VII FOSIL.CANLI ALƏM VII FƏSİL CANLI ALƏM 7.1. Canlı orqanizmlərin müxtəlifliyi və təsnifatı 7.2. Viruslar aləmi 7.3. Bakteriyalar aləmi 7.4. Arxeyalar aləmi 7.5. Prokariot yosunlar aləmi 7.6. Bitkilər aləmi 7.7. Göbələldər aləmi 7.8. Heyvanlar aləmi Mövzuya aid suallar F.K01.0J IMKN HCMKN T 7 1 CANLI ORQANİZMLƏRİN MÜXTƏLİFLİYİ VƏ TƏSNİFATI Canlı orqanizmlərin müxtəlifliyi. Hazırda Yerdə 2 mla-a yaxın növ təsvir edilmişdir. Lakin mütəxəssislərin fikrincə, onlarm real sayı dəfələrlə çox olnb, 14 mla tərtibində qiymətləndirilir (Cədvəl 7.I.). Bir çox caıüılarm öyıənilnösi, ümnmiyyətlə, çətin məsələdir. Kiçik hörümçəklər, nematodlar, torpaq göbələkləri, yerlə heç bir əlaqəsi olmayan, ağac çətirlərində həyat sürən cücülər, dərin dənizlərin dibində yaşayan bakteriyalar və heyvanlar bn qəbildən olan canlılardır. Bakteriyalar da zərf öyrənilmişdir. Onlann mikroskopda böyüdülməsi və identilikasiyasmm çətinhyi səbəbindən mikrobioloqlar tərəfindən indiyədək 4000-ə yaxın bakteriya öyrənilmişdir. Təxmiıran bir o qədər də bakteriyanm dəniz dibində oldnğn güman edilir. Kiçik nümunələrdə belə, həddən çox bakteriyalarm mövcndinğn onlann növ müxtəlifliyinin milyonlarla ölçüldüyünü güman etməyə əsas verir. Təkcə son iyirmi ildə yüzlərlə yeni növün tapılması, hətta Yerin 3 km-ə qədər dərinliyində bakteriya birliklərinin aşkarlanması bu fikrin həqiqətə çox yaxın olduğunu göstərir. Canh orqanizmlərin müxtəlif taksonlannm öyrənilmə dərəcəsi də çox fərqhdir. Şəkil 7.1. -də canlı aləmin öyrənilmə dərəcəsi verilmişdir. Azərbaycan bioloqlan tərəfindən hər il onlarla elmə məlum olmayan yeni növlərin aşkarlanması ynxandakı müddəalan bir daha təsdiqləyir. 2009: Elm üçün yeni 1 infuzor cinsi, 1 növ (Gynmocydidium nabranicum gem et sp. nov.), 2 otbiçən cinsi (Taurolaena gen.nov., CryptopygopIm)və 3 hörümçək növü (Phdodromus azcursor sp., P. naschchivanicüs sp., P. rikhteri sp.) təsvir edilib (Əhkbswv 1,. Sneqovaya K, Hüseynov E.). Csdval 7.1. Təsvir edilmiş və proqnoz növlərin sayı (UNEP, WCMC, 2008) Aləm Təsvir edilmiş növlər 4 000 80 Bakteriyalar (Bacteria) 000 72 000 270 000 1272 000 Yosunlar və ibtidailər (Algae and Protista) 52 000 1750 000 14 000 000 Göbələklər (Fungus) Bitkilər (Plants) Onurğasız heyvanlar (Invertebrates) Onurğalı heyvanlar (Vertebrates) Təsvir edilmiş növlərin məcmusn (Described species) Təsvir edilməmiş növlərin proqnoz sayı (Unnown species) VII rosil-.CANLI ALƏM 2010: Cənub-şərqi Azərbaycanın şirin sulannda sərbəst yaşayan ibtidailərdən çanaqlı amöblər qrupundan 1 cins və 10 növ elm üçün yeni, Qafqaz faunası üçün isə 80 yeni növ təsvir edilib. Müxtəlif biotoplarda qeydə alınan səıbəstyaşayan infuzor qrapundan 108 növ Qafqaz faunası üçün ilk dəfə qeydə alınımşdır,Orta Kür hövzəsində Melanopsispraemorsa molyusldannda 33 növ serkari elm üçün yeni növ kimi təsvir olunmuşdur (Manafov A.). Otbiçənlərdən 1 növ elm üçün yeni növ təsvir edilib (Sneqovaya N.). 2011: Quba-Xaçmaz, Nabran və Şabran dəniz sahili ərazilərindən 3 növ infuzor və 5 növ çanaqlı amöb Qafqaz faunası üçün ilk dəfə qeyd olunmuşdur. Otbiçənlərin elm üçün yeni 1 cins və 1 növü (Lenkoraniella nigricoxa Snegovaya,Starega,2011) təsvir edilib. Aktinid gənələrinin Qafqaz faunası üçün yeni fəsiləsi (Calyptostomatidae) aşkar edilmişdir {Aslanov O.)- OyrənUmə dərəcəsi Viru-slar lll Təsvir edilməmiş növlər m Bakte riyalar“ İTəsvir edilmiş növlər Ncmatodlar Xərçəngkimilərlər [ :(Ş33SS‘^ Birhuceyrəlilər Yosunlar Onuı''ahlar | — Molyusklar Göbələklər 1 Hörümçəkkimilər 1 -ted Bitkilər S mln. Cücülər ------- 1 1111 .2 1 .1.6 4 1.8 Şəkil 7.1. Canlı Aləmin öyrənilmə dərəeəsi (Primak R., 2002) EKOLOJ(Mr.NI,c:M!;NT Canlı Aləmin təsnifatı. Canlı orqanizmlərin bn qədər həddən ziyadə çoxluğunu nizamlı strukturlaşdırmaq məqsədilə onlar şərti olaraq sistematika, təsnifat və taksonomiyalara bölünmüşdür. Sistematika müstəqil elm olaraq canlı və qazmü orqanizmləri təsvir edir, oıüarm təsnifaüm verir, müxtəlifliyini öyrəıür. Qeyd etmək lazımdır ki. Canlı Aləmin təsnifaü çox nisbi anlayış olub daim dəyişir. Əwəla, o, hansı əlamətlərin (morfoloji, genetik və s.) əsas götürülməsindən asılı olaraq dəyişir. Digər tərəfdən, yeni məlumatlar əsasında hər hansı bir taksomm növ tərkibi ariıqca onnn statnsn da dəyişir. Sön dövrlərdə bioloji təsnifatın Kari Vyoze (Cari Woese) tərəfindən təklif edilmiş 3 domenli sistemi təldif edilmişdir. Bu sistem canlı aləmin hüceyrəh formalaınn arxeyalar (əvvəlki arxebakteriyalar), bakteriyalarvə eukoriotlar kimi 3 domenə bölür.Üçdomenli sistem təsnifatm yeni səviyyəsini əlavə edir. Bn təsnifat arxeyalan daha çox enkariotlara yaxın olduğunu iddia edir. Aristoteldən Kari Linneyə qədərki dövrlərdə tərtib edilmiş təsnifatlar süni xarakter daşıyırdı. Çünki bn təsnifatlar canh orqanizmlərin qohnmlnq əlaqələri əsasında deyil, yalmz onlann müəyyən əlamətlərinin oxşarlığı əsasında yaradılmışdı. Darvin orqanizmlərin ümumi uranşə prinsiplərinə görə təbii təsnifaün əsaslarım yaratdı. Kari Linney binar nomenklatnramn əsaslarım yaratdı. Bu nomenklaturaya əsasən, növün adı 2 laün sözünün əsasında formalaşdı. Birinci söz cinsin adım, ikincisi isə növün məxsusi adım göstərdi (Homo sapiens). Yerdə mövcud olan canlıların sistematikası mütəxəssislər tərəfindən daim yenilərrarək dəyişdirilir. Son dövrlərə qədər canlı orqanizmlərin sistematikası aşağıdakı kimi təsvir edilirdi. I. Hüceyrəsiz formalar. 1. Viruslar Aləmi II. Hüceyrəli formalar. 1. Prokariotlar (Procaryota) üst aləmi a. Bakteriyalar (Bacteria, Bacteriobionta) aləmi; b. Arxeyalar (Archaea) aləmi; C. Prokariot yosunlar aləmi: • Göy-yaşıl yosunlar şöbəsi və ya Sianeyalar (Cyanobionta); • Proxlorofıt yosunlar şöbəsi və ya ProxloroMər (Prochlorophyta). 2. Eukariotlar (Eucaryota) üst aləmi a. Bitki (Vegetabilia, Phytobiota və ya Plantae) aləmi: • Qımuzı yosunlar (Rhodobionta) alt aləmi; • Əsl yosunlar (Phycobionta) alt aləmi; • Şibyələr (Lichen) alt aləmi; • Ali bitkilər (Embryobionta) alt aləmi. b. Göbələklər (Fungi, Mycobionta, Mycetalia və ya Mycota) aləmi: Birhüceyrəli göbələklər (Myxobionta) alt aləmi; Çoxhüceyrəli göbələklər (Mycobionta) alt aləmi; C Heyvanlar (Animaha, Zoobionta) aləmi: Birhüceyrəlilər (Monocytozoa) və ya İbtidailər (Protozoa) alt aləmi. Çoxhüceyrəlilər (Metazoa) alt aləmi. Çoxhüceyrəlilər öz növbəsində, həqiqi orqan və toxumalan olmayan (Parazoa) və həqiqi orqan və toxumaları olan heyvanlara (Eumetazoa) bölünür. Birincilərə süngərlər, ikincilərə isə yerdə qalan çoxhüceyrəli heyvanlar aid edüir. Çoxhüceyrəli heyvanlar öz növbəsində onnrğah və onnrğasız heyvanlara aynlır. Onnrğasız heyvanlara tipik skeleti olmayan, onurğahlara isə skeleti olan heyvanlar aiddir. EKOI.O.II MENECMEN T 7.2 VIRUSLAR ALƏMI Viruslann müxtəlifliyi. Vims hüceyiəvi quruluşa malik olmayan submikroskopik həyat formasıdır. Viraslaım mövcudluğu haqqmda ilk fikir ras alimi D. 1. İvanovskiyə məxsusdm. O, 1892-ci ildə tütün mozaikası xəstəliyinin törədicisini öyrəırarkən bu xəstəliyin çox kiçik ölçülü bakterial filtrdən süzülə bilən infeksion agenüər tərəfindən törədildiyini müəyyənləşdirmişdir. 1898-ci ildə holland mikrobioloqu M. Beyerink D. İ. İvanovskinin tədqiqatlanm təkrarlayaraq, eyni nəticələrlə üzləşmişdir. Buna görə də tütün mozaikası xəstəliyinin törədicisirra "filtrasiya olunan viras məhlulu” adı vermişdir. “Viras” sözü laünca "zəhəf ’ deməkdir. Bu termini ilk dəfə L. Paster işlətmişdir. Müasir zamanda viraslar demək olar ki, bütün insan, heyvan və bitki orqanizmlərində aşkar olunub. Laboratoriya şəraitində vimslan toyuq embrionlarmda, becərilmiş somatik hüceyrələrdə, orqan eksplantantlarmda öyrənirlər. Vimslar bakteriyalar kimi əlverişli, qidah mühitdə sərbəst yaşayıb çoxala bilmir. Bu da onlan digər orqanizmlərdən fərqləndirir. Viraslar yalraz hüceyrə daxilində çoxala bilir. Onlar obliqat hüceyrədaxili parazit olmaqla, sərbəst metabolik sistemlərə malik deyillər. Viraslar iki cür həyat sürür: hüceyrədən xaricdə və ya süsfyaxud hüceyrədaxili, reproduktiv həyat. Viraslaım ümumi xüsusiyyətləri. Viruslar zülal və nuklein turşulanndan ibarət virion, nukleokapsid, virospor və viras korpuskulu formasında olan submikroskopik törəmələrdir. Virus hissəciklərinin ölçüsü 15 -18 nm-dən 300 - 350 nm-ə qədər olur (1 nm = 10 m). Onlan yalmz elektron mikroskop vasitəsilə görmək mümkündür (Şəkil 7.3.). Virusrm mərkəzində nuklein turşusu - DNT və ya RNT yerləşir. Nuklein turşusu kapsidlə əhatə olunmuşdur. Kapsid zülal mənşəli olub, bir neçə təbəqəh polipeptid zəncirlərdən ibarətdir. Bəzi viraslaım kapsidi qlikoproteid mənşəli əlavə membranla və ikiqat lipid qaü ilə əhatə olunub. Bu cür viras membram super kapsid adlamr. Kapsidin funksional əhəmiyyəti viras genomunu (nuklein turşusu) zədələrdən qorumaqdır. Viraslar genomdan və ya viras xromosomundan ibarətdir. Bu genomu müxtəlif formalı DNT və ya RNT təşkil edir. Məsələn, M13 və X174 bakterial viraslanmn genomu halqavari DNT molekulundan, parvoviraslarm (bunlara iri buynuzlu mal-qara, donuz, pişik, siçan vimslan aiddir) genomu isə xətvari DNT molekulundan ibarətdir. Tütün mozaikası virusunun, poliomielitin və bir sıra bakterial viraslaım genomu birzəncirli RNT molekulundan, reoviraslarm genomu isə ikizəncirli RNT molekulundan ibarətdir. Viraslar sahibin orqanizmində bir neçə mərhələ keçərək inkişaf edir: viraslaım adsorbsiyası və hüceyrəyə daxil olması, viras nuklein turşulanmn replikasiyası üçün vacib olan zülallarm sintezi, nuklein tmşusunun replikasiyası, kapsid zülallanmn sintezi, viraslaım yığılması və hüceyrədən hazır viras hissəciklərinin xaric olması. Nuklein turşulanmn replikasiyası üçün DNT tərkibli viraslaım kapsidinin tərkibində fermentlər olm və yaxud genomda viras fermentlərinin sintezi