2017 Cilt/Volume

Uluslararası Amisos Dergisi

Journal of International Amisos

Yıl/Year: 2017 ♦ Cilt/Volume: 2 ♦ Sayı/Issue: 2, s. 49-66

GÜNÜMÜZE KADAR İYİLEŞTİRME VE GELİŞTİRMELERLE BİÇİMLENMİŞ GELENEKSEL İÇ MEKÂN MOBİLYASI “KOTATSU”

İlknur YÜKSEL*

Özet Geleneksel Japon evinde pişirme ve ısınma amacıyla kullanılan Japon ocağı “irori”, zaman içinde ısınma işleviyle öne çıkıp masa kullanımıyla birleşerek günümüzün “kotatsu” olarak bilinen ısınma ihtiyacını da karşılayan masa kullanımına dönüşmüştür. Bu çalışmada, kotatsu’nun tarihsel süreç içindeki gelişimi incelenerek günümüzde kaybolmakta olan geleneksel kullanımların iyileştirilerek güncellenebilmesi konusunda “kotatsu”nun örnek olabileceği düşünülmüştür ve bu nedenle incelenmiştir. Anahtar kelimeler: Japonya, kotatsu, geleneksel, inovasyon, mobilya

THE PRESENT OPTIMIZATION AND IMPROVEMENTS FORMED TRADITIONAL INTERIOR FURNITURE “KOTATSU”

Abstract Traditional Japanese home cooking and heating is used for the purposes of Japanese quarry "irori", over time, the use of heating function with combined stepping desk known as today's "kotatsu" meets the need for a table has evolved into the use of warming. In this study, the development in the historical process of the kotatsu can be determined by examining the traditional use of fading today is improving "kotatsu" is presumed to be an instance of updating and therefore were studied. Key words: Japanese, kotatsu, traditional, innovation, furniture

* İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi, Mühendislik ve Doğa Bilimleri Fakültesi, Mimarlık Bölümü, İstanbul, Türkiye. E-mail: [email protected], 0532 596 86 53 49 GİRİŞ

İnsanın yaşamını sürdürebilmek için kaçınılmaz biçimde ateşe bağımlı olduğu çağlardan gelen bir davranışla hemen hemen tüm toplumlarda ateşe ve yandığı yere özel bir anlam yüklenmiştir. Mekân içindeki bir eşya ya da yapı elemanı olarak ocak; insanın ateşi korumak ve sürekliliğini sağlamak için verdiği çabanın sonucunda ortaya çıkmıştır.1 (Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, “Ocak”, yem yayınları, cilt: 3: 1360) Tüm toplumların çekirdeğini oluşturan aile, ailenin sembolü ev, evin sembolü ocak olmuştur. 2 (Yünkül, 2005: 5) Geleneksel Japon evindeki ocak; “irori”dir. Geleneksel Japon evinde birincil pişirme ve ısınma yöntemi3 (http://en.wikipedia.org/wiki/Kotatsu) olan “irori”, yeri evin merkezi olan, sürekli yanan kömür ateşidir.4 (Locher, 2013) (http://en.wikipedia.org/wiki/Kotatsu) (Şekil 1)

Şekil 1. Geleneksel Japon evindeki geleneksel ocak; “irori”5 (Matsushika, 2004: 25)

Muromachi döneminde (1336-15736 (https://en.wikipedia.org/wiki/Muromachi_period)), pişirme ve ısıtmada kullanılan “irori”de yapılan iyileştirme ve geliştirmelerle günümüzde

1 Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, “Ocak”, yem yayınları, cilt: 3, ISBN: 975-7438-51-0 (Takım), 975-7438-54-5 (3.cilt), s: 1360 2 Ayşe Yünkül, 2005 “Elazığ Evleri”, Y.Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı Türk-İslam Sanatları Tarihi Bilim Dalı, Elazığ, s: 5 3 http://en.wikipedia.org/wiki/Kotatsu 4 Mira Locher, 2013 “Traditional Japanese Architecture: An Exploration of Elements and Forms (Google e- Kitap)”, Tuttle Publishing. http://en.wikipedia.org/wiki/Kotatsu 5 Satsuki Matsushika, 2004 “Comparative Study of the Structure of Traditional Timber Housing in Turkey and Japan”, A Thesis Submitted to the Graduate School of Natural and Applied Sciences of the Middle East Technical University, In Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree of Master of Science in Building Science in the Department of Architecture, s: 25 6 https://en.wikipedia.org/wiki/Muromachi_period 50 “kotatsu”7 (http://en.wikipedia.org/wiki/Kotatsu) olarak bilinen kullanıma varacak olan ilk gelişmeleri görmeye başlıyoruz. Geleneksel Japon evine özgü bir kullanım olan “kotatsu”, masa kullanımı ile birlikte ısınma işlevini de karşılayan masa ile birlikte ısıtıcının bir arada olduğu, bir iç mekân mobilyasıdır.8 (Gill, R. D., 2004: 567) Kotatsu, üzerine şilte ya da ağır bir battaniye serilerek ısıtmanın masanın üzerine örtülen yorgan altından sağlandığı, bunun için masanın altında yerleşik bir ısı kaynağı olan9 (J. McMillan, 1996: 3) ahşaptan yapılmış alçak bir masadır. Kotatsu’nun masa kullanımı dışında yüklendiği diğer işlev ısıtma olmuştur. Bu çalışmada, geleneksel bir kullanıma dönüşen kotatsunun geliştirme ve iyileştirmelerle günümüz iç mekân mobilyasına dönüşümü ve halen güncel olan kullanımı incelenecektir.

Çalışmada izlenen yöntem; kotatsu; tarihi gelişim süreci üzerinden ele alınarak incelenmiştir. Geleneksel Japon evinde ısınma konusunda kotatsu’dan evvel, seyyar hibachi ve anka gibi taşınabilir sıcak kömür hazneleri biçiminde seyyar ısıtma elemanları vardı. Hibachi; ellerin, anka ise; ayakların ısınması için kullanılırdı. Ayrıca evin merkezinde yerini alan geleneksel ocak; irori de, pişirme işlevi yanında ısınma işlevini de karşılamaktaydı. Zaman içinde hibachi’nin ısınmada yetersiz yönü ile avantajlı yanı olan taşınabilir özelliğinin, irori’de biçimlenmeye başlayan yeni işlevi de destekler biçimde bir araya gelmeye başladığını görülür. Kotatsu, geleneksel Japon ocağı; irori ile yatağı veya ayakları ısıtmakta kullanılan sıcak kömür haznesi; anka’nın geliştirilmiş bir tipidir, ancak onlardan daha sıcak bir kullanımdır.10 (Hanley, 1997: 61, 62) Kotatsu’dan evvel, 8. yy Nara dönemindeki (MS 710-74511 (https://en.wikipedia.org/wiki/Nara_period)) ısıtıcı formu; üstü açık kömür mangalı;12 (Doi,

7 http://en.wikipedia.org/wiki/Kotatsu 8 Gill, R. D., 2004 “Topsy-turvy 1585”, Paraverse Press, s: 567 9 Charles J. McMillan, 1996 “The Japanese Industrial System”, Walter de Gruyter, ISBN 3-11-015087-5, Berlin, s: 3 10 Susan B. Hanley, 1997 “Everyday Things in Premodern Japan: The Hidden Legacy of Material Culture”, University of California Press, s: 61, 62 11 https://en.wikipedia.org/wiki/Nara_period (14.03. 2017) 12 Schun Doi, 2014 “The Naturalisation Process of the Japanese Loanwords Found in the Oxford English Dictionary”, English Studies, Vol. 95, No. 6, s: 693 (674–699); Susan B. Hanley, 1997 “Everyday Things in Premodern Japan: The Hidden Legacy of Material Culture”, University of California Press, s: 61, 62. 51 2014: 693) (Hanley, 1997: 61, 62) taşınabilir bir ısıtıcı olan13 (Ohnuki-Tierney, 1994: 65) “hibachi” idi. Hibachi’nin ancak yakınında ısınılabilir, uzaklaştıkça soğur.14 (Nesbitt, 2007: 128) Bu nedenle yalnız eller ısınabilir. Isı kaynağı geniş çömlek kap içindeki kömür ile sağlanır.15 (Kaylor ve Kaylor, 2007: 71) Bu nedenle haznesi yangına karşı dayanıklı olması için metal olmalıydı, (Şekil 2) ancak Edo veya Tokugawa dönemi (1616-186816 (Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, “Japonya”, cilt: 12, s: 6060)) sonunda seramikten yapılabildi ve sıcak karşısında yanmayan özellik kazandı.17 (Hanley, 1997: 61, 62) (Şekil 3)

Şekil 2. Edo veya Tokugawa döneminden daha önce ilkel bir “hibachi”, Fukagawa Edo Müzesi 18 (http://en.wikipedia.org/wiki/Hibachi)

Şekil 3. Porselenden yapılmış bir hibachi 19 (http://en.wikipedia.org/wiki/Hibachi)

13 Emiko Ohnuki-Tierney, 1994 “Rice as Self: Japanese Identities through Time”, Princeton University Press, s: 65 14 Mariana Nesbitt, 2007 “Japanese Ancestral Practices: A Contextualized Teaching Tool on the Afterlife in the Local Church (Hibachi Theology)”, A Thesis Submitted for the degree of Master of Theology at the South African Theological Seminary, s: 128 15 Kaylor, L. Kaylor, P. (2007) Unto a Land That I Will Show You, Xulon Press, s: 71 16 Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, “Japonya”, cilt: 12, s: 6060 17 Susan B. Hanley, 1997 “Everyday Things in Premodern Japan: The Hidden Legacy of Material Culture”, University of California Press, s: 61, 62 18 http://en.wikipedia.org/wiki/Hibachi 19 http://en.wikipedia.org/wiki/Hibachi 52 Hibachi’nin ilk ne zaman kullanıldığı bilinmemektedir. Ancak yazılı kayıtlar onun Heian döneminde (MS 79-1185) kullanımda olduğunu göstermektedir. Hibachi; geleneksel Japon ısıtma cihazıdır, Japonca “yanık”tan gelir. Yuvarlak, silindirik ya da kutu şeklinde üstü açık toprak çömlekten bir kaptır, ısıya dayanıklı ve kömürden yanmayacak bir malzemeden yapılır ya da kömürden yanmayan bir malzeme ile kaplanırdı. Yanan kömürü muhafaza etmesi yanında yanmadan tutabilecek şekilde tasarlanmıştır. Japonya’da, metalin kullanılabilirliğinin düşük olduğu dönemlerde hibachi’nin erken dönemine ait formu; selvi ağacından oyularak kil ile kaplanırdı. Hatta bu dönemde zanaatkârlar lake, altın varak ve diğer tezyinatlarla dekoratif versiyonlarını da yaptılar. Ancak metal ve seramik gibi güçlü malzemelerden yapılmış olanları daha popüler oldu. Hibachi, tarihte en çok ısıtma için kullanıldı. Ancak II. Dünya Savaşı sırasında askerler tarafından çakmak ve taşınabilir soba olarak da kullanıldı. II. Dünya Savaşından önce tren istasyonlarının bekleme salonlarında yaygın olarak görülür ancak günümüzde yerini yağ ısıtıcıları almıştır. Hibachi’nin geçmişte kalan bazı geleneksel kullanımları; çay seremonileri, büyük mağazalarda, kışın “setsubun” gibi dışarıda yapılan festivallerde görülebilir. Samuray sınıfı ve aristokratlar arasında yaygın olarak kullanılan hibachi, yavaş yavaş nüfusun geneline yayılmıştır.20 (http://en.wikipedia.org/wiki/Hibachi) Kotatsu’dan önce diğer bir ısınma cihazı; anka’dır. Anka; diğer adıyla ayak sobası; yatağı veya ayakları ısıtmakta kullanılan sıcak kömür haznesi’dir.21 (Hanley, 1997: 61, 62) Üst kısmında yer alan delikler ile düşey kenarlarından biri açık olan geniş ahşap bir kutudan oluşur. Bunun içinde yanan seramik ya da metalden bir kabın içinde kömür yanar. (Şekil 4) Ayaklar sobanın üzerine konarak, bacaklara battaniye veya giysi örtülerek ısınılır. Benzer ayak sobaları Kuzey Almanya’da, Hollanda’da, ABD’de de kullanılmıştır.22 (http://en.wikipedia.org/wiki/Foot_stove)

20 http://en.wikipedia.org/wiki/Hibachi 21 Susan B. Hanley, 1997 “Everyday Things in Premodern Japan: The Hidden Legacy of Material Culture”, University of California Press, s: 61, 62 22 http://en.wikipedia.org/wiki/Foot_stove 53 Şekil 4. Anka23 (https://www.jappleng.com/culture/articles/jp-culture/406/what-is-the- kotatsu-and-horigotatsu)

Japon ev yaşamında, inanç sistemlerinin getirdiği az ile yetinme özelliği ve ülkenin yüzölçümünün küçüklüğü, sularla çevrili olma gibi coğrafi sınırların getirdiği yer kısıtlılığı gibi etmenler, Japonların mekânı çok amaçlı kullanımını gerektirmiştir. Bu da mekânda gerçekleştirilen eylemler için sabit donatı kullanımı yerine, taşınabilir donatı kullanılması ve bunların her mekânda bulunan dolaplarda saklanması, sadece kullanılacakları zaman çıkartılması kullanımını beraberinde getirmiştir.24 (Nergiz, 2005: 104) “Kotatsu”, Japonya’ya özgü geleneksel bir kullanım olduğundan Japonya’ya ait kültürel özellikler taşır. Kotatsu’nun etrafında oturma; bağdaş kurarak yerdedir çünkü Japon kültüründe yerde oturulur.25 (Locher, 2013) (Güvenç, 2010: 50) Bu nedenle geleneksel bir kullanım olan kotatsu da, yerde oturma eylemine göre biçimlenmiştir. Kotatsu’nun önemi; kışın Japonya’nın sert ve soğuk ikliminde geleneksel Japon evinde ısınmayı sağlayan ve aileyi bu ısı kaynağı etrafında diğer işlevleri de gerçekleştirebilir şekilde toplayan önemli iç bir mekân mobilyasıdır. Keza geleneksel Japon evinin odasında tek mobilya; ahşap alçak masadır26 (Dodd ve Richmond, 2001: 40), bu masa kışın kotatsu kullanımına sahiptir. Bu kullanım; çevresinde ailenin bir araya gelmesini ve ısınabilmesini sağlar. Japonya’da kışın ısınabilmek zordur. Japonya’nın iklimi kışın sert ve soğuk27 (Hee-Soo: 570) (Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, “japon”, cilt: 12, s: 6056) olduğundan ısınma odanın ısıtılması değil, kişinin ısınması şeklindedir. Bu önemlidir çünkü “kotatsu”; bütün gelişim evrelerinde soğuk iklimde ısınabilme yaklaşımı olan; mekânın değil kişinin ısınmasını sağlayan yaklaşımını hep sürdürmüştür.

Kotatsu’nun Tarihsel Gelişim Süreci

23 https://www.jappleng.com/culture/articles/jp-culture/406/what-is-the-kotatsu-and-horigotatsu 24 Fatma Nergiz, 2005 “Minimalist Mekanların Tasarım özellikleri ve Görsel Niteliklerinin Mimarlığın Bazı Temel Öğeleri Aracılığıyla Konut Tipolojisi Kapsamında İncelenmesi”, Y.Lisans Tezi, YTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dalı Mimari Tasarım Programı, İstanbul, s: 104 25 Mira Locher, 2013 “Traditional Japanese Architecture: An Exploration of Elements and Forms (Google e- Kitap)”, Tuttle Publishing; Bozkurt Güvenç, 2010 “Japon Kültürü”, Boyut Yayıncılık, İstanbul, ISBN: 978-975- 23-0727-8, s: 50 26 Jan Dodd, Simon Richmond. 2001 “The Rough Guide to Japan“, Rough Guides, s: 40 27 Cemil Lee Hee-Soo, Tdv İslam Ansiklopedisi, “Japonya”, cilt: 23, s: 570; Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, “japon”, cilt: 12, s: 6056 54 Kotatsu’nun en erken evrelerinde; soğuk havalarda irori’nin üzerine ahşap bir çerçeve yerleştirilip çerçevenin üzerine yorgan örtülerek bu örtünün altındaki sıcaklıkla irori’nin etrafında oturanların ayakları ısınırdı.28 (Locher, 2013) Geleneksel evde birincil pişirme ve ısınma yöntemi olan irori’de29 (http://en.wikipedia.org/wiki/Kotatsu) pişirme eyleminin gelişmesiyle bu eylemin getirdiği işlevsel ihtiyaçların öne çıkmasıyla geleneksel ocak; irori’nin etrafında yemek yeme alanı oluşmuştur. Bu alanın gelişmesiyle ocağın etrafında bir oturma platformu oluşmuştur. 14. yy’da irori’nin etrafındaki bu oturma platformunun yer almasıyla kotatsu’nun gelişimi de birlikte başlar. Zaman içinde ateş kaynağının etrafındaki oturma alanı kalarak pişirme işlevi tamamen ayrılıp30 (Buckley, 2009: 267) mutfağa gitmiştir.31 (Locher, 2013) 14. yy’da Muromachi döneminde (1333-158232 (Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, “Japonya”, cilt: 12, s: 6060)) geleneksel Japon evindeki salon ocağı “irori”ye (Şekil 5) bir oturma platformu eklenerek pişirme eylemiyle ilişkili oturma alanı ayrıldı.33 (http://en.wikipedia.org/wiki/Kotatsu)

Şekil 5. Irori’nin çevresinde oluşan yemek yeme alanı34 (Parramore ve Gong, 2012)

28 Mira Locher, 2013 “Traditional Japanese Architecture: An Exploration of Elements and Forms (Google e- Kitap)”, Tuttle Publishing 29 http://en.wikipedia.org/wiki/Kotatsu 30 Sandra Buckley, 2009 “The Encyclopedia of Contemporary Japanese Culture”, Taylor & Francis, s: 267 31 Mira Locher, 2013 “Traditional Japanese Architecture: An Exploration of Elements and Forms (Google e- Kitap)”, Tuttle Publishing 32 Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, “Japonya”, cilt: 12, s: 6060 33 http://en.wikipedia.org/wiki/Kotatsu 34 Lisa Parramore, Chadine Gong, 2012 “Japan Home: Inspirational Design Ideas (Google e-Kitap)”, Tuttle Publishing 55 Kotatsu’nun erken dönemine ait “hori-gotatsu” olarak bilinen kullanımında, yaklaşık 40 cm derinliğinde zemine gömme şeklinde ocak olan “irori” etrafında oturulur, zeminden düşük kottaki ocağa doğru, bacaklar sarkıtılarak35 (Robin D. Gill, 2004: 567) ısınılır. Isı kaynağı, oturma düzleminden 40 cm aşağıdadır ve çevresinde sandalyede oturur gibi oturan insanların bacakları ısınır.36 (Locher, 2013) Hori; hendek, ko; ateş, tatsu; sıcak ayak anlamına gelir.37 (http://en.wikipedia.org/wiki/Kotatsu) (Şekil 6-8)

Şekil 6. Isı kaynağının masanın altındaki çukurda olduğu kullanım; “hori-gotatsu”38 (Erdemir, 1993: 54)

35 Robin D. Gill, 2004 “Topsy-turvy 1585”, Paraverse Press, s: 567 36 Mira Locher, 2013 “Traditional Japanese Architecture: An Exploration of Elements and Forms (Google e- Kitap)”, Tuttle Publishing 37 http://en.wikipedia.org/wiki/Kotatsu 38 Elif Erdemir, 1993 “Culture-Space Relationship: Japanese Traditional Residential Interiors”, A Thesis Submitted to the Department of Interior Architecture and Environmental Design and the Institute of Fine Arts of Bilkent University in Partial Fulfilment of the Requirements for the Degree of Master of Fine Arts, Ankara, s: 54 56 Şekil 7. Hori-gotatsu’nun zeminin nispeten döşeme seviyesine yükselmiş bir versiyonu; tel kafesin üzerine konan kül ateşi korumaktadır39 (http://www.daveahlman.net/Old_site/daveinjapan/arch/arch.htm)

Şekil 8. Hori-gotatsu ve kullanımı40 (http://www.daveahlman.net/Old_site/daveinjapan/arch/arch.htm)

17. yy’da Edo veya Tokugawa döneminde (1616-186841 (Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, “Japonya”, cilt: 12, s: 6060)) gömme zemindeki ocak “irori”nin42 (Locher, 2013) zemin kotu, döşeme seviyesinin altında iken, mekândaki seviyesi yükseltilerek konfor özelliği Batı stilindeki bir masa gibi zemin üzerinde ve yer değiştirebilen portatif ve taşınabilir özellik kazandı.43 (Hanley, 1997: 61, 62) Geleneksel Japon evinde tatami’nin evlerde yaygınlaşmasıyla kotatsu’nun günümüzdeki taşınabilir kullanımı gelişmeye başlayınca ve hori-gotatsu biraz değişti. Kare şeklinde toprağa kazılan irori’nin çevresindeki ahşap platform biraz değişerek, masanın altında bacakların sıcak kalması için ahşap platformun üstüne şilte serilir. Hori-gotatsu; hareketli kotatsu kavramından yola çıkarak geliştirilir. Irori’deki kömür ateşi çömlek bir kap içine alınarak taşınabilir hale geldi ve daha modern bir kullanımı olan “oki-gotatsu”ya dönüştü. Kömür ateşinin toprak esaslı çömlek kap içine yerleştirilip taşınabilmesi “oki-gotatsu”dur. Oki; yerleşme, yerleştirme, ko; ateş, tatsu; sıcak ayak anlamına gelir.44 (http://en.wikipedia.org/wiki/Kotatsu) Bu kullanımda taşınabilir

39 http://www.daveahlman.net/Old_site/daveinjapan/arch/arch.htm 40 http://kyokaipartitions.tumblr.com/ 41 Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, “Japonya”, cilt: 12, s: 6060 42 Mira Locher, 2013 “Traditional Japanese Architecture: An Exploration of Elements and Forms (Google e- Kitap)”, Tuttle Publishing 43 Susan B. Hanley, 1997 “Everyday Things in Premodern Japan: The Hidden Legacy of Material Culture”, University of California Press, s: 61, 62 44 http://en.wikipedia.org/wiki/Kotatsu 57 ısı kaynağının ayak sobası; anka’ya ve taşınabilir mangal; “hibachi”ye45 (Doi, 2014: 693) (Hanley, 1997: 61, 62) benzerliği dikkat çekicidir. Bu kullanımlardan etkilenilmiş olabileceğini düşündürür.

Oki-gotatsu’da ince, hafif bir bir futon üzerine konan masa tablasının üzerindeki “shitagake” denilen battaniyenin üzeri “kotatsu-gake” denilen ikinci bir ağır battaniye (futon) ile örtülerek masanın altındaki ısıtıcı yeri de ısıtır. (Şekil 12, 13) Kotatsu-gake; genellikle dekoratiftir ve evin dekorasyonuna uyacak şekilde tasarlanır. Kotatsu’nun bu versiyonunun altında uyumak da mümkün olur, ancak yanlışlıkla da olsa ısıtma elemanlarına değme tehlikesine bağlı olarak yanık risklerine karşı uzun süreli uyumaya uygun değildir, şekerleme dediğimiz kısa süreli uyku için kullanılabilir; çocuklar ve evcil hayvanlar da kotatsu’nun altında uyuyabilir.46 (http://en.wikipedia.org/wiki/Kotatsu) (Buckley, 2009: 267) Japon tipi ısıtıcılar zaman içinde gelişim göstermiştir.47 (Robin D. Gill, 2004: 567) Başlangıçta ısı kaynağı olarak yakıt verimi yüksek olan kömür, taşkömürü, briket kömür kullanıldı.48 (Hanley, 1997: 61, 62) 20.yy’ın başlarında kullanılan “mametan” denilen briket49; (http://en.wikipedia.org/wiki/Kotatsu) yanma kokusunu bastırmak için deodorant eklenerek, 5 cm uzunluğunda, yaklaşık 3 saat, 8 saat, 1 gün gibi uzun süre yanması için sıkıştırılarak preslenen bezelye biçiminde bir kömürdür.50 (http://ja.wikipedia.org/wiki/%E8%B1%86%E7%82%AD) (Şekil 9)

45 Schun Doi, 2014 “The Naturalisation Process of the Japanese Loanwords Found in the Oxford English Dictionary”, English Studies, Vol. 95, No. 6, s: 693 (674–699); Susan B. Hanley, 1997 “Everyday Things in Premodern Japan: The Hidden Legacy of Material Culture”, University of California Press, s: 61, 62 46 http://en.wikipedia.org/wiki/Kotatsu; Sandra Buckley, 2009 “The Encyclopedia of Contemporary Japanese Culture”, Taylor & Francis, s: 267 47 Robin D. Gill, 2004 “Topsy-turvy 1585”, Paraverse Press, s: 567 48 Susan B. Hanley, 1997 “Everyday Things in Premodern Japan: The Hidden Legacy of Material Culture”, University of California Press, s: 61, 62 49 http://en.wikipedia.org/wiki/Kotatsu 50 http://ja.wikipedia.org/wiki/%E8%B1%86%E7%82%AD 58 Şekil 9. Kalorisi artırılarak preslenmiş51 (http://ja.wikipedia.org/wiki/%E8%B1%86%E7%82%AD) briket kömür “mametan”52 (http://en.wikipedia.org/wiki/Kotatsu)

20. yy ortasında kömürün yerini elektriğin almaya başlamasıyla kotatsu’nun altındaki taşınabilir çömlek kabın yerini elektrikli ısıtıcı aldı. Oki-gotatsu’nun kömürlü ve elektrikli iki versiyonu ortaya çıktı ve masa tablasının altına monte edilen elektrikli ısıtıcının aldığı modern türü ortaya çıktı. Böylece elektrikle ısıtılan kotatsu tümüyle taşınabilir ve mobil hale geldi. Günümüzde halen kışın evlerde kullanılan yaygın bir kullanımdır.53 (http://en.wikipedia.org/wiki/Kotatsu) (Şekil 10)

Şekil 10. Elektrikli “oki-gotatsu”da masa tablasının altına monte edilmiş elektrikli ısıtıcı54 (http://en.wikipedia.org/wiki/Kotatsu)

21. yy’da kotatsu’nun ahşap çerçevesine takılıp çıkarılabilen elektrikli ısıtıcı plastik veya diğer malzemelerden de yapılabilmektedir.55 (http://en.wikipedia.org/wiki/Kotatsu) Günümüz kotatsu kullanımında ise, ısı kaynağı masanın üst tablasının alt yüzeyine tespit edilen lamba ısıtıcı ile sağlanmaktadır.56 (Kaylor ve Kaylor, 2007: 71) (Şekil 11)

51 http://ja.wikipedia.org/wiki/%E8%B1%86%E7%82%AD 52 http://en.wikipedia.org/wiki/Kotatsu 53 http://en.wikipedia.org/wiki/Kotatsu 54 http://en.wikipedia.org/wiki/Kotatsu 55 http://en.wikipedia.org/wiki/Kotatsu 56 Kaylor, L. Kaylor, P. (2007) Unto a Land That I Will Show You, Xulon Press, s: 71 59 Şekil 11. Günümüzde kullanılan lamba ısıtıcılı kotatsunun görünümü57 (https://www.jappleng.com/culture/articles/jp-culture/406/what-is-the-kotatsu-and- horigotatsu)

Japon evinde kışın ısıtıcı olarak kullanılan “kotatsu” yaz aylarında üstündeki battaniyenin kaldırılmasıyla normal masa olarak kullanılır58 (http://en.wikipedia.org/wiki/Kotatsu) (Şekil 12) veya “chabudai” denilen yüksekliği 15-30 cm arasında değişen kısa bacaklı masa ile yer değiştirir. (Şekil 13) Bu masanın bacakları katlanabilir olduğundan taşınabilir ve depolanabilir. Chabudai; kışın masanın altında bir ısıtıcı ile donatılmış olan “kotatsu” ile yer değiştirir.59 (http://en.wikipedia.org/wiki/Chabudai)

57 https://www.jappleng.com/culture/articles/jp-culture/406/what-is-the-kotatsu-and-horigotatsu 58 http://en.wikipedia.org/wiki/Kotatsu 59 http://en.wikipedia.org/wiki/Chabudai 60 Şekil 12. “Kotatsu”nun altındaki ısıtıcı kaldırılarak yazın kullanılabilir60 (Auzias ve Labourdette, 2013: 578)

Şekil 13. “Chabudai”61 (http://en.wikipedia.org/wiki/Chabudai)

BULGULAR ve YORUMLAR

Kotatsu, geleneksel bir kullanımın iyileştirilerek geliştirilmesi yoluyla güncellenerek gelişen bir kullanımdır. Kotatsu; geleneksel Japon evinde pişirme ve ısıtma amacıyla kullanılan Japon ocağı irori’den doğarak günümüzde halen kullanılan ve zamanın teknik ve teknolojik değişikliklerine ve güncel ihtiyaçlara uyum sağlar biçimde güncellenerek günümüz ihtiyaçlarına halen cevap verebilen bir iç mekân mobilyası olmuştur. Çalışmada izlenen yöntem; kotatsuyu tarihi süreç içindeki gelişimi üzerinden ele alınarak incelenmesi şeklindedir. Bu süreç içinde değişimin izlendiği dönemler;

1-11. yy, Heian dönemi (MS 79-1185) 8. yy, Nara dönemi (MS 710-745 62 (https://en.wikipedia.org/wiki/Nara_period)) 14. yy, Muromachi dönemi (1336-157363 (https://en.wikipedia.org/wiki/Muromachi_period))

60 Auzias, D. Labourdette, J. P. (2013) “Japon 2013-2014 Petit Futé”, Petit Futé, s: 578 61 http://en.wikipedia.org/wiki/Chabudai 62 https://en.wikipedia.org/wiki/Nara_period (14.03. 2017) 63 https://en.wikipedia.org/wiki/Muromachi_period (14.03. 2017) 61 17. yy, Edo veya Tokugawa dönemi (1616-186864 (Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, “Japonya”, cilt: 12, s: 6060)) şeklinde ortaya çıkmıştır.

Heian ve Nara dönemleri; kotatsu’nun gelişim sürecine girmeden önceki ısıtma formu; el ve ayakların ısıtılması şeklinde “hibachi” ve “anka” dönemidir. Muromachi döneminde; kotatsu’nun başlangıç evresi ya da ortaya çıkış dönemi diyebiliriz. İrori’nin etrafındaki pişirme eyleminin ihtiyacı olarak oturma eyleminin de bir oturma platformunun şekillenmeye başlamasıyla kotatsu’nun ortaya çıkmaya başladığı görülür. Edo veya Tokugawa döneminde; hori-gotatsu ve oki-gotatsu kullanımları geliştirilmiştir. Isı kaynağının ve masanın yeri sabit olan kullanımı; hori-gotatsu ile ısı kaynağının ve masanın taşınabilir özellik kazandığı oki-gotatsu kullanımları gelişmiştir. Hori- gotatsu’nun ısı kaynağı kömür olmuştur, ardından gelen geliştirilmiş kullanımı olan oki- gotatsu’da önce kömürlü, sonra sıkıştırılmış briket kömürlü ve günümüze yaklaştıkça elektrikli ve günümüzde lamba ısıtıcılı kullanımları görülür. 20. ve 21. yy kotatsu’nun yeni fikirlerle ısı kaynağı ve masa ile ilgili yenilik ve gelişmelerin hızlı ve çeşitlilik kazandığı patent başvurularıyla günümüzde de devam ettiği döneme girilmiştir. Kotatsu’nun gelişim süreci günümüzde de birçok patent başvurusundaki yeniliklerle ve iyileştirmelerle devam etmektedir. Kotatsu tarihsel gelişim süreci içinde, yer düzleminden aşağıda bulunan geleneksel ocak “irori”den başlayarak ocağın etrafında şekillenen oturma ve ısınma işlevlerini önce zemindeki kotu aynı kalarak etrafında oturma şeklinde, sonra zemindeki kot farkını döşeme seviyesine yükselterek yerde bağdaş kurarak oturulan masa kullanımı biçiminde, son olarak da masanın bünyesine monte edilen ısıtıcılı masa kullanımı şeklinde taşınabilir özellik kazanmıştır. (Şekil 14)

64 Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, “Japonya”, cilt: 12, s: 6060 62 Şekil 14. Geleneksel Japon ocağı irori’nin masa kullanımıyla şekillenerek kotatsu’ya dönüşümü65 (http://kyokaipartitions.tumblr.com/) (Nergiz, 2005: 104)

TARTIŞMA / SONUÇ ve ÖNERİLER

Kotatsu, kaynağını gelenekselden alarak günün şartlarına uyumu sağlanarak ve geliştirilerek günümüze ulaşmış bir mobilya tasarımıdır. Kotatsu; günümüzde kaybolan geleneksel kullanımların güncellenmesi, korunması, sürdürülebilirliğinin sağlanması konularında, kaybolan geleneksel kullanımların yeniden gözden geçirilmesi gerektiğini hatırlatan özellikle restorasyon uygulamalarında gelenekselin tümüyle kaldırılıp yerine tamamen modern kullanımların konması noktasındaki yaklaşımların yeniden gözden geçirilmesi gerektiğini düşündüren bir örnektir. Japonya geleneklerine bağlılığı ile bilinen bir ülkedir. Aynı zamanda teknik ve teknolojik birçok fikrin ve buluşun da kaynağıdır. Bu bağlamda geleneksel kullanımın günün şartlarına uyum sağlayarak geliştirilmesi konusunda Japonya ve Japonya’dan bir örnek olarak kotatsu incelenmiştir. Geleneksel Japon evinin, geleneksel Türk evine benzerliği bilinmektedir. Bu bağlamda ülkemizde kaybolan geleneksel kullanımların güncellenmesi, güne uyarlanması ve iyileştirilerek geliştirilmesi konusunda Japonya’nın yaklaşımı ve bu bağlamda kotatsu’nun izlediği gelişim süreci ülkemiz için örnek alınabilir. Kotatsu’nun iyileştirilerek geliştirilmesi yaklaşımı; gelenekselin korunması ve sürdürülebilirliğinin sağlanması konularında, ülkemiz için de örnek alınabilir bir yaklaşımdır.

KAYNAKLAR

65 http://kyokaipartitions.tumblr.com/ Fatma Nergiz, 2005 “Minimalist Mekanların Tasarım özellikleri ve Görsel Niteliklerinin Mimarlığın Bazı Temel Öğeleri Aracılığıyla Konut Tipolojisi Kapsamında İncelenmesi”, Y. Lisans Tezi, YTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dalı Mimari Tasarım Programı, İstanbul, s: 104 63 Auzias, D. Labourdette, J. P. (2013) “Japon 2013-2014 Petit Futé”, Petit Futé, s: 578

Buckley, S. “The Encyclopedia of Contemporary Japanese Culture”, Taylor & Francis, s: 267, 2009

Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, “japon”, cilt: 12, s: 6056

Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, “Japonya”, cilt: 12, s: 6060

Dodd, J., Richmond. S. “The Rough Guide to Japan“,Rough Guides, s: 40, 2001

Doi, S. “The Naturalisation Process of the Japanese Loanwords Found in the Oxford English Dictionary”, English Studies, Vol. 95, No. 6, s: 693 (674–699), 2014

Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, “Ocak”, yem yayınları, cilt: 3, ISBN: 975-7438-51-0 (Takım), 975-7438-54-5 (3.cilt), s: 1360

Erdemir, E. “Culture-Space Relationship: Japanese Traditional Residential Interiors”, A Thesis Submitted to the Department of Interior Architecture and Environmental Design and the Institute of Fine Arts of Bilkent University in Partial Fulfilment of the Requirements for the Degree of Master of Fine Arts, Ankara, s: 54, 1993

Gill, R. D. “Topsy-turvy 1585”, Paraverse Press, s: 567, 2004

Güvenç, B. “Japon Kültürü”, Boyut Yayıncılık, İstanbul, ISBN: 978-975-23-0727-8, s: 50, 2010

Hanley, S. B. “Everyday Things in Premodern Japan: The Hidden Legacy of Material Culture”, University of California Press, s: 61, 62, 1997 http://en.wikipedia.org/wiki/Chabudai (14.03. 2017)

64 http://en.wikipedia.org/wiki/Foot_stove (14.03. 2017) http://en.wikipedia.org/wiki/Hibachi (14.03. 2017) http://en.wikipedia.org/wiki/Kotatsu (14.03. 2017) https://en.wikipedia.org/wiki/Muromachi_period (14.03. 2017) https://en.wikipedia.org/wiki/Nara_period (14.03. 2017) http://ja.wikipedia.org/wiki/%E8%B1%86%E7%82%AD (14.03. 2017) http://kyokaipartitions.tumblr.com/ (14.03. 2017) http://www.daveahlman.net/Old_site/daveinjapan/arch/arch.htm (14.03. 2017) https://www.jappleng.com/culture/articles/jp-culture/406/what-is-the-kotatsu-and-horigotatsu

Kaylor, L. Kaylor, P. Unto a Land That I Will Show You, Xulon Press, s: 71, 2007

Lee Hee-Soo, C. Tdv İslam Ansiklopedisi, “Japonya”, cilt: 23, s: 570

Locher, M. “Traditional Japanese Architecture: An Exploration of Elements and Forms (Google e-Kitap)”, Tuttle Publishing, s: ,2013

Matsushika, S. “Comparative Study of the Structure of Traditional Timber Housing in Turkey and Japan”, A Thesis Submitted to the Graduate School of Natural and Applied Sciences of the Middle East Technical University, In Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree of Master of Science in Building Science in the Department of Architecture, s: 25, 2004

McMillan, C. J. “The Japanese Industrial System”, Walter de Gruyter, ISBN 3-11-015087-5, Berlin, s: 3, 1996

65 Nergiz, F. “Minimalist Mekanların Tasarım özellikleri ve Görsel Niteliklerinin Mimarlığın Bazı Temel Öğeleri Aracılığıyla Konut Tipolojisi Kapsamında İncelenmesi”, Y. Lisans Tezi, YTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dalı Mimari Tasarım Programı, İstanbul, s: 104, 2005

Nesbitt, M. “Japanese Ancestral Practices: A Contextualized Teaching Tool on the Afterlife in the Local Church (Hibachi Theology)”, A Thesis Submitted for the degree of Master of Theology at the South African Theological Seminary, s: 128, 2007

Ohnuki-Tierney, E. “Rice as Self: Japanese Identities through Time”, Princeton University Press, s: 65, 1994

Parramore, L., Gong, C. “Japan Home: Inspirational Design Ideas (Google e-Kitap)”, Tuttle Publishing 2012

Yünkül, A. “Elazığ Evleri”, Y.Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı Türk-İslam Sanatları Tarihi Bilim Dalı, Elazığ, s: 5, 2005