalarla təmin edir. Müəssisələrdə apanlan ətraf mühitin monitorinqi ona aşağıdakı üstünlükləri verir; • təbii sistemlərə edilən neqativ təsirin səviyyəsini qiymətləndirmək imkam; • neqativ təsirin səbəblərini və onlann mənbələrini müəyyənləşdirmək imkam; • texnoloji proseslərin korreksiyasına təsir imkam. Ekoloji monitorinq tədqiqatlarının təsnifatı. Ekoloji monitorinq aşağıdakı əsas praktiki istiqanratləri əhatə edir: • ətraf mühitin vəziyyəti və ona təsir edən faktorlar üzərində müşahidələr; • ətraf mühitin faktiki vəziyyətinin, onun çirklənməsinin qiymətləndirilməsi; • mümkün çirklənmələr zamam ətraf mühitin vəziyyətinin proqnozlaşdırılması və bu vəziyyətin qiymətləndirilmə si. Şəkil 10.1.-də ekoloji monitorinqin blok-sxemi verilmişdir. Sxemdən göründüyü kimi, monitorinq sisteminin strukturu 4 əsas blokdan ibarətdir: “Müşahidələr”, “Mövcud vəziyyətin qiymətləndirilməsi”, “Vəziyyətin proqnozlaşdırılması” və “Proqnozlaşdırılan vəziyyətin qiymətləndirilməsi”. Ekoloji monitorinqin obyektləri. Aşağıdakı təbii sistemlər və onlann komponentləri ekoloji monitorinq obyektləri hesab edilir: • atmosfer (atmosferin aşağı və yuxan qatianmn monitorinqi); • atmosfer yağıntilan (atmosfer yağmtılanmn monitorinqi); • qurunun səth sulan, dənizlər və yeraltı sular (hidrosferin monitorinqi);

247

KKOLOn MKNF GMKNT

• kriosfer (iqlim sisteminin tərkib hissələrinin monitorinqi); • bitkilər aləminin monitorinqi; • heyvanlar aləminin monitorinqi; • əhalinin sağlamhğmm (həyat təhlükəsizliyinin) monitorinqi. Biosfer və ekosistemlərin vəziyyətinin dəyişmə dinamikasım təyin etmək üçün ölçmələr müəyyən zaman intervahnda apanlmalıdır. Bir sıra vacib göstəricilər isə fasiləsiz ölçmələrin apanimasım tələb edir. Bmada aviasiya və peyk müşahidələri əsas rol oynayır. Antropogen təsirləri ayırd etmək üçün ekosistemlərin əvvəlki, yəni fon vəziyyətini bilmək vacibdir. Buna görə də müşahidələr təsir mənbələrindən uzaq yerlərdə apanlmahdn. Ətraf təbii mühitin faktiki vəziyyətinin qiymətləndirilməsi vasitəsilə aşağıdakı amilləri qiymətləndirmək olm: • dəyişikliklərin tendensiyası; • əlverişli olmayan şəraitin şiddətlilik dərəcəsi və onun səbəbləri; • vəziyyətin normallaşdmiması üzrə zəmri qərarlarm qəbulu; • təbiətin ekoloji ehtiyatianmn qiymətləndirilnösi.

:v;; 'Müşahidələr

■il;':' ^ 1

Mühitin keyfiyyətinin yaxştlaşdın İması

Vəziyy'^ştin ; P rog hö 11 aşd If (I |;p rpqn özlaşläir 11 fti I ş. vəziyyətin!

Şəkil 10.1. Monitorinqin blok-sxemi

Sanitar-gigiyenik monitorinq zamam, adətən, aşağıdakı göstəricilərdən istifadə olunur: ı) ölçülən göstəricilərin məcmusu əsasında təbii obyektlərin sanitar vəziyyətinin kompleks qiymətləndirilməsi (Cədvəl 10.2. ); 2) çirklənmə indeksləri. Çirklənmə indekslərinin hesablanmasımn ümumi prinsipi aşağıdakı kinlidir: əvvəlcə hər bir çirkləndirici maddə üçün onun konsentrasiyasmm KZH-dən kənaraçıxma dərəcəsi təyin olunur. Soma alınmış nəticələr bir neçə maddənin təsirini ırazərə alan yekun göstəricilər üzrə birləşdirilir.

248 X FOSII..TOBIOI I MUHAIIZONIN KKOUWI PRİNSİPLƏRİ

Csdvəl 10.2 Su hövzalarinin fiziki, kimyavi va hidrobioloji göstaricilarinin macmmuna göra sanitar vaziyyatinin kompleks qiymatlandirilmasi (S.D.Draçeva göra)

Fiziki göstəricilər Kimyəvi göstəricilər Hidrobioloji göstəricilər

Çirklənmə Qoxu, O., OBS3, NH,+, Saprofit dərəcəsi Asılı ballar % mqA mq/ı Bağırsaq ÇBG* bakteri- maddələr, PH çopunun yalar*, mq/ı titri,ml % miq/ml

Çox təmiz 1-3 6.5-8.0 1 95 0.5 -1.0 0.05 10-100 ax 10* 0-5

Təmiz 4-10 6.5-S.5 2 80 1.1 - 1.9 0.10 <10* ax 10* 6-10

Qıta çirklənmiş 11-19 6.0-9.0 3 70 2.0-2.9 0.20-0.30 <5X10"' ax 10* 11-20

5.0 - 6.0 1 <5X10"- - Çirklənmiş 20-50 60 3.0-3.9 0.40-1.0 ax 10^ 21-60 9.0-1.0 4 <5Xİ0"

5.0- 6.0 <5X10* Çirkli 51-100 5 30 4.0 -10.0 1.10-3.00 aXıo* 61-99 9.0- 1.0 ixlo*

2.0- 4.0 > a Çox çirkli >5 >10.0 >3.0 1x10* 11.0- 13.0 Xıo® >100 0 100 ' a-mn qiymati 1-dan 9-dak dayifr ^ ÇBG - çirklanmanin bioloji göstaricisidir, yani xlorofü saxlamayan birhüceyrali orqanizmlarin miqdannm birhüceyralilarin ümumi miqdarına (xlorofü saxlayan yosunlarda daxil olmaqla) olan nisbati

Ekoloji monitorinq sistemləri. Ekoloji monitorinq təsir miqyasına görə fəza və /aman xarakterli olur. Ətraf mühitlə bağlı məlumatların ümumiləşdirilməsi, kəmiyyət və keyfiyyət baxımından monitorinq aşağıdakı sistemlərə aynlır: 1. Qlobal monitorinq sistemi. Bu sistem Yerin bütün ekoloji komponentlərim ırazərə almaqla biosferdəki dünyəvi proseslər və hadisələrin izlənməsindən, mümkün ekstremal hadisələr haqqında qabaqcadan xəbərdarlıq edilməsindən ibarətdir. Qlobal monitorinq biosferdə gedən proseslərdəki dəyişikliklər üzərində müşahidələr sistemidir. 2. Baza (fon) monitorinq sistemi. Ümumi biosfer hadisələrim, antropogen təsirləri ırazərə almayan, əsasən, təbii proseslərin izlənməsindən ibarət sistemdir. Fon monitorinqində müşahidə obyekti rolurm bütövlükdə biosfer və onun iri bölümləri olan biomlar oynayır. Baza monitorinqi təbii proseslərdəki dəyişikliklərin vəziyyəti və proqnozlaşdıniması üzərində müşahidələr sistemidir. 3. Milli monitorinq sistemi. Bu monitorinq ölkə miqyasında apanlan monitorinq növüdür.

249 KKOLOJI MENECMENT

4. Regional monitorinq sistemi. Regional monitorinq hər hansı bir region hüdudlarmda- kı ətraf təbii mühitlə bağh proses və hadisələrin izləımrasindən ibarətdir. 5. Lokal monitorinq sistemi. Konkret antropogen mənbəyin təsirindən ibarətdir. Bu moıütorinq zamam konkret obyeküərdəki (landşaft) dəyişikliklər ırazərdən keçirilir. 6. İmpakt moıütorinq sistenü. Xüsusi təhlükəli ərazilərdə və zonalarda regional və lokal antropogen təsirlərin moıütorinqindən ibarətdir. Bəzən maqsədlərindən və tədqiqat obyektləriıün növündən asılı olaraq monitorinq sistemi sanitar-gigiyena, ekoloji və iqhm monitorinqi kimi alt-sistemlərə bölünür. 1. Sanitar-gigiyena monitorinqi, əsasən, ətraf mühitin çirklənməsinə nəzarətdən, onun keyfiyyət göstərieilərinin insan sağlamlığmm mühafizəsi üzrə hesablanmış gigiyenik KZH (Konsentrasiyamn Zərərsiz Həddi) normalan ilə müqayisə edilməsindən ibarətdir. 2. Ekoloji monitorinq ekosistemlərdəki dəyişikliklər, biotamn bu dəyişikliklərə reaksiyasımn (cavabımn) qiymətləndirihrəsi və proqnozu məqsədi daşıyır. Müasir müşahidələrin əsas məqsədi tək-tək orqanizmlərin xariei təsirə olan reaksiyasımn deyil, ekosistemin bütövlükdə cavab reaksiyasımn öyrənilmsindən ibarətdir. 3. İqlim monitorinqi iqlim sistemlərindəki dəyişmələrlə və onlarm proqnozlaşdmiması ilə məşğul olan xüsusi bir xidmətdir. O, biosferin iqhmyaradıcı amillərinin: atmosferin, okeamn, buz örtüyünün və s. faktorların tədqiqi ilə məşğul olur. İqlim monitorinqi hidrometeoroloji müşahidələr ilə çox sıx əlaqəlidir. Əvvəldə qeyd edildiyi kimi, monitorinq aşağıdakı mərhələləri əhatə etməhdir: • antropogen təsirlərin mənbələri və xarakterləri üzərində müşahidələr; • ətraf təbii mühitin vəziyyəti üzərində müşahidələr; • müşahidə olunan obyektin fon vəziyyəti üzərində müşahidələr. Ekoloji monitorinq sistemləri. Monitorinq sisteminin təsnifatı müşahidə metodlarına da əsaslamr. Müşahidə metodlan kimyəvi, bioloji, fiziki, ekobiokimyəvi, distansion və ətraf təbii mühitin kompleks tədqiqi kimi 6 qmpa aynlır: Kimyəvi monitorinq - atmosferin, çöküntülərin, səthi və yeraltı sulann, okean və dənizlərin, torpağın, çöküntü qalıqlanmn, bitkilərin və heyvanlann kimyəvi tərkibi üzərində müşahidələr, kimyəvi çirkləndirici maddələrin dinamikası üzərində nəzarət sistemidir. Kimyəvi monitorinqin əsas vəzifəsi ətraf mühitin yüksək toksiki inqrediyentlərlə faktiki çirklənməsinin analizindən ibarətdir. Bu maddələrin əsas təsnifatı Cədvəl 10.3. -də verilmişdir. Fiziki monitorinq. Bu, fiziki proseslərin və hadisələrin (su daşqınlan, vulkanizm, zəlzələ, sunami, quraqlıq, torpaq eroziyası və s.) ətraf mühitə təsiri üzərindəki müşahidələr sistemidir. Bioloji monitorinq. Bu,bioindikatorlar (bəzi orqanizmlərin miqdan, vəziyyəti və davramşı əsasında mühitdəki dəyişmələr haqqında mülahizələrin yürüdülməsi) vasitəsilə həyata keçirilən monitorinqdir.

250 X Fosıı.. romiTİ MüHAFİzoNihEKOLOJİ PRINSIPIORI

C3dv3110.3. Əsas çirkUndirici maddaUr vs onlann müxtslif mühitUrdski miqdarına nszarat sistemi

Təhlükə Monitoriı dərəcəsi Çirkləndinci maddə Mühit sistemi

Kükürd dioksid Hava 1 İ,R,B,Q Radionuklidlər Qida Ozon Hava 1,B (stratosfer) 11 DDTvə digər birləşnralər Biota, insan İ,R Kadmium və birləşmələri Qida, insan, su 1 Nitratlar, nitritlər İçməli su, ərzaq 1 111 Azot oksidləri Hava 1 Civə və onun birləşmələri Ərzaq, hava 1.R IV Qurğuşun Hava, ərzaq 1 Karbon dioksid Hava B Karbon oksid Hava 1 V Neft karbohidrogenləri Dəniz suyu R,B VI Ftor birləşmələri İçməli su 1 Asbest Hava 1 VII Arsen Içnrali su 1 Mikrotoksinlər Ərzaq 1,R VIII Mikrobioloji zəhərlənmə Ərzaq 1,R Reaktiv karbohidrogenlər Hava 1 Ekoloji monitorinqin xüsusi növü olan bioloji monitorinq zamam bitki və heyvan növlərinin, bütövlükdə ekosistemin vəziyyəti qiymətləndirilir. Bu halda qiymətləndirmə bioloji indikatorlar vasitəsilə həyata keçirilir. Bioloji indikatorlar özünün varlığı və ya yoxluğu ilə, xarici görkəmlərini və kimyəvi tərkiblərini dəyişməklə, davramşlan ilə ətraf təbii mühitdəki dəyişikliklərə cavab verən orqanizmlərdir. Bioloji indikatorlar cihaz ölçmələrinə nisbətən daha qiymətli məlumatlar verir. Belə ki, onlar komnleks çirklənmələrə cəld reaksiyalar verir. Atmosfer çirklənməsi zamam ağaclann yarpaqlarında nekrozlar (ölmüş sahələr) yaramr. Çirklənməyə qarşı davamlı və davamsız növlərin (məsələn, şibyə) varlığı əsasında şəhər atmosferinin çirklənmə dərəcəsini müəyyənləşdirmək olur. Bioindikator tədqiqatları zamam canlı orqanizm növlərinin zəhərli maddələri özündə toplaması xüsusiyyəti mühüm rol oynayır. Çemobil AES qəzasımn nəticəsi İsveçdə şibyələrin analizi nəticəsində müəyyən edilmişdi. Ağcaqovaq və to- zağacı yarpaqlanmn qeyri-təbii yaşıl rəngi ətraf mühitdə barium və stronsiumun yüksək miqdanm göstərir. Uramn təsiri ilə yağiotu (Epilobium sp.) ləçəklərinin rəngi çəhrayı rəngdən ağ rəngə, cır mərsinin (Myrtus sp.) ləçəkləri tünd göy rəngdən ağ rəngə dəyişir. Müxtəlif çirklən- dirici maddələri fərqli bioindikatorlar vasitəsilə müəyyənləşdirmək olur. Belə bitki indikatorlanmn bəzilərinin siyahısı aşağıda verilmişdir: • Ünuımi çirklənmə - şibyə və mamırlar; • Ağn metallarla çirklənmə - gavah və lobya;

251 EKOLOJİ MF:Ni:CMi:hrr

• Kükürd dioksidi ilə çirklənmə - küknar və qarayonca (Şəkil 10.2 ); • Ammonyakla çirklənmə - günəbaxan; • Hidrogen sulfidlə çirklənmə - ispanaq (şomu) və noxud; • Polisiklik aromatik karbohidrogenlərlə çirkləımra - xmagülü (Şəkil 10.2.); Su ekosistemləriıün çirkləmnəsiıün qiymətiəndirilməsi zamam ali bitkilərdən və ya yosunlardan, zooplankton orqanizmlərdən (infüzorlar), zoobentosdan (molyusk) istifadə edilir. Bioindikatorlar vasitəsilə torpaq şoranlaşmasını, aülmalann intensivliyim, rütubətlənmə dəyişikliklərim müəyyənləşdimrak olm. Ekobiokimyəvi monitorinq. Bu monitorinq növü ətraf mühitin iki parametrinin (kimyəvi və bioloji) qiymətləndirilməsinə əsaslanan monitorinq növüdür.

Şəkil 10.2. Bioindikatorlar. a, b - xınagülü və yabalzamin (İmpatiens noli-tangera); C - qarayonca (Medicago minima); d - yağiotu (Epilobium sp.)

252 X FƏS N.. TƏBİƏTİ MÜHAFİZƏNİN FKOI.OJI PRİNSİPLƏRİ

Məsafədən apardan (distansion) monitorinq. Öyrənilən obyektiəri zondlama və məlumatları qeydetmə qabiliyyətinə malik radiometrik avadanlıqlarla təchiz edilmiş uçuş aparatlanmn tətbiqi ilə aparılan aviasiya və kosmik monitorinq növüdür, Klassifikasiya prinsipindən asılı olaraq müxtəlif monitorinq sistemləri tətbiq edilir. Onların bəzilərinin təsnifatı Cədvəl 10.4. -də verilmişdir. Bu monitorinq metodlan içərisində ən geniş tətbiq olunan ətraf mühitin kompleks ekoloji monitorinqidir. Ətraf mühitin kompleks ekoloji monitorinqi ətraf təbii mühitin insan sağlamlığı və digər canlılar üçün zərərli hesab edilən faktiki çirklənmə dərəcəsinin qiymətləndirilməsi və yaranacaq təhlükəli vəziyyət barədə xəbərdarlıq edilməsi üçün onun vəziyyəti üzərində apanlan müşahidələr sistemidir. Kompleks ekoloji monitorinq lokal, regional və fon monitorinqi olaraq üç səviyyədə apanhr. Ətraf mühitin kompleks ekoloji monitorinqi apanlarkən: • müntəzəm şəkildə insanların və bioloji obyektlərin (bitkilər, heyvanlar, mikroorqanizm- lər və s.) həyat şəraitinin, ekoloji şəraitinin, eləcə də ekosistemlərin funksional tamlığımn və vəziyyətinin qiymətləndirilməsi aparılır; • ekoloji vəziyyətin məqsədli göstəricilərini əldə etmək mümkün olmadığı hallarda təshihedici (korrektə) hərəkətlərin müəyyənləşdirilməsinə şərait yaradılır. Kompleks ekoloji monitorinq sistemi aşağıdakı addımlan nəzərdə tutur: müşahidə obyektinin seçilməsi; seçilmiş müşahidə obyektində tədqiqatların apaniması; müşahidə obyekti üçün informasiya modelinin tərtib edilməsi; aparılacaq ölçmələrin plarüaşdmiması; müşahidə obyektinin vəziyyətinin qiymətləndirilməsi və onun informasiya modeli üə identifıkasiya edilməsi; • müşahidə obyektindəki dəyişikliklərin proqnozlaşdıniması; • məlumatlann istifadə üçün əlverişli şəkildə ifadəsi və istifadəçiyə çatdıniması. Kompleks ekoloji monitorinqin əsas məqsədləri aşağıdakılardan ibarətdir: 1. Ekosistemlərin, o cümlədən insanlarm həyat mühiti göstəricilərinin qiymətləndirilməsi (ekoloji normativlərə uyğunluğun qiymətləndirilnösi); 2. Bu göstəricilərin dəyişmə səbəblərinin aydınlaşdıniması və mümkün nəticələrin qiymətləndirilməsi, ekoloji şəraitin məqsədli göstəriciləri əldə edilmədiyi hallarda təshihedici tədbirlərin müəyyənləşdirilməsi (ekosistemin vəziyyətinin diaqnostikasımn apaniması); 3. Mümkün neqativ hallann qarşısımn alınması üzrə tədbirlərin əsaslanmn hazırlanması.

253 KKOl.On MENECMKNI'

CoAval 10.4. Bazi monitorinq sistemlarinin tasnifatı

Təsmfat prinsipi

Qlobal monitorinq (baza, regional və impakt səviyyələrdə), fon monitorinqi, palemonitorinq Universal sistemlər Milli monitorinq Millətlərarası moıütorinq (məs., çirkləndirici maddələrin transsərhəd ötürülməsi) Geofiziki moıütorinq Biosferin əsas Bioloji moıütorinq (genetik moıütorinq də daxil olmaqla) hissələrinin realcsiyası Ekoloji moıütorinq (yuxandakılar da daxil omaqla) Atmosfer, hidrosfer, torpaq, kriosfer və biotadakı antropogen dəyişmələrin Müxtəlif mühitlər monitorinqi (çirklənnralər və ona qarşı reaksiyalar da daxil olmaqla) Çirkləndirici mənbələrin monitorinqi İnqrediyent monitorinqi (məsələn, ayn-ayn çirkləndirici maddələr, radioaktiv Təsirlərin mənbələri və şüalanma, səs-küy və s.) faktorlan

Problemin kəskinliyi və Okeamn monitorinqi qlobalhğı Ozon qaümn monitorinqi

Fiziki, kimyəvi və bioloji göstəricilərin monitorinqi Müşahidə metodlan Peyk monitorinqi (distansion metodlar)

Tibbi-bioloji (sağlamlığın vəziyyəti) monitorinq Ekoloji monitorinq Sistemli yanaşma İqlim monitorinqi Bioekoloji, geoekoloji, biosfer monitorinqi

Ekosistemin vəziyyətindəki dəyişikliklərin dinamikasım müəyyənləşdimrak üçün ölçmələr müəyyən zaman intervalı ərzində, ekosistemin vaeib göstərieiləri üzərində isə fasiləsiz şəkildə apanimahdır. Mühitin yekun inteqral göstəricUərirü əldə etmək üçün müşahidələr bəzən nöqtəvi ölçmələr şəklində apanhr, alımmş nəticələr ümumiləşdirilir. Bunun üçün ölçü aparılacaq sahə kvadratlara aynlır. Bu metodlarm kombinasiyası da mümkündür. Aviasiya və peyk müşahidələri mühüm rol oynayır. Antropogen təsiri ayırmaq üçün ekosistemin ilkin vəziyyətini (fon vəziyyəti) bilnrak lazımdır. Bunun üçün təsir mərkəzindən kənardakı uyğun ərazilərdə müşahidələr apanhr.

254 X FƏSIL TƏBIƏTI MÜHAFIZƏNIN EKOLOJI PRİNSİPLƏRİ

Cadvəl 70.5.

MüşahidsUr sisteminin qruplaşdmiması Müşahidə növləri Müşahidə obyektləri Təsir mənbələri Lokal xarakterli təbii (vulkanlar, qaz və neft püskürmələri və s.), antropogen çirldənmə mənbələri (tullanülar, axınlılar və s.) və digər təsirlər Təsirin xarakteri Ətraf Çirklənmənin növləri, şüalanma xarakterləri, səs-küyün intensivliyi və s. təbii mühitin vəziyyəti Ekosistemlərin coğrafi, fiziki, geokimyəvi, kimyəvi, biokimyəvi, bioloji Ekosistemin vəziyyəti göstəriciləri Biotamnreaksiyalan: orqanizmlərin, populyasiyalann, birliklərin Bütövlükdə biosferin reaksiyalan,ekosistemlərdəki struktur və funksional dəyişikliklər vəziyyəti Hava və iqlim dəyişmələri,biosferdəki məhsuldarhq-destruksiya prosesləri İnsamn vəziyyəti balansmdakı dəyişikliklər Əhalinin fiziki və psixoloji sağlamlığımn vəziyyəti haqqındakı məlumatlar

Ətraf təbii mühitin faktiki vəziyyətinin qiymətləndirilməsi aşağıdakı üstünlüklər verir: • mühitdə baş verən dəyişikliklərin istiqamətim müəyyənləşdirmək; • əlverişsizlik dərəcəsini və onun səbəblərini müəyyənləşdirmək; • yaranmış vəziyyətin normallaşdıniması üzrə addımlar atmaq. Burada təbiətin ekoloji rezervinin mövcudluğunu göstərən əlverişli situasiyalann da müşaliidəsi mümkündür. Təbii sistemin ekoloji rezervi (tutumu) deyərkən yükün zərərli həddi ilə ekosistemin faktiki vəziyyəti arasındakı fərq nəzərdə tutulur. Əgər bu rəqəmin ədədi qiyməti ımııfi olarsa, deməli ekosistem ifrat yüklənmişdir və onun bərpa olunması tələb olunur. Əks halda, o məhv ola bilər. Müşahidə nəticələrinin analizi və ekosistemin vəziyyətinin qiymətləndirilirəsi monitorinqin növündən asıbdır. Adətən, qiymətləndirmələr zamam atmosfer, hidrosfer, litosfer üzrə şərti indeksləşdirilmiş göstəricilərin nəcmusu götürülür. Ekoloji monitorinqin əsas məğzi ekosistemlərin antropogen təsirə cavabmdan ibarətdir. Ekosistemin reaksiyası xarici təsirə cavab olaraq öz ekoloji vəziyyətim dəyişməsidir. Sistemin reaksiyasım qiymətləndirərkən onun vəziyyətinin funksional göstəricilərin cəmi (inteq- ralı) ilə ifadə olunması daha effektivdir. Onlardan bəzilərinə nəzər salaq:

255 EKOLOJI MENEOMENT

1. Su ekosistemlərinin xarici təsirlərə qarşı ən geniş yayılmış reaksiyası eftrofiya hadisəsidir. 2. Qura və su ekosistemlərinin “turşu yağışlari'na və digər antropogen təsirə qarşı reaksiyası bu biosenozlarm növ strukturanun dəyişməsindən ibarətdir. Bu reaksiyamn qiymətləndirilməsində növ rəngarəngliyinin müxtəlif indekslərindən geniş istifadə olunur. İndeks göstərir ki, istənilən əlverişsiz şəraitdə biosenozdakı növ müxtəlifliyi azaln, dayamqlı növlərin say tərkibi isə arin. 3. Sistemin reaksiyası onun antropogen stressə qarşı müqavimətinin azalması ilə də olur. Proqnozlaşdırma və proqnozlaşdınirmş vəziyyətin qiymətləndirilməsi. Ekosistemlərin və bütövlülcdə biosferin proqnozlaşdmlması və proqnozlaşdmlmış vəziyyətin qiymətləndirilməsi keçmişdə və indiki zamanda apanirmş monitorinqin rraticələrirra, müşahidə məlumatlanmn çoxluğuna və ətraf təbii mühitdəki dəyişikliklərə əsaslamr. ilkin mərhələdə təsir nranbələrinin intensivhyini və çirklənmələrin dəyişmələrini proqnozlaşdırmaq, onlann təsir dərəcəsinin proqnozunu həyata keçirmək lazımdır. Məsələn, müxtəlif mühitlərdəki çirkləndirici maddələrin miqdanm, onlann fəzada paylanmasım, zamandan asılı olaraq xassə və konsentrasiya dəyişmələrini proqnozlaşdırmaq vacibdir. Növbəti marhələ mövcud çirkləmrralərin və digər amillərin təsiri ilə biosferdəki mümkün dəyişikliklərin proqnozlaşdınimasmdan ibarətdir. Çünki artıq baş vermiş dəyişiklildər (xüsusən genetik) uznn illər öz təsirim göstərə bilər. Proqnozlaşdınirmş vəziyyətin analizi təbiəti mühafizənin prioritet istiqamətlərinin seçimiıra, regional səviyyədəki təsərrüfat fəaliyyətinə düzəlişlər etməyə imkan verir. Ekosistemin vəziyyətinin proqnozlaşdmlması ətraf mühitin keyfiyyətinin idarə edil- məsindəki zəruri addımlardan biridir. Biosferin qlobal miqyasdakı vəziyyətinin tədqiqi zamam faydah metodlardan biri distan- sion müşahidə metodudur. Bu metod içərisində ən effektivlisi isə kosmik vasitələrin istifadəsinə əsaslamr Bu nraqsəd üçün ölkələr xüsusi peyk sistemləri yaradırlar (RF-də “Meteor”, ABŞ-da "Landsaf və s.). Üçsəviyyəli müşahidələrə əsaslanan süni peyk sistemi, təyyarə və yerüstü xidmət sistemi daha effektiv metod hesab edihr. Bu metod meşələrin və kənd təsərrüfaü sistemlərinin, dəniz fıtoplanktonlannm, torpaq erozivalanmn. urbanizasiya ərazilərinin, su resurslanmn paylanmasımn vəziyyəti, atmosferin çirkləmrrasi haqqında məlumatlar almağa imkan verir. Belə tədqiqatlar zamam planetin səthinin parlaqlığı ilə torpaqdakı humus və şoranhq arasında əlaqə müşahidə edilir. Kosmik çəkiliş geobotaniki rayonlaşmalann tədqiqi üzrə geniş imkanlar verir. O, yaşayış sahələri vasitəsilə əhaünin artımım, gecə işıqlanmn intensivliyi əsasmda eneıji istehlakım, toz qatlan və temperatnr anomahyalan əsasmda radioaktiv parçalanmam, sututarlarmdakı xlorofilin yüksək konsentrasiyasmı, meşə yanğınlanmn episentrini izləməyə kömək edir.

256 X reSIL.TOBieTI MUHAFt/.ONlN KKOI.On PRINSIPLƏRI

10.2. EKOLOJİ MENECMENTİN ƏSASLARI Menecment istehsalın pianlaşdıniması, təşkili, idarə edilnrasi, rəhbərlik, ırazarət proseslərinin məcmnsndnr. Eyni zamanda, idarəetnra praktikası olaraq istehsal, məhsul və informasiya mübadiləsi proseslərinin məcmusudm. O, istehsalın, marketinqin, maliyyə fəahyyətinin, kadrlann, hesabatlann, nəzarətin, təsərrüfat fəaliyyətinin idarə edilməsi kimi prosesləri əhatə edir. Beləliklə, menecment idarəetmə elmi olaraq idarəetmə prosesi zamam təşkilatlarm fəaliyyətinin qanunauyğunluqlarım və işçilər arasındakı münasibətləri öyrənir. Bmada menecment proses qismində çıxış edir. Məhz menecment prosesi nəticəsində müxtəlif təşkilatlar formalaşır və fəaliyyət göstərir. Onlan idarə edən menecerlər isə hədəfləri və bu hədəflərə nail olmağın yollanm müəyyən edir. Menecment idarəetmə funksiyalarım həyata keçirən iyerarxik təşkilati struktur - idarəetmə aparatıdır. Bəzən “menecment” deyərkən idarəetmə ilə məşğul olan insanlar nəzərdə tutulur. Nə hazırlamaq, necə hazırlamaq (mümkün qədər sərfəli) bacanğı, başqa sözlə, təşkilatın bütün resurslarından (kapital, bina, avadanlıq, material, əmək resursları) effektiv istifadə edilməsi xüsusi bacanq hesab edilir. Bəzən “menecment” ilə “idarəetmə” anlayışlarım eyniləşdirirlər, “İdarəetnra" anlayışı insan fəaliyyətinin bütün sahələrini əhatə edir. "Menecment” termini isə yalmz təşkilat səviyyəsin- dəki sosial-iqtisadi proseslərin idarə edilməsim, təsərrüfat fəaliyyəti və personalm idarə edilməsini nəzərdə tutur. Maddi istehsal sahəsində menecmentin aşağıdakı növləri ayırd edilir; • istehsal menecmenti (istehsalın idarə edilməsi); • təchizat menecmenti və marketinq menecmenti (təchizatin və istehsal olunmuş məhsulun satişıran idarə edilməsi); • maliyyə menecmenti (maliyyə fəahyyətinin və ya təşkilatın mahyyə axmlannm idarə edilməsi); • kadr və ya personal menecmenti (kadrlann idarə edilnrasi); • innovasiya menecmenti (iımovasiyalann idarə edilməsi); • akkauntun idarə edilməsi (ziyanlaım idarə edilnrasi). Ekoloji menecment təbii proseslərin təhlükəsiz idarə edilməsi olub, idarə olunan obyektin bioloji xüsusiyyətləri və idarəedicinin sosial-iqtisadi imkanlan ilə müəyyən edihr.

Ekoloji menecmentin predmeti ətraf mühitin və müasir istehsahn idarə edihnəsi prosesi olub effektiv istehsalla ətraf təbü mühitin mühafizəsi arasmdakı balansı, o cümlədən ətraf mühitin həyat qabiliyyətini və təbii resurslarm davamh istifadəsini təmin etməkdən ibarətdir

257 KKOI.OJI MENECMKNT

Müasirekoloiiböhrandövründəekolojimenecmentinstrategiyası"insan-biosfer”əlaqələrisis- teminin qarşılıqlı inkişafına,cəmiyyətlə təbiətin həmahəng münasibətinə əsaslamr (Şəkil 10.3.)- Ekoloji menecmentin əsas funksiyaları bunlardır: təbii ekosistemlərin tarazlı idarə olunması; sosiotəbii sistemlərin tarazlı idarə olunması; təbii resursların və onlardan istifadənin tarazlı idarə olunması; təbii resurs ehtiyatlanmn bərpa olunması; təbiətə antropogen təzyiqin idarə olunması. Ekoloji menecmentin həyata keçirilməsi üçün zəruri şərtlər isə aşağıdakıları əhatə edir: ekoloji prioritetlərin və dəyərlərin üstünlüyünə əsaslanmış yeni dünyagörüşün formalaşması; ekoloji menecment sahəsində ekoloji mədəniyyətin inkişafı; ekoloji durumun monitorinqi; ekoloji monitorinqin informasiya və elmi-metodoloji təminatı; ekoloji monitorinqin hüquqi təminatı; eəmiyyətin ümumi inkişaf strategiyasıma hazırlanması; iqtisadi və maliyyə təminatları. Ekoloji menecmentin prinsipləri. Ekoloji menecmentin əsas prinsipləri aşağıdakılardan ibarətdir: • əhalinin ekoloji şüur və iqtisadi moti- vasiyalarma əsaslanmaq; • ekoloji inkişafa mane olan problemlə- rin vaxtında qarşısımn alınması və həlh; > bütün idarəetmə hallannda ekoloji F»-" nəticələrə cavabdehlik; • ekoloji proseslərin idarə olunması za- mam birgə qərarlann həyata keçirilirəsi; • ekoloji inkişaf problemlərinin həlhn- də ardıcılhğm gözlənilməsi. Şəkil 10.3. Biotexnoloji iqtisadiyyat ilə dövri İqtisadi sahədə davamlı inkişaf kon- iqtisadiyyat arasında əlaqə sepsiyası iqtisadi inkişaf tempinin sa- bitliyi ilə müəyyənləşdirilir. Bu isteh- sal nəticəsində ətraf mühitə olan təzyiqlə ekoloji sistemin özünübərpa funksiyası arasın- da bərabərlik yaramr. Biz təbii sərvətləri eksterrsiv istismar etməklə, yerri maddi nemətlər yaradıb həyat səviyyəmizi yüksəldirik. Digər tərəfdən, bu nemətlərin istehsalı zamam ət- raf təbii mühit (su, torpaq, hava) çirklənir və ya hər hansı bir sənaye obyektinin fəaliyyəti

258 \ FoSILTƏBlvVri WUHAFIZONIN EKOLOJİ PRİNSİPLƏRİ

zamanı külli miqdarda oksigen yandınim, bu ziyanlan kompensasiya etmək üçün yeni bir vəsait xərclənirsə, bu, əksinə, insan rifahımn getdikcə aşağı düşməsinə səbəb olm. Çünki təbii sistemlərin özünübərpa tempi çirklənmə tempindən aşağı olduqca, insan bu sistemləri bərpa etmək üçün əlavə vəsait və eneıji xərcləməlidir. Pul-əmtəə münasibətləri dövründə ekoloji tarazlıq özünəməxsus bir əmtəə rolu oynayır. Onun dəyəri ətraf təbii mühitin qomnmasına sərf olunan biıbaşa və iqtisadi əlverişli, lakin ekoloji təhlükəli ola biləcək dolayı xərclər kimi qiymətləndirilir. Azərbaycanın davamlı inkişaf modeh ətraf təbii mühitə təsirin minimnına endirilməsindən, atmosfer, hidrosfer və torpağın parametr keyfiyyətlərinin yüksəldilnösindən, istehsal tullanülannm həcminin azaldılmasmdan, biomüxtəlifıiyin qorunmasından, əhahnin l^yat səviyyəsinin və orla yaş müddətinin yüksəldilnösindən ibarətdir. Bu amillər ekoloji menecmentdə əsas götürülməlidir. Ekoloji menecmentin mərhələləri. Müəssisənin ekoloji menecmenti iqtisadi inkişaf tempinin və ətraf təbii mühitə olan təzyiqin yol verilən normalar çərçivəsində olmaq şərti ilə effektiv idarəetmə sistemlərinin birliyidir. Ekoloji menecmentin üç mərhələsi vardır. Seçim. Bn mərhələ zamam yeni müəssisənin açüması, əvvəlki rekonstruksiyası, yaxud modernləşdirilməsi zamam istehsal iqtisadiyyaümn ekolojiləşdirilnrasi prinsipi əsas götürülməlidir. Çevik analiz istehsalın bir neçə layihə içərisindən seçilmiş modehm nəzərdə tutm. Çevik analiz cədvəl, yaxud uyğun parametrlərdən ibarət matrisdir. Onun anahzi gələcək fəaliyyətin istiqamətlərinin seçilməsim yardım edir. Ekoloji biznes - plan. Bn, müəssisənin güclü və zəif tərəflərini, eləcə də imkanlan və mümkün təhlükələri araşdınr. Menecer-ekoloqun əsas devizi belədir: Ətraf təbii mühitə çəkilən xərclər özünü doğrultmalıdır! Müəssisə üçün təbiətdən davamh və balanslaşdmimış istifadə iqtisadi cəhətdən sərfəh olmalıdır. Buna isə: a) təbii sərvətlərin qənaətli istifadəsi, resikulyasiya, tullanülann təkrar emalı, cəriımlərin minimuma endirilməsi nəticəsində xərclərin azalması; b) "yaşıl" mallann istehsalı, rəqabət, yeni istehlak bazarlan hesabına nail olunm. Əsas problemlərdən biri təbii sərvətlərin qiymətinin aşağı olmasıdn. Hər hansı bir sənaye ətemiyyətli məhsulun və ya xidnratin qiyməti teyat üçün çox vacib olan məhsul və xidmətin qiymətindən (snynn və ya havamn təmizləmə sistemləri) qat-qat yüksəkdir. Təbii sərvətlərin, xüsnsilə bioloji sərvətlərin qiymətləndirilməsində vəziyyət daha acınacaqlıdır. Azərbaycanda hələ də tam möhkəmlənməmiş bazar iqtisadiyyatı münasibətləri ətraf təbii mühitə və təbiətdən davamlı istifadəyə ciddi ziyan vnrur. Bn gün Azərbaycan üçün biosfer elementlərinin dəyərinin qiymətləndirilməsi çox aktualdn.

259 KKOl.o.ııı.ll MI;NI:C:MI-NT

Menecmentə tekrar baxış 0 Analiz (nəticələr, dəyişən şərait) 0 Yəni baxış, yəni təkliflər

Menecmentə 11 baxış

Yoxlama (Təftiş) (*Tətbiq Nəzarət və ölçmələr 0 və İstismar Uyğunluğun qiymətləndirilməsi 0 Uyğunsuzluqlarm Uzə T. Təbii resurslar, rollar, çıxarılması, təshlhədlcl '' cavabdehlik və rəhbərlik fəaliyyətlər, o cümlədən, ,.r. Sənədlərin menecmenti profilaktik tədbirlər Q Qəyd və məlumatların Bacarıq, təhsil, təlim, menecmənti (tələblər və əldə öz üzərində çalışma erlllmls nəticələri 0 Daxili audit iş prosesinin idarə'' edilməsi 0 Əlaqələr (təşkilatdaxili və xarici maraqlı tərəflər) Fövqəladə vəziyyətlərə Q Planlaşdırma hazıdıq və reaksiya

0 Sənədləşmələrin idarə edilməsi (menecmenti) ''Ekoloji aspəktlər (onların təsnifatı və təsir dərəcəsi)

) HUquql-qanunvəricl və digər tələblər ) Məqsəd

(hədəflər) və vəzifələr, İcra planı (proqramı) /■ Şəkil 10.4. Ekoloji menecment sistemi

Ekoloji marketinq. Marketinq bazann öyrənilməsinə, mallaım tələbata uyğun surətdə hazırlanması, paylanması və saüşma doğra yöıralmiş fəaliyyət növüdür. Marketinq təşkilaün hədəfləri ilə yanaşı, istehlakçıların tələbatlanmn da maksimum ödənilməsiıra yömlmişdir. Maıketinqin məqsədi bir tərəfdən bazann, o cümlədən tələbin, zövqlərin, istehsal olunan mallaım potensial alıcılanmn maksimum dərəcədə dəqiq öyrənilməsidir. Digər tərəfdən, o, həmçinin mövcud tələbata aktiv təsir edir, tələbaü formalaşdıra. Marketinq sistemi aşağıdakı məsələlərin həllinə yöıralmişdir: • bazann kompleks tədqiqi; • potensial və ödənilırramiş tələbatlarm üzə çıxaniması; • potensial və ödənilırramiş tələbatlarm plarüaşdıniması; • əmtəə assortimentinin və qiymətlərin planlaşdıniması;

260 X FƏSIL.TƏBKOTI MUEIAFIZƏNIN EKOLOJİ PRİNSİPLƏRİ

• mövcud tələbatın maksimum ödənilməsi üzrə tədbirlərin işlənib hazırlanması: • satışın planlaşdmiması və həyata keçirilməsi; • istehsalın təşkili və idarə edilməsi üzrə tədbirlərin işlənib hazırlanması. Müasir dünyada ekoloji yönümlü marketinqin aparılması zərarəti ətraf təbii mühitə təsiri minimum həddə çatdıran texnologiya və proseslərin inkişafımn yüksək tempi və ekoloji xidmətlər bazanmn formalaşmasımn geniş vüsət alması ilə bağhdn. Bn iki şərt idarəetmənin əsas qollarından olan marketinq tədqiqatlanmn apanimasım zəruri edərək aşağıdakı əsas marketinq istiqamətləri ilə şərtlənir: ekoloji fəaliyyətlərə yardım məqsədilə maliyyə struktnrlamun yaradılması; ətraf təbii mühitə təsir səviyyəsininin ekoloji baxımdan qiymətləndirilirəsi (ekoloji andit); idarə və təşkilatlana fəaliyyətlərinin ekoloji sığortasımn həyata keçirilməsi; istehsalçılann fəaliyyət hesabatianmnyeni formasımn həyata keçirilməsi; yeni reklam növləri; yeni ticarət prinsiplərinin yaradılması (ekoloji təmiz mallann satışı). Ətraf təbii mühitin mühafizəsinin idarə olunmasının marketinq mexanizmi, əsasən, bazar münasibətlərinə əsaslamr. Hazırda idarəetmənin aşağıdakı metodlan mövcuddur: • inzibati tənzimləmə - istehsalçı firmalar üçün nyğnn normativ standartlann və məhdudiyyətlərin tətbiq edilnrasi, təbiətdən istifadə proseslərinə bilavasitə rrazarətin həyata keçirilməsi; • istehsal müəssisələrini təbiətdən istifadəyə sövq edən iqtisadi stimullaım tətbiqi; • ekoloji vergilər və çirklənmələrə görə xüsusi ödənralər sisteminin tətbiqi; • xüsusi təzminat ödəmələrinin tətbiqi. Ekoloji menecment sistemində çirklənmələrə görə vergi və ödərıralərə xüsusi diqqət yetirilir. Onlar dolayı təsir mexanizmi rolu oynayaraq, tullantı və axmülara, ilkin resurslann istifadəsinə, son urahsula və texnologiyaya görə ödəmələr şəklində tətbiq olunur. Ödəmələr nəinki vurulmuş sosial-iqtisadi ziyana, estetik, mənəvi və irsi ziyanlara uyğun olmalı, həm də digər göstəricilər əsasında müəyyənləşdirilməlidir. Məsələn, təbii mühitin assimilyasiya potensialıma iqtisadi qiymətləndirilməsi əsasında: hər hansı bir ağacın kəsilməsi zamam onun oduncağmm və digər bilavasitə keyfiyyətləri ilə yanaşı, ağacın karbontutma, oksigenvermə, iqlimtən- zimlənö, toztutma, torpaqqomyucu, estetik və s. digər dolayı dəyərlərinin iqtisadi qiymətləri də ırazəıə alınmalıdır. Çirklənməyə görə bu tip vergi və ödəmələr sistemi çirkləndirici üçün öz biznes strategiyasım seçərkən geniş azadlıqlar verir. O, fəaliyyətim iki qütb arasında - tullanülann təmizlənmə dərəcəsi və qalıq tullantılanna görə ödərıra əsasında quracaqdır. Əgər təşkilat ətraf təbii mühitin mühafizəsi sahəsinə az vəsait xərcləyərsə, ondan tutulacaq vergini minimuma endirmək üçün tullanülann miqdanm azaltmağa ımcburdur. Hesab olunur ki, təşkilat tullanülan elə bir optimal həddə qədər azaldacaq ki, əlavə təmizləmə xərcinə tələb olunan vəsait ödəmə haqqına bərabər olsun

261 EKOLOJI MENECMENT

Hər hansı bir resursun istifadəçisi bu istifadəyə görə (əldə etdiyi xaımnal, elektrik eneqisi və s. ödəmələr kimi) bir sıra ödəmələr həyata keçirir. İnzibati xərclərin təmin olunması xarakteri daşıyan İstifadsçihrin ödənwhri icazə və lisenziyaların verilməsi haqqı hesab edilir. Təşkilatın fəaliyyət gücüıra uyğun tullantılann həcminə görə tətbiq olnnan digər ödənralər isə icazə və lisenziyaların verilməsi xərclərim ödəyir. Bu ödəmələr ümumilikdə ətraf təbii mühitin çirkləndirilməsi zamam tətbiq edilən ödəmələrdən azdır və təşkilaün mühitə atdığı tnllantılann miqdarma demək olar ki, təsir göstərmir. Subsidiyalar çirkləndirici təşkilatlarda öz tullanülanm azaltdıqlarına görə verilən xüsusi ödəmə növüdür. Bn subsidiyalar içərisində investisiya vergi kreditləri, azaldılmış faiz dərəcəsim malik istiqrazlar, istiqraz zəmanətləri, təbiəti mühafizə yönümlü avadarüıqlarm sürətli amortizasiya təminatı və s. ən geniş yayılmış subsidiya formalandır. Ətraf təbii mühitə mülkiyyət hüququ bütövlükdə cəmiyyətə məxsus olduğundan çirkləndirici şirkət ətraf təbii mühitə qarşı pis əməlinə görə cəmiyyət qarşısında məcburi cavabdehlik daşımalıdır. Tullantılardan istifadə üçün məqsədli vəsait yığımları sistemi (girov) İStehlakçilan əlavƏ XƏrCİƏlİn həyata keçirilməsinə sövq etmək nraqsədilə istifadə olunur. Gələcək çirklənuralərə səbəb olacaq istənilən mah alan anda müəyyən məbləğ tntnlm, tullantimn qaytaniması vaxtı isə müəyyən faiz əlavəsi ilə geri qaytanlır (elektrik batareyası, dəmir bankah içkilər, istifadə olunmuş maşın yağlan, ozondağıdıcı maddələrin resiklizasiyası və s.). İnformasiya sistemləri tam informasiyaum təminatı və onunla sərbəst tamş olmaq imkam əldə etmək məqsədi daşıyır. Əgər şirkət bütün informasiyam təqdim edirsə, istehlakçılar və ya yaxın ərazidəki sakinlər çirklənmənin miqyası, yaxud hazırlanmış məhsuldakı zərərli maddələr haqqında məlumatlamrlar. Məlumatlanma (antireklam) məhsula olan tələbata təsir göstərərək çirkləımranin azalmasım, uyğun resursun və ya texnologiyama istifadəsini təmin edir. Ekologiya sahəsindəki əsas marketinq üsullan. Ekoloji problemlərin həlli zamam tətbiq edilən kompleks marketinq tədbirləri sistemi aşağıdakı tərkib hissələrdən ibarətdir: • təsərrüfat-kommersiya mexanizmi; • ictimai-hüquqi mexanizm; • marketinq-idarəetmə mexanizmi; • məhsulun layihə işləri səviyyəsində (elmi-tədqiqat və smaq-konstruktor layihələri) hazırlanması zamam normativ-texniki şərtlər, • marketinq-miksin tərkib hissəsi olan informasiya təminatı; • istehsal-malın hərəkəti - istehlak zənciri də daxil olmaqla marketinq strukturunun dəyişdirilnKsi; • ekoloji ekspertiza (dövlət, elmi, ictimai, kommersiya). Burada mütləq ekoloji problemlərin həlli zamam effektiv nəticələr verən bazar münasibətlərindən istifadə etmək lazımdır. Bunlar təbii ehtiyatlara (torpaq. Yerin təki, su, meşə və digər

262 XrOSİLTƏBlƏTl MUHAFIZƏNIN EKOLOJI PRINSIPLƏRI

bitkilər, heyvanat aləmi və s.) və ətraf təbii mühiti çirkləndirməyə (tullantılar, axmülar və s.) görə ödəmə, ekoloji vergitutma, təbiətdən istifadə sahəsindəki kreditlər, büdcədənkənar ekoloji fondlar, banklar və ekoloji sığorta sistemidir. Ekoloji audit sözünün nranası hesabatın təftişi olub ekoloji menecmentin aynimaz hissəsidir. O, müəssisənin fəaliyyətinin ətraf təbü mühitin mühafizəsi üzrə qanunvericiliyin, normativ və hüquqi aktlann tələblərinə uyğunluğunu qiymətləndirmək məqsədilə bn fəaliyyətin müxtəlif aspektlərinin müstəqil, obyektiv, periodik analizini nəzərdə tntnr. Ekoloji andit kənar, müstəqil təşkilat tərəfindən göstərilən, müqavilə əsasında həyata keçirilən xidmətdir. Andit təftişdən bir sıra xüsnsiyyətləri ilə fərqlənir. Anditor yoxlaması zamam yoxlamamn forma və metodlan müstəqil snrətdə, qannnvericiliyin və bağlanmış müqavilənin tələbləri əsasında təyin edilir. Andit könüllü olnr və yoxlama zamam diqqət daha çox hüqnqi aspektlərə yönəlir. Ekoloji audit hər hansı bir təşkilatın öz fəaliyyətinin könüllü, müstəqil, kənar təşkilat vasitəsilə həyata keçirdiyi obyektiv qiymətləndirməsidir. Bu qiymətləndirmə təşkilatın təsərrüfat fəaliyyətinin qüvvədə olan, ətraf mühitin mühafizəsini tənzimləyən, ekoloji təhlül^sizlik və təbiətdən rasional istifadənin prinsiplərini, vətəndaşların sağlam ətraf mühit və etibarlı həyat üzrə əsas hüquqlarını təmin edən qannnvericiliyin, normativ və hüqnqi aktların tələblərinə uyğunluğunu əks etdirir. Ekoloji audit sifarişçi tərəfindən həyata keçirilir. O, məcburi, inisiativ, daxili və xarici audit formalanna aynlır. inisiativ andit könüllülük prinsipi əsasında həyata keçirilir. Məcburi audit fəaliyyəti ətraf mühitə mənfi təsir edən təşkilatlarda dövlət orqanlanmn (məhkəmə qəran, inzibati orqanlar tərəfindən və s.) qəran əsasında həyata keçirilir. Məcburi audit müəyyən reqlament çərçivəsində (müəyyən fəaliyyətə lisenziya alan zaman, keyfiyyət sertifikatı veriləndə və s.) də ola bilər. Audit öz xarakterinə görə daxili və xarici fəaliyyətlərə aynlır. Daxili audit təşkilatın özünün ekoaudit xidırrati tərəfindən həyata keçirilir və daxih məqsədlərə xidmət edir. Bu tip auditin apanimasmda məqsəd əməkdaşlara öz fıınksiyalanm daha effektiv yeriıra yetirməkdə köməklik göstəmrak, xərclərə müntəzəm ırazarət etməkdir. Xarici audit isə təşkilatın sifarişi əsasmda kənar auditor şirkəti tərəfindən həyata keçirilərək təbiəti mühafizə orqanlan, vətəndaşlar və geniş ictimaiyyətə təqdimat (müsbət imic) ımqsədi daşıyır. Ekoloji audit fəaliyyəti zamam bir sıra prinsiplər gözlənilir. Bunlar metodoloji və etik prinsiplər kimi 2 qmpa aynlır. Ekoauditin planlaşdmiması, qiymətləndirmənin əsaslandıniması, seçilmiş metodun və kriterilərin optimalhğı, ekoaudit texnikasımn hərtərəfiüiyi, nəticələrin həqiqihyi, analizin obyektivliyi, sənədləşdirmələrin düzgünlüyü, nəticə və sübutlara görə cavabdehhk, sifarişçinin tam məlumatlandmiması kimi prinsiplər ekoanditorun metodoloji prinsipləridir. Peşəkar etika və etik prinsiplər ekoauditomn keyfiyyət göstəricisidir. Ekoanditorun etik prinsipləri aşağıdakılardır:

263 EKOLOJI MENECMENT

• müstəqillik, obyektivlik və nrasuliyyətlilik; • kompetentlik və sistemlilik; • alınmış məlumatlaım konfıdensiallığmm qorunub saxlanması; • səmimilik və kommımikabellik. Ekoloji anditin əsas məqsədi təsərrüfat subyektinin təbiətdən istifadə və ətraf mühitin mühafizəsi sahəsindəki fəaliyyəti, təbiəti mühafizə qanunlamtm tələblərinin yerinə yetirilməsinin qiymətləndirilməsi haqqında dəqiq məlnmatlann əldə edilməsidir. Ekoloji andit menecmentlə sıx əlaqədə olur. Çünki o, idarəetmə instramenti kimi təşkilat rəhbərinə ekoloji sahədəki vəziyyət haqqında dəqiq məlumat verir. Ekoloji audit təşkilatın idarəetmə fəaliyyətində bir sıra funksiyaları l^yata keçirir: ətraf mühitin vəziyyətinin qiymətləndirilməsi; təşkilatın fəaliyyətinin qanunvericiliyin tələbləriıra nyğnnlnğnnnn qiymətləndirilməsi; ekoloji risklərin qiymətləndirilməsi; restmktnrizasiya zamam təşkilatın ekoloji vəziyyətinin qiymətləndirilməsi; ekoloji xərclər və ziyanların qiymətləndirilməsi; eneıji və resmslara qənaət edən tədbirlər proqramımn qiymətləndirilməsi; ekoloji sığorta şərtlərinin auditor qiymətləndirilməsi; ekoloji menecment sisteminin ekoanditi. Ekoloji andit aşağıdakı hallarda aparılır: daşınmaz əmlak əməliyyatlarında; özəlləşdirmə zamam; investisiya layihələrinin əsaslandıniması zamam ekoloji risklərin müəyyənləşdirilməsi; ekoloji sığorta müqavilələrinin bağlanması zamam; müəssisənin ekoloji menecment sisteminin normativ tələblərə uyğuninğnnnn qiymətləndirilməsi; • şirkətlərin təbiəti mühafizə fəaliyyətlərinin maliyyə göstəricilərinin araşdınlması zamam. Ekoloji andit müəssisənin, orum ərazisinin və infrastruktnmnrm ekoloji təhlükəsizliyini qiymətləndirməyə imkan verir. Ekoanditin keçirilməsi müəssisəyə ekoloji təmiz nrahsnllar istehsal etırrayə şərait yaradn. Ekoandit müəssisənin ekoloji vəziyyətinin obyektiv qiymətləndirilməsinə, normadan kənaraçıxmalarm müəyyənləşdirilnKsinə və müəssisənin təbiəti mühafizə fəaliyyətini yaxşılaşdırmağa kömək edir. Ekoloji andit həm də ictimai təşkilatlara müəssisənin fəaliyyətində təbii sistemlərə qarşı risk faktorlamun olmadığım nümayiş etdirir. Ekoloji anditin prosedmlan. Məqsədlərindən asıh olaraq ekoloji andit sahəsində dünya praktikasında aşağıdakı prosedmlar tətbiq edilir: 1. Menecment sisteminin anditi. Ətraf təbii mühitin mühafizəsi sisteminin müəssisədə tətbiq edilən təşkilati struktnmnnn qəbnl edilmiş tələblərə nyğnnlnğnnnn yoxlamiması.

264 X losıı..Tomon MÜHAFIZƏNIN I;KOI-0-JI PRINSIPLƏRI

2. investisiya auditi. Nəzarət aksiyalan paketinin aluunası zamanı və ya investisiya qərarlan qəbul edilərkən müəssisənin cəlbediciliyini müəyyənləşdirmək məqsədilə onun ekotəhlükəsizlik dərəcəsinin qiymətləndirilriKsi. 3. Ərazinin ekoloji vəziyyətinin qiymətləndirilməsi. İstehsal prosesinin, keçmişdə və cari dövrdəki bütün çirkləndirici tullanülann ətraflı xülasəsinin hazırlanması 4. Məhsulun marketinq tədqiqatlan mərhələsindək! ekoauditi. Məhsulun xarakteristikalanmn ekoloji tələblərə uyğunluğunun qiymətləndirilməsi. 5. Ekoloji problemlərin maliyyə hesabatı. Ətraf təbii mühitin mühafizəsinə həsr edilmiş illik ekoloji hesabat və ya mahyyə hesabatlan haqqındakı məlumatlann qiymətləndirilməsi 6. Ekoloji mühasibatın auditi. Təbiəti mühafizə tədbirlərinin investisiya prioritetləri, qəbul edilmiş qərarların mahyyə rraticələri haqqmda məlumatlann qiymətləndirilməsi. Ekoloji auditin standart metodikası, əsasən, 5 mərl^lə və 6 fazam əhatə edir: Mərhələ 1. Təşkilatm fəaliyyətinin Azərbaycan Respublikasımn ekoloji qanunvericiliyirra uyğunluğunun qiymətləndirilməsi. Formal xarakter daşıyan bu mərhələ bir neçə metodla yoxlanılır. Məsələn, bütün dövlət yoxlama təşkilatlanndan müəssisənin fəaliyyətinin qanunvericiliyin tələblərinə uyğunluğunu təsdiq edən arayışların ahnması. Fəaliyyətin qanunvericiliyin tələblərinə uyğunluğu əks-fərziyyə yolu ilə də həyata keçirilə bilər. Limitdən artıq tullantilann və axmtilann olmaması, tullantilann sənaye sahələrində düzgün saxlamiması və s. göstəricilər vasitəsilə. Əgər yuxarıdakı faktlardan heç olmasa biri ekoloji qanunvericihyin tələblərinə uyğunluğunu təsdiq edirsə, onda ekoloji menecment sisteminin eifektivliyinin qiymətləndirilməsi üçün birinci mərhələ üzrə müsbət rəy verilir. Mərhələ 2. ISO 14001 standartlannm ümumi formal tələbləriıra uyğunluğun qiymətləndirilməsi. Bu zaman aşağıdakı hallara diqqət yetirilir: • müəssisənin əhali və ictimaiyyətin diqqətim çatdınlımş ekoloji siyasətinin mövcudluğu; • ekoloji hədəf və məqsədlərin mövcudluğn; • ekoloji menecment sistemi üzrə proqram və əsasnamənin mövcudluğu; • personal arasında dəqiq vəzifə bölgüsü (təlim də daxil olmaqla); • müəssisənin fəaliyyətində mövcud olan ekoloji aspektləri müəyyənləşdinmk üçün ilkin (icmal) auditin aparılması; • zəruri sənədləşmələrin mövcudluğu; • ekoloji menecment sisteminin işləkliyinin təsdiqi üçün sistematik auditin l^yata keçirilməsi. Bu sualların hamısı müsbət cavablandırıldığı halda ikinci mərhələ üzrə müsbət rəy verilir. Mərhələ 3. ISO 14001 standartlanmn genişləndirilmiş tələblərinə uyğnnluğnn keyfiyyətcə qiymətləndirilməsi (bu standartlar haqqmda müfəssəl məlumatlar bir qədər soma veriləcək). Bu zaman aşağıdakı meyarlar nəzərə alımr:

265 EKOLO.II MENECMENT

• ekoloji menecment satesində ekoloji siyasət və fəaliyyət planmm mövcudluğu; • ekoloji menecment satesində fəaliyyətin təşkili; • ekoloji menecment satesində ıraticələrin və ardıcd təkmilləşdirmə siyasətinin qiymətləndirilnösi. Bu mərhələnin qiymətləndirilməsində, adətən, müxtəlif qiymətləndirmə obyektləri, qiymətləndimra meyarlan, standartın tələbləri, faktiki vəziyyət kimi anketlərdən istifadə edilir. Müəssisədək! real şərait standart tələblərə uyğun olduqda yekun müsbət rəy verilir. Mərhələ 4. Əsas kəmiyyət meyarlannm dəyişmə dinamikasımn qiymətləndirilməsi. Bu mərMədə müəssisədə tətbiq edilmiş, eləcə də audit zamam təkhf edilən əlavə göstəricilərdən istifadə edihr. Bu zaman ən azı son 3 il ərzindəki göstəricilərin dəyişmə dinamikasımn verilməsi vacibdir. Yalmz müəssisənin ekoloji fəaliyyətinin bütün aspektlərində fasiləsiz təkmilləşmə tendensiyası təsdiq olnndnğn halda müəssisədə ekoloji menecment sistemi kifayət qədər effektiv hesab edilir. Mərhələ 5. Müəssisənin ekoloji idarəetmə və menecment sahəsindəki fəaliyyətinin keyfiyyətcə qiymətləndirilməsi. Sonuncu mərhələdə müəssisənin ekoloji menecment sahəsindəki təşəbbüs fəaliyyətləri, əldə etdiyi aralıq nəticələr keyfiyyətcə qiymətləndirilir.

FAZAl Kontrakt, müəssisənin ümumi suallar üzrə anketi; yerləşdiyi Planlaşdırma ərazi, -► nəqliyyat qovşağı, lisenziyalar, icazə və razılaşdırmalar, və işin təşkili məhsulla- nn növləri, texnoloji proseslər və s.

FAZA 2 İlk tamşlıq -► Müəssisəyə ətraflı baxış keçirərək axınlar sxeminin tərtib edilməsi

FAZA3 Alınmış məlumatların yoxlamiması. Konkret müəssisədə şəraiti yaxşılaşdırmaq üçün mümlcün Prioritetlərin alternativ proseslərin siyahısmm tərtib edilməsi müəyyənləşdirilməsi I ...... FAZA 4 ' Konkret müəssisədə şəraiti yaxşüaşdırmaq üçün mümkün İkinci tamşlıq alternativ proseslərin siyalusımn yoxlamiması və korrektə edilməsi

lEdilmiş dəyişikliklər nəzərə alınmaqla ondan əvvəlki vəziyyətə .1 • ■ ny-1 FAZAS -► ğnn layihələrin texnoloji təsviri, onlarm hər birinin

FAZA 6 -► Ekoloji audit prosedura üzrə yekun hesabatın hazırlanması Hesabat

Şəkil 10.4a. Ekoloji auditin apanlma nrarl^lələri

266 X rosil,. rƏBlƏTl MÜHAFİZƏNİN EKOLOJİ PRINSIPI.ORI

Qiymətləndirmənin ən vacib elementlərindən biri axtnlann dəqiq sxeminin tərtib ediltıra- sidir. Müəssisənin material və eneqidən istifadə balanst məhz bnmm əsasında hesablamr. Bu, ayn-ayn istehsal əməliyyatlarım birləşdirən blok-sxem şəklində tərtib edilə bilər. Axınlar sxemi istehsal prosesində iştirak edən ekoloji aspektlərin rrazərə ahmnası ilə tərtib edilir. Ümumilikdə, 14 müxtəlif ekoloji aspekt mövcuddur: 1. Xammal materialları (xammalın l'^cmi və tərkib hissələri, təchizatçılar, ticarət marka- lanvə s.); 2. Köməkçi materiallar (istehsal prosesində, çirkab sulanmn təmizləmnəsində və s. qatı- şıqlar şəklində istifadə edilən materiallar); 3- İstehsal olunmuş mahsul (istehsal olunmuş hər bir urahsulun həcmi); 4 Yanacaq (müəssisədə istifadə edilən bütün növ yanacaq və yağlar); 5 Elektrik eneqisi (istehlak edilən elektrik eneqisinin ümumi həcmi, istifadə edilən sayğacların miqdan və tipi); 3. Su (istehlak, sayğaclann mövcudluğu və tipi); 7. Atmosfer havasına atılmalar (yaranma mənbələri (istehsal prosesində yaxud ventilyatorların işləməsi rraticəsində) göstərilməklə bütün çirkləndirici tullantılar, onlann tərkibi, həcmi, kənarlaşdmcı boralarm, tullantılann təmizlənmə qurğulanmn sayı); g_ Çirkab sulan (istehsal prosesi nəticəsində yaranmış, eləcə də nraişət xarakterli bütün çirkab sulan qollanmn sayı, onlann tərkibi və həcmi, təmizləyici qurğulann mövcudluğu və sayı); 9 Tullantılar (bütün tullantılar - istehsal, məişət, təhlükəli-aynca qeyd edilir, tullanüla- nn ərazidə saxlanıldığı yerlər göstərilir, tnllanülann ntilizasiyasımn metodlan və sınaq nümunələrinin götürülnra qaydalan təsvir edilir); 10. İylər (müəssisənin fəaliyyəti nəticəsində yaranan bütün iylər qeyd edilir). 11. Səs-küy (ən güclü səs-küy mənbələri, onlan yaradan avadanlıqlar qeyd edilir); 12. Vibrasiyalar; 13. Risklər (təhlükəli tnllantilann saxlanmasından ziddiyyətli maddələrin birgə saxlanmasına qədər bütün əsas risklər, anbar binalan qeyd edilir); 14. Müəssisənin fəaliyyətindəki pozımtıüar (bilavasitə iş poznntnlan və onlann fəsadlan, çirkləndirici maddələrin növləri və həcmi). Ekoloji anditin üstünlüldəri: • cərimə və sanksiyalann olmaması (qannnvericiliyin tələblərinə riayət etmək hesabına); • yüksək ictimai imic; • bütün əməkdaşlar arasında ekoloji siyasətin vacibliyi və ətraf mühitin mühafizəsinə cavabdehliyin dərk olnnmasımn yüksək səviyyəsi; • xərclərin azaldılması (eneqidən istifadə və tnllantilann minimuma endirilməsi hesabına); • müəssisənin ünuuni iş keyfiyyətinin yüksəldilməsi.

267 EKOLOJI MENECMENT

Müasir müəssisələrin menec- ment sistemində məhsuldarlıq və effektivlik çox böyük rol oynayır. Təhlükəsiz və sağlam iş şəraiti ar- zuolunan məhsuldarlıq və effektiv- liyin əldə edilməsi üçün zəruri şərt- dir. Lakin çox zaman bu gözlənilmir. Bədbəxt hadisələr, travmalar, peşə xəstəlikləri, ətraf mühitə olan atıl- malar, yanğınlar təkcə böyük ma- liyyə itkiləri ilə nəticələnmir. Onlar müəssisələrin uzun müddət ərzində qazandığı müsbət imicinə xələl gə-

tirir. Şəkil 10.5. Sağlamlıq, Təhlükəsizlik, Ətraf Müalicəyə nisbətən profilaktika Mühitin Sağlamlığımn Auditi və Yanğından daha əlverişlidir. Şəkil 10.5. -dəki Təhlükəsizlik Auditi universal təkər göstərir ki, risklərin qiymətləndirilməsi, resursların paylanmasımn planlı surətdə teyata keçirilməsi, insanlann mövcud təhlükələr haqqında məlumatlandıniması, daxih və xarici audit vasitəsilə təhlükəsiz iş prosedurlanmn tətbiqi vacib ımsələlərdəndir. Bu, fasiləsiz proses olub milli və beyıralxalq səviyyələrdə aparılmalıdır. Müəssisənin fəahyyətinin effektivliyini qorayub saxlamaq, insan həyatımn təhlükəsizliyini təmin eüırak üçün bunlar vacibdir. Şəkil 10.6. -da monitorinq və auditin uyğunlaşdmlması prosesinin sxematik təsviri verilmişdir.

-I,

T iGis I r ä fj r I n y u m § a,; ı1 ■ t ü dbi .- 'iorin [|üclon(jinhna''

Yumşaltma tədbirinin dəyişdirilməsi

Şəkil 10.6. Monitorinq və auditin uyğunlaşdmlması prosesinin sxematik təsviri

268 X FƏSII..TƏBIƏTI MÜHAFIZƏNIN FKOI.OJI PRINSIPLƏRI

Ekoloji Standartlar sistemi. Beynəlxalq standartlar sistemi əsasən HACCP,ISO,SA və OHSAS sistemlərindən ibarətdir. “HACCP” ingilis söz birləşmələrinin abbreviaturasıdır (Hazard Analysis and Critical Control Point). Azərbaycan dilində Risklərin Analizi və Böhran Nəzarət Nöqtəsi Konsepsiyası mənasım daşıyır. Ümumiyyətlə, bu sistem ərzaq təhlükəsizliyinin təminaü sistemidir. İnsanlar qəbul etdikləri ərzaqların təhlükəsizliyi və qida üçün yararlı olması hüququna malikdirlər. Ərzaq məhsullanmn keyfiyyətinin aşağı olması digər tərəfdən ticarət və turizmi pozur, işsizliyə və məhkəmə proseslərinə səbəb olur. Ona görə də effektiv sanitar nəzarəti xoşagəlməz xəstəliklərin, zədələnmələrin qarşısımn alınmasında həyati vacib bir addımdır. HACCP - Proseshrin eh idarsetms metodologiyasıdır ki, o, istehsal zancirinin bütün halqalan boyu (xammal, material, qablaşdırma, istehlakçıya çatdırma va s.) istehlakçının sağlamlığı üçün tahlüka törada bilan zararli maddalarin arzaq mahsullarına düşmasinin va zararli mahsullann istehsalının qarşısının alınmasına yönalmişdir. Hazırda HACCP bütün inkişaf etmiş ölkələrdə ərzaq təhlükəsizliyi üzrə vahid metodologiya kimi qəbul edilmişdir, bir sıra ölkələrdə (ABŞ, Al ölkələri) isə ərzaq sənayesi müəssisələrində ımcburi qanunverici tələb hüququna malikdir. ISO 9000 standartları üzrə sertifikatlaşdırma müəssisənin keyfiyyət sisteminin tələblərə uyğunluğunu nəzərdə tutur. Bu sertifikat nəyə görə zəraridir: təşkilatın regionda və məşğul olduğu sahədə imicinin yüksəlməsi üçün; xarici təşkilatlarla birgə əməkdaşlıq imkanlan üçün; sertifikatın ölkə və bələdiyyə büdcəsindən sifarişlərin ahnması zamam zəruri tələb olması üçün; tender müsabiqələrində rəqiblərlə müqayisədə üstünlüklərə nail olmaq üçün; hsenziya və razıhqlaım alınması proseslərini asanlaşdndığı üçün; milli və beyıralxalq investisiyaların cəlb edilırrasini asanlaşdırdığı üçün; müəssisənin fəaliyyətini asanlaşdndığı üçün; qeyri-istehsal xərclərini azaltdığı üçün; xidnrat və mallann keyfiyyətim yüksəltdiyi üçün; • idarəetmə sisteminin təkmilləşdirilməsi və onun effektivliyinin artırılması üçün ISO 9000 sistemi ailəsi 1987-ci ildə yaranımşdn. O vaxt Standartlaşdırma üzrə Beyıralxalq Təşkilat keyfiyyət sistemlərinin sertifikatlaşdırması üzrə beynəlxalq sistemlərin ilk versiyasım təsdiq etmişdi: 1S09000/87, 1S09000 standarüanmn haznlanması zamam ABŞ Müdafiə Nazirliyinin Hıbi məhsul təchizatçılanmn onlann keyfiyyət təminatı sistemlərinə qoyduğu tələblər əsas götürülmüşdür. Məlumdur ki, ekoloji təhlükəsizliyin tələbləriıra və resurslardan davamh istifadəyə riayət edilməməsi son ıraticədə nəinki məhsul və xidırratlərin, bütövlükdə müəssisənin rəqabətə davamlılığına mənfi təsir göstərir. Müəssisənin ekoloji imicinin aşağı səviyyədə olması onun xarici bazara çıxmasına da maneələr yaradır. Məlumdur ki, müəssisələrin davamh inkişafı və rəqabətə davamh KKOI-OJI MENKCMKN'I'

lığının yüksəldilməsi ekoloji, texniki, iqtisadi və sosial məsələlərin kompleks şəldində həllini tələb edir. Bu yanaşma ətraf təbii mühitə zərərh təsirlərin nəticələri ilə mübarizə taktikasından ziyamn minimuma endirilməsi, təkrar istifadə, tullantüardan ekoloji təhlükəsiz metodlar vasitəsilə istifadə taktikasına yönəlmişdir. Effektiv ekoloji siyasət bildirir ki, ətraf mühitin idarə olunması məsələsi müəssisələrdə idarəetmənin və məhsulun keyfıyyətiıra olan tələblərin əsas tərkib hissəsi olmalıdır. Ətraf mühiti idarəetmə sistemi (ƏMİS) sahəsindəki ISO 14000 beynəlxalq standartlar seriyasımn hazırlanması və həyata keçirilməsi hazırda ətraf təbii mühitin mühafizəsində çox əhəmiyyətli beyıralxalq təşəbbüs kimi qiymətləndirilir. ISO 14000 standartlan Beynəlxalq Standartlar Təşkilatımn (BST, ingilisca: The International Organization for Standardization - ISO) Texniki Komitəsi tərəfindən hazırlanır. Hazırda ISO/TS207 sisteminin hazırlanmasında dünyamn 66 öLKəsinin ekoloji ekspertləri iştirak edir. 1S014000 seriyasımn ilk standartlan rəsmi şəkildə 1996-cı ildə qəbul edilmişdir.

Cadval 10.6. ISO 9000 standartlar aihsinin tasnifatı

Standartlar xarakterik xüsusiyyətləri 180 9001:2000180 Keyfiyyət menecmenti sistemi. Tələblər. Keyfiyyətin idarə olnnmasınm ümnmi əsaslan -1 hissə. 9000 -1:1994 Keyfiyyətin idarə olnnmasımn ümnmi əsaslan -11 hissə; ISO 9001, ISO 9002, ISO 9003-ün tətbiq olunması haqqmdakı ümumi müddəalar. ISO 9000 - Keyfiyyətin idarə olımmasımn ümumi əsaslan - III hissə: Proqram təminatımn hazırlanması və xidməti haqqmda ümumi 2:1993 ISO müddəalar. Keyfiyyətin idarə olımmasımn ümnmi əsaslan - IV lussə. Keyfiyyətin idarə olımmasımn ümumi əsaslan və keyfij'yət sistemlərinin 9000 - elementləri-1 hissə. Ümumi müddəalar. Keyfiyyətin idarə olımmasımn ümumi əsaslan və keyfiyyət sistemlərinin 3:1991 elementiəri-11 hissə. Xidnratlər üzrə ümumi müddəalar. Keyfiyyətin idarə olımmasımn ümumi əsaslan və keyfiyyət sistemlərinin elementləri-l 11 hissə. Emal materiallan üzrə əsas müddəalar. ISO 9000 - Keyfiyyətin idarə olunmasınm ümumi əsaslan və keyfiyyət sistemlərinin elemenÜəri-IV hissə. Keyfiyyətin yaxşılaşdıniması üzrə əsas müddəalar. Keyfiyyətin idarə olımmasımn auditi üzrə əsas müddəalar. 4:1993 ISO 9004 Sistemin keyfiyyətinə nəzarət üzrə əsas müddəalar-II hissə. Auditor-eksperdər üçün sistemin keyfiyyətinin yoxlamimasmdakı kvalifıkasiya tələbləri. -1:1994 ISO 9004- Sistemin keyfiyyətinə nəzarət üzrə əsas müddəalar-III hissə. Yoxlama proqramlan üzrə əsas müddəalar. ölçü cihazlannm keyfıj^ətinə təminat verən tələblər-I hissə. 2:1999 ISO Keyfiyyət üzrə rəhbərliyin əsas müddəaları.

9004-3:1993

270 X rosiL. Tomori MUHAFİZONİN EKOLOJİ PRİNSİPLORİ

Bu standartlann hazırlanmasında BS7750 Britaniya standartları və məhsulun keyfiyyətinə nəzarət üzrə beynəlxalq ISO 9000 standartlan əsas götürülmüşdür. ISO 14000 standartının son məqsədi müəssisənin iqtisadi və sosial tələblərini ödəməklə yanaşı, ətraf təbii mühitin mühafizəsinə və onun çirklənməsinin qarşısımn alınmasına yardım etməkdən ibarətdir. Bu standart digər standartlardan xeyli fərqlənir. Onlar kəmiyyət parametrlərinin gözlənilməsinə (tullantıların həcmi, zərərli maddələrin konsentrasiyası və s.) və texnoloji tələblərə (hərhansı bir texnoloji prosesin istifadə olunması) qarşı yönəlməmişlər. ISO 14000 seriyası standartlannm əsas predmeti Ətraf Mühiti İdarsetms Sistemidir (ƏMİS, ingilisca: Environmental Management Sys- tem-EMS). Bu standartlara görə, müəssisələrdə xüsusi idarəetmə prosedurları tətbiq edilməli, müəyyən sənədlər tərtib edilməli və bu sahə üzrə cavabdeh şəxs təyin olunmalıdn. Standartlar üç əsas aspekti əhatə edir: • təşkilat struktura və məsuliyyət-cavabdehlik sistemi; • idarəetmə prosedmlan; • sənədləşmə sistemi. Seriyamn əsas sənədi olan ISO 14001 müəssisənin ekoloji siyasətində milli standartlara əməl edəcəyim qeyd etməsi halı istisna olmaqla, müəssisənin ətraf təbii mühitə təsiriıra qarşı heç bir tələb irəli sürmür. Bn, ondan irəli gəlir ki, ISO 14000 beynəlxalq standart olaraq milli normativlərin təsir sferasına müdaxilə etməməlidir. ISO 14000 standartlan könüllülük prinsipinə əsaslamr. Onlar qüvvədə olan qanun və normativlərin tələblərini əvəz etməyib, sadəcə müəssisənin ətraf təbii mühitə necə təsir etməsi, ekologiya sahəsindəki qanun və normativ sənədlərin tələblərinin müəssisə tərəfindən necə yerinə yetirilməsi məsələlərini müəyyən edir. Hesab edilir ki, ISO 14000 standartlan sistemi ətraf mühitə arznolnnmaz təsirlərin azalmasım üç səviyyədə təmin edir: • müəssisə səviyyəsində-müəssisələrin ekoloji “davramşlan” vasitəsilə; • milli səviyyədə-milli normativ bazalara və dövlətin ekoloji siyasətinin tərkib hissələriıra edilən uyğun əlavələr vasitəsilə; • beynəlxalq səviyyədə-beyıralxalq ticarətin şərtlərinin təkmilləşdirilməsi vasitəsilə. Aşağıdakı cədvəldə ISO 14000 standartlar sistemi verilmişdir: Csdval 10.7. ISO 14000 standartları sistemi

işarəsi Adı Ətraf Mühiti İdarəetmə Sistemləri-Spesifikasiya və əsasnaməyə dair tələblər ISO Ətraf Mühiti İdarəetmə Sistemləri-Ekolojiyardnmn prinsipləri, sistemləri və 14001:1996 metodlanmn ümnmi tövsiyələri Ekoloji audit üzrə əsas tövsiyələr-ümumi prinsiplər ISO Ekoloji audit üzrə əsas tövsiyələr-Audit prosedurlan-Ətraf mühitin idarəetmə 14004:1996 sistemlərinin auditi

271 ЕКОЬОЛ MENECMENT

işarəsi Adı Ekoloji audit üzıə əsas tövsiyələr-Ekoloji audit üzrə kvalilikasiya mey arlan ISO 14012:1996 ISO (ixtisas tələbləri) 14015:2001 ISO Ətraf Mühiti İdarəetmə-Sənaye obyektiərinin və təşkilatlann ekoioji qiymətləndirilməsi 14020:2000 ISO Ekoloji markalama. yarhqvə deklarasiyalar-ümumi prinsiplər 14021:1999 ISO Ekoloji markalama,yarlıq və deklarasiyalar-II Hissə: ekoloji markalama (nişanlamaj-özünüdeklarasiyaetmə əsaslı ekoloji tələblər 14024:1999 ISO^R Ekoloji markalama,yarlıq və deklarasiyalar-I Hissə: ekoloji markalama- 14025:2000 ISO Prinsiplər və qaydalar Ekoloji markalama,yarlıq və deklarasiyalar-III Hissə: ekoloji deklarasiyalar 14031:1999 Ətraf Mühiti İdarəetmə - Ekoloji göstəricilərin qiymətləndirihrrasi - Əsas tövsiyələr ISO^R 14032:1999 Ətraf Mühiti İdarəetmə-Ekoloji göstəricilərin qiymətləndirilməsinə dair nümunələr ISO 14040:1997 Ətraf Mühiti İdarəetmə-Həyat dövriyyəsinin qiymətləndirilməsi-Prinsiplər və Struktur. ISO 14041:1998 Ətraf Mühiti İdarəetmə-Həyat dövriyyəsinin qiymətləndirilməsi-Məqsəd və imkaniann müəyyənləşdirilməsi, inventar analiz ISO 14042:2000 Ətraf Mühiti İdarəetmə-Həyat dövriyyəsinin qiymətləndirilməsi-Həyat dövriyyəsinə təsirin qiymətləndirilməsi ISO 14043:2000 Ətraf Mühiti İdarəetmə-Həyat dövriyyəsinin qiymətiəndirilməsi-Həyat dövriyyəsinin interpretasiyası ISO^R 14047 ISO^S Ətraf Mühiti İdarəetmə-Həyat dövriyyəsinin qiymətiəndirilməsi-İSO 14042-nin 14048:2002 ISO/TR tətbiqim dair misallar Ətraf Mühiti İdarəetmə-Həyat dövriyyəsinin qiymətiəndirilməsi-Sənədiərin 14049:2000 ISO formaü 14050:2002 ISO^R Ətraf Mühiti İdarəetmə-Həyat dövriyyəsinin qiymətiəndirilməsi-İSO 14041-in tətbiqim dair misaiiar 14061:1998 ISO^R Ətraf Mühiti İdaıəetmə-Terminoloji iüğət Meşə təsərrüfaü müəssisələri üçün ISO 14 001 və ISO 14004 standartlarmm 14062:2002 istifadəsi üzrə məlumatlar ISOAVD14063 Ətraf Mühiti İdarəetmə-İstehsal layiqlərində ekoloji aspektlərin və inkişafın inteqrasiyası ISO/AWI14064 Ətraf Mühiti İdarəetmə-Ekoloji kommunikasiya- Əsas tövsiyələr və misallar Oranjeriyalarda qazlatm emissiyası səviyyəsi üzrə ölçımlər, hesabatlarm ISO 19011:2002180 tərtibi saqiərində real fəaliyyətin və layihə səmdləri göstərieilərinin müqayisə oinmnası üzrə əsas tövsiyələr Guide 64:1997 Keyfiyyətin idarəetim sistemlərinin və ətraf mühiti idarəetmənin anditi üzrə əsas tövsiyələr. Bu standart ISO 14010, ISO 14011 və ISO 14012 standarüanm əvəz ISO/EC Guide 66 edir Ekoloji aspektlərin istehsal standartlamıa əlavə edilməsi üzrə əsas tövsiyələr Ətraf Mühiti İdarəetmə Sistemlərinin (ƏMİS) qiymətləndirilməsi və sertihkatlaşdmimasım /qeydiyyatım həyata keçirən orqanlara olan ümnmi tələblər

272 X losiL.TƏBiəTi MÜHAFIZƏNIN KKOLOJI PRINSIPLƏRI

OHSAS 18000 (Occupation Health Safety Assesment Series) - sağlamlığın və təhlükəsizliyin idarə edilməsi sistemi olub təşkilatlarda əmək təhlükəsizliyinin idarə edilməsi sisteminin yaradılmasına yönəlmişdir. Standartın tələbləri bütün müəssisələrə şamil edilə bilər. OHSAS 18001:1999 (Occupation Health Safety Assesment Series) tələbləri əsasında sertifikatlaşdmimış və qurulmuş müəssisənin menecment sistemi ona aşağıdakı üstünlükləri verir:

Cadval 10.8. ISO 14000 seriyasına daxil olan standartların tstbiq qaydası

Təşkilatiaspd^

Ətraf Mühiti İdarəetmə Sistemlərinin yaradılması ISO 14001, ISO 14004, ISO 14061 ISO 19011 (ISO 14010, Ekoloji auditin.və onunla bağlı digər tədqiqatlann apaniması ISO 14011, ISO 14012-ni ƏVƏZ edir), ISO 14015 Ekoloji göstəricilərin qiymətləndirilməsi ISO 14031, ISO 14032 ISO 14063 Kommunikasiya göstəriciləri Məhsul və xidmətlər: ISO 14020, ISO 14021, ISO 14024, ISO 14025 ISO 14040, ISO 14041, ISO 14042, Ekoloji deklarasiyalar və tələblərdən istifadə olunması ISO/TR 14043,ISO/TR 14047, ISO^S 14048, ISO/TR 14049 ISO/TR 14062, ISO Guide 64 Həyat dövriyyəsinin qiymətləndirilməsi ISO 14050

İstehsal standartlarına ekoloji aspektlərin əlavə edilməsi Terminlər və təriflər: T<=»rminnlnii

təhlükəli istehsalat amillərini nəzarətdə saxlamaq; istehsal prosesi zamam mümkün riskləri idarə etmək; insidentlər, qəzalar və gözlənilməz hadisələrin yaranmasımn qarşısım almaq; uyğun olmayan hərəkətlər nəticəsində baş verən itkilərin qarşısım almaq; müəssisənin imicinə əlavə müsbət ştrix gətirmək.

273 EKOLOJI MENEOMENT

Müəssisələrdə sosial cavabdehliklər üzrə tələblər haqqındakı idarəetim sistemi SA 8000:1997 standartlan əsasında qumim. Digər standartlar sistemi peşə tahlükssizliyi və sağlamlıq üzrə ISO 13485/488 tələblər sistemidir. ISO 13485 və ISO 13488 tibbi avadanlıqlar və mallann (bilavasitə və dolayı tibbi alətlər, aparatlar, cihazlar, materiallar və digər avadanlıqlar) istehsalı ilə məşğnl olan müəssisələrdə keyfiyyətin idarə edilməsi sistemləridir. 2003-cü iün ortalanndan qüvvəyə minmiş ISO 13485 sistemi ISO 9000:2000-in, ISO 13488:1996 isə ISO 9002:1994-ün tələblərirra yaxındır.

Şəkil 10.7. ARDNŞ-nintabe stmktnrlanmn əldə etdüdəri ISO sertifikatları

ISO/TS 16949:2002 - ISO 9000 Standartlan əsasında hazırlanmış, avtomobil sənayesi sahələri üçün nəzərdə tntnlmnş standartlar sistemidir. Meşə ehtiyatlanma idarə edilməsi satesində FSC standartlan sistemi (Forest management + Chain of Custody) yaradılmışdır.

274 X FƏSIL TƏBIƏTI MUHAFI/VWIN EKOLOJI PRINSIPLƏRI

Csdvəl 10.9. ARDNŞ-nin ISO sertifikatlarım almış teşkilatlaım siyahısı (SOCAR 2010: Tabiəth harmoniyada)

Tləşkü atmadı ISO standartı sertifikatı TS EN ISO 9001:2008 Keyfiyyəti İdarəetmə sistemi; TS EN ISO Kompleks Qazma İşləri 14001:2004 Ekologiya İdarəetmə sistemi; TS 18001:2008 Əməyin Tresti mühafizəsi və təhlükəsizliyi idarəetmə sistemi TS EN ISO 9001:2008 Keyfiyyəti İdarəetmə Ekologiya İdarəsi sistemi TS EN ISO 14001:2004 Ekologiya İdarəetmə sistemi TS 18001:2008 Əıırayin mühafizəsi və təhlükəsizliyi idarəetmə sistemi

TS EN ISO 9001:2008 Keyfiyyəti İdarəetiıra sistemi İnformasiya TS 18001:2008 Əməyin mühafizəsi və təhlükəsizhyi idarəetmə sistemi Texnologiyaları və Rabitə İdarəsi

TS EN ISO 9001:2008 Keyfiyyəti İdaıəetnra Heydər Əliyev adma BNEZ sistemi TS EN ISO 14001:2004 Ekologiya İdarəetmə sistemi TS 18001:2008 Ərırayin mühafizəsi və təhlükəsizliyi idarəetmə sistemi TS EN ISO 9001:2008 Keyfiyyəti İdarəetmə sistemi TS EN ISO 14001:2004 Ekologiya İdarəetmə sistemi TS 18001:2008 Əməyin mühafizəsi və Neftqaztikinti tresti təhlükəsizliyi idarəetmə sistemi; TS EN ISO/IEC17024 - “Personalın (qaynaqçılann) sertifıkatlaşdıniması meyarlan” sertifikatı TS EN ISO/IEC 17025 - "Yoxlama və smaq işlərinin yetərliliyi" sertifikatı

ISO 9001:2000 “Keyfiyyəti İdarəetmə Sistemi”, Rusiya ISO 14001:2004 “Ekoloji Menecment Sistemi”, Rusiya OHSAS 18001:2007 “Peşə Xəzər Dəniz Neft Təhlükəsizliyi və Əməyin Mühafizəsi üzrə Menecment Sistemi”, Rusiya ISO Donanması 9001:2000 “Keyfiyyəti İdarəetmə Sistemi”, Rusiya ISO 14001:2004 “Ekoloji Menecment Sistemi” ,Rusiya OHSAS 18001:1999 “Peşə Təhlükəsizliyi və Əməyin Mühafizəsi üzrə Menecment Sistemi”, Rusiya

Heydər Əliyev Adma Bakı Dərin özüllər Zavodn

Mərkəzi Neftçilər TS EN ISO 9001:2008 Keyfiyyəti İdarəetmə sistemi xəstəxanası

"Ekol" Mühəndislik TS EN ISO 14001:2004 Ekologiya İdarəetmə Xidmətləri QSC sistemi TS EN ISO 9001:2008 Keyfiyyəti İdarəetmə

275 EKOLOJİ MENECMENT

Bu sistem meşələrin idarə edilməsi sistemlərində ekoloji tələblərin yeriıra yetirilməsinə sövq edən iqtisadi stimulların tətbiq edilməsim təbliğ edir. Azərbayeanda bu sahədə son dövrlərdə irəliyə doğra xeyli addım atılmışdır. “Azersım Holding”-ə daxil olan "SUN-TEA Azərbaycan” 1999-cu ildə Azərbaycanda ilk dəfə olaraq ISO-9002 keyfiyyət sistemi sertifikatım. 2003-cü ildə HACCP sertifikatim, 2005-ci ildə isə yemdən Azərbaycanda ilk dəfə ISO 14001 ekoloji menecment sertifikatım almışdır (bir daha qeyd etmək istəyirik ki, HACCP sertifikatı istehsal olunan qida məhsulunda heç bir fiziki, bioloji və kimyəvi təhlükənin olmadığım təsdiqləyən sertifikatdır). Ekoloji sığorta. İqtisadi kateqoriya olan sığorta mahyyənin tərkib hissəsidir. Sığorta iqtisadi Kateqoriya Kimi müxtəlif fövqəladə hallar baş verdİKdə dəyən ziyamn ödənilməsi və vətəndaşların şəxsi həyadan ilə bağlı hadisələr zamam onlara maliyyə yardıımmn göstərilməsi ilə əlaqədar məqsədli pul vəsaiti fondlannm yaradılması və istifadəsi prosesidir. Sığorta zamam, adətən, iki tərəf iştirak edir: sığorta olunan və sığortaçı. Sığortaçı kimi dövlət, səhmdar və ya sığorta fondunu yaratmaq və istifadə etmək səlahiyyətiıra malik olan digər sığorta təşkilatian çmş edir. Sığorta etdirən kimi isə dövlət, bələdiyyə, kooperativ, səhmdar, hüquqi və fiziki şəxslər çıxış edir. Öz ilkin qaynaqlanm Hammurapi qanunlanndan götürən sığorta işinin təşkihnin 4 min ilə qədər yaşı vardır. Bu qanunlann birində ticarət mallanmn daşınması zamam quldur basqmIan və ya yük dəvələrinin qəfil məhvi zamam dəymiş zərərin birgə ödənilməsi haqqmda çarva- darlarla tacirlər arasındakı razüaşmadan bəhs edilir. Dünya təcrübəsində, o cümlədən Azərbaycanda 5 sığorta növü mövcuddur (Şəkil 10.8., 10.9.).

Sıi|artaniNi! 'Movhtrt

Onillik ŞtCJ fjr 1.1', I MD5HllıVV-'f

(ilkilər vcı ona olan risklər, ırliı].-)! şH:*:slərə dnyHf ■ •", :.ı (üçüncü şnxs rə rl ə r, sahibkarlıq- qarşısında olan fijii livyfti risklorij. məsııüyyatlor)

Şəkil 10.8. Ekoloji sığortamn növləri

276 X 1-OSIJ..TOBIƏTI MÜHAFIZƏNIN FKOLOJI PRINSIPLƏRI

Sığorta müqavilələrinin bağlanmasına əsaslanmış tədiyyə əsaslı sığorta sistemi, təkrar sığorta anlayışları orta əsrlərdə qədim İtaliya şəhərlərində yaramb. Arüq sığorta sisteminə zərərlərin qarşılığımn ödənilməsi kimi baxılmağa başlandı. Burada sığortaçılar tərəfindən qəbul edilən risklər azaldılır, sığorta şirkətinin riskinin müəyyən bir hissəsi digər sığorta şirkətlərinə ötürülürdü. XX əsrin 60-cı illərindən etibarən ətraf mühitin neqativ təsirlərə məraz qalması kəskin şiddətlənməyə başladı. Ətraf mühitə vuralmuş ziyamn ödənilməsi üçün maliyyə zəmanəti yaratmaqla ekoloji təhlükəsizhyin təmin edilməsində sığorta işindən istifadə də bn dövrə təsadüf edir. Ekoloji-hüqnqi münasibətlərin ekoloji sığorta satesim nüfiızımım artması nəticəsində əvvəlcə sənaye qəzalarında, daha somalar isə ekoloji təsirlər nəticəsində ziyan dəymiş "üçüncü şəxsə” aid olan aspektlər cəlb edildi. Təbiətdən istifadə sferasmdakı sığorta işinin təşkili üzrə dünya təcrübəsində ətraf mühitə və "üçüncü şəxsə” dəymiş ziyan dövlət büdcəsindən deyil, bazar iştirakçılaımm vəsaiti hesabına ödənir. Bn, dövlətə preventiv tədbirlər üçün daha böyük vəsaitlər ayırmağa, bərpa işlərini daha effektiv teyata keçirməyə imkan verir. Ekoloji sığorta işinin inkişafımn əsas motivlərindən biri odm ki, ekoloji ziyanlarm təsiri yanğınların və təbii fəlakətlərin vurduğu ziyandan dəfələrlə çoxdur. Məsuliyyətin ekoloji sığortası işi ilk dəfə ABŞ-da keçən əsrin 70-ci illərində yarandı. Bn l^rəkat ekoloji risklərin könüllü idarə edilməsi deyil, ətraf mühitin çirklənməsi üzrə məsnhyyətin hüqnqi rejiminin sərtləşdirilməsi kimi meydana gəldi. Sığorta nrahsullanna olan tələbat ABŞ-da ətraf mühitin çirklənməsindən müdafiə zəminində yarandı. ABŞ-da "Havamn təmizliyi haqqında akf (1970), “Snynn təmizliyi haqqmda akf (1972) və s. hüquqi sənədlərin qəbuln, “çirkləndirici ödəyir" prinsipinin qəbnin məhz bu dövrə təsadüf edir. Ətraf mühitin çirklənməsi zamam ümumi vətəndaş məsuliyyətinin sığortası tədricən sığortaçılar tərəfindən bütün müqavilələrdən çıxanidi. "Ekoloji ziyamn və onun təsirlərinin qarşısımn alınmasına yönəlmiş ekoloji nrasııtiyyət haqqmda” Avropa Parlamentinin və Avropa Şurasımn 2004/35/CE nömrəli direktivi ekoloji məsuliyyəti yeni mərMəyə çatdırdı (21.04.2004). Burada (maddə 21) xüsusi qeyd edildi ki, “müəssisə rəhbərləri preventiv tədbirlər üçün xərclər ödənrahdif’. Direktivin 25-ci maddəsində qeyd edilir ki, ətraf mühitin mühafizəsi üzrə fəaliyyət göstərən qeyri-höknmət təşkilatlan bu direktivin effektiv tətbiqi üçün zəmri imkanlar əldə etrırahdir. Adı çəkilən direktivdə (Maddə 2) "ekoloji ziyan” deyərkən, aşağıdakılar nəzərdə tutulur: a. mühafizə olunan növlərə və təbii teyat mühitlərinə əhəmiyyətli dərəcədə mənfi təsir edən istənilən ziyan. Bu təsirlərin səviyyəsi ilkin şəraitlə müqayisədə xüsusi Əlavələr (növlərin sayı, sıxlığı, çoxalma xüsusiyyətlərini və s. əks etdirən xüsusi göstəricilər) əsasında qiymətləndirilir;

277 EKOLOJI MENECMENT

b. su hövzələrinin ekoloji, kimyəvi, kəmiyyət göstəriciləriıra ətemiyyətli dərəcədə mənfi təsir edən istənilən ziyan; C. torpaq resnrslanna vnmlmuş, insan sağlamlığına risklər yarada bilən ziyanlar. Bu zaman “ziyan” deyərkən, təbii resursların ölçülə bilən mənfi dəyişiklikləri və ya təbii resursların keyfiyyətlərindəki ölçülə bilən pisləşmələr nəzərdə tutulur. Avropa ölkələrində ekoloji risklərin sığorta sistemi özündə bir neçə sığorta müdafiəsini əks etdirir: • ətraf mühitin qəza (qəfil) nəticəsində və tədrici çirklənməsinə görə ırrasuliyyətin, ümumi məsuhyyətin sığortası çərçivəsində sığortası; • ətraf mühitin yalmz qəza (qəfil) ıraticəsində çirklənməsinə görə məsuhyyətin, ümumi məsuhyyətin sığortası çərçivəsində sığortası; • ətraf mühitin qəza (qəfil) mticəsində və tədrici çirklənməsinə görə ırrasuliyyətin, ekoloji sığorta çərçivəsində sığortası; Ətraf təbii mühitin mühafizəsinin və ekoloji təhlükəsizliyin təminatımn iqtisadi mexanizm alətlərindən biri də müəssisə və təşkilatlann, o cümlədən insanların, onlann mülkiyyət obyektlərinin, gəlirlərinin ekoloji və təbü fəlakətlərə, qəzalara qarşı könüllü və ya icbari ekoloji sığortasıdır (Şəkil 10.9.). Ekoloji sığorta deyərkən aşağıdakı fəahyyətlər kompleksi nəzərdə tutulur: • Müəssisənin məsuliyyətinin sığortası. Bu qəfil və qərəzsiz qəzalar ıraticəsində ətraf təbii mühitin çirklənməsi zamam yaranan yüksək ekoloji təhlükə mənbəyinin, əmlak maraqlanmn sığortası nəticəsində vuralmuş ziyamn kompensasiyasım təmin edir, təbiəti mühafizə tədbirlərinin həyata keçirilməsi, ekotəhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün əlavə maliyyə mənbəyi yaradn. • Vətəndaşlann və hüquqi şəxslərin həyati vacib maraqlamıa qarşı ekoloji təhlükə yaradan əvvəllər çirklənmiş təbiət obyektlərinin sahibkarlanmn (istifadəçilərin) məsnhyyətinin sığortası. Ekoloji risklərin retrospektiv sığortası. Ekoloji sığortamn iqtisadi mahiyyəti ondan ibarətdir ki, o, sığorta təşkilatlannda və ya yaradılmış sığorta fondlarında pul vəsaitlərini cəmləşdirir, üçüncü şəxslərə vurulmuş ziyam kompensasiya etmək məqsədilə bu vəsaiti onlar arasında yenidən bölüşdürür. Ekoloji sığorta aşağıdakı funksiyaları həyata keçirir: • preventiv funksiya (fövqəladə hallar nəticəsində yaranan qəzahhğı və vnmlmnş .ziyam azaldan preventiv tədbirləri maliyyələşdirmək); • nəzarət funksiyası (sığorta olunamn həyata keçirdiyi preventiv tədbirlərə sığorta təşkilatı tərəfindən nəzarət); • sosial funksiya (əhalinin müdafiəsi: sığorta təşkilaü tərəfindən aynimış vəsait müəssisə işçilərinin və əhalinin sosial müdafiəsinə yönəldilir); • kompensasiya funksiyası (vumlmuş ziyan və məmz qalmış itkilərin kompensasiyası);

X |•OSП..TQmOTI MÜHAFİZƏNİN EKOLOJİ PRİNSİPLƏRİ

• İnvestisiya funksiyası (sığorta ehtiyatından investisiya fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsi); • informasiya funksiyası (sığorta haqqında müqavilənin şərtiəriıra əsasən sığortalanmış müəssisədə ekoloji audit apanhr). Azərbayeanda sığorta işi neft sənayesinin yaranması və inişafı ilə bağlıdır. İlk neft və gəmiçilik şirkətlərinin yaranması və inkişaft sığorta işinin təşkiliıra rəvac verdi. Azərbaycanda sığorta sahəsində fəaliyyət göstərən ilk şirkət dəniz gəmilərinin sığortası ilə məşğul olan "Lloyd” ingilis sığorta şirkətinin fıliah, yüklərin sığortası ilə nöşğul olan “Repman və Rust” ticarət evi," Alman Livantiya Xətti" Cəmiyyəti olmuşdur. 1912-ci ildə təkcə Bakıda 30 sığorta cəmiyyəti və agentliyi fəaliyyət göstərirdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Azərbaycan Parlamentinin 1918-ci il iclasında "fəhlə məsələsi” məramnaməsində (müddəa 45) digər məsələlərlə yanaşı, fəhlələrin sığorta edilməsi, müəssisələrdə tibb xidmətlərinin təşkili məsələləri də qeyd edihr (Ssmsndsrov S., 2013). Azərbaycanda sığortamn növləri könüllü və icbari formada həyata keçirilir. Bu gün Azərbaycanda aşağıdakı sığorta xidmətləri mövcuddm: • həyat sığortası - sığortalanmış şəxsin ölümü, sağlamlığı, iş qabiliyyətini bu və ya digər dərəcədə itimrasi ilə bağh sığorta növüdür.

[HUMHıiniilininEn Sığortalanmış risk i növləri uzrə wnndm-A

Jrklənməlsrl

Təhlükəli istehsalat və təsərrüfat obyektlərinin istismarı nəticəsində ətraı mühitə olan risklərin sığortası 2. Sənaye və ticarət komplekslərinin istismarı ilə əlaqədar yaranan qəzalar nəticəsində ətraf mühitin çirklənməsi risklərinin sığortası 3. Stasionar quru obyektlərinin istismarı zamanı yaranan qəzalar nəticəsində Ətrafı rnühitih çirkləndiricilərdəıi [mühafizəsi, ' cümlədən ətraf mühitin çirkənməsi risklərinin sığortası çirklənrfıiş; braziləriniıtəmizlərirnosii i [mbşğull olanı 4. Tədqiqatlar və işlərin aparılması zamanı ətraf mühitin çirklənməsi üzrə müəssisələr vətəndaş məsuliyyəti risklərinin sığortası 5. Tikinti işlərinin apanidiğı zaman ətraf mühitin çirklənməsi üzrə vətəndaş məsuliyyəti risklərinin sığortası

'erliı icrƏi strukturlarının tabeçiliyində olan əşkilatlar

Şəkil 10.9. Ekoloji sığorta müqaviləsinin növləri

279 EKOLOJI MENECMENT

• qeyri - həyat sığortası - sığortaçıya vurulan zərərin ödənilməsi ilə bağlı olan sığorta növüdür; • könüllü sığorta - sığortaçı ilə sığortalı arasında bağlanan müqavilə əsasında müəyyən olunur. Könüllü sığortamn aparılması qaydası “Sığorta haqqında” Qanunla və Azərbaycan Respublikasımn Mülki Məcəlləsi ilə müəyyənləşdirilir. Azərbaycan Respublikasımn “İcbari ekoloji sığortası haqqında" qanunu ətraf təbii mühitin qəza nəticəsində çirklənməsi zamam əhalinin həyatına, sağlamlığına , əmlaka, ətraf təbii mühitə vurulan zərərə görə mülki məsuliyyətin icbari sığortalanması şərtlərini və qaydalarım müəyyən edir, hüquqi, fiziki şəxslərin, habelə dövlətin və bələdiyyələrin əmlak mənafelərinin qorunmasına təminat verir. Ekoloji sığorta haqqmda qanunvericilik Azərbaycan Respublikasımn Mülki Məcəlləsindən, “Sığorta haqqmda", "Ətraf mühitin mühafizəsi haqqmda”, “Texniki təhlükəsizlik haqqında" Azərbaycan Respublikasımn qanunlanna və digər normativ hüquqi aktlara əsaslamr. Ekoloji sığorta fəaliyyəti - təhlükə mənbəyinə malik olan və mülki məsuliyyəti sığortalanan müəssisənin və ya fərdi sahibkarın obyektində mümkün qəza və texnogen fəlakət nəticəsində əhaliyə, əmlaka və ətraf mühitə vumlan zərərin ödənilməsi üçün təminat sisteminin yaradılmasına yöıraldilən, qanuna görə həyata keçirilən sığortaçıların və sığorta bazanmn digər iştiıakçılanmn fəaliyyətidir. Ətraf təbii mühitin qəza nəticəsində çirklənməsi zamam insanlann həyatına və sağlamlığına, üçüncü şəxslərin əmlakına, habelə ətraf təbii mühitə vnrdnğn zərərə göıə təhlükə mənbəyi olan müəssisələrin mülki məsuliyyəti ilə bağlı əmlak mənafeləri ekoloji sığorta obyektidir. Ekoloji sığorta təhlükə mənbəyi olan müəssisə ilə sığortaçı aıasmda qanunvericiliyə uyğun olaraq bağlanan müqavilə əsasmda apanin (Şəkil 10.9.). Bn müqavilə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin “İcbari ekoloji sığorta müqaviləsinin bağlanma Qaydası və icbari ekoloji sığorta müqaviləsi və şəhadətnaməsinin formalan”mn təsdiq edilməsi haqqmda Qəranmn müddəalarına uyğun olaraq, sığorta olunanla (sığorlah) sığorta edən (sığortaçı) arasında ən azı bir il müddətə bağlamr. Qeyd etnrak lazımdn ki, Azərbaycanda ekoloji sığorta təcrübəsi kifayət qədər deyil. LaMn bnna baxmayaraq, Azərbaycanda ekoloji sığorta bazan artıq formalaşmaqdadır. Onun ölkəmizdə süıəth inkişafı bir sıra problemlərlə bağhdn: • bəzi yerlərdə (neftlə çirklənmiş torpaqlann, lay snlannm, təhlükəli tullanülann utilizasiyası və s.) ətraf mühitin çirklənməsinin yüksək səviyyədə olması; • ekoloji və iqtisadi-hüqnqi mexanizmlərin effektivliyinin aşağı səviyyədə olması; • real şəraitə nyğnn vahid və universal metodoloji bazamn olmaması; • ekoloji audit təcrübəsinin yetərli olmaması: • ekoloji risklərin təyin edilməsi və qiymətiəndirilməsindəki çətinüklər.

280 X FƏSIL.TƏBIƏTI MÜHAFİZƏNİN EKOLOII PRİNSİPLƏRİ

Ətraf Mühitə Təsirin Qiymətləndirilnösi (ƏMTQ). Bu termin (EIA, Environmental Impact Assessment) Ətraf Mühitə Təsirin Qiymətləndirilnösi üzrə Beyıralxalq Assosiasiya (lAA, International Assoäation for Impact Assessment) tərəfindən verilmişdir. Qiymətləndirmənin məqsədi planlaşdmlan istənilən təsərrüfat fəaliyyətinin ətraf mühitin duramuna və insan sağlamhğma olan təsirlərinin intensivliyinin, xarakterinin, təhlükəlilik dərəeəsinin üzə çıxaniması, ekoloji əsaslandmiimş sistemlər və qərarlann qəbul edilməsini nəzərdə tutur. ƏMTQ tələbləri ilk dəfə ABŞ-da ətraf mühitin mühafizəsinin milli siyasət Aktmda tətbiq edilmişdir (1970). 1985-ei ildə Avropa ölkələri Avropa Birliyinin 3.07.95 saylı Direktivi ilə Birlik hökumətləri qarşısında qərarlann qəbulu zamam ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsi tələbləri qoydu. 1995-ei ildə artıq 30-dan çox ölkə transsərhəd kontekstində ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsi haqqmdakı konvensiyaya qoşulmuşdu. AB ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsində 85/337EEC Direktivi, Orxus Konvensiyası, 2011-ci ildə qəbul edilmiş 2011/92 Direktivi və 200/42/EC strateji ekoloji qiymətləndirmə sənədlərini rəhbər tutur. Azərbaycan 1999-cu ildə bu konvensiyaya qoşulub. Beləliklə, ölkəmiz sərDdlərarası ekoloji nəticələrə səbəb ola biləcək fəaliyyətlər zamam bu layihələrin təsirinin qiymətləndirilməsi barədə öz üzərinə öhdəliklər götürüb. Konvensiya materiallarına görə bu tip layihələrin təsirinin qiymətləndirilməsinin ıratieələri qonşu ölkə üçün tamamilə əlçatan olmalıdır. ƏMTQ-nin tələblərinin əsas elementləri aşağıdakılardır: • nəzərdə tutulan fəaliyyətin müxtəlif variantlanmn ekoloji nəticələrinin qiymətləndirilnösi; • nəzərdə tutulan fəaliyyət layihəsinin hazırlanması və qərarlann qəbulu prosesində ictimaiyyətin iştirakı. ƏMTQ materiallannda aşağıdakı məsələlər öz əksini tapır: 1. Layihənin təsviri. Təklif edilən ideyamn və ya layihənin həyata keçirilməsinin əsas məqsədi; 2. Layilöiıin alternativləri. Nəzərdə tutulan fəaliyyətin məntiqli alternativləri; 3. Ətraf mühitin təsviri. Layilö və digər təkliflərin konkret ərazidəki mövcud ekoloji şərait zəminində (əvvəllər qəbul edilmiş qərarlar da daxil olmaqla) xarakteristikası, fəaliyyətin nəzərdə tutulduğu ərazidə ətraf mühitin uyğun zaman və məkamndakı mövcud vəziyyəti haqqında məlumatlar; 4. Fəaliyyət zamam təsir ediləcək bütün aspektlərin təsviri (məsələn, populyasiyalar, fauna, flora, hava, torpaq, su, humus, landşaft, mədəni irs və s.). Bu hissə yerli ekspertlərin iştirakı ilə həyata keçirihr; 5. Ətraf mühitə əlömiyyəüi təsirin qiymətləndirilməsi. Nəzərdə tutulmuş fəaliyyətin və onun alternativlərinin mümkün nəticələri.Təsirlər Leopold Matrisi vasitəsilə qiymətləndirilir. Məsələn, külək eneıji qurğulanmn inşası zamam əlömiyyətli təsir quşlan. EKOLOJI MENECMENT

onlann yuvalama yerlərinin zədələruırasi, istilik elektrik stansiyalannm inşası zamanı yüksək temperatnrin suyun təbii hövzələrə soyndnimadan axıdılması zamam su rejiminin pozulması kimi təsirlər ola bilər; 6. Yumşaltma tədbirləri. Cəmiyyət üçün yolverilməz olan mümkün nətieələrin qarşısımn alınması tədbirləri. Bu ƏMTQ-nin ən faydalı hissəsidir. Dördüncü mərhələnin sonunda ətraf mühiti əhəmiyyətli sarsıdan faktorlar aydm olnr. Bn nralnmat əsasında neqativ təsirlərdən yayınma, təsirləri zərərsiz hədd intervahna salmağm yollan işlənib hazulamr. Məsələn, külək qurğulan ilə əlaqədar ynxandakı misal əsasında, turbinlərin inşasım qnşlann miqrasiya və yuvalama vaxtından fərqh dövrə salmaqla; 7. Nəticələr. Hazulanmış layihənin realizasiyasımn monitorinq proqramınm və layitedən sonrakı mərlfölə üçün ekoloji anahz plam haqqında təkliflərin işlənib hazırlanması. Aşağıda qeyd olunan (“böhranlı”) fəaliyyətlər ƏMTQ sənədi olmadan işə başlaya bilməz: • neft, qaz, həmçinin,onlann emalı; • istilik elektrik stansiyalan; • bütün növ kimya sənayesi müəssisələri; • mikrobioloji istehsalat növləri;

Menecmentə yenidən baxış Yeni Ekoiöjj siyasət • Məqsəd

yaxşı iaşdırma ve vəäfeiər

TƏKMİLLƏŞMƏ PLAN

ANALİZ FƏALİYYƏT

Monitorinq • • Teşkiiati struktur

öiçməiər • Qavabdehiik • Təiim

Qeydiər* Audit Əiaqəiər

Şəkil 10.10. Ekoloji menecmentin mütəmadi təkmilləşmə sistemi X Fv1SIL.TƏBK-)TI MUHAFIZONIN CKOl.O.II PRİNSİPLƏRİ

İrimiqyash qara və əlvan metalluıgiya müəssisələri; kosmodromlar, dəmir yollan; metropolitenlər; neft və qaz borulan; limanlar, tərsanələr; çirkab sulanmn təmizlənməsi qurğulan; iri heyvandarlıq kompleksləri və s. ƏMTQ prosedum aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir. I mərhələ. Nəzərdə tutulmuş fəaliyyətin konsepsiyasmm işlənib hazırlanması. ƏMTQ- nin birinci mərhələsində əsas məqsəd sifarişçinin planlaşdırdığı, konkret ərazidə yaşayan insanlarm həyat şəraitinə təsir edəcək fəaliyyətlər haqqmda ictimaiyyətin məlumatlandınlmasıdu-. Bn mərhələdə hazırlanmış sənədlər aşağıdakı mövzulan əhatə edir: • sifarişçinin nəzərdə tutulan fəahyyət üzrə atacağı addımlann siyahısı; • baxılan layihə üzrə məntiqli alternativ təkliflərin verilnösi. II mərhələ. Ətraf mühitə olan mümkün təsirlərin müəyyən edilməsi. Bu mərhələnin məqsədi gələcək layihənin ətraf mühitə ola biləcək bütün mümkün təsirlərinin aşkar edilməsindən ibarətdir. Əlbəttə, burada söhbət konkret ərazidən və mövcud şəraitdən gedir. Bu nrarl-^lədə aşağıdakı işlər görülür: • layihə təklifinin texnoloji analizi; • layihə təklifinin məqsəd, vasitələr və realizasiya müddətinin, ırazərdə tutulan istehsahn yerləşəcəyi ərazinin əsaslandmiması; • layitenin reallaşacağı halda ətraf mühitə olan mümkün təsirlərin müəyyən edilməsi. Bu mərhələdə məlumatlar toplamr; • ətraf mühitin faktiki vəziyyəti haqqmda məlumatlann toplanması; • təsirlərin xarakteri və növləri, bu təsirlərin kəmiyyət-keyfiyyət göstəriciləri (miqyas, güc, dərinlik, dövrilik, zaman); • təsir obyektləri haqqmda məlumatlar. Bu mərhələnin yekun sənədi bütün maraqlı tərəflərə - hakimiyyət və dövlət-nəzarət orqanlamıa, ictimaiyyətə təqdim edilir. Bu təqdimatm əsas məqsədi layihənin reallaşacağı halda yaranacaq ən əhəmiyyətli nəticələri üzə çıxarmaqdan ibarətdir. Bütün tərəflərin maraqlan zəminində araşdınlan bu nəticələr ƏMTQ tədqiqatlanmn gələcək istiqamətlərini müəyyənləşdirir. Bu istiqamətlər ƏMTQ tədqiqatlanmn sərhədlərini, təsir obyektlərini, ətraf mühitdə və onun komponentlərində (su, hava, torpaq, bitki və heyvanlar aləmi. Yerin təki və s.) baş verəcək proqnoz dəyişiklikləri əhatə edir. III mərhələ. Mümkün ekoloji nəticələrin müəyyənləşdirilməsi. Bu mərhələ ərazidə nəzərdə tutulmuş fəaliyyət ilə bağlı olan ekoloji, sosial, iqtisadi və digər nəticələri nəzərdə

283 EKOLOJI MENEOMENT tutur. Nəticələrin qiymətləndirilməsi ikinci nrarlNənin materialları əsasında ictimai dinlənilər, görüşlər vasitəsilə müəyyənləşdirilir. İctimai dinləmələrin protokollan layili həlliii edilən düzəlişlərin əsaslandığı sənəddir. IV mərhələ. Layiliiıin korrektirovkası. Bu mərhələdə əsas nraqsəd ƏMTQ liirhələsini keçmiş sənədin korrektirovkasmdan ibarətdir. Bu mərhələdə aşkar edilmiş ekoloji əliiniyyətli pozisiyalar əsasında ətraf mühitdəki mümkün dəyişikliklər proqnozlaşdırılır. Proqnozun nəticələri əsasında mənfi ekoloji nəticələri qabaqlayan əlavə tədbirlər plam işlənib hazırlamr. V mərhələ. Ekoloji xülasənin haznlanması. Bu mərhələ nəticəsində hazırlanmış sənəd əsasında sifarişçi ictimaiyyətə zəmanət verir ki, layitenin reallaşması zamam heç bir mənfi ekoloji, iqtisadi, sosial və s. xarakterli fəsadlar olmayacaq. Ekoloji xülasədə aşağıdakı məlumatlar əks olunur: • ƏMTQ prosesinin apaniması zamam apanimış tədqiqatlarm əsas ıraticələri və xülasələr; • ətraf mühitə əhəmiyyəth təsirlərin nəticələri; • müəssisənin fəaliyyətinin bütün dövrü ərzində ekoloji təhlükəsizliyin təminaüna zəmanət.

284 X FƏSIL.TƏBIƏTI MÜHAFİZƏNİN EKOLOIt PRİNSİPLƏRİ

Əiraf Mühitin Mühafizəsi üzrə Yerli Fəaliyyət Planı (ƏMMYFP) və ya Local Environmen- lal Action Plans (LEAP) təbiəti mühafizə tədbirləri üzrə razılaşdmiımş fəaliyyətlər zamam yerli hakimiyyət orqanlannm və icmalann aktiv iştirakım özünə tedəf etmişdir. Bu fəaliyyətin öz qarşısına qoyduğu əsas məqsədlər aşağıdakılardır; • vətəndaşların fərdi və ietimai təşəbbüslərinin fəallaşdmiması; • ətraf mühitin mühafizəsi üzrə qərarlann qəbulu zamam ietimaiyyətin aktiv iştiralanm təşviqi; • mövcud ekoloji problemlərin müəyyənləşdirilməsi, analizi və orüarnı həlli yollanmn axtanlaraq tapüması; • ƏMMYFP-nin hazırlanması; • ƏMMYFP səıradində nəzərdə tutulmuş fəaliyyətlərin həyata keçirilməsi. BMT-nin “Avropada ətraf mühit” (Serbiya, 2007) adlı Avropa dövlətləri nazirlərinin VI beynəlxalq konfransmda qəbul edilmiş “Qərbi Avropa, Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələrində yerli proqramlar vasitəsilə təbiəti mühafizə üzrə idarəetmənin gücləndirilməsi" adlı sərraddə yerli fəaliyyət planlanmn yaradüması, l^yata keçirilməsi üzrə fəaliyyətlər müdafiə edilib. Azərbaycamn bir sıra şəhərlərində (Gəncə, Lənkəran və s.) yaradılmış təşəbbüs qmpu tərəfindən ƏMMYFP sənədi hazırlanmışdır. Müəssisənin ekoloji pasportu iqtisadiyyatın “böhranlf ’ satelərində çalışan müəssisələrə dövlət orqanlan qarşısında özlərinin təbiəti mühafizə fəaliyyətləri haqqındakı hesabaü sayıla bilər. Mövcud qanunvericiliyə görə, bu sənəd müəssisə tərəfindən təbii ehtiyatlardan istifadə olunmasına dair nra- lumatlan və onun fəaliyyətinin ətraf mühitə təsir göstəricilərini əks etdirən məcburi xarakter daşımayan normativ-texniki səırad olub könüllülük prinsipi əsasında tərtib edildikdən sonra Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin uyğun quramu (Ekoloji Ekspertiza İdarəsi) ilə razılaşdmiır. Obyektin və ya müəssisənin ekoloji pasportu - müəssisənin istehlak və istifadə etdiyi bütün növ resurslardan (ilkin-təbii, təkrar və s.) istifadəsini, o cümlədən ətraf təbii mühitə etdiyi bütün təsirləri müəyyənləşdirən normativ-texniki sənəddir. Ekoloji pasportda müəssisə haqqındakı məlumatlar aşağıdakı şəkildə qruplaşdmiır: müəssisə haqqmda ümumi məlumatlar; müəssisənin yerləşdiyi ərazinin ümumi təbii-iqlim şəraiti; istehsalın əsas texnologiyası və istehsal olunan məhsullar haqqmda məlumatlar; torpaq resurslarmdan istifadə haqqmda məlumatlar; atmosferə atılmalar haqqmda məlumatlar, istifadə edilən xammal, materiallar və eneqi haqqmda xarakterik məlumatlar; sudan istifadənin xarakteristikası; tullantilann xarakteristikası; torpaqlann rekultivasiyası haqqmda məlumatlar; müəssisənin ekoloji-iqtisadi fəaliyyəti haqqmda məlumatlar.

285 EKOLOJI I^NECMENT

10.3. ƏTRAF MÜHlTlN MÜHAFlZƏSlNİN MÜHƏNDlS QÜRĞÜLARI

Təbiətqorayucu tədbirləri iki əsas istiqamət üzrə təsnif etmək olar: 1. Ətraf mühitə olan neqativ təsirlərin qarşısım almaq məqsədilə həyata keçirilən tədbirlər; 2. Zərərli təsirlərin nəticələrinin ləğv edilməsinə yönəldilmiş tədbirlər. Təbiətqorayncn mühəndislik tədbirləri iki qrapa aynhr: 1. Çirkləndirici maddələrin atılmasmı və zərərli təsirlərin dərəcəsini azaldan tədbirlər: • texnoloji proseslərin təkmilləşdirihiKsi və az tullanüh texnologiyaların tətbiqi; • istifadə olıınan ehtiyatlann (yanacağın kükürddən təmizlənməsi, daş kömürün neft və ya qazla əvəz edihüCsi, benzindən hidrogen yanacağına keçid) keyfiyyətinin yaxşılaşdıniması və tərkibinin dəyişdirilməsi; • təmizləyici qurğnlann qnraşdmiması və tutulan tullanülann utilizasiyası; • xammalın kompleks istifadəsi və istehsalı, mühitin çirklənməsi ilə bağh olan ehtiyatlardan istifadənin azaldüması; • ynxanda qeyd olunan tədbirlərin tətbiq edilırrasiıra imkan verən və stimullaşdıran elmi-tədqiqat və elmi-texniki üsullann işlənib hazırlanması: • ətraf təbii mühitin keyfiyyət standartlannm işlənib hazırlanması, ekosistemlərin ekoloji tutumunun qiymətləndirilməsi, yeni texnologiyalann layihələndirilməsi, ekoloji-iqtisadi göstəricilər sisteminin və təsərrüfat fəaliyyəti normativlərinin hazırlanması və s. 2. Atılan çirkləndirid maddələrin və digər zərərli təsirlərin yayılma dərəcəsinin azalmasına sövq edən tədbirlər bunlardır: • çirkləndirid maddələrin atmosferə atilması üçün hündür və çox hündür bomlann, çirkab sulannm axıdılması zamam orüann qatdığımn tənzimlənməsi üçün müxtəlif konstruksiyalı bomlann inşası; • tnllanülarm neytrallaşdmiması, orüann basdıniması və konservasiyası; • istehlakçıya daxil olmamışdan əvvəl istifadə olunan resurslann təmizlənməsi (havarrm təmizlənməsi üçün evlərdə, metroda kondisionerlərin və havaçəkərüərin qmaşdıniması, içməli suyun təmizlənməsi və s.); • sn obyektləri və sənaye müəssisələrinin ətrafinda sanitar-mühafizə zonalanmn yaradılması, şəhər və qəsəbələrin yaşıllaşdmiması; • sənaye müəssisələrinin və avtonəqliyyat magistrallannm mənfi təsirlərini minimuma endirmək üçün orüann optimal yerləşdirilməsi (hidrometeoroloji amilləri nəzərə alaraq); • şəter tikintisinin "külək gülü", səs-küy təzyiqi və s. amilləri nəzərə almaqla rasional plarüaşdmlması; Vəsaitlərin yuxanda nəzərdən keçirdiyimiz iki istiqamət arasında rasional paylanması böyük ətemiyyət kəsb edir, lo - 20 il əvvəl bir çox sahələrdə daha ucuz və ayn-ayn rayonlarm

286 XIOSn..TƏBIOTIMUH4FIZƏNIN EKOLOJİ PRİNSİPLƏRİ

nöqteyi-nəzərindən effektiv sayılan ikinci qnıp tədbirlərə üstünlük verilirdi. LaMn bu gün birinci qrup tədbirlərdən daha çox istifadə olunur. Strateji tədbirlər - aztullanülı və resurslara qənaət edən, ideal mütendislik texnologiyalamtm işləıüb hazırlanmasıdır. LaMn buna ter zaman nail olmaq mümkün oimm. Məsələn, kommunal təsərrüfatlarda böyük həcmli məişət çirkab sulannm axıdılması zamam dövriyyə tiph su təminatım təsəvvür etmək çətindir. Buna görə də çirkab sulannm və atmosferə atılan zərərli maddələrin təmizləmir texnologiyalarının təkmilləşdirilməsi İrlə uzun müddət birinci dərəcəh vacib problem olaraq qalacaq.Təmizləyici qmğular üçün böyük xərc tələb edən texnologiyalar iqtisadi cəhətdən daha effektiv, ekoloji nöqteyi-nəzərdən daha mükəmməl olan texnologiyalarla əvəz olunmahdu. Ətraf təbii mühitin elementlərinin mühafizəsi üçün mühəndislik məsələlərinin həlh “Ekologiya” fənninin vəzifəsiu daxil deyil. Hava, su və torpağın təmizlənməsinin texnoloji həlli xüsusi fənnlərin predmetidir. Burada bəzi çirkab sulannm və atmosferə atdan tullanülann təmizlənməsi, l^mçinin bərk tullantüann yerləşdirilməsi, detoksikasiyası və utilizasiyasmm prinsipial sxemlərinə nəzər salacağıq. Atmosferə atdan qaz emissiyalannm təmizlənməsi. QazşəMlli tullantdarm tozdan təmizlənməsi zamam, adətən, fdtrlərdən istifadə olunur. Bəzi hallarda təmizlənmə prosesi qravitasiya, mərkəzdənqaçma, elektrik, yaxud akustik metodlarla çökdürmə vasitəsilə teyata keçirihr. Digər maddələrin təmizlənməsi üçün reagent, absorbsiya və hemosorbsiya üsullarmdan istifadə olunm. Qaz emissiyalannm tozdan təmizlənməsi siklorüarda fdtrlərin köməyi ilə teyata keçirilir. Siklon elə bir aparatdır M, buraya qaz axım qol bora vasitəsilə korpusun içinə daxd olaraq bunkerə doğra dairəvi irəliləmə hərəkəti edir. Mərkəzdənqaçma qüvvəsinin təsiri ilə toz qaü divarlarda toplamr. Tozun ayniması axımn 180" dönməsi nəticəsində baş verir. Təmizlənmiş qaz axım çıxış bomsunun köməyi ilə siklondan çıxaraq atmosferə aühr (Şəkil. 10.12). Çökmə sürəti qazın fırlanma sürətindən, siMonun və hissəciMərin diametr- lərindən asıbdır. SiMonun diametri qazlannyol verilən tozlanmasma görə təyin olunur:

SiMonun diametri, mm 800 600 500 400 300 200 10 0 ZərrəciMərin yol verilən 2.5 2.0 1.5 1.2 1.0 konsentrasiyası, kq/m* 0.8 0.6

Qazlann tozdan təmizlənməsi üçün müxtəlif süzgəclərdən (parça, dəıravər llltrasiya qatı, elektrosüzgəc və s.) istifadə edihr. Parça süzgəclərindən daha geniş istifadə olunur (Cədvəl 10.10).

287 EKOLOJI MENECMENT

Çıxış borusu Elektrofiltrlər duman və toz hissəciklərinin təmizlən- məsi üçün daha mükəmməl qurğulardır. Təmizlənmə pro- ırış sesi elektrik boşalma zonasında qazın zərbə ionlaşmasma qoi borusu əsaslamr. Elektıofiltrə daxil olan çirklənmiş qazlar xarici təsirlərin hesabına qismən ionlaşır. Elektrodlara verilən yüksək gərginlik nəticəsində elektrik sahəsində ionlaım və elektronlann hərəkəti sürətlənərək qaz moleknllan ilə toqquşur, onlan müsbət ion və elektronlara parçalayaraq ionlaşdınr. Yaranmış ion axım elektrik sahəsində sürət- lənir və reaksiya təkrar olunur, zərbə iorüaşması adlanan sürətli axın prosesi başlayır. Elektrofiltrlər, adətən, nran- fı elektrodlar rolnnda çıxış edir. Bu zaman müsbət yüklü hissəciklər elektrostatik, aerodinamik və ağırlıq qüvvələ- rinin təsiri ilə çökür. Filtrin təmizlənməsi elektrodlan silkələməklə həyata keçirilir. Sənayedə quru və yaş elektro- fıltrlərin bir neçə konstruksiyasından istifadə edilir. Elekt- rodlann formalanndan asılı olaraq elektrofiltrlər bomşə-

Şəkil 10.12. silindrik siklon killi və lövhəli növlərə aynlır (Şəkil 10.13.).

Cədval 10.10. Parça süzgaclarin

Termo- M-'şa Hissəciklərin ' . Dartılma j; davamlıhq, Təsirə davainlıhq Əsas ortadiametri. mm deformasiyası, il % m °C % lif ( ■■ qarşı qarşı Pambıq 20 65-80 Aşağı Yüksək 7-8 60 Yun 27 80 -100 Orta Aşağı 30-40 86 Kapron 65 -//- Yüksək 20-25 - Nitron 24 130 Yüksək Orta 16-22 83 Lavsan 20 140 -11- 20-25 75

şüşə 8 250 - 300 mll- -11- 2-3 55

Tullantıların qazşəkilli zərərli qatışıqlardan təmizlənməsi aşağıdakı yollarla həyata keçirilir; 1. Absorbsiya {lat. absorbio - sorma, hall etma) - tullantıların maye şəklində olan həlledi- çilərdə həll olunması yolu; 2. Hemosorbsiya - reagent məhlullarla qatişıqlarm kimyəvi reak-

288 X rOSIL.TƏBItırl MUHATIZONMN FKOLOJİ PRİNSİPLƏRİ

siyasi yolu; 3 Adsoıbsiya (lat. adsorbere - udulma) bərk siikəiayici mexanizin aktiv maddələr tərəfindən qatişıqlann udulması yolu; 4. Kataliz üsulu - katalizatorun təsirilə qatişıqlann kimyəvi çevrilməsi yolu. Absoıbsiya termik, yaxud vakuum desorberlərdə həyata keçirilir. Absoıbsiya və desorbsiya elementlə- ri müxtəlif konstmksiyalı ola bilir (Şəkil 10.14.). Ab- sorbsiya kəuarlaşdmlan qazın uducu mayedə 1^11 olunmasından, temperaturdan və parsial təzyiqdən asıhdu. Məsələn, texnoloji tullantılardan ammonya- km (NH*),xlorid turşusunun (HCİ), yaxud hidrogenf- lüonm (HF) kənarlaşdıniması üçün absorbent kimi sudan istifadə etmək məqsədəuyğnndur. Çünki bu qazlar suda yaxşı həll olur (1 kq suda qramın yüzdə bir hissəsi). Su buxarlanmn tutulması üçün sulfat

turşusundan, aromatik karbohidrogenlərin tutul- ması üçün özlü yağlar və s. istifadə olunur. Həlledicinin regenerasiyası, yəni qazlann de- sorbsiyası temperaturu artırmaqla, yaxud təzyiqi azaltmaqla həyata keçirilir. Hemosorbsiya qazlann reagentlər tərəfindən udulmasma əsaslamr. Nəticədə, yanmuçu- cu və az həll olunan birləşmələr əmələ gəlir. Buna misal olaraq, qaz və hava qatışığmm arse- nat-qələvi reagent vasitəsilə hidrogen sulfıddən təmizlənməsini göstərmək olar:

Temizlenmiş Utilizasiya UçUn H S + Na, As S O, = Na. As S O + H O qaz aynlan qaz 2 4 2 S 2 426 A A

Məhlulun regenerasiyası onun təmizlənmiş havamn tərkibindəki oksigenlə oksidləşməsi ilə teyata keçirilir:

2Na As S 0 = 2Na As S O, + 2S 4 2 6 4 2 Bu halda ikinci dərəcəli məhsul kükürd olur. Digər I I reagent və ionitlər də istifadə oluna bilər. İonitlər - fılt- İlkin qw _ ■^V V rasiya olunan maye və qaz şəkilli qatişıqlarla ion mübadiləsi edən bərk cisimlərdir. Bu, təbii material (seolit Işlanmlf absofbent və gillər), yaxud sintetik pohmerlər (qatran) ola bilər. Məsələn, tərkibində ammoıçrak olan NH'^ qaz qan- şığımn Absorbent kation tipli nəm ioniüə lıltrasiyası zamam ammo nyakm Şəkil 10.14. Absoıbsiya VƏ desorbsiya kationitə birləşməsi baş verir: prosesləritun sxematik təsviri

289 EKOLOJİ MENECMENT

R - H + NH3 -» R - NH3

Bu tip reaksiyalar həmçinin anion tipli (anionitiər) ionitiərin köməyi ilə dioksidin SO* qaz qanşiğmdan kənarlaşdıniması zamam baş verir:

R - CO + SO, -» R-SO, + CO, R - OH + SO. -♦ R - HSO.

İonitləıin regenerasiyası onlann su, zəif turşu məhlullar (kationitiər üçün), qələvilər, yaxud soda Na*CO* ilə (anionitiər üçün) yuyulması nəticəsində həyata keçirilir. Sonuncu iki üsul nəm üsul adlamr. Onlann əsas çaüşmazlığı temperaturun kəskin aşağı düşməsidir. Bu isə onlann atmosferdə səpələnmə effektivliyini aşağı salır. Adsoıbsiya - qaz qanşiğı komponentlərinin bərk cisimlər tərəfindən udulması prosesidir. Fiziki adsoıbsiya zamam adsorbentin molekullan qaz qanşiğı molekullan ilə kimyəvi əlaqəyə girmir. Adsoıbentlərin üstünlüyü onlann böyük adsoıbsiya qabiliyyəti, selektivlik (lat. selectio - seçma), kimyəvi ətalət, mexaniki davamlılıq, aşağı qiyməti ilə xarakterizə olunur. Aktivləşdi- filmiş kömür, silikogellər, alümosilikatlar ən geniş yayılmış adsorbentlərdir.Temperaturun artması nəticəsində adsoıbsiya qabihyyəti aşağı düşür. Regenerasiya prosesi doymuş adsorbentin işçi temperatumndan çox qızdıniması, yaxnd qaynar bnxar və ya hava ilə üfürmə nəticəsində həyata keçirilir. Qazlann katalitik üsullarla təmizlənməsi kimyəvi reaksiyalan sürətləndirən katalizatorlardan istifadəyə əsaslamr. Son illər katalitik üsuldan avtomobillərdən çıxan işlənmiş qazlann neytrallaşdınimasmda istifadə olunm. Bu zaman toksik olan azot və karbon oksidləfı qeyri- toksik maddələıə-qazşəkilli azot (N*) və karbon dioksidə (CO*) çevrilir. Burada müxtəlif katalizatorlardan (mis-nikel xəhtəsi, platin, mis, nikel, xrom və s.) istifadə olunur:

2NO + 2CO ■‘“-♦N3 + 2C03 2NO + 2H -+ N + 2H O

Çirkab sulanmn təmizlənməsi. Təmizləyici qurğularda gedən proseslərin tipindən asılı olaraq çirkab sulan mexaniki, fıziki-kimyəvi və bioloji üsullarla təmizləmr.Təmizləyici qurğularda çöküntülərin böyük kütlələri əmələ gəlir. Onlar susuzlaşdınhb, quradulub, zərərsizləşdi- fildikdən sonra dezinfeksiya edilərək növbəti mərhələyə hazırlamr. Zəruri hallarda çirkab sulan tam bioloji təmizləmə qurğulanndan keçirilərək təkrar təmizlənir. Təmizlənmədən sonra su hövzələrinə axıdılmarmşdan əvvəl çirkab sulan patogen mikroorqanizmləfin məhv edilməsi üçün zərərsizləşdirilir.

290 X roSIL TƏmOTI MUHAI I/.ONIN KKOLOJI PRİNSİPLƏRİ

Mexaniki təmizlənmə həll olmamış qatışıqlarm saxlanılması üçün mzərdə tutulmuşdur. Mexaniki təmizləmə qnrğnlanna aşağıdakılar aiddir: tor və ələk (iri dənli qatışıqlarm tutulması üçün), qumsaxlayıcılar (mineral qaüşıqlarm, qnmnn tntnlması üçün), çökdürücülər (üzən və yavaş çökən qaüşıqlar üçün) və filtrlər (xırda həll olnnmamış qaüşıqlar üçün). Spesifik istehsalat çirkab snlanmn təmizlənməsi üçün nefttntncn,yağtntncn,qaüantntncnvə s. qurğulardan istifadə olunur (Şəkil 10.15.)-

Şəkil 10.15. Çirkab sulann mexaniki təmizlənməsiıra əsaslammş təmizləyici stansiyamn texnoloji sxemi

Təmizləyici qurğular, adətən, elə hündürlükdə yerləşdirilir ki, su bir qmğudan digərinə öz axan ilə daxil olsun. Mexaniki təmizləmə - bir qayda olaraq, bioloji təmizlənmədən əvvəlki pillədir. Əgər ıral^ng bir su hövzəsinə az miqdarda çirkab snlan axıdılırsa,yaxud mexaniki təmizləımradən soma su müəssisələrdə təkrar istifadə olunursa, onda tək mexaniki təmizləmə kifayət edir. Mexanild təmizləmə zamam 1^11 olunmamış qatışıqlarm 60% -ə qədəri tntnlm. Fiziki-kimyəvi üsullar, əsasən, istehsalat çirkab snlanmn təmizlənməsi üçün istifadə olunm (məişət sulannm təmizlənməsi üçün bn üsnlım istifadəsi iqtisadi cəhətdən əlverişh deyil). Bu üsullara: reagent təmizləmə (neytrallaşma, koaqnlyasiya, ozonlaşdırma, xlorlaşdırma və s.), sorbsiya, ekstraksiya (lat. extrahere - çskmsk, çıxartmaq), evaporasiya (lat evaporatio - buxarlandırma), flotasiya, elektrodializ və s. üsullar aiddir (Şəkil 10.15.). Reagent təmizləmə üsulu daha çox istifadə olu

291 EKOLOJİ MENECMENT

nur. Bu Üsul aşağıdakı koaqulyantian tətbiq etməklə teyata keçirilir: alüminium sıüfat Al'* (80'*)'*, xlorlu dəmir FeCr*, dəmirin sulfatı Fe2(So'*)„ əhəngdaşı CaCO'* və s. Koaqulyant duzlar hissəeiklərin ölçülərini artım, kəpək yaradır. Bu da onlann sonrakı çökməsinin və kiçik həll olunmamış kolloid qaüşıqlarm fıltrasiyasmı asanlaşdım. Bəzi hallarda fıziki-kimyəvi təmizləmə çirkləndiri- çiləri tam kənarlaşdırdığından növbəti bioloji təmizləməyə ehtiyae qalmır. Çirkab sulanmn bioloji təmizlənməsi mikroorqanizmlərin iştirakı ilə gedən biokimyəvi proseslərə əsaslamr. Bu mikroorqanizmlər öz həyat fəaliyyəti nətieəsində üzvi birləşmələri parçalayaraq minerallaşdınr. Mikroorqanizmlər üzvi maddələrdən qida və eneıji nranbəyi kimi istifadə edir. Bioloji təmizləmə qurğulan şərti olaraq iki tipə aynlır: birinci tip qurğularda proseslər təbii hala uyğun şəraitdə keçir. İkinci tip qmğularda proseslər süni yaradılmış şəraitdə keçir. Birinei tipə fdtiasiya sahələri və bioloji süni göllər, ikinei tipə isə biofiltrlər və aerotenklər aiddir. Filtrasiya sahələri süni seksiyalara bölünmüş torpaq sahələridir. Çirkab sulan bu sahələrdə bərabər paylamr və torpağın məsamələrindən keçməklə filtrasiya olurun. Filtrasiya olunmuş su drenaj borular və kanallarda toplandıqdan soma su hövzələrinə tökülür. Torpağın üzərində üzvi maddələri parçalayaeaq aerob mikroorqanizmlərdən ibarət (üzvi maddələri parçalayaraq emal edən) bioloji pərdə əmələ gəhr. Oksigen torpağa 30 sm-dək nüfuz edə bilir. Daha dərin qatlarda üzvi maddələrin parçalanması anaerob mikroorqanizmlər tərəfindən həyata keçir. Bioloji süni göllər xüsusi yaradılmış dayaz göllərdir. Burada aerob və anaerob şəraitlərdə təbii biokimyəvi proseslər nətieəsində suyun özünütəmizləmə prosesi teyata keçir. Süni göllər həm ilkin bioloji təmizləmə, həm də çirkab sulannm biofiltrlərdən və aerotenk- lərdən sonra daha dərin təmizlənməsi üçün yaradıhr. Sulann oksigenlə doyması təbii atmosfer aerasiyası və fotosintez nəticəsində baş verir. Lakin süni aerasiyadan da istifadə oluna bilər. Biofiltrlər - üzvi maddələrin parçalanmasına yöıralmiş təbii biokimyəvi prosesləri sürətləndirən qmğulardır. Buraya filtrasiya materiah, drenaj və su axırmn bölüşdürən qurğulardan ibarət rezervuarlar daxildir. Çirkab sulan bölüşdürüeü qurğular vasitəsilə mütəmadi olaraq sistemin səthüra tökülür, filtrasiya olunaraq təkrar çökdürüeüyə axıdılır. Filtrin üzərində tədrinən müxtəlif mikroorqaruzmlərdən ibarət biopərdə yaramr. Bu mikroorqanizmlər filtrasiya satelərində olduğu kimi, üzvi maddələri minerallaşdınr. Ölü biopərdə su tərəfindən yuyulub axaraq ikinei çökdürüeüdə tutulm. Aerotenklər mexaniki təmizləniiKdən sonra çirkab sulanmn daxil olduğu, aktiv lil və havamn daxil olduğu çənlərdir. Aktiv hhn kəpəkləri aerob mikroorqanizmlərin (bakteriyalarm, birhüceyrəlilərin və s.) biosenozudur. Mikroorqanizmlərin normal fəaliyyəti üçün suyun daimi aerasiyası vacibdir. Çirkab sulan aerotenkdəki aktiv lillə qarışdıqdan sonra ikinci dərəcəh çökdü- rücülərə axıdıhr və burada lilin çökməsi prosesi baş verir. Onun əsas kütləsi aerotenkə qayıdu, su isə xlorlaşdırma - zərərsizləşdirilmə üçün kontakt rezervnarlara axıdıln (Şəkil 10.16.). Çirkab sulanmn dərin təmizlənməsi prosesindən o zaman istifadə olunur ki, təmizlənmiş kütlənin hövzələrə axıdılmazdan əvvəl onun tərkibindəki asdı maddələr, azot, fosfor, OBT-nin

292 X rOSIL.TOHlOrl MUHAIIZONIN EKOLUJI EKINSIPLƏRI

(oksigenin biokimyəvi tələbatı) konsentrasiyalannın daha aşağı salınması tələb olnnnr. Çirkab sulanmn dərin təmizlənməsi bir də onlann texnoloji proseslərdə təkrar istifadəsi zamam lazım olm. Snlann asılı maddələrdən dərin təmizlənməsində mikrofıltrlər, üzən fıltrlər, kəpək dotasiyası üçün qmğn və s.-dən, OBT-nin azaltması üçün filtrlərlə birgə koaqulyasion, sorbsion, ozo- nator qmğnlanndan istifadə olunur. Azot və fosfordan dərin təmizləmə su hövzələrində baş verən evtrofiya (çiçəklənmə) prosesinin, həmçinin bom kəmərləri və aparatların yosunlarla örtülməsinin qarşısım almaq məqsədilə həyata keçirilir. Fosfomn kənarlaşdı ni ması üçün əhəng, alüminium sulfat və dəmirdən istifadə edilən reagent üsnl geniş tətbiq olurun. Azotun mineral birləşmələri (nitritlər, nitratlar və ammonium duzlan) fıziki-kimyəvi üsullarla kənarlaşdınlır. Bu, ammonyakm sovumiması, ion mübadiləsi, adsorbsiya, elektroliz, ozonlaşdırma, əks-osmos, elektrodializ, distilyasiya və s. üsullardır. Son zamanlar daha çox fosfomn nitrifikasiyası, somadan denitrifikasiyası və biofıksasiyasma əsaslanan bioloji üsuldan istifadə olnımr.

Çirkab sularının İkinci dərəcəli Sıxılmış hava Metantenkdən axını axınlar axını qaz axını Şəkil 10.16. Çirkab sulanmn bioloji təmizlənməsi stansiyasımn texnoloji sxemi KKOI.OJI MENECMENT

Zərərsizləşdirmə çirkab sulanmn su hövzələrinə axıdılmazdan əvvəlki emalımn final mərhələsidir. Xlomn qazşəkilli forması və xlorlu əhəng CaCl(OCl) istifadəsinə əsaslanan dezinfeksiya üsulu daha geniş tətbiq edilir. Bu üsulda, elektrolizli qurğulardan da istifadə edilir. Bu qurğu vasitəsilə xörək duzundan (NaCİ) natrium gipoxlorid (NaClO) ahmr. Zərərsizləşdirmədə bakterisid maddələr, ultrasəs və ultrabənövşəyi şüalarla dezinfeksiya da tətbiq edilir. Aztullantıh istehsalat. Ekoloji problemlərin həlli, istehsalatın resurs və eneıji tutumunun azaldılması üçün kompleks emal əsasında təkrar xammalın utilizasiya texnologiyalarım inkişaf etdirmək. Yer təkindən çıxarılan faydalı qazıntıların tam istifadəsi lazımdır. Yəni istehsalat yenidən elə qumimahdır ki, o, maksimum tullantısız, ekoloji təmiz və iqtisadi cəhətdən sərfəli olsun. Aztullanüh texnologiyalar öz prinsiplərini təbiətdən götürür: təbiətdə bir orqanizmin tullanüsı digər orqanizmlər üçün əsas resurs rolunu oynayır. Məsələn, alimlər metallurgiya zavodlarında əmələ gələn hisdən qrafıtin alınması texnologiyasım yaradıblar. Bu texnologiyama tətbiqi qrafıt yataqlanmn istismarından imtina etməyə, istehsalat tullanülanmn yığılıb qalaqlanmasımn qarşısıma alınmasına, atmosferin vəziyyətinin vaxsılasdınimasma imkan verir. Su hövzələrinin çirkab sularından mühafizəsi probleminin rasional həlli su təchizatıma qapalı sisteminin yaradılması, dövri sn sistemlərində təmizlənmiş çirkab sularından istifadədir. Burada su təchizatı mənbələrindən təmiz su yalmz içmək məqsədilə götürülür. Şəhər çirkab sularından da bəzən müxtəlif sahəli müəssisələrdə təkrar istifadə olunur. Su təchizatınm dövriyyə sistemində bioloji təmizlənmiş çirkab sulanmn istifadəsi içırrali sudan tam, yaxud qismən imtina etməyə imkan verir. Dövriyyə sistemində çirkab sulanmn istifadəsi 5%-dən 100%-ə qədər təşkil edə bilər. Sn təchizatınm qapalı və dövri sistemləri - çirkab sulanmn təkrar istifadəsi, tullantılann rekuperasiyası və lokal təmizləmə qurğulan olan axmtısız müəssisələrin mənbəyidir (Şəkil 10.17.).

AztullanOlı məhsul Tullantısız məhsul

Şəkil 10.17. istehsalın aztullanüh texnoloji sistemi

294 X FƏSIL.TOBIOTI MÜHAFİZƏNİN FKOLOJI PRİNSİPLƏRİ

Resurslara qənaət edən istehsal öz hədəflərim çatmaq üçün bir neçə mərl^lədən keçir. Əgər istehsalatın n-ci mərMəsində aynlan tullanü ətraf mühitə əhəmiyyətsiz dərəeədə təsir edirsə, onda bu, aztullantıh sistem hesab edihr. Əgər n-ci nrarhələdə əmələ gələn tullanülar yemdən istehsalata daxil olur, yaxud tamamilə zərərsiz olursa onda sistem praktiki olaraq tullanüsız sayıhr. Lakin tullantılann resirkulyasiyası bütün problemləri həll etmir. Çünki bu özü çoxlu eneqi sərfıyyaü tələb edir ki, bunun da istehsalı və istifadəsi öz növbəsində ətraf mühitin çirklənməsinə, deqradasiyasına və istihyin yayılmasına gətirib çıxanr. Bərk tullanülann ntihzasiyası və ləğv edilməsi. Qədim zamanlarda insan fəaliyyəti nəticəsində əmələ gələn tullanülar bilavasitə təbiətə qaytanhr və təbü maddələr dövramnda iştirak edirdi. Urbanizasiya sanitar problemlərin yaranmasına səbəb oldu. Təmizləyici qurğulardan istifadə başqa problemlərin - bərk tullanülann saxlamlınası, emalı və utilizasiyası problemlərinin əsasım qoydu. Bərk məişət və sənaye tullanülanmn zərərsizləşdirilməsi və utilizasiyası - təmizlənmənin son mərMəsidir. İri ölçülü tullanülar (əski, kağız, məhsnlım qalıqlan və s.) torlar vasitəsilə tntnlaraq ya zibilhyə daşımr, ya da xırdalandıqdan sonra xüsusi qurğulara yönəldilir. Qum isə qumtutucularmdan keçirihb qum meydançalannda susuzlaşdınidıqdan sonra daşınaraq təyinatı üzrə istifadə olunur.

Şəkil 10.18. Azərbaycan Kağız və Karton İstehsalat Kombinaünda təkrar emal prosesi (Sumqayıt)

295 EKOLOJİ MENEC:MI:NT

Bərk tullantılaım zərərsizləşdirilməsi iki üsulla həyata keçirilir: ləğvetmə (sanitar-gigiyenik məsələləri həll edir) və utilizasiya (ekoloji və iqtisadi məsələləri 1^11 edir). Şəkil 10.18. Azərbaycan Kağız və Karton İstehsalat Kombinaünda tnllanülann utilizasiyası prosesini əks etdirir. Bu prosesdə bioloji (mikroorqanizmlər tərəfindən üzvi hissələrin parçalanması), termik (yandmna), İdmyəvi (hidroliz), mexaniki (poliqonlarda bağlayıcı istifadə etırraldə presləmə) üsullardan istifadə edihr. Bərk tullantılann basdmiması üçün poliqonun en kəsihşi Şəkil 10.19. - da göstərilib. Əksər bərk sənaye tullanülan toksikidir. Bnna görə də onlan qahn gil qatında basdnmaq lazımdır. Xüsusi təhlükəli sənaye tnllanülan hermetik bağlı metal konteynerlərdə poliqonlara təhvil verihr və dərin çalalarda basdınhr. Tnllantım təhvil verərkən texnoloji pasportdan əlavə iki akt göndərilir: bir aktda konteynerin hermetikliyi təsdiq olımur. Digərində isə tullantmın adı, miqdan və sihnmənin səbəbi qeyd edilir. Konteynerlər avtokranla çalaya endirihr. Konteyner hər tərəfdən gil qatı (0.5 m) ilə örtüldükdən sonra üzərində növbəti konteyner yerləşdirilir. Çalamn ölçüləri gihn içərisində olmaqla aşağıdan 10x4 m, ynxandan isə 18x12 m, dərinliyi 4 m təşkil edir. Çalalarm üzəri gil ilə örtülür. Konkret bir şəhər üçün üsulnn seçimi yerli şəraitdən asılı olnb texniki-iqtisadi hesablama əsasında teyata keçirilir.

Şəkil 10.19. Bərk tullantılar poliqonunun sxematik təsviri (L.Svetkova, 2001): 1- meşəqomyucu zolaq; 2 - aralıq izolyasiya qatı; 3 - bərk tullantılar; 4 - xarici örtük qaü; 5 - təbii və ya süni mənşəli sukeçirməyən bünövrə (MAlekseyev, E.Protasovski, 1990).

Qeyd etmək lazımdır ki, xüsusilə neft fəaliyyəti sahələrində formalaşan bərk tullantılar Abşeron yarımadası və sahil sulanmn əsas çirkləndiricilərindəndir. Bunlar korroziyaya uğramış metal tullanülan, istismar müddəti keçmiş və dənizdə batmış gəmilər, tikinti materiallan qalıqlan və başqalandır. Adətən, metal tullanülan metal qəbulu məntəqələrinə təhvil verilir. Bakı buxtasında və adalarda batmış gəmilərin çoxu hələ də çıxanimayıb. Neft mədənləri ərazisində, xüsusilə də Abşeron yanmadasmda əhali və başqa sənaye obyektləri tərəfindən tikinti və məişət tullantılanmn atılması hələ də davam edir. Bu tullanülar külli miqdardadır və onlara, demək olar ki, yanmadamn hər yerində rast gəlinir.

296 X FOSIL.TOHI.rr1 MÜHAFİZƏNİN EKOLOJİ PRİNSİPLƏRİ

Çirkab sulan çöküntülərinin emalı və ntilizasiyası. Bütün inkişaf etmiş ölkələrin böyük şəhərləri üçün bn, kəskin problem olaraq qahr. Təmizləmə prosesi zamam çirkab snlanmn tərkibində olan asılı maddələr mexaniki təmizləmə qnrğnlannda çökür. Xam çöküntünün miqdan birbaşa snynn tərkibindəki asıh maddələrdən və təmizləmənin keyfiyyətindən asdı olnr: təmizləni keyfiyyəti ıra qədər yüksək olsa, çöküntü də bir o qədər çox yaranaeaq. Bioloji təmizləmə stansiyalarmda xam çöküntüdən əlavə, aktiv lil əmələ gəlir. Aktiv lilin miqdan çöküntünün ümnmi l'^ominin 50% -ni təşkil edir. Çöküntülərin nəqli, saxlamiması və ntilizasiyası ilə bağlı ekoloji risklər, böyük xərelər (demək olar ki, istismar xərclərinin yansı) və texniki çətinliklər çirkab snlanmn çöküntülərinin emah və utilizasiyası problemini qlobal problemlər sırasına daxil edir. Çöküntü ntilizasiyadan əvvəl iUdn emal edilməlidir. Emahn məqsədi - çöküntünün l^emim və nəmliyini, xoşagəlməz qoxunn, zərərli maddələrin və patogen mikroorqanizmlərin (vimslar, bakteriyalar) miqdanm, nəqliyyata çəkilən xərcləri azaltmaq və son istifadənin ekoloji təhlükəsizhyini təmin etməkdir. Çöküntünün emalı üçün xüsnsi qnrğular tikilir; metantenklər, aerob stabihzatorlar, xüsnsi snsnzlaşdmeı və qumducu qurğular, lil meydançalan qnraşdınlır. Metantenklər hermetik bağh çənlərdir. Binada termofil şəraitdə (30-43 "C) aerob bakteriyalar birinci və ikinci çökdürücülərdən daxil olan xam çöküntünü qıcqırdm Qıcqırma prosesi zamam metan CH*, hidrogen H", karbon qazı CO„ ammonyak NH* və s. qazlar aynlır. Bn qazlar sonradan müxtəlif məqsədlər üçün istifadə oluna bilər. Metan tenklərdən boşaldılan çirkab sulanmn çöküntülərinin nəmhyi 97% təşkil edir və ntilizasiya üçün əlverişli olmur. Həcmin azaldılması üçün onlar lil meydançalannda, vakuum fıltrləri,sentrifııqa və s. qurğularda susuzlaşdmiır. Nəticədə, susuzlaşdınimış çöküntünün l^cmi 7-15 dəfə azalır və nəmliyi 50 - 80% təşkil edir. Aerob stabihzatorlar. Bn çənlərdə üzvi hissə daim hava ilə üfürülüb aerob mikroorqanizm- lər tərəfindən uzun müddət minerallaşdmhr. Emal olunmuş çöküntü, adətən, lil meydançalannda yığılır və sonra gübrə kimi istifadə olımnr. Lakin çöküntülərin gübrə kimi istifadəsi üçün ənənəvi və daha əlverişli olan utilizasiya üsullan XX əsrin sonnnda yeni problemlər yaratdı. Çünki su axıdılan sistemlər vasitəsilə atmosferdən və sənaye müəssisələrindən çöküntüyə zərərh maddələr daxil olur. Bundan başqa, məişətdə çoxln miqdarda kimyəvi maddələr istifadə edihr. Çöküntülər, həmçinin infeksiya xəstəliklərinin mənbəyidir. Tərkibi ağn metal dnzlan, patogen mikroflora, helmint yumnrtalan və viraslarla çirklənmiş anbara yığılan çöküntülər ekoloji təhlükə mənbəyinə çevrilir. Buna görə də çöküntülərin utilizasiyası və yerləşdirilməsi qeyri-oidinar yanaşma tələb edir. Zərərli maddələrin qnmt snlanna keçmə ehtimalı müəyyən təhlükə yaradır. Sn keçirməyən ekranlann və pohqon güzgülərinin süni bərkidilməsi xüsusi diqqət və böyük xəre tələb edir.

297 EKOLOJİ MENECMENT

Bundan başqa, lil meydançalar və poliqonlar atmosferə atılan zərərli maddələrin mənbəyinə çevrilə bilər. Keçmiş zibilliklərin yerləşdiyi torpaqlarda, poliqonlardan və tullantüann daşınması zamam da qazlann emissiyası baş verir. Atmosferin çirklənmə xarakteri və həcmi çöküntülərin emalımn texnoloji prosesinin parametrlərindən, ilk növbədə temperatur rejimindən asılıdır. Çöküntülərin qumdulmasmda yüksək temperatmiu rejimlər qazşəkilli tullantüann təmizlənməsində müəyyən problemlər yaradır. Təcrübələr göstərir ki, çöküntülərin utilizasiya və emal texnologiyalan olduqca müxtəlifdir. Fiziki, kimyəvi və bioloji üsullar çöküntülərdən sənayedə istifadə olunan müxtəlif nrahsullann alınmasına imkan verir. Lakin tövsiyələrin çoxu ancaq çöküntülərin az Kcmini emal etmək üçün tətbiq olunur. Bu tövsiyələrin əksəriyyəti mürəkkəb texnologiyalara əsaslanar, böyük investisiyalar, çoxlu miqdarda reagent tələb edir və əksər hallarda ikinci dərəcəli ekoloji problemlər yaıadu-. Çöküntülərin həcmi çox olduqda, əsasən, iki tip utihzasiya metodundan istifadə olunur: termik qurutma və yandırma. Termik qumtma zamam üzvi maddələr parçalanmayaraq sonradan gübrə kimi istifadə olunur. Çöküntülərin yandırılmasında isə üzvi maddələr qazşəkilli məhsullara çevrilir. İri təmizləmə stansiyalarında yaranmış çöküntülərdən gübrə kimi istifadə olunduğundan bu tip müəssisələrdə termik qmatmadan istifadə daha nraqsədəuyğundur. Əgər çöküntülərin tərkibində yüksək dərəcədə toksik tullantılar varsa və buna görə də onlann kənd təsərrüfatında tətbiqi yolverilnraz olsa, onda çöküntülərin həcmini azaldan, onun iqtisadi və ekoloji effektivliyini təmin edən metod onlann yandmlmasıdır. Bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə çöküntülərin yandmlması səyləri getdikcə artır. Bunun əsas səbəbi torpaq sahələrinin qiymətinin qalxmasıdır. Bn, öz növbəsində yeni texnologiyalann mənimsənilməsini iqtisadi cəhətdən daha əlverişli, ekoloji cəhətdən daha effektiv edir. Artıq poliqon ərazilərin artıniması qeyri-effektiv olm. Çöküntülərin istənilən növ emal və ntilizasiyası mümkün olmadıqda çöküntülərin yan- dıniması tətbiq edilir. Dünya təcrübəsi göstərir ki, təmizləyici qnrğnlarda əmələ gələn çöküntülərin 25% -i kənd təsərrüfatında istifadə olnnnr, 50%-i poliqonlarda yerləşdirilir və təxminən 25%-i yandırılır. Çöküntülərin keyfiyyətinə qarşı sanitar tələblərin sərtliyi onlann kənd təsərrüfatında istifadəsini azaldır.

298 X rOSILTƏHl.)! I IVIÜHAFrA"NIN EKOLOJİ PRİNSİPLƏRİ

Mövzuya aid suallar

1. Monitorinqimdir? 2. Monitorinqin hansı növləri var? 3. Monitorinqin məlumatlarına görə ətraf mühitin vəziyyətini necə qiymətləndirmək olar? 4. Ekoloji monitorinq, onun məqsəd və vəzifələri haqqında nə bihrsiniz? 5. Müşahidələr sisteminin təsnifaü haqqında nə bilirsiniz? 6. Ekoloji monitorinqin hansı funksiyaları vardır? 7. Mo nitorinqin blok-sxemini çəkin. 8. Ekoloji monitorinq sistemləri haqqmda ım bihrsiniz? 9. Atmosfer havasmm çirklənmə indeksini necə hesablamaq olar? 10. Təbii suların indeksi necə hesablamr? 11. Ətraf mühitin kompleks ekoloji monitorinqi nədir? 12. Ətraf təbii mühitin faktiki vəziyyətinin qiymətləndirilməsi hansı üstünlükləri verir? 13. Atmosferə atdan qazşəkilli tullantüann əsas təmizləmə üsullan haqqmda nə bilirsiniz? 14. Çirkab sulanmn təmizlənməsində hansı üsullardan istifadə olnnnr? 15. Çirkab sulanmn çöküntülərinin ntihzasiya və təmizlənməsinin hansı üsullan var? 16. Ekoloj i menecment nədir? 17. Ekoloj i menecmentin prinsipləri haqqmda ıra bilirsiniz? 18. Ekoloj i menecmentin hansı mərhələləri mövcnddnr? 19. Ekoloj i marketinq ıradir? 20. Ekologiya sahəsində əsas marketinq üsnllan hansılardır? 21. Ekoloj i audit nədir? 22. Ekoloji auditin əsas məqsədi nədir? 23. Ekoloji auditin hansı prosedmlan mövcnddnr? 24. Ekoloji auditin standart metodikasımn mərhələləri haqqmda nə bilirsiniz? 25. Ekoloji auditin hansı üstünlükləri mövcuddm? 26. Ekoloji standartlar sistemi haqqmda nə bilirsiniz? 27. ISO 9000 standartlar ailəsinin təsnifatı nədir? 28. ISO 14000 standartlar ailəsinin təsnifaü nədir? 29. OHSAS 18000 standartlar ailəsinin təsnifaü nədir? 30. Ekoloji sığorta nədir? 31. Ekoloji sığorta hansı funksiyaları həyata keçirir? 32. Ətraf mühit mühafizəsinin mühəndis qmğulan haqqmda nə bilirsiniz? 33. Çirkləndirici maddələrin atılmasım və zərərli təsirlərin dərəcəsini azaldan tədbirlər hansılardır?

299 r.KOUXJİ MENECMt:N I

34. Atmosferə atılan qaz emissiyalarının təmizlənməsi necə həyata keçirilir? 35. Təmizləyici qur;ğularda çirkab sularının təmizlənməsi necə həyata keçirilir? 36. Çirkab sularının bioloji təmizlənməsi nədir? 37. Bərk tullantıların utilizasiyası və ləğv edilməsi necə həyata keçirilir?

Mövzuya aid ədəbiyyat (Azərbaycan dilində)

1. Məmmədov Q., Xəlilov M. Ekologiya və ətraf mühitin mühafizəsi. B.: Elm,2005. - sso s. 2. Nəbiyev N. İqtisadiyyat,Cəmiyyət və Ekoloji mühit. B.: Ağndağ, 2000. - 696 s. 3. Rizayeva S., Ramazanov M. İqtisadiyyat Dərslik. B.: Nəşriyyat poliqrafiya mərkəzi, 2014. - 344 s. 4. Səməndərov S. Azərbaycanda sığorta işinin təşkili tarixindən.Azərbaycanın veı^i jurnalı, 1/2013. s. 165 -180. 5. SOCAR 2010: Təbiətlə harmoniyada. B.: Nurlar, 2010. - 352 s. e. Xankişiyev B. Sığorta fəaliyyətinin əsaslan. Dərs vəsaiti. B.: İqtisad Universiteti Nəşriyyatı, 2006. - 274 s,

(rus dilində)

1. Арустамов Э.А. Природопользование. Учебник. M.: Да шков и КО, 2002. - 276 с. 2. Ашихмина Т.Я. Экологический мониторинг: Учебно-методическое пособие. М.: Академический проект, 2005. - 416 с. 3. Залесский Л.Б. Экологический менеджмент: Учебное пособие для вуэов.М.: ЮНИТИ- ДАНА, 2004.-226 с. 4. Моткин ГА. Экологическое страхование: итоги и перспективы. Москва: Экопроект, 2010.-70 с. 5. Муравей М. Экология и безопасность жизнедеятельности. М.: ЮНИТИ-ДЛНА, 2000. - 447 с. 6. Новиков Ю.В. Экология,окружающая среда и человек. М.:ФЛИР-ПРЕСС, 2005. - 736 с. 7. Серов Г.П. Экологический аудит. Концептуальные и организационно-правовые основы. М.: Экзамен, 2000. - 768 с. 8. Тимофеева С.С. Экологический менеджмент: Учебно-методическое пособие. Ростов н/Д: Феникс,2004.- 352 с. 9. Трифонова Т.Л., Селиванова Н.В., Ильина М.Е. Экологический менеджмент: Учебно- методическое пособие для высшей школы. М.; Академический проект, 2005.-320 с.

300

301 XI Fəsil ƏTRAF TƏBİİ MÜHİTİN KEYFİYYƏTİNİN MÜHAFİZƏSİNİN HÜQUQİ ƏSASLARI XI FƏSlL.OTRArTOBlI MÜHİTİN KEYFİYYƏTİNİN MÜHAFİZƏSİNİN HÜQUQİ ƏSASLARI

XI FƏSIL ƏTRAF MÜHİTİN KEYFİYYƏTİNİN MÜHAFİZƏSİNİN HÜQUQİ ƏSASLARI 11.1. Təbiətin inkişaf qanunları 11.2. Ekoloji hüququn əsasları 11.3. Ekoloji cinayətlər 11.4. Ətraf mühitin idarə olunması qaydaları əleyhinə olan inzibati xətalar 11.5. Ətraf mühitin mühafizəsi üzrə beynəlxalq konvensiyalar 11.6. Ətraf mühitin menecmenti üzrə beynəlxalq yardım mənbələri

303 KKOLOJI MENECMKNT

11.1. TƏBİƏTİN İNKİŞAF QANUNLARI

Təbiətdən istifadə və ətraf mühitin mühafizəsi fəaliyyətləri təbiət qanunlan ilə uzlaşdnüma- hdu-. İnsan biosferdəki rolunun yalmz çoxsaylı növlərdən biri olduğunu dərk edərək, digər növlər kimi təbiət qanunlarına uyğunlaşmalı, öz fəahyyətini onlarla uzlaşdırmalıdır. Bu zaman insamn Homo sapiens növü olaraq gücü təbiəti dəyişdirməkdə deyil, onun qanunauyğunluqlarım düzgün dərk etməkdə onnnla ayaqlaşmaqdadır. Təbiətin inkişaf qanunlan cəmiyyətin inkişaf qanunlan ilə müqayisədə insan üçün daha yüksək tərtibli qanunlardır. Çünki məhz bu qanunlann təsiri və yaratdığı mühit nəticəsində insan meydana gəlmiş və yaşaya bilər. Cəmiyyət qanunlan insan tərəfindən orum sosial, siyasi-iqtisadi rahatlığı və birgəyaşayışı üçün yazılmışdır. Bəşəriyyətin fəaliyyəti zamam təbiətin inkişaf qanurüanmn ətemiyyəti və gözlənilməsi telledici rola malik olub imperativ əhəmiyyət daşıyır. Cəmiyyətlə təbiətin qarşılıqh münasibətlərində təzahür edən təbiətin inkişaf qanunlan təbiətdən istifadə və ətraf mühitin mühafizəsinin elmi-fəlsəfi bünövrəsini yaradır. Ətraf mühitin mühafizəsi üzrə qanun layihələri hazırlayarkən təbiətin inkişaf qanunlan nəzərə alınmalıdır. Təsərrüfat, idarəetmə və s. ekoloji cəhətdən əhəmiyyətli qərarlarm qəbulu zamam təbiət qanunlanmn nəzərə alınması vacibdir. Bu, ekoloji böhranlardan çıxmaq üçün ən vacib metodoloji əsasdır. İndi isə təbiətin bəzi inkişaf qanunlarına nəzər salaq. 1. Atomlann biogen miqrasiyası qanunu (V.Vemadski). Kimyəvi elementlərin Yer səthində və biosferdəki miqrasiyası ya canlı maddələrin bilavasitə iştirakı ilə (biogen miqrasiya), ya da canlı maddələrin geokimyəvi xüsusiyyətləri (O^, CO^, və s.) nəticəsində baş verir. Mühüm ırazəri və praktiki əhəmiyyət daşıyan bu qanuna görə Yer səthində, atmosfer, htosfer və hidrosferdə gedən ümumi kimyəvi proseslərin dərk edilməsi biogen və biotik amilləri rrazərə almadan mümkün deyil. 2. Daxili dinamik tarazlıq qanunu. Ayn-ayn təbii sistemlərdəki maddələr, eneıji, informasiya və dinamik keyfiyyətlər və onlann iyerarxiyası bir-biri ilə sıx əlaqəlidir. Bu göstərilən parametrlərin istənilən birinin dəyişməsi funksional, struktur, kəmiyyət və keyfiyyət dəyişiklikləriıra səbəb olacaq. Bu zaman maddi-energetik, informasiya və dinamik keyfiyyətlərin ümumi cəmi sabit qahr. 3. “Hər şey və ya heç nə” qanunu (B.Bouliç). Təbii sistemlər zəif təsirləri toplayaraq gur və dinamik proseslər yaradana qədər cavab reaksiyası vermir. Bu qanun ekoloji proqnozlar zamanı faydah olur. 4. Sabitlik qanunu (V.Vemadski). Konkret geoloji dövrdə təbiətdəki canlı maddələrin miqdan sabit kəmiyyətdir. Biosferin l^rhansı bir yerində canh maddələrin miqdanmn dəyişməsi başqa regionda eyni ölçüdə, lakin əks-istiqamətdə dəyişikliklərə səbəb olur. Polyar dəyişikliklər təbiətin idarə edilməsində istifadə oluna bilər. Lakin ırazərə almaq

304 XI F0SII..V7IRAFTƏBII MÜHİTİN KFYI lYYOlTNlN MÜHAFİZƏSİNİN IlÜCHJQI ƏSASLARI

lazınıdır ki, bu əvəzetmələr həmişə adekvat olmur. Adətən, yüksək inkişaf etmiş növlər və ekosistemlər digər - təkamül baxıımndan aşağı pillədə dayammş (iri orqanizmləri nisbətən kiçik orqanizmlər sıxışdınr) növ və ekosistemlər tərəfindən smşdmlu, insan üçün çox faydah olan növlər daha az faydalı və ya faydasız növlərlə əvəz olunur. 5. Minimum qanunu (Y.Libix). Libix müəyyən etdi ki, taxılın məhsuldarlığı, adətən, iri miqdarda tələb olunan qida maddələri ilə deyil, çox az lazım olan,lakin torpaqda az miqdarda olan maddələrdən asıh olur. Başqa sözlə, orqanizmin dözümlülüyü onun ekoloji tələbatlar zəneirindəki ən zəif halqa ilə təyin edihr. o. Təbii resurslann məhdudluğu qanunu. Yerin bütün təbii resurslan (və şəraitləri) məhdud və tükənəndir. Bu qanun planetin təbii məhdud ölçülərinə əsaslamr. Beləliklə, təbii resurslann “tükənməz"hyi anlayışı prinsip etiban ilə düzgün deyil. 7 Təbii sistemlərin onu əhatə edən ətraf mühit hesabına inkişafı qanunu. İstənilən təbii sistem yalmz onu əhatə edən mühitin maddi-energetik və informasiya imkanla- nndan istifadə etməklə inkişaf edə bilər. Mütləq təerid olunmuş inkişaf mümkün deyil. Çox mühüm nəzəri və praktiki əhəmiyyət daşıyan bu qanundan üç vaeib müddəa çmr: • mütləq tullanüsız istehsalın mümkünsüzlüyü; • istənilən daha yüksək qumluşlu biosistem (məsələn, heyvan növü) teyat mühitim dəyişdirərək və ondan istifadə etməklə nisbətən aşağı təşkilatlı sistemlərə potensial təhlükə yaradır; • Yerin biosferi sistem olaraq təkcə planetin resurslan hesabına deyil, həm də kosmik sistemlərin (ilk öncə Günəş Sisteminin) və onlann idarəedici təsiri hesabına inkişaf edir. 8. Hazır məhsulun tərkibinin təbiət tutumunun getdikcə azalması qanunu. Tarix boyu ictimai məhsuldakı təbii maddənin xüsusi çəkisi getdikcə azalır. Bu, o demək deyil ki, istehsal prosesirra getdikcə az təbii maddə cəlb edilir. Əksinə, onun miqdan artır, istehsala cəlb edilən təbii maddənin 95 - 98 %-i atılır. Lakin bn gün istehsal olunan analoji son məhsnlda təbii məhsnlnn miqdan əvvəlki dövrlərdən azdır. Bu, məhsulların ölçülərinin kiçilməsi, təbii materialların sintetik materiallarla əvəz edilməsi və s. faktorlar hesabına baş verir. 9. Təbiətdən istifadənin energetik effektivliyinin azalması qannnn. Tarixin təbii gedişa- tı ərzində, təbii sistemlərdən faydalı məhsnl alarkən, onun hər vahidinə orta hesabla daha çox eneıji sərf edilir. Hər bir insamn eneıji sərfi Daş Dövründə 4 min, aqrar cəmiyyətdə 12 min, sənaye dövründə 70 min olduğu halda, müasir qabaqcıl ölkələrdə 230 - 250 min kkal/sutka təşkil edir. Bn göstərici nln əcdadlarımız ilə müqayisədə 58 - 62 dəfə çoxdur. Yüksək sənaye sisteminə malik ölkələrdə kənd təsərrüfatı istehsalmdakı ümnmi energetik effektivlik (sərf edilən və hazır məhsnl şəklində alman eneıj ilərin nisbəti) primitiv əkinçilik şəraitinə nisbətən 30 dəfə azdır. Əksər hallarda sahələrin emalı və gübrə işlərinə sərf edilən eneıj inin 10 dəfələrlə artması məhsulun cüzi (10-15 %) artımına səbəb olur.

305 EKOLOJI MENEOMENT

10. Məhsuldarlığın azalması qanunu. Mütəmadi məhsulgötürmə, torpaqənKİəgəlmənin təbii proseslərinin pozulması, eləcə də monokultma fəaliyyəti nəticəsində toksiki maddələrin torpaqda yığüaraq toplanması iraticəsində torpağın təbii mahsuldarlığı tədricən azalır. Bu proses biokütlənin yeralü hissəsinin torpaqda toplanması, müxtəlif gübrələrin əlavə edilməsi nəticəsində qismən bərpa olunur. 11. Ekoloji korrellyasiya qanunu. Ekosistemlərdə, biotik birliklərdə onlara daxil olan bütün növlər və abiotik komponentlər bir-biri ilə funksional əlaqəlidir. Sistemin bir hissəsinin sıradan çıxması (məsələn, növün nrahvi) sistemin həmin hissəsi ilə sıx əlaqədə olan digər hissələrinin sıradan çıxmasına, sistemin funksional dəyişikhyiıra səbəb olur. 12. Emercentlik qanunu. Sistem həmişə onun hissələrindən fərqlənən xüsusiyyətlərə malik olur. Göbələklə yosunun birləşərək (simbiotik assosiasiyası) keyfiyyətcə yeni bir orqanizm olan şibyələri yaratması bu qanuna misaldu. 13. Zəruri müxtəliflik qanunu. Sistem mütləq identik elementlərdən təşkil ola bilrrraz, amma iyerarxik qumlaşa və inteqrativ səviyyələrə malik ola bilər. 14. Təkamülün dönməzliyi qanunu (L.Dollo). Orqanizm (populyasiya, növ) öz əcdadlanmn əvvəlki vəziyyətinə qayıda bilməz. 15. Orqanizmlərin təşkilati strukturunun mürəklrabləşməsi qanunu (K.Rulye). Canh orqanizmlərin tarixi inkişafı bu orqanizmlərin orqan və fünksiyalamım diferensiasiyası vasitəsilə onlann təşkilati struktumnu mürəkkəbləşdirir. le.Allen qaydası (C. Allen). İqlim soyuqlaşdıqca istiqanlı heyvanlann bədənlərinin çıxıntı hissələri (ətraflar, quyraq, qulaqlar və s.) qısa, kütlələri isə çox olur. 1. Berqman qaydası (K.Berqman). İstiqanh heyvanlarda növ daxilində və ya yaxın növlərin bircins qmpn daxilində nisbətən böyük ölçülü heyvanlara nisbətən soynq ərazilərdə rast gəlinir (nranralilərdə 50%, quşlarda 75 - 90 % hallarda uyğun gəlir). 2. Qloger qaydası (K.Qloger). Soyuq və rütubətli zonalarda yaşayan heyvanlann bədənləri isti və quraqhq ərazüərdəki heyvanlara nisbətən daha intensiv piqmentasiyaya (daha çox qara və tünd-qəhvəyi) malik olur. Bu, onlara yetərh istilik miqdan toplamağa imkan verir. lƏ.Şredinger qaydası (E.Şredinger). Orqanizm neqentropiya ilə “qidalamr". Orqanizmin struktur nizamı ətraf mühitin nizamından yüksək olnr, orqanizmin bu mühitə verdiyi nizamsızlıq aldığmdan çox olur. Bu qaydamn izahı belədir: Bütün hissəciklər sərbəstliyə, öz entropiyalarmı artnmağa çalışır. Canlı maddə (orqanizm) isə əksiıra, hissəciklərin entropiyasım azaldır, onlan birləşdirərək yüksək nizamlı maddələr (amin turşuları, zülallar, DNT və s.) yaradu-. Bu isə ətraf mühitdən götürülmüş eneıji hesabına baş verir. Nəticədə, orqanizmin struktur nizamı mühitə nisbətən yüksək olur. 20. Təkamülün inkişafı qanunu. Biosistemlərin quraluşunun mürəkkəbliyi artdıqca növün mövcudolma dövrü azalır, təkamül tempi artır. Quşların orta mövcudluq dövrü 2 mln. il, məməlilərinki isə 800 min ildir.

306 XI FƏSİL.OTRAFTOHİI MÜIIFrlN KFYFİVV\)TİNİN MUHAFF/OSİNİN HUQUQl t)SASLARI

21. Populyasiyanm minimal həddi qanunu. Hər bir populyasiyanın özünəməxsus elə bir aşağı həddi vardır ki, populyasiyanın sayı bu həddən aşağı ola bilməz. Sayın bu həddən aşağı enməsi populyasiyalan, bəzən növün varhğım təhlükə altına alır. 11.2. EKOLOJİ HÜQUQUN ƏSASLARI

Hüquq - dövlət tərəfindən müəyyənləşdirilmiş, yaxud sanksiyalaşdınimış ümumi-məcburi davramş qaydalanmn (normalanmn) məcmusudur. Bu qaydalara riayət olunmasınm təminatçısı dövlətdir. Dövlət hüquq vasitəsilə insanlann davramşlanm (motivasiyalanm) müəyyən tərzdə, öz siyasətinə uyğun olaraq tənzimləyir, özünün mənafeyiıra cavab verən ictimai münasibətləri möhkəmləndirir və inkişaf etdirir. Bu baxımdan, ekoloji hüquq dövlət hüququnun bir sahəsi, tərkib hissəsidir. Ekoloji hiupuı - indld vc^dUcak insan nssilUri nandns sĞ~^tfmhü mühitin muhc^üssi, stolam- kışcbnbnasıyaxşdaşdınlnuısı ms/psdiU csnüyyst-tsbUt ictimai münasibsthrini tsnündsysn hüquqi nomuılarsistemhSr. Ətraf təbii mühitin mühafizəsi nrasələsi hüquq nəzəriyyəçiləri tərəfindən dövlətlərin əsas funksiyalarından biri hesab edilir. Azərbaycan dövlətinin ekoloji fımksiyasımn xarakterim, ətraf mühit hüququnun həyata keçirilməsi və inkişafım cəmiyyət-dövlət münasibətləri müstəvisində daha dolğun dərk etmək üçün Azərbaycan Respublikasımn Konstitusiya- sındakı ekoloji müddəalara ırazər salmaq vacibdir. Konstitusiyamn preambulasmda qeyd edildiyi kimi, xalq ümumxalq səsverməsi - referendum yolu ilə özünün ali hakimiyyət niyyətlərini bəyan edərək Azərbaycamn konstitusiya quruluşunun əsaslanm təyin etmiş, insan və vətəndaş hüquqlarım və azadhqlanm, Azərbaycan Prezidentinin dövlət başçısı kimi hüquqi statusunu, ali qanunverici, icraedici və məhkəmə orqanlanmn statusunu, eləcə də yerli özünüidarəetmə sistemlərinin əsaslanm müəyyənləşdirmişdir. Burada dövlət: • onun başçısı olan, dövlətdə ali icraedici hakimiyyət funksiyasım həyata keçirən prezident; • hakimiyyətin qollan olan qanunvericilik, icraedicilik və məhkəmə orqanlan; • yerli özünüidarəetnö orqanlan ilə birlikdə cəmiyyətin ümumi məsələlərinin, o cümlədən təbii mühitlə bağlı məsələlərin həlli vasitəsi kimi,yəni dövlət funksiyalannm həyata keçirilməsi vasitəsi kimi çıxış edir. Dövlətin ekoloji fimksiyasımn əsas mahiyyəti: • Təbii ehtiyatlardan cəmiyyətin mənafeyi baxımından, onun maraqlarına cavab verən şəkildə istifadə olunmasımn Dyata keçirilməsi; • təbii ehtiyat və sərvətlərin tükənməsinin qarşısımn alınması üçün onlann davamlı istifadəsi; • ətraf təbii mühitin keyfiyyətlərinin deqradasiyasuun qarşısımn alınması;

307 EKOLOJİ MENECMENT

• fiziki və hüquqi şəxslərin ekoloji hüquqlaımm və qanuni maraqlannm qorunması istiqamətindəki fəaliyyətlərindən ibarətdir. Azərbaycan Respubükasımn Konstitusiyasında ətraf təbii mühiüə bağlı 4 maddə mövcnddnr (14,39,78,112). Maddə 14-də təbii ehtiyatlann ter hansı fiziki və ya hüqnqi şəxslərin hüqnqlanna və mənafelərinə xələl gətirmədən Azərbaycan Respublikasına mənsub olduğu bildirilir. Maddə 39 Azərbaycanda hər kəsin sağlam ətraf mühitdə yaşamaq hüququna, hər kəsin ətraf mühitin əsl vəziyyəti haqqında məlumat toplamaq və ekoloji hüquqpozma ilə əlaqədar onun sağlamhğma və əmlakına vnnılmnş zərərin əvəzim almaq hüququna malik oldnğurm bildirir. Maddə 78-də ətraf mühitin qomnmasımn Kr bir vətəndaşın borcu olduğu deyilir. Maddə 112-də isə fövqəladə hallar tətbiq edihrrasindən bəhs olunur. Azərbaycan Respnblikasmda ətraf təbii mühitlə bağh məsələlər bir sıra qannnlarla tənzimlənir. Azərbaycan Respubljkasımn qanunlan - digər dövlət orqanlan və ictimai təşkilatlann aküamıa münasibətdə ali hüqnqi qüvvəyə malik olan, ali dövlət hakimiyyəti orqanmm müəyyən olnnmnş qaydada qəbnl etdiyi normativ aktı, cəmiyyətdə hüquqi ifadə formasıdır. Müasir dünyada qəbul edilmiş praktikaya görə, ekoloji qanunlar və ekoloji hüqnq aşağıdakı prinsiplərə əsaslamr: ətraf təbii mühitin çirklənməsinin qarşısımn alınması; insan Kyatimn və sağlamlığımn mühafizəsi; ətraf mühitin mühafizəsinin Kr bir şəxsin borcu olması; humanizm; təbii ehtiyatlardan qənaətli istifadə; ekoloji cəhətdən əsaslandırılmış davamlı iqtisadi və sosial inkişaf; ekoloji tarazlığın bərpası və mühafizəsi; ekoloji informasiyamn sərbəst şəkildə əldə edilməsi; təbiətdən istifadənin ödənişli olması; ətraf təbii mühitə təsirin icazəli qaydada həyata keçirilməsi; “çirkləndirən ödəyir” prinsipinin həyata keçirilməsi; vəzifəli şəxslərin, idarələrin, ictimai təşkilatlann və vətəndaşlann ekoloji qanunlann pozulması (yerinə yetirilməməsi) zamam məsuliyyət daşıması; • ətraf təbii mühit məsələləri üzrə qanunvericihyin beynəlxalq hüquq normalan ilə uzlaşdmiması. Azərbaycan Respublikasında ətraf təbii mühit üzrə hazırda qüvvədə olan bir sıra qanunlann siyahısı aşağıda verilmişdir: 1. "Pestisidlər və aqrokimyəvi maddələr haqqında” 2. "Su təchizatı və tullantı sulan haqqında” 3. "Bitki mühafizəsi haqqında”

308 XI IV)SİI..ƏTRAI TOBİI MÜHİTİN KLYTİYYOTİNİN MÜHAFİZ.TSİNİN HÜQIKjt OSASLARI

4. "XÜSUSİ mühafizə olunan təbiət əraziləri və obyektləri haqqında" 5. "Balıqçılıq haqqında” 6. “Toqıaq islahaü haqqında" 7. “ Yerin təki haqqında" 8. “Hidrometeorologiya fəaliyyəti haqqında" 9. “İstehsalat və məişət tullantılan haqqmda" 10. “Dövlət torpaq kadastn, torpaqlarm monitorinqi və yer qumluşu haqqmda” 11. “Heyvanlar aləmi haqqmda” 12. “Ətraf mühitin mühafizəsi haqqmda” 13. “ Azəıbayean Respublikasımn Torpaq Məeəlləsinin təsdiq edilnrasi haqqmda" 14. “Azərbayean Respublikasımn Meşə Məeəlləsinin təsdiq edilməsi haqqmda" 15. “Azərbayean Respublikasımn Su Məcəlləsinin təsdiq edilməsi haqqmda" 16. “Əhahnin radiasiya təhlükəsizliyi haqqmda” 17. “Torpaqların münbitliyi haqqmda” 18. “Atmosfer havasımn mühafizəsi haqqmda" 19. “Ətraf mühitə dair informasiya almaq haqqmda" 20. “Əhalinin ekoloji təhsili və maarifləndirilməsi haqqmda” 21. “İcbari ekoloj i sığorta haqqmda” 22. “Sanitariya-epidemioloji salamatlıq haqqmda"

11.3. EKOLOJİ CİNAYƏTLƏR

Azərbaycan Respublikasımn Cinayət Məcəlləsində cinayət - Azərbaycan Respublikasımn Cinayət Məcəlləsi ilə cəza təhdidi alünda qadağan olunmuş təhlükəli əməlin (hərəkət və ya Urəkətsizhyin) təqsirh olaraq törədilməsi sayılır. Başqa sözlə, cinayət qanunçuluğunun və hüquq qaydalannm ciddi surətdə pozulması ictimai və dövlət quraluşuna, onun siyasi və iqtisadi sisteminə, mülkiyyətiıra, vətəndaşlann şəxsiyyətinə, siyasi, əmək, əmlak və başqa hüquqlarına qəsd edən ictimai təhlükəh əməldir. Müəyyən ənrali cinayət kimi xarakterizə edən əlamətlərin məcmusu cinayət tərkibi adlamr. Cinayətin əsas əlanrati ictimai təhlükədir. Cinayət qanununda nəzərdə tutulmuş hər hansı əməlin (hərəkət və ya hərəkətsizhyin) əlamətləri formal cəhətdən mövcud olsa da, lakin az əhəmiyyətli olduğuna görə ictimai təhlükəli sayılmayan, yəni şəxsiyyətə, cəmiyyətə və ya dövlətə zərər yetirməyən və ya zərər yetirmək təhlükəsi yaratmayan əməl (hərəkət və ya hərəkətsizlik) cinayət hesab edilmir. Ekoloji hüquqpozmalar təbiətin mühafizəsi haqqmdakı qanunlan pozan, ətraf təbii mühitə və insan sağlamlığına təhlükə yaradan hüquqazidd və cinayət tərkibli terəkətlərdir. Ekoloji cinayətlər Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 247 - 261 -ci maddələrini əhatə edir. Azərbaycan Respublikasımn Cinayət Məcəlləsilə görə aşağıdakı əməllər ekoloji cinayətlər hesab edihr:

309 EKOLOJI MENECMENT

işlərin yerinə yetirilməsi zamam ətraf təbii mühitin mühafizəsi qaydalanm pozma; ekoloji cəhətdən təhlükəli maddələrin və tullantılann dövriyyəsi qaydalanm pozma; baytarlıq qaydalanm və bitki xəstəliklərim və ziyanvericilərim qarşı müəyyən edilmiş mübarizə qaydalanm pozma; suyu (su mənbələrini) çirkləndirmə; atmosferi (havam) çirkləndirmə; dəniz mühitim çirkləndim*; sahilyam şelf üzrə Azərbaycan Respublikasımn qanunvericiliyini pozma; torpaqlan korlama; yerin təkinin qomnması və istifadəsi qaydalanm pozma; balıqlan və başqa su heyvanlarım qanunsuz ovlama; qanunsuz ovetmə; qanunsuz ağackəsmə; meşələri məhvetmə və ya korlama; xüsusi mühafizə olumn təbiət ərazilərinin və təbiət obyektlərinin mühafizə rejimini pozma.

11.4. ƏTRAF MÜHITIN İDARƏ OLUNMASI QAYDALARI ƏLEYHİNƏ OLAN İNZİBATİ XƏTALAR

Ekoloji hüquqpozmalar zamam inzibati cavabdehlik təbiətdən istifadə və ətraf mühitin mühafizəsi zamam ən çox rast gəlirran haldır. Azərbaycan Respublikasının inzibati Xətalar Məcəlləsi ilə qorunan ictimai münasibətlərə qəsd edən, hüquqazidd olan, təqsirli sayılan (qəsdən və ya ehtiyatsızlıq üzündən törədilən) və inzibati məsuliyyətə səbəb olan əməl (hərəkət və ya hərəlratsizlik) inzibati xəta hesab olunur. Aşağıda qeyd edilmiş ətraf mühitlə bağlı inzibati xətalar, fiziki, vəzifəli və hüquqi şəxslərin inzibati məsuliyyət və inzibati tənbeh əməlləri sayılır: • meşə fondu torpaqlanran özbaşına tutulması və ya həmin torpaqlardan qanunsuz istifadə edilnrasi; • xüsusi razılıq (lisenziya) olmadan Yerin təkindən istifadə etmə; • heyvanlar aləmi obyektlərindən özbaşına istifadə etmə; • ətraf mühitə aülan,axıdılan və ya basdmlan zərərli maddələrin miqdanmrçhabelə zərərli fiziki təsirlərin tedlərinin yol verilə büən normativlərdən artıq olması; • radioaktiv maddələrlə iş zamam ekoloji tələblərin pozulması;

310 XI FƏSII-OTKArTƏBII MUHITIN KKYriYYƏTlNlN MÜHAFİ/.OSİNİN HÜQUQİ ƏSASLARI müəssisələrin, qurğulaım və başqa obyektlərin tikintisinə və yeıüdən qurulmasına dair ekoloji tələblərin pozulması; müəssisələr, qurğular və başqa obyektlər istismara verildikdə və ya istismar müddətində ekoloji tələblərin pozulması; ətraf mühitə tullantilannda müəyyən edilmiş normadan artıq çirkləndiriei maddələr olan ıraqliyyat vasitələrinin istehsah, idxalı, istismara buraxılması və idarə edilməsi; müəssisənin ətraf mühitlə bağlı (istehsalat) monitorinqinin və ya onuntəsərrüfat fəaliyyətinin ətraf mühitə təsirinin uçot və hesabaümn apanimaması; ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində standartlaşdırma, sertifıkatiaşdırma qaydalanmn pozulması; yerin təkindən və xüsusi mühafizə olunan təbiət ərazilərindən istifadə qaydalanmn pozulması; torpaqlann zibillənməsi və korlanması; meşəqırma fondundan istifadənin, oduncağm tədarük edilib daşınması qaydasımn pozulması; ağac və kollann qanunsuz kəsilməsi və zədələnməsi; meşə fondu satelərində biçənəklərin, otlaq sahələrinin zədələnməsi və ya korlanması, özbaşına ot biçilməsi və ya mal-qara otaniması, özbaşına yabam meyvə, göbələk, giləmeyvə yığılması; meşə üçün faydalı faunamn məhv edilməsi; su obyektlərinin mühafizəsi qaydalanmn pozulması; tullanülann yerləşdirilməsi və emalı tələblərinin pozulması; pestisidlər və aqrokimyəvi maddələr haqqında qanunvericiliyin pozulması; radiasiya təhlükəsizliyinin sanitariya və gigiyena qaydalanmn təmin edilməsi tələblərinin yerinə yetirilməsi və ya pozulması; hidrometeoroloji fəaliyyət haqqında qanunvericiliyin pozulması; sənaye və məişət tullantılanmn qalaqlanması və yandıniması zamam ətraf mühitin mühafizə tələbləriıra əməl edilməməsi; heyvanlar aləmi obyektlərinin mühafizəsi, ov və istifadə qaydalanmn pozulması; ekoloji təhlükəsizlik haqqında qanunvericiliyin pozulması; "Qmmzı Kitab"a daxil edilmiş heyvan və bitki növlərinin qoranması üzrə tələblərin pozulması; zooloji kolleksiyalann yaradılması və onlarla ticarət qaydalanmn pozulması, heyvanlarla rəhmsizcəsinə rəftar edilməsi; kiçik gəmilərin qeydə alınması, uçotu və istismar qaydalannm pozulması.

311 EKOLOJI MENECMENT

11.5. ƏTRAF MÜHİTlN MÜHAFİZƏSİ ÜZRƏ BEYNƏLXALQ KONVENSİYALAR

Təbiətin mühafizəsi istiqanratində milh səviyyədə teyata keçirilən ən effektiv tədbirlər belə planetar miqyasda ətraf mühitin mühafizəsi və təbii sərvətlərdən davamh istifadə məsələlərini tam şəkildə həll edə bilmir. Əwəla, milli hüqnq təminatlarından kənarda olan təbii sərvətlər (Dünya okeam. Antarktida, Kosmos) dünya dövlətləri tərəfindən intensiv istismara məruz qalır. Digər tərəfdən, dövlətlər öz ərazilərində təsərrüfat və başqa fəahyyətlər göstərərək qonşu dövlətlərin ətraf təbii mühitiıra eiddi ziyan vurur, ya da qonşu dövlətlərin ekoloji maraqlarım bu və ya digər formada pozur. Buna real misal olaraq Araz və Kür çaylanmn Emranistan və Güreüstan tərəfindən həddən artıq çirkləndirilnKsini göstərmək olar. Üçüncüsü, dövlətlər tərəfindən razüaşdınimış beynəlxalq tədbirlərin Dyata keçirilməsi milli miqyasda ətraf mühitin mühafizəsi məsələlərinin Dlhni daha effektiv edir. Məhz bu əsas amillər beynəlxalq hüquqi nizamlayıcı kimi ətraf mühitin mühafizəsi üzrə beynəlxalq əməkdaşlığın rolunu artım. Hal-hazırda dünya ictimaiyyətini qlobal ekoloji problemlər daha çox narahat edir. Bunlar, əsasən, iqlim dəyişmələri, ozon qatmm nazikləşməsi, turşu yağışlan, səhralaşma, bioloji müxtəlifliyin getdikcə azalması, əhali artıımnm yüksək tempi və təbii ehtiyatlann getdikcə tükənməsi problemləridir. Ətraf təbii mühitin beynəlxalq hüquq normalan, əsasən, indiki və gələcək nəsillər namiıra Yerin təbii sərvətlərinin davamh istifadə olnnmasımn və qlobal ətraf mühitin zərərli təsirlərdən mühafizəsinin effektiv idarə edilməsinə yönəlmişdir. Təbiətdən istifadənin nizamlanması, təbii sərvətlərin istehsalı, ətraf mühitin zəhərli kimyəvi, fiziki və bioloji təsirlərdən mühafizəsi satesindəki ətraf təbii mühit üzrə beynəlxalq hüquq normalannm realizasiyası, əsasən, aşağıdakı vasitələrlə həyata keçirilir: qəbul olunmuş normalar; qarşılıqh məsləhətləşmələr; təbii mühitin monitorinqi və mühüm ekoloji informasiyamn qarşılıqlı mübadiləsi; təbii şəraitin vəziyyətinə nəzarət; beynəlxalq hüquqnn norma və prinsiplərinin pozulması zamam beynəlxalq məsuliyyət. Ətraf təbii mühit üzrə beynəlxalq hüqnqnn əsas ümumi prinsipləri isə aşağıdakılardır: dövlət suvereıüiyiıra hörmət; bütün dövlətlərin suveren bərabərliyi; mənfəət və maraqlann qarşılıqlı xarakter daşıması; digər dövlətin daxili işlərinə qarışmamaq; beynəlxalq öhdəliklərin vicdanla icra edilməsi; mübahisələrin sülh yolu ilə həlli. Qəbul edilmiş müasir beynəlxalq hüquqi normalar ətraf təbii mühit üzrə aşağıdakı xüsusi prinsiplərə əsaslamr:

312 XI FƏSlL.vnRAFTOHM MÜHİTİN KTYITYVOTININ MUHAİTZOSININ HUQUQI OSASI.ARI

• hər kəs təbiətiə temateng şəkildə sağlam və məhsuldar həyat hüququna malikdir; • müntəzəm sosial-iqtisadi inkişaf prosesi zamam insanm ekoloji hüquq və maraqlannm üstünlüyü; • dövlətlərin öz təbii ehtiyatlan üzərində ayınmaz suverenliyi (irticaçı Ermenistan Respublikası Azerbc^can xalqının ayrılmaz mülldyyeti olan mineral ve bioloji ehtiyatlarını amansızcasına talan edir); • davamlı inkişaf (ekoloji əsaslandmiımş sosial-iqtisadi inkişaf); • bərabər ekoloji təhlükəsizlik (hər hansı bir dövlətin ekoloji rifahımn başqa bir dövlətin hesabına təmin olnnması yolverilməzdir); • ekoloji aqressiyanm yolverilməzhyi (ətraf mühitə təsir edən vasitələrin hərbi və ya digər yolla düşməneəsinə istifadə olnnması haqqmda 1977-ei il Konvensiyası əsasında). Bednam Ermenistan Respublikasının Metsamor AES-in radioaktiv tullantılarım Dağlıq Qarabağ erazisinde basdırması, işğal olunmuş meşelik erazilerden ağacların kesilerek senayede istifade olunması, filiz - meden senayesinin zeherli tullantılarının temizlenmeden Araz çayına axıdılması Azerbaycan dövletinin ve xalqının ekoloji sahedeki hüquqlarım kobud suretde pozan meqsedli ekosid siyasetidir; • Ətraf mühitə qarşı transsərhəd (sərhəddən keçən) ziyanlarm aradan qaldınlması; • fövqəladə ekoloji vəziyyətlər zamam əməkdaşlıq; • ətraf mühitin mühafizəsi yolunda elmi-texniki əməkdaşhq; • ətraf mühitin mühafizəsinə yönəlmiş razılaşdınlımş tələblərin icrasına ırazarət; • ətraf mühitə transsərhəd (sərhəddən keçən) təsirlərlə bağlı mübahisələrin sülh yoln ilə həlli; • kənar dövlətlər tərəfindən başqa dövlətlərin ərazilərində ətraf təbii mühitə vurulmuş ziyanlara görə beynəlxalq məsnliyyət və ziyanlarm kompensasiyası. Aşağıda bəzi beyrralxalq konvensiyalarm siyahısı verilmişdir. Azərbaycan Respublikasımn Milli Məclisi bir sna beyrralxalq konvensiyalan ratifikasiya etmişdir (Mötərizədə ratifikasiya tarixi verilmişdir): 1. Avropada böyük nrasafələrə hava çirkləndiricilərinin yayümasıma qiymətləndirilməsi və birgə rrazarət pioqrarmnm nznnmüddəüi maliyyələşdirilməsilə aid Protokol. Cenevrə, 1984; 2. Sərləddən keçən sn axınlanmn və beynəlxalq göllərin mühafizəsi və istifadəsi (Su Konvensiyası). Helsinki, 1992 (18.03.2000); 3. Avropanm vəhşi təbiəti, yabam florası və təbii yaşayış mühitinin qorunması Konvensiyası. Bern, 1979(28.10.1999); 4. Bioloji müxtəliflik üzrə Konvensiya. Rio-de-Janeyro, 1992 (14.03.2000); 5. Bir sıra təhlükəh kimyəvi maddələrin və pestisidlərin beynəlxalq ticarətinin məlnmatlannm qabaqcadan razılaşdınlması üzrə Rotterdam Konvensiyası. Rotterdam, 1998; 6. Bitkilərin qomnması üzrə Roma Konvensiyası, 1951 (14.03.2000); 7. BMT-nin dəniz hüqnqn üzrə Konvensiyası.MonteqoBey, 1982;

313 EKOLOJİ MENECMENT

8. BMT-nin səhralaşmaya qarşı mübarizə haqqında Konvensiyası (ciddi quraqlıq və səhra- laşma prosesi gedən ölkələrdə, xüsusilə Afrikada); 9. BMT-nin iqlim dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvensiyası. Nyu-York, 1992 (10.12.1995); 10. Böyük məsafələrdə havanm transsərKd çirklənmələri haqqında Konvensiya. Cenevrə, 1979 (09.04.2002); 11. Davamh üzvi çirkləndiricilər üzrə Stokholm Konvensiyası. Stokholm, 2001 (09.01.2004); 12. Dünya mədəniyyət və təbiət irslərinin mühafizəsi haqqında Konvensiya. Paris, 1972; 13. Ətraf mühitə dair masələlər üzrə qərarlann qəbul edilnrasində ictimaiyyətin iştirakı və informasiyamn alımnası barədə Orxus Konvensiyası (Danimarka). Orxus, 1998 (09.10.1999); 14. Su quşlanmn yaşama yerləri kimi beynəlxalq əhəmiyyəti olan sulu-bataqlıq yerləri haqqında Ramsar Konvensiyası. Ramsar, 1971 (18.07.2001); 15. Kükürd tullanülanmn və onlann transsərhəd axınlanmn 30% azaldılması haqqmda Protokol. Helsinki, 1985; 16. Kökü kəsilmək təhlükəsi qarşısında olan vəhşi fauna və yabam flora növləri ilə beymixalq ticarət haqqmda (CİTES) Konvensiya. Vaşinqton, 1973 (23.06.1998); 17. Köçəri vəhşi heyvan növlərinin mühafizəsi üzrə Konvensiya (Bonn Konvensiyası); 18. Gəmilərin suyu çirkləndirməsinin qarşısımn alınması üzrə Konvensiya. London, 1973, 1978 (22.04.1997); 19. Momeal Protokolu. Momeal, 1987; 20. Nüvə təhlükəsizliyi üzrə Konvensiya. Vyana, 1984; 21. Nüvə qəzalanmn operativ xəbər verilməsi üzrə Konvensiya. Vyana, 1986; 22. Nüvə qəzalan və ya radiasiya qəza hallan zamam kömək üzrə Konvensiya. Vyana, 1986; 23. Ozon qaümn qorunması üzrə Vyana Konvensiyası, 1985 (31.05.1996); 24. Ozon qatım dağıdan maddələr üzrə Monreal Protokolu. Monreal, 1987; 25. Səhralaşmaya dair mübarizə Konvensiyası. Paris, 1994 (24.04.1998); 26. Sənayedə baş verən qəzalann transsərl^d təsirləri haqqında Konvensiya. Helsinki, 1992; 27. Sərhədlərarası kontekstdə ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsinə dair Konvensiya (Espo Konvensiyası). Finlandiya, 1991 (01.02.1999); 28. Təhlükəli tullantıların sərhədlərarası daşınmasına və zəıərsizləşdirilməsinə nəzarət haqqmda Bazel Konvensiyası. Bazel, 1989; 29. Təhlükəli tullantılann transsərhəd daşınmasına və ləğviıra nəzarət üzrə Bazel Konvensiyası. 1999 (16.02.2001); 30. Transsərtod su axmlannm və beynəlxalq göllərin mühafizəsi və istifadəsi (su Konvensiyası), Helsinki 1992; 31. Ümumdünya mədəni və təbii irsinin qorunması haqqmda Konvensiya. Paris, 1972 (6.12.1993).

314 XI FOSIL.OTRAFTOBII MUIIITİN KFYFIYYƏTININ MÜHAFİZƏSİNİN HIKJUQİ ƏSASLARI

11.6. ƏTRAF MÜHİTİN MENECMENTİ ÜZRƏ BEYNƏLXALQ YARDIM MƏNBƏLƏRİ

Milli dövlətiər (xüsusilə iqtisadiyyatının keçid dövrünü yaşayan dövlətlər) ətraf təbii mühitin mühafizəsi sahəsində iqtisadi imkanlarına və problemlərin miqyasına görə, beynəlxalq yardım olmadan bir çox ekoloji problemləri müstəqil 1^11 etmək imkamna malik deyil. Bununla əlaqədar olaraq, son dövrlərdə bu sahədə bir sıra strukturlar və mexanizmlər yaradılmışdır. Bu strukturların əsas məqsədi ölkələrin inkişafında, milli və bəşəri miqyaslı ekoloji və sosial problemlərin telhndə onlara yardım etməkdən ibarətdir. Belə struktur və mexanizmlərin fəaliyyətinin əsas faydası hər şeydən əvvəl bu ölkələrin qlobal və regional problemlərin həllinə cəlb olunmasıdır. Özünün statusu, missiyası, fəaliyyət dairəsindən asılı olaraq müxtəlif olan beyıralxalq təşkilatlar müxtəlif yardımlar etmək imkanlanna malikdir. Bunlar adətən maliyyə, texniki, informasiya, ırrasləhət və s. kimi yardımlardan ibarətdir. Aşağıdakı siyahıda belə stmktmlardan bəzilərinin adlan, yerləşdiyi ərazi və elektron koordinatlan verilmişdir: 1. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı. Nyu-York, httD://www.un org 2. BMT-nin İqtisadi və Sosial Şurası (BMTİSŞ), Nyu-York, httD://www.un.org/esa/coordi- nation/ecosoc/ 3. BMT-nin İnkişaf Proqramı (BMTİP). Nyu-York, http://www.undp.org 4. BMT -nin Ətraf mühit üzrə İnkişaf Proqramı (YUNEP). htto://www.nnep.org 5. BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilaü (FAO), htto://www.fao.org 6. BMT-nin Təhsil, Elm və Mədəniyyət Məsələləri üzrə Təşkilatı (YUNESKO). http://wv". nnesco.org 7. BMT-nin Sənaye İnkişafı Təşkilaü (YUNİDO). htto://www.nnido.org 8. Ümnmdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST), http://www.who.org 9. Dünya Bankı. htto://wnAnv.wb.org 10. Avropa İttifaqı. http://wnAnv.europa.eu.int 11. Avropa Şnrası, http://wwnv.coe.int 12. İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı, http://www.oecd.org 13. Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilaü, htto://wwnv.osce.org 14. NATO Elmi Proqramı. Brüssel, Belçika, http://www.nato.int/science 15. Avropa Yenidənqnrma və İnkişaf Bankı. London, BB. htto://wnAnv.ebrd.com 16. Qlobal Ekologiya Fondu (GEF). Vaşinqton, ABŞ. http://www.gefweb.org 17. Asiya İnkişaf Bankı. Manila, Filippin, http://wwnv.adb.org 18. Kanada Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi, http://www.acdi-cida.ca 19. Ətraf Mühitin Mühafizəsi üzrə Danimarka Agentliyi. http://wnAnv.mst.dk/

315 EKOLOJİ «KNKCIVI TN T

20. Niderland Xarici İşlər Nazirliyinin Matra Proqraım, http://www.minbuza.nl 21. ABŞ Ətraf Mühitin Mühafizəsi üzrə Agentlik. Vaşinqton, ABŞ. http://www.epa. gov 22. ABŞ Beyıralxalq İnkişafa Yardım Agenthyi. Vaşinqton, ABŞ. http://www.usaid.gov 23. Dünya Ehtiyatian İnstitntn. Vaşinqton, ABŞ. http://www.wri.org 24. Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələri üçün Regional Ekoloji Mərkəz. Macarıstan, http:// www.rec.org 25. Qrinpis. Amsterdam, Niderland, http://www.greenpeace org 26. Ümumdünya Vəhşi Təbiət Fondn (VWYF). Qland, İsveçrə, http://www.wwf.org 27. Beynəlxaiq Təbiəti Mühafizə Fondn. Qland, İsveçrə, http://www.iucn.org 28. Ford Fondu. Nyu York, ABŞ. http://www.fordfound.org 29. Çariz Stüart Mott Fondu. Praqa, Çexiya, http://www.mott.org 30. Dünya Eneqi Şurası. London, BB. http://www.worldenergy.org

Mövzuya aid suallar

1. T əbiətin inkişafmm hansı qanunlanm bilirsiniz? 2. Ekoloji hüquq nədir? 3. Ekoloji qanunlar və ekoloji hüquq hansı prinsiplərə əsaslamr? 4. Azərbaycan Respublikasında ətraf təbii mühit üzrə əsas qanunlar hansılardm? 5. Ekoloj i cinayət nədir? 6. Azərbaycan Respublikasımn Cinayət Məcəlləsində hansı əməllər ekoloji cinayətlər hesab edilir? 7. İnzibati xəta nədir? 8. Hansı əməllər ətraf mühitlə bağlı inzibati xəta hesab edilir? 9. Ətraf təbii mühit üzrə beynəlxalq hüquq normalanmn realizasiyası hansı vasitələrlə həyata keçirilir? 10. Ətraf təbii mühit üzrə beynəlxalq hüququn əsas prinsipləri hansılardır? 11. Azərbaycan Respublikasımn Milli Məclisi ətraf mühitin mühafizəsi üzrə hansı beynəlxalq konvensiyaları ratifikasiya edib? 12. Ətraf mühitin menecmenti üzrə hansı beynəlxalq yardım mənbələri mövcuddur?

316 XI lOSILƏTRAl TOBİI MÜHİTİN KEVTIYYOTININ MUHAFIZOSININ HUQUQI ƏSASLARI

Mövzuya aid ədəbiyyat

(Azərbaycan dilində) 1. Məmmədov V.Q., Mnstafayeva A.İ. Bioetika, hüqnq və insan hüquqlan. Monoqrafiya. B.: Elm və təhsil, 2013.-297 s. 2. Nnriyev C., Əsgərov Ə., Əhmədov Z. Ekologiya hüqnqn. Dərslik. B.: Qanım, 2003. - 348 s.

(ras dilində)

1. BpHHHyK M.M. ƏKOJiOFHMecKoe npaBO (npaBO OKpyacaıomeH cpe'^w).M.; lOpncTb, 2000.

(digər dillərdə) 2. Steven Ferty. Examples & Explanations: Environmental Law. Aspen Publishers; 6 edition, 2012. 736 pages. 3. Stuart Bell, Donald McGillivray. Environmental Law. OUP Oxford; 6 edition, 2005. -978 p.

(internet resmslan)

1. http ://www.law.comell.edu/wex/environmental law 2. http ://www.uner).org/delc/EnvironmentalLaw/tabid/54403/Default.asr)x 3. http://www.asser.nl/default.asr)x7site id=7 4. http://www.asser.nl/default.asr)x7site id=7 5. http ://w'ww. ciel.org/ 6. http ://www.epa. gov/environmentaliustice/ 7. http://www.einet.org/ei/ 8. http://www.calepa.ca. gov/EnvJustice/ 9. http://www.cbd.int/ 10. http://www.eifoundation.org/ 11. https://www.facebook.com/eifoundation 12. http://greenaction.org/resources/what-is-environmental-iustice/ 13. http://www.iep.utm.edii/enviro-i/ 14. http://www.imo.org/About/Conventions/ListOfConventions/Pages/Default.aspx 15. http://wvw.millennium-proiectorg/millenninm/es-iin-treaties html 16. httPs://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx7src=TREATY&mtdsg no=XXVII-4-b&chap- ter=278dang=en 17. http://www.wmo.inl/pages/about/Environmentalconventions en html

XII FƏSİL. CƏMİYYƏT TƏBIOT MUN.X.SIHƏTLƏRININ STR.YTLGIYASI

XII FƏSİL CƏMİYYƏT - TƏBİƏT MÜNASİBƏTLƏRİNİN MÜASİR STRATEGİYASI

12.1. Cəmiyyətlə təbiət arasındakı münaqişəli münasibətlər

12.2. Gələcək dünyanın konsepsiyası və qlobal modelləri

12.3. XXI əsr proqramı

12.4. "Yaşıl" iqtisadiyyat

12.5. Minilliyin inkişaf məqsədləri

12.6. Azərbaycanın davamlı inkişafa keçid konsepsiyası

12.7. Ekobioetikanm əsasları Mövzuya aid suallar Mövzuya

319 IIKOLOJI MKNECMKN T

12.1. CƏMİYYƏTLƏ TƏBİƏT ARASINDAKI MÜNAQİŞƏLİ MÜNASİBƏTLƏR

Tarixən insanın təbiətlə münasibəti təbii resurslardan öz maddi və mənəvi tələbatlanmn ödənilməsi üçün istifadəsi əsasında qumlmuşdm. Bu tip əlaqənin əsasında iqtisadi münasibət dumr. Resurslardan istifadənin miqyası ətraf təbii mühitin tükənməsi, çirklənməsi və dağılmasına səbəb oldu. Bu isə bir tərəfdən təbiətlə cəmiyyət arasında münaqişəli münasibət yaratdı. Digər tərəfdən isə qarşılıqlı münasibətlərin yeni forması olan ekoloji münasibət formasımn yaranmasına səbəb oldu. Bu münasibət formasımn əsasmda canlı orqanizmlərin, o cümlədən insamn təbii yaşayış mühitinin mühafizəsi durar. Ekosistemlərin dağılmasımn və tükənməsinin əsas səbəbləri aşağıdaklardır: 1. Təbiətdə qida resurslanmn yaranması və istehlakı tullantisız sikl üzrə baş verir. Lakin bundan fərqli olaraq insan tərəfindən həyata keçirilən mal-material istehsalı zamam tullantılar meydana gəlir. Öz tələbatlanmn ödənilməsi üçün insana bir ildə 201 xammal tələb olunur ki, bunun da 90 - 95 %-ni tullantılar təşkil edir. Əvvəlki dövrlərdə təbii sistemlər insan fəaliyyəti nəticəsində yaranan tullanülan emal edərək zərərsizləşdirir, özünü onlann ziyanh təsirindən müdafiə edə bilirdi. Müasir dövrdə isə biosferin özü- nütəmizləmə və özünütənzimləmə imkanlan artıq demək olar ki, tükənmişdir. 2, Təbii mühitin həcmi insamn təsərrüfat fəaliyyətinin bütün tullantilanm emal etməyə kifayət etmir. Onlann qalaqlanaraq toplanması ətraf mühitin qlobal çirklənməsi və təbii ekosistemlərin deqradasiyası təhlükəsi yaradır. 3 Faydalı qazmtılann ehtiyaü fiziki-kimyəvi şərait və bizim planetin ölçüləri ilə məhdudlaşdığından getdikcə tükənir. 4 İnsamn dağıdıcı fəaliyyətinin nəticəsi uzunmüddətli olub bir ıpslin dövrü ilə kifayətlənmir. Bundan başqa, bir ərazidə təbiətə olan təsirin nəticəsi ondan çox-çox uzaqlarda əks oluna bilir. Bu da hər hansı təsərrüfat fəaliyyətinin ziyansızlığı haqqında yanlış təsəvvürlər yaradır. Sosial stabillik və təbii ekosistemlərin dayamqlılığı bir medalın 2 üzüdür. Təbii və sosial-iqtisadi sistemlərin inkişafı strukturların və əlaqələrin mürəkkəbliyi nəzəriyyəsinə (Complexity theory) uyğun baş verərək mühitin tutumu tərəfindən təmin edilir. Mürəkkəblik nəzəriyyəsinin mahiyyəti odur ki, sistemin təşkilinin ölçüləri və mürəkkəbliyi artdıqca bu struktumn və onun funksiyalanmn təmin edilməsi üçün lazım olan eneıji sərfi də artır. Sistemin gələcək inkişafına sərf olunan eneıjinin miqdarı isə getdikcə azalır. Daxil olan eneıji ilə sistemin dayamqhğma sərf olunan eneıjinin miqdan bərabərləşdikdə sistemin sonrakı inkişafı dayamr. Bu şəraitdə təmin edilən inkişaf səviyyəsi mühitin maksimal təminat həcmi adlamr. Mühitin təminat həcmi ekosistemin təmin edə bildiyi biokütlənin miqdarıdır. Təbii mühitin həcmi anlayışım belə bir misal üzərində izah etmək olar. Tutaq ki, 500 ha ərazidə 6 baş maral yaşayır. Belə şəraitdə onlar sürətlə artaraq 10 il ərzində 200 başa çatacaq.

320 XII FƏSIL.coMiYYƏT • lOBiəT MÜNASIBƏTLƏRININ STRATKGIYASI

Bu zaman marallaım qidalanmasına xeyli ot bitkisi sərf olunacaq. Onlar öz yaşayış yerlərini pozacaq. Bundan sonra müxtəlif xəstəliklər, yem çaüşmazlığı, mühitin dağılması nəticəsində onlann sayı getdikcə azalacaq. Marallaım sayımn 100-ə enməsi ilə proses stabilləşəcək. Təxmini hesablamalara görə, 200 baş (hər bir heyvana 2.5 ha) maral sayı mühitin maksimal həcminə nyğundur.Təxminən 100 baş maral nisbəti isə (hər bir heyvana 5 ha) optimal həcmdir. Təbii şəraitdə yırtıcı heyvanlar popniyasiyanm keyfiyyəthra müsbət təsir edən tənzimləyici faktor rolnrm oynayır. Ynxanda qeyd edildiyi kimi, təbii sistemlərdə özünütənzimləmənin homeostatik mexanizmləri formalaşmışdır. Ona görə də mühitin həcmi l^mişə maksimal qiymətdən aşağı olnrvə ifrat yüklənmələr baş vermir. Bəzən bn, “etibarlı təminat həcmi” də adlamr. Şəterlərdə əhalinin sayı və iqtisadi rifah artdıqca mühitin l^cmi İMdən artıq yüklənir ki, bn da öz növbəsində havamn və suyun keyfiyyətinin aşağı düşməsiıra səbəb olm. Nəticədə, xəstəliklərin sayı artır, suyun və havamn təmizlənməsinə xərclər çəkihr, tibbi xidnratlər göstərihr və s. Brmdan başqa, böyük şəhərlərdə ıraqliyyat, xidmət, qızdmcı və soyndncn sistemlərin xərcləri, cinayətlərin və işsizhyin miqdan və s. arür. Başqa sözlə, şəhər böyüdükcə onnn funksiyalanmn təminatma çəkilən xərclər arür, l^yat keyfiyyəti isə aşağı düşür. Qrafıkdən göründüyü kimi, əhahsi yüz min nəfər ətrafında olan şəterlərdə mühitin optimal həcmi qonmur (Şəkil 12.1.).

l

Şəkil 12.1. Şəhər böyüdükcə iqtisadi gəlirin artması ilə mühitin keyfiyyətinin azalması arasındakı asılılıq (L.Svetkova V3 b., 2001; Y.Odum, 1986)

321 EKOLOJİ WNECMEHT

İndustrial-şəhər sistemi i^mçinin giriş və çıxışda mühitin l^cmindən, başqa sözlə ətrafındakı yaşü mühitdən çox asüıchr. Şəter böyük olduqca şəhərətrafı təbii fəzaya daha çox ehtiyac duyulur. Bu olmadıqda Iföyat keyfiyyəti kəskin aşağı düşür, o, digər şəhərlərlə rəqabətdə uduzur. Əksər hallarda eneqi çaüşmazhğı və digər rahathqlar deyil, məhz l^yat keyfiyyəti şəhərin limit faktora rolunda çıxış edir. İdeal halda ter bir regionda muzeylər, teatrlar, filarmoniyalar, idman kompleksləri, universitetlər və s. nradəniyyət mərkəzlərinin yerləşdiyi iri şəterlər, onlarm yaxmhğmda isə ekoloji rifahı təmin edən kiçik qəsəbələr olmalıdır. Şəhərlərdə iqtisadi funksiyalar, adətən, maksimum İMdə olduğundan orada insan l^yatimn iqtisadi və ekoloji aspektlərinin optimalhğmı eyni zamanda təmin etnrak mümkün oimm. Dünya əhalisinin sayı çox güman ki, artıq biosferin insanlan qida nrahsullan və yanacaq mənbələri ilə təmin etmək imkammn mümkün maksimal həddiıra yaxınlaşn. Bəzi alimlər hesab edirlər ki, artıq Yerin imkanlanmn tutum l^ddi aşıb. Onlarm fikrincə, planetin yoxsul hissəsinin həyat səviyyəsi artarsa, onda resursların çaüşmazhğı yaranacaq. Əgər doğum ilə ölümün səviyyəsi bərabərləşərsə, onda Yer əhalisinin sayı 8.5 - 13.5 mlrd, intervahnda stabilləşəcək (L.Svetkova vs b., 2001). Bu onunla izah olunur ki, doğumun artmasından sonra əhalinin sayı kəskin azalacaq. Çünki əhalinin sayı 10 mlrd-ı aşdıqda biosferin mövcud resurslan və tutumu buna çatmayacaq və nəticədə, həyaün keyfiyyəti aşağı düşəcək. Gənc və yetkin ekosistemlərin inkişafı eneqi sərfinin miqdan ilə fərqlənir. Bu eneqi biokütlənin artımım və strukturun mövcudluğunu təmin edir. Yetkin ekosistemlərdə stnıkturan təmin edilməsiıra sərf edilən eneqi onun məhsul artımına sərf etdiyi eneqi miqdarından çoxdur. İnsan isə maksimum məhsul almaq üçün əlavə eneqi sərf edərək sistemin struktumnun təminaü haqqında düşünmür. Məsələn, monokultura şəraitində yüksək məhsnl əldə etməyə çalışan insan qeyri-yetkin aqroekosistemləri süni snrətdə təmin edir, təbii sistemi ifrat yükləyir. Lakin bütün Yer səthim əkin sahəsinə çevirmək mümkün deyil. O zaman biz biosferin stabilliyini təmin edən, amma “yeyilməyən" bufer sistemindən məhrum olardıq. Hər bir insan instinktiv olaraq öz evini kollar, otlar, güllərlə əhatə etməyə, su hövzəsi yaxınlığında yaşamağa və s. çalışır. İnsanlara təkcə qida və geyim lazım deyil. Onlara atmosferdəki CO" və O''^ qazlanmnbalansh nisbəti, mülayim iqlim, təmiz hava və sn mənbələri, təbiətdən zövq almağa imkan verən rekreasiya zonalan da lazımdır (Şəkil 12.2.). Uzun müddət bəşəriyyət təbiətin ekosistemlərin tarazhğımn təminatçısı oldnğnnn və digər həyati vacib funksiyalara (qazlann mübadiləsi, suyun təmizlənməsi, biogen elementlərin dövram və s.) malik olması faküm adi hal kimi qəbnl edirdi. Lakin elmi-texniki tərəqqinin və Yer əhalisinin sayımn artması nəticəsində təbiətdəki özünütənzimləmənin kompensasiya mexanizmi dağılmağa başladı. Məlnmdur ki, eyni sistemi iki əks-meyar əsasında optimallaşdırmaq mümkün deyil. Ona görə də bn gün biz iqtisadi rifahların miqdan ilə həyat fəzasımn keyfiyyəti arasında kompromis axtarmalıyıq.

322

XII FƏSİI..CƏIMİYVOT - TOBİOT MÜNASİHOTLORİNİN STRATKGİYASI

Əhalisinin sıxlığı böyük olan ölkələr (Yaponiya, Belçika, Hollandiya və s.) öz sahəsindən kənarda yerləşən böyük ərazilərdən çox asılıdır. Yaponiyada 1 ha kənd təsərrüfaü sahəsini təmin etmək üçün öz ölkəsindən kənarda 5 ha qımı və dəniz ərazisi tələb olunur. Bu baxımdan, bizi bəşəriyyətin indiki iqtisadi inkişafım təmin etmək üçün lazım olan ilkin təbii mühitin miqdanm qiymətləndirmək, təbiətlə insamn qarşılıqlı münasibət strategiyasım hazırlamaq, qlobal inkişaf modelini yaratmaq kimi çətin suallar gözləyir.

strukturun tomin edilməsi Strukturun temin edilməsi (teneffUs) (tənəffüs)

Şəkil 12.2. Ekosistemlərdə eneıjinin paylanması (L.Svetkova V3 b., 2001)

12.2. GƏLƏCƏK DÜNYANIN KONSEPSİYASI VƏ QLOBAL MODELLƏRİ

Təbiətlə cəmiyyət arasındakı münasibətləri əks etdirən bir neçə konsepsiya mövcuddur. Gələcək inkişaf konsepsiyaları. Qədim və orta əsrlər dövrünün konsepsiyalannda təbiətə cəmiyyətdən yüksəkdə duran müdrik yaradıcı kimi baxılırdı. Bu ideologiya belə ifadə olunurdu: təbiət daha yaxşı bilir, ona edilən istənilən müdaxilə münaqişələrə, ekoloji fəlakətlərə, sosial sarsmülara səbəb olur. Bu mövqenin tərəfdarları təbiətə müdaxilənin "sıfıf ’ strategiyasım təbliğ edildilər. Lakin bu baxış nə qədər cəlbedici olsa da qəbul etnrak lazımdn ki, insan özü təbiətlə birlikdə inkişaf etdiyindən o, təbiətə təsirdən məhrum ola bilməz. Kapitalizmin inkişaf mərhələsi dövründə istehlakçı konsepsiya hakim idi. Bu dövrün əsas şüan insamn iqtisadi maraqlanmn prioritetliyi idi. Təbii mühitə insamn maddi rifahlanm təmin edən xəzinə kimi baxılırdı. Bu baxışlarda təbiət bir emalatxana rolunu oynayırdı ki, bu emalatxanada insan həm yaradıcı, həm qulluqçu, həm də ağa idi. insan Yerin əşrəfi hesab edilir, əsas hökmran qüvvə sayıhrdı. Lakin bu hökmranlıq təbii mühitin deqradasiyası ilə nəticələrrarək inşanla təbiət arasındakı harmonik münasibətlərin qarşısında bir "əyləcə" çevrildi.

323 EKOLOJI MENECMENT

XX əsrin 50 - 70-ci illərində baş vermiş ekoloji böhran nəticəsində istehlakçı konsepsiya yeni baxışla - bəşəriyyətin biosferin taleyindən narahatlığı ilə əvəz olundu. Yaşayış mühitinin dağılmasına inşamn reaksiyasım əks etdirən müxtəlif ictimai hərəkatlar meydana gəldi. Pessimistlər bəşəriyyətin bədbin gələcəyini təsvir edir, müasir sivilizasiyamn labüd məhvə doğm irəlilədiyini bildirirdilər. Optimistlər insan şüurana əsaslanaraq onun ekoloji problemləri həll edəcəyinə inamrdılar. Müasir ekoloji konsepsiya keçən əsrin 70-ci illərində Roma Klubu hesabatları şəklində formalaşıb. 1968-ci ilin aprelində italyan səneye Aurelio Peççei və şotland alimi Aleksandr Kingin təşəbbüsü əsasında Həsən Özbəlcxan (Türkiyə), Erix Yants (Avstriya), Aleksandr Çiristakis (Yımamstan) və s. bioloq, riyaziyyatçı, sosioloq və sadəcə, uzaqgörən insanlardan ibarət bir qrap (10 ölkədən 30 nəfər) Romada toplaşaraq bəşəriyyətin indiki və gələcək problemlərini müzakirə etdilər. Bu toplanü Roma Klubu (Club of Rome) adlandı və “Bəşəriyyətin çətinlikləri" (“The Pre- dicament of Mankind”) adlı hesabatlar seriyasının hazırlanmasım sifariş verdi. Roma Klubu Hesabatları bir neçə alimdən ibarət qrap tərəfindən hazırlamb. “İnkişafın hüdudlan" ("The Limits to Growth") adlanan birinci hesabat (1972) Massaçusets Universitetinin alimləri tərəfindən Denis və Donell Medouzlann rəhbərliyi ilə hazırlanmışdır. Bu qrap müasir iqtisadi və siyasi inkişaf yolunun saxlanıldığı təqdirdə insanlan nəyin gözlədiyim bildirən qlobal model işləyib hazırladı. Modelləşdirmənin nəticələri göstərdi ki, sənayenin inkişaf tempi, resurslar və eneıji sərfi, əhalinin sayı inkişafın yuxan Uddinə qədər artacaq, daha soma fəlakət baş verəcək. Hesabatdakı inkişaf düşkünlüyü pisləndi. Qeyd edildi ki, bu zaman həm fərdi, həm ailə, həm də milli səviyyədə yalmz bircə maqsəd - zəngin və güclü olmaq güdülür. İqtisadi “yüksəlişin” sonda kəskin “eniş” ilə əvəz olunacağı göstərildi. Bu modeldə ilk dəfə olaraq inkişafın fiziki hüdudlan - mümkün yuxan həddi müəyyən edildi: • Potensial əkin sahələrinin ümumi sahəsi 3.2 mrd. ha (1970-ci il göstəricisindən 2 dəfə çox); • Maksimal məhsuldarlıq 1970-ci il üçün orta dünya göstəricisindən 3 dəfə çox; • Bərpa olunmayan resnrslann əlçatan ehtiyatlanmn ümumi Ucmi 1970-ci ilə nisbətən 250 dəfə çox; • Biosfer tərəfindən çirkləndiricilərin udulma səviyyəsi təbii ekosistemlərin 1970-ci il vəziyyətinə görə 25 dəfə çox. Bu zaman bərpa olunmayan resnrslann Ucmi və ümumi çirklənmə qlobal sistemin ümumi ekoloji vəziyyətini təyin edir. Əhalinin artımı, sənaye və kənd təsərrüfatimn inkişafı mühitə təsiri, antropogen və texnogen yüklənmələri müəyyənləşdirir. Əhalinin artımı və istehsahn inkişafı bir-birini sürətləndirir, onlara eksponensial artım tempi verərək, bütün qlobal sistemi tarazlıq halından çıxam. Hesabat kəskin tənqidlərlə qarşılandı. Siyasi Uderlər tərəfindən daha çox tənqid edilən hesabatda yeni texnologiyaların, tükərran resmslann yeniləri ilə əvəz olunmasuun nəzərə

324 XIIFƏSİI .C.IMİYVƏT rOlljOI MÜNASİBƏTLƏRİNİN STRATEGİYASI

alınmadığı bildirildi. Medouz modelini, həmçinin, müxtəlif ölkələrin müxtəlif inkişaf tempi olduğunu nəzərə almayıb prosesə ifrat qlobal yanaşdığına görə, nəticələrə neomaltus yanaşmaya görə (“əhalinin artıımmn qarşısım almaq”), əks-əlaqələri nəzərə almadığına (sosial sistemlərin təhlükəli tendensiyalara qarşı reaksiyası) görə də tənqid etdilər. Lakin insanlann böyük əksəriyyəti sənayenin yüksək inkişaf tempinin məhdudlaşdınimasmm labüdlüyü qənaətinə gəldi. “Bəşəriyyət yol ayncmda" (“Mankind at the Tuming Poinf’) adlanan ikinci hesabat Hannover Mexanika İnstitutunun professorlan M.Mesaroviç və E.Pestel tərəfindən hazırlandı (1974). Müəlliflər “İnkişafın yuxan həddi”ndəki qüsmlan həll etməyə çalışdılar. Medouzlarm kompyuter modeli təxminən min riyazi tənliyə əsaslandığı halda, Mesareviç-Pestel modeli 200 mindən çox tənliyi, dünya regionlanm əks etdirən 10 alt-sistemi əhatə edirdi. Onlar hesab edirdilər ki, planetin müxtəlif hissələrində müxtəlif ekoloji problemlər mövcuddm. Ona görə də ekoloji problemləri daha effektiv həll etmək məqsədilə Yeri 10 regiona böldülər (ABŞ, Kanada və Meksika daxil olmaqla Şimali Amerika; Latın Amerikası; Qərbi Avropa; SSRİ və Şərqi Avropa; Şimali Afrika və Yaxın Şərq; Tropik Afrika; Cənubi və Cənub-Şərqi Asiya; ÇXR və Asiyamn sosialist ölkələri; Yaponiya; Okeaniya və CAR). Onlar əvvəl təqdim edilən və tənqid atəşinə tutulan "sıfır artım” ideyasım “üzvi inkişaf konsepsiyası ilə əvəz etdilər. Yeni konsepsiyaya görə, ayn-ayn regionlar qlobal modelin blokları rolunda çıxış edir, dünyamn hər bir regionu canlı orqanizmin hüceyrələri kimi özünün xüsnsi funksiyasım yerinə yetirir. Bu hesabatın əsas ideyası ondan ibarətdir ki, kortəbii inkişaf bəşəriyyəti məhvə apardığından regionlar "üzvi inkişaf tempinə keçməlidir. Alimlər hesab edirdilər ki, müasir böhramn əsas səbəbi iki uçurumdan ibarətdir. Onlardan biri təbiətlə insan aıasmda, ikincisi isə varlılarla yoxsullar arasındakı nçummdm. Bn nçınunüann ləğvi dünyamn vəhdətini təmin edəcək. Lakin dünya sisteminin “üzvi inkişaf ideyası vahid homogen dünya konsepsiyası deyil, əksinə, ter bir region özünəməxsus yolla inkişaf etməlidir. Bn zaman milh maraqlar qlobal maraqlarla uzlaşmahdn. Dünyamn çoxsəviyyəh regional modellərindən ibarət olan bn model çevik planlaşdırma instrumenti, tərkib hissələri bir-birim qarşıhqh təsir edən və bir-biri ilə sıx əlaqədə olan bir sistem şəkhndə çıxış edir. Müəlliflər böhran vəziyyətlərdən səhvlər detektora qismində istifadə etməyi təklif edir. Başqa sözlə, inkişaf həyat keyfiyyətim aşağı saldıqda ona güclü əks-əlaqəyə malik olan təbii kibemetik sistemlər kimi təsir etnrak təklif olnnur. “Beynəlxalq nizamın yenidənqnmlması” (“RIO: Reshaping the International Order”) adlanan üçüncü hesabatın (1977) koordinatom holland iqtisadçısı Yan Tinbergendir. Bn hesabatda zəif inkişaf etmiş ölkələrə xüsnsi diqqət verilib. Çünki bn ölkələrin hderləri iqtisadi inkişafın ımhdudlaşdınimasım rədd edirdilər. Hesabat müəllifləri hesab edirdilər ki, ikinci hesabatda təklif edilən “üzvi beynəlxalq nizam” ideyasımn Iföyata keçirilməsi üçün bütün ölkələr lokal məqsədləri qlobal məqsədlərlə

325 EKOLOJİ MENECMENT

uzlaşdırmalıdırlar. Yalnız o zaman regionlarda atılan addımlar bütövlükdə bəşəriyyətin rifahına xidmət edəcək. Onlar göstərməyə çalışırdılar ki, lokal və qlobal maıaqlarm atengi mümkündür. Məsələn, ölkə öz vətəndaşlarım layiqli həyatla təmin etmək üçün sənayeləşməhdir. LaMn bu tedəfə resurslardan mümkün qədər tam təkrar istifadə və tullantilann emah vasitəsilə nail olmaq mümkündür. Bu halda insamn biosferdəki l^yat təminatı sistemi (hava, okean, meşə və s.) mirümal dərəcədə çirklənəcək. Hesabatda müasir “xətti” iqtisadiyyatın “dövri” iqtisadiyyatla əvəz olunması təklif edihr (Şəkil 12.3.).

11118 m (jnaääB MÎT'a >"ı0 w ...... blohlakıpı,,,. ''Tu||ahülahn lmdcsinlİMİİİj'''yy'' aMnwst;' ffiionm 'Crridemnster

Dairevi iqtisadiyyat

Resursların Insanlann esas telabatlannı ödeyən çıxaniması yüksək keyfiyyətli mallara üstünlüyün verilməsi (maddələrin axınının minimal həddi)

Tullantilann böyük hissəsi istehiak esas təisbatiara və həyabn ekoioji təkrar istifadə ediiir keyfiyyətinin yüksəidiiməsinə yönəidiiir

Şəkil 12.3. “Xətti” və "dövri" iqtisadiyyatlann stmktnr sxemləri (T. Jones, 1977; L.Svetkova vd b., 2001)

Müəlliflərin likrineə, müxtəlif ölkələrin vətəndaşlarım və siyasi hderlərini inandırmaq lazımdır ki, milli məqsədlərin bəşəri məqsədlərə uyğnnlaşdmiması bu ölkələrin maraqlanna xidmət edir. Onlar hesab edirdilər ki, qızğın silahlanmamn zəiflədilməsi həyati vaeib ətemiyyət daşıyır. Çünki bu məqsədlərə sərf edilən vəsait bütün ölkələrin yaşamaq naminə l'^mrəyliyi üçün yöıraldiləeək səyləri, pul vəsaitləri və eneıji imkanlarım azaldır. Nəzərə almaq lazımdır ki, təbii sistemlər belə hallarda rəqabətdən mutnalizmə keçir.

326 XII FƏSIL CƏMIYYOT - TƏBİƏT MÜNAStBƏTTƏRİNlN STRATLGIYASI

“Bəşəriyyətin hədəfləri” (“Goals for Mankind”) adlanan dördüncü hesabat (1977) fəlsəfə professoru E.Laslonnn rəhbərliyi ilə hazırlanıb. Hesabat iki fundamental suala həsr edihb: bəşəriyyətin əsas hədəfləri nədən ibarətdir və insanlar ətraf mühitin keyfiyyətlərinə deyil, maddi rifaha üstünlük verməyə razıdırlamu? Burada söhbət ondan gedir ki, bəşəriyyət ətraf mühitə ziyan vurmamaq şərti ilə öz elmi-texniki gücünü insanların maddi rifahına sərf etmək əzmindədirmi? Əgər belədirsə, onda gələcək ırashn varlığı xatirinə bir sıra arzulardan imtina etmək lazımdır. Müxtəlif regionlar və ölkələrdən olan işçi qrapu (ABŞ, Kanada, Qərbi və Şərqi Avropa, Larin Amerikası, Afrika, Yaxın Şərq) qlobal məqsədlər əsasmda öz ölkələrinin l^dəflərinin siyahısım tərtib etdilər. Daha sonra eneqidən istifadə, qida, resurslar, iqtisadiyyat, kənd təsərrüfaü və təbiəti mühafizə üzrə məqsədlər arasmdakı fərqlər analiz edildi. Milli və qlobal maraqlar arasmdakı uyğunluq 0 bal (səylər yaluız milli maraqlara yönəlir) ilə 10 bal (bütün səylər qlobal problemlərin həlhnə yöıralir) intervalmda qiymətləndirildi. Bu zaman işgüzar dairələr, hökumət, siyasət adamlan, intellektual və dini cəmiyyətlərin fəaliyyəti bu şkala ilə aynca qiymətləndirildi. Cədvəl 12.1 -də bəzi ölkələr üçün bu uyğuıüuq dərəcəsi verilmişdir. Ümumiyyətlə götürdükdə, zəif inkişaf etmiş ölkələrin xalqlan inkişaf etmiş ölkələrin xalqlanna lüsbətən gələcəyə daha optimist baxır və bəşəri problemlərlə hesablaşmağa daha çox hazırdu. Yalmz Çində qlobal maraqlar yüksək qiymətləndirilir. Hesabatm müəllifləri hesab edirlər ki, dünyəvi həmrəyliyin əsası arüq qoyulmuş, təkcə ümumi razılığın yolu qalıb. 1978 - 1980-ci illəri əhatə edən sonrakı he

sabatlar tullantılann idarə edilməsi, eneqidən istifadə, CBdvsl 12.1. Milli maraqların qlobal hadəfUrU uyğunluq yüksək rifaha çatmağın yollan kimi ay- n-ayn problemlərə həsr edilmişdir. Ölkələr Qiymətləndiimə, bal “Öyrənməyin hüdudu yoxduf’ (“No li- mits to learning”) adlanan hesabatda (Botkin vd b„ 1980) Belçika 3.7 müəlliflər mikro- və makrotəhsil məsələlərinə Braziliya 4.0 ABŞ 4.0 Səudiyyə Ərəbistam 4.2 Hindistan 4.3 peşəkar təhsili nəzərdə tutulur. Onlann fikrincə, bu gün Misir 4.6 İsveç 4.6 Kanada 4.7 geniş ictimaiyyəti məlumatlandırmaq və başa salmaq üçün nə etmək lazımdır? Əhalinin bütün təbəqələrim Niderland 4.7 necə inandırmaq lazımdır ki, iqtisadi inkişafın Pakistan 4.7 məhdudlaşdırılması vacibdir? Yaponiya 5.5 Əlcəzair 6.4

Qana 6.5 Çin 7.0

327 ЕКОЬОЛ MENECMENT

Onlann fikrincə, insan şüuranun inkişafı, tərbiyəsi mövcud “gecikəri’ tempdə yox, “qabaqlayıcı” tempdə olmalıdır. Çünki indiki “gecikəri’ temp insanm zamanla ayaqlaşmasma imkan yaratmayıb sadəcə onu artıq yaranmış şəraitə uyğunlaşdırır. Müəlliflər indidən gələcəyi qmmağa, insam yeni şəraitlərə qarşı adekvat davranışlara, gələcəyi görməyi, qəbul edilmiş qərarlann nəticələrini qiymətləndirməyi, gələcəyin formalaşmasında aktiv iştirak etməyi öyrətməyi təklif edirlər. İnsan ictimai həyatda elə iştirak etməlidir ki, şəxsiyyətin hüquqlan ilə bəşəriyyətin gələcəyi qarşısındakı cavabdehliyin üzvi vəhdəti, hər bir şəxsin sərbəst inkişafı ilə bütün insanların vahid cəmiyyətdə humanist dəyərlər ətrafında inteqrasiyası təmin edilsin. Sonrakı dövrlərdə Roma Klubunun əsas hesabatlanndan aşağıdakı hesabatlar diqqətəlayiqdir: • Moris Gemyerün rəhbərUyi ilə hazırlanmış “Üçüncü Dünya: dünyamn üçdə ikisi” {Guemier M. Tiers-monde: Trois quart du monde. Paris: Dunod, 1980) adlı hesabaünda müəlliflər Asiya, Afrika və Latın Amerikası ölkələrinin iqtisadi və mədəni inkişafınm tarixi formalaşmış yoUanm tədqiq edir, inkişaf etməkdə olan ölkələrə özünü təmin etmək üçün alternativ istiqamətlər təklif edirlər. • Bertran Şnayderin rəhbərliyi ilə hazırlanmış “Ayaqyalın inqilab” (Bertrand Schneider. Barefoot revolution. 1988) adh hesabatda Asiya, Afrika və Latın Amerikası ölkələrinin həyata keçirdikləri layihələrin nəticələri araşdınhr. • A.Kinq və B. Şnayder tərəfindən hazırlanmış “Birinci qlobal inqilab” hesabatı (KingA., Schneider B. The First Global Revolution. London: SimonGrSchuster, 199Ü Roma Klubunun 20 illik fəaliyyətinə yekun vurur, yeni iqtisadi şəraitdə qlobal problemlərin müasir vəziyyətim verir. Roma ЮиЬипип Yorgen Randersin rəhbərUyi ilə hazırlanıms "2052 - gələcəyin yaxın 40 il ərzindəki ssenarisi” (“2052 - A Global Forecast for the Next Foıly Years”) adlı sonuncu hesabatında iqlim dəyişmələrinin kəskin artacağı, dünya ümumdaxili məhsulunun artım tempinin azalacağı, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə yoxsulluq səviyyəsinin azalacağı, inkişaf etmiş ölkələrdə bərabərsizliyin artacağı, iqtisadiyyaün durğunluğu qeyd edilir. Proqnozlardan biri də planetin əhalisinin artım tempi haqqındadır. Müəlliflərin fikrincə, dünya əhalisinin sayı əvvəllər təsvir edildiyi templə artmayacaq. Proqnoza görə, əhalinin sayı 2042-ci ilə qədər əlavə 1 mlrd, artaraq özünün pik Lddiıra -8.1 milyarda çatdıqdan soma dayanacaq. Keçən əsrin 80-ci illərinin əvvəllərində dünyamn gələcək inkişafı haqqmda 10-dan çox irimiqyaslı model yaradılmışdı. İnldşafm Qlobal Modelləri dünyamn fiziki və sosial-iqtisadi sistemlərinin riyazi imitasi- yasım verir, verilmiş göstəricilər əsasında gələcəyi proqnozlaşdıra. Bu modellər içərisində ən geniş yayılmış 4 model daha çox istifadə edilir. Bunlar Forrester modeli, Medouz və həmmüəl- liflərin modeli, Mesaroviç-Pestel modeli və Qlobal-2000 modelidir (Şəkil 12 .4.). Bundan əlavə, resmslar və əhalinin sayımn юzэrэ alınmadığı sosial-iqtisadi modellər də mövcuddm. Dünyamn Şəkil 12.4. -də təqdim edilmiş modeli 1900-1970-ci illərin verilənlər bankı əsasında qurulmuşdm. Bu modeldə hesab edilir ki, “yüksəliş” və “enişləri’ eneqi mənbələrinin və digər

328 XII FƏSII..C.)I\UYYƏT -ТОНЮТ MUNASIBvVn.ORlNIN STKATKGIYASI

1900 2100 Şəkil 12.4. Əhalinin sayıran, resurslann və çirklənmələrin nəzərə ahndığı Dünya inkişafiımn Forrester modeli (L.Svethova, 2001; G.Odurn, E.Odum, 197S) resurslann tükənməsi ıraticəsində baş verir. Qida və sənaye məhsullanmn nüqdan o vaxta qədər eksponensial arür ki, resurslann tükənməsi sənayenin inkişafım ləngidir. Sənayenin pik həddini aşmasına baxmayaraq, əhahnin sayı və mühitin çirklənməsi hələ müəyyən müddət artacaq. Sonra ölümün artması və iqtisadi böhran nəticəsində əhahnin saymm artması və çirklənmələr tədricən azalmağa başlayacaq. Bütün modellər ona əsaslamr ki, bədbəxtliklərin haimsmm əsasında təkcə resurslann çaüşmazhğı və əhalinin kəskin artımı deyil, həm də siyasi, sosial və iqtisadi bərabərsizliklər durar. Bu gün əksər ölkələrdə varlılarla yoxsullar arasındakı fərq həddən artıq çoxdur. Qeyd etmək lazımdır ki, öUtələr arasındakı fərq də çox kəskindir. Belə ki sənayesi inkişaf etmiş varlı ölkələr - 30 %, zəif qeyri-sənaye ölkələri isə 70 % təşldl edir. Ərzaq və dəyərlər, təhsil səviyyələri arasında kəskin fərqlər mövcuddur. İnsanlar və ətraf mühitin harmonik tarazlığı üçün bu ziddiyyətlər aradan götürülməlidir.

329 EKOLOJİ MENECMENT

Konsepsiyalar və modellər arasmdakı bir sıra fərqlərə baxmayaraq mütəxəssislər bəzi ümnmi nəticələri qeyd edirlər (Svetkova L.l. V3 h., 2001). 1. Texnoloji proqres arzuolnnan və həyati vacibdir, lakin bu zaman adekvat sosial, iqtisadi və siyasi dəyişikliklər vacibdir; 2. Planetdə əhalinin məskunlaşması və resurslar sonsuz arta bilməz; 3. Dünya ictimaiyyətinin planetin tutumu, əhali artımı və texniki proqresə qarşı biosferin dözümü haqqmda etibarh və İkitərəfli məlumatı yoxdm. Lakin iqtisadi inkişaf tempinin azaldılması ekoloji ölümün qarşısım ala bilər; 4. İnkişaf etmiş ölkələrin iqtisadi yolunu izləyərkən aydın olur ki, bu zaman həyatin keyfiyyəti artmır, əksiıra, arzuolunmaz ziddiyyətlər çoxahr. Yaranan problemlərin çox az hissəsi həll olunur; 5. İnkişaf etmiş ölkələrdə hər bir nəfərə düşən eneqidən istifadənin ifrat səviyyədə artması cəmiyyətin sabitliyinin təmin olunmasım bahalaşdım; 6. Uzunmüddəth əməkdaşlıq hamı üçün daha sərfəlidir, nəinki rəqabət siyasəti; 7. Bütün qərarlar qlobal yanaşma kontekstində qəbul edilməlidir. Yalmz dar milli maraqlarm həlhnə yönəlmiş fəaliyyətlər səmərəsiz olacaq. Çünki xalqlar, ölkələr, ətraf mühit təsəvvür edildiyindən daha sıx əlaqələrlə bir-birinə bağlıdır. Beyıralxalq əımkdaşlıq obyektiv zərurətdir, 8. Qlobal nizamın gələcəyi inkişafın arzuolunmaz səylərindən çox asıhdu. Şəkil 12.5. -də keçmiş, indiki və gələcək dövrlərdə cəmiyyətin inkişafı ilə onun ətraf mühitə təsiri arasındakı asılılıq və gələcəyin mümkün ssenariləri verilmişdir. Stabil, harmonik cəmiyyət qumculuğu istehlakçı təfəkküründə inqilabi dəyişikliklər edərək onun yenidən quralmasım, səriştəli rəhbərlik və insanların yüksək maarifləımra səviyyəsini tələb edir. Ekoloji dünyagörüşün təkamülü cəmiyyətin ekoloji maraqlarım pozmayan balanslaş- dirilmiş iqtisadi inkişaf konsepsiyasının möhkəmlənməsinə səbəb oldn. Roma Klubunun hesabatlarım yekunlaşdıraraq aşağıdakıları qeyd etmək olar: Mühüm hadisə olan "İnkişafın yuxan həddi” hesabatmda Roma Klubu sosial, ekoloji və iqtisadi amillərin qarşılıqlı əlaqəsinin gələcək münasibətlərini proqnozlaşdırmaq üçün ilk dəfə mürəkkəb riyazi modelləşdir mələrdən istifadə etdi. Hesabatm əsas tezisi ondan ibarət idi ki, bərpa olunmayan eneqi mənbələrinin tükənməsi 2015-ci ildə digər amillərə kəskin təsir edəcək, ərzaq və dünya sənaye istehsalı azalaraq əhalinin artım tempinə təsir edəcək. Buradan mühüm bir rraticə çıxır. Bu ssenarinin özünü doğraltmaması mürəkkəb proqnozlar üçün etibarh ssenarilərin verilməsinin rra qədər çətin olduğunu göstərdi. İnsanlar hesabatdakı proqnozdan fərqli olaraq daha bacanqh olaraq yeni şəraitə daha yaxşı uyğunlaşdılar. 1970-ci illərin neft böhram nəticəsində insan Yerin daha dərin laylanna nüfuz etnrayi öyrəndi. Roma Klubunun öncəgörməsi həmçinin modernləşmənin təzyiqi nəticəsində yüksək

330 XII FƏSIL. CƏMIYYOr TƏBİƏT MÜNASİBƏTLƏRİNİN STRATEGİYASI

KEÇMİŞDƏ GƏLƏCƏK

İnkişaf etmiş tnxnoğen İINUKİİ

ıDävamlı ıfebiäU lilkinı H- qoruyan Gsmıyyot' əkinçilik M

ıResurslan O tiikatniiş çanüjöüşt' Əhalinin sayı Camiyyətin ətraf mühitə tasi ri

Şəkil 12.5. Keçmiş, indiki və gələcək dövrlərdə cəmiyyətin inkişafımn ətraf mühitə təsirinə olan nisbəti (L.Svetkova V3 b., 2001)

texnologiyaların ixtirasım, 1980-ci illərdə kompyuter erasımn intibahım, 1990-cı illərdə internet erasım, energetika və nanotexnologiya sahəsindəki inkişafı proqnozlaşdıra bilmədi. Yeni tədqiqatlar isə qarşıya çox mürəkkəb suallar qoyurdu: • Şist neft-qazı (shale gas) mənbələrinin kəşfi gələcəyin energetik problemlərini həll edə biləcək, yoxsa əlavə ekoloji problemlər yaradacaq? • Siyasi liderlər hansı strategiyalara üstünlük verəcək? • Neftli qumlar gələcəyin energetika stmkturunda hansı rolu oynayacaq? • Bərpaolunan eneıji mənbələri nə zaman rəqabətədavamlı olacaq? Roma Klubunun əhəmiyyətini qiymətləndirərkən onu da qeyd etmək lazımdır ki, nehz bu hesabatlar sayəsində beynəlxalq ictimaiyyət ekoloji problemlərin qlobal xarakterə malik olması haqqmda nralumatlar əldə etdi, vəziyyətin təsvirindən problemlərin həlli yollanmn axtanşına keçid edildi, ənrakdaşhğm rəqabətdən üstünlüyü dərk edildi.

331 EKOLOJİ MENECMENT

12.3. XXI ƏSR PROQRAMI

Artıq XX əsrin sonunda dünya bu qənaətə gəldi ki, ətraf təbii mühiti mühafizə etmədən iqtisadiyyatın sonrakı inkişafı mümkün deyil. Eyni zamanda, iqtisadiyyatı inkişaf etdimradən ətraf mühiti mühafizə etmək olmaz. İqtisadiyyatla ekologiyamn bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəsi yeni ekoloji konsepsiyamn əsasım qoydu. Bu konsepsiyam inkişaf etdirmək məqsədilə 1992-ci ildə 180 dövlətin iştirakı ilə BMT-nin dövlət və hökumət rəhbərləri səviyyəsində "Ətraf mühit və inkişaf mövzusunda Beynəlxalq Konfrans təşkil edildi. Davamlı inldşaf mövzusu konfransın əsas qayəsi oldu. Bu termin ilk dəfə Qra Harlemin (Gro Harlem Bmndtland) BMT-nin ətraf mühitin mühafizəsi və inkişafı üzrə Ümumdünya Ko- missiyasmdakı məmzəsində yer aldı (1987). O, sivilizasiyamn inkişafımn yeni modelinin - da- vamlı inkişaf modelinin qumlmasımn zəruriliyim vurğuladı. Bu model indiki nəslin tələbatla- nırnı ödənilməsində gələcək nəslin də hüquqlanm nəzərə alan tərəqqi və irəliyə doğra hərəkə- tini nəzərdə tutur. Modelə görə, sosial-iqtisadi və ekoloji məsələləri qarşılıqlı, balansh şəkildə həll etməklə bu məqsədlərə çatmaq mümkündür. Davamlı inkişaf aşağıdakı müddəalara əsaslamr: 1. İnsanların təbiətlə harmonik sağlam və məhsuldar həyata malik olmaq hüququnun olması; 2. Ətraf mühitin mühafizəsinin inkişafın ayrılmaz tərkib hissəsi olması; 3. İndiki və gələcək nəsillərin əlverişli ətraf mühitə olan tələblərinin ödənilriKsi; 4 Dünya xalqları arasında, hər bir ölkədə yoxsullarla varlıların l^yat səviyyəsi arasındakı fərqin azaldılması; 5 Təbiəti mühafizə haqqında qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi; 6. Davamlı inkişafa uyğun olmayan istehsal və istehlakm inkişafımn dayandırılması; 7 Uzunmüddətli ekoloji problemlərin diqqətə çəkilməsi və qarşısımn alınması; 8. Əhalinin təhsil səviyyəsinin yüksəldilməsi; 9. Ekoloj i dünyagörüşün aşılanması. Bu qeyd edilən müddəalar, əsasən, cəmiyyət - ətraf mü- hit - iqtisadiyyat kimi 3 sferada qraplaşdınhr (Şəkil 12.6., 12.7. ). Müxtəlif ölkələrin dövlət və hökumət başçılanmn, eko- logiya nazirlərinin çıxışlan Konfransın işçi komitəsi tərə- findən dinlənildi. Komitə çərçivəsində problemlər üzrə 8 əlaqə qrapu yaradıldı: ı. maliyyə resursları; 2. texnologi- yaların ötürülməsi; 3. atmosferin çirklənməsi və iqlim də- yişmələri; 4. biomüxtəliftik və biotexnologiyalar; 5. şirin Işatın ənatə resursları; 6. hüquqi instramentlər; 7. institusional təd- etdiyi sferalar şəkil 12.0. uavamlfı: birlər; 8. meşələrin mühafizəsi.

332

XII FƏSIL. ( OMIYYƏT - TƏBlƏT MÜNASİBƏTLƏRİNİN STRATEGİYASI

İştirakçılann nitqlərində, əsasən, aşağıdakı müddəalar xüsusi yer alıb: 1. Yeni qlobal inkişaf modelinin işlənib hazırlanmasımn vacib şərt və mənəvi öhdəlik olması. Elə bir model ki, orada hər kəsin rifahı və ətraf mühitin mühafizəsi anlayışları eyni məna kəsb etsin. 2. Sosial ədalət olmayan cəmiyyətdə ekoloji təhlükəsizliyi təmin etmək mümkün deyil. 3. Bu yolda əsas problemlər aşağıdakılardır: a. inkişaf etmiş ölkələrdəki ifrat istehsal və ifrat istehlakm təsirilə Yerdəki həyaü təmin edən təbii sistemin dağılması; b. inkişaf etməkdə olan ölkələrdə əhahnin artım tempinin partlayış xarakterli olması; c. varlılarla yoxsullar arasmda fərqin güclənməsi. 4. İqtisadi inkişafın sonsuz artımımn proqres sayılmaması və buna yol verilməməsi. İnkişafda olan ölkələrin əhalisi planet sakinlərinin VA hissəsini təşkil etdiyi halda iqtisadi nemətlərin 1/3-dən istifadə edir. Bu disbalans ekoloji və iqtisadi dayamqsızhğa səbəb olmaqla həm varhlar, l^m də kasıblar üçün təhlükələr yaradır. Davamlı inkişafın prinsipləri mövcud resurslann dayamqlı şəkildə mühafizəsi və istifadəsini, uzunmüddətli menecmenti, insana, onun sosial tələbatlanna, təbii resurslara investisiyalar etməyi nəzərdə tutur. Bir çox ölkələrdə davamh inkişafın 5 prinsipi qeyd edilir (Şəkil 12.8.)- Məsələn, Böyük Britaniyanm davamlı inkişafımn milli strategiyasıma “Bir gələcək - müxtəlif yollar” (“One futu- re - drfferent paths”) konsepsiyasında bu prinsiplər geniş yer alıb, “Yeni imkanlan və innova- siyalan təşviq etnrak” adlı alünci prinsip əlavə edilib. CƏMİYYƏT

Ekoloji *lqtisadi Eneıjldən effektiv İstifsde Subsidiyeüer Tebil sevvatlardeuı İstifadənin «ıtlmıılleföritnlması

Gelir Xerctarin eızeüdıtması, qenaet iqtisadi artım

ƏTRAF TƏBİİ MÜHİT İqtisadi • Ekoloji IQTISADIYYAT Sahibkevlıq etiketi Ədeüetli ticareü Əmek hüquqları

Şəkil 12.7. Davamh inkişafın üç sferası və onlann tərkib hissələri

333

EKOLOJİ MENECMENT

Şəkil 12.8. Davamlı inkişafın əsas prinsipləri (httD://www.siistainableni.org/'l

“Davamlı inkişaf’ mürəldcəb anlayış olub özündə aşağıdakı müddəalan ehtiva edir (Şəldi 12.9.): • Sosial bərabərlik (ədalət) əhalinin ərzaq məhsulları, səhiyyə, təhsil kimi müxtəlif və əsas tələbatlanmn ödənilməsini prioritet məsələ hesab edir. • İqtisadi effektivlik əhalinin rifahımn artmasına xidmət edir. Buradakı əsas hədəflər iqtisadi inkişaf tempinə nail olmaq, bu tempi saxlamaq, gəlirləri artırmaq və yeni bazarlar əldə etməkdir. Qloballaşma iqtisadi tərəqqiyə yeni ateng verdi. • Ətraf mühitə qayğı (cavabdehlik) ekoloji sistemlərin funksiyalaımm qoranmasma hönıratlə yanaşmağı tələb edir. Baxmayaraq ki, davamlı inkişaf 150 parametr əsasmda qiymətləndirilir, onlann içərisində ən əsas 5 göstərici qeyd edilir: energetika və atmosfer havasımn göstəriciləri; su, materiallar və tullantılar; torpaq və bioloji müxtəliflik; nəqhyyat və abadlıq; insan sağlamhğı və rahathqlan.

Həyat təhlükəsizliyi Bərabər İqtisadi inkişaf Resurslardan istifadə

imkanlar Sosial həmrəylik Effektivlik və Materiallar və tullantılar

Beynəlxalq birgə məsuliyyət rəqabətədavamltlıq Çeviklik və Risklər

İnsan kapitalına dəstək stabillik Məhsul / istehlak Sürətli dəyişikliklər Təbil və

Məşğulluq Beynəlxalq ticarət mədəni landşaftlar

Şəkil 12.9. Davamlı inkişafın əsas göstəriciləri

334 XII FƏSİL Cv'MIYYÜT TƏBİƏT MÜNASİBƏTLƏRİNİN STRATKGIYASI

İnsan cəmiyyətinin inkişafı limit həddinə çatmışdır. Bundan sonrakı siyasət artıq fərqli olmalıdır. Məsələn, qızğm silahlanmalarm qarşısımn alınması nəticəsində əldə edilmiş vəsaiti ümumi kollektiv təhlükəsizlik məsələlərinə - ekoloji təhlükəsizlik problemlərinə yönəltmək mümkündür. İstehsal olunan l^r bir tapança, hərbi gəmi, hərbi raket ac və möhtac insanlardan oğmlammş vəsait deməkdir. Silahlanmış dünyada sadəcə pnl xərclənmir. O, fəhlə əməyim, alim zəkasım, öz uşaqlanmn ümidlərini israf edir. “Biz sadəcə kənd təsərrüfatı və sənaye inqilabından sonra davamlı inkişafa keçid inqilabı etməliyik" - bu sözlər tamnmış ictimai- siyasi xadim, ekoloq Qra Bmtlanda (Gro Harlem Brandtland) məxsusdur. Problemlərin əksəriyyətinin planetar xarakterli olduğunun dərk edilməsirra baxmayaraq hər bir ölkənin öz milli maraqlan mövcnddnr. Ölkələr qlobal böhran şəraitində belə, bu maraqlardan imtina edə bilmir. Məsələn, iqlim və bioloj i müxtəliflik haqqındakı konvensiyalar müzakirə edilərkən AB Ş nümayəndələri xüsusi mövqe tutdular. Çünki təklif edilən həll yolu onlarm dövlətinin iqtisadi maraqlanna zidd idi. İstixana qazlannm emissiyasurm azaldılması məsələlərində onlar AB ölkələri ilə deyil, ərəb ölkələri ilə l^mrəylik nümayiş etdirirlər. Bunun əsas səbəbləri isə yuxanda qeyd etdiyimiz iqtisadi maraqlann üstünlük təşkil etrırasidir. Tədqiqatlar göstərir ki, Kioto Protokolu tətbiq edilərsə bu, istehsal qüvvələrinin zəifləməsiıra, benzinin və elektrik eneq isinin, mallann qiymətlərinin əhəmiyyətli dərəcədə qalxmasına və nəticədə, iqtisadi inkişaf tempinin zəifləməsinə səbəb olacaq. Tullantı qazlanmn miqdannm azaldılması bir çox zavodlann müflis olması, ıraticədə, işsizhyin artması və sosial sarsıntılarla rraticələrracək. Məhz bu səbəbdən RF, Yaponiya və Yeni Zelandiya Protokolun müddəalanna əməl etmir, ABŞ isə ümumiyyətlə onu ratifikasiya etməyib. Onlar hesab edirlər ki, iqlimin qomnub saxlanmasına Kioto Protokolunda nəzərdə tutulduğu kimi, atmosferə atılan istixana qazlannm miqdanmn azaldılması ilə deyil, müasir texnologiyaların inkişaf etdirilməsi ilə nail olmaq olar. Bu tip ziddiyyətlərin həlli məqsədilə tarixi ətemiyyətə malik 3 əsas sənəd qəbul edildi: Ətraf mühit və inkişaf haqqmda Rio Deklarasiyası; Bütün növ meşələrin idarə edilməsi, mühafizəsi və davamlı inkişafımn Qlobal Konsensus Prinsipləri Haqqmda Bəyannamə; XXI əsrin gündəliyi və ya Gündəlik 21.

ARAYIŞ Konvensiya - hər hansı bir məsələ üzrə dövlətlər arasında bağlanan müqavilə, saziş, qanun statusuna malik olan beynəlxalq hüquqi sərraddir. “Çərçivə konvensiyası” anlayışmdan müxtəlif beynəlxalq razüaşmalarm təsviri zamam istifadə edilir. Burada əsas məqsəd dəqiq öhdəliklərin sadalanması deyil, müəyyən sahədəki rəhbər prinsiplərin ümumi sistemim təyin etməkdir. Çərçivə konvensiyası: • Konkret əhəmiyyətə malik olmayıb çox miqdarda müqavilələr məcmustmu nəzərdə tutm; • Konkret öhdəliklər deyil, əsas prinsiplərin ümumi sistemim yaradır; • Ümumi məsələlər, prinsiplər və öhdəlikləri qeyd edir; • Qərarların qəbul edilməsinin ümumi prinsiplərim və əsas institutlarım verir; • Konkret öhdəliklər isə çərçivə konvensiyasımn protokollannda yer alır. EKOLOJİ MENECMENT

Paralel olaraq İqlim dəyişmələri haqqında Çərçivə Konvensiyası və Bioloji müxtəliflik haqqında Konvensiya hazırlandı. Qlobal konsensns prinsipləri haqqında Deklarasiya və Bəyannamə dövlətlərin davamh inkişaf üzrə öhdəliklərinin əsas prinsiplərini elan etdi. Bn prinsiplər davamlı inkişafa doğra irəliləyişin mahiyyət və hədəflərini, milli və bəşəri maraqların razılaşdmimasmm zəmriliyini, dövlətin və əhalinin müxtəlif təbəqələrinin rolnnn açıqlayan tövsiyə xarakterh 27 prinsipdən ibarətdir. Burada insanların təbiətlə harmonik münasibət şəraitində sağlam və məhsuldar Kyat hüququna malik olduqları, lakin gələcək nəsillərin də bu hüququnun qoıunmasımn vacibliyi, davamh inkişafın ümumi inkişafm tərkib hissəsi olduğu, dövlətlərin ekosistemlərin sağlamhğı və tamhğı uğranda əməkdaşhq etdikləri, davamlı inkişaf prosesində qadmlaım iştirakımn vacibliyi və s. müddəalar səsləndirilir. Deklarasiyada həmçinin beynəlxalq elmi əməkdaşlığın, elmi tədqiqatlann isticələrinin istifadə edilnssi və yeni texnologiyalann təşviqi məsələləri də qeyd edilir. 24-cü Prinsip müharibələrə həsr edilmişdir. Burada deyilir: “Müharibə istər-istəməz davamh inkişaf prosesiıs dağıdıcı təsir edir. Ona görə də dövlətlər silahh münaqişələr zamam ətraf mühitin mühafizəsini təmin edən beyıslxalq hüquq normalanna hörurat etməli, ehtiyac olarsa, bu hüququn sonrakı inkişafı üçün əməkdaşhq etnslidir".Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, qonşu Ermənistan Respublikasımn Azərbaycan torpaqlanna təcavüzü və işğalı nəticəsində ölkəmizin təbii sərvətlərinə də həddən çox ziyan dəymişdir. Adı "Beynəlxalq Qırmızı Siyahı”ya, "Azərbaycamn Qırmızı Kitabı"na salınmış yüzlərlə nadir və ııash kəsilməkdə olan flora-fauna növləri, hidromineral resurslar, mineral xammal ehtiyatlan, su obyektləri, nadir təbiət abidələri, o cümlədən yaşı loo - 2000 il olan çempion və veteran ağaclar, xüsusi mühafizə olunan təbiət əraziləri, müalicəvi-sağlamlıq mərkəzləri nəzarətdən kənarda qalmış, talan edilmişdir. Belə ki, Zəngilan rayonu ərazisində 2 xüsusi mühafizə olunan təbiət ərazisi - Bəsitçay Dövlət Təbiət Qorağu (107 ha). Arazboyu Dövlət Təbiət Yasaqlığı (2.2 min ha). Qubadlı rayonunun şimal və Laçın rayonunun cənub hissəsində dağ-bozqır sahələrini əhatə edən Qubadlı Dövlət Təbiət Yasaqhğı (20 min ha). Laçın rayonu ərazisində yaradılmış Qaragöl Dövlət Təbiət Qorağu (240 ha) və Laçın Dövlət Təbiət Yasaqhğı (21.4 min ha) işğal altında qalması Azərbaycamn bioloji müxtəlifliyinə ciddi ziyan vurmuşdur (Cədvəl 12.2.). Azərbaycamn işğal olunmuş ərazilərində baxımsız qalmış bioloji rezervatlar bizim və gələcək nəsillərimizin milli sərvəti olmaqla bərabər, həm də bəşəri ətemiyyətli dəyərdir. Bu ərazilər haqqındakı qısa ekoloji baxışdan onlann nəinki elmi, maarifləndirmə, tem də geniş əhəmiyyətli resurs mənbəyi olduğu aydın görünür. Bəsitçay Dövlət Təbiət Qorağu. Azərbaycan Respublikasımn cənub-şərqində, Zəngilan şəhərindən 8 km aralıda yerləşən bu qoruq Azəıbaycan hökumətinin 04.07.1974 tarixli

336 XIII tısll. CƏMİYYƏT TƏHIƏT MÜNASİBƏTLƏRİNİN STRATEGİYASI qəran ilə yaradılmışdır. Qomğun yaradılmasmda əsas məqsəd qoraq ərazisinin landşaft kompleksini, Bəsitçay vadisindəki nadir təbii çinar meşəliyini qomynb saxlamaqdan ibarətdir. Dəniz səviyyəsindən 600 - 800 m yüksəklikdə yerləşən, çay vadisi boyn uzanan qoruq ərazisinin eni bəzi yerlərdə 150-200 m, nzmünğn 15 km olnb ümnmi sahəsi 107 ha olmnşdnr. İsti yay və mülayim qımı qış mövsümlü mülayim-isti iqhmə malik olan ərazi əlverişli iqlim ehtiyatlarına görə yüksək tnrizm-rekreasiya potensialına malikdir, İşğal olnnanadək 60 növə qədər ot örtüyü müxtəlifliyi olan qomq ərazisinin 79.4%-i meşə ilə örtülü, 14%-i isə seyrək meşələrdən ibarət olmnş, meşəsiz sahələr isə ümnmi sahənin 6.5%-ni təşkil etmişdir. Qomq ərazisində və ətrafında məməlilərdən canavar, qaban, porsnq, cüyür, dovşan, müxtəlif gəmiricilər, qnşlardan çoxln miqdarda kəklik, tınac, göyərçin olmnşdnr. Çinar meşələri qoraq satesinin 93.5% -ni (lOO ha) təşkil etmişdir. Dendroflora ağaclardan, əsasən, qoz, dağdağan, tnt, söyüd, qovaq, kollardan isə yemişan, itbnmn, mnrdarça, qaratikan ilə qanşıq meşələrdən ibarət olmnşdnr. Keçən əsrin sonlarında qoraqdakı çinar ağaclanmn orta yaşı 165 il, orla hündürlüyü 35 m, orla diametri isə 1 m olmnşdnr. Həmin dövrdə meşələrin ağac ehtiyatı hər hektarda 190 m', ümnmi ərazi üzrə 16200 m\ meşənin illik artımı 1 hektarda 1.22 m’ olmuşdur. Qaragöl Dövlət Təbiət Qorağu. Qarabağ vulkanik yaylasımn cənub hissəsində Böyük İşıqh dağımn (3552 m) yamaclarında, dəniz səviyyəsindən 2650 - 2700 m yüksəkliklərdə, yüksək dağ gölləri ərazisində yaradılmış İşıqh-Qaragöl (Sevliç) Azərbaycan Respnblikasımn Laçın rayonn ilə EmKnistamn Goras rayonunnn sərhədində yerləşirdi. Tarixən Azərbaycan ərazisi olan yerlər keçmiş Azərbaycan və Ermənistan Respublikalanmn 17.10.1987-ci il tarixli razılaşması əsasmda respublikalararası dövlət qoruğu elan edilmişdi. Qaragöl (Sevliç) Dövlət Qorağu 240 ha sateyə, o cümlədən 176 ha su akvatoriyasına, 64 ha qına sateyə malik olmuşdur. Dəniz səviyyəsindən 2658 m yüksəklikdəki sönmüş vulkan kraterində yerləşən, ilin 6 ayım donan İşıqh-Qaragölün maksimal uzuninğn 1950 m, maksimal eni 1250 m, hövzəsi 13 km'^ maksimal dərinliyi 78 m-dir. Qoraq florası 27 fəsilə və 68 cinsə daxil olan 102 növ və alt növ damarh bitkilərdən ibarət olub yüksək alp xahlanmn nadir və endem bitkilərindən ibarətdir. Laçın Dövlət TƏbiət Yasaqlığı. Bn yasaqhq ərazinin zəngin fanna müxtəlifliyinin mühafizəsi məqsədilə burada yaşayan cüyür, bezoar keçisi, qaban, qonur ayı, quşlardan turac, kəklik və s. nadir və nəsli kəsilmək təhlükəsi altmda olan heyvanlann mühafizəsi, say tərkibinin bərpası üçün 1961-ci ildə yaradıirmşdn. Yasaqlığın sahəsi 21 370 ha, o cümlədən 7369 ha meşə sahəsi, 1448 ha alp, 7400 ha snbalp çənönhyi, 4257 ha otlaq, 862 ha qayalar və nçqnnlar, 34 ha isə xüsnsi təyinatlı torpaqlardan ibarət olmnşdnr.

337 EKOL()j I M}'NI:CMI:NT

Cadvəl 12.2 İşğal olunmuş araziUrdshi dendroloji təbiət abidələri (veteran ağaclar)

Parametrləri NB Adı Məkam Yaşı H(m) (İl) Şərq çinan (Platanus Qubadlı rayonu Qubadlı 1 orientalis) ş. D (sm) 80 35 160 Şərq çinarı (Platanus 2 Qubadlı ş. 80 35 160 3 Şərqorientalis) çinan (Platanus Qubadlı ş. 150 300 20 4 Şərqorientalis) çinan (Platanus Qubadlı ş. 90 30 orientalis) 180 5 Şərq çinarı (Platanus Qubadlı ş. 90 30 orientalis) 180 Şərq çinarı (Platanus Gödəklər k. 150 6 orientalis) 80 8 7 Şərq çinarı (Platanus Xanlıq k. 800 40 1600 orientalis) Şərq çinan (Platanus Xanlıq k. 40 8 orientalis) 800 1600 9 Şərq çinan (Platanus Xanlıq k. 800 40 1600 orientalis) 10 Şərq çinarı (Platanus Zilanlı k. 150 35 300 orientalis) Şərq çinarı (Platanus Qubadlı ş. . 25 11 orientalis) 80 200 12 Şərq çinarı (Platanus Qubadlı ş. 90 30 200 orientalis) 13 Şərq çinarı (Platanus Qubadlı ş. 150 20 300 orientalis) Şərq çinarı (Platanus 14 Qubadlı ş. 90 30 200 15 Şərqorientalis) çinan (Platanus Qubadlı ş. 90 25 150 orientalis) 16 Saqqız ağacı (Pistaäa mutica) Gödəklər k. 80 8 250 17 Şərq çinan (Platanus Xanlıq k. 500 35 orientalis) 1000 Şərq çinan (Platanus Xanlıq k. 40 18 orientalis) 600 1200 19 Şərq çinarı (Platanus Xanlıq k. 800 45 1600 orientalis) 20 Şərq çinan (Platanus Mahnzlı k. 150 35 300 orientalis) ZmgiUın rayonu Muğanlı 21 Dağdağan (Celtis sp.) k. 80 12 260 22 Dağdağan (Celtis sp.) Hacalı k. 50 8 250 23 Şərq çinarı (Platanus Mincivan qəs. orientalis) 60 20 120 24 Şərq çinarı (Platanus Mincivan qəs. 100 30 200 orientalis) 25 Palıd (Quercus sp.) Ördəkli k. 80 12 160 26 Dağdağan (Celtis sp.) Genanlı k. 80 12 260 27 Dağdağan (Celtis sp.) Genanlı k. 80 12 260 28 Dağdağan (Celtis sp.) Hacalı k. 50 8 250 29 Şərq çinan (Platanus Akara dəmiryol st. 60 20 129 orientalis) Şərq çinarı (Platanus 30 orientalis) Mincivan qəs. 60 20 130

338 XII FƏSM,.( .)MIYYƏT - TOBU)! MUNASIBOTLƏRININ STKAI KGIYASI

20 31 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Mincivan qəs. 100 35 0 32 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Baharlı k. 26 80 12 0 Laçın rayonu Həkəri 33 Şərq çinarı (Platanus orientalis) 210 26 40 çayının sahili A 34 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Malxələf k. 220 22 25 0 35 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Zabux k. 210 25 40 210 0 36 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Laçın-Gorus yolu 25 40 80 0 37 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Malxələf k. 18 10 80 00 38 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Malxələf k. 18 80 18 10 150 39 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Malxələf k. 22 40 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Malxələf k. 25 150 22 0 41 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Malxələf k. 25 100 20 0 150 20 20 42 Saqqızağac (Pistacia mutica) Malxələf k. 20 43 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Malxələf k. 150 20 250 25 20 44 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Malxələf k. 1 45 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Zabux k. 0 250 25 0 25 50 46 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Füzuli rayonu İşıqlı k. 450 0 40 150 90 47 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Dədəli k. 20 0 100 30 48 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Mandıh k. 30 0 520 25 20 49 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Böyük Bəhmənli k. 250 45 1400 50 Şərq çinan (Platanus orientalis) Seyidəhmədli k. 180 55 51 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Seyidəhmədli k. 25 0 250 40 30 0 450 52 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Mandıh k. 40 50 53 Şərq çinarı (Platanus orientalis) İşıqlı k. 0 150 25 90 54 Şərq çinarı (Platanus orientalis) İşıqlı k. 0 30 30 55 Saqqızağac (Pistacia mutica) Merdinli k. 100 25 0 520 20 250 45 56 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Böyük Bəhmənli k. 1400 57 Şərq çinan (Platanus orientalis) Seyidəhmədli k. 180 50 0 58 Şərq çinan (Platanus orientalis) Seyidəhmədli k. 30 40 30 59 Şərq çinarı (Platanus orientalis) 250 Merdinli k. 350 Cebrayil rayonu 45 25 800 50 60 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Cəbrayıl şəh. 0 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Hacılı k. 90 70 61 0 62 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Hacılı k. 1600 20 63 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Qarxulu k.

339 MENECMIIN T

64 Şərq çinan (Platanus orientalis) Fuqanlı k. 450 30 900 65 Şərq çinan (Platanus orientalis) Fuqanlı k. 370 30 750

66 Şərq çinan (Platanus orientalis) Horovlu k. 400 30 800 67 Şərq çinan (Platanus orientalis) tsaxlı k. 400 25 800 68 Armud (Pyrus sp.) Xələfli k. 60 9 300 69 Şərq çinan (Platanus orientalis) Cəbrayıl ş. 250 30 500 70 Şərq çinan (Platanus orientalis) Mahmudlu d. st. 350 30 700

71 Şərq çinan (Platanus orientalis) Karxulu k. 800 40 1600 72 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Karxulu k. 90 25 200 73 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Fuqanlı k. 450 30 900 74 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Fuqanlı k. 370 . 30 750

75 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Horovlu k. 400 30 800 76 Şərq çinan (Platanus orientalis) İşıqlı qışlağı ərazisi 400 25 800 77 Şərq çinan (Platanus orientalis) 35 15 Mollalı k. Xocavsnd 126 rayonu 78 Şərq çinan (Platanus orientalis) Dəmir yolu st. 600 25 1000 79 Şərq çinan (Platanus orientalis) 50 600 2000 Qırmızı Bazar qəs. Ağdsra rayonu 80 Şərq çinan (Platanus orientalis) Ağdərə qəs. 120 25 200 81 Şərq çinan (Platanus orientalis) Ağdərə qəs. 120 25 200 82 Şərq çinan (Platanus orientalis) Ağdərə qəs. 120 25 200 83 Şərq çinarı (Platanus orientalis) 25 Ağdərə qəs. Hadrud 120 200 rayonu 84 Şərq çinan (Platanus orientalis) Hadrud qəs. 200 39 400 85 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Dək k. 250 40 500

86 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Hadrud qəs. 300 38 600 87 Şərq çinan (Platanus orientalis) Hadrud qəs. 25 240 120 Şərq çinan (Platanus orientalis) Hadrud qəs. 150 30 300 88 89 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Kemraküç k. 80 25 150 90 Azat ağacı (Zelkova Domu k. 36 23 350 91 Azatcarpinifolia) ağacı (Zelkova Domu k. 40 25 350 carpinifolia) 92 Azat ağacı (Zelkova Domu k. 55 26 400 carpinifolia) 93 Azat ağacı (Zelkova Domu k. 60 28 400 94 Azatcarpinifolia) ağacı (Zelkova 400 carpinifolia) 60 28 Domu k. Ağdam rayonu 95 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Ağdam ş. 80 25 150 96 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Ağdam ş. 90 25 200

340 XII FƏSN..(V)MİYYƏT r.IBİ.VI' MÜNASİ BO l l.ƏRİNİN S TKATIIGIYASI

2 97 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Ağdam ş. Şellik. 100 25 5 98 Şərq çinarı (Platanus orientalis) 90 25 0 2 99 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Seyidli k. 100 25 52 0 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Sanhacılı k. 02 100 120 28 0 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Əliağalı k. 2 101 110 26 0 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Boyəhmədli k. 25 0 10 2 220 0 103 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Pənah xanın imarəti 36 22 010 0 104 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Pənah xanın imarəti 36 22 10 105 Şərq çinan (Platanus orientalis) Pənah xanın imarəti 40 23 110 0 106 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Pənah xanın imarəti 40 23 11 107 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Pənah xanın imarəti 40 23 120 0 108 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Pənah xanın imarəti 50 25 12 109 Şərq çinan (Platanus orientalis) Pənah xanın imarəti 50 25 120 0 110 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Pənah xanın imarəti 40 25 12 0 111 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Pənah xanın imarəti 50 25 12 0 112 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Pənah xanın imarəti 50 25 12 0 113 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Pənah xanın imarəti 60 25 12 0 114 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Pənah xanın imarəti 60 25 12 0 115 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Pənah xanın imarəti 60 25 12 120 116 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Pənah xanın imarəti 60 25 0 117 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Pənah xanın imarəti 60 25 12 0 118 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Ağdam ş. 80 25 1 5 119 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Ağdam ş. 80 25 01 5 120 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Ağdam ş. 90 25 02 0 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Ağdam ş. 90 25 2 121 0 Şərq çinan (Platanus orientalis) Şellik. 25 0 122 100 50 123 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Qarağac qəbiristan. 90 25 1 50 124 Şərq çinan (Platanus orientalis) Qarağac qəbiristan. 90 25 0 1 5 125 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Seyidli k. 100 25 2 0 126 Şərq çinan (Platanus orientalis) Seyidli k. 120 25 0 5 127 Şərq çinan (Platanus orientalis) Seyidli k. 120 25 02 5 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Sanhacılı k. 25 02 128 100 0 129 Şərq çinan (Platanus orientalis) Sanhacılı k. 120 25 2 5 02 130 Şərq çinarı (Platanus orientalis) Əlimədətli k. 110 26 0

341 EKOI-OJİ MENECMENT

Ərazi qışı quraq keçən soyuq iqlim tipinin hakimliyi və yüksək Günəş radiasiyası ilə xarakterizə olunnr. Yasaqhğm ərazisi İberiya pahdmdan (Quercus iberica) ibarət orla dağ-meşə, şərq palıdından ibarət yuxan dağ-meşə, subalp və alp çəmənlikləri qurşaqlanna aynlır. Meşələrini, əsasən, vələs, eökə, ağcaqayın ağaelarmdan ibarət palıd meşəlikləri təşkil edir. Keçən əsrin sonlannda yasaqlıqda bezoar keçisi (85 baş), eüyür (280), qaban (300), dovşan (960), eanavar (185), porsuq (300), sincab (250), qonur ayı (70) yaşamışdır. Quşlardan ən çox yayılan kəklik (1350), tet- ra quşu, bildirçin, alabaxta olmuşdur. (Jubadh Dövlət Təbiət Yasaqhğı 1969-cu ildə Qubadlı və Laçm rayonlan ərazilərinin dağ- bozqır sahələrində yaradılmış, əsas məqsəd Kmin ərazilərin heyvanlar aləminin, xüsusilə, eüyür, qaban, qırqovulun mühafizəsindən ibarət olmuşdur. (Jubadh yasaqlığımn sahəsi 20 min ha olub seyrək meşəlik, kolluqlar və meşə altmdan çmb bozqırlaşrmş sahələrdən ibarət olmuşdur. İşğalaqədərki dövrdə ərazidə qaban (110 baş), qonur ayı (25), eanavar (25), çaqqal (310), tülkü (320), cüyür (45), dovşan (430), porsuq (75) kimi heyvanlar, quşlardan isə ən çox kəklik (560), qırqovul, üırae, bildirçin olmuşdur. Arazboyu Dövlət Təbiət Yasaqhğı Zəngilan rayonu ərazisindən tran İslam Respublikası ilə sərhədə qədər olub 5 min ha sahəni tutan yasaqhq 1993-eü ildə yaradılmışdır. Yasaqhğm yaradılmasında əsas məqsəd bu ərazinin zəngin flora və faunasım qoramaqdan ibarətdir. İşğaldan öneə burada adi tülkü (350 baş), çaqqal (300), eanavar (15), porsuq (70), eüyür (12), quşlardan turac, qırqovul, kəklik, bildirçin, yaşılbaş ördək olmuşdur. Daşalü Dövlət Təbiət Yasaqhğı Şuşa şəteri ətrafında. Qarqar çayı hövzəsində “Topxana” ərazisindəki nadir bitkilərin (xan-bülbül, qocaman palıd ağadan), yüksək estetik əhəmiyyətli landşaftların mühafizəsi məqsədilə 24.10.1988-ci il tarixində, 450 ha sahədə yaradılmışdır. Ərazi zəngin flora və fauna müxtəlifliyirra (cüyür, qaban, dələ, dovşan, canavar, tülkü, çaqqal və s.) malik olmnşdur. Hal-hazırda Ermənistan Respnblikası Azərbaycana qarşı ekosid siyasəti aparmaqdadır. Müxtəlif kimya və mədən sənayesinin zəhərh tnllanülanmn, Metsamor AES-in radioaktiv tnllantilanmn, iri şəhərlərin sənaye sulanmn və məişət çirkablanmn birbaşa Araz çayına axıdılması bnna misaldn. Digər tərəfdən, işğal olnnmnş ərazilərdəki meşələrin kütləvi sınətdə qıniması meşə ekosistemlərinin bioloji müxtəlifliyinin böyük miqyaslı nrahvinə, iri torpaq eroziyalarına və torpaqların məhsnldarhğımn azalmasına səbəb olnr. İşğal olnnmnş ərazilər tamamilə nəzarətdən kənarda qalaraq ekoloji təhlükə mənbəyinə çevrilmişdir. Ekosid (ecocide) - bitki və heyvanat aləminin kütləvi sınətdə nrahv edilməsi, atmosferin və ya sn resurslanmn zəterlənməsi və ya ekoloji fəlakətlərə səbəb olan digər hərəkətlərə deyihr. Bir çox ölkələrin cinayət məcəllələrirra əsasən, bu tip hərəkətlər 12 ildən 20 ilədək azadlıqdan nralımmetmə ilə cəzalandınin. Azərbaycarrm təbiəti və onım sərvətləri Azərbaycan xalqnrm milli sərvəti olnb, omm davamlı sosial - iqtisadi inkişafimn və rifahrnm təbii bazasıdır. “Ekoloji təhlükəsizlik haqqm-

342 \n FƏ.SII..C OMlYVOr - TƏlUOTOlFNASIHıTrLƏRlNIN STRATtXIIVASI

da” qanunda bildirilir ki, hər bir vətəndaş öz sağlamhğuu ekoloji təhlükələrdən (təsərrüfat və ya digər fəahyyətlər, qəzalar, fəlakətlər nəticəsində ətraf təbii mühitin zərərli təsiri) qorumaq hüququna malikdir. Bu hüquqları müdafiə etmak məqsədilə ölkəmizdə ətraf təbii mühitin keyfiyyətim təyin edən parametrlər müəyyənləşdirilmişdir. Ətraf təbii mühitə təsirin zərərsiz İMdinin normalan əhaliıün ekoloji təhlükəsizUyiıü və genetik fondunun qoranmasım təmin edir, təsərrüfat fəaliyyətinin davamlı inkişafı şəraitində təbii sərvətlərin davamh istrfadəsiю və bərpasına şərait yaradn. Ekosidin ictimai təhlükəsi ondan ibarətdir ki, bu cinayət tərkibinin təsiri bitki və heyvanat aləminə, insamn Eyatı və fəahyy ətinin təbii özülü olan ətraf təbii mühitə, ölkənin və cəmiyyətin davamlı sosial - iqtisadi inkişafına, xalqlarm genofondunun qomnmasma çox böyük ziyanlar vurar. Rio Deklarasiyasımn digər mühüm cəhəti odur ki, burada ilk dəfə olaraq dünya inkişafının və ətraf mühitin mühafizəsinin bir-biri ilə bağlılığı və aynimaz olduğu elan edildi. Deklarasiyada, həmçinin, ətraf mühitin mühafizəsi fəaliyyətinin və davamlı inkişaf konsepsiyasımn reallaşdınimasmm dövlət siyasəti və beynəlxalq siyasət səviyyəsiю keçirilməsinin zərurihyi qeyd edildi. Lakin əsas strateji proqram sərradi Gündəlik 21 səıradi oldu (1992). Gündəlik 21 - Ətraf mühit və inkişaf haqqında Deklarasiyanm əsas tedəfiərirra həsr edilmiş sənəddir. Bu sənəd sivilizasiyamn XXI əsrin astanasında üzləşdiyi problemlərin 1юШш, dünya ictimaiyyətinin hazırlanmasına yöıralmiş superproqramdır. XXI əsrin gündəhyi bəşəriyyətin tarixdə özünün həlledici dövrünü yaşadığım qeyd edir. Təbiətlə sivilizasiyamn inkişaf səviyyəsi arasındakı ziddiyyət özünün ən yüksək həddirra çatmışdn. Sənəd 500 səhifədən, o cümlədən 4 hissə, 40 bölmadən ibarətdir (Şəkil 12.10.). Birinci hissə sosial və iqtisadi aspektlərdən bəhs edir. Buradakı bölnralər yoxsulluqla mübarizə, istehlak strukturunun dəyişdirilməsi, əhahnin arüm dinamikası, insan sağlamlığımn mühafizəsi və s. məsələlərə Itösr edilmişdir. İkinci hissə resursların mühafizəsi və rasional istifadəsi məsələlərim araşdım. Burada atmosferin mühafizəsi, torpaq resurslarından istifadə, meşəsizləşmə, səhralaşma və quraqlığa qarşı mübarizə, dağ rayonlanmn mühafizəsi, kənd təsərrüfatı, bioloji müxtəlifliyin mühafizəsi, biotexnologiyadan təhlükəsiz istifadə, dənizlər və dəniz canlılanmn mühafizəsi, içməli suyun keyfiyyətinin qorunub saxlanması, toksiki və təhlükəli məhsulların qanunsuz dövriyyəsinin qarşısımn alınması, radioaktiv və digər təhlükəli tullantıların zərərsizləşdirilməsi, çirkab sulanmn təmizlənməsi problemləri araşdınin. Üçüncü hissə əhalinin əsas təbəqəsinin XXI əsr proqram hədəflərinin həyata keçirilməsinə cəlb edilməsinin gücləndirilməsi təkliflərindən ibarətdir. Burada qeyd edihr ki, bütün proqramların effektiv icrası bu tədbirlərdə qadınların, gənclərin, uşaqların, yerli xalqlann, qeyri-hökumət təşkilatlanran, həmkarlar ittifaqlanmn, sahibkarların, fermerlərin, alimlərin aktiv iştirakından asılıdır.

343 fiKOLOJi MI;NECI\U;NT

SECTİONİ. SOCİAL AND ECONOMIC DIMENSIONS (8 chapters)

SECTION II. CONSERVATION AND MANAGEMENT OF RESOURCES FOR DEVELOPMENT (14 chapters)

SECTION III. STRENGTHENING THE ROLE OF MAJOR GROUPS (10 chapters)

SECTION IV. MEANS OF IMPLEMENTATION (8 chapters)

Şəkil 12.10. “XXI əsrin gündəliyi"nin üz qabığı və mündəricaü

Dördüncü hissədə proqramın həyata keçirilməsi yollan təklif edilir: maliyyə resurslan və mexanizmləri; ekoloji təhlükəsiz texnologiyalar; elmin inkişafı; əhalinin maarifləndirilməsi və kadrlarm hazırlanması: inkişaf etməkdə olan ölkələrə yardım; beynəlxalq təşkilati mexanizmlər və hüquqi sənədlər; informasiya sistemlərinin vacibliyi qeyd edihr. Gündəlik 21 qlobal razılaşma və siyasi öhdəliklərin ən yüksək səviyyədəki qəbulunu əks etdirir. Burada ilk növbədə dövlətlərin məsuliyyət daşıdığı, milli strategiyalar, plan və siyasətlərin həlledici ətemiyyət daşıdığı qeyd edilir. Sənəddə l^mçinin bildirilir ki, heç bir dövlət davamlı inkişafa keçidə təkbaşına nail ola bilməz. Beynəlxalq əməkdaşhq milli səylərə əlverişh imkan yaratmalı, onlan tamamlamalıdır Sənəd loo-dən çox dövlət tərəfindən imzalanmışdır Rio +5(1997). Birinci proqramın qəbulundan beş il sonra BMT Baş Katibliyi Gündəlik 21 müddəalanmn yerinə yetirilməsini qiymətləndirmək məqsədilə xüsusi sessiya çağırdı. Konfrans öz yekun hesabatında qloballaşmamn daha da artdığım, gəlirlər arasında fərqlərin çoxaldığım, qlobal ətraf mühitin vəziyyətinin pisləşdiyini qeyd etdi. Rio +10 (Yohanesburq, 2002). Ən yüksək səviyyələrdə təşkil olunmuş bu gÖrüş davamlı inkişaf üzrə gələcək fəaliyyətlərin plam rolunu oynadı (Yer Sammiti 2002). Bu sammitdə 100 dövlət başçısı, 8000 QHT, biznes və digər cəmiyyətlərin nümayəndələri, 4000 dövri mətbuat nümayəndəsi iştirak edirdi.

344 XII l-e)SIL.C',)MIVYƏr TOmOT MUNASIH-Vn.ORlNIN STKATIXIIYASI

Qəbul edilmiş 37 bənddən ibarət olan deklarasiyada dövlətlərin davamlı inkişaf, humanist, ədalətli və qayğıkeş bir qlobal cəmiyyət, azad, zorakılıqdan kənar olan parlaq gələcək qurmaq prinsiplərinə sadiqliyi, iqtisadi inkişaf, sosial inkişaf və ətraf mühitin mühafizəsini eyni zamanda reallaşdırmaq arzusunda olduqları, bəşəriyyətin taleyüklü yolayncmda olduğu, dövlətlərin bu yolda bəşəriyyət qarşısında məsuliyyət daşıdıqları qeyd edildi. Görüşdə, həmçinin davamlı inkişafa keçid yolunda qarşıda duran əsas maneələr və onlann dəf edilməsi yollan da qeyd edildi. Onlann yo xsulluqla mübarizə, mövcud istehlak-istehsal modelinin dəyişdirilməsi, təbii resurslann mühafizəsi və rasional istifadəsi, bəşəriyyətin varlılar və yoxsullar kimi iki əks-cəbhəyə bölünməsi, inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələr arasındakı fərqin getdikcə artması və s. reallıqlar vurğulandı. Sənəddə həmçinin gələcək uğurlann yalmz çoxkomponenth yanaşma vasitəsilə mümkünlüyü, bu prosesin əhalinin və hökumətin bütün təbəqələrini əhatə etdiyi qeyd edildi. Rio +20 (Rio-de-Janeyro,2012) görüşündə iqtisadiyyat, davamlı inkişaf və yoxsulluğun aradan qaldmiması kimi problemlər yenidən müzakirə edildi. İştirakçılar bir daha Gündəlik 21 sənədinə sadiq qaldıqlanm bildirnraklə yanaşı, bəzi məsələlərə yenidən baxdılar. Nəticədə 283 bənddən ibarət yeni “İstədiyimiz gələcək" (“The Future We Want”) sənədi imzalandı. Səıraddə sonrakı inteqrasiya, yeni yaranmış çağmşlann ırazərdən keçirilməsinin vacibliyi bildirildi, planetdə telə də hər beşinci insamn (ı milyarddan çox) ifrat yoxsulinq şəraitində yaşadığı, hər yeddinci insamn (14%) aclıqdan əziyyət çəkdiyi, bəşəriyyətin l^lə də pandemiyalar və epidemiyalar kimi səhiyyə problemləri qarşısında acizliyi, xüsnsilə gənclər arasında işsizhyin yüksək səviyyəsi, iqlim dəyişırralərinin neqativ təsirləri təəssüflə qeyd edildi. Proqnozlara görə, planetin əhalisinin 2050-ci ildə 9 milyarddan çox olacağı, əhalinin təxmiıran üçdə iki hissəsinin şəhərlərdə yaşayacağı şəraitdə davamlı inkişafın məqsədlərinə çatmaq üçün bütün səylərin gücləndirilməsi, inkişaf etməkdə olan ölkələrə yardımların artırılması, davamlı inkişafın hər 3 komponentinin daha da möhkəmləndirilməsi, ölkələrdə “yaşıl" iqtisadiyyat siyasətinin təşviq edilməsi tövsiyə edildi. Yoxsulluğun ləğvi, ərzaq təhlükəsizliyi, qida və kənd təsərrüfaümn davamh təşkili, su təchizatı və sanitar məsələlər, energetika, davamlı turizm, ekoloji təhlükəsiz nəqliyyat vasitələri, ekoloji damh şəhərlər və yaşayış məntəqələri, səhiyyə, hamımn tam məşğulluq və ləyaqətli iş yeri ilə təmin olunmasına kömək etmək kimi problemlər fəaliyyətlərin çərçivə proqramlarına daxil edildi. Bu proqram sənədləri və növbəti beynəlxalq foramlar əsasında AİB, Şərqi Avropa ölkələri, ABŞ, Kanada və digər ölkələr özlərinin davamlı inkişafa keçid konsepsiyalarım hazırladılar və ətraf mühitin mühafizəsi üzrə milli proqramlar qəbul etdilər.

345 EKOLOJİ MENECMEN I

12.4. "YAŞIL" İQTİSADİYYAT

Bəşəriyyətin tərəqqisi naminə ekoioji probiemiərin həllinin zəmriliyi dünyamn bütün dövlətlərinin yekdil qəbnl etdiyi "Minilliyin İnkişaf Məqsədiəri”ndə öz əksini tapmaqla yanaşı, ekoloji davamlılıq məqsədi xüsnsi qeyd edilir. Son dövrlərdə dünya ümumdaxili məhsulunun 4 dəfə artması yüz milyonlarla insamn həyat səviyyəsinin yüksəlməsinə səbəb olmuşdur. Lakin bu artım, əsasən, təbii kapitalın (meşə və kənd təsərrüfaü, torpaq, su resmslan və biomüxtilifliyin istifadəsi ilə əlaqəli mbanizasiya) azalması, ekosistemlərin dağılması nəticəsində əldə edilmişdir. Məhz bunun nəticəsidir ki,2000-ci ildən başlayaraq dünyada ekoloji problemlər kəskinləşdi: içməli suyun və ərzaq məhsuldarhğımn azalması, iqlim dəyişmələri, biomüxtəlifliyin, meşə sahələrinin azalması, səhralaşma və s. neqativ proseslər intensivləşdi. Ekoloji məhdudiyyətlərin güclənməsi dünyada iqtisadi inkişafın yeni tipinin formalaşması zərarəti yaratdı, yeni “yaşıl" iqtisadiyyat kmsunun hazırlanmasına səbəb oldu. Bu kursun konturları BMT təşəbbüslərində “yaşıl" iqtisadiyyata (green economy) keçid təklifləri, yaşıl inkişaf (green groth) proqramlan ilə başladı."Yaşıl" iqtisadiyyata keçid məsələləri BMT-nin Rio+20 sammitinin prioritet məsələlərindən oldu. Beynəlxalq sənədlərdə "yaşıl sənaye” (green industıy), "yaşıl" bazarlar (green market), “yaşıl” məşğulluq (green jobs) və s. “yaşrf ’ sifətli terminlər getdikcə geniş istifadə edilməyə başladı. Artıq "yaşıl” innova- siyalar terminindən də geniş istifadə edilir. Burada ətraf mühitə minimal təsir edən (alternativ energetika, ekorraqhyyafbioloji yanacaq və s.jyeni texnologiyalar nəzərdə tutulm. UNEP-in (United Nations Environment Programme - BMT-nin biosfer resurslarının kompleks elmi planlaşdırılması V3 idars edilmSsinin ssaslanm V3 metodlarını işləyib hazırlayan straf mühit üzr3 proqramı) hesabatlarına görə, “yaşıl” iqtisadiyyat insan rifahım və sosial ədaləti artırmaqla bərabər, ətraf mühitə olan riskləri minimuma endirir. Bu iqtisadiyyatın xarakterik əlamətləri aşağıdakılardır: Təbii resurslardan effektiv istifadə; Təbii kapitalın qorunub saxlanması və artmiması; Çirklənmələrin azaldılması; Atmosferə atılan istixana qazlamun azaldılması; Ekosistem və biomüxtəliflik xidmətlərinin qomnub saxlanması; Gəlirin və məşğullnğım arünlması. “Yaşıl” iqtisadiyyat çox vaxt qlobal iqlim dəyişmələri ilə mübarizə və maliyyə-iqtisadi böhrandan çıxmağın yeni perspektivh istiqamati kontekstində qiyırratləndirilir. Onun inkişaf etdirilməsinin prioritet cəUbtlərindən biri də odur ki, bu iqtisadiyyat vasitəsilə eneıji effektivhyini əhəmiyyətli artırmaq mümkündür. Məhz bu xüsusiyyətirra görə "yaşıl" iqtisadiyyat bəzən "azkarbonlu” iqtisadiyyat (lowcarbon economy) adlandırılır. Qeyd etnrak lazımdn ki, "yaşıl” iqtisadiyyat davamlı inkişafın əvəzləyicisi yox, onun əhəmiyyətli bir qoludur. “Yaşıl” iqtisadiyyatm əsas prioritetləri: • bərpa olunan eneqi nranbələrindən istifadə (hidroenergetika, bioyanacaq, biokütlə və s);

346 XII FƏSIL, CƏMIYYƏT - TƏKƏT MUNA.SIBƏTLƏKININ STRATFGIYASI

eneıjinin effektivliyi; nəqliyyat vasitələri (havanın keyfiyyəti, tullantılar, səs-küy); sənaye (tullanülar, axınülar, atılmalar); innovasiyalar; ətraf mühitə olan təsirin qiymətləndirilməsi (ƏMTQ) və ətraf mühitə strateji təsirin qiymətləndirilməsi (ƏMSTQ); menecment (o cümlədən, institusional mexanizmlər və təhiəti mühafizə üzrə çoxtərəfli razılaşmalar) və ekoloji fəaliyyətin qiymətləndirilməsi; korporativ sosial məsuliyyət (KSM) və ekoloji hesabat; hasilat; resmslardan effektiv istifadə; təbii kapitalın istifadəsi; sənaye sektora və yaşayış məntəqələrində sudan effektiv istifadə; məhsulların həyat siklinin analizi; ekoloji uçot; istehsal və istehlakm davamlı modeli; turizm. ƏMTQ (Environmental İmpact Assesment - ElA) hər-hansı bir obyektin reallaşmadan öncə fəaliyyət plam, siyasəti, proqramı və layihəsi əsasında onun gələcək fəaliyyətinin müsbət və ya mənfi ekoloji nəticələrinin proqnozlaşdınlması prosesidir. O, mümkün təsirləri zərərsiz hədlər daxilinə salınması tədbirlərim təklif edir. ƏMTQ fəaliyyəti investisiyamn layihədən öncəki mərhələsində həyata keçirihr. O, aşağıdakı mərhələləri əhatə edir: • nəzərdə tutulmuş təsərrüfat və ya digər fəaliyyət növünün xarakterik xüsusiyyətlərinin və onun l^yata keçirilməsi yollanmn müəyyənləşdirilməsi; • nəzərdə tutulan obyektin yerləşəcəyi ərazinin müasir vəziyyətinin qiymətləndirilməsi; • layihələndiriləcək obyektin ətraf mühitə mümkün təsirlərinin qiymətləndirilməsi; • hesablamalar əsasında ətraf mühitə təsirin kəmiyyət xarakteristikasının verUməsi; • layihələndiriləcək obyektin ətraf mühitə təsirini zəiflədən tədbirlərin işlənib hazırlanması; • layihənin reallaşacaq bütün mərhələləri üçün monitorinq tədqiqatlanmn və nəzarət proqramımn işlənib hazırlanması; • investisiyamn ekoloji-iqtisadi əsaslandınlması; • nəzərdə tutulan təsərrüfat və digər fəaliyyətlərin ətraf mühitə təsirinin qiymətləndirilməsi üzrə materiallann, ekoloji əsaslandırma mərhələləri üçün tövsiyələrin hazırlanması ƏMSTQ (Stiategic impact Assessment - SIA) kifayət qədər yeni yanaşma olub ƏMTQ konsepsiyasına əsaslanmaqla yanaşı, ondan fərqh olaraq ətraf mühitə plan, proqram, siyasət və ya hökumətin qanunverici akt layihələrinin kompleks təsirinin qiymətləndirilməsim nəzərdə tutur. Bu səıradin əsas məqsədi ətraf mühit üzrə siyasət, strategiya, proqram, plan və qanunverici

347 EKOLOJI MENECMENT

aktlar qəbul etmədən öncə ətraf təbii mübitin nəzərə alınması və qiymətləndirilməsindən ibarətdir. Başqa sözlə, ƏMSTQ elə mərhələdə tətbiq edilməUdir ki, qərarların qəbuluna məsul olan şəxslər ətraf mübit üzrə müəyyən edilmiş strategiyaya, hadisələrin gedişatma təsir edə bUsin. Bu sənəd milli energetika, sənaye və ya kənd təsərrüfatı, ərazinin inkişaf plammn, müxtəlif sahələrdəki miUi qanunvericilik layihələrinin qiymətləndirilməsində həyata keçirilə bUər. Adətən, strateji qiymətləndirmə aşağıdakı amillərin analizi və qiymətləndirilməsi üzrə apanhr: * ətraf mühitin mövcud vəziyyətinin və sağlamhğm problemlərinin verilmiş strategiya çərçivəsində həlli; * strategiyamn məqsəd və vəzifələrinin ekoloji baxımdan analizi; • verilmiş strategiyamn ekoloji davamlılığa töhfəsi; * strategiyamn əsas alternativləri; • təklif olunan fəaliyyətlərin bütün variantlar üzrə ətraf mühitə təsiri; • monitorinq sisteminin, strategiyamn ətraf mühitə və sağlamhğa potensial təsirinin qiymətləndirilməsi. ƏMSTQ apanlarkən, adətən, iki yanaşmadan istifadə edilir: təsirin qiymətləndirilməsi və gözlənilən nəticələrin qiymətləndirilırrasL Yekun olaraq belə bir suala cavab verək: ƏMTQ sənədi ilə ƏMSTQ sənədi arasındakı fərq nədən ibarətdir? Ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsi (ƏMTQ) sənədi reallaşdırılması nəzərdə tutulan layihənin qərarların qəbul edilənə qədərki mərhələsində onun ekoloji və sosial nəticələrini qiymətləndirərək ətraf mühitə ola biləcək təsirləri proqnozlaşdırır. Ətraf mühitə strateji təsirin qiymətləndirilməsi (ƏMSTQ) sənədi isə siyasət, planlaşdırma və proqramlar mərhələsində apanlan qiymətləndirmədir (Şəkil 12.11.).

iştirakı Stra|e|i səviyye

i C t_i m a i y y ə t i n j i ş t i ra kİ

Şəkil 12.11. ətraf mühitə təsirin strateji qiymətləndirilməsinin sxematik təsviri

348 XII FƏSIL,CƏMIYYƏT-TƏBIƏTMUNASIBƏTLƏRINİN STRATEGİYASI

Korporativ sosial rtösuliyyət (KSM) "şirkətlərin sahibkarlıq əırraliyyatlan zamanı öz səhmdarlan və xarici mühitin sosial və ekoloji inkişafına qayğımn inteqrasiyası konsepsiyası" kimi təsflr olnnnr (Corporate Social Responsibility - CSR). Korporativ sosial məsuliyyətin davamlı inkişaf konsepsiyası ilə uzlaşdmlmış əlaqəsi şəkildə göstərildiyi kimi həyata keçirilir (Şəkil 12.12 ). O, aşağıdakı sahələri əhatə edir: işgüzar nüfuz və etibann formalaşması və möhkəmlənməsi; korporativ inkişaf - şirkətin rəhbərliyi, personal və ictimai təşkilatlarm iştirakı Uə təşki- lat! dəyişikliklərin və restruktuıizasiya işlərinin apaniması; korporativ etika; ekoloji siyasət və təbii resurslardan effektiv istifadə; personal siyasəti; sağlamlıq, təhlükəsizlik və əməyin müdafiəsi, insan hüquqlanna hörmət; ümumi sosial problemlərin telli zamam yerli hakimiyyət orqanlan, dövlət strukturlan və ictimai təşkilatlarla əlaqə; öz məhsul və xidmətlərirnn alıcdan ilə əlaqələrin sosial aspektləri; qeyd edilən istiqamətlər üzrə PR-təminat. Təşkilaün sosial məsuliyyəti daxili və xarici məsuliyyət kimi 2 tipə bölünür. Daxih sosial məsuliyyət öz personalına qarşı işgüzar təcrübə olub aşağıdakı fəaliyyətləri əhatə edir: təhlükəsizlik (yanğına qarşı, ekoloji və sənaye təhlül^sizliyi) və əməyin mühafizəsi; əmək haqqmm stabil ödərniməsi; sosial əhəmiyyətli əmək haqqmm qorunub saxlanılması: işçilərin əlavə tibbi və sosial sığortası; təlim proqramlan vasitəsUə işçilərin insan kapitalmm inkişaf etdirilməsi, ixtisaslaşdır- ma və ixtisasartırma fəaliyyəti; • böhran vəziyyətlərində işçilərə könrak göstə- rilməsi. Xarici sosial məsnliyyət aşağıdakı fəaliyyətləri əhatə edir: • sponsorluq və korporativ xeyriyyəçilik; • dövlətin, regionnn, bələdiyyə qnmmlannm ekoloji proqramlarında iştirak; • yerli icmalarla əlaqə; • təşkilatın böhran hallan zamam yardıma ha- zır olması; • keyfıyyəth məhsrü istehsalı.

Şəkil 12.12. Korporativ sosial məsuliyyət və davamh inkişafın struktur əlaqələri

349

KKOLOJIMKNECMENT

Son dövrlərdə beynəlxalq cəmiyyətdə “Bir Planet Cəmiyyəti” proqramı (“One Planet Com- munities”) geniş vüsət almaqdadır (Şəkil 12.13.). Bu çərçivə proqramı beynəlxalq ictimaiyyətdə ekoloji davamlılıq haqqında vahid düşüncə tərzi aşılamaq məqsədi daşıyır. Bu hərəkat 2 əlaqəli problemin həllinə kömək edir: * istixana qazlanmn atmosferdəki miqdanmn iqlim dəyişmələrinin təhlükəsiz həddinə qədər azaldılması; • resurslardan istifadənin davamlı səviyyəyə çatdırılması. On prinsipə əsaslanan Proqramda davamlı qida, davamlı material, davamlı su və s. yeni terminlərdən istifadə edilir.

Sffır-karbon ! Yüksək energetik effektivliyə malik binaların inşası ve atternativ enerji menbelerinden istifadə

Tullantıların azaldılması, mümkün qeder təkrar istifadə, yalnız sonda ‘o’ tullantının zlbllllye göndərilməsi

Emissiyaları azaltmaq meqsedlle UstUnlUyUn az karbon rejiminə malik olan nəqliyyat vasitələrinə verilməsi

Az enerji hesabına başa gelen, lokal erazidə əldə edilən, təkrar emal ve ya tullantılardan hazırlanmış Ck sağlam məhsullardan istifadə edilməsi Az merhelede emelə gələn, lokal, mövsümi ve Uzvl qidalara üstünlük verilməsi, ərzaq tulla ntılannm ıwiüipa azaldılması Binalarda ve aldığımız məhsullardakı sudan maksimum dərəcədə səmerell istifadə etmək, lokal daşqınların ve su hövzələrinin çirklənməsinin qarşısını almaq

Torpaqdan Istlfade və İnşaat işləri zamanı blomllxtəllfllyln və təbil yaşayış yerlərinin mllhaflzesl ve Ck bərpasına çalışmaq

Yerli medenl irsin ve snsnelerin canlandmiması. mədəni tədbirlər vasitəsilə dəstəklənməsi və bu İşdə Torpaq va yabanı təbiət aktiv İştirak etmək

■ ' ■ ■ i _ Şəldi 12.13. “Bir Planet’’i^I^'^nsjpi

Aydın məsələdir ki, əgər hər hansı bir mal və ya material (uzaq məsafələrə daşman yanmfabrikatlar, tikinti materiallan, popkom, çips və s.) bir ölkədə istehsal olunur, bir neçə dəfə anbarlarda (soyuducularda) säxlamlırsa, bir neçə rraqliyyat vasitəsilə daşımrsa (yük maşım, dəmir yolu, gəmi, təyyarə) onun energetik tutumu, yanacaq sərfi, iqtisadi dəyəri yüksək olduğundan o, davamlı məhsul ola bilnraz. Məsələn, Azərbaycana ABŞ (avtomobil, quş əti və s.). Yeni Zelandiya (yağ və s.), Argentina (ət və s ), Braziliya (ət, toyuq, qranit üzlük və s.), Ekvador

350 XII rr)sii..cəMiYYorromorMUNASIBOiı.OKiNiN STRATKUIYASI

(gül və s ), Hindistan (ət və s.), Avstraliya (dərman və s.) və ya Çindən gətirilmiş mallar regional və ya daxildəki eyniadlı mallara nisbətən aşağı davamldığa malikdir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu ticarət əməliyyatlan təkcə dövlət qımımlan və özəl şirlatlər vasitəsilə deyil, fərdi vətəndaşlar tərəfindən elektron ticarət yolu ilə də teyata keçirilir. Davamlıhq kateqoriyası eneıji və xidmətlərə də şamil edilir. Məsələn, Mingəçevir DRES-də istehsal olunan elektrik eneıjisinin Zaqatala və Balakənə verilməsi bu eneqinin davamhhğrm aşağı salır (naqillərin qızması və s. amillər nəticəsindəki itkilər, aşağı f i.ə. və s.). Həmin ərazidəki dağ çaylan, biokütlə. Günəş panelləri və s. bərpa olunan eneqi mənbələri vasitəsilə əldə edilən eneqi birinciyə nisbətən daha davamlı eneqidir. Məhsulların davamlıhğımn artınimasınm digər yolu resurslardan effektiv istifadə problemləri ilə bağhdır. Məsələn, sn nranbələrini güclü nasoslar vasitəsilə yüksəkliklərdəki dəmyə ərazilərə verərək torpağın məhsuldarhğmın artıniması yetişdirilmiş məhsnlnn davamlılığım aşağı sahr (su nasoslanmn eneqisi, bu eneqinin hasili zamam yaranmış tullantıların utilizasiya xərcləri və s.). "Davamlı qida məhsulları" çoxcəlptli anlayış olub biomüxtəlifliyin mühafizəsinə, malm ekolojiliyinə, səhiyyə və sosial müdafiə sisteminə və iqtisadi səmərəliliyə xidmət edir. Ərzağın davamlılığına təsir edən əsas amillər kənd təsərrüfatı fəahyyətinin formasından (herbisid və pestisid, digər kimyəvi maddələrdən istifadə, məhsnl yığımmın üsulu), məhsulun nəqlinin forması və məsafəsindən, emal dərəcəsindən, saxlanma şəraitindən və müddətindən, satış formasından (topdan və ya pərakəndə) asıh olur. Qida məhsullannm davamlılıq dərəcəsi aşağıdakı göstəricilər əsasında müəyyənləşdirilir: • Yerli və mövsümi məhsullardan istifadə. Onlann çatdmimasmm rraqhyyat xərcləri az ol- duğundan bn cür məhsullar iqtisadi cətetdən daha effektiv olm. Onlann çatdınimasma az eneqi və yanacaq sərf edildiyindən az tullantılar yaramr. Mövsümi məhsullar soyuducularda sax- lanmadığından az eneqi sərf edihr, istixana qazı sayılan freonlardan istifadə edilmir. Şəldi 12.15- də verilmiş ərzaq sisteminin sxemindən onrm ətraf mühitə təsirini və eneqi itkisini, davamlı- hq dərəcəsini qiymətləndirmək olar. • Ekoloji təmiz fermalarda yetişdirilmiş qida məhsullanmn alınması.

• Heyvan mənşəli və emal olunmuş ət məh- sullanndan istifadənin minimuma endiril-

məsi. FAIRTRADE Yalmz davamlı şəraitdə tutulmuş və Şəkil 12.14. Beynəlxalq Fair Trade yetişdirilmiş balıq məhsullanmn alınması ("Ədalətli Ticarət”) sertifikatı markası J:K()LOJI MENECM ENT

* Fair Trade sertifikatı olan məhsullann alınması * Şüşə butulkalarda suyun alımnatnası. * Qida rasionunda meyvə, tərəvəz, üyüdülməmiş dənli bitkilərin miqdanmn artmlması, süni inqıedientlərin kənarlaşdmiması. Yerli və emal olunmamış və ya emal dərəeəsi az olan ərzaq məhsulları istixaua qazlauum azalmasında vaeib əhəmiyyət daşıyır. Fair Trade standartları istismar və yoxsulluğım aradan qaldırılmasına xidmət edir. Fair Trade ("Ədalətli Tiearət”) ietimai terəkat olub beyuəlxalq əurak, ekoloji və sosial təuzinüəmə staudarüanmu tətbiqiui müdafiə edir, mallanu iukişaf etməkdə olan ölkələrdən inkişaf etmiş ölkələrə eksportımu diqqətə çəkir, mövcud beyıralxalq ticarət sisteminin “ədalətsiz" olduğunu bildirir, mallann qiymətlərinin dəyişməsinin istehlakçılar üçün əlverişsiz olduğunu, bazar qiymətləriuin istehsalm real dəyəriui əks etdirmədiyim, buraya ekoloji və sosial kompoueutləriu əlavə edilməsiui vacib hesab edir, "etik mallar”, xüsusi istehlak davramşı olan “etik istehlak” fenomenini təbhğ edir. Avropa Komissiyasımn "Minilliyin Ifödəflərinə çatmaq istiqamətindəki irəhləyişlərin sürətlənməsi strategiyalanmn uzlaşdmlması" adlı iclasmda (2005) Ədalətli Ticarət yoxsulluğım azaldılması və davamh inkişafın instnunentlərindən biri kimi qeyd edilir. Davamh ərzaq sistemi anlayışı haqqmda müxtəlif fikirlər mövcuddur. Əwəla, davamlıhq anlayışı resurslardan istifadənin Yerin potensialım aşmayan, onun əvəz edilməsiıra səbəb olmayan həddini nəzərdə tutur. Ərzaq sistemində “davamlılıq" anlayışı geniş spektri əhatə edərək keyfiyyət, həyat təhlükəsizliyi, səhiyyə, əlçatanlıq, iş yerləri baxımından qida sənayesində rolu və təbii ki, ekoloji davamlılıq kimi sahələri əhatə edir. Ərzaq sisteminin ekoloji davamlılığı isə öz növbəsində sistemin iqlim dəyişmələri, su, torpaq resurslarına, biomüxtəlifliyə təsiri əsasında formalaşır. Şəkil 12.15. -də davamlı ərzaq sisteminin fərqh cəhətləri və sxematik təsviri verilmişdir. Resurslardan rasional istifadə və davamlı ərzaq sisteminə nail olmağın əsas yollan hansılardır? ərzağın ekoloji təsiri haqqmda texniki biliklərə nail olmaq; davamlı ərzaq istehsalımn stimullaşdıniması; davamlı ərzaq istehlakmm stimullaşdıniması; ərzaq tullantılanmn və itkilərinin azaldılması; ərzaq siyasətinin təkmilləşdirilməsi. BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfaü Təşkilatmm (FAO) 2013-eü il hesabatında davamh ərzaq sisteminin ərzaq təhlül'^sizliyi və qida ilə təminatın əsas instrumenti olduğu bildirilir. FAO öz sənədlərində davamh ərzaq sisteminin effektivliyini xüsusi qeyd edərək onun hal- hazırda bütün insanlann sağlam qida mənbəyi olduğunu, gələcək nəsillərin qida potensialım mühafizə etdiyini, resurslardan effektiv istifadəni təmin etdiyini xüsusi qeyd edir. Davamh ərzaq sistemi bildirir ki, hər bir su damlası, kiçicik torpaq sahəsi, bir ovuc gübrə, sərf edilmiş xn FƏSIL-COMIYVOr TƏBİƏT MÜNASİBƏTLƏRİNİN STRATEGİYASI

bir dəqiqəlik zəlmrat mümkün maksimum ərzaq istehsahm təmin etməlidir. Yalmz bu halda biz resursların gələcək nəsillərə də çatacağma və sistemin dayamqlılığma zəmanət verə bilərik Digər tərəfdən, davamlılığın gücləndirilməsi tullantdardan istifadəyə, o cümlədən peyin və ərzaq tullantdanndan qiymətli gübrə və eneqi istehsal etməyə sövq edəcək Ərzaq sisteminin davamlılığım yüksəltmək üçün istehsal, emal və saxlama mərhələlərində itkilərə qarşı təhlükəsiz və effektiv metodlardan istifadə etmək lazımdır. Davamh kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı odur ki, bu zaman sistem öz məhsuldarlığım və məhsulun keyfiyyətini aqroxitrukatlann köməyi olmadan stabil saxlayır. Bunun üçün aşağıdakı amillər nəzarətdə saxlanılmahdır (Şəkil 12.15.): * Torpaq. Sağlam torpaq istənilən dayamqlı istehsal sistemi üçün mühüm ətemiyyət daşıyır. Bataqhqlaşma və şoranlaşma nəticəsində pozulmuş torpaqlann bərpası üzrə proqramlar işlənib hazırlamr və teyata keçirilir. İstifadə edUməyən xam torpaqlarda becərmə işləri tədrici istifadə proqramı əsasında teyata keçirilir. * Pestisidlər və ziyanvericilərlə kompleks mübarizə. AImmış yeni sortlar və bioloji mübarizə forması vasitəsilə pestisidlərin istifadəsi maksimum dərəcədə azaldılır və tamamilə istifadə edilmir, ziyanvericilərə qarşı kompleks tədbirlər plam haznlanır və tətbiq edilir. Konkret ziyanvericiləri məhv edən, tez bir zamanda zərərsiz komponentlərə parçalanan pestisidlərə üstünlük verilir. * Bioloji müxtəliflik İndikatorlarla azot və karbonnn dövram, torpağm üstündə və altında bioloji müxtəlifliyin vəziyyəti tam nəzarətdə saxlandır. Bioloji resurslardan rasional istifadə edilir, aqromeşəçilik, yabam təbiətin mühafizəsi və istifadəsi, akvakultura, daxili balıqçılıq və heyvandarlıqdan kompleks şəkildə istifadə edilir. * Ərzaq məhsullanmn təhlükəsizliyi və keyfiyyətinə nəzarət. Xüsnsi analitik sistem potensial ərzaq məhsullanmn və qida komponentlərinin keyfiyyətinə, pestisidlərin zərərsiz l^dd hüdudlannda saxlanmasına, patogen orqanizmlərə nəzarət edir. * Sn və ondan rasional istifadə. Snya önəmli sosial-iqtisadi təsirə, iqtisadi dəyərə malik olan, insanlann ən əsas tələbatlarım ödəyən məhdnd resurs kimi yanaşılır. İqlim dəyişmələri və digər amillərin təsiri ilə su resurslanmn getdikcə tükənməsi səbəbindən onlardan effektiv istifadə edən, quraqlığa davamh sortlara üstünlük verilir, innovativ snvarma sistemləri (bitki kökünün damcıh suvarılması və s.) tətbiq edilir, irriqasiya sistemlərində şoran sulardan istifadə edilir, bataqhqlaşma və şoranlaşmaya qarşı drenaj tədbirləri görülür, səthi və qrunt sulanndan kompleks istifadəyə üstünlük verihr, mütəmadi olaraq su balansımn və suyun keyfiyyətinin monitorinqi apardır. * Gübrələr və qida maddələrindən effektiv istifadə. Gübrələr və qida maddələri kompostlar və bioloji üsulla alınmış qida maddələri Uə əvəz edilir. * İstixana qazlanmn nəzarətdə saxlanması. Xüsusi texnologiyalar vasitəsilə karbon qazı və digər qazlarm böyük əksəriyyətinin torpaqda toplanması təmin edilir.

353 KKOLOJi IMI:NI;C:MKNT

Şəkil 12.15. Davamlı ərzaq sisteminin və kənd təsərrüfatı ırrahsullanmn davamlı istehsal prosesinin sxematik təsviri

12.5. MİNİLLİYİN İNKİŞAF MƏQSƏDLƏRİ

BMT-nin ətraf mühit və inkişaf üzrə Konfransında qəbul edilmiş bu sənəd əvvəllər qəbul edilmiş Rio görüşləri (Davamlı İnkişaf) və “XXI əsr gündəliyf’nin müddəalannm davamıdu-. 1990-cı ildən etibarən BMT-nin təşkilatçılığı ilə keçirilən əksər beynəlxalq konfranslarda qlobal inkişafın mühüm hədəfləri irəli sürülür. BMT-nin 2000-ci il Baş Assambleyasında (Minillik Sammiti) 189 ölkənin nümayəndələrinin, o cümlədən 147 dövlət başçısımn imzaladığı "Minilliyin Deklarasiyası" qəbnl edildi. Deklarasiyada dünyanın sonrakı inkişafımn təhlükəsizlik problemləri ilə bağlı narahatlıq ifadə edildi. Eyni zamanda, tərəqqinin yalmz davamlı inkişaf prinsipləri əsasında mümkünlüyü ifadə edildi. Deklarasiyada o da xüsusi vurğulandı ki, davamlı inkişafın əsasım təşkil edən iqtisadi inkişaf öz növbəsində yoxsulluq və insan haqlanmn təminatı problemlərinin həllinə söykənir. Dünyamn qarşısında inkişafın bir sıra qarşılıqlı əlaqəli, sonradan “Minilliyin İnkişaf Məqsədləri" (“Millenium Development Goals") adlanan əsas məqsədlərinin dayandığı qeyd edildi. Ölkə liderləri konkret müddətə hesablanmış və qiymətləndirilməsi mümkün olan hədəfləri müəyyənləşdimrayə razılaşdı, ən vacib tedəflərin yoxsulluq, aclıq, xəstəliklər, təlisilsizlik, ətraf mühitin keyfiyyətlərinin getdikcə aşağı düşməsi və qadınlara qarşı diskriminasiya ilə mübarizə olduğu bildirildi. BMT-yə üzv olan bütün ölkələr 2015-ci ildə bn tedəflərə çatmaq öhdəliyi götürdü (Şəkil 12.16.). Qəbul edilmiş 8 hədəfə qlobal, milli və yerli səviyyələrdə çatmaq üçün ölkələr qarşısında 18 konkret məqsəd qoyuldu, əldə edilmiş uğurlann qiymətləndirilnrasi üçün 48 göstərici seçildi:

354 XII FƏSILCOIVIIYYƏT-TOHIOTİVIÜNASIBOTI.ƏRININ STRATKGIYASI

Məqsəd 1: İfrat yoxsulluğu və aclığı aradan qaldırmaq • 2015 -ci İlədək gündəlik gəliri bir dollardan aşağı olan insanlann sayım yanyadək azaltmaq; • 2015 -ci ilədək aclıqdan əzab çəkən insanlann sayım yanyadək azaltmaq. Məqsəd 2: Ümumi ibtidai təhsilə nail olmaq • 2015 -ci İlədək bütün oğlan və qızlann tam ibtidai təhsil almalanm təmin etmək. Məqsəd 3: Gender bərabərliyini təmin etmək və qadınlara səlahiyyət vermək • 20015-ci ilədək ibtidai və orta təhsildə və 2015 -ci ildən gec olmayaraq təhsilin bütün səviyyələrində gender bərabərsizliyim aradan qaldırmaq. Məqsəd 4: Uşaq ölümü hallarını azaltmaq • 2015-ci İlədək beş yaşmadək uşaqlar arasmda ölüm hallanmn mövcud dərəcəsim üçdə iki dəfə azaltmaq. Məqsəd 5: Ana sağlamlığını yaxşılaşdırmaq • 2015-ci ilədək hamiləlik və uşaq doğuşu ilə əlaqədar fəsadlar zamam ana ölümü hallanmn dərəcəsini dörddə üç dəfə azaltmaq. Məqsəd 6: IİV/QİÇS, malyariya w digər xəstəliklərə qarşı mübarizə aparmaq • 2015-ci İlədək İİV/QİÇS-inyayılmasım dayandırmaq və xəstəliyin azaldılması istiqamətində işlərin əsasım qoymaq; • 2015-ci ilədək malyariyamn və digər irimiqyaslı xəstəliklərin yayılmasım davandırmaq. bu xəstəliklərin azaldılması istiqamətində işlərin əsasım qoymaq. Məqsəd 7: Ətraf mühitin davamlılığını təmin etmək • Təbii resurslann itkisinin qarşısım almaq; • 2015 -ci ilədək təmiz içməh su əldə edə bilnrayən insanlann sayım yanyadək azaltmaq; • 2020-ci ilədək xarabahqlarda yaşayan ən azı loo milyon əhalinin həyat şəraitinin yaxşılaşdıniması üçün əhəmiyyətli naihyyətlər əldə etiırak. Məqsəd 8: İnkişaf üçün qlobal tərəfdaşlığı inkişaf etdirmək • Ən zəif inkişaf etmiş ölkələrin, eyni zamanda dənizə çmşı olmayan və kiçik ada dövlətlərinin xüsnsi ehtiyaclanm ödəmək; • Borclanm uzun müddət ərzində ödənilə biləcək səviyyədə saxlaya bilmələri üçün müxtəlif milli və beynəlxalq tədbirlər vasitəsilə inkişaf etməkdə olan ölkələrin bore problemləri ilə ətraflı şəkildə məşğul olmaq; • Özəl sektorla əməkdaşhq şəraitində ölkələrə yeni texnologiyalardan, o eümlədən informasiya və kommunikasiya texnologiyalarından bəhrələnmək imkam yaratmaq. Qiymətləndirmə - milli yoxsulluq həddindən aşağı yaşayan əhalinin xüsusi çəkisi, 15-24 yaşda olan əhalinin savadlılıq səviyyəsi, ibtidai, orta və üçüncü dərəcəli təhsildə gender bərabərliyi indeksi, gənclərin işsizlik əmsalı, körpə və ana ölümləri, İİV/QİÇS, malyariya və digər xəstəliklərə yoluxanlann,bn xəstəliklərdən ölənlərin sayı, meşə ilə örtülmüş sahələrin

355

EKOLOJİ MENECMENT

miqdan, xüsusi mühafizə olunan təbiət ərazilərinin sahəsi, içməli su mənbələrinin sayı, karbon qazmm emissiyası, qlobal tərəfdaşlıq və s. göstəricilər əsasında teyata keçirilir. 2002-ci ildən etibarən BMT “Minilliyin Deklarasiyasf mn həyata keçirilməsinin vəziyyəti haqda düıçra ictimaiyyətinə hesabat verir (httD://www.uıı.oru/goalsl. Məsələn, BMT Baş katibinin 2007-ci il hesabaünda hədəflərə çatmaq üzrə inkişafın birmənalı olmadığı, ölkə başçılanmn verdikləri vədlərə əməl etməli olduqlan bildirilir. Burada ifrat yoxsul şəraitdə yaşayan insanların sayımn azalmasında ciddi uğurlann olduğu, planet əhalisinin gündəlik gəliri 1 dollardan az olan hissəsinin 32 %-dən (1.25 mlrd., 1990) 19 %-ə (980 mln., 2004) endiyi qeyd edilir.

Şəkil 12.16. Minilliyin hədəfləri

356 XII FƏSIL, CƏMIYYƏT - TƏBIƏT MÜNASİBƏTLƏRİNİN STRATEGİYASI

Hesabatda, həmçinin digər müsbət nəticələrin əldə edildiyi qeyd edilir: • inkişaf etmiş ölkələrdə məktəbə gedən uşaqlaım sayı artmış, ibtidai təhsil alan uşaqlann faiz nisbəti 1990-cı ildə 80 % olduğu halda, 2005-ci ildə bu göstərici 88 % olmuşdur; • qadmlann hüquq bərabərliyi uğrandakı mübarizəsi, siyasi həyatda və dövlət idarəçiliyində onlann iştirakımn artmasında uğurlar olduğu halda, ümumilikdə bu sahədə zəif inkişaf müşahidə olunur; • bütün dünyada uşaq ölümü göstəricisi aşağı düşmüşdür. Bu nailiyyət, əsasən, qızılca ilə mübarizə nəticəsində əldə edilmişdir; • malyariyamn profilaktikası və müalicəsi üzrə zərari tədbirlərin həyata keçirilməsində əhəmiyyətli irəliləyişlər hiss olunur; • vərəm epidemiyası enmək üzrədir; • istixana qazlanmn atmo sferə aülmasımn getdikcə artması dərin iqlim dəyişmələrinə səbəb olur ki, bu da öz növbəsində insan sağlamhğı və rifahına təhlükə yaradır. Eyni zamanda, davamlı eneıji mənbələrindən istifadə üzrə uğurlar müşahidə edilir. Hesabatda qrafıklə uzlaşma ehtimalı yüksək olan uğurlarla bərabər, bəzi narahatlıqlar da qeyd edilir. Belə ki. Qərbi Asiya ölkələrində yoxsulluq əvvəlki dövrlə müqayisədə 2 dəfə artmış. Afrikanmbəzi ölkələri dünyamn ən yüksək yoxsulluq həddində qalmaqdadır. Hər il dünyada yanm milyondan çox qadm hamiləlik dövrü və doğuş zamam aradan qaldmia bilən və müalicə olunan ağırlaşmalar ıraricəsində həlak olm. Dünya üzrə QİÇS xəstələrinin ölümü 2001-ci ilə nisbətən (2.2 mla) artaraq 2.9 mln olmnş, bnnrm nəticəsində 15 milyondan çox nşaq bir və ya hər iki valideynini itirərək yetim qalmışdır. Bundan əlavə, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə əhalinin yansı elementar sanitar normalardan məhrumdur. Hesabatda həmçinin iqhm dəyişnralərinin fəsadlan qeyd edilir, bnnun neqativ təsirlərinin gələcəkdə fəlakətlərə səbəb olacağı bildirilir. Təbii ki, ölkəmiz də "Minilliyin inkişaf Məqsədləri"nə qoşulmnş, öz üzərinə öhdəliklər götürmüşdür. Hər il dövlət statistik hesabatlarında "Mnilhyin İnkişaf Məqsədiəri"nin Azərbaycan Respublikası üzrə göstəriciləri nəşr edilir. Bn öhdəlik üzrə Azərbaycamn statistik göstəriciləri belədir (Azarbaycanm Statistik Göstsricibri, 2013):

Maqsad L İfrat yoxsulluğu aradan qaldırmaq nJər QiyməÜəndinra göstəricdləıi 2005: Milli yoxsuUuq teddindən aşağı yaşayan əhalinin xüsusi çəkisi,% 2001 2012 49.0 29.3 6.0 Məşğul əhalinin əmək qabiliyyəth yaşda əhaliyə olan nisbəti, % 76.9 71.9 68.7

357 EKOLOJİ MENECMENT

Msqsəd 2. Ümumi ibtidai tshsih nail olmaq

Qiymətləndirmə göstəriciləri 15-24 yaşda olan illər 1999 2005 əhalinin savadlılıq səviyyəsi, % 2012 Csmi 99.9 100 100 Kn 99.9 100 100 Qadın 99.9 ibtidai təhsildə xahs qeydiyyat əmsah, % 100 100 Csmi Qızlar 99.1 99.3 99.8 Qğlanlar 98.9 99.1 99.7 İbtidai təhsili bitirmə əmsah 99.3 99.4 99.8 Csmi Qızlar 91.7 97.7 100.0 Oğlanlar Maqsad 3. 91.5 97.6 99.9 91.8 Gender barabarliyini tamin etmak va qadınlara salahiyyat vermak

Qiymətləndirmə göstəriciləri 97-8 100.0 İllər 2008 2010 20]

0.97 0.96 0.97 İbtidai, orta və üçüncü dərəcəli təhsildə gender bərabərliyi indeksi, lüsbət 0.98 İbtidai tahsilda gender barabarliyi indeksi Orta tahsilda gender barabarliyi indeksi 0.98 0.97 0.98 1.01 1.03 Üçüncü daracali tahsilda gender barabarliyi indeksi Qeyri-aqrar sektorda muzdla 42.7 43.6 43.9 işləyən qadınlann sayı, % 16.0 Milli Məclisdə qadınlar tərəfindən tutulmuş yerlərin xüsusi çəkisi, % 11.2 16.0

Maqsad 4. Uşaq ölümü hallarım azaltmaq İllər Qiymətləndimra göstəriciləri 2001 2005 201 Körpə ölümü, ter 1000 diri doğulana 2001 Cami 16.6 12.7 Qızlar 10.8 15.8 11.6 10.5 Oğlanlar 17.3 13.6 11.1 Şahar 15.8 13.5 17.8 Kand 17.3 12.0 4.1 Maqsad 5. Ana sağlamlığım yaxşılaşdırmaq

illər Qiymətləndirmə göstəriciləri 2001 2005 2012 Ana ölümü əmsah, hər 100 000 diri doğnlana 25.4 28.9 14.9

11 tibb işçilərinin iştirakı ilə keçirilmiş doğuşlann sayı. 94.0 94.4 99.8 Ümnmi Ш . ann sayma msbəti, faizlə

358 XII FƏSIL.COMIYY*n- TƏBİƏT MUNASIBvTTI.ƏEJNIN STRATEGİYASI

Maqsäd 6. lİV/QİÇS, malyariya va digsr xastsUklsrs qarşı mübariza

iUər Qiymətləndirmə göstəriciləri 2010 QİÇS xəstəliyi ilə bağlı ölənlərin sayı, nəfər 2008 2012 QİÇS səbəbindən yetim qalan uşaqlann sayı, ırafər 43 39 49 İİV-lə yaşayan insanlann sayı, faizlə 30 71 73 Malyariya xəstəliyinin yayılması və ölüm əmsalı, 1юг 100 000 nəfərə 0.02 0.03 0.04

Vərəm xəstəliyinin yayılması və ölüm əmsalı, hər 100 000 nəfərə 0.8 (o) 0.6 (o) 0.03(0 106.5 138.7(7.9 1123.2 (8.5) ) (4.1)

QİÇS - Qazanılmış immım çatışmazlığı virusu ttV - İnsanda immun çatışmazlığı

Msqsad 7. Ətraf mühitin davamlılığım tsmin etmək

Dlər Qiymətləndirmə göstəriciləri 2000 2005 2012 Meşə örtüyü olan torpaq sahəsi, % 12 12 Qomnan ərazilərin ümumi ərazilərə nisbəti, % 5.0 7.0 10.3 Bioloji müxtəlifliyin saxlanması üçün mühafizə olunan torpaq sahəsi, ha 4.3 6.0 8.9 Bərk yanacaq istifadə edən əhah, % 10.7 Karbon qazımn emissiyası, adambaşına ton 0.003 0.003 0.004 Karbon qazımn emissiyası, min ton 26.07 34.92 Təkmilləşdirilmiş su mənbələrindən istifadə edən əhalinin nisbəti, % 78.4 91.3 Təkmilləşdirilmiş sanitariya sistemindən istifadə edən əhalinin nisbəti, % 77.3 89.3

Məqsəd 8. inkişaf üçün qlobal tərəfdaşlığı inkişaf etdirmək lUər QOm»tbndirmə göstəricilərL hər loo n^'ərə 2005 20 İnternet istifadəçilərinin sayı 2000 12 - 70 Fərdi kompyuter istifadəçilərinin sayı, % 8 Telefon aparatlanmn sayı, ədəd - 15 56 13 17 Mobil telefon nömrələrinin sayı, ədəd 11 Gənclərin işsizlik əmsalı, 15-24 yaş, faizlə 10 26 10 18.9 14.7 14.5 İşsiz əhalinin sayında gənc əhalinin payı, 15-24 yaş, faizlə Təkmilləşdirihmş su mənbələrindən istifadə edən əhalinin nisbəti, % 33. 9 (2003)40.5 (2006) r> Təkmilləşdirilmiş sanitariya sistemindən istifadə edən əhalinin nisbəti, %

359 EKOLOJI MENECMENT

12.6. AZƏRBAYCANIN DAVAMLI iNKlŞAFA KEÇİD KONSEPSİYASI Qeyd etmək lazımdır ki, davamlı inkişafa keçidin əsasım onun hüquqi bazası təşkil edir. Kitabm birinci cildində (Fəsil I) verilmiş məlumatlardan - Azərbaycamn ətraf mühit üzrə qəbul etdiyi qanunlardan və qoşulduğu beynəlxalq konvensiyalardan görünür ki, hazırda ölkəmizdə davamh inkişafın təmin olunmasımn möhkəm hüquqi bazası yaradılmışdır. Son dövrlərdə Azərbaycanda beynəlxalq qummlarm çağırışma cavab olaraq əhalinin sağlamhğı, ətraf mühitin mühafizəsi, ekoloji təhlükəsizlik və təbii resurslardan rasional istifadə, alternativ və bərpaolunan eneıji mənbələrinin sürətli inkişafı ilə bağlı 20-dən çox milli qanun, mühüm sənədlər qəbul edilmişdir. Bunlann ən əsaslan “Bitki mühafizəsi haqqında” (1996), "Əhalinin sağlamlığmm qoranması haqqında” (1997), “Balıqçılıq haqqında” (1998), “Yerin təki haqqında” (1998), “Ətraf mühitin mühafizəsi haqqında” (1999), "Heyvanlar aləmi haqqında” (1999), “Ekoloji təhlükəsizlik haqqında” (1999), “Atmosfer havasımn qoranması haqqında” (2001), “İcbari ekoloji sığorta haqqında” (2002), “Əhalinin ekoloji təhsili və maarifləndirilməsi haqqında” (10.12.2002), “Ekoloji təmiz kənd təsərrüfaü haqqında” (2008) və s. qanunlar, “Azərbaycan Respublikasında ekoloji cəhətdən dayamqh sosial-iqtisadi inkişafa daif və "Azərbaycan Respublikasında meşələrin bərpa edilurasi və artınimasına dair” Milli Proqramlar, "Hidrometeorologiyanm İnkişaf Proqramı”, “Yay-qış otlaqlanmn, biçəıraklərin səmərəli istifadə olunması və səhralaşmamn qarşısımn alınmasına dair”, “Abşeron yarımadasında təbii daş yataqlanmn səmərəh istifadəsi və inkişafı” Dövlət Proqramları, “Azərbaycan Respublikasında ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdınimasma dair 2006 - 2010-cu illər üçün Kompleks Tədbirlər Plam” və “Azərbaycan 2020; Gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyasıdır (2012). Son 20 il ərzində ölkəmizdə ətraf mühitin davamlı inkişafı və insan sağlamlığı sahəsində görülmüş ən önəmli işlər bunlardır: • Əhalinin keyfiyyətli içməli su ilə təminatımn yaxşılaşdmlması məqsədilə 272 rayon yaşayış məntəqəsində 440 min əhalini içməli su ilə təmin edən modul tipli sutəmizləyici qurğular quraşdmirmşdır (2007 - 2014); • Abşeron yarımadası ərazisində magistral avtomobil yollannm kənarmda 300 ha, Bakı-Quba magistral yolunda 510 ha, Bakı - Qazax magistral yolu ətrafinda 562 ha, Bakı - Şamaxı magistral yolu ətrafında 263 ha, Bakı - Astara magistral yolu ətrafında 300 ha ərazidə ağac əkilmişdir; • Salyan rayonu ərazisində Xəzər dənizinin suyunun duzsuzlaşdmlması üçün infrastruktur imkanlan 20 min m" olan, sutkada 1000 m-' gücündə avadanhğa malik zavod inşa edilmişdir; • “Xəzər dənizinin çirklənmədən qorunması üzrə tədbirlər haqqmda” Sərəncama uyğun olaraq, Abşeron yanmadasımn Mərdəkan, Buzovna, Bilgəh, Nardaran, Pirşağı, Novxam və Sumqayıtm 90 kilometrə yaxın sahilboyu ərazilərində ümumilikdə gündə 6400 m* çirkab sutəmizləmə gücüıra malik 17 stansiya istismara verilmiş, “Xəzər dənizinin ekoloji mühitinin mühafizəsi sistemi” yaradılmışchr;

360 . - XHFƏSİL.COMİYYOT TƏBİƏT MÜNASİBƏTLƏRİNİN STRATEGİYASI

• Azərbaycan Respublikası Prezidentinin "Böyük Qafqazın Bazardüzü-Şahdağ-Tufandağ ekosisteminin kompleks hidrometeoroloji və ekoloji tədqiqatı ilə bağh tədbirlər haqqmda” (2008) Sərəncamına uyğun olaraq Qafqazda ən yüksək dağhq "Kompleks hidrometeoroloji və ekoloji tədqiqat elm Mərkəzi” yaradüımş, Bazardüzü - Şahdağ - Tırfandağ ekosistemlərinin tədqiqi nraqsədilə Mərkəzdə alternativ eneqi ilə işləyən 3 avtomat meteoroloji stansiya qurulmuşdur. Davamlı inkişaf üzrə qəbul edilmiş vacib sənədlərdən biri Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2012-ci il 29 dekabr tarixli Fərmam ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan 2020: Gələcəyə baxış" İnkişaf Konsepsiyasıdır. Həyatimizin bütün satolərini əks etdirən bu sənəddə ekoloji tarazlığın qomnub saxlanması, davamlı inkişaf nrasələləri diqqət nrarkəzində durur, son dövrlərdə “sürətlənən sənayeləşim mticəsində ekoloji tarazlığm pozulması”, Enıranistan tərəfindən işğal olunmuş Azərbaycan torpaqlannda apanlan ekosid siyasəti - bioloji müxtəlifliyin kütləvi surətdə nrahv edilurasi, ərazilərdə irimiqyash yanğmlaım törədilnrasi, Azərbaycamn şirinsu nranbələrinin Enıranistan tərəfindən kimyəvi, radioaktiv zəterlənməyə məruz qalması, MetsamorAES-in nəinki ölkəmiz üçün, həmçinin bütün Qafqaz üçün böyük təhlükə mənbəyi olması narahatlıq doğurar. Sənəddə, Kmçinin, insan faktora, ətraf mühitin menecmenti satesində strateji baxışlar və əsas prioritetlər (gender məsələləri, dayamqlı sosial-iqtisadi inkişaf, biomüxtəlifliyin mühafizəsi, yanacaq kompleksinin zərərli təsirlərinin yumşaldılması, resurslardan, o cümlədən torpaq resurslarmdan rasional istifadə, qənaətli, tullantısız və təkrar emal, alternativ və tükənməz eneqi mənbələrindən istifadə, az tullanüh və ya tullantısız texnologiyaların tətbiqi və s.) öz əksini tapmışdır. Sənəddə "xammala qənaət, təbii sərvətlərdən səmərəli istifadə, ətraf mühitin qomnması məqsədilə tullantıların zərərsizləşdirilməsi, təkrar emal, təkrar istifadə, Emçinin az tullantih və ya tullantısız texnologiyaların tətbiqi istiqamətində zərari” işlərin görüləcəyi, "tullantilann idarə edilməsi satesində mütərəqqi üsullardan istifadə" olunacağı, “sənaye və məişət tullantilanmn təkrar emalı üçün müəssisələr" yaradılacağı qeyd edilir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu gün artıq bu sahədə çox böyük işlər görülmüşdür. “Təmiz Şəhər” AS C. Azərbaycan Respublikası Prezidenti cənab İlham Əliyevin 2008-ci il 6 avqust tarixli “Bakı şəhərində məişət tullantılan ilə bağlı idarəetmənin təkmilləşdirilməsi haqqmda" Sərəncamına uyğun olaraq yaradılmış “Təmiz Şəhər” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti Bakı ərazisində əmələ gələn bərk məişət tullantilanmn yerləşdirilməsi və zərərsizləşdirilməsi sistemim müasir standartlara uyğun idarə etnraklə şəterin ekoloji vəziyyətinin yaxşılaşdıniması işlərim həyata keçirir. Müəssisə 2009-cu ildən fəaliyyətə başlamışdır. Cəmiyyətin yaradılmasında əsas məqsəd tullantılan yerləşdirilurak, utilrzasiyasım müasir standartlara cavab verən şəkildə qurmaq və idarə etmək, şəhərin ekoloji vəziyyətim yaxşılaşduuıaqdır. Bərk Məişət Tullantilanmn Yandmiması Zavodu 19 dekabr 2012-ci il tarixdən fəaliyyətə başlarmşdu. Zavod istehsalat gücünə görə. Şərqi Avropa və MDB məkamnda bu tiph ən iri zavod hesab olunur. Dördüncü nəsil (4G) texnologiyalanmn tətbiqi ilə qurulmuş zavod 500 min ton məişət və lo min ton tibbi tullantım zərərsizləşdirmək imkamna malikdir. Zavod hər biri

361 EKOLOn MENECMENT

Şəkil 12.17. “Təmiz Şəhər" Açıq Səhmdar Cəmiyyəti

250 min ton olan 2 xətdən və elektrik eneıjisi istehsal edən turbindən ibarətdir. Bu zavodun fəaliyyəti tullantıların həcmini 10 dəfə, kütləsini isə 3 dəfədən çox azaltmağa imkan verəcək. Tııllantılann yandırılması prosesi nəticəsində əldə ediləcək alternativ eneıji kimi elektrik enerjisinin miqdan ildə 231.5 mlakVt/saat enerjiyə bərabər olacaqdır ki, bu da loo mindən çox evin eneıji ilə təmin olunmasına imkan yaradacaq. Zavodun əsas ekoloji faydalan aşağıdakılardır: • yanma zamam tullantı üzvi və ya bioloji təhlükəli maddələrdən təmizlənir və bununla da onun həcmi 10 dəfə azalır; • emissiyalann miqdan və tərkibi Azərbaycan və Avropa Birliyinin ətraf mühit sahəsindəki ən sərt tələblərinə cavab verir; • tullantılardan yaranan və yanma qazımn tərkibində olan bütün çirkləndiricilər 3 mərhələli effektiv yanma qazım təmizləmə sistemi vasitəsilə tamamilə aradan qaldınhr; • çirkab sulan yaranmır; • bütün qoxular zavodda yanma zamam məhv olur; • ISO 14001, Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilaü (ISO) tərəfindən yaradılmış bütün dünyada geniş yayılmış ətraf mühitin idarəolunması standartlanna tam uyğundur. Bərk Məişət Tullanülannm Çeşidlənməsi Zavodu 2012-ci ildən fəaliyyət göstərir. Ölkədə təkrar istehsal biznesinin inkişaf etdirilməsi məqsədilə Balaxam qəsəbəsində yaradılan Bərk Məişət Tullantılanmn Çeşidlənməsi Zavodu alman texnologiyası əsasında qurulmuşdur və illik 200 min ton tullantı qəbnl etmək gücünə malikdir. Çeşidləmənin aparılması ıraticəsində təkrar emal üçün

362 XIII isn .COMIYYvTr TƏBİƏT MUNASIBƏTLƏRINTN STKATT.GIYASI yararlı tullantılar ayıüır ki, bu da tullanülann ümumi həcmim azaldır, ucuz xammal bazan for- malaşdmr, ölkədə təkrar emalın qurulması üçün zəmin yaradır, eneqiyə qənaət olunur və ən öıramlisi, tullantüann ətraf mühitə mənfi təsirini azaldır Balaxam Sənaye Parkmın yaradılmasında əsas məqsəd təkrar istehsal sahəsində maraqlı olan potensial sahibkarlar və investorlar üçün əlverişh şərait yaratmaq olacaq. Park ərazisində mexaniki emal və istehsal qurğulan üçün bütün şəraitlər və lazımi dəstək hökumət tərəfindən təmin ediləcək. Sənaye Parkımn Balaxam poliqonuna və tullanülann yandmlması zavoduna, o cümlədən əsas nəqliyyat qovşağına yaxinhğı xammal və eneqi təchizaü və əldə edilmiş xam material və ya istehsal edilmiş məhsulun asanlıqla saüş bazanna çıxmasına əlverişli imkan yaratmış olacaq. Yaşıl biznesə, əsasən, tullanülann təkrar emalı sənayesinə marağı artırmaq məqsədilə potensial sahibkar və investorlar üçün Parkın xarici və daxili infrastrukturunun qumiması planlaşdmin. Belə ki,xarici infrastruktur kimi yol salınacaq, əraziyə elektrik, qaz, su, kanalizasiya və rabitə xətləri çəkiləcək. Parkın girişində qeydiyyat məntəqəsi və tərəzilər qurulacaq, ərazidə ofis və əməliyyat binası tikiləcək və bütün lazımi ilkin infrastruktur yaradılacaqdır. Bundan əlavə, bu sahədə bir neçə pilot layihələr də mövcuddur. Qala qəsəbəsi ərazisində pilot layihə kimi tullanülann düzgün idarə edilməsi sisteminin qurulması üçün "Təmiz Şəhər" AS C tərəfindən "Təmiz Qala” layihəsi həyata keçirilir. Layihənin məqsədi Qala qəsəbəsi ərazisində tullanülann yığımı və daşınmasım, o cümlədən somakı utilizasiyasım müasir standartlara

Şəkil 12.18. Bərk Məişət Tullanülanmn Yandmiması Zavodu EKOLOJ I MI:N i:CMENT

Şəkil 12.19. Bərk Məişət Tullantılannm Çeşidlənməsi Zavodu uyğun təşkil etməkdir. Layihə çərçivəsində qəsəbə ərazisində tullantılann toplanması üçün 150- dən artıq tullanü meydançası quralmuş və tullantıların mütəmadi daşınması təşkil edilmişdir. Bundan əlavə, tullantı konteynerləri sanitariya və gigiyena normalanna uyğun mütəmadi yuyulm və dezinfeksiya edilir. Qəsəbə ərazisində fəaliyyət göstərən bütün texnika GPS naviqasiya sisteminə qoşnlnb,bn isə istənilən zaman texnikamn işini, harada yerləşdiyini izləmək və kontrol etmək imkam yaradır. Müəssisədə tullanülann idarə edilməsinin düzgün və səmərəli icrası məqsədilə tnllantılann üzvi və qeyri-üzvi tnllanülar üzrə çeşidlənməsi sistemi tətbiq edilir. Bn məqsədlə iki müxtəlif rəngdə - yaşıl və göy rəngdə konteynerlər təchiz edilmişdir. Qəsəbə sakinlərinin çeşidləmə prosesində fəal iştirakım təmin etmək üçün bn istiqamətdə əhali arasında geniş təşviqat işləri həyata keçirilir.Tnllanülarm çeşidlənməsi və təkrar emalı təbii sərvətlərə və eneqiyə qənaət, həmçinin ucnz xammal bazannm genişləndirilməsi deməkdir. Digər pilot ərazi İçəri Şəhər ilə bağlıdır. “İçəri Şəhər" Dövlət Tarixi-Memarlıq Qorağn ərazisində yaranan bərk məişət tnUantılannm daha səmərəli idarə edilməsi məqsədüə 2010-cn ilin fevral ayından etibarən Heydər Əliyev Fondnnrm dəstəyi ilə “Təmiz Şəhər” ASC tərəfindən tullantılann çeşidlənməsi üzrə tədbirlər həyata keçirilir. Azərbaycanda son dövrlərdə alternativ və tükənməz eneqi mənbələrindən istifadə üzrə böyük irəliləyişlər vardır. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2004-cü il 21 oktyabr tarixli 462 N-'-li sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında alternativ və bərpa olunan eneqi mənbələrindən istifadə olnnması üzrə Dövlət Proqramı"nda nəzərdə tutulmnş tədbirlər həyata keçirilmiş,yeni layihələrin başlanması üçün zəmin yaranmışdır.

364 xn FOSIL C OMIYY nr TƏBİƏT MUNASIBƏTTOKININ STRATKGIYASI

Demək olar ki, ölkənin bütün rayonlannda bərpa olnnan enerji mənbələri hesabına yeni eneqi güclərinin yaradılması üçün layiqlərin hazu-lanmasmabaşlamlmışdır. Azərbaycan Respnblikası Prezidentinin 2014-cü il 17 yanvar tarixli 232 nömrəli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “2014-2016-cı illərdə Bakı şəhəri və onnn qəsəbələrinin sosial-iqtisadi inkişafina dair Dövlət Proqramı" və 2014-cü il 27 fevral tarbdi Fərmam ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikası regionlanmn 2014-2018-ci illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı" üzrə alternativ və bərpa olunan eneqi mənbələri hesabına yeni generasiya güclərinin yaradılması uazərdə tutulmuşdur. Təkcə 2010-2014-cü illər ərzində Dövlət Agentliyi tərəfindən onlarla layiq qyata keçirilmişdir. Azərbaycan Respublikası Alternativ və Bərpaolunan Eneqi Mənbələri üzrə Dövlət Agentliyi (ABEMDA) tərəfindən istifadəyə verilmiş layiqlər bunlardır: • Qobustan Eksperimental Poliqonu və Tədris Mərkəzi 13 sentyabr 2011-ci ildən fəaliyyətə başlamışdır. Layihə üzrə pohqonda 2.7 MVt gücündə Külək Elektrik Stansiyası (KES), 1.8 MVt gücündə Günəş Elektrik Stansiyası (GES) və 1 MVt gücündə Bioqaz Elektrik Stansiyası (BES) quraşdırılıb istifadəyə verilmişdir; • Biləsuvar rayonu ərazisində Cəbrayıl rayonundan olan məcburi kökünlər üçün salınmış 6 qəsəbədə 6 məktəb və 6 bağçamn istilik təminatı layihəsi üzrə 297 kVt gücündə GES və 810 kVt gücündə istilik nasoslan (İN) quraşdırılıb istifadəyə verilmişdir; • Masallı rayonu Boradigah idman zah layiqsi: 70 kVt gücündə GES, 90 kVt gücündə İN qnraşdınlıb istifadəyə verilmişdir; • Beyləqan rayonunda Xocavənd idman zah layiqsi; 70 kVt gücündə GES, 90 kVt gücündə İN quraşdmiib istifadəyə verilmişdir, • Bakı şəhərində yerləşən 5 məktəb və 2 tibb mqssisəsinin elektrik və istilik təchizatı: 130 kVt gücündə GES, 280 kVt gücündə İN quraşdmiib istifadəyə verilmişdir;

Şəkil 12.20. GES (Güıraş Elektrik Stansiyası) təminatlı Şəki idman kompleksi (Layihə) EKOLOJI MENECMENT

Şəkil 12.21. Pirallahı (2.8 MVt) və Suraxanı (2.8 MVt) Günəş Elektrik Stansiyalan

• Suraxanı GES - 2.8 MVt (1.6 MVt qnraşdmlıb, cari ilin Wk 6 ayınadək şəbəkəyə 800 min kVts elektrik eneıjisi ötürülmüşdür); • Samux GES - 2.8 MVt (1 MVt qnraşdmlıb və şəbəkəyə qoşnlmaq ərəfəsindədir ); • Pirallahı GES - 2.8 MVt (1.1 MVt quraşdmiıb və şəbəkəyə qoşnlmaq ərəfəsindədir ); • Sumqayıt GES - 2.8 MVt (1.7 MVt quraşdmhb); • Respublikama bölgələrində 15 Ölçü-Müşahidə Stansiyası qnraşdmirmşdır; • Şəki şəhərində mövcnd kiçik Sn Elektrik Stansiyası genişləndirilmiş və 580 kVt gücündə yeni ikinci hidroaqreqat quraşdmlaraq istifadəyə hazır vəziyyətə gətirilmişdir. Bn gün bn işlər davam etməkdədir. Onlann bir qismi layihələndirilib və tikinti-qnraşdırma işləri mərhələsindədir. Bunlar aşağıdakılardır: • 2.8 MVt gücündə Qaradağ GES; • Siyəzən idman kompleksi - GES 100 kVt, İN 90 kVt; • Şəki idman kompleksi - GES 100 kVt, İN 90 kVt; • Samux Aqro Eneqi Kompleksində GES 20 MVt, Biokütlə qurğulan 8 MVt və Geotermal stansiya 3 MVt; • Naxçıvan MR, Neftçala, Gədəbəy, Oğuz, Balakən, Qazax, Qax, Yevlax, Xaçmaz, Xm, Lerik rayonlarmda gücü 10 MVt-a qədər olan hibrid elektrik stansiyalan (günəş, külək, biokütlə və s ). Bundan başqa. Biləsnvar rayonu ərazisində 6 ibktəb, 6 bağça, Boradigah idman zah, Xocavənd idman zah. Siyəzən idman kompleksi. Şəki idman kompleksi layihələri alternativ eneqi nranbələrinin tətbiqi ilə yanaşı, tem də eneqi səibrəliliyinin artıniması layihələridir.

366 XII ro,sıı..cəMiYvor IMBIOT MUNASIBOI LORININ STRATLCİİVASI

Azərbaycanda 2014-cü ilin 6 ayı ərzində ölkədə alternativ və bərpa olunan eneıji mənbələrinə daxil olan ehtiyatlar hesabına 111.0 milyon kWsaat elektrik eneıjisi istehsal olunmuşdur (ABEMDA, 2014). Bundan əlavə, Azərbaycan Respublikasımn İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyi tərəfindən “Təmiz Şəhər”ASC-nin 44 MVt gücündə Bakı Bərk Məişət Tullantılanmn Yandırılması Zavodu, “Azəreneıji” ASC tərəfindən İsmayıllı rayonunda 1.0 MVt gücündə İsmayıllı KSES, Göyçay rayonunda 3.3 MVt gücündə Bığır KSES, Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti tərəfindən Xəzər rayonunda 9.3 ha sahədə “Ekoloji Park” layihəsi həyata keçirilmişdir. Parkda elektrik enerjisinə olan tələbat alternativ və bərpa olunan eneıji mənbələri hesabına ödənilir. Belə ki, pilot layihəsi çərçivəsində hər birinin gücü 10 kVt olan 4 külək generatora və ümumi gücü 20 kVt olan Günəş panelləri qmaşdınlmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, son dövrlərdə alternativ və bərpa olunan eneıji mənbələrindən istifadə üzrə qeyri-dövlət sektora da aktiv iştirak edir. Buna misal olaraq: • “Xəzər Menecment Sistems" və “ AZTORQ" şirkətləri tərəfindən ümumi gücü 50 MVt olan Xızı rayonunun Yeni Yaşma Külək Elektrik Stansiyasım; • “XəzərTexnoloji” şirkəti tərəfindən Xızı rayonunun Şurabad qəsəbəsində 49.7 MVt gücündə külək qmğulanm; • “TRANS-T. S.” MMC tərəfindən Xızı rayonunun Şurabad qəsəbəsində hər biri 0.9 MVt olmaqla 4 ədəd külək tmbinini; • “Alten Qrup” MMC - Abşeron rayonu Hökməli qəsəbəsində 8 MVt gücündə KES-i; • ADA universitetində 1.3 MVt gücündə istilik nasoslarım göstərmək olar. Sumqayıtda “Azgüntex” MMC-nin Gümş panelləri zavodu fəaliyyət göstərir. Yaxın gələcəkdə “ Azgüntex” MMC-də ildə 200 min panelin buraxılması planlaşdmhr.

Şəkil 12.22. Yeni Yaşma Külək Elektrik Stansiyası (50 MVt)

367 KKOLOJIMENECMKNT

12.7. EKOBlOETlKANIN ƏSASLARI

Dünyada baş verən güclü inkişaf prosesi, bu inkişafın əsasını təşkil edən elmi-texniki tərəqqinin getdikcə daha böyük vüsət alması, onun tətbiq sahələrinin genişlənməsi yeni-yeni elm sahələrinin yaranmasına və sürətli inkişaf yoluna çıxmasına səbəb olur. Elmin özünüin- kişafı təmin etməsi və bəşəriyyətin həm təhlükəsizliyinə, həm də tərəqqisinə təminat verməsi bu gün xüsusi aktuallıq kəsb edir. Bu vəzifə həyat haqqında elm sahəsində, humanitar sahədə aparılan tədqiqatların apancı qüvvəsi olan və sosial, hüquqi, etik aspektləri tənzimləyərək yuxanda göstərilən iki müddəaya riayət olunmasına istiqamətlənən bioetikanm üzərinə düşür. Bioetika elmin yeni sahəsi olan həyat haqqında elm istiqamətlərinə, humanitar elmlərə aid olmaqla, bu sahədə apanlan araşdırmalann sosial, hüquqi, etik və tibbi aspektlərini daim diqqət nrarkəzində saxlamalıdır. "Bioetika” termini (yunan, "bio" - həyat, “ethos" - əxlaq) “həyatin etikası, əxlaqı” kimi tərcümə edilə bilər. Bu termin ilk dəfə 1969-cu ildə amerikalı biokimyaçı-həkim Van Renssler Potter tərəfindən “Bioetika: gələcəyə körpü” kitabında müasir dünyada bəşəriyyətin yaşamasına potensial təhlükə ilə bağlı etik problemləri ifadə etmək üçün işlədilib. Müəllif sürətlə inkişaf edən elmi-texniki tərəqqinin dəyərlərə lazımi diqqət yetirməməsi faktım vurğulamışdır. Əsas ideya ondan ibarət idi ki. Yer üzərində həyatin qomnması probleminin həlli üçün humanitar və bioloji elmlər öz səylərini birləşdirməlidir. Bir müddət soma bioetika ekoloji problemləri də ehtiva edərək elmi faktlan, tərəqqini dəyərlərlə birləşdirməyə çağırdı. İnsan fəliyyətinin ətraf mühitə, ekologiyaya, biosferə göstərdiyi təsirin öyrənilməsi, bu fəahyyətin hüquqi və etik normalannm tənzimlənməsi ekobioetikanm əsasım təşkil etdi. Beləliklə, ekobioetika - bioetikanm ekoloji aspektlərim, insan və ətraf mühitin qarşılıqlı təsirlərim öyıəıran elm sahəsidir. Ekobioetika termini bütün dünyada Mə qəbul edilməsə də, bir çox regionlarda artıq geniş istifadə edilir (məsələn. Latın Amerikası ölkələrində: Braziliya, Argentina, Elcvador, Avstraliya və s.). Dərs vəsaitinin müəllifləri Azərbaycanda da bu termindən geniş istifadə edilməsinin, inkişafda olan bioetika elmiıra dəstək verilnösinin tərəfdandırlar. Çünki “Bioetika” ölkəmizdə həm də hüquq elmləri sırasında qeyd olunduğu üçün, ekoloji problemlərin hüquqi tənzimlənməsini asanlaşdıracaqdır. Ekoloji sağlamhq, ekoloji hüquq, ekoloji etika ekobioetika ilə sıx əlaqəh olub onun tərkib hissələri kimi də baxıla bilər. Bioetik problemlərin bəşəriyyətin gələcəyi üçün böyük aktuallığım ırazəıə alaraq YUNESKO 1993 -cü ildə bioetikaya dair xüsusi bir proqram hazırladı, 2002-ci ildən isə bioetikam öz işində əsas prioritet istiqamətlərdən birinə çevirdi. YUNESKO bəşəriyyətin etik və mənəvi həmrəyliyi olmadan sülhün əldə edilməsinin mümkünsüzlüyünü irəli sürərək bütün ölkələri bioetika məsələləri üzrə beynəlxalq və mədəniyyətiərarası müzakirələrə cəlb etməyi qarşısında məqsəd qoydu. 2005-ci il oktyabnn 19-da YUNESKO-nun Baş Konfransı 33-cü sessiyasında "Bioetika və İnsan Hüquqlan” Ümumi Bəyannaməsini qəbul etdi. Bu sənəd dünyamn bütün regionlarım

368 XII FƏSIL.CƏMIYYvTr • lOBIvƏT MÜNAStBƏTLƏRlNlN STRATEGİYASI

təmsil edən müstəqil və hökumət ekspertlərinin iştirakı ilə işlənildikdən və intensiv məsləhətləşmələrdən soma YUNESKO-ya daxil olan 191 dövlətin razılaşdığı bioetik prinsiplərdən ibarətdir. Bioetikanm 15 prinsip külliyyatı elə bir qlobal platforma yaradu- ki, bioetika hər bir dövlətdə yaramb möhkəmlənə bilsin. Burada 15 əsas bioetik prinsip kimi aşağıdakılar göstərilib: insan ləyaqəti və insan hüquqlan; fayda və zərər; muxtariyyət və fərdi nrasuhyyət; razılıq; razılıq vermək imkanlan olmayan şəxslər; insan zəifliyinə hörmət və şəxsi toxunulmazlıq; məxfilik və konfıdensialhq; bərabərlik, ədalət və qərəzsizlik; diskriminasiya və stiqmatizasiyaya (sosial damğa) yol verilməməsi; mədəni müxtəlifliyə və plüralizmə hörmət; l^mrəylik və əməkdaşlıq; sosial məsuliyyət və sağlamlıq; nemətlərdən birgə istifadə; gələcək nəsillərin müdafiəsi; ətraf mühitin, biosferin və biomüxtəlifliyin qoranması. Ekobioetikanm əsasım bioetikanm 15-ci - “ətraf mühitin, biosferin və biomüxtəlifliyin qorunması" prinsipi təşkil etsə də, fayda və zərər, həmrəylik və əməkdaşlıq, sosial məsuliyyət və sağlamlıq, nemətlərdən birgə istifadə, gələcək nəsillərin müdafiəsi və s. kimi prinsiplər də aktualdır. YUNESKO Bəyannamə vasitəsilə dövlətləri göstərilən prinsipləri milli qanımvericihyə implementasiya etmələri üçün dəvət edib. Belə ki. Bəyannamənin 22-ci maddəsində deyilir ki, “Dövlətlər qanunvericilik, administrativ və sair xarakterli tədbirlər keçirməlidir ki, göstərilən bu prinsiplər insan hüquqlan ilə bağlı digər beynəlxalq normalara uyğun şəkildə həyata keçirilsin." Bəyannamədə qəbul edilən 15 əsas bioetik prinsipin bəziləri haqda əlavə məlumat verməklə onlarm ətraf mühitin idarə olunması məsələləri ilə necə sıx əlaqəli olduğımu göstərmək istərdik. Məsələn, birinci prinsip - “insan ləyaqəti və insan hüquqlan”, yəni insan ləyaqətirra, insan hüquqlarına və əsas azadlıqlara tam hömrat edilməsi təmin olunmalıdır. Ayn-ayn şəxslərin maraq və rifahı elmin və ya cəmiyyətin maıaqlanndan üstün sayılmalıdır. Xaürlatmaq yerinə düşər ki, Azərbaycan Konstitusiyasırrm 39-cu maddəsində “Sağlam ətraf mühitdə yaşamaq hüququ" insanlanımzm əsas hüquq və azadhqlanna aid edilmişdir. Bu maddəyə əsasən, Azərbaycanda yaşayan hər bir insamn ı) sağlam ətraf mühitdə yaşamaq hüququ vardır;

369 EKOLOJİ Mi:Ni;C:MENT

2) Ətraf mühitin əsl vəziyyəti haqqında məlumat toplamaq və ekoloji hüquqpozma ilə əlaqədar onun sağlamlığına və əmlakına vumlmuş zərərin əvəzini almaq hüququ vardır; 3) heç kəsin ətraf mühitə, təbii ehtiyatlara qanunla müəyyən edilmiş hədlərdən artıq təhlükə törədə və ya zərər vurmaq ixtiyan yoxdur. Bununla yanaşı, Konstitusiyanın 39-cu maddəsi vmğulayır ki, dövlət ekoloji tarazlığın saxlamlmasma, yabam bitkilərin və vəhşi heyvanlann qanunla müəyyən edilmiş növlərinin qoranmasma təminat verir. Bioetikamn 2-ei prinsipi olan “fayda və zərəti’ prinsipi nəzərdə tutur ki, elmi biliklərin və təcrübənin, yeni texnologiyaların tətbiqi və inkişafı zamam insanların maksimum birbaşa və dolayı rifah əldə etməsiıra çahşmaq və bu zaman hər hansı mümkün ziyam ən aşağı teddə endirmək lazımdır. 12-ci prinsip olan “sosial məsuliyyət və sağlamhq” prinsipinə əsasən, əhalinin sağlamlığının möhkəmləndirilməsinə və sosial inkişafına könrak etnrak hökumətlərin başlıca hədəflərindən biridir. İrqindən, dinindən, siyasi əqidəsindən, iqtisadi və ya sosial vəziyyətindən asılı olmayaraq sağlamlığın mümkün olan ən yüksək səviyyəsiıra nail olmaq hər bir insanm əsas hüquqlanndan biri olduğundan elm və texnika sahəsindəki tərəqqi aşağıdakılara könrak etməhdir: a. xüsusilə qadınlar və uşaqlar üçün keyfiyyətli tibbi xidmətlər və ən vacib dərmanlar əldə etmək; b. ərzaq nrahsullan və su ilə təminatda lazımi imkanlara malik olmaq; C. həyat şəraitini və ətraf mühitin vəziyyətini yaxşılaşdırmaq; d. yoxsulluğun və savadsızlığın miqyasım azaltmaq. “Gələcək nəsillərin müdafiəsi” adlı 14-cü prinsip gələcək üçün nrasuliyyətin miqyas və hüdudlanm, ıra üçün gələcək haqqında narahatçüıq keçriməyimizin vacibliyini,gələcək nəsillər qarşısında öhdəliklərimizi müəyyən edir. Bu gün bir çox ölkələr sürətlə inkişaf edir. İqtisadi artım ətraf mühitin pisləşməsi fonunda gedir. İqtisadi artım çox vaxt tükənən, dağdan və ya azalan təbii ehtiyatlardan (neft, meşələr və s.) istifadəyə əsaslamr. Əgər indiki meyillər davam edərsə, getdikcə dünyada yaşayan daha çox sayda insan bu dünyam daha çox çirkləndirəcək, dünyamız ekoloji cətetdən daha az davamlı olacaq və dağıntıya daha çox məraz qalacaq. "Davamlı inkişaf anlayışı BMT tərəfindən məhz bu aspektdə irəh sürülüb. Ümumdünya Ətraf Mühit və İnkişaf Komissiyasımn 1987-ci il nrarazəsində “Ümumi gələcəyimiz” adı altında davamlı inkişaf “gələcək nəsillərin öz tələbatlarım təmin etmək qabiliyyətini pozmadan hazukı tələblərə eavab verən inkişaf kimi müəyyənləşdirilmişdir. Başlıca ideya ondan ibarətdir ki, həm indiki, həm də gələeək nəsillərin tələbatlan diqqətdə saxlamimalıdır. Gələcək nəsillər qarşısındakı məsuhyyət beynəlxalq hüquqi sənədlərin əksəriyyətində təsbit olunmuşdur. Onlardan biri də 1992-ei il tarixli Ətraf Mühit və İnkişaf üzrə Rio-de-Janeyro Bəyannaməsidir. 14-cü prinsipin etik aspekti 1997-ci ildə YUNESKO tərəfindən qəbul edilmiş “İndiki nəsillərin gələcək nəsillər qarşısında məsuhyyəti haqqında” Bəyannamədə öz əksini tapmışdır. Bəyannamənin 4-cü maddəsində qeyd edilir M, “...indiki nəsillər insan fəaliyyəti

370

EKOLOJI MENECMENT

Rio-de-Janeyroda yüksək səviyyədə “Yer Sammiti" Ümumdünya konfransı (Earth Sumınit Conference) ötən əsrdə ətraf mühitin mühafizəsi üzrə ən əlamətdar hadisələrdən olmnşdnr. 2000-ci ildə BMT Minilliyin Bəyannaməsini qəbul edərkən qeyd etmişdir ki, “...bizim ətraf mühitin vəziyyəti ilə bağlı narahatlığımızın əsasım insanm fəaliyyəti nəticəsində ümidsizcəsiıra korlanan və ehtiyatlan bütün bəşəriyyətin, hər şeydən öncə də övladlammzm və nəvələrimizin tələbatım ödənrak üçün bundan sonra daha kifayət etnrayəcək planetdə yaşamağın təhlükəliliyi" təşkil edir. “İstehsal və istehlakm davamsız modeli” bu ekoloji narahathğm əsas səbəbidir. 2002-ci ildə Davamlı İnkişaf üzrə Yohannesbmq Bəyannaməsində yeni etik davramşlaım qəbul edilıiKsi və zərurəti haqda qeydlər edilmişdir. Əsas diqqət mərkəzi aşağıdakı problemlər olmuşdm: • qlobal iqlim dəyişikliklərinin qarşısınm alınması tədbirləri (istixana qazlannm atmosferə buraxılmasıma azaldılması); • meşələrin mühafizəsi və idarə olunması; • su ehtiyatlanndan effektiv istifadə; • insan fəaliyyəti nəticəsində baş verən fəlakətlərin sayımn və nəticələrinin azaldılmasına yönəldilmiş ənrakdaşlığm möhkəmləndirilməsi; • zəngin insanların həyat tərzinin köklü şəkildə dəyişilməsi • resursları əldəetmədə bərabərhüquqluluq prinsipinin bərqərar olunması. Yuxanda göstərilən 15 bioetik prinsipdən bir çoxuna tarix boyu riayət edilməyib. Lakin bəşəriyyətin salamat qalması və gələcək inkişafı üçün beynəlxalq quramlar bu gün bu prinsiplərin bütün dövlətlərin milli qanunvericiliyinə implementasiya olunmasım tövsiyə edir. Ekoloji etika - ən yeni etik konsepsiya olub müasir elmi biliklərə əsaslanaraq, insanla təbiət arasındakı əxlaqi münasibətlər haqqında təlimdir. Bu təlim təbiətin əxlaqi tərəfdaş kimi qəbul edilməsi, bütün canhlann bərabərhüquqlu və eyni dəyərə malik olması, insanların hüquq və tələbatianmn azaldılması prinsiplərinə əsaslamr. Onun əsas prinsipi teyatm əsası və dəyərinin ekosistemin tamlığından ibarət olmasına əsaslanan ekosentrizm prinsipidir. Bu prinsipə görə, istənilən canlı varhq yalmz ekosistemin tamlığı şəraitində yaşayıb inkişaf edə bilər. Ekoloji etikamn etik problemləri kəskin, öz təcili İkilini tələb edən problemlər olub, cəmiyyətin reaksiyalan əsasında formalaşmışdır. Stresslər, kanserogenlər, ətraf mühitin çirklənməsi insanları dəyişdirir, onlann sağlamlıqlanna ciddi ziyan vurur, genofondu pisləşdirir. Ekoloji problemlər müasir dövrün əsas problemidir. Çünki insamn sonrakı varhğı məhz onun həllindən asılıdır. İnsamn və cəmiyyətin bütövlükdə təbiətə qarşı olan dəyərlər nizanumn dəyişməsi üçün təbiətin və dəyərlər iyerarxiyasımn yenidən dərk edilməsi tələb olunur. Müasir dövrdə cəmiyyətlə insamn qarşılıqlı münasibətlər nəzəriyyəsinin dünyagörüşünü, metodoloji əsasım formalaşdıran yeni təbiət fəlsəfəsinin yaradılmasına böyük zərurət

372 XII FeSiI..C.)MIYY.)r I\)«IƏT MÜNASlBeTI.,)UININ STRATEGİYASI

vardır. Ekoloji etika insanın əxlaqi şüurunun fundamental xarakteristikası olub bəşəriyyətin inkişafının dəyərlər prioritetlərinin dəyişməsiıra xidnrat edir. O, nzun tarixi inkişaf dövrü boyn insanla təbiətin qarşılıqlı münasibətləri prosesində formalaşmış, biosferin tamlığımn qomnnb saxlanmasına yönəlmiş mədəni ənənələrə əsaslamr. Ekoloji etika yerli ənənəvi mədəniyyət kontekstində müxtəlif mədəniyyətlərə xas olan etik ümnmiləşmələrin və təlimlərin məemnsu olmalıdn. Biosferin stabilliyinin qonmnb saxlanması tamamilə əvvəlki yüzilliklərdə əldə edilmiş elmi biliklərə əsaslanmalıdır Ekoloji etikamn əsasım biosfer haqqındakı biliklər təşkil edir. Hər bir fərd biosfer qanunlanm əks etdirən ekoloji təhsil almahdn. Ekoloji etika təkeə ayn- ayn insanlarm deyil, bütöv dövlətlərin, bütövlükdə bəşəriyyətin ətraf mühitlə münasibətlərini tənzimləyir. O, insanla təbiətin münasibətlərinin elə norma və qaydalanm yaradır ki, bn norma və qaydalar insamn və biosferin vəhdətdə təkamülünü təmin etsin. Ekoloji etika təkcə bununla kifayətlənməyib insanlar arasındakı münasibətlərə də nüfuz edir. Ekoloji etika İdassik etika ilə ekologiyamn təmas hüdndlannda meydana gəlmiş, təbiət elmləri ilə ictimai elmlərin qovşağında yarammş elmlərarası kompleks tədqiqat satesidir. Tətbiqi xarakterə malik olduğundan bu elmin predmetini konkret fəaliyyətlərin, insamn təbiətə və omm l^r bir elementinə qarşı əxlaqi münasibətlərinin qiymətləndirilməsi təşkil edir. Ekoloji etikamn metodlan konkret şəraitdən asılı olaraq - dialektik metod, sistemli yanaşma metodu, təkamül metodu, ekstıapolyasiya, müşahidə, eksperiment və s. metodlardır. O, özünün təbiəti mühafizə fəaliyyətlərini iki istiqanratdə teyata keçirir: 1. İnsanlar təbiətin rifahı naminə hərəkətlər edərək və ya etməyərək təbiəti təbiət namiıra qommahdn (mənfəətə görə yox). 2. Təbiəti mühafizə tədbirləri yalmz əxlaqi prinsiplər əsasında, insanlann iqtisadi maraqlan nəzərə alınmadan həyata keçirilməlidir. Ekoloji etikamn məqsədləri aşağıdakılardır: 1. Təbiətə qarşı mövcnd olan köhnə, insamn təbiətin markəzində və zirvəsində dayandığı (antroposentrizm) tezisə əsaslanmış antihnmanist, istehlakçı təsəvvürlərin dağıdılması. 2. Hər şeyin insamn və onnn rifahı naminə olmadığı fikrinə əsaslanmış yeni ekoloji dünyagörüşü təsəvvürünün formalaşdırılması. Ekoloji etikamn tarixi. Ətraf mühit və insan, cəmiyyət-təbiət münasibətləri, insamn tə- biətdəki yeri haqqında baxışlar böyük təkamül yoln keçmişdir (Şəkil 12.23.). Ekoloji etika müstəqil elmi istiqamət olaraq keçən əsrin 80-ci illərindən formalaşmağa başladı. O.Leopold (Aldo LeopoId)və A.Şveytser (Albert Schweitzer) ekoloji etika elminin baniləri hesab edilirlər. Onlar canlı varlıqlara və ekosistemlərə cisim (şey) kimi yox, özünə bərabər varlıq kimi yanaşmamn vacibliyi ideyasım yaratdılar. 1970-ci ildən etibarən ekoloji etika müstəqil predmet kimi əvvəlcə ABŞ-da, daha soma İngiltərə, Avstraliya, Kanada, Norveç, Finlandiya və s. ölkələrdə tədris edildi.

373 EKOLOJI MENECMENT

Keçən əsrin 70 - 80-ci ülərində filosoflar - P. Singer (Peter Singev, “Animal Liberation: A New Ethi- cs for от TreatinentoJAnimals"),TPÄ({2äi (Тот Regan, Alt ThatDwell Therein: Essays on AnimalRights and Environmental Ethics"), və teoloq E.Linzi (Andrew Linzey, ‘Animal Rights: A Christian Perspective ”) heyvan hüqnqlan anlayışım irəli sürdü. Bn flkir əsasında Vəhşi Heyvanlann Azad Edilməsi Həıəkati yaradıldı. P.Teylor (Paul Taylor, “Respectfor Nature") ysdoam təbiətin nniversal etik qaydalan və prinsiplərini, C. KalHkot (J. Callicott, “Companion to A Sand County Almanac: interpretive and Cri- tical Essays") və X. Rolston (Holmes Ralston, A New Environmental Ethics: The NextMillenniumfor Life on Earth) yabam təbiətin dəyər anlayışım işləyib hazırladı. Ekoloji etika sahəsindəld tədqiqatlar, əsasən, ABŞ-da ıraşr edilən "Ekofəlsəfə" (“Ecophilosophy”), "Ekoloji etika" ("Environmental Ethies"), "Dərin ekoloq" (“The deep ecologist”), "Növlər arasında" ("Between the speeies”), "Etika və heyvanlar" ("Ethies and animals”), Almaniyada çıxan "Ekologiya və etika" (“Okologie und ethie”), İngiltərədə çıxan "Ekoloji dəyərlər" (“Environmental values”) jumallannda cəmlənmişdir. 1977-ci ildə keçirilmiş Seul Beynəlxalq Konfransında Ekoloji Etika Haqqmda Deldarasiya qəbnl edildi. Burada qeyd edildi ki, ekoloji etikasız biosferin davamlı inkişafı mümkün deyil. Konfransda o da qeyd edildi ki, insanların əsas fəahyyəti sivilizasiyama ekstensiv inkişafına deyil, təbii biotanm saxlanmasına yönəlməlidir. Bu deldarasiya insamn təbiətlə qarşılıqlı münasibətlərini etik, insan həyatınm sosial prinsipləri ilə əlaqələndirdi. Deklarasiyada xüsusi vmğulandı ki, planeti yalmz bir-biri və Yer ilə öz münasibətlərim təbiət qanunlan və bərabərlik üzərində quran, bəşəriyyətin tərəqqisinə və mühafizəsinə istiqanratlənmiş həqiqi eynihüquqlu dövlətlər birhyi qoraya bilər. Roma Klubunun prezidenti A.Peççei "İnsan keyfiyyətləri” (1985) əsərində ekoloji etika ideyalarım insamn transformasiyasım təmin edən, onun insani keyfiyyətlərini təkmilləşdirən, daxih aləminə ruh verən yeni humanizm ideyalan adlandıra. 1990-cı ildə L.Vestra və X.Rolstonun rəhbərhyi ilə Beyıralxalq Ekoloji Etika Cəmiyyəti və beynəlxalq Təbiəti Mühafizə Fəlsəfəsi Assosiasiyası yaradıldı. 1982-ci ildə BMT Baş Katibhyi 24 bənddən ibarət olan Ümnmdünya Təbiət Xartiyasım qəbul etdi. Bu səiöd bütün həyat formalanmn varlığımn təmin edilməsinin etik prinsiplərini əhatə edən ilk beynəlxalq səmd oldu. Xartiyada bəşəriyyətin təbiətin aynimaz bir hissəsi oldnğn, həyatm təbii sistemlərin fasiləsiz fəaliyyətindən asıh olduğu, sivihzasiyamn tarixi köldərinin təbiətdən qaynaqlandığı, onun insan mədəniyyətinə, elmi nailiyyətlərə təsir etdiyi, 1юуайп yalmz təbiətlə harmoniyada insana ən əlverişh inkişaf imkanlan verdiyi qeyd edildi. Bnrada qeyd edihr ki, 1юуайп istənilən forması nnikallığmdan və insana faydasından asıh olmayaraq hörımtə layiqdir, insan digər eanhlann dəyərə malik oldnğnnn qəbul edərək əxlaqi davramş kodeksinə əməl etnrahdir. Yer Xartiyası 2000-ci ildə YUNESKO-nun Yer Xartiyası Komissiyasında qəbnl edildi. Bu xartiya dörd bölmədə (ekoloji tamhq; sosial və iqtisadi ədalət; demokratiya, təzyiq etməmək

374 XII FƏSII..COMIVYƏT - TOBİVİT MÜNASIBOT1 ORININ STRAmXIlYASI

VƏ sülh;) qmplaşdınInuş 16 etik prinsipdən ibarətdir. Burada Yerin bizim "ümumi ev"imiz olmaqla ekosentrik əhəmiyyət daşıdığı. Yerdəki bütün canlılann bir-biri ilə əlaqəh olduğu və hər bir həyat formasımn insan üçün əhəmiyyətindən asılı olmayaraq dəyərə malik olduğu, planetin Ipyat qabiliyyətinin, müxtəlifliyinin və gözəlliyinin qorunub saxlanmasımn bizim “müqəddəs borcumuz” olduğu bildirilir. Qeyd etnrak lazımdır ki, ekoetika mövzusuna bioteka ilə bağlı sənədlərdə də toxunulur. 2005- ci ildə YUNESKO-nun Baş Konfransımn 3 3-cü sessiyasında 191 ölkənin imzaladığı 28 bioetik prinsipdən ibarət Bioetilca və İnsan Hüquqlan Ümumi Bəyannaməsi qəbul edildi. Sənəddə qeyd edildiyi kimi, "bioetika tarixində ilk dəfə üzv-dövlətlər və beynəlxalq ictimaiyyət öz üzərinə bioetikamn əsas prinsiplərinə hörmət etmək və bu prinsipləri reallaşdırmaq öhdəliyi götürdü". Bəyannamə İnsan Hüquqlan Haqqında Ümumi Deklarasiyaya (1948), İnsan Genomu və İnsan Hüquqlan Deklarasiyasına (YUNESKO, 1997), İnsamn Genetik Məlumatlan Haqqında Beynəlxalq Deklarasiyaya (YUNESKO, 2002) və s.beynəlxalq sənədlərə əsaslamr. Bəyannamənin "Ətraf mühit, biosfer və bioloji müxtəlifliyin müdafiəsi” adlı 17-ci maddəsində deyilir: “İnsanla həyaün digər formalan arasındakı qarşılıqlı münasibətlərə, bioloji və genetik resurslara çıxışların, onlardan istifadənin, ətraf mühitin, biosferin və bioloji müxtəlifliyin mühafizəsində ənənəvi biliklərin və insan rolunun vacibliyinə layiqli diqqət yetirməli". Bu gün ekoloji etikamn heyvanlann azad edilməsi, ekosentrizm, ekofeminizm, dərin ekologiya və s. kimi onlarla yeni istiqaməti yaranmışdır. İndi isə ekoetikamn əsas prinsiplərinə qısa nəzər salaq. Təbiətin dəyəri. Ekoetik prinsiplərə görə, təbiət daxili və xarici dəyərlər kimi 2 tip dəyərə malikdir Daxili dəyər “özü üçün” olan dəyərdir. Daxih dəyər hər bir canlımn yaşamağa, öz varhğım davam etdirməyə, çoxalmağa can atmasından ibarətdir. Kim daxili dəyərə malikdirsə, o, əxlaqi status, şəxsi rifah, əxlaqi hüquq, heysiyyat və ləyaqətə malikdir. Ekoetik prinsiplərə görə, bu məziyyətlərə malik olan nə varsa əxlaqi tərəfdaş hesab edilməlidir. Daxili dəyər bütün canhlar üçün eyni olduğu halda onlann xarici dəyərləri fərqlənə bilir. Xarici dəyər iqtisadi və qeyri-iqtisadi dəyərlərə bölünür. Bunlar təsərrüfat və rekreasiya dəyərləridir. İqtisadi dəyəri hesablamaq mümkündür. Lakin qeyri-iqtisadi dəyərin hesablamnası çox çətindir. Mütəxəssislər 20-yə yaxın qeyri- iqtisadi dəyər qeyd edir. Bunlar tarixi-mədəni, varlıq, vətənpərvərlik, dini, estetik, irsi, etik, simvolik, məıravi, etalon, elmi, azadhq, muzey, tərbiyəvi, təhsil, ekoloji, sağlamlıq, təb və s. dəyərlərdir. İqtisadi dəyərlərlə qeyri-iqtisadi dəyərlər arasında konfliktlər mövcuddur. Qeyri-iqtisadi dəyərlər daha vacib hesab edilir. Təbiət daxili dəyərə mahk olduğundan, o, bizim əxlaqi tərəfdaşımızdır. Bu təliırra görə, əxlaqi tərəfdaşların bir hissəsi ictimai şüm və ədəb qaydalarına malik olduğundan onlar əxlaq agenüəridir (moral agent), bizim qarşımızda müəyyən vəzifə

375 EKOLOJI MENECMENT

öhdəlikləri var. Təbiət əxlaq agenti olmadığından o, yalmz hüqnqa malikdir, onun nə insan qarşısında, ıra də bir-birləri qarşısında heç bir öhdəlikləri yoxdm. Təbiətin hüququ. Bütün canlılar öz varhq faktına görə və daxili dəyərə malik olduqlarından əxlaqi hüquqa malikdir. Təbiət hüququ - insanla təbiətin ədaləüi münasibətlərinin əxlaqi tərəfdaş prizmasından konkretləşdirilmiş normalarıdır. Təbiətə hörurat etmək, onun hüquqlarım müdafiə etmək - insan hisslərinə və iqtisadi maraqlara əsaslanmadan onun maıaqlanm müdafiə etırrak deməkdir. İnsan təbiətin hüququnu qəbul etməklə, eyni zamanda onu müdafiə etmək öhdəhyini öz üzəriıra götürür. Təbiət hüququ insan hüququ kimi abstrakt anlayış deyil. Bəzən bu hüquqlar pozulm. LaMn bunun üçün ciddi əxlaqi motivasiya tələb olunur. Məsələn, insamn qidalanması ətemiyyətli əxlaqi arqument olduğundan o, qoyunun hüquqlamtm pozulmasına yol verir. Lakin həvəskar ovçuluq heyvanlarm yaşamaq hüququnu pozur. Ona görə də o, ciddi əxlaqi arqument ola bilməz. Təbiət hüququnun qəbul edilməsi ciddi ətemiyyətə malikdir. O,: xüsusi mühafizə olunan təbiət ərazilərinin yaradılmasına yeni arqumentlər verəcək; təbiətin maraqlarım müdafiə edərkən məhkəmə iddialarına tətbiq ediləcək; ekoloji tərbiyə və təhsilin effektivliyini artıracaq; təbiəti mühafizənin xüsusi əxlaqi və hüquqi fonunu yaradacaq. Ekoloji etikaya görə, canlı varlıqlar aşağıdakı hüquqlara malikdir: yaşamaq hüququ; təbii azadlıq hüququ və təbii yaşayış yerlərində salamatlıq hüququ; teyat üçün zəruri olan Yer nemətlərindən pay hüququ; qanun tərəfindən müdafiə hüququ. Bu konsepsiyaya görə təbii ekosistemlər aşağıdakı hüquqlara malikdir: varlıq hüququ; insan tərəfindən izlənmək və idarə olunmaqdan azad olmaq hüqnqn; qannn tərəfindən müdafiə hüququ. Təbiətlə münasibətin etik prinsipləri və daviamş qaydalan aşağıdakı prinsiplərə əsaslamr: zərər verməmək; müdaxilə etməmak; alicənab olmaq; təbiət hüqnqlanna hömratlə yanaşmaq; • vurulmuş zərəri kompensasiya etnrak. Ekoloji etik qaydalar deyərkən, əsasən, 5 prinsip nəzərdə tntnlnr: 1. Özünümüdafiə qaydası. Əgər motivasiya qida ilə təminat, həyatın, sağlamlığın və əmlakın müdafiəsi olarsa, onda təbiətin hüqnqnnn pozmaq olar. 2. Ədalətli paylanma qaydası. İnsanlarla təbiətin teyati vacib maraqlan toqquşduğn zaman hər iki münaqişə tərəflərinə nemətlərdən bərabər pay düşməlidir.

376 XII r<)SII,.C.)MIYVƏT - TƏBİƏT MÜNASİBƏTLƏRİNİN STRATKGIVASI

3. Tənasüb qaydası. Təbiətin həyati-vacib maraqlan ilə insanlarm həyati-vacib olmayan maraqlan toqquşarsa, onda üstünlük təbiətə verihr. 4. Minimal ziyan qaydası. Təbiətin həyati vacib maraqlan insanlarm həyati-vacib olmayan, lakin ətemiyyətli maraqlan ilə toqquşarsa, onda təbiətə minimum ziyan vurmaq olar. 5. Ədalətli əvəzçililc qaydası. Əgər insanlarm maraqlanmn ödənilməsi ıraticəsində təbiətə ziyan dəyərsə, bu ziyan kompensasiya edilməlidir. Ekoetikamn əsas tezisləri insanla təbiət arasmdakı münasibətə ekosentrik yanaşmamn reallaşdınimasmı, onun təbiətə qarşı əxlaqi münasibətini və mənəvi cavabdehliyini əks etdirir. Burada mütəxəssislər, əsasən, 6 müddəam qeyd edir: Birinci müddəa. Təbiətə hakimlik etmək, təbiət qammlanm pozmaq əvəzinə, onun ardmca getmak. Təbiətlə harmoniya şəraitində yaşamaq. İkinci müddəa. Ətraf mühiti təkcə insana görə deyil, həm də digər canidar naminə qorumaq. İnsanlar ekoloji bilildərə yiyələnməli, ekoloji düşüncəyə sahib olmaqla yanaşı, digər insanlan da buna öyrətməlidirlər. İnsanlar digər ekosistemlərin sağlamhğımn qorunması məsuhyyətini öz üzərlərinə götürməkdirlər. Təbiət qammlanm öyrən, çünki sən həm özüıra, tem də bütün təbiətə görə öz qarşında, həm də gələcək nəsillər qarşısmda cavabdehlik daşıyırsan. Üçüncü müddəa. Mürəkkəb cəmiyyətimizin tamlığım qoramalıyıq. Biz Eyaümızın aynimaz hissələri olan ekologiya ilə iqtisadiyyatı uzlaşdırmaq, konfliktləri ekoloji əsaslarla həll etnrak üçün müdriklik və iradə nümayiş etdirməliyik. Təbiətin qanunlanna uyğun hərəkət et, problemlərin həllinin ekoloji yollanm axtar. Dördüncü müddəa. Təbiətlə münasibətlər zamam məsuliyyət, düzgünlük, öz tələbatlarım məhdudlaşdırmaq, qənaət və təvazökarlıq keyfiyyətlərini inkişaf etdirmək, sülhü, azadlığı, ləyaqət və ədaləti qommaq, xeyirxahlıq, altraizm, şəfqət, mərhəmət və məhəbbət kimi idealların həyata keçirilməsiıra yardımçı olmaq. Təbiəti və yaxmlanm - insanlan,heyvanlan. bitkiləri, canlı təbiəti - özün kimi sev. Beşinci müddəa. Bizim həyatımız yalmz təbiətin tamlığı şəraitində mümkündür. Şümlu insan Yerin hakimi deyil, canlı təbiətin müxtəlifliyi içərisində sadəcə bir növdür. Mən təbiətin hakimi deyiləm, yalmz ondan asılı olan bir hissəsiyəm və yalmz təbiətin tamlığını qommaqla yaşaya bilərəm. Altıncı müddəa. İnsan cəmiyyətində problemlər çoxdur, əgər təbiətlə qarşılıqlı münasibətlərimizin əsas prinsiplərinin dəyişdirilməsini dərk etməsək, onda insan həyat səhnəsindən gedəcək. Təbiəti - insan evini qora və saxla, başqalanna da bunu öyrət. Ekoetikamn əsas diqqəti ekoetik normaların həyat normalarına və düşüncə tərzinə sirayət edilməsinə, ekoloji problemlərin nğnrIn həllində ekoetik yanaşmalann tətbiqinə, ekoloji cəhətdən yolverilən yeni texnologiyaların inkişaf etdirilməsinə, ekosistemlərin sağlamlığı ilə inkişaf edən insan cəmiyyətinin daim artan tələbatları arasındakı dayamqh tarazlığın qorannb saxlan

377 EKOl.o.ıı Mi,Ni,cMi:N r

masına yönəlmişdir. Çünki insamn bioloji növ olaraq varlığı ekosistemin sağlamlığmdan asılıdır. Ona görə də düşüneə tərzinin və fəaliyyətlərin ekolojiləşməsinə, ekoloji problemlərin mahiyyətini meydana çıxarmağa, onlann lölli üçün konkret fəaliyyətlər təklif etməyə çalışmaq vaeibdir. Aktiv olmaq, l^mfikir insanlan axtanb tapmaq, ekoloji və ekoetik yönümlü ictimai təşkilatlara qoşulmaq, peşəkar məsələlərin İkilində ekoetik yanaşmalan tətbiq etməyə çalışmaq, məişətdə və sosial davramşlarda ekoloji vərdişlər aşılamaq vacibdir. Dərk etmək lazımdır ki, bizim gələcəyimiz öz əlimizdədir və hər birimizin fəaliyyətindən çox asüidır. Yerdəki həyati qoramaq üçün təbiətlə münasibətlərimizi ekoloji etika prinsipləri əsasında qurmaq bizə çox vacibdir. İnsan yaranmış və inkişaf etmişdir. İnsamn yaranması və bütün dövrlərdəki inkişafı ekosistemin tamlığı şəraitində baş vermişdir. Biz - ekosistemin bir hissəsi olaraq yalmz bu ekosistemi qoramaqla mövcudluğumuzu və inkişafımızı təmin edə bilərik. Bizim aid olduğumuz növ - Şüurlu İnsan bütün canhlar qarşısında, planetdəki toyatm mühafizəsinə görə cavabdehdir. Ona görə də tor birimizin borcu öz nraişət həyatımızı, peşəkar və ictimai fəaliyyətimizi elə təşkil etməkdir ki, minki təbiətdə mövcud olan neqativ pozuntular yumşalsın, tom də bu pozuntular gələcəkdə də baş verməsin. Biz digərlərini də buna sövq etməliyik.

indiki nəsiin gəiəcək nəsiiiər qarşısındakı məsuiiyyəti

Babalarımız Onu bizim üçün qorudu... Biz Qnu nəvələrimiz üçüniqorumahyıq! Çünki Təbiətbizə əcdadlarımızdan qalmış miras deyil! P, gələcək:nəsiliarin əmanətidir!

378 XII FOSII.. ( OMIYYƏT - 1V)HI.)T MÜNASIHOri.ORlN'IN STRATEGİYASI

Mövzuya aid suallar

1. Cəmiyyətlə təbiət arasındakı konfliktin əsas səbəbləri hansılardır? 2. Mühitin l^cminin artmaması üçün şəter əhalisinin təxmini sayı nə qədər olmahdır? 3. İqtisadi rifahlan sonsuz arürmaq mümkündürmü? 4. Roma Klubu hesabatlanmn əsas mahiyyəti nadir? 5. Roma Klubu hesabatlanmn əhəmiyyəti nədir? 6. Ekoloji dünyagörüşün formalaşmasında mikro- və makrotədrisin əhəmiyyəti nədir? 7. "Xətti” və “dövri” iqtisadiyyata! fərqi nadir? 8. Gələcək dünyamn hansı qlobal modellərini tamyırsımz? 9. Qlobal inkişaf modelləri hansı ıraticələr verir? 10. Müasir dünyamn inkişaf konsepsiyası haqqmda na bilirsiniz? 11. Müasir dünyamn əsas qarşıdurmalan hansılardm? 12. BMT-nin 1992-ci il Rio-de-Janeyro Konfransında hansı əsas sənədlər qəbul edildi? Onlarm əhəmiyyəti nədir? 13. Davamlı İnkişaf modelinin əsas mahiyyəti nədir? 14. Davamlı İnkişaf hansı müddəalara əsaslamr? 15. Davamlı İnkişafın sferalan və oniann tərkib hissələri haqqmda nə bihisiniz? 16. Davamlı İnkişafın əsas prinsipləri hansılardır? 17. Davamlı İnkişafın əsas göstəriciləri hansılardır? 18. "Qabaqlayıcı tədbirlər prinsipi” ıradir? Onun hansı müsbət və mənfi tərəfləri vardır? 19. "XXI əsr Çağmşı” proqramımn əsas müddəaları hansılardır? 19. Ekosid nədir? 21. Rio+5 haqqmda nə deyə bilərsiniz? 22. Rio+10 haqqmda nə deyə bilərsiniz? 23. Rio+20 haqqmda nə deyə bilərsiniz? 24. “Yaşıl" iqtisadiyyat nədir? 25. “Yaşıl” iqtisadiyyatın hansı xarakterik əlamətləri mövcnddnr? 26. “Yaşıl” iqtisadiyyatın əsas prioritetləri hansılardır? 27. Ətraf mühitə olan təsirin qiymətləndirilməsi (ƏMTQ) nədir? 28. Ətraf mühitə strateji təsirin qiymətləndirilməsi (ƏMSTQ) nədir? 29. Korporativ Sosial Məsnliyyət nədir? 30. Korporativ Sosial Məsnliyyət hansı sahələri əhatə edir? 31. “Bir Planet Cəmiyyəti” proqramımn hansı prinsiplərini bilirsiniz? 32. Davamlı qida məhsnllan nədir? 3 3. Qida məhsnllannm davamlılıq dərəcəsi hansı göstəricilər əsasında müəyyənləşdirilir? 3 4. “Minilliyin İnkişaf Məqsədləri” hansılardır?

379 EKOKXPİ МШГСМЕШ'

35. Minilliyin hədəfləri hansılardır? 36. Azərbaycanda dayanıqlı inkişafa keçidin əsas hədəfləri nədir? 37. Dünya ictimaiyyətinin davamlı inkişafa keçidində Azərbaycanın rolu nədən ibarətdir? 38. Bioetika nədir? 39. Ekoloji etika nədir? 40. Ekoloji etikanın yaranma səbəbləri hansılardır? 41. Yer Xartiyası nədir? 42. Təbiət hüququ nədir? 43. Ekoloji etikaya görə canlı varlıqlar və ekosistemlər hansı hüquqlara malikdir? 44. Ekoloji etikanın prinsiplərini sadalayın. 45. Ekoloji etikanın reallaşdmimasmm əsas müddəaları hansılardır?

Mövzuya aid ədəbiyyat (Azərbaycan dilində)

1. Məmmədov V. Bioetika baza tədris proqramı.2oos.

2. Nuriyev C., Əsgərov Ə., Əhmədov Z.Ekologiya hüququ. Dərslik.B.: Qanun,2003. - 348 s.

(rus dilində)

1. Ильиных И.A. Экологическая этика. Учебное пособие. Горно-Алтайск: РИО ГАГУ, 2009. - 434 С. 2. Логиновская Л.М, Силич Т.В., Ставрапольцева С.А. Биоэтика и экоэтика. Минск: МГЭУ им Сахарова,2008.- 184 с. 3. Печчеи А. Человеческие качества. М.:, 1985. -с. 83. 4. Под ред. Мишадкиной Т.В., Кундаса С.п. Основы экологической этики. Учебное пособие. Минск: МГЭУ им Сахарова,2008. - 292 с. 5. Чапек В.Н. Экономика природопользования.Учеб, пособие. М.: PRIOR,2000. > 208 с. 6. Цветкова Л.И., Алексеев М.И. и др. Экология: Учебник для технических вузов. М.: АСБ,2001.-552с.

(digər əcnəbi dillərdə)

1, Boylan, Michael (ed.). Environmental Ethics. 2nd ed. Hoboken, NJ: John Wiley & Sons, 2013. 2. Condon, P.(2010) Seven Rules for Sustainable Communities: Design Strategies for the Post Carbon World, Island Press,

380 xn FesiL C0Mn^'0T -TeBieTMUNAsiBeTLeFaNiNSTRATEGiYASI

1. Curry, Patrick, EcologicalEthics: An Introductioa 2nded.,fully rev. and expanded. Cambridge, UK: Polity Press, 2011. 2. Donella H.Meadows, Dennis L.Meadows, Jorgen W.behrems III.The limits to Growth. A Report for The Club of Rome’s Project onthe Predicament of Manidnd. Universe Books, New York, 1972. 3. Ervin Laszlo. Goals for Mankind A Report to the Club of Rome. Hutchinson; First Edition edition (1977). Holmes Rolston III. A New Environmental Ethics: The Next Millennium for Life on Earth, http ://lamar.colostate.edu/->hrolston/New-Env-Ethic.pdf Girardet, H. (2006) Creating Sustainable Cities (Schumacher Briefings), Green Books. Gmen, Lori, Dale Jamieson, and Christopher Schlottmann. Reflecting on Nature: Readings in Environmental Ethics and Philosophy. 2nd ed. New York, NY: Oxford University Press, 2013. James W. Botkin, Mahdi Elmandjra, Mircea Mahtza. No limits to learning. Bridging The Human GAP. A Report to the Club of Rome. Pergamon Press. 1998. 8. Mesarovic M. and Pestel E. Mankind at the Turning Point: The Second Report to the Club of Rome. New-York: E. P. Duttonand Co. Inc., 1974. 9. O'Meara Sheehan, M. (2001) City Limits: Putting the Brakes on Sprawl, Worldwatch Paper No.l56, Worldwatch Institute. 10. Tinbergen, Dolman van Ettinger (Eds.). RIO: Reshaping the International Order. A Report to the Club of Rome., New-York: E. P. Dutton. 1976. 11. UNEP (2000) Urban environmental management, Industry and Environment, 23(1-2). 12. UNESCO (2000) Cities of Today: Cities of Tomorrow, United Nations CyberSchooIBus, New York.

(internet resurslan)

1. http://www.donellameadows.org/wp-content/userfiles/Liniits-to-Growth-digital-scan-version.pdf 2. htto://sunsite.utk.edu/FINS/loversofdemocracv/PredicamentPTLDdf 3. htto://www.uow.edu.au/~sharonb/STS300/limits/writings/coriiifo2 hi ml 4. htto: //WWW, answers. coni/toDlc/club-of-rome 5. htto://www.greatchange.org/ov-simmoiis.club of rome revisted html 6. htto://www.clubofrome.org/?p=l 168 7. htto://www.crvp.org/book/Series04/IVA-23/chaptervi.htm 8. htto ://www.un.org/ru/millemiiumgoals/bkgd. shtml 9. htto://www.un.org/ru/documents/decl conv/declarations/summitdeci shtmi

381 EKOLOJI MENECMENT

10. http ://www.elmand i ra.org/liniits. pdf 11. http: //www.bD.eom/content/dam/hp/pdivsustaiiiabilitv/countrv -reDorts/BP-SR2010 azerbaiian_aze.pdf 12. httD://new.socar.az/socar/assets/documents/az/enviromnental DOlicv/ekoloiisivasetDdf 13. httD://files.Dreslib.az/Droiects/azereco/az/eco m4 7.pdf 14. httD://sustainabledevelODmeiit.un.org/sd21.html 15. http ://agendatwentyone.wordpress.com/ 16. http://www.un.org/docutnents/ga/confl51/aconfl5126-lannexl htm 17. http://www.iclei.org/ 18. http://www.sustainable.org/ 19. http: //www. oneplanetoommunitie s. org/about-2/approach/the-10 -principle s/ 20. http://www.uncsd2012.org/thefuturewewant.html 21. http://sustainabledevelopment.un.org/futurewewant.htnil 22. http ://www.toronto.ca/health/food connections report.pdf 23. http://www.european-fair-trade-association.org/efla/Doc/Fr-E-2005.pdf 24. http://www.az.undp.org/content/azetbaiian/az/home/mdgoverview/ 25. http://www.fao.org/fileadmin/templates/getinvolved/images/WFD issues paper 2013 RU.pdf 26. http://sustainabledevelopment.un.org/conteiil/documents/GE%20Guidebook.pdf 27. http://www.unep.ch/etb/events/Green%20Economv%20Workshop/GEI%20Workshop%20 28-30%20April%202009/Green%20Economy%20Repoit%20-%200nUine%2020%20April%20 2009.pdf 28. http://plato.stanford.edu/entries/ethics-environmental/ 29. http://enviroethics.org/ 30. http://www.nn.org/ru/docnments/decl conv/conventions/charter for nature shtml 31. http://unesdoc.nnesco.Org/images/0014/00146F146180r.pdf 32. http://www.econet.mrsn.ni/ 33. http ://mnv.iso.org/iso/theisol4000familv 2009 ndf

382 XII FƏSiL. CƏMIYYƏT - TƏBiƏT MUNASIBƏTLƏRMN STRATEGİYASI

383

EKOLOJI MENECMENT

REKORDÇU BİTKİLƏR

Əlaməti Aid oldnğn növün adı Yaşı yə ölçüləri

Ən vasil ağac Oılcıalı sam (Pinus aristata) 4 900 İl Hündürlüyü 83 m, çevrəsi 24 m Ən böyük ağac Nəteng sekvoyyadendron (Sequoiadmdron giganteum) Hündürlüyü 110.3 m. Ən hündür ağac Həmişəyaşıl sekvoya (Sequoia sempervirens)

Ən iri gövdəli ağac 1875-ci ildə bitişmiş beş gövdənin Əkin sabahdı (Castanea sativa) çevrəsi 64.2 m., vaşı 3600 - 4000 il Ən tez bövüvən bitki Evkaliot (Eucaliptüs dezlupta) 1 il 3 av ərzində 10.6 m. Yarpağı 1.2 - 2 m, çiçəyi 30 - 40 sm Ən böyük su bitkisi Amazon Viktoriyası (Victoria amazonica) Çiçəyi 90 sm, çiçəyin çəkisi 9 kq Ən böyük çiçəkli bitki Raffleziya Amolda (Rafflesia arnoldii)

Ən böyük hamaşçiçəkli bitki Hamaşçiçəkləri 2.4 m, hündürlüyü Ravmond puvası (Puva raimondii) 10.7 m, 8000-dək çiçəkdən ibarətdir

Ən kiçik gül bitkisi Köksüz volfiva (Wolffıa arrhiza) 0.5 -1.2 mm

BƏZİ BİTKİ TOXUMLARININ CÜCƏRMƏ QABİLİYYƏTİNİ

Oovaq, sövüd Bir necə gün Oarağac 4 həftə Pahd, fısüq 6 av Ağsam, ağcaqavım vələs 1.5 il Gövrüş, cökə, tozağacı 2 il Soğan, cəfəri, sidrşamı, qızılağac, üvəz 2-3 ü At paxlası,verkökü, kərəviz, ispanaq, kahı 3-4 il Kələm, qaraşam, qımuzı turp 4-5İ1 Noxud, balqabaq, qaüğotu, çuğundur, küknar, pomidor, adi şam 4-6İ1 Çovdar 10 İl Ynlaf, bnğda, arpa 10-15 İl Yonca, nrarsin, ağ suzanbağı, rrafəsotn 80 - 60 İl Hind lotosn 200 - 250 11

386 EKOLOJI MENECMENT

AĞACLARIN HUNDURLUYU VƏ ORTA ÖMRÜNÜN UZUNLUĞU

Adı Hündürlüyü (m) Həyat müddəti (il)

Ev gavalısı 6-12 15-60 Boz qızılağac 15 - 20 (25)* 50 - 70 (150) Ağcaqovaq 35-dək 80 -100 (150) Adi üvəz 4 - 10 (15 - 20) 80 -100 (300) Qərb mazısı 15-20 100-dən artıq Qara qızılağac 30 (35) 100 -150 (300) Ziyilli tozağacı 20 - 30 (35) 150 (300) Hamar qarağac 25 - 30 (35) 150 (300 - 400) Ətirli ağ şam 15-25 150 - 200

Sibir ağşamı 30-dək(40) 150 - 200 Adi göyrüş 25 - 35(40) 150 - 200 (350) Yabanı alma 10 (15) 200-dək

Adi armud 20-dək (30) 200 (300) Nahamar qarağac 25 - 30 (40) 300-dək Avropa küknarı 30 - 35(60) 300 - 400 (500) Adi şam 20 - 40 (45) 300 - 400 (600) Xırdayarpaqlı cökə 30-dək(40) 300 - 400 (600) Fıstıq 25 - 30 (50) 400 - 500 Sibir sidrşamı 35-dək (40) 400 - 500 İynəli küknar 30 (45) 400-600 Avropa qaraşamı 30 - 40 (50) 500-dək Sibir qaraşamı 45-dək 500-dək(900) Adi ardıc 1 - 3(12) 500 (800 -1000) Adi yalançı tsuqa 100-dək 700-dək Avropa sidrşamı 25-dək 1000-dək Qaraçöhrə 15-dək (20) 1000 (2000 - 4000) Gilas palıdı 30 - 40 (50) 1500-dək

Mötərizədə - xüsusilə münbit (süni) şəraitdəki göstəriciləri verilmişdir

387 EKOLOJI MENECMENT

BƏZI MƏMƏLILƏRIN ÖMRUNUN UZUNLUĞU

Ən uzım həyat müddəti Sistematik qaydada adı Orta həyat müddəti (il) (il)

Bir günlük böcək (yaşlı) 1 - 3 gün 20 gün Ev arısı: Ana an 3 5 işlək arı 40 gün (yayda) 9 ay (qışda) Qarışqa 5-7 18 Çay xərçəngi 5 20 Mirvari molyusk 10-15 100 Yağış qurdu 5 20 Zəli 4-5 20 Xanı balığı 10 28 Durnabalığı 15 100-dən artıq Naqqa 40 100-dən artıq Quru qurbağası 5 36 Nəhəng tısbağa 40-50 100-dən artıq Kərtənkələ 5-7 12 iri ilanlar 10-12 35 Gürzə 5 25 Timsah 40-dək 100 Emu 12-15 28 Qutankimilər (faeton, qutan) 20 40 Qazkimilər (qaz, qu, ördək) 20 - Ev qazı 20 80 Vəhşi Kanada qazı - 33 Kiçik qu quşu - 24 Vağ 19 30 Ağ hacıleylək 20 70 Boz duma 12-15 50 Toyuqkimilər (qırqovul, Sibİr xomzu, hind toyuğu) 13 - Ev toyuğu - 30

Qağayi 17 49 Bayquşkimilər 15 - Adi yapalaq - 68 Yırtıcı quşlar (qartal, qırğı, şahin) 25 -

388 EKOLOJİ MENECMENT

Kondor 25 65 Berkut 25 80 Ağquyruq dəniz qartalı 20 80 Ağbaş Asiya kərkəsi 20 38

Kakadu 20 Tutuquşu 20 90 Göyərçin 12 50 Ququ quşu 10 40 Qarğa 20 100 Kiçik sərçəkimilər 4-8 - Silviya quşu 5 24 Qaratoyuq 8 20 Birəbitdən 7 20 Tarla torağayı 6 21 Alacəhrə 7 25 Simpanze 50-60 70-dən artıq Qorilla, oranqutan 20 80 Əntər 20-22 30 Qonurdiş 1-dək 2 Yarasa 5 18 Sincab 6-7 15 Adi çölsiçanı 1-dək 3 Tülkü 10-12 25 İt 10-12 34 Ayı 15-20 70 Canavar, şir, bəbir 15-17 30 Pişik 10-12 20 Hindistan fili 60 90 Kərgədan 20 45 At 20 62 Qaban, ev donuzu 8 -10 15 Begemot 20 45 Dəvə 25 70 Maral, iribuynuzlu mal-qara 15 30 Cüyür, ev keçisi 8-10 15 Zürafə 12 25 İnsan 70-80 100-dən artıq

389 EKOLOJI MENECMENT

BƏZİ ONURĞALILARIN MAKSİMAL ÖLÇÜLƏRİ

Uzunluğu (m) (hündürlüyü, Heyvan Çəkisi (kq), (q)vəya(t) uzunluğu) Qızılbalıq (syomqa) 1.6 46.5 Kumia 1.1 19.2 Çay alabalığı 0.8 10 Dəniz alabalığı 1 12 Atlantika nərəsi 3.5 320 Ağbalıq 6 1.5 t İlanbalığı (minoqa) 1.5 5.8 Dumabalığı 1.8 40 Karp 1.2 32 Dabanbalığı 0.5 5 Naqqa 5 420 Treska 1.1 8.5 Nalim 1.2 34 Qalxan balığı 0.8 5 Xanı balığı 0.6 5 Sıf balığı 1.3 16.5 Çəkicbaş köpəkbalığı (akula) 6 600 Nəhəng köpəkbalığı 15 9t Mişar balıq (mişarsifət skat) 6-dan artıq 2.4 t Dəniz pişiyi 2.5 30 Dəniz şeytanı və ya manta Eni 6 2t Nəhəng salamandra 1.5 70 Ləkəli salamandra 0.25 1.5 Nəhəng qurbağa 0.5 3.2 Quru qurbağası 0.2 0.2 Otluq qurbağası 0.1 2.3 q Kələz 1 0.5 Nəhəng İndoneziya varanı 3 150 Gürzə 1.5 3 Kobra 1.8 12 Kürəkquyruq 2.8 Torlu piton 15 450 Anakonda 10-12 150-dən artıq Missisipi alliqatoru 5 330 Kayman 4 80 Nil timsahı 8 1000 Quru tısbağası 0.3 2.5 Qalapoqos tısbağası 1.5 200 Dəniz tısbağası 1.1 450 Qalınqabıq tısbağa 2 600 Kayman tısbağası 1.4 200 Emu 1.7 55 Dəvəquşu 2.7 90 Nandu 1.5 50

390 EKOLOJİ MENECMENT

İmperator pinqvini 1.2 4.5 Xırda qonurdiş 0.03 1.7 q Adi qonurdiş 0.05 5q Xırda siçan 0.05 13 q Adi dağsiçanı 0.35 0.6 Qunduz 1.3 30 Su siçovulu 0.65, q. 0.4 14 Simpanze 1.7 80 Oranqutan 1.9 100 Qorilla 2-2.3 300 Kaşalot (dişli balina növü) 20 50 t Mavi balina 33 190 t Dəniz pişiyi 2 270 Morj (dəniz məməlisi) 4.1 1.8 t Uzunqulaq suiti 3.8 11 Dəniz şiri 2.4 315 Lamantin 3.3 400 Boz suiti 2.6 300 Vaşaq K/U 1.1 30 Şir g/u 2,q.l 125 Bəbir g/u 1.6, b/h 0.75, q. 1.1 40 Pələng g/u 2.8,q. 0,9 270 a Ağ yı 3 800 Qonur ayı 2 500 Canavar 1.6 80 Tülkü 0.9 10 Porsuq 0.9 20-30 Cüyür g/u 1.5, b/h 0.1 49 Qaban g/u 2, b/h 1.2 250 Sığın g/u 3, b/h 1.7 600 Avropa maralı g/u 2.2, b/h 1.7 230 Şimal maralı g/u 2.2, b/h 1.4 220 Bizon b/h 2 11 Hindistan camışı g/u 1.8, b/h 1 100 Yak g/u 4, b/h 1.9 900 Müşk öküzü g/u 2.5, b/h 1.1 270 Qoç g/u 1.8, b/h 1 200 Arxar uz. 2 200 Şayqak b/h 0.8 50 Begemot uz. 4, h. 2.5 3t Zürafə h.6 500 Lama h.2 110 Dəvə uz. 3.6, h. 3 690 Kərgədan b/h 1.7 2t At b/h 1.7 550 (ağır yük atı - 1.3 t) Şotlandiya ponisi b/h 0.8 80 Hindistan fili b/h 3.5 6t Uz.-ümumi uzunluq; h.-hündürlük; b/h-belin hündürlüyü; g/u-gövdənin uzunluğu; q. quyruğun uzunluğu

391 EKOLOJI MENECMENT

HEYVANLAR QRUPUNDA NÖVLƏRİN TƏXMİNİ SAYI (heyvaniar aləmində 1эхпиюп 1500

Birhücevrəlilər 263 OOO-dən artıq Bağırsaqbosluqlular 9 OOO-dən artıq Süngərlər 5 000 Hamar qurdlar 13 000 Halqalı qurdlar 18 000 Nemertinlər 1000 Yasü qurdlar 25 000 Civinavaqlılar 280 Mamır qurdlan 4 000 Molvusklar 110 000 Dərisitikanlılar 600 Qılaflılar 1100 Buğumavaqlılar 1500 000- 2 000 000 Xərçəngkimilər 67 000 Hörümçəkkimilər 114 000 Coxavaqlılar 12 000 Həşəratlar 1 000 000 Xordalılar 65 000 Nestərçələr 10 Dəvirmiağızlılar 45 Balıqlar 32100 Suda-qumda vaşayanlar 7 333 Sürünənlər 10 038 Quşlar 10 546 Məməlilər 5 416

BƏZİ CANLILARIN SƏS TEZLİYİNİN YUXARI EŞİTMƏ HƏDLƏRİ (Hs)

Alabəzək kəpəırayin ürtılı 1000 Adi qolyan 7 000 Kərtənkələ 10 000 Qnrbağa 10 000 Göyərçin 12 000 Qıcqıcı qaranqnş 13 000 Oxnyan qnşlar 20 000 Adi koryapalaq 21 000 şimpanze 33 000 Toynq 38 000 Şala cırcırama 90 000 İt 100 000 Yarasa 175 000 insan 20 000 EKOLOJİ MENECMENT

QUŞLARIN YUMURTASININ VƏ BƏDƏNİNİN KÜTLƏSİ

Quş Yumurtanın kütləsi (q) Bədəninin kütləsi (q) Dəvəquşu 1500 90 000 Emu 600 40 000 İmperator pinqvini 500 45 000 Kivi 450 3 500 Qu 350 10 000 Kondor 270 12 000 Qütb qaqarası 177 4 000 Qutan 165 11 000 Qızılqaz 160 4 000 Ağ hacıleylək 115 3 000 Adeli pinqvini 100 6 000 Qaqar 100 2 500 Gümüşü qağayı 90 1500 Hind toyuğu 80 18 000 Adi yapalaq 75 3 200 Tetraçalan 60 1500 Ev toyuğu 60 2 500 Adi çölördəyi 50 1000 İri anqut 45 1100 Firəngtoyuğu 40 2 000 Göy qağayı 40 450 Tetraquşu 35 1200 Çökükburun 25 230 Fitçi cürə 25 330 Döyüşkən cüllüt 22 100 Göy göyərçin 20 300 Qırğı 20 300 Qarğa 20 1200 Adi cüllüt 17 100 Sağsağan 10 300 Adi bildirçin 7 1200 Sığırçın 6 90 Qara uzunqanad 3.5 45 Ququ quşu 3 100 Birəbitdən 3 17 Sərçə 3 35 Bülbül 3 25 Vürok 1.7 13 Kənd qaranquşu 1.7 19 Sahil qaranquşu 1.5 15 Gicitkən kəpənəyi 1.3 9.5 Sarıbaş çahquşu 0.7 5 Bəzəkli elf 0.25 3 Qırmızı milçəkquşu 0.2 1.6

393 EKOLOJİ MENECMENT

QUŞLARIN VƏ QANADLI HƏŞƏRATLARIN UÇUŞ SÜRƏTİ

Növün adı Uçuş sürəti, km / saat

Şahin 60 (ov dalınca şığıyarkən) 270-300 Qara uzunqanad 120-180

Göy göyərçin 73 Qaratoyuq-çilçə 70 Alacadimdik 60 Adi müşkül 60 Adi dolaşa 60 Qaratoyuq 53 Alacəhrə 50 Alacaqanad 50 Fitçi cürə 50 Boz durna 50

Göl qağayısı 50 Adi çölördəyi 50 Boz qarğa 43 Ağ hacıleylək 41 Sərçə 39 Cırcırama 30 Eşşəkarısı 52.2 Bal arısı 22.4

Böyənək 22.4 Çəyirtkə 16 Leş milçəyi 11 Arı 9

Xırıldaq 9 Kələm kəpənəyi 9 Otaq milçəyi 6.4 Malyariya ağcaqanadı 3.2 Mozalan 3 Birgünlük pərvanə 1.8 Şala cırcırama 1.8

394 I-KOLO. л MENECMENT

QUŞLARDA QANADÇALMANIN SANİYƏDƏK! SAYI

Növün adı Qanadçalma tezliyi

Adi çölördəyi 9 Adi vapalaq 5 Zağca 3 Boz duma 2.5 Sərçə 13 Haçıleylək 2 Ev göyərçini 5 Kolibri 100-200

BƏZİ QUŞLARIN UÇUŞ MƏSAFƏSİ

Quş Qışlama yeri yə uçuş yolunun uzunluğu

Qütb su qaranquşu Antarktida sahilləri, Avropa qütb su qaranquşu: 17 000, Şərqi Sibir qütb su qaranquşu: 20 000 - 30 000 km Xırda ballıça Avstraliya rayonu yə Yeni Zelandiya, 15 000 km Qonurqanad kürən çüllüt (Asiya Aystraliya, Yeni Zelandiya, Hayay adalan, məskənli) 14 000-15 000 km, dənizin üstü ilə istirahətsiz 3 300 km Sövüdquşu Cənub-şərqi Asiya, 13 500 km Amur kərgincəvi Cənubi Afrika, 11 000 km - 12 000 km Ötməquşu (Sibir məskənli) Cənubi Afrika, 11 000 km Ağ haçıleylək Cənubi Afrika, 10 000 km Bağ qamışquşu Cənubi Asiya, 10 000 km Tules (Ayrasiya tundrası) Cənubi Amerikanın simal hissəsi Bekas (tənbəleüllüt) Qalapaqoss və Havay adalan Nazikdimdik fırtmaquşu Yuyaladığı yerdən 8 000 - 9 000 km. uzağa uçur Amerika külrəngi ilbizquşu Tasmaniya Yapon eüllütü Tasmaniya, okean üzərindən istiratetsiz 5 000 km uçur lynəquymq uzunqanad (Şərqi Avstraliya Asiya) Pinqyin Bala çıxardığı yerdən 1000 km. uzağa uçur Ququ qusu Cənubi Afrika Qaratoyuq Afrikamn cənub qurtaracağı Cəkçəki Afrikamn müxtəlif yerləri

395 EKOLOJI MENECMENT

ZƏHƏRLI HEYVANLAR

Heyvan Z^ərli orqan Z'^ərin insan orqanizminə təsirinin əlamətləri

Su mərcanı Sancan kapsullar Yandmcı ağn, huşun itirilməsi Meduza xirodropus Sancan hüceyrələr Suluq, dözülməz ağn, husun itirilırraşi, şok Sifnofora fızaliva U Suluq, dözülnraz ağn, ağır vəziyyət yükşək hərarət Skolopendra Ayaqçənələrdəki (çayan) vəzilər Dəri iltihabı, güclü ağn Zəhərli vəziləri olan Qaraqurd Ağnlı, bəzən ölümcül dişləmə xeliserlər Böv Ağnh, nişbətən təhlükəşiz dişləmə Əqrəb Ouvruqdakı iynə Bərk ağnh, nadir hallarda ölümcül şancma Essəkansı Tikam Yavaş-yavaş şəngivənağn Xortumcuğun fConus növlü ilbiz əsasmdakı zəhərli Ölüm hallan nralumdur vəzili çıxınü Davamh güclü ağn, təngnəfəşlik, şürətlənmiş ürək Diadema fasiləsindən Pedisselyarlar dəniz kirpisi döyüntüşü, səngiyən iflic İynəquyruqlular Quyraqdakı tikan Güclü ağn, qan təzyiqinin aşağı düşməsi, əzələlərin iflici, ölüm hallan mümkündür Murena Dişarxası vəzilər 5 növ murenamn dişləməsi ölümcüldür Zebra balığı Tikanlı üzgəclər Dözülnraz ağn, huşun itirilməşi,bir neçə dəqiqədən sonra keçir Dözülnraz ağn, sinir mərkəzlərinin poznlması, huşun Ziyilcə və ya daş-balıq itirilnösi, iflic, ləng sağalma, ölüm hallan məlnmdur Alaca Dəri iltihabı, gec sağalan yaralar Kəskin ağn, ləng səngiyən ağnh əlamətlər, bəzən ölümlə Zəhərli kərtənkələ Dişlər ıraticələnir

Gürzə Kəskin ağn, ləng səngiyən ağnh əlamətlər, bəzən ölümlə ıraticələnir Kəskin ağn, zərdab iyrrasi vurulmazsa ölümlə mticələnir Qaraboyun kobra

Zınqırovlu ilan Dişlər və tüpürcək Korluq Kral kobrası Dişlər Müahcə olunmazsa ölümlə nəticələnir Zərdab iyırasi vuralmazsa 3 dəqiqə ərzində ölümlə Dəniz ilanlan « ıraticələnir Əvvəlki təsirə oxşar, lakin nisbətən zəif təsir Buşmeyster

Huşun itirilməşi, müalicə olunmazsa ölümlə ıraticələıür Mərcan aspidi

Bunqar və ya pama Təngnəfəslik, huşun itirilməsi, ölüm Zərdab iyırasi vuralmazsa ölümlə ıraticələnir Mamba

396 EKOI.OJI MENECMENT

TƏBlƏT ABIDƏLƏRI

DÜNYANIN ƏN UZUN MAĞARALARI

Adı Yerləşdiyi yer Ümumi uzunluğu (km) DÜNYADA Flint-Mamont mağarası ABS, Kentukki 587 Optimistiçeskaya mağarası Ukrayna 230 Xellox İsveçrə 156 Azyornaya mağarası Ukrayna 128 Cevel ABS, Cənubi Dakota 257 Orinbrayer (Orqan) ABS, Qərbi Virciniya 71 Zoluşka Ukrayna 92 Oxo Ouarenya (Palomera-Dolensias) İspaniya, Burqos 47 Uind ABŞ, Cənubi Dakota 46 Aysrizenvelt Avstriya 42 Dan-İr-Oqof Böyük Britaniya, Cənubi Uels 42 Kamberlend ABŞ,Tennesi 37 Dan-de-Krol Fransa, Alp 33 Tromba sistema Fransa, Pireney 32 Sloan-Velli ABŞ, Kentukki 31 Blu sprinq ABŞ, İndiana 31 İzgil-Lankaster Böyük Britaniya, İngiltərə 31 Tantal Avstriya 30 Karlsbad mağarası ABŞ, Nyu-Meksiko 29 Daxşteyn mağarası Avstriya 28 Mamont mağarası Avstriya 26 Xoul ABŞ, Qərbi Virciniya 26 Fem ABŞ, Alabama 25 POSTSOVET ÖLKƏLƏRİ ÜZRƏ Optimistiçeskaya mağarası Qara dəniz sahili 230 Göl mağarası Qara dəniz sahili 128 Xrustalnaya mağarası Qara dəniz sahili 27 Mlınki Qara dəniz sahili 40 Krasnaya mağara Qara dəniz sahili 25 Vorontsov mağarası Krım 12 Böyük mağara Qafqaz 11 Fındıqlı Qarlı mağara Sayan 9 Sumqan mağarası Qafqaz 8 Verteb mağarası Cənubi Ural 8 Qaurdak mağarası Qara dəniz sahili 7 Nazarov mağarası Altay 7 Osennaya mağarası Qafqaz 7 Kapkotan Kutitanqau 6 Bacey mağarası Sayan 6 Konstitusiya mağarası Valday 6 Kunqur mağarası Orta Volqa 6

397 EKOLOJI MENECMENT

DÜNYANIN ƏN DƏRİN MAĞARALARI

Adı Yerləşdiyi yer Dərinliyi (m) DÜNYADA Krubera Gürcüstan 2199 Samma Gürcüstan 1830 Illuzeya sneinaya Gürcüstan 1753 Lamprechtsofen Avstriya 1632 Golfe Mirolda Fransa 1626 Jan-Bernar Fransa 1602 Tolka del Kerro İspaniya 1589 Sistema Huautla Meksika 1545 Saxta Pantyuxina Gürcüstan 1508 Sima de la Kornisa İspaniya 1507 POSTSOVET ÖLKƏLƏRI ÜZRƏ Snejnaya mağarası Qafqaz 1760 Kiyevski mağarası Qissaro-Altay 950 Paryaşşaya ptitsa Qafqaz 515 Soldatskaya mağarası Krım 500 Nazarov mağarası Qafqaz 500 Osennaya mağarası Qafqaz 500 Zabludivşiesya mağarası Qafqaz 470 Oktyabrskaya mağarası Qafqaz 450 Mayskaya mağarası Qafqaz 430 Neidannı mağarası Qafqaz 420 Axtiar mağarası Qafqaz 410 Kaskadnaya mağarası Krım 400 Ruçeynaya mağara Qafqaz 350 Skolnaya mağarası Qafqaz 320 Geoqrafiçeskaya mağara Qafqaz 310 Studençeskaya mağarası Qafqaz 300 Vorontsov mağarası Qafqaz 300 T xibula-Dzevrula Qafqaz 280 Kubinskaya mağarası Sayan 275 Universitetskaya mağarası Qafqaz 266 Yubileynaya mağarası Qafqaz 260 Molodyojnaya mağarası Krım 260 Vaxuşt mağarası Qafqaz 240 Giqantov mağarası Qafqaz 220 Kulsk mağarası Qissaro-Altay 220 Xod kanyom mağarası Krım 210 Medvejya mağarası Qafqaz 205

398 EKOLOJI MENECMENT

DÜNYANIN ƏN HÜNDÜR DAĞ SİSTEMLƏRİ

Dağ sistemi Zirvə (m) DÜNYADA Himalay Comolunqma 8848 Alp Monblan 4807 And Akonkaqua 6960 Kordilyer Mak-Kinli 6194 Cənubi Afrika yaylası Kilimancaro 5895 Sentinel Vinson 5140 Avstraliya Alp dağları Kostyuşko 2230 POSTSOVET ÖLKƏLƏRİ ÜZRƏ Pamir Somoni (keçmiş Kommunizm) piki 7495 Pamir İbn Sina (keçmiş Lenin) piki 7134 Pamir Korcenevskaya piki 7105 Tyan-San Jeniş Çokusu (keçmiş Qələbə) piki 7439 Tyan-San Xan-Tenqri 6995 Qafqaz Elbrus 5642 Qafqaz Dıxtau 5203 Qafqaz Sxara 5068 Qafqaz Kazbek 5033 Kamçatka yanmadası Klyuçev təpəsi 4750 Altay Beluxa 4506 Qafqaz Bazardüzü 4466 Qafqaz Şahdağ 4243 Qafqaz Tufandağ 4201 Kamçatka yanmadası İçin təpəsi 3621 Sayan Munku-Sardık 3491 Çersk dağ silsiləsi Qələbə 3147 Verxoyansk dağ silsiləsi Mus-Xaya 2389 Karpat Qoverla 2061 Ural Narodnaya 1894

DÜNYANIN ƏN YÜKSƏK FƏAL VULKANLARI

Adı Yerləşdiyi yer Hündürlüyü (m) Antofallo Argentina 6450 Quallatiri Cili 6060 Kotopaxi Ekvador 5896 Popokatepetl Meksika 5452 Sanqay Ekvador 5410 Klyuçevskaya Rusiya, Kamçatka 4750 Vrangel Alyaska 4269 Mauna-Loa Havay adaları 4170 Qaleras Ekvador 4083 Fako Kamerun 4070 Akatenanqo Qvatemala 3959

399 EKOLOJI MENECMENT

DƏNIZLƏR VƏ KÖRFƏZLƏR

Adı Sahəsi (km^) Ən böyük dərinlik (m)

SAKIT OKEAN Filippin 5 726 000 110 2 2 Mərcan 4 791 000 9140 Cənubi Çin 3 537 000 5560 Tasman 3 336 000 5200 Fici 3 177 000 7633 Berinq 2 315 000 4151 Oxot 1 603 000 3916 Yapon 1 062 000 3742 Sərqi Çin 836 000 2719 Solomon 755 000 9103 Band 714 000 7440 Yavan 552 000 1272 Bellinshauzen 487 000 4470 Sulavesi 453 000 6220 Rossa 440 000 2972 Sarı 416 000 106 Alyaska körfəzi 384 000 4929 Yeni Qvineya 338 000 2900 Sulu 335 000 5576 ATLANTIK OKEANI Sarqas 6-7 milyon 6995 Uedell 2 920 000 6820 Karib 2 777 000 7090 Aralıq 2 966 000 5121 Meksika körfəzi 1 543 000 3822 Qvineya körfəzi 1 533 000 6363 Skosa 1 300 000 6022 Labrador 840 000 4316 Simal 750 000 725 Qara 422 000 2210 Baltik 415 000 470 Müqəddəs Lavrenti körfəzi 263 000 572 Biskay körfəzi 223 000 4375 HIND OKEANI Ərəbistan 3 862 000 4652 Benqal körfəzi 2 172 000 4694 Böyük Avstraliya körfəzi 1 335 000 5670 Arafur 1 017 000 3680 Lakkadiv 768 000 4131 Andaman 605 000 4507 Qırmızı 450 000 3039

400 EKOLOJİ MENECMENT

Timor 432 000 3300 Fars körfəzi 240 000 102 SİMAL BUZLU OKEANI Barens 1424 000 600 Norveç 1400 000 3970 Hudzon körfəzi 1230 000 258 Qrenlandiya 1 205 000 4846 Sərqi Sibir 944 000 358 Kar 893 000 620 Laptev 672 000 3385 Çukot 590 000 1256 BafRn 530 000 2136 Bofort 476 000 4683 M ______91 000 340

ƏN BÖYÜK SƏHRALAR

Adı Yerləşdiyi yer Litolojitip Təqribi sahəsi (km-*) AVRASİYA Qaraqum Orta Asiya,Türkmənistan 350 000 Oumluq, giUik sahələr Qumluq, gillikvə Qızılqum Orta Asiya, Özbəkistan, Qazaxıstan 300 000 daşlıq şatelər Oobi Mərkəzi Asiya, Monqolustan, Cin Daşlıq, qumluq 2 000 000 Alaşan Qumluq, daşlıq 1000 000 Mərkəzi Asiya, Şimali Cin Təkla-Məkan Qumluq 300 000 Mərkəzi Asiya, Tarim çökəldiyi Tar Hind-Oanq ovalığımn qərbi Qumluq 300 000 Registan İran yaylasımn sərq hissəsi Qumluq 40 000 Böyük Nefud Ərəbistan yanmadasımn şimaiı Qumluq 70 000 Rub-əl-Xali Ərəbistan yanmadasımn çənub-şərqi Qumluq 650 000 Suriya Cənub-qərbi Asiya Qumluq 1 000 000 AFRİKA Böyük Səhra Simaii Afrika Daşlıq, qumluq, gillik 7 000 000-dan artıq Liviya Simaii Afrika Qumluq, daşlıq 2 000 000 Nubiya Simai-sərqi Afrika Qumluq 550 000 Namib Afrikamn çənub-qərbi Qumluq, daşlıq 100 000 Kaiaxari Cənubi Afrika Yanmsəhra 1 000 000 CƏNUBİ AMERİKA Atakama Cənubi Afrikamn qərbi Qumluq, daşlıq 105 000 AVSTRALI YA Böyük Qumiuq Avstraiiyamn şimal-qərbi 360 000 səhrası Qumluq, daşlıq sahələr Böyük Viktoriya Cənubi Avstraliya Qumluq 300 000 səhrası

401 EKOLOJI MENECMENT

ƏN BÖYÜK ADALAR VƏ ARXİPELAQLAR

Adı Sahəsi (km^)

DÜNYA Qrenlandiya 2131000 Yeni Qvineya 800 000 Kalimantan 743 000 Madaqaskar 507 000 Baffin Torpağı 512 000 Sumatra 481000 Xonsyu 230 454 Böyük Britaniya 230 000 Viktoriya 217 000 Eİsmir 200 000 Sulavesi 175 000 Yeni Zelandiya (cənub) 151000 Yava 126 650 Yeni Zelandiya (şimal) 114 000 Nyufaundlend 111000 Kuba 110 900 Luson 105 000 İslandiya 103 000 RUSİYA (arxipelaqları və onlara məxsus adalar) Novaya Zemlya arxipelağı 83 000 Saxalin 76 600 Severnaya 48 900 Novosibirsk adalan 38 400 Severnaya zemlya arxipelağı 37 000 Yu j naya 33 300 Kotelni 23 200 Frans-İosif Torpağı arxipelağı 16 100 Oktyabr İnqilabı 14170 Bolşevitskaya 11300 Kuril adaları 10 500 Komsomolets 9 600 Vrangel 7 670 Zemlya Bunge 6 200 Novaya Sibir 6 200 Bolşoy Lyaxov 4 600 İturup 3 200 Zemlya Georq 2 800 Pioner 1500

402 EKOLOJİ MENECMENT

DÜNYANIN ƏN BÖYÜK ÇAYLARI

Adı Uzunluğu (km) HÖVZƏSİ (km^)

Amazon (Ukayali ilə birlikdə) 7 000 7180 000

Nil (Kagera ilə birlikdə) 6 852 3 400 000

Missisipi (Missuri ilə birlikdə) 6 420 3 238 000

Yantszı 5 800 1 810 000

Ob (İrtışla birlikdə) 5 410 2 990 000

Xuanxe 4 845 754 000

Konqo 4 700 4 000 000

Mekonq 4 500 810 000

Amur (Şilka və Ononla birlikdə) 4 416 1 855 000

Parana 4 400 2 600 000

Lena 4 400 2 490 000

Niger 4180 2100 000

Yenisey 3 500 2 580 000

Volqa 3 500 3 360 000

REGİON ÜZRƏ

Ob 5 410 2 990 000

Lena 4 400 2 490 000

İrtış 4 248 1 643 000

Volqa 3 530 1 360 000

Yenisey 3 500 2 580 000

Aşağı Tunquska 2 989 473 000

Amur 2 824 1 850 000

Vilyuy 2 650 454 000

Kolıma 2129 643 000

403 EKOLOJI MENECMENT

ƏN HÜNDÜR ŞƏLALƏLƏR

Adı Axdığı yer Hündürlüyü (m)

Anhel Venesuela 979 Tugela Cənubi Afrika 948 Üçbacılar Peru 914 Olopena ABS, Havay 900 Yumbilla Peru 896 Vinnufossen Norveç 860 Balaifossen Norveç 850 Puukaoku ABS, Havay 840

DÜNYANIN ƏN BOYUK GÖLLƏRİ

Adı Sahəsi (km^) Ən böyük dərinlik (m)

Xəzər dənizi 371 000 1025 Superior 82400 406 Viktoriya 69 500 84 Huron 59 600 229 Miçiqan 58 000 281 Tanqanyika 33 000 1470 Baykal 31 500 1640 Qreyt Biə 31 000 446 Malavi 30 000 706 Qreyt Slave 28 900 614 Eri 26 000 64 Vinnipeq 24 000 36 Ontario 19 477 244 Ladoqa 18 100 230 POSTSOVET ÖLKƏLƏRI ÜZRƏ Xəzər dənizi 371 000 1025 Baykal 31 500 1640 Ladoqa 18 100 230 Balxaş 16 400 26 Oneqa 9 900 120 Taymır 7 000 28 Xanka 4190 10.6 Çud 3 555 15.3 Çanı 1990 12 Zaysan 1800 10

404 EKOLOJI MENECMENT

Tengiz 1590 8 Beloe (Voloqda) 1290 20 Vıqozero 1250 18 Göyçə (Sevan) 1240 80 Topozero 986 56 Ilmen 982 10

DÜNYANIN METEOREKORDLARI

Meteorekord Qiymət Tarix Yer

Havanın temperaturu (°C) 13.09.192 Maksimal 57.8 2 Əl-Əziziyyə, Liviya 21.07.198 Minimal -89.2 3 «Vostok" stansiyası, Antarktida Maksimal orta illik 34.4 1960-1966 Dallol, Həbəşistan

Minimal orta illik -57.8 1958 Əlçatmazlıq qütbü, Antarktida Yağıntıların miqdar (mm) 04.07.195 Dəqiqədə 31.2 6 Yunionvill,ABS 15.03.195 Sutkada 1870 2 Silaos, Reyunyon Ayda 9299 07.1861 Çerapunci, Hindistan İldə 26461 1860-1861 Çerapunci, Hindistan Atmosfer tez^yiqi (mbar) 31.12.196 Maksimal 1083.3 Q Aqata, Krasnoyarsk vilayəti 24.09.195 Minimal 873 _ o ______Filippin, tayfunun mərkəzi Küleyin sürəti (metrfsaniyə) 12.04.193 Ani şiddətlə sürəti 104 4 Vaşinqton dağı, ABS Bir neçə dəqiqə 12.04.193 ərzində orta sürəti 101 4 Vaşinqton dağı, ABŞ

Orta aylıq 24.9 07.1913 Denison bumu. Antarktida Orta illik 19.4 1912-1913 Denison burnu. Antarktida Qar örtÜ^^nHn hündürlüyü (m) Maksimal 11.5 09.05.191 Tamarak, Kaliforniya, ABŞ _ 1 ______Dolu dənəciyinin çəkisi (q) 14.04.198 Maksimal 1000 _ ^ ______Qopalganc, Banqladeş İl ərzində günəşli günlərin sayı (saat/il) Ən çox 4300 Orta illik Cənubi Səhra

405 EKOLOJİ MENECMENT

AZƏRBAYCANIN BƏZİ METEOREKORDLARI

Meteorekord Qiymət Tarix Yer

Havanın temperaturu CC) Maksimal 46 1 - 2.08.2000 Ordubad, Culfa Minimal -45 Böyük Qafqaz (4000 m)

Yağıntıların migdan (mm) Dəqiqədə 11.2 mm 19.08.1964 Əlibəy (Böyük Qafqazm Cənub yamacı) Sutkada 334 mm 16.08.1955 B üyə sər k. (Lənkəran) İldə 2767 1959 Gəairan k. (Lənkəran) Küləvin sürəti (metr/sanivə)

Ani şiddətlə sürəti 45-47 Neft Daşları Çar örtüyünün hündürlüyü (m) Maksimal 0.90 M Əlibəy (Böyük Qafqazm Cənub yamacı) Dolu danacivinin ölçüsü (sm) Maksimal 8-10 sm 21.06.2004 Lahıc qəs. (İsmayıllı) II srzinds gflnssli gflnUrin sayı (saatAl) Ən çox 2900 Arazboyu düzü (Naxçıyan)

İNSANIN TÜK ORTUYU

Baş tükünün sayı: Sansın 150 000 Şabalıdı (saten, qumral) 110 000 Qara 100 000 Kürən 90 000 Kirpiklərin sayı: Yuxan 150 - 200 Aşağı 50 -100 Bədəndə tüklərin şayı 25 000 Kirpiklərin uzunluğu: Yuxan 8 -12 mm Aşağı ______6-8 mm Gündəlik artım: Baş tüklərinin 0.5 - 0.7 mm Saqqal tüklərinin 0.6 - 0.8 mm Baş tüklərinin gündəlik tökülməsi 50 -120 Kirpiklərin həyat müddəti 150 gön Tükün möhkəmliyi 80 q

406 EKOLOJI MENECMENT

İNSANIN SƏRF ETDİYİ SUTKALIQ ENERJİ

Zehni əmək işçisi 2200 - 2400

14-15 yaşlı şagird 2400 - 2500

Dərzi, həkim 2600 - 2800

Tələbə 2800 - 3000

Traktorçu 2900 - 3000

Çilingər 3300

Tökməçi 3200 - 3400

Əkinçi 3600

Malakeş 3900

Bənna 4000

Kənd təsərrüfatı işçisi, idmançı 4000 - 4500

Biçinçi 7200

İNSANIN SUTKALIQ QİDA NORMASI (q) əlavə məlumatlar: www.tac.om.za/communilv/fıles/fıle/xenoDhobia/IntulNonmSUmdarts.vdf

Çörək-bulka məmulatları 330

Kartof 265

Süd və qatıq 450

Ət və ət məhsulları 205

Balıq və balıq məhsulları 50

Şəkər və qənnadı məmulatları 100 Heyvan mənşəli yağ 15

Pendir 18 Kəsmik 20 Yumurta 40

Təzə meyvə-tərəvəz 660

407 EKOLOJI MENECMENT

ŞƏKİLLƏRİN MÜƏLLİFLƏRİ VƏ MƏNBƏLƏR

VII Fəsil Başlıq fotosu Ehnan Yusifov lA Elman Yusifov

7.5 httD://w ww.hv2los.de/en/technoIoev/technoIo2icaI-back2round/bacterioDha2e- bi0l02v.html

7.6 httD://kids.britannica.com/comDtons/art-I67027/Like-animaI-ceIIs-Dİant-ceIIs- have-an-outer-membrane-cvtoplasm 7.7 Elman Yusifov 7.9 httD: // marine-worId7.bIo2SDOt.com/20I I/II/red-seaweed-in-casnian-sea.htmI 7.11 httD://\\\\\v.tvarrcnDhot02ranİTİc. co.uk/05613-volvox 7.12a Elman Yusifov

7.12b http://en.wikipedia.org/wiki/Fucus vesicuiosus#mediaviewer/File:Fucus vesiculosus Wales, i pg 7.14 Həsrat Heydərov 7.15a Nəzakət İsaveva 7.15b Elman Yusifov 7.15C Elman Yusifov 7.15d Elman Yusifov 7.156 Elman Yusifov 7.151 Həsrət Heydərov 7.16a Elman Yusifov 7.16b Həsrət Heydərov 7.16C Azərcin Muradov 7.16d Nəzalat İsayeva 7.17 Elman Yusifov 7.18 Elman Yusifov 7.20 Elman Yusifov, Natalya Sneqovaya, Nəzakət İsayeva 7.21a httDs://ru.wikipedia.or2/

7.21b http://www.nrca-railroad.com/wccd-conlrol-seminar/members/weed-id- powerpoint/fems-and-thheir-allies/scou ringru sh20maydrycreek 1 7.22 Elman Yusifov 7.23a Elman Yusifov 7.23b Vüqar IH'imov lıttD://ruisoares65.pbworks.eomAt/Da2e/71624270/Resumo%20e%20 7.23C introdu%C3%A7%C3%A3o%20te%C3%B3rica%20antU%C3%A3%202013

7.25 Nəzalat İsayeva 7.26a,b Elman Yusifov 7.26C Emil Xəlilov 7.27a Hartmut Mueller, Elman Yusifov 7.27b Elman Yusifov

7.27C Azərçin Muradov

408 EKOLOJI MENECMENT

7.29a Elman Yusifov

7.29b httD://hr.wikİDedia.oru/vviki/Kuka (bilika)#mediaviewer/ Datoteka:Dioscoreaceae - Tamus communis - Tamaro-3.JPG

7.29C-d Elman Yusifov 7.29e Yevgeniya vo Aleksandr Nocofovlar 7.29f Azərçin Muradov 7.29İ Nigar Ağaveva 7.30a Söhrab Abbasov 7.30b Arzu Məmmədov 7.30C Vüqar Kərimov 7.30d Nigar Ağaveva 7.30e Nəzakət tsayeva 7.30f Vüqar Kərimov 7.31a Azərçin Muradov 7.31b Nigar Ağayeva 7.3İC Tariyel Talıbov 7.31d Elman Yusifov 7.31e Arzu Məmmədov 7.31f Tariyel Talıbov 7.32a Nigar Ağayeva 7.32b,C Vüqar Kərimov 7.32d-e Elman Yusifov 7.32f Nigar Ağayeva 7.32) Elman Yusifov 7.32h Nəzakət İsayeva 7.32İ Vüqar Kərimov 7.33a-b,7.34 Elman Yusifov 7.35a Nigar Ağaveva 7.35b-C Elman Yusifov

7.35d Nigar Ağayeva 7.36a Nigar Ağayeva 7,36b Kəmalə İsmayılova 7.36c-d Elman Yusifov 7.37a Vüqar Kərimov 7.37b Elman Yusifov 7.37C Vüqar Kərimov 7.37d Elman Yusifov 7.42a-C Həsrət Heydərov httD://mvcoweb.narod.ru/fun2İ/Submitted/LAV/Qathrus archeri 1 LAV 20070 7.43a 729.

7.43b http://fr.wikipedia.0rg/wiki/Boletus cal0pus#mediaviewer/Fichier:Boletus. calopus2.-. lindsey .jpg

409 KKOLOJI MENECMENT

7.43C Natalya Sneqovaya 7.43d littn:/A\ w w w ildaboutbritaiii.co.uk/Dİctures/showfulLDhD?Dhoto=86422 7.43e htti)://saratoeawoodswaters.blo2SDOt.com/2011/10/2reat-dav-for-trail-or-two.bt

7.431 htti)://users.skynet.be/bsl33881/chamDis/leDiotatomentellafo. rubidella fyd) 1. htm 7.44a httD:/A\ w w. im codb.fr/ftche.DhD?senre=Leucoa2aricus&esDece=macrorbizus 7.44b htti)://bo tanv.cz/cs/leucoa2aricus-nvmDharum/ 7.44C Ehnan Yusifov 7.44d Natalya Sneqovaya 7.446 htto://news.distractif\.com/2eek/2i-shrooms-to-make-vou-swoon/ 7.441 Ehnan Yusifov 7.45a Ehnan Yusifov 7.45b Nəzakət Isayeva 7.45C Elşad Əs2ərov, WWF-Azərbaycan 7.45d Natalya Sneqovaya 7.456,1 Həsrət Heydərov httD://mycoweb2.narod.ru/Submitted/ASN/Cortinarius collinitus ASN 201o090 7.46a 4.

7.46b Ehnan Yusifov 7.46C htti)://w ww.cestavsetas.com/el-Daraue-natural-de-los-alcomocales-de-cadiz/ 7.46d lıüD://commons.wikimedia.or2/wiki/File:Tubcr aestivum Valnerina 002.jp2

7.466 hllD://Mww.astumatura.com/foto2rafia/sctas-hon20s/2caslnlm-fimbriatum- fr-i/602i.html 7.47a,b Həsrət Heydərov 7.47C httD://mycoDortaLor2/Dortal/ima2elib/im2details.Dhp?im2İd=1526 7.47d http ://wvw.Dodmoskov ie.com/mozhno-U-est-sataninski i-2rib/ httDs://m.wikipedia.or2/wiki/%DO%AD%DO%BD%Dl%82%DO%BE%DO 7.476 %BB%DO% BE%D0%BC%D0%B0_%D1%8F%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%B8%

7.47f httD://mycoweb.narod.ru/fun2İ/A2aricales/Clitoc\be cenıssata.İP2 7.48a Elşad Əs2ərov httDs://m. Wikipedia.or2/wiki/%D0%93%D0%B8%D0%B3%Dl%80%D0%BE %D 7.48b !%86%D0%B8%D0%B1%D0%B5 %D0%BA%D0%BE%D0%BD%D0%B8 %D1%87

7.48C http://itwikipedia.oru/wiki/Hvpholoma fasciculare#mediaviewer/ File:Hvpholoma fasciculare. ,IP2 7.48d Jean-Pol Grandmont

7.486 htto://wvw.leif2Oodwin.co.uk/Fun2İ/Mvcena7o20nııra.html 7.48f htto://eco-boom.com/vadovitve-2ribv-krvma/ 7.49a.C.d Nəzakət İsayeva 7.49b Natalya Sneqovaya

7.49 Elman Yusifov

410 1:KOI-OÄ MENECMENT

7.52 İlham Ələkbərov 7.53a httD://corsDecies.medrecover.or2/Dhotos/SDonsia officinalis2 lllotForadatCabrera EB.İpg Francois Comu. httD:/Av\vw.2urumed.ors/wD-content/uDİoads/2012/02/Zaınami- ECerama-Okinawa-JaDon. İD2 7.55a,c Adil Əliyev 7.55b httD://www.lİAl.net/Clt/Ani/Arl/Caı/Max/max004.İD2 7.55d Elman Yusifov 7.56a Elman Yusifov 7.56b-l Adil Əliyev, Könül Tagıveva 7.57 George Chemilevsky 7.58 Nəzakət İsaveva 7.59 Elman Yusifov httD:/Avww.thediarvofanalzheimerscare2İver.comAvn-content/ 7.60a uploads/20l4/06/l280px-Wolfspinnel. i pg 7.60b-d Elman Yusifov 7.61a George Chemilevsky 7.61b http ://gallery h i p.com/a ndroctonus-bicolor. h t ml 7.61c-d Elman Yusifov 7.62,7.63 Elman Yusifov httn://zamunda-net.com/%D0%B8%D0%BD%Dl%82%D0%B5%Dl%80%D0 7.64 %B5%Dl %81 %DO%BD%DO%BE/%DO%Bl%DO%BO%DO%B2%DO%BD%DC)%

7.65a htto://wvm.fotosima2enes.or2/svmohvla 7.65b http: //eommons. wikimedia. Org/wild/File: Pauropus huxleyi. j pg 7.66a-c, 1 Elman Yusifoy 7.66d Fom Kirsehey

7.66e htto://animalworld.com.ua/news/Medvedka-obvknovennaia-ili-sverchok-krot- Gryllotalp a-gryllotalpa 7.67,7.68 Elman Yusifoy 7.69a Nigar Ağayeya 7.69b Nigar Ağayeya, Mick Lobb 7.69C Elman Yusifoy 7.70a Nigar Ağayeya 7.70b Flartmut Mueller 7.70c.d,f,g,b Elman Yusifoy 7.70e Nigar Ağayeya 7.71a,d,e,l Elman Yusifoy 7.71b Jimmy Floffman 7.7İC Kəmalə İsmaydoya 7.72a htto://gallery.kunzweb.net/main.nhn?22 itemld=22770 7.72b Nigar Ağayeya ...... 7.72C-d Elman Yusifoy

411 EKOLOJİ MENECMENT

7.73 Elman Yusifov 7.73a b. Christian Fischer, c. Nigar Ağayeva, d, f-g.. Elman Yusifov, e. Fiəsrət Fievdərov 7.73b Elman Yusifov

I.IA LFİerder, M.Pouwels 7.75 Elman Yusifov 7.76 httD://www.tnu.Dodelise.ru/docs/index-319927.html httD://wonderfulseaworld.blO2SDOt.eom/2012/03/seres-estranhos-e-abissais- u, parte-2.html; httD://www.kndalaut.eu/it/dnh/4945A''endita-Foto/Aseidia-soeiale 7.78 bttn://slv-woerth.de/Fischlexikon.htm 7.79 bttD://vertebrates.si.edu/fishes/coelaeanth/eoelaeanth wider.html 7.80 httD://fr.aeademie.m/Dİctures/frwiki/66/Bonneville Ladder.ing 7.81. Namik Mustafayev 7.82a-d Gülbəniz Qasımova 7.82e Elman Yusifov 7.821 www.ecosvstema.ru 7.83a W.Wuster 7.83b httus://www.flickr.eom/Dhotos/58292464fä').N06/747i080350/ 7.83C Bayram Köçmen 7.83d Şəbinə Bünyadova 7.83e Froy Hibbits 7.831 Təvəkkül İsgəndərov 7.83a,h Şəbinə Bünyadova 7.84a httu://animaldiversitv.ummz.umich.edu/accounts/Craniata/Dictures/collections/ contributors/farhang torki/Apannonicus3/ 7.84b Sergey Boaarets 7.84C Gülbəniz Qasımova 7.84d htti')://\ryvw.inaturalist.or2/taxa/116232-Trachvlenis-aurata-transcaucasica 7.84e Sahib Əhmədov 7.841 Elman Yusifov

7.85 Hartmut Mueller 7.86a-c,e Hartmut Mueller 7.87,7.88 Hartmut Mueller 7.89a,b Həsrət Fleydərov 7.89C Azərçin Muradov 7.89d Tariyel Talıbov, WWF-Azərbaycan 7.89e Nigar Ağayeva 7.891 htto: // animalnicture sarchive .com 7.90a htto://www.natureDhoto-cz.eu/barbastella-barbastellus-Dİctu re-3032.html 7.90b Nicat Həsənov, İıina Rəhmətulina 7.90c,e Nicat Həsənov, İıina Rəhmətulina 7.90d httD://2eres-asso.org/Nouwelles observations-mammiferes.html

412 EKOLOJI MENECMENT

7.91a K. Kucharskl, D. Kucharski 7.9lb Elman Yusifov 7.9lC Daniele Occhiato 7.9ld Nigar Ağayeva 7.91e Həsrət Heydərov 7.91 Natalya Sneqovaya 7.92a WWF -Azərbaycan 7.92b Vadim Kirilyuk 7.92c,d WWF, EIF, Azərçin Muradov, Elşad Əsgərov 7.92e Nikolay Usik 7.92f Tariyel Talıbov, WWF-Azərbaycan 7.92g http://en.wikipedia.0rg/wiki/File:Striped Hyena s.İp2 7.93a Elman Yusifov 7.93b http ://www. hrod. org/archive/wildlife/rupicapra.php 7.93c,d Tariyel Talıbov, WWF-Azərbaycan 7.93e Elman Yusifov 7.93f Elşad Əsgərov, WWF-Azərbaycan VIII Fəsil Başlıq fotosu Elman Yusifov 8.1 Qərib Məmmədov 8.2 SOCAR 8.3 http://www.etoretro.ra/pic39043.htm 8.4 Elman Yusifov 8.5. Qərib Məmmədov 8.6. Elman Yusifov 8.8 Elman Yusifov 8.10 Mahmud Xəlilov, Elman Yusifov 8.11 Elman Yusifov 8.12 Vüqar Məmmədov 8.13 Könül Tağıyeva 8.14 Qərib Məmmədov 8.15a,d,e,f Elman Yusifov 8.15b,c Hartmut Mueller 8.16a-d Elman Yusifov 8.16e Emil Xəlilov 8.17 Elman Yusifov 8.18 Qərib Məmmədov 8.19,8.20 Elman Yusifov 8.21 Azərçin Muradov 8.22,8.24 Elman Yusifov

413 EKOLOJI MENECMENT

IX Fəsil Baslıa fotosu Cəmilə Bəndəliveva 9.7 Cəmilə Bəndəliveva 9.8 Cəmilə Bəndəliveva 9.9 Cəmilə Bəndəliveva 9,10 Cəmilə Bəndəliveva httns://www.faeebook.eom/Dhoto.nhn?fbid=117260874993645&set=a.l053439995 9.11 186 1 AAAA1 '■ A1 AAlPk"? P 1 P.*l A ------9.12 Eknan Yuşifov X Fəsil Başlıq fotosu Cəmilə BəndəHveva 10.2a,b Həşrət Heydərov I0.2c,d Eknan Yuşifov 10.11 Cəmilə Bəndəkyeva XI Fəsil Başlıq fotosu Fərid Xaymlin XII Fəsil Başlıq fotosu Elman Yuşifov 12.17 “Təmiz Şəhər” ASC 12.18 “Təmiz Şəhər” ASC

12.19 “Təmiz Səhər” ASC AR Alternativ və Bərpaolunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentliyi 12.20 ABEMDA 12.21 12.22 ABEMDA S.378 Eknan Yusifov S.384 Eknan Yusifov

Müsllijldr oxuculardan öz qeyd V3 tövsiyslmni vumammadov@,Yahoo.com V3ya vusifov [email protected] ünvanlarına göndsrmsyi xahiş edirbr.

414 KKOI.OJI MENECMENT

(Azərbaycan dilində)

1. Abbasov H., Mnstafayev H., Məmmədova Ç., İsmayılov R. Onnrğalılar zoologiyası (Ali məktəblər üçün dərslik). B.: Bakı Universiteti nəşriyyatı, 1999,- 432 s. 2. Abutalıbov M., Hacıyev V. Azərbaycamnbitki örtüyü. B.: İşıq, 1976. - 48 s. 3. Ağamalıyev K, Əliyev A., Süleymanova İ., Məmmədova A. Hidrobiologiya. Ali məktəblər üçün dərslik. B.: AzTU Mətbəəsi, 2010. - 484 s. 4. Ağayev B., Dadaşova Z., Zeynalova Z. Onnrğalılar zoologiyası. Dərslik. B.: Nurlar, 2013. -424 s. 5. Aslanov H., Səfərli S. Azərbaycamn neftlə çirklənmiş torpaqlan. Onlaım rekultivasiyası və mənimsənilməsi. B.: Nasir, 2008. - 203 s. 6. Azərbaycan Respublikasında bioloji müxtəlifliyin qoranması və davamlı istifadəsiıra dair Milli Strategiya və Fəaliyyət Plam. B.: 2006. - 24 s. 7. Azərbaycan Respublikasımn inzibati ərazi bölgüsü. Məlumat toplusu - 2013. B.: AR Milli Məclisinin nəşri, 2013. - 478 s. 8. Azərbaycamn statistik göstəriciləri. AR Dövlət Statistika Komitəsi. B.: 2013. - 804 s. 9. Azərbaycanda ətraf mühit, meşəçilik, balıqçılıq və ovçuluq təsərriifatlan. AR Dövlət Statistika Komitəsi. B.: 2013. - 133 s. 10. Azərbaycamn aqroiqlim xüsusiyyətləri (statistik nralumatlarla). Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi. Bakı, 2002. -200 s. 11. Azərbaycamn heyvanlar aləmi. 3 cilddə. B.: Elm,2002 - 2004. 12. Azərbaycan Respublikasımn Qırmızı Kitabı. Fauna. II nəşr. B.: Şərq-Qərb,2013. - 517 s. 13. Azərbaycan Respublikasımn Qırmızı Kitabı. Flora. II nəşr. B.: Şərq-Qərb,2013. - 673 s. 14. Biomüxtəlifliyin genetik ehtiyatlan. I Beynəlxalq Elmi Konfrans. AMEA Genetika İnstitutunun əsərləri. Bakı, 2006. 15. Biomüxtəhflik və bitkilərin introduksiyası. Beyıralxalq elmi konfransın materiallan. 16.2 cilddə. Bakı, 2009. 17. Caspian Energy-Azərbaycan. Beynəlxalq Analitik Jurnal. 2011, Nöl. 18. Cəfərova S., Əhmədov S., Bünyadova S., Əsgərova S. Azərbaycanda yayürmş suda-quruda yaşayanlarmvə sürünənlərintəyinedicisi (dərs vəsaiti). B.: AZTUMƏTBƏƏ,2014. - 148 s. 19. Eminov Z. Azərbaycamn əhalisi. B.: Elm, 2005. - 558 s. 20. Ələkbərov İ., Yusifov E.,Əliyev S.,Məmmədov Z. və b. AMEA Zoologiya İnstitutu - müstəqilliyin 20 ili ərzində. B.: Nurlar,2011. -14 s. 21. Əsgərov A. Azərbaycamn ali bitkiləri. 3 cilddə B.: Elm, 2005 - 2008. 22. Əsgərov A. Azərbaycan florasının konspekti. B.: Elm, 2011. -204 s. 23. Göyçaylı Ş. Coğrafi ekologiyanın əsaslaaDərslik. B.: Elm,2004. - 406 s. 24. Göyçaylı Ş., Mikayılov N. Ətraf mühitin mühafizəsi və təbii ehtiyatlardan səmərəh istifadə. B.: Elm, 1996.-160 s. 25. Hacıyev V., Musayev S. Azərbaycamn paxlalı bitkiləri. B.: Elm, 1996. -112 s. 26. Həsənov Ə.Ş. Azərbaycan ekologiyası təbiəti mühafizə 1969-1998. B.: Press-Alyans, 1998. -160 s.

415 EKOLOJI MENECMENT

27. Xankişiyev B. Sığorta fəaliyyətinin əsaslan. Dərs vəsaiti. B.: İqtisad Universiteti Nəşriyyatı, 2006. - 274 s. 28. Xəlilov S., Səfərov C. Azərbaycan Respnblikasmda havanın orta temperaturunun və atmosfer yağmtılanmn aylıq və illik normalan (1691 - 1990-cı illər). Bakı, 2001. -110 s. 29. İbrahimov A.Ş., Abdulova Z.A., Mehdiyeva L.N. Mikologiya (dərslik). B.: Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2008. - 319 s. 30. Mahmndov R. Azərbaycanda təhlükəli hidrometeoroloji hadisələr. B.: Ziya, 2014. -131 s. 31. Mehbalıyev M.M. Xəzər dənizinin ekoloji vəziyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin “Təbii sərvətlərin qiymətləndirilməsi və təbiətdən istifadə” mövznsnndakı elmi-praktiki konfransımn tezisləri. Bakı, 2003. s. 283 - 286. 32. Məmmədov M., Əsədov K., Məmmədov E Dendrologiya. B.: Azərbaycan Ensiklopediyası, 2000. - 388 s. 33. Məmmədov Q., Xəlilov M. Ensiklopedik ekoloji lüğət. B.: Elm, 2008. - 728 s. 34. Məmmədov Q., Yusifov E., Xəlilov M., Kərimov V. Azərbaycamn ekoturizm potensialı. 2 cilddə. B.; Şərq-Qərb, 2012. 35. Məmmədov Q., Xəlilov M., Məmmədova S. Ekoloji atlas. B.: Kartoqrafiya Fabriki, 2010. -176 s. 36. Məmmədov Q., Xəlilov M. Azərbaycamn meşələri. B.: Elm, 2002. - 472 s. 37. Məmmədov Q., Xəlilov M. Ekologiya və ətraf mühitin mühafizəsi. B.: Elm, 2005. - 880 s. 38. Məmmədov S. Tamyaq dünyamızı, vətənimizi, özümüzü və ya hər kəs üçün ekologiya. B.: Nmlar, 2009. -350 s. 39. Məmmədov V.Q., Mustafayeva A.İ. Bioetika, hüquq və insan hüquqlan. Monoqrafiya. B.: Elm və təhsil, 2013.-297 s. 40. Məmmədov V.Q. Genetik modifıkasiya olunmuş qida məhsulları. Dərs vəsaiti. B.: Elm və təhsil, 2013. -156 s. 41. Məmmədov V.Q. Heydər Əhyev Fondunun Azərbaycamn sosial inkişafına verdiyi töhfələri. “Dirçəhş - XXI Əsf’, Noı68 /May 2012 (Xüsusi Buraxıhş). Bakı, s.ll6 -125. 42. Məmmədova A. Göy-göl Dövlət Qorağunun yarpaq-gövdəh mamırlan. Dissertasiya avtoreferatı. B.: Çaşıoğlu, 2009. - 19 s. 43. Mehdiyeva N. Azərbaycamn dərman florasımnbiomüxtəlifliyi.B.: Letterpress, 2011. -188 s. 44. Mustafayev Q. Azərbaycanda omitofaunamn taksonometrik spektri. B.: Bakı Universiteti Nəşriyyatı, 2004. - 35 s. 45. Naxçıvan Muxtar Respublikasımn Qırmızı Kitabı. 2 cilddə. Naxçıvan: Əcəmi. 2006 - 2010. 46. Naxçıvan Muxtar Respublikasımn onurğasızlar faunasımn taksonomik spektri. AMEA Naxçıvan Bölnrasi. Bioresurslar İnstitutu. Naxçıvan: Əcəmi, 2014. - 320 s. 47. Nəbiyev N. İqtisadiyyat, Cəmiyyət və Ekoloji mühit. B.: Ağrıdağ,2000. - 696 s. 48. Nuriyev C., Əsgərov Ə., Əhmədov Z. Ekologiya hüququ. Dərslik. B.: Qanun, 2003. - 348 s. 49. Nuriyeva M.Ə. Cənnbi Xəzərin göy-yaşıl yosunlanmn (Cyanophyta) taksonomik stmkturu. Azərbaycan florası: bitkiliyin istifadəsi və qorunması. B.: Elm, 1999. s. 58 - 60. 50. Rizayeva S., Ramazanov M. İqtisadiyyat. Dərslik. B.: Nəşriyyat poliqrafiya mərkəzi, 2014. - 344 s.

416 EKOLOJİ MENECMENT

51. SaməndərovS.. Azərbaycanda sığorta işinin təşkili tarixindən. Azərbaycanın vergi jurnalı, 1/2013. s. 165 -180. 52. SOCAR 2010: Təbiətlə harmoniyada. B.: Nurlar, 2010. - 352 s. 53. Sadıqov A. Azərbaycama yeməli göbələkləri. B.: Elm, 2007.-124 s. 54. Tuayev D. Azərbaycan quşlanmn kataloqu. B.: Şur, 1996. - 240 s. 55. Vəliyev A. Azərbaycanda ətraf mühit. Statistik Məcmuə. B.: Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi, 2009. - 271 s. 56. Yaqubov Q. Azərbaycan Respublikasının texnogen-pozulrouş torpaqlarının tədqiqi, genetik xüsusiyyətləri və onlann rekultivasiya yollan. B.: V^tən, 2003. - 203 s. 57. Yusifov £., Hacıyev V. Hirkan Biosfer Rezervatı. B.: El-AUiance, 2004. -168 $. 58. Yusifov E.,Təhməzov B. Ətraf mühit, həyat, iqtisadiyyat. B.: Eİ-ALİiance, 2004. - 334 s. 59. Yusifov £.,Təhməzov B., Əsədov K. Azərbaycanın bioloji təbiət abidələri. B.: Adiloğlu, 2004. -564s. 60. Yusifov £., tsayeva N. Alternativ enerji mənbələri. B.: Nat, 2004. • 44 $.

(rus dilində)

1. лгамалиев Ф.Г. Инфузории Каспийского моря. Л.: Наука, 1983. - 232 с. 2. ллвердиева С.М. Флора лишайников Алшерона. Автореферат диссертации. Баку, 1987.-18 С. 3. Алекперов И.Х. Свободноживущие инфузории Азербайджана, (экология, зоогеография, практическое значение). Б.: Элм, 2012. -520 с. 4. Алиев Б., Алиев И. Проблемы эрозии в Азербайджане и пути ее решения. Б.: Нурлан, 2000.-121 е. 5. Апарин Б.Ф. Красная книга почв Ленинградской области. СПб.: Аэроплан, 2007. - 320 с., рус., англ. 6. Арустамов Э.А. Природопользование. Учебник. М.: Дашков и КО, 2002. - 276 с. 7. Асадов К.С., Асадов Л.К. Дикорастущие плодовые растения Азербайджана. Б.: Азербайджан Милли Энсиклопедиясы, 2001. - 2S6 с. 8. Лшихмина Т.Я. Экологический мониторинг: Учебно-методическое пособие. М.: Академический проект, 2005. - 416 с. 9. Биелло Девид. Консервативный взгляд на климат. //В мире науки, №9,2007. с. 10 -11. 10. Бринчук М.М.Экологическое право (право окружающей среды). М.; Юрисгь,2000.- 688 с. 11. Васильков Б.П. Съедобные и ядовитые грибы средней полосы европейской части России: Определитель. СПб.: 1995. -189 с., ил. 12. Гаджиев В.Д., Юсифов Э.Ф. Флора и растительность Кызылагачского заповедника и их биоразнообразие. Б.: El-ALliance, 2004. -182 s. 13. Гаджиев В.Д., Кулиева Х.Г., Вагабов 3. В. Флора и растительность высокогорий Талыша. Баку: Элм. -1979. - 148 с.

417 EI«>LOJl MENECMENT

14. Залесский Л.Б. Экологический менеджмент: Учебное пособие для вузов. М.: ЮНИТИ- ДАНА, 2004.-226 с. 15. Ибрагимов Ш.Р.Паразиты и болезни рыб Каспийского моря (зколого-географический анализ, эпизоотояогическая и эпидемиологическая оценка). Б.: Элм, 2012. - 4оо с. 16. ] Ильиных И.А. Экологическая этика. УЧебное пособие. Горно-Алтайск: РИО ГАГУ, 2009. -434 с. 17. Карягин И.И. Флора Апшерона. Б.: Красный Восток, 1952. - 439 с. 18. Кацов В. Глобальное потопление: вызов для России. //В мире науки, №9,2007. с. 83 - 85. 19. Колесников С.И. Биология с основами экологии для студентов вузов. Ростов н/Д.: Феникс, 2004. - 224 с. 20. Логиновская Л.М, Силич Т.В., Ставрапольцева С.А. Биоэтика и экоэтика. Минск: МГЭУ им Сахарова, 2008. -184 с. 21. Манафов Л.А. Партеншы и церкарии трематод моллюска Ме1апор$1$ ргаетогза (1., 1758) бассейна Средней Куры в пределах Азербайджана. Баку: Ну1шар,2010. - 260 с. 22. Микаилов Т.К. Паразиты рыб водоемов Азербайджана. Б.: Элм, 1975. - 299 с. 23. Моткин Г.А. Экологическое страхование: итоги и перспективы. Москва: Экопроект, 2010. - 70 С. 24. Муравей М. Экология и безопасность жиэнедеягеяыюсги.М.: ЮШТГИ-ДАНА,2000.- 447 с. 25. Мусаев С.Г, Злаки Азербайджана. Б.: Элм, 1991. - 421 с. 26. Новиков Ю.В. Экология, окружающая среда и человек. М.: ФАШ»-ПРЕСС,2005.- 736 С. 27. Новрузов В.С. Флорогенетический анализ лишайников Большого Кавказа и вопросы их охраны. Б.: Элм, 1990.- 324 С. 25. Первое национальное сообщение Азербайджанской Республики по ра- мочной конвенции ООН об изменении климата. Государственный Комитет по Гидрометеорологии Азербайджана (ПНС). Баку, 2000. - 88 с. 29. Первое Национальное Сообщение Азербайджанской Республики об иэ-менении климата. II фаза. Меры укрепления потенциала по изменению кли-мата в приоритетных областях экономики Азербайджана. ПРООН/ГЕФ. Баку, 2001. - 64 с. 30. Печчеи Л. Человеческие качества. М.: Прогресс, 1985. • 83 с. 31. Под ред. Мишадкиной Т.В., Кундаса С.П. Основы экологической этики. Учебное пособие.Минск: МГЭУ им Сахарова, 2008. - 292 с. 32. Программа Развития ООН и Региональное Бюро по Европе и СНГ, 2003. -380 с. 33. Рахматулина И.К. Рукокрылые Азербайджана. Б.; СВС, 2005. - 476 с. 34. Ричард 5. Примак. Основы сохранения биоразнообразия /Пер. с англ. Якименко О.С., Зиновьевой О.А.М.: Издательство научного и учебко-метсдического центра, 2002. - 256 с. 35. Сафаров И.С., Олисаев В.А. Леса Кавказа; Социально-экологические функции. Владикавказ; Ир, 1991. - 271 С. 36. Серов ГП. Экологический аудит. Концептуальные и организационно-правовые основы, м.: Экзамен, 2000. - 768 с.

418 EKOLOJI MENECMENT

гепоновских A.C. Экология: Учебник для вузов. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2001. - 703 с. правочник по управлению в области охраны окружающей среды (ПРОН и РИБЕС). гике Гэри. Руководство по улучшению климата. //В мире науки, N*1,2007. с. 17 - 20. фбинский Ю.С. Уязвимость и адаптация животного мира при глобальном потеплении 1Имата.//Вестник КРСУ, №6,2003.www.kısu.edu.kg/vest3iil(/2003/v6/a08.htm имофеева С.С. Экологический менеджмент; Учебно-методическое пособие. Ростов /Д: Феникс, 2004. - 352 С. рифонова Т.А., Селиванова Н.В., Ильина М.Е. Экологический менеджмент; Учебно- етодическое пособие для высшей школы. М.; Академический проект,2005. - 320 с. оружая Т.А. Оценка экологической опасности. М.: Книга сервис, 2002. - 208 с. апек В.Н. Экономика природопользования. Учеб, пособие. М.: PRIOR, 2000. - 208 с. .веткова Л,и., Алексеев М.И., Кармазинов Ф.Б., Неверова-Дзиопак Е.В., Усанов Б.П., .укова Л.И. Экология: Учебник для технических вузов. М.; АСВ, СПб.: Химиздат, >01.- 552 г.

(digar əcnəbi dillərdə) ini, Claudio, Bech, Jaume. Potentially harmful elements in the environment and the npact on human health.2014, XV,467 p. 51 illus.,27 illus. in color. Dylan, Michael (ed.). Environmental Ethics. 2nd ed. Hoboken, NJ: John Wiley & Sons, >13. aspian Energy. International Analytical Journal. ondon, P. (2010) Seven Rules for Sustainable Communities: Design Strategies for the 3st Carbon World, Island Press. urry, Patrick. Ecological Ethics: An Introduction. 2nd ed., fully rev. and expanded, ambridge, UK: Polity Press, 2011. onella H.Meadows, Dennis L.Meadows, Jorgen W.behrems IlI.The limits to Growth. A eport for The Club of Rome’s Project on the Predicament of Mankind. Universe Books, ew York, 1972. rvin Laszlo. Goals for Mankind A Report to the Club of Rome. Hutchinson; First Edition lition (1977). □ropean Environment Agensy. Europe’s Environment: The Second Assessment, uxemburg: Office for Official Publications of the European Communities, EEA, 1998. isk, M.R., SJ.Giovannoni and I.H.Thorseth. 1998. Alteration of oseanic volcanic glass: :xtural evidence of microbial activity. Science 281:978 - 980. irardet, H.(2006) Creating Sustainable Cities (Schumacher Briefings),Green Books, men, Lori, Dale Jamieson, and Christopher Schlottmann. Reflecting on Nature: eadings in Environmental Ethics and Philosophy. 2nd ed. New York, NY: Oxford Diversity Press, 2013.

419 EKOLOJI MENECMENT

1. Goedkoop, M. The Eco-indicator 99. A damage oriented method for Life Cycle Impact Assessment. Manual for designers/M. Goedkoop, S. Efifting, M. Collgnon. - Amersfoort: PRe Consnltants, 2000. -34p. 2. Goedkoop, M. The Eco-indicator 99. A damage oriented method for Life Cycle Impact Assessment. Methodology report/M. Goedkoop, R. Spriensma. - Amersfoort; PRe Consultants, 2000. -132 p. 3. Holmes Rolston III. A New Environmental Ethics: The Next Millennium for Life on Earth, http ://lamar.colostate.edu/'-hrolston/New-Env-Ethic.pdf 4. Jane A. Plant, Nikolaos Voulvoulis, K. Vala Ragnarsdottir. Pollutants, Human Health and the Environment: A Risk Based Approach. 356 pages, December 201 l,Wiley-Blackwell 5. Jacquelyn A. OttmanThe new rules of green marketing. Strategies,Tools,and Inspiration for Sustainable Branding. GreenleafPubhshing, UK. 2011. - 21 p. 6. James W. Botkin, Mahdi Elmandjra, Mircea Malitza. No limits to learning. Bridging The Human GAP. A Report to the Club of Rome. Pergamon Press. 1998. 7. Lukarevsky V., Askerov E. Condition of the Leopard Population in the Cancasns// Beitaege zur Jagd- imd Wildforschung, 2004 Band 29. P. 303-319. 8. Lucy Siegle. Recycle: The Essential Guide (Paperback). Black Dog Publishing London UK, 2010.288 pages 9. Malik, Abdul, Grohmann, Elisabeth, Akhtar, Rais. Enviromnental Deterioration and Hnman Health. 2014, XV, 421 p. 45 illus., 35 illus. incolor. 10. Mackenzie, J.S., Jeggo, M., Daszak, P., Richt, J.A One Health: The Hnman-Animal- Environment Interfaces in Emerging Infections Diseases. 2013, XVII, 235 p. 23 illns., 16 illns. in color. 11. Mammadov V.Q. Bioethics-Azerbaijan. Chapter in book: R.G.Beran (ed.). Legal and Forensic Medicine. Springer-VerlagBerhnHeidelberg, 2013, p.llTl -1115. 12. Mammadov V.Q. Recent developments of medical law and bioethics in Azerbaijan. "Me'^HHHe npaBo", No 1 (11)2013.- Lviv, Ukraine, p.43 - 53. 13. Mammadov V.Q. How development of the international bioethical legislation inflnences on Azerbaijan laws. Program and Book of Abstracts “Bioethics, Medical Ethics and Health Law” UNESCO Chair in Bioethics 9th World Conference. Naples, Italy, November 19 - 21, 2013,p.ll9. 14. Mammadov V.Q. et al. Legal Regnlation of Genetically Modified Products in Azerbaijan. Advancements in Genetic Engineering 2013, vol.2. Issue 3. p.ll6 -120 15. Mattheus F. A. Goosen, Walid H.Shayya. Water Management, Purificaton, and Conservation in Arid Climates.Technomic publication,2000. 16. Mesarovic M. and Pestel E. Mankind at the Turning Point; The Second Report to the Club of Rome. New-York: E. P. Duttonand Co. Ihc., 1974. 17. Michail Patrikeev. The Birds of Azerbaijan (Faunistica). Pensoft Pub (May 2004). 380 pages.

420 EKOLOJI MENECMENT

18. Moffat, M.W. 1994. The High frontier: Exploring the Tropical Raiirforest Canopy. Harvard University Press, Cambridge, MA. 30.0’Meara Sheehan, M. (2001) City Limits: Pnttingthe Brakes on Sprawl, Worldwatch Paper No. 156, 3Worldwatch Institute. Parkers, R. J., B. A.Cragg, S.J. Bale, et at. 1994. Deep bacterial biosphere in Pacific Ocean 32 sediments. Nature 371:410-413. Sebastian Scmidt, Kai Ganger, Nigar Agaeva. Birdwatching in Azerbaijan - a Guide to Natme and Landscape. Michael Snccow Foundation. 224 pages, 2008. 33. Stannes D., BomdeanP. Emopes Environment - The Dobris Assesment. Copenhagen: EEA, 1995. 34. Steven Ferry. Examples & Explanations: Environmental Law. Aspen Publishers; 6 edition, 2012. - 736 pages. 35. Stnart Bell, Donald McGillivray. Environmental Law. OUP Oxford; 6 edition, 2005. -978 p. 37 36. Tinbergen, Dolman van Ettinger (Eds.). RIO: Reshaping the International 3[|rder. A Report to the 3®inb of Rome., New-York: E. P. Dntton. 1976.

(internet resnrslari)

1. http://agendatwentvone.wordDress.cotn/ 2. httn://iAww.anLaz/eFx/xb sfemdf 3. http://www.answers.com/topic/club-of-rome 4. http://az.apa.az/xeber Gence %C2%ABGil-Torpaa%C2%BB istehsalat Sahesinin 216982.html 5. httP://www.az.undp.org/contenl/azert)aiian/az/home/mdgoverview/ 6. http://www.caspenergv.com/ 7. http://www.cdc. gov/nceh/ehhe/ 8. http://www.cerambvx.uochb.cz/ 9. http ://www.climatechange-foodsecuritv.org/ 10. httP://www.clubofrome.org/?p=l 168 11. http://countrvmeters.info/ 12. http://www.crvp.org/book/Series04/lVA-23/chaptervi.htm 13. http://dic.academic.ni/dic.nsf/mwiki/56328 14. http ://www.bp.com/content/danı/bp/pdİYSustainabilitv/countrv-reports/BP-SR2010 azerbaijan_aze.pdf

r/ ______J ______11 ______1 ______/ ______A ____ 1 /______Cİ1 ___ rw : _ :T 1-» J.C

421 EKOLOJI MENECMENT

16. httD://www.econet.mrsu.ni/ 17. httP://www.eea.europa.ei1/themes/hiiman 18. httD://www.ecehh.org/ 19. httD://www.ehhi.org/ 20. httD://www.eifoundatioaorg/ 21. httP: /Avww. elmandira. org/limits. pdf 22. http//WWW enviroTmientcentre.com/proiects/sisco/legislation/eia-directive-85337-eec- as-amended-bv-971 lec-and-2003 3 5ec/ 23. http//www.environ.ie/en/Publications/Environuient/Miscellaneous FileDownLoad.8786.en.pdf 24. http://enviroethics.org/ 25. http://ec.enropa.eu/environment/eia/home.htm 26. http ://www. environmental-auditing, org 27. http://en.wikipedia.org/wild/Environmental health 28. http:// eur-lex.europa.eu/LexU riServ/LexU riServ.do?uri=0 J :L:2004:143:0056:0075:en :PDF 29. http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:31985L0337:EN:HTML 30. http:// eur-lex.europa.eu/LexU riServ/LexU riServ.do?uri=0 J :L :2012:026:0001:0021:EN :PDF 31. http://www.european-fair-trade-associatioaorg/efila/Doc/FT-E-2005.pdf 32. http://www.fao.org/fileadmin/templates/getinvolved/images/WFD issues paper 2013 RU.pdf 33. http://files.preslib.az/proiects/azereco/az/eco m4 7.pdf 34. http://www.fleetingwonders.com/ 35. http://www. globalgap.org/ 36. http://globalFoodpolitics.wordpress.eom/2012/08/05/climate-change-and-global-food- availability/ 37. http://www.greatchange.org/ov-simmons.club of rome revisted.html 38. http://www.greenmarketing eom/files/NRoGM chlREVIEW-COPY-FOR-FREE-DOWNLOAD.p

39. httPS ://www. healthvpeople. gov/2020/topics-obi ectives/topic/enviromnental-health 40. http://www.humanillnesses com/original/E-Ga/Environmental-Diseases.html 41. http://health.usgs.gov/ 42. http ://www. iaia. org/? AspxAutoDetectCookie Support=l 43. http://www. iclei.org/ 44. http://www.icac.eu/ru/EU-directive.php 45. http://www.iso.org/iso/theisol4000familv 2009.pdf 46. http://www.isric.org/main-themes%23Land%20degradation%20and%20conservation 47. http://www.law.comell.edu/wex/environmental law 48. http://news.bbc.co.Uk/2/hi/indepth/629/629/7056601.stm 49. http ://plato. Stanford, edu/entries/ethics -environmental/ 50. http://new.socar.az/socar/assets/documents/az/environmentalpolicv/ekoloiisivaset.pdf 51. http ://www. niehs. nih. gov/health/topics/

422 I’.KOl.O.II MI-NECMENT

52. httD://www.oneplanetcommuiiities.org/about-2/aDDroach/the-10-DrmciDles/ 53. http://www.sivatherium.iiarod.ni/Dostcard/bb zkvkz/hh zkvkz hftn 54. http://www.soils.wisc.edii/extensioii/materials/Erosion Conservatioapdf 55. httP://ww'w.stat.gov.az/ 56. http://www.sustainable.org/ 57. http://sustainabledevelopment.un.org/content/documents/GE%20Guidebook.pdf 58. httP://sustainabledevelopment.uaorg/futurewewant html 59. httP://sustainabledevelopment.uaorg/sd21 .html 60. http://sunsite.utk.edu/FlNS/loversofdemocracv/Predicament.PTl.pdf 61. http://wvm.toronto.ca/health/food connections report.pdf 62. http://vmw.ukrsn.ru/Upload/files/documents/karantin/atlas ndf 63. http://wvm.unece.org/fileadniin/DAM/env/documents/2007/ece/ece.belgrade conf 2007 inf.lS.r.pdf 64. http://www.un.org/ru/documents/decl conv/conventions/charter for nature.shtml 65. http://vmw.un.org/documents/ga/confl5 l/aconfl5126-lannexLhtm 66. http ://vmw.uncsd2012.oig/thefutmewewant.html 67. http://vmw.unep.ch/etb/events/Green%20Economv%20Workshop/GEl%20Workshon%20 28-30%20April%202009/Green%20Economy%20Reporl%20-%200utlme%2020%20April%2 0 2009.pdf 68. http://vmw.unep.org/delc/EnviroiunentalLaw/tabid/54403/Default.aspx 69. httD://unesdoc.unesco.0rg/images/0014/001461/146180r.pdf 70. http://www.un.org/ru/millenniumgoals/bkgd.shtml 71. http://wvm.un.org/ru/documents/decl conv/declarations/summitdecl shtmi 72. http://vmw.now.edn.au/--sharonb/STS300/limits/writings/corinfn2 html 73. http://volgoentomolog.rn/ 74. http://vmw.who.int/genomics/pnblic/geneticdiseases/en/index3 html 75. https://vmw.wocat.net/fileadmin/nsernpload/documents/Books/WOOKPARTl.pdf 76. http://vmw.worldmapsatlas.com/world-man/thematic/world-soi 1 -man html 77. http://vmw.aaru/animalia/coleoptera/ms/cer sn.htm

423 MUNDƏRICAT

VII Fəsil. Canlı aləm 7.1. Canlı orqanizmlərin müxtəlifliyi vətəsnifatı ...... 6 7.2. Viruslar aləmi ...... 10 7.3. Bakteriyalar aləmi ...... 15 7.4. Arxeyalar aləmi ...... 18 7.5. Prokariot yosunlar aləmi ...... 18 7.6. Bitkilər aləmi ...... 20 7.7. Göbələklər aləmi ...... 56 7.8. Heyvanlar aləmi...... 75 Mövzuya aid suallar ...... 139 Mövzuya aid ədəbiyyat ...... 140

VIII Fəsil. Qlobal ekoloji problemlər 8.1. Demoqrafik problemlər ...... 144 8.2. Energetik problemlər ...... 151 8.3. Hava çirklənmələri ...... 158 8.4. Su hövzələrinin çirklənməsi ...... 174 8.5. Torpaqların deqradasiyası ...... 189 Mövzuya aid suallar ...... 203 Mövzuya aid ədəbiyyat ...... 203

IX Fəsil. Ətraf mühit və insan sağlamlığı 9.1. Biosferin vəziyyəti və xəstəliklər ...... 208 9.2. Bioloji, kimyəvi və fiziki risk faktorları ...... 212 9.3. Könüllü risklər (zərərli vərdişlər) və onların mümkün fəsadları ...... 217 9.4. Qida məhsullannın təhlükəsizliyi və çirklənməsi ...... 218 9.5. Əmək təhlükəsizliyi ...... 231 Mövzuya aid suallar ...... 241 Mövzuya aid ədəbiyyat ...... 241 X Fəsil. Təbiəti mühafizənin ekoloji prinsipləri 10.1. Ekoloj i monitorinq ...... 246 10.2. Ekoloji menecmentin əsaslan ...... 257 10.3. Ətraf mühitin mühafizəsinin mühəndis qurğulan ...... 286 Mövzuya aid suallar ...... 299 Mövzuya aid ədəbiyyat ...... 300

XI Fəsil. Ətraf təbii mühitin keyfiyyətinin mühafizəsinin hüquqi əsasları 11.1. Təbiətin inkişaf qanunları ...... 304 11.2. Ekoloji hüququn əsasları ...... 307 11.3. Ekoloji cinayətlər ...... 309 11.4. Ətraf mühitin idarə olunması qaydaları əleyhinə olan inzibati xətalar ...... 310 11.5. Ətraf mühitin mühafizəsi üzrə beynəlxalq konvensiyalar ...... 312 11.6. Ətraf mühitin menecmenti üzrə beynəlxalq yardım mənbələri ...... 315 Mövzuya aid suallar ...... 316 Mövzuya aid ədəbiyyat ...... 317

XII Fəsil. Cəmiyyət - təbiət münasibətlərinin müasir strategiyası 12.1. Cəmiyyətlə təbiət arasındakı münaqişəli münasibətlər ...... 320 12.2. Gələcək dünyanın konsepsiyası və qlobal modelləri ...... 323 12.3. XXI əsr proqramı ...... 332 12.4. "Yaşıl" iqtisadiyyat ...... 346 12.5. Minilliyin inkişaf məqsədləri ...... 354 12.6. Azərbaycanın davamlı inkişafa keçid konsepsiyası ...... 360 12.7. Ekobioetikanın əsasları...... 368 Mövzuya aid suallar ...... 379 Mövzuya aid ədəbiyyat ...... 380

Əlavələr ...... 386 Şəkillərin müəllifləri ...... 408 Ədəbiyyat ...... 415 Müəlliflər haqqında ...... 426

MÜƏLLIFLƏR HAQQINDA

Vüqar Məmmədov - tibb elmləri doktoru, professor, hüquqşünas, məhkəmə-tibbi ekspertdir. Heydər Əhyev Mərkəziıün Humanitar və sosial layihələr departamentiıün direktom, YUNESKO-nnn Bi- oetika Kafedralan Beynəlxalq Şəbəkəsiıün Azərbayeanbürosnnnn phbəri, “Tibbi hüquq və bioetika” İctimai Birliyiıün sədridir. Dünya Tibbi Hüquq Assosiasiyasıma İdarə Heyətinin və Prezident Şnrası- mn üzvü, Avropa Səhiyyə Hüqnqn Assosiasiyasıma İdarə Heyətinin üzvü, Amerika Məhkəmə Təbabəti Kollecinin fəxri üzvü, Bakı Döv- lət Universitetinin hüquq fakültəsinin professora, Harvard Uni- versitetinin Tibb fakültəsinin dəvətli professom, “Global Bioethics" jnmalımn Beynəlxalq Ekspertlər Panelinin üzvüdür. 2011-ci ildən Azərbaycan Respublikası Prezidenti yamnda Ah Attestasiya Komissiyasımn hüqnq elmləri üzrə Ekspert Şürasınm üzvü, bioetika və tibbi hüquq üzrə YUNESKO-nun ekspertidir. Böyük Britaniyamn Dandi Universitetində (1995), Qlazqo Universitetində (1998), ABŞ-da Va- şinqtonda “American” Universitetinin Korrapsiya və Transmilli Cinayətkarhqla Mübarizə Mərkə- zində (2001), Ümumrusiya Məhkəmə-tibbi ekspertizalar Mərkəzində (2001-2004) elmi tədqiqatlar apanb, ixtisasartırma kmslan keçib, 38 ölkədə konfrans və seminarlarda məruzələrlə çıxış edib. 243 elmi iş (112-si xaricdə), o cümlədən, 2 dərslik, 3 monoqrafiya və 6 dərs vəsaitinin müəllifi, 10 dissertasiya işinin rəhbəri və məsləhətçisidir. Azərbaycan Tibb Universitetinin professom işləyib, 2005-2011-ci illərdə İctimai Televiziyada və Azərbaycan Televiziyasında səhiyyə, tibbi hüquq və

Elman Yusifov - fizika-riyaziyyat üzrə fəlsəfə doktora, do- sent, bioloji müxtəlifliyin mühafizəsi problemləri üzrə tamnmıs mütəxəssisdir. Tədqiqatları bioloji müxtəlifliyin mühafizəsi, ətraf mühitin idarə edilməsi, təbiət abidələri, bioloji müxtəlifliyin iqti- sadi dəyərinin hesablanması, xüsusi mühafizə olunan təbiət əra- ziləri, ekoturizm problemlərinə həsr edilmişdir. Bir sıra nazirlik və qurumların ekologiya və ekoturizm üzrə ekspertidir. Uzun illər- dir ali təhsil müəssisələrində ətraf mühitin idarə edilməsi, təbiət elmləri üzrə mühazirələr apanr. Elmi-pedaqoji fəaliyyəti dövründə 90-dan çox elmi və elmi-kütləvi əsərin, o cümlədən 6 monoqrafiya,

2 kitabın həmmüəllifıdir. “Ekostil - Azərbaycan” Təbiəti Mühafizə İctimai Birliyinin sədri, “Caspian Energy Azerbaijan" jumahmn redaktoradur. Hazırda AMEA Zoologiya İnstitutunun İnformasiya və innovasiya şöbəsinin müdiridir.