NAUKA SCIENCE

Zdzisława Tołłoczko*, Tomasz Tołłoczko**

Neogotycki eklektyzm w architekturze ruchu Arts & Crafts

Neogothic eclecticism in the Arts & Crafts movement architecture

Słowa kluczowe: Wielka Brytania, historia Key words: Great Britain, history of architecture, architektury, styl wiktoriański, ruch Arts & Crafts, Victorian style, Arts & Crafts movement, historyzm, eklektyzm, symbolizm i neosymbolizm historicism, eclecticism, symbolism w architekturze, rewiwalizm gotycki, retrospekcja and neo-symbolism in architecture, Gothic revival, stylowa stylistic retrospection

Pójdźmy śladem znawców architektury brytyjskiej, Following in the footsteps of experts on British jak na przykład Karol Estreicher, który utrzymywał, że: architecture, Karol Estreicher insisted that: “One can „Można nawet bronić twierdzenia, że gotyk angielski defend the claim that English Gothic practically never właściwie nigdy się nie skończył, bo i w 17 i 18 wieku ended because in the 17th and 18th century Gothic wznoszono budowle gotyckie, nie mówiąc już o po- buildings were also erected, not to mention the return wrocie gotyku w 19 wieku”1. Bliższy współczesnym to Gothic in the 19th century”1. Closer to modern historykom sztuki i architektury Jan Gympel z kolei historians of art and architecture, Jan Gympel in turn stwierdza, iż: „W Anglii, gdzie styl ten kontynuowano maintains that: “In England where it was continued w dość niezależnej formie, dominował on w architek- in a relatively independent form, the style was pre- turze znacznie dłużej niż tylko w średniowieczu. Od dominant in architecture much longer than in just the połowy XVIII wieku, głównie w posiadłościach wiej- medieval period. Since the mid-18th century, mainly in skich, a od przełomu XIX wieku wszędzie pojawiły się country estates, and since the turn of the 19th century znów tendencje do odrodzenia gotyku (gothic revival)”2. everywhere, there again appeared tendencies of gothic Nawet styl elżbietański, który stał się zaczątkiem rene- revival”2. Evan the Elizabethan style, which marked the sansu angielskiego, przesiąknięty był raz to rudymentami beginnings of the English Renaissance, was pervaded gotyku Tudorów, raz to ‘gotycyzmu’ zorientowanego with either the rudiments of Tudor Gothic or of ‘Goth- ku tradycji mediewalnej3. Gotyk angielski wyróżniał icism’ oriented towards the medieval tradition3. English się spośród innych odmian tego stylu na kontynencie Gothic was distinguished from other varieties of that europejskim szeregiem oryginalnych i niepowtarzalnych style in Europe by several original and unique features cech właściwych dla architektury na Wyspach Brytyj- typical for the British Isles architecture. However, it skich. Jednakże prym w sztuce i architekturze gotyckiej was France that was the leader in the Gothic art and wiodła Francja, choć tak naprawdę w istocie rzeczy to architecture, though in fact German Gothic could boast gotyk niemiecki mógł poszczycić się najwspanialszymi the most magnifi cent examples of that trend not only in przykładami nie tylko tego kierunku w sztuce, ale i całej art but the entire medieval epoch. With the decline of epoce średniowiecza. Wraz ze zmierzchem sztuki goty- Gothic art, especially architecture, there came a signifi - ku, osobliwie architektury, nadeszło znamienne, wręcz cant, almost radical turn in attitude, and condemnation

* prof. dr hab. ** dr

Cytowanie / Citation: Tołłoczko Z., Tołłoczko T. Neogothic eclecticism in the Arts & Crafts movement architecture. Wiadomosci Konserwatorskie – Journal of Heritage Conservation 2017;51:53-71 Otrzymano / Received: 21.02.2017 • Zaakceptowano / Accepted: 10.03.2017 doi:10.17425/WK51NEOGOTHIC

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 51/2017 53 radykalne odwrócenie się stanowisk i potępienie stylu of Gothic style recognised as a synonym of barbarism, gotyckiego uznanego za synonim barbarzyństwa, ciem- ignorance, cruelty and backwardness4. On the other noty, okrucieństwa i zacofania4. Natomiast odrodzenie hand, the revival of old classical or antique models, dawnych klasycznych, czy też antycznych wzorców, humanistic values, gave rise to condemning en block wartości humanistycznych, dały asumpt do potępienia the medieval ethos which, to all intents and purposes, en block mediewalnego etosu, który, tak na dobrą sprawę, lasted until the time of the nineteenth-century Ro- trwał aż do czasów dziewiętnastowiecznego romanty- manticism. As has been said before, an exception from zmu. Wyjątkiem wobec tej „anatemy” gotyckiej tradycji that “anathema” laid on Gothic tradition was England. była, jak to już powiedziano, Anglia. W gruncie rzeczy In fact, Gothic mutations survived till the times of the mutacje gotyku ostały się do czasów ostatnich Tudorów last Tudors and were preserved in forms of permanent i zachowały się w formach trwałych reliktów (głównie relics (mostly in buildings in the English countryside) w budownictwie na prowincji angielskiej), natomiast while, in the natural order of things, Renaissance, naturalną rzeczy koleją świeciły triumfem: renesans, especially Palladian; Baroque or Queen Anne’s style, szczególnie palladiański; barok bądź styl królowej Anny, or the Georgian style triumphed. In modern times czy też styl gregoriański. Gotyk w czasach nowożytnych Gothic was not an incriminated style in the continent, nie był na kontynencie stylem inkryminowanym, choć though it was not very popular; yet already in the nie był specjalnie popularny, wszelako już w połowie mid-18th century, in the Enlightenment era, there ap- XVIII wieku, w czasach oświecenia pojawiają się mo- peared monumental buildings, mainly palaces, bearing numentalne budowle, głównie pałace, noszące zna- hallmarks of the neo-Gothic revivalism, the principal miona neogotyckiego rewiwalizmu, czego koronnym example of which can be Strawberry Hill in Twicken- przykładem może być Strawberry Hill w Twickenham, ham, erected by Horatio Walpole and Robert Adam in wzniesiony przez Horatio Walpole’a i Roberta Adama the years 1749–17775. The symbolic work of sir Hora- w latach 1749–17775. Symbolicznie przeto dzieło sir tio, the fourth earl of Orford, initiated (the “revival”!) Horatia, czwartego hrabiego Orford zapoczątkowało of the neo-Gothic genre which soon spread almost all („odrodzenie”!) neogotyckiego genre’u, który rozprze- over Europe, while Walpole also laid the foundations strzenił się wkrótce niemal w całej Europie, zaś Walpole for the so called Gothicism i.e. a fashion for the spirit stworzył również podwaliny tak zwanego gotycyzmu, of Gothic literature that in a way illustrated the return czyli mody na ducha literatury gotyckiej, która niejako to medieval architecture. It was a manifestation of ilustrowała ów nawrót do średniowiecznej architektury. the precursor fashion for pre-Romanticism with an Był to przejaw prekursorskiej mody na preromantyzm addition of specifi cally English sentimentalism. It is z domieszką specyfi cznie angielskiego sentymentalizmu. widely known that the British spécialité de la maison is Jak wiadomo spécialité de la maison Brytyjczyków jest a penchant for paradox and suspense. How, otherwise, zamiłowanie do paradoksu i suspensu. Bo jak wytłuma- one could explain reviving selectively treated manifes- czyć ożywienie przejawów, wybiórczo potraktowanych, tations of medieval metaphysics, especially of Gothic metafi zyki średniowiecza, a zwłaszcza gotyku wraz z jego with its architecture which already was a bygone epoch architekturą, która była już epoką zaiste przebrzmiałą, when the Enlightenment brought a completely dif- natomiast oświecenie nosiło zupełnie inny wymiar ferent philosophical-ideological dimension, and yet fi lozofi czno-ideowy, a jednak neogotyk miał wyraźnie neo-Gothic was clearly an aesthetic whim. A paradox charakter estetycznego kaprysu. Paradoksem angielskiej of the English history was the aesthetic conversion of historii było estetyczne nawrócenie wczesnego i średnio- the early and medieval feudalism which, together with wiecznego feudalizmu, który wraz z wiekiem światła the age of the light, contributed to the ‘beginning of przyczynił się do ‘początku końca’ epoki feudalnej. an end’ of the feudal epoch. At the turn of the 18th Na przełomie wieków XVIII i XIX nadeszła kolejna, and 19th century there came yet another, so to speak niejako dialektyczna rewitalizacja antyku i klasycyzmu, dialectic, revitalisation of the antiquity and classicism, zwłaszcza w obliczu wstrząsów rewolucji francuskiej particularly in the face of the turbulent French Revo- i epopei napoleońskiej, które w rezultacie przyspieszyły lution and the Napoleonic epopee which, as a result, przewartościowanie kultury europejskiej otwartej na accelerated the re-evaluation of the European culture idee lub też różne ideały romantyczne. Wszelako na open to various romantic ideas. However, at the turn przełomie wspomnianych stuleci nadzwyczaj trudno of the mentioned centuries, it was extremely diffi cult było dostosować tradycję odchodzącego w przeszłość to adjust traditions of the vanishing feudalism to the feudalizmu do rodzącego się kapitalizmu, którego kultu- arising capitalism, the cultural and artistic emanation rową i artystyczną emanacją był romantyzm, a następnie of which was fi rst romanticism and then positivism. pozytywizm. A mimo wszystko, niezależnie od nowych Nevertheless, regardless of new tendencies, fashions tendencji, mód i trendów w sztuce i kulturze, gotycyzm, and trends in art and culture, Gothicism, old Gothic dawny gotyk i neogotyk, trwały w psychice Brytyjczy- and neo-Gothic still remained in the British psyche, ków, aczkolwiek ulegały zachowawczej ewolucji stylo- even though they underwent a conservative stylistic wej, którą ujął z końcem XVIII wieku w formie teore- evolution whose theoretical form was defi ned at the tycznej Edmund Burke, estetyk i polityczny myśliciel, end of the 18th century by Edmund Burke, an aes- twórca nowoczesnego konserwatyzmu. W jego pracach thetician and political thinker, the creator of modern

54 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 51/2017 znajdziemy właśnie próby pogodzenia symbolu tradycji conservatism. In his works we can fi nd attempts at gotyckiej (czytaj: feudalnego ancien regimé’u) z konserwa- reconciling the symbol of Gothic tradition (read: feu- tywnym ewolucjonizmem. Na kontynencie europejskim dal ancien regimé) with conservative evolutionism. In Święte Przymierze usiłowało odtworzyć (anachroniczny continental Europe the Holy Alliance tried to recreate już z natury rzeczy) dawny porządek i dopiero Wiosna (anachronist by its very nature) the previous order and Ludów i rewolucja przemysłowa położyły kres ekono- it was only the Spring of Nations and the industrial micznym podstawom tej formacji, która obyczajowo, revolution that put an end to the economic foundations czy nawet etycznie, estetycznie – przetrwała do wybuchu of that formation which – socially or even ethically and pierwszej wojny światowej. Próbując zreasumować ten aesthetically – survived till the outbreak of World War niezwykle krótki wstęp do mediewalizmu brytyjskiego, I. In order to conclude that very brief introduction to przyjąć można hipotezę, iż średniowiecze było w istocie the British medievalism, one can hypothesise that the epoką chrześcijańskiego internacjonalizmu. Natomiast medieval period was actually an epoch of Christian społeczeństwo burżuazyjne, niezależnie od jego roman- internationalism, while bourgeois society, regardless of tycznej czy też pozytywistycznej relacji, przesiąknięte its romantic or positivistic relation, was imbued with było ideami narodu, państw narodowych, co w konse- ideas of nations, nation states which, as a consequence, kwencji kształtowało ówczesny nacjonalizm, a nawet shaped nationalism or even chauvinism of the times. szowinizm. Egzemplifi kacją tych nastrojów – pokłosia An exemplifi cation of those attitudes – the outcome bonapartyzmu – może być średniowieczna architektura, of Bonapartism – can be medieval architecture, both zarówno stara, jak i nowa, ale zawsze występująca pod old and new, but always under the banner of national sztandarem narodowej kultury i tożsamości, ergo gotyk culture and identity; ergo Gothic was believed to be the uważano za sztukę rodzimą francuską, a w dążących do native French art, and Germany striving for a union zjednoczenia (a wkrótce zjednoczonych) Niemczech (and soon united) was thought to be a manifestation uważano za przejaw prawdziwie germańskiej architektu- of truly German architecture and culture, etc., etc.6. ry i kultury, etc., etc.6 Niezastąpionym przejawem owego An irreplaceable indication of such a state of Euro- stanu umysłów europejskich mogą być dzieje powstania, pean minds can be the history of creating, building, budowy, rozbudowy i zakończenia katedry kolońskiej expanding and completing the cathedral in Cologne (1842–1880). W wieku dziewiętnastym świątynia ta (1842–1880). In the nineteenth century the church fi rst uosabiała wprzódy niemiecki romantyzm, a później embodied German romanticism, and then nationalism, nacjonalizm, choć oczywiście idea ostatecznej fi nalizacji though naturally the idea to fi nalise the construction of wzniesienia tego sanktuarium miała również wymiar this shrine also had a patriotic dimension. Also French patriotyczny. Także neogotyk francuski przepojony był neo-Gothic was imbued with that emotional patriot- owym emocjonalnym patriotyzmem, a nierzadko ka- ism, and often Catholic fundamentalism, if one con- tolickim fundamentalizmem, mając na uwadze choćby siders e.g. works by François-René de Chateaubriand, prace François-René de Chateaubrianda, romantycznego a romantic conservative whose works can be compared konserwatysty, którego twórczość porównać było można to those of Edmund Burke, and who followed a similar z pracami Edmunda Burke’a i który podążał podobnym track as Eugène Emmanuel Viollet-Le-Duc, an archi- tropem jak Eugène Emmanuel Viollet-Le-Duc, archi- tect and conservator of works of Gothic architecture tekt i konserwator dzieł architektury gotyckiej, która which, during the Jacobin terror, was largely destroyed; w czasie jakobińskiego terroru w dużej mierze uległa and it was Viollet-Le Duc who instilled a new spirit in zagładzie i właśnie Viollet-Le-Duc wlał niejako nowego this architecture condemned by radical rationalists7. ducha w tę architekturę potępioną przez radykalnych Neo-Gothic or conservation of old monuments of racjonalistów7. Neogotyk czy też konserwacja dawnych medieval architecture gave rise to the belief that only zabytków średniowiecznej architektury dawała asumpt neo-Gothic church buildings allowed for renewing do przekonania, że tylko sakralne budownictwo neogo- Christianity after Jacobin excesses sometimes boiling tyckie pozwala odnowić chrześcijaństwo po ekscesach down to a form of pseudo-atheism. French or even jakobinizmu sprowadzających się niekiedy do jakiejś German renewal of Christianity, particularly in the formy pseudoateizmu. Francuska, a nawet niemiecka continental-romantic version, was characterised by odnowa chrześcijaństwa, szczególnie w kontynentalno- unusual exaltation, emotionalism, affectation towards -romantycznej wersji, nosiła charakter niezwykłej egzal- empathy, and the feeling of loftiness as an expression tacji, emocjonalizmu, afektacji wobec empatii noszącej of a crisis between the mind and emotion8. wzruszenia, uczucie wzniosłości jako wyrazu przesilenia It was different on the other side of the Channel. między rozumem a uczuciem8. The British, constantly enjoying their splendid isola- Inaczej rzecz przedstawiała się za kanałem La Man- tion, were not devoid of romantic sensitivity towards che. Brytyjczycy niezmiennie cieszący się swą splendid art, and especially nature. Though Islanders seemed isolation nie byli pozbawieni romantycznej wrażliwości introverts by character, delight, admiration or even wobec sztuki, a zwłaszcza natury. Choć z usposobienia adoration of emotional and aesthetic experience were Wyspiarze zdawali się być introwertykami, nieobce not alien to them, and were subsequently translated im były zachwyt, podziw, a nawet uwielbienie doznań into highbrow art, yet their artistry was often perceived uczuciowych i estetycznych, które przekładali na sztukę, as an expression of eccentricity, both romantic and later

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 51/2017 55 wprawdzie wysokiego gatunku, ale ich kunszt nie raz, positivist. For instance, the Royal Pavilion in Brighton, nie dwa, odbierany był jako wyraz ekscentryczności i to erected by John Nash in the years 1815–1823, is actu- nie tylko romantycznej, ale i później pozytywistycznej. ally a romantic (in the style of early romanticism) and Ot choćby dla przykładu Pawilon Królewski w Brigh- eclectic hybrid of orientalism, created by combining ton, wzniesiony przez Johna Nasha w latach 1815–1823, neo-Gothic, Moorish, Indian and Chinese elements. to w istocie romantyczna (w stylu wczesnego roman- A similar conglomerate of styles is the edifi ce of the tyzmu) i eklektyczna hybryda orientalizmu, powstała Railway Station in Mumbai, designed according to the z połączenia elementów neogotyckich, mauretańskich, blueprints by Frederick William Stevens and Alex Haig indyjskich i chińskich. Podobny konglomerat stylowy in the year 1888. In this object we can fi nd elements, reprezentuje gmach Dworca Kolejowego w Bombaju, or more precisely the structure of a neo-Gothic build- zaprojektowany według planów Fredericka Williama ings clad in the pseudo-Indian style (Indian-Saracen), Stevensa i Alexa Haiga w 1888 roku. I w tym również representing late romanticism and, at the same time, obiekcie odnajdujemy elementy, a właściwie strukturę the start of the power apogee of the British Empire over budowli neogotyckiej obleczonej szatą w stylu pseu- whose domains the sun never set, and in their territo- doindyjskim (indyjsko-saraceńskim), reprezentującej ries numerous objects using the neo-Gothic stylistics późny romantyzm, a jednocześnie początek apogeum were built9. English Romanticism had various faces mocarstwowej roli Imperium Brytyjskiego, nad któ- full of shocking solutions pandering to the taste of the rego domenami słońce nigdy nie zachodziło, a na jego English public, like e.g. the Great Pagoda in London terytoriach budowano niezliczone obiekty oparte na Kew Gardens (William Chambers, 1762). stylistyce neogotyckiej9. Romantyzm angielski miał If, for example, Viollet-Le-Duc felt inclined to zgoła różne oblicza pełne szokujących rozwiązań za- create in the spirit and atmosphere of historicism spokajających gusta angielskiej publiczności, jak choćby then, for instance, Augustus Welby Northmore Pugin Wielka Pagoda w Londyńskich Kew Gardens (William (a Catholic Pietist) despite his authentic admiration for Chambers, 1762). and adoration of the Gothic style, remained an eclectic Jeśli, przykładowo rzecz biorąc, Viollet-Le-Duc like practically the majority of British creators of neo- skłonny był tworzyć w duchu i atmosferze historyzmu, historicist stylistic mutations. Such eclectic historicism to dla przykładu Augustus Welby Northmore Pugin “led in a sense to a paradox, since assuming that each (katolicki pietysta), mimo jego autentycznego podziwu style belongs to the epoch that created it, and accepting i uwielbienia dla stylu gotyckiego, pozostał eklektykiem, the identity of the historic time and style, it did not tak jak w zasadzie większość twórców brytyjskich neohi- allow its own epoch i.e. the 19th century to choose or storycznych mutacji stylowych. Taki właśnie eklektyczny create forms that were not derivatives of the historicist historyzm „prowadził w pewnym sensie do paradoksu, style. It can be said that historicism posed the task of gdyż wychodząc z przekonania, że każdy styl należy not so much creating the style as its selection before do epoki, która go stworzyła i uznając tożsamość czasu artists”10. To quote Robert Bartlett: “Each century cre- historycznego i stylu, swej własnej epoce, to znaczy XIX ates its own image of the Middle Ages”11. The reception stuleciu, nie pozwalał na wybór bądź stworzenie form, of medievalism changed, especially of Gothic archi- nie będących pochodnymi stylu historycznego. Można tecture from the medieval period to the beginning od zatem powiedzieć, że historyzm stawiał przed artysta- modernism, however it should be strongly emphasised mi nie tyle zadanie tworzenia stylu, co jego wyboru”10. that “the present-day image of medieval world is the Inaczej rzecz ujmując, według Roberta Bartletta: „Każde work of romanticists from the 18th and 19th century”, stulecie tworzy własny wizerunek wieków średnich”11. although one should not forget post-romanticists such Zmieniała się recepcja mediewalizmu, a szczególnie as e.g. the king of Bavaria Ludwig II12. architektury gotyckiej, od średniowiecza aż po początki Not only romanticism, but also British culture modernizmu, jednakże trzeba podkreślić ze znaczącym and architecture expressed the nature of the British naciskiem, że „dzisiejszy wizerunek średniowiecznego whose parallel antinomies and aesthetic ambivalence świata jest dziełem romantyków XVIII i XIX wieku”, did not make a great impression on Europeans from aczkolwiek nie można zapominać o postromantykach, the continent. Continental romanticism also interested jak choćby bawarski król Ludwik II12. readers of literature referring to the dark legend of the Nie tylko romantyzm, ale i brytyjska kultura i ar- Middle Ages, yet the British have been known to this chitektura wyrażały naturę Brytyjczyków, na których day as amateurs of the Gothic novel, full of terror, in- równoległe antynomie i estetyczna ambiwalentność credibility and supernatural mystery. One of the most nie budziły większego wrażenia na Europejczykach outstanding authors of the literary horror fi ction, in z kontynentu. Kontynentalny romantyzm również this case based on Scottish myths and legends was Sir interesował czytelników literatury odwołującej się do Walter Scott, who recorded that atmosphere of half mrocznej legendy średniowiecza, atoli to Brytyjczycy daydream half reality, in which utilitarianism fought znani są po dziś dzień jako amatorzy powieści gotyckiej, with pragmatism and a passion for pure nonsense, pełnej grozy, niesamowitości, ponadegzystencjonalnej theatrical grotesque and horror. Aesthetic associations tajemniczości. Jednym z najwybitniejszych twórców in British architecture and the British nature we can literatury grozy, w tym przypadku opartej na legendach fi nd in native buildings where Gothic rudiments or

56 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 51/2017 i mitach szkockich był sir Walter Scott, który utrwalił Gothicism constantly appear in such styles as: Baroque ową atmosferę półjawy, półrzeczywistości, w której and Rococo, classicism and the Regency style, and even o lepsze spierały się utylitaryzm z pragmatyzmem i za- pre-modernism i.e. the English version of Art Nouveau miłowanie do purnonsensu, teatralnej groteski i horroru. and Arts & Crafts. The climate of romanticism nearing Estetyczne asocjacje w architekturze brytyjskiej i natu- its end, the rapidly advancing industrialisation and rze tej nacji, odnajdujemy w rodzimym budownictwie, positivist ideas, is illustrated in the Scottish residence w którym niezmiennie pojawiają się rudymenty gotyku of the monarchs of the United Kingdom in Balmoral czy też gotyckości w takich stylach, jak barok i rokoko, (Easter Balmoral near Aberdeen), the origins of which klasycyzm i styl regencji, a nawet premodernizm, czyli date back to the medieval period (the fi rst mentions w angielskiej wersji Art Nouveau i Arts & Crafts. Klimat come from 1484), altered many times in situ, the fi nal mającego się ku końcowi romantyzmu, ze zbliżającą się shape of which was given by William Smith and John gwałtownie industrializacją i ideami pozytywizmu, ilu- Smith in the years 1853–185613 (fi g. 1). It is a typical struje szkocka rezydencja królów Zjednoczonego Króle- example of eclecticism with intertwined elements stwa w Balmoral (Easter Balmoral koło Aberdeen), któ- of romanticism. The essence of the British version rej początki sięgają średniowiecza (pierwsze wzmianki of eclecticism was well defi ned by John Pile, who pochodzą z 1484 roku), wielokrotnie przebudowywana wrote: “The long reign of the British Queen Victoria in situ, której ostateczny kształt nadali William Smith (1837–1901) includes the period of historic styles and i John Smith w latach 1853–185613 (ryc. 1). Jest to ‘the war of styles’, coinciding with the time of indus- typowy przykład eklektyzmu z wplecionymi weń wąt- trial revolution, as well as the ARTS AND CRAFTS kami romantyzmu. Istotę brytyjskiej wersji eklektyzmu and the AESTHETIC movements in England. The ujął trafnie John Pile pisząc, między innymi: „Długie name ‘Victorian’ denoting the style refers to a certain panowanie brytyjskiej królowej Wiktorii (1837–1901) trend in the nineteenth-century design in England obejmuje okres stylów historycznych i ‘wojny sty- and America, characterised by love of rich, frequently lów’, zbiegając się z czasem rewolucji przemysłowej, excessive ornamentation. Many twentieth-century art a także ruchami ARTS AND CRAFTS i RUCHEM historians and critics believe the Victorian design to be ESTETYCZNYM w Anglii. Nazwa ‘wiktoriański’ jako tasteless, verging on the absurd and characterized by określenie stylu oznacza pewien nurt dziewiętnasto- very poor quality. wiecznego wzornictwa w Anglii i Ameryce, cechujący However, Victorian pieces do not lack for energy, się zamiłowaniem do bogatej, często przeładowanej vitality or freedom which projects from both earlier ornamentyki. Wielu dwudziestowiecznych historyków and later periods do not possess. Particularly one aspect i krytyków sztuki uważa wzornictwo wiktoriańskie za of Victorian design was ignored – creation of a simple pozbawione smaku, graniczące z absurdem, charakte- repertoire of forms in disciplines in which decorative ryzujące się bardzo złą jakością. elements appeared rarely or not at all, for instance in Jednak dziełom wiktoriańskim często nie brakuje designing forms for technical, practical and functional energii, witalności i swobody, których nie mają projekty purposes. This kind of ‘functionalism’ was a herald of

Ryc. 1. Pałac Królewski. Balmoral. 1624, 1853–1856 Fig. 1. Royal Palace. Balmoral. 1624, 1853–1856

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 51/2017 57 z okresów wcześniejszych i późniejszych. Pomijano changes that were to come in the 20th century. Thus zwłaszcza jeden aspekt zdobnictwa wiktoriańskiego – Victorian projects might seem torn between two powstanie prostego repertuaru form w dziedzinach, worlds: the noble world of home, religion and author- w których elementy dekoracyjne pojawiały się rzadko ity, dominated by decorative forms, and the world lub wcale, na przykład w projektowaniu form o prze- of industry, transport, and developing science and znaczeniu technicznym, praktycznym i funkcjonalnym. technology, in which functionality played the crucial Tego rodzaju ‘funkcjonalizm’ jest zapowiedzią zmian, part”14. The co-creator and ‘builder’ of the Victorian jakie nastąpią w XX wieku. Tak więc „projekty wikto- epoch, and the patron of that art, was the Royal Con- riańskie wydają się rozdarte między dwoma światami, sort, Prince Albert, a conservative liberal, protector of nobliwym światem domu, religii i władzy, zdominowa- art and a patron of commerce and industry, or progress nym przez formy dekoracyjne oraz światem przemysłu, and functionality in general. It is to him that London transportu, rozwijającej się nauki i techniki, w którym owed the appearance of the already bygone Empire. najważniejszą rolę odgrywała funkcjonalność”14. Współ- Yet creators of Victorian architecture borrowed from twórcą i ‘budowniczym’ epoki wiktoriańskiej, a zara- the extremely rich repertoire of historic, original or zem mecenasem owej sztuki był królewski małżonek, even surprising forms, not taking into account the książę Albert, konserwatywny liberał, protektor sztuki historic-aesthetic context of the erected building like, oraz opiekun handlu i przemysłu, czy w ogóle postępu for instance, the neo-Byzantine Westminster Cathedral i funkcjonalności. To jemu Londyn zawdzięcza wygląd in London. Yet the unquestionable king of the Victorian dawnego już Imperium. Natomiast twórcy architektury style was neo-Gothic, treated with much freedom and wiktoriańskiej sięgali do niezwykle bogatego repertuaru stylistic pluralism. Due to the extended borders of the form historycznych, oryginalnych, a nawet zaskaku- British Empire, the style reached the furthest corners jących, nie licząc się z dziejowo-estetycznym kontek- of the realm. Let us remember, however, that one of stem wznoszonej budowli, jak na przykład chociażby the animators of another revival of neo-Gothic archi- neobizantyńska katedra Westminsterska w Londynie. tecture connoted with a religious renewal – Augustus Aliści niezaprzeczalnym królem stylu wiktoriańskiego Pugin – was a supporter of archaeological correctness of był neogotyk, traktowany z wielką swobodą i plura- neo-Gothic which he associated with unique Catholic lizmem stylowym. Za sprawą rozszerzenia się granic zeal, and he was not bothered by the fact that since the Imperium Brytyjskiego ten styl dotarł do najdalszych reign of Henry VIII the Church of England has been zakątków Korony. Pamiętajmy jednak, że wprawdzie the offi cial religion in the United Kingdom, while Ca- jeden z animatorów kolejnego odnowienia architektury tholicism was legalised in the year 1829. As luck would neogotyckiej konotowanej z renesansem religijności – have it, at the same time Latin (sic!) ceased to be the ob- Augustus Pugin – zwolennik archeologicznej popraw- ligatory language of lectures run at Oxford University. ności neogotyku, którą łączył z niezwykłą gorliwością But together with the revival of Christianity, Gothic katolicką, co nie przeszkadzało mu, że od czasów became almost a symbol of that renewal. “Grown on Henryka VIII wyznanie anglikańskie było i jest religią the background of romanticism, the ideological con- państwową Zjednoczonego Królestwa, zaś katolicyzm nection between Christianity and Gothic in the years zalegalizowany został w 1829 roku. Trzeba trafu, że 1835–1840 entered the theory and practice of modern w tym samym czasie na Uniwersytecie Oksfordzkim architecture, thanks to August Pugin (1812–1852). Ap- zaprzestano obligatoryjnie prowadzenia wykładów po plication of Greek-medieval architectonic forms Pugin łacinie (sic!). Ale wraz z rewiwalizmem chrześcijaństwa considered to be a moral duty, and even went much gotyk stał się nieomal symbolem owego odrodzenia. further (in the footsteps of German romanticists, [e.g. „Wyrosłe na podłożu romantyzmu ideowe powiąza- Karl Friedrich von Schinkel – add. Z. & T.T.] popular- nie chrześcijaństwa i gotyku weszło dzięki Augustowi ised in England by Carlyle [Thomas Carlyle, a Scottish Puginowi (1812–1852) w latach 1835–1840 do teorii historian and philosopher, co-creator of philosophy i praktyki współczesnej architektury. Stosowanie grecko- of history known as heroism – add. Z. & T.T.]). Since -średniowiecznych form architektonicznych uważał Pu- a medieval builder was a reliable craftsman and a reli- gin za moralny obowiązek, a nawet szedł znacznie dalej gious Christian, so – Pugin reasoned – also nowadays (śladami niemieckich romantyków [np. Karl Friedrich someone who wants to be a good architect must be von Schinkel – dopis. Z. i T.T.], spopularyzowanych a reliable professional and a religious Christian”15. At w Anglii przez Carlyle’a [Thomas Carlyle, szkocki the same time, Pugin was a co-creator of eclectic neo- historyk i fi lozof, współtwórca historiozofi i zwanej he- Gothic which acquired the name of the Victorian style, roizmem – dopis. Z. i T.T.]). Ponieważ średniowieczny and which became the enemy of a profusion of mass budowniczy był rzetelnym rzemieślnikiem i wierzącym copying, a kind of cliche of “production in that style”. chrześcijaninem, to – rozumuje Pugin – również i obec- So, on the one hand, Pugin was an advocate of moral- nie ten, kto chce być dobrym architektem, musi być ity in building and an opponent of industrialisation rzetelnym fachowcem i wierzącym chrześcijaninem”15. i.e. a precursor of the renewal of building craft, and Jednocześnie Pugin był współtwórcą eklektycznego subsequently – the Arts & Crafts movement; but on the neogotyku, który przyjął nazwę stylu wiktoriańskiego, other, that ingenious architect often contradicted doc- a który stał się przeciwnikiem profuzji masowego po- trines formulated by them. He designed a lot, mainly

58 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 51/2017 wielania, niejako cliche, „produkcji w tym stylu”. Tak churches, but the hurry in which he realised those zatem z jednej strony Pugin był orędownikiem moral- plans was not matched by real quality, or not always ności w budownictwie i przeciwnikiem industrializacji, fi nis coronat opus. According to Jonathan Glancey, the czyli prekursorem odnowy rzemiosł budowlanych, best work by Pugin in the fi eld of church architecture a co za tym idzie – ruchu Arts & Crafts, z drugiej strony is the church of Saint Giles in Cheadle (1841–1846)16. ten genialny architekt nierzadko zaprzeczał sformuło- And the enormous building of Parliament housing the wanym przez siebie doktrynom. Projektował bardzo House of Commons and the House of Lords should wiele, głównie obiektów sakralnych, ale pośpiech, be considered the best public edifi ce and probably the w jakim realizował swe zamierzenia, nie szedł w parze most prestigious in the United Kingdom. The new seat z realną jakością, albo też nie zawsze fi nis coronat opus. of Parliament is situated on the bank of the Thames, Według Jonathana Glanceya za najlepszą pracę Pugina and creates one of the most important elements of the w dziedzinie architektury sakralnej uznać można ko- urban landscape in London. After a lengthy debate, ściół Saint Giles w Cheadle (1841–1846)16. Natomiast it was decided that the suitable style for the heart of za najlepszą publiczną i bodaj najbardziej prestiżową liberal-traditional-bourgeois democracy which was w Zjednoczonym Królestwie budowlę przyjąć należy clad in the monarchist-aristocratic costume, will ogromny gmach Parlamentu mieszczącego Izbę Gmin be neo-Gothic. Prince Albert, who signifi cantly in- i Izbę Lordów. Nowa siedziba Parlamentu usytuowana fl uenced the choice of Charles Barry and Augustus została w pobliżu Tamizy, stwarzając tym samym jeden W.N. Pugin as designers, energetically supported the z najważniejszych elementów krajobrazu urbanistycz- genre in which the Parliament was designed. That nego Londynu. Po długich debatach zdecydowano, że “fl agship” object of Victorian architecture was realised najbardziej stosownym stylem dla umieszczenia w tym in the years 1840–1888, however the skeleton of the miejscu serca liberalno-tradycjonalno-burżuazyjnej de- construction, decoration and ornaments were designed mokracji, którą obleczono monarchistyczno-arystokra- in the era of late romanticism, but at the same time that tycznym kostiumem, będzie neogotyk. Genre, w którym specifi c kind of neo-Gothic romanticism bore signs of zaprojektowano Parlament, energicznie wspierał książę rationalism and the industrial revolution growing in Albert, który w znacznym stopniu przyczynił się do power and creating a new society. On the one hand, wyboru projektantów w osobach Charlesa Barry’ego Ch. Barry introduced such principles as: rationalism i Augustusa W.N. Pugina. Ten „fl agowy” obiekt (fl agship) and functionalism of the building into the buildings architektury wiktoriańskiej zrealizowano w latach 1840– tectonics, following in the footsteps of Jean-Nicolas- 1888, wszelako zręby konstrukcji, dekoracji i ornamentu Louis Durand, very popular on the continent, who zaprojektowane zostały w dobie późnego romantyzmu, popularized the principle of repetitive plans and ale jednocześnie ów specyfi czny rodzaj neogotyckiego elevations. On the other hand, the Parliament has romantyzmu nosił znamiona racjonalizmu i rosnącej been regarded as a manifestation of “Gothic revival” w siłę rewolucji przemysłowej kreującej nowe społe- in England, and the work shows a strong infl uence of czeństwo. Z jednej strony Ch. Barry wnosił do tektoniki Italian Gothic. This is what the fact it was erected on budowli takie pryncypia, jak racjonalizm i funkcjona- the plan of an octagon and designed symmetrically lizm budynku, podążając śladem wielce popularnego should be attributed to, as it does not really have na kontynencie Jeana-Nicolasa-Louisa Duranda, który much in common with the former medieval building spopularyzował zasadę powtarzalności planów i elewa- practice17. The edifi ce resembles buildings of former cji. Z drugiej strony Parlament był i jest uznawany za Italian signoria municipale with an indispensable tower. wyraz „odrodzenia gotyckiego” w Anglii, a w dziele tym And analogically, Charles Barry decorated Parliament znać ogromny wpływ gotyku włoskiego. Temu należy with two towers: so called Victoria Tower, and the przypisać, że został wzniesiony na planie ośmioboku, other monumental clock tower with the famous Big zaprojektowany ściśle symetrycznie, co w gruncie rzeczy Ben which is a combined effort of Barry and Pugin, ma niewiele wspólnego z praktyką dawnego budownic- the latter a particular lover of decorative fantasies cre- twa średniowiecznego17. Budowla przypomina budynki ated on the borderline of historic-medieval stylistic dawnych włoskich signoria municipale z nieodzowną confabulations (fi g. 2). Both designers of the new wieżą. I analogicznie Charles Barry ozdobił Parlament seat of Parliament, in accordance with the govern- dwiema wieżami: tzw. Wieżą Wiktorii oraz drugą monu- ment guidelines, alluded to the Westminster Abbey mentalną wieżą zegarową ze słynnym Big Benem, który and the Westminster Hall, though as far as the entire jest wspólnym dziełem Barry’ego i Pugina, szczególnie decoration was concerned and lavish interiors, the zamiłowanego w fantazjach dekoratorskich tworzonych main role in this respect was played by Pugin, who na pograniczu historyczno-średniowiecznych konfabu- “optically divided long walls; but it is diffi cult to fi nd lacji stylowych (ryc. 2). Obydwaj projektanci nowej sie- here the Gothic uniformity of space or the intensive dziby Parlamentu zgodnie z wytycznymi rządu nawiązali upwards rise of forms. On the contrary, ribbons of do Westminster Abbey i Westminster Hall, atoli co się cornices constituted a strong horizontal accent on fa- tyczy całości dekoracji bryły oraz pełnych przepychu cades. However, decoration made from tiny elements wnętrz, główną rolę w tym zakresie odgrywał Pugin, is schematic, which results from the size of the edifi ce: który „podzielił optycznie długie ściany; ale trudno się identical traditional decorations were places all over

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 51/2017 59 tu doszukać gotyckiego ujednolicenia przestrzeni czy też the building until it was completely covered by the intensywnego wznoszenia się form ku górze. Przeciw- ornamentation”18. nie, wstęgi gzymsów stanowiły na fasadach silny akcent In the nineteenth century the United Kingdom poziomy. Dekoracja z drobnych elementów jest jednak was the greatest industrial power in the world, which schematyczna, co wynika z rozmiarów budowli: na was manifested in various aspects of political, social całym gmachu umieszczono identyczne tradycyjne zdo- and cultural as well as moral life. In 1877 Queen bienia, aż w końcu dekoracja pokryła go kompletnie”18. Victoria adopted the title of the Empress of India. W dziewiętnastym stuleciu Zjednoczone Króle- The English, more than British, lifestyle was a model stwo było największą potęgą przemysłową świata, co to be imitated not only in Europe. Such values as: przejawiało się choćby w postaci różnych aspektów respecting the traditional social structure, discipline, życia politycznego, społecznego i kulturalnego, a na- loyalty and attachment to the ideal of the unity of the wet obyczajowego i moralnego. Królowa Wiktoria Empire, for a long time cemented that complicated przyjęła w 1877 roku godność cesarzowej Indii. An- and complex aggregate, both in relation to political gielski bardziej niż brytyjski styl życia był wzorem do thought, and ethics and public morality which were naśladowania nie tylko w Europie. Takie wartości, jak accompanied by peculiar aesthetics. The cardinal poszanowanie tradycyjnej struktury społecznej, dys- element of that aesthetics constituting the Victorian cyplina, lojalność i przywiązanie do ideałów jedności epoch was art and architecture developing during the Imperium, na długo cementowały ten skomplikowany Queen’s reign. In those times other trends in art played i złożony agregat, zarówno co się tyczy myśli poli- a signifi cant part, such as classicism, favoured by the

Ryc. 2. Big Ben. Londyn. Ryc. 3. Pałac Harlaxton. A. Salvin, 1831–1837 Ryc. 4. Hotel „Grand” i dworzec St. Pancras. Londyn. A.W.N. Pugin, 1840–1858 Fig. 3. Harlaxton Manor. A. Salvin, 1831–1837 G.G. Scott, 1868–1874 Fig. 2. Big Ben. London. Fig. 4. Grand Hotel and St. Pancras railway station. A.W.N. Pugin, 1840–1858 London. G.G. Scott, 1868–1874 tycznej, jak i etyki i moralności publicznej, które szły British, or the already mentioned orientalism, and w parze z osobliwą estetyką. Kardynalnym fragmentem even neo-Byzantine architecture e.g. the Westminster ówczesnej estetyki konstytuującej epokę wiktoriańską Cathedral (not to be confused with the Westminster była sztuka i architektura epoki panowania tej monar- Abbey) in London, designed in the years 1895–1903 chini. W owych czasach znaczącą rolę odgrywały inne by John Francis Bentley; however in architecture the nurty sztuki, jak choćby ulubiony przez Brytyjczyków Gothic revivalism acquired fundamental signifi cance. klasycyzm, wspomniany już orientalizm, a nawet As a result of that ‘Gothic revival’, or more precisely architektura neobizantyńska, jak np. katedra West- the style of neo-Gothic retrospection, countless objects minsterska (nie mylić z opactwem Westminsterskim) were erected for all intents and purposes – from im- w Londynie, zaprojektowana w latach 1895–1903 przez mense public buildings, railway stations, town halls, Johna Francisa Bentleya, jednakże w architekturze re- churches and palaces, to estates (mostly for plutocrats) wiwalizm gotycki nabrał fundamentalnego znaczenia. known as manors that indeed were enormous country W rezultacie ‘odrodzenia gotyckiego’, a właściwie stylu residences. The quality of those constructions varied, neogotyckiej retrospekcji, powstała niezliczona ilość both in the artistic and aesthetic respect, since quantity obiektów o rozmaitych celach i przeznaczeniach – od was not always followed by a high quality of building ogromnych budynków publicznych, dworców kolejo- materials, artistic qualifi cations of designers or the wych, ratuszy, kościołów, pałaców aż po dwory (głównie intellectual level of the patrons of such buildings. plutokracji) zwane również manors, które w rzeczy samej Therefore, let us name but a few representative exam- były wielkimi rezydencjami wiejskimi. Jakość tego bu- ples of Victorian architecture, which can be regarded as downictwa pod względem artystycznym i estetycznym model exemplifi cations of that genre: the church of All bywała różna, jako że nie zawsze ilość oznaczała wysoki Saints’, London (William Butterfi eld, 1849–1859), St. gatunek zarówno użytych do budowy materiałów, jak Wilfrid’s church, Manchester (Augustus W. N. Pugin, i artystycznych kwalifi kacji projektantów oraz pozio- 1839–1842), Prince Albert’s statue, London (George mu intelektualnego mecenasów takiego budownictwa. Gilbert Scott, 1863–1872), Town Hall, Manchester

60 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 51/2017 Wymieńmy przeto zaledwie kilka reprezentatywnych przykładów architektury wiktoriańskiej, które uznać można za wzorcowe egzemplifikacje tego genre’u: kościół Wszystkich Świętych, Londyn (William But- terfi eld, 1849–1859), kościół św. Wilfreda, Manchester (Augustus W.N. Pugin, 1839–1842), pomnik księcia Alberta, Londyn (George Gilbert Scott, 1863–1872), ratusz, Manchester (Alfred Waterhouse, 1867–1877), pałac, Harlaxton (Anthony Salvin, 1831–1837), dwór, Kirdford (John Loughborough Pearson, 1869–1870), Hotel „Grand” i dworzec St. Pancras, Londyn (George Gilbert Scott, 1868–1874), Sądy Królewskie, Londyn (Georg Edmund Street, 1874–1882)19 (ryc. 3, 4, 5). Ryc. 5. Sądy Królewskie. Londyn. G.E. Street, 1874–1882 W chwili fi nalizacji budowy gmachu londyńskiego Fig. 5. Royal Courts of Justice. London. G.E. Street, 1874–1882 Parlamentu okazało się, że jest to symboliczny moment zmierzchu romantyzmu, choć neogotyk niezmiennie cieszył się uznaniem większości brytyjskiego społe- (Alfred Waterhouse, 1867–1877), Harlaxton Manor czeństwa. Z jednej strony – ewolucyjny konserwatyzm (Anthony Salvin, 1831–1837), Kirdford manor (John Edmunda Burke’a spajał mentalność Brytyjczyków, Loughborough Pearson, 1869–1870), Grand Hotel and z drugiej strony – fi lozofi a i ekonomia takich twórców- St. Pancras railway station, London (George Gilbert -utylitarystów, demokratycznych liberałów, jak choćby Scott, 1868–1874), Royal Courts of Justice, London Jeremy Benham, John Stuart Mill i inni, którzy stwo- (George Edmund Street, 1874–1882)19 (fi g. 3, 4, 5). rzyli fundamenty brytyjskiego kapitalizmu, pozwalały na When the construction of the edifi ce of the London ówczesne przekonanie, iż Wyspiarze stworzyli idealny Parliament was completed, it turned out that marked model państwa i społeczeństwa, gdzie fascynacja postę- the symbolic moment of the decline of romanticism, pem technicznym miała, z istoty swojej, warunkować though neo-Gothic remained popular among the ma- postęp społeczny. Spiritus movens powstania symbolu jority of the British society. On the one hand – Edmund industrializmu i jego nowej, a jednocześnie starej este- Burke’s evolutionary conservatism held the British tyki, był książę Albert, który „przygotowując londyńską mentality together; on the other hand – philosophy and wystawę 1851 roku, entuzjastycznie wypowiadał się economics of such creators-utilitarians or democratic o »podstawowej zasadzie podziału pracy, którą można liberals as: Jeremy Benham, John Stuart Mill and oth- uważać za siłę napędową cywilizacji«”20. Jedną z najbar- ers who laid foundations for the British capitalism, dziej wymownych alegorii tego zjawiska jest Crystal Pa- allowed for the belief, predominant at the time, that lace, dzieło Josepha Paxtona, ukończone w 1851 roku21. the Islanders created an ideal model of the state and Pierwsza Światowa Wystawa przez wiele lat cieszyła się society where fascination with technological progress ogromnym powodzeniem świadczącym o technologicz- was, by its very nature, to condition the social progress. nym postępie w budownictwie, brytyjskiej technologii, Prince Albert was the spiritus movens behind the creation a jednocześnie była świadectwem wiktoriańskiego gustu, of the symbol of industrialism and its new, and at the który imponował całemu światu. Ultranowoczesną żela- same time old, aesthetics and “preparing the London zno-szklaną konstrukcję Paxtona, zwłaszcza co się tyczy Exhibition in the year 1851, he enthusiastically talked reprezentacyjnej fasady, pokrywały niezliczone elementy about »the fundamental principle of labour division i detale historyzująco-eklektyczne. Rzec można, że za which can be regarded as the driving force of civilisa- splendorami wiktoriańskiej architektury kryła się druga tion«”20. One of the most expressive allegories of that strona społeczeństwa doby wieku pary i elektryczno- phenomenon was the Crystal Palace designed by Joseph ści, którą najlepiej opisał Charles Dickens. Nadciągał Paxton, and completed in 185121. For many years the proletariacki demos i za sprawą opublikowanej w 1848 First International Exhibition was extremely popular roku niewielkiej broszurki Karola Marksa zrodziły się as it confi rmed technological progress in building nadzieje, utopie i pułapki socjalizmu. Dla tych, którym construction and British technology, and at the same nie odpowiadała etyka i estetyka wiktoriańska – szukali time bore evidence of the Victorian taste that was the nadziei na zmianę właśnie w mentalności – która symbo- envy of the whole world. The ultra-modern iron and licznie trwała aż do 1901 roku, czyli do odejścia sędziwej glass construction by Paxton, and particularly its elegant brytyjskiej monarchini. facade, was covered with countless historicist-eclectic Autorzy niniejszego eseju stoją na stanowisku, elements and details. One could say, that behind the że Crystal Palace jest momentem dającym początek splendour of Victorian architecture was hidden the nowoczesności w architekturze. Wprawdzie Gabrie- other side of the society of the steam and electricity le Fahr-Becker mając na myśli Art Nouveau wyraża epoch, best described by Charles Dickens. The prole- pogląd, że tę sztukę uznać należy za „akord końcowy tarian demos was approaching and, owing to a small bro- i nowy początek”, to przecież właśnie takim prelu- chure by Karl Marx published in 1848, hopes, utopias dium i długą kontynuacją jest ruch Arts & Crafts i jego and pitfalls of socialism were born. Those dissatisfi ed

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 51/2017 61 architektoniczna wersja trwająca od lat pięćdziesiątych with the Victorian ethics and aesthetics – were hoping XIX wieku aż do początków lat czterdziestych XX for a change in the mentality that symbolically lasted wieku. Apogeum mocy twórczych ruch ten osiągnął till the year 1901, namely the demise of the venerable na przełomie wspomnianych stuleci, które można British monarch. oznaczyć, śladem Jonathana M. Woodhama, jako Authors of this essay are convinced that the Crystal „Postępowe projektowanie i historyczna inspiracja Palace was the milestone which marked the beginning 1900–1914”22. of modernity in architecture. Although Gabriele Fahr- Szczyt możliwości twórczych osiągnął Ruch Arts & Becker, referring to Art Nouveau in her own Introduc- Crafts w latach 1880–1910 i uważany jest przez jednych tion, believes that art should be considered to be „the za archetyp Art Nouveau, dla innych zaś, jak na przykład fi nal chord and the new beginning”, yet it is exactly Tim Benton – Arts & Crafts są równorzędne z brytyjską such a prelude and a long continuation that is the Arts odmianą Art Nouveau23. Wszelako, niezależnie od inter- & Crafts movement and its architectonic version last- pretacji i specyfi ki brytyjskiej secesji, ten nurt, bądź na- ing from the 1850s to the beginning of the 1940s. The wet dwa nurty, był wyrazem ruchów protestu przeciwko heyday of its creative powers the movement reached at wiktoriańskiemu establishmentowi, który przebiegał the turn of the aforementioned centuries which could równolegle z La Belle Époque, początkiem modernizmu be defi ned, to quote Jonathan M. Woodham, as “Pro- i wybuchem pierwszej wojny światowej, które trwale gressive design and historic inspiration 1900–1914”22. zamknęły spokojne, mimo burzliwego końca, stateczne The culmination of its creative possibilities the Arts i zaciszne (gemütlichkeit, cozy) lata dziewiętnastego stu- & Crafts Movement reached in the years 1880–1910, lecia. Ostatnie dwie dekady owych „Pięknych Czasów” and so by some it is believed to be the archetype of tego mijającego wieku charakteryzowały się kryzysem Art Nouveau, while others like e.g. Tim Benton – Arts pod każdym niemal względem: etycznym, kulturalnym, & Crafts Movement is the equivalent of a British ver- moralnym, etc., etc. Krytycy angielskiego społeczeństwa sion of Art Nouveau23. Nevertheless, regardless of the przemysłowego oraz wiktoriańskiej moralności i obycza- interpretation and specifi city of the British Art Nou- jowości sprzeciwiali się petryfi kacji wspomnianych insty- veau, that trend or two trends, were a manifestation of tucji, społecznemu egoizmowi, fi listerskiemu podejściu movements protesting against the Victorian establish- do nieuchronnych zmian, a także estetyce motywowanej ment, and which ran parallel to La Belle Époque, the konserwatywną obyczajowością. Z kolei instynkt opinii beginning of modernism and the outbreak of World publicznej podpowiadał, iż czas na zmiany, że masowa War I that permanently ended the peaceful, despite produkcja wszelkiego rodzaju wyrobów mających cha- their turbulent fi nish, stable and cosy (gemütlichkeit) rakter zarówno użytkowy, jak i artystyczny (pseudoarty- years of the nineteenth century. The last two decades styczny) prowadziła do gwałtownego obniżenia estetyki of the passing “Beautiful Era” were characterised by tych wyrobów i powielania pseudohistorycznej tandety. a crisis in almost all aspects: ethical, cultural, moral Zważyć należy jednak, że w sztuce wiktoriańskiej, etc., etc. Critics of the English industrial society and of podobnie jak w innych kierunkach, dzieliły się one na the Victorian morality opposed the petrifi cation of the sztukę „wysoką” i „niską”. Arystokracja budowała bądź above mentioned institutions, social egoism, philistine rozbudowywała stare rezydencje, uzupełnione dziełami attitude to unavoidable changes, as well as aesthetics i przedmiotami wykonanymi z materiałów szlachetnych, motivated by conservative morality. In turn, instinct o wysokiej jakości, natomiast nuworyszowska burżuazja suggested the public opinion that it was time for satysfakcjonowała się powstawaniem nowych rezydencji changes, but mass production of all kinds of products wyposażanych w raczej fabryczną, tandetnie wykonaną of both utilitarian and artistic (pseudo-artistic) charac- aranżację wnętrz i dekoracji. Masowe imitacje, szcze- ter would lead to a rapid deterioration in the product gólnie neogotyckiego genre’u, musiały przeto stworzyć aesthetics and to copying pseudo-historic junk. One warunki powstania społeczno-estetycznej przeciwwagi should notice, however, that in Victorian art, just like wobec wiktoriańskiego mediewalizmu, który wkrótce in other currents, there was a division into “high” and znalazł bardziej nowoczesnego – ale jednak – konty- “low” art. The aristocracy built and expanded their old nuatora w postaci Domestic Revival. Pamiętając o tym, family residences fi lled with artwork and objects made iż Pugin, żarliwy katolik, był faktycznym prekursorem from precious, high quality materials, while the nou- ruchu Arts & Crafts, można tedy przytoczyć à rebours veau riche bourgeoisie were satisfi ed with erecting new następujące stanowisko: „William Morris (1834–1896) residences furnished with factory-produced, shoddily łączył poglądy socjalistyczne z romantyczną wizją śre- made decorations and interior arrangements. Mass imi- dniowiecza, ukształtowaną m.in. pod wpływem Johna tations, especially of the neo-Gothic genre, must have Ruskina, wielbiciela gotyku, i jego wyidealizowanego created conditions for establishing a social-aesthetic obrazu średniowiecznej gildii widzianej jako organizacja counterbalance to Victorian medievalism which soon bardziej o charakterze kooperacyjnym niż konkuren- found a more modern – yet still – continuator in the cyjnym. Morris, będący także wielkim zwolennikiem form of the Domestic Revival. Remembering that Pugin, malarstwa prerafaelitów, założył fi rmę, która wytwarzała a zealous Catholic, was the actual precursor of the Arts witraże, tkaniny i tapety o motywach wzorowanych na & Crafts movement, one can quote à rebours the follow- średniowiecznych”24. ing statement: “William Morris (1834–1896) combined

62 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 51/2017 I jeżeli Pugin pierwszy dał impuls do stworzenia socialist views with a romantic vision of the medieval podstaw ideowego ruchu moralności i uczciwości w ar- period, shaped e.g. under the infl uence of John Ruskin, chitekturze, to ‘ojcami założycielami’ (Founding Fathers) a lover of Gothic and its idealised image of a medi- ruchu Arts & Crafts byli wspomniany W. Morris, a szcze- eval guild perceived more as a more cooperative than gólnie J. Ruskin. „John Ruskin, którego przepojoną competitive organisation. Morris, who was a great moralizmem postawę wobec sztuki i krytycyzm w sto- supporter of pre-Raphaelite paintings, opened a fi rm sunku do obowiązujących kanonów estetycznych (…) that manufactured stained glass, fabrics and wallpaper w kontekście istotnego wpływu, jaki wywarł na rozwój with motifs resembling medieval ones”24. odrodzenia gotyckiego (…) Był także orędownikiem And if Pugin was the fi rst to stimulate establishing wielu idei, które zdominowały projekty spod znaku Arts the basis of the ideological movement of morality and and Crafts. Można wyodrębnić podstawowe obszary honesty in architecture, then the ‘Founding Fathers’ of wspólne i wskazać na przenikające się wpływy między the Arts & Crafts movement were the already mentioned odrodzeniem gotyckim a koncepcjami Arts and Crafts, W. Morris, and particularly J. Ruskin. “John Ruskin, jednak o ile zwolennicy odrodzenia nawoływali jedynie whose moralism-fi lled attitude towards art and criti- do przywrócenia praktyk znanych z epoki gotyku, o tyle cism of the existing aesthetic canons (…) in the context ruch Arts and Crafts dążył do stworzenia oryginalnego of a signifi cant impact he made on the development of wzornictwa współczesnej epoki, bazującego na koncep- Gothic revival (…) He was also an advocate of many cjach lansowanych przez Ruskina i jego naśladowców. ideas that were predominant in projects under the Podziw Ruskina dla sztuki gotyckiej zrodził się z prze- banner of Arts and Crafts. One can distinguish basic konania, że była ona ‘uczciwa’ w stosowaniu materiałów common grounds and indicate overlapping infl uences i kładła nacisk na rzemiosło najwyższej klasy”25. between the Gothic revival and concepts of the Arts O odnowieniu etosu rzemiosł artystycznych napi- and Crafts; however, while supporters of the revival sano w Wielkiej Brytanii i na kontynencie europejskim called merely for restoring practices known from the niesłychaną liczbę publikacji. Aliści w niniejszym tekście Gothic epoch, the Arts and Crafts movement aimed at chcielibyśmy zwrócić uwagę czytelnika na, dającą wiele creating original designs of the modern epoch based do myślenia, koincydencję owego renesansu tradycyj- on concepts promoted by Ruskin and his followers. nych rzemiosł z systematyczną ewolucją modernizmu Ruskin’s admiration for Gothic art was born from the w sztuce i architekturze. Ruch Arts & Crafts był z natury conviction that it was ‘honest’ in the use of materials rzeczy estetyczną utopią, albowiem nie mógł powstrzy- and emphasised craftsmanship of the highest order”25. mać nowoczesności i ewolucji społeczeństwa industrial- A large number of publications about renewing the nego. Jest rzeczą oczywistą, że to zjawisko zrodzone na ethos of handicrafts were written in Great Britain and Wyspach, a następnie rozprzestrzeniające się na cały glob, continental Europe. Yet in this text we would like to dało asumpt do powstania Art Nouveau z jej niezliczony- draw the reader’s attention to the thought-provoking mi mutacjami. Art Nouveau bowiem zorientowana była coincidence of that renaissance of traditional crafts (nie zawsze konsekwentnie) na stworzenie nowej sztuki with the systematic evolution of modernism in art odrzucającej kanony dawnych stylów i eklektyczno- and architecture. The Arts & Crafts movement was -historyzujących multiplikacji. Arts & Crafts natomiast intrinsically an aesthetic utopia, since it could not stop najczęściej, przynajmniej co się tyczy architektury, prze- modernity and the evolution of industrial society. It siąknięta była duchem gotyckiego czy też mediewalnego is obvious that the phenomenon, born on the British rewiwalizmu, połączonym z nowoczesnością, zarazem Isles and subsequently spreading all over the globe, krytykując wiktoriański nadmiar dekoracji i ornamentu. provided a stimulus for the creation of Art Nouveau Z jednej strony koło zwolenników Arts & Crafts zwal- with its countless mutations. Art Nouveau was oriented czało wiktoriańską dekadencję, z drugiej strony pragnęło (though not always consistently) towards creating utrzymania i kontynuacji tradycji mediewalnej. Takie new art rejecting the canons of old styles and eclectic- antynomie prowadziły, np. u Morrisa, do powstania historicising multiplications. However Arts & Crafts, specyfi cznych artefaktów, jak choćby „socjalistyczny ro- at least as far as architecture was concerned, was most mantyzm”26 (ryc. 6). Ten z natury rzeczy laburzystowski, often imbued with the spirit of Gothic or medieval ‘kanapowy’ i estetyczny socjalizm w zasadzie był trady- revivalism, combined with modernity and, simultane- cjonalny, aczkolwiek nie był zachowawczy, co więcej ously, criticising the Victorian surfeit of decorations iluzoryczność intelektualnego socjalizmu angielskiego and ornaments. On the one hand, supporters of Arts & przenosiła się na grunt estetyczno-moralny, tzw. Domestic Crafts opposed Victorian decadence, but on the other revival. Wielu twórców działających w kręgu Arts & Crafts they wanted to maintain and continue the medieval reprezentowało szczególną odmianę symbolizmu, nawet tradition. Such antinomies e.g. in the case of Mor- w architekturze. „Odwołując się do intuicji emocji, jako ris led to the creation of specifi c artefacts such as e.g. sposobów poznania, symbolizm zmierzał do uchwycenia “socialist romanticism”26 (fi g. 6). That intrinsically i akcentowania tajemniczej, niewyraźnej i pobudzającej Labour ‘couch’ and aesthetic socialism was basically do myślenia rzeczywistości znanej jako ‘rzeczywistość traditional, although not conservative; moreover, the wewnętrzna’. Najbardziej naglącą potrzebą okazało się illusory nature of the intellectual English socialism znalezienie odpowiednich środków stylistycznych zdol- was transferred onto the aesthetic-moral grounds of

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 51/2017 63 nych do wyrażenia niezwykle złożonej duchowości czło- wieka nowoczesnego, jego uczuć i idei, w które wierzył. Złożoność tę z konieczności można było wyrazić jedynie poprzez symbole, na tyle tajemnicze i ambiwalentne, że dawały możliwości różnych interpretacji”27. Pod pew- nym względem ideowo Domestic Revival przypominał ro- syjskie ugrupowanie Mir Iskusstwa, w którym to twórcy, głównie na początku dwudziestego stulecia, poszukiwali odnowy narodowych (czytaj: rodzimych, ludowych) korzeni sztuki rosyjskiej, połączonych z powrotem do wyselekcjonowanych gatunków sztuki okcydentalnej, atoli artyści ci nie tolerowali „antyestetycznej natury Ryc. 6. Red House. Bexleyheath. P. Webb, 1859–1860 nowoczesnego społeczeństwa”28. Fig. 6. Red House. Bexleyheath. P. Webb, 1859–1860 Jeśli zatem Mir Iskusstwa był tylko jednym z odrośli rosyjskiej Secesji, to Arts & Crafts była nie tylko zapo- the so called Domestic revival. Many artists working wiedzią brytyjskiej Art Nouveau, lecz czymś w rodzaju within the Arts & Crafts milieu represented a specifi c Gesamtkunstwerk, w którym niezastąpioną rolę odgry- variety of symbolism, even in architecture. “Appealing wała architektura z jej „duchem angielskiego domu” to intuition and emotions as cognitive means, symbol- i niepowtarzalną symboliką29. Znana od niepamiętnych ism intended to grasp and highlight that mysterious, czasów zasada, iż home is my castle, oznacza, że „dom an- indistinct and thought-provoking reality known as gielski” był zarówno na Wyspach, jak i na kontynencie ‘internal reality’. The most urgent need turned out to oraz w USA uosobieniem, niezastąpionym symbolem be fi nding appropriate stylistic means able to express estetycznych wartości obyczaju, architektury i pejzażu. the extremely complex spirituality of modern man, his Aliści dopiero niemiecki architekt Hermann Muthesius emotions and ideas he believed in. Out of necessity, the sformułował niejako podstawowe kanony budownictwa complexity had to be expressed only through symbols siedzib w typie angielskim, wtórnie popularyzując na so mysterious and ambivalent, that they offered possi- kontynencie wzory architektury inspirowanej ideałami bilities for diverse interpretations”27. In some respects, Arts & Crafts30. Niezaprzeczalnym, niejako koronnym the Domestic Revival ideologically resembled the Rus- exemplum kompromisu pomiędzy wielowiekową tradycją sian group called Mir Iskusstwa in which artists, mostly domu angielskiego a potrzebą innowacji i progresywnej at the beginning of the twentieth century, sought the estetyki jest Red House w Bexley koło Londynu, za- renewal of national (read: native, folk) roots of Russian projektowany przez Philipa Webba dla Williama Mor- art combined with the return to selected genres of oc- risa w latach 1859–1860. „Morris zdawał sobie sprawę cidental art, though they did not tolerate “anti-aesthetic z niebezpieczeństwa historyzmu. W przeciwieństwie do nature of modern society”28. dominującego nurtu jego epoki nie zatrzymał się przy Therefore, if Mir Iskusstwa was merely one off- formalistycznym imitowaniu stylu, lecz starał się dotrzeć shoot of the Russian Secession, then Arts & Crafts was do źródeł średniowiecznego ducha i podstawowych not only a herald of the British Art Nouveau but also zasad średniowiecznej estetyki…”31. Stąd też powstał a kind of Gesamtkunstwerk, in which architecture with rozległy dom o nieregularnym układzie, niesymetryczny, its “spirit of an English home” and unique symbolism z wieloma motywami zaczerpniętymi ze średniowiecza, played an indispensable part29. Following the long- z licznymi szkarpami i z wysokimi, krytymi dachówką, known principle that my home is my castle the “English wielopłaszczyznowymi dachami. Niektóre części bu- home” became, both in the British Isles, the continent dowli posiadają własne namiotowe dachy. Taki też dach and the USA, an embodiment, an irreplaceable symbol przykrywa znajdującą się pośrodku wewnętrznego dzie- of aesthetic values of morality, architecture and land- dzińca studnię. Utrzymany w naturalnym kolorze cegły, scape. Yet, it was a German architect Hermann Muth- zdobiony niekiedy łukami ostrymi, stwarza wrażenie esius who formulated the basic canons for constructing i odczytywany jest przez odbiorcę poprzez atmosferę śre- dwellings of the English type, secondarily popularising dniowiecza ze wszystkimi jego skojarzeniami. Z jednej designs of architecture inspired by the Arts & Crafts strony ten neogotycki rewiwalizm prowadził do kon- ideals in continental Europe30. An unquestionable, tynuacji unowocześnionego tradycjonalizmu, z drugiej practically key example of the compromise between the zaś – na przykład zdaniem Patricka Nuttgensa – Red Ho- centuries-long tradition of an English home and the use „to punkt zwrotny w historii architektury, zwiastun necessity of innovation and progressive aesthetics is the architektury funkcjonalnej i ruchu modernistycznego”32. Red House in Bexley near London, designed by Philip Aliści zgodzić się należy z Nikolausem Pevsnerem, Webb for William Morris in the years 1859–1860. że: „Specyfi cznie angielskim dziełem było odrodzenie “Morris realised the danger of historicism. In contrast rodzimej architektury dokonane w dziedzinie domów to the predominant trend of its epoch, he did not stop mieszkalnych przez Morrisa, Shawa i Voyseya, w duchu at formalist imitating of a style, but tried to reach the swobodnego tradycjonalizmu i angielska była również sources of the medieval spirit and fundamental princi- powstała pod wpływem nowych poglądów społecznych ples of medieval aesthetics…”31. Thus a huge house was

64 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 51/2017 koncepcja jedności sztuki pod egidą architektury”33. built, with an irregular layout, asymmetrical, with nu- Red House to nie tylko umiarkowanie zachowawczy, merous motifs borrowed from the Middle Ages, with a zarazem nowoczesny wernakularyzm inspirowany several buttresses and tall, multi-plane, tile-covered duchem i atmosferą neomediewalizmu, ale również roofs. Some sections of the building have their own typowy przykład brytyjskiego balance of artistic and estethic tent roofs. Such a roof covers also the well situated in power34. Koincydencja tradycji i postępu widoczna jest the middle of an inner courtyard. Maintained in the wyraźnie w pismach Edwarda Burke’a, który zdecydo- natural brick colour, and decorated with some pointed wanie kierował się słowami św. Tomasza z Akwinu, iż arches, makes and impression and is perceived by the conservatio est continua creatio35. viewer as medieval in its ambience and with all the Umiar i powściągliwość, a zarazem zachowawczość associations. On the one hand, that neo-Gothic revival- wraz z modernizacją wyrażały się w budownictwie bry- ism led to a continuation of modernized traditionalism, tyjskim wznoszeniem budynków but on the other – for instance, ac- o raczej średnich czy małych ga- cording to Patrick Nuttgens – the barytach. W zasadzie, wyłączając Red House “was a turning point in w niniejszym eseju problem the history of architecture, a her- Szkoły z Glasgow, wymienić ald of functional architecture and można dwie większe budowle, modernist movement”32. However, które uznać można za hybrydę one has to agree with Nikolaus Pe- Arts & Crafts oraz rudymentów vsner, that: “A specifi cally English Art Nouveau. W pierwszym przy- achievement was the revival of padku mowa tu o Muzeum Hor- native architecture in residential niman w Londynie zaprojekto- Ryc. 7. Muzeum Horniman. Londyn. houses brought about by Morris, wanym przez Charlesa Harrisona Ch.H. Townsend, 1896–1901 Shaw and Voysey, in the spirit of Townsenda w latach 1896–1901 Fig. 7. Horniman Museum. London. free traditionalism; and English dla największego ówcześnie Ch.H. Townsend, 1896–1901 was also the concept of unity of herbacianego kupca na świecie art under the aegis of architecture i kolekcjonera rozmaitości et- established under the infl uence of nografi czno-antropologicznych new social opinions”33. The Red oraz instrumentów muzycznych. House represents not only mod- Zabytek zdobi pseudomediewal- erately conservative and, at the na wieża zegarowa, przypomina- same time, modern vernacularism jąca mimo wszystko jakąś wersję inspired by the spirit and atmos- postwiktoriańskiego eklektyzmu phere of neo-medievalism, but is (ryc. 7). Podobnie rzecz ma się also a typical example of the British z fasadą Instytutu Bishopsgate balance of artistic and aesthetic power34. w Londynie, którą to budowlę The coincidence between tradi- wzniósł w 1895 roku również tion and progress is clearly visible Ch.H. Townsend. Budynek in writings of Edward Burke who ten to kolejny przykład wyżej was defi nitely guided by the words wspomnianego stylu, ale o ory- of St. Thomas Aquinas saying that ginalnych, wręcz ekscentrycz- conservatio est continua creatio35. nych rozwiązaniach. Wąski, lecz Moderation and self-restraint, monumentalny fronton kryje as well as conservatism and mod- w sobie wielką bryłę mieszczą- ernisation, were expressed in cą szereg instytucji kultural- British construction industry by nych, oświatowych, naukowych, erecting medium-size or small Ryc. 8. Instytut Bishopsgate. Londyn. sportowych, etc., otwartych dla Ch.H. Townsend, 1895 buildings. Basically, if we exclude szerokiej publiczności, co było Fig. 8. Bishopsgate Institute. London. in this essay the question of the istotnym novum u schyłku XIX Ch.H. Townsend, 1895 Glasgow School, one can name wieku. Bishopsgate utrwala na two larger buildings which can be pozór konserwatywny etos architektoniczny, w treści regarded as a hybrid of Arts & Crafts and rudiments of swej atoli zawiera przesłanie nowoczesności i nadzieję Art Nouveau. In the fi rst case, we mean here the Horni- na nadejście nowych czasów36 (ryc. 8). man Museum in London designed by Charles Har- Przeto, jak już powiedziano, nie budownictwo mo- rison Townsend in the years 1896–1901 for the largest numentalne, lecz architektura domów wolnostojących, tea merchant in the world at the time and a collector dworów i dworków, cottages – w zespołach zurbanizo- of ethnographic-anthropological curios and musical wanych albo w budownictwie wiejskim – była perłą instruments. The monument has a pseudo-medieval genre’u Arts & Crafts. Była także niezwykle pluralistyczna clock tower, nevertheless resembling a version of i zróżnicowana pod względem toposów stosowanych post-Victorian eclecticism (fi g. 7). The same applies

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 51/2017 65 przez twórców tego stylu. Oczywiście ton temu kierun- to the façade of the Bishopsgate Institute in London kowi nadawali głównie Ruskin i Morris, ale nie tylko. the building of which was erected in 1895 by Ch. H. Ot, weźmy na przykład choćby działalność Edwarda Townsend too. The building is yet another example of Schroedera Priora, który współpracował owocnie z Ri- the above mentioned style, but with original, almost chardem Normanem Shawem. Notabene R.N. Show eccentric solutions. A narrow yet monumental fronton znany był najbardziej jako zwolennik ‘klasycyzmu conceals an enormous buildings housing several cul- edwardiańskiego’, czego przykładem może być słynny tural, educational, scientifi c, sports, etc. institutions, na całym świecie gmach londyńskiego New Scotland open for the general public, which was a signifi cant Yard (1887–1890). Edward S. Prior komponował równie novum at the end of the 19th century. Bishopsgate seems wielowarstwową i wielonurtową architekturę, to jednak, to preserve a conservative architectonic ethos, but in co się tyczy przykładu ruchu Arts & Crafts, ten twórca its content in includes a modern message and a hope walnie przyczynił się do rozpowszechnienia tego stylu. of the advent of new times36 (fi g. 8). Maniera ta odznaczała się wernakularyzmem prze- As has already been said, not monumental build- pojonym umiłowaniem krajowego krajobrazu, swoj- ings but the architecture of detached houses, mansion, skością pejzażu i rodzimą rustykalnością. Takie cechy manors, and cottages – in urban complexes or in the reprezentował, między innymi, zaprojektowany przez countryside – constituted the gem of the Arts & Crafts Priora dwór The Barn w Exmouth, Devon, zbudowany genre. It was also unusually pluralist and varied as far as w latach 1896–189737 (ryc. 9). toposes used by creators of that style were concerned. Naturally, mainly Ruskin and Morris set the tone of that trend, but not only they. Let us look at the works of Edward Schroeder Prior, who successfully cooperated with Richard Norman Shaw. Nota bene R.N. Show was best known as a supporter of the ‘Edwardian classicism’ the example of which can be the world-famous edifi ce of the New Scotland Yard (1887–1890) in London. Ed- ward S. Prior composed multi-layer and multi-current architecture, but as far as the Arts & Crafts movement was concerned, that artist largely contributed to the popularisation of that style. The manner was charac- terised by vernacularism imbued with the love of the native country landscape, its familiarity and indigenous rusticity. Such features were represented, among others, by the Barn in Exmouth, Devon, designed by Prior and Ryc. 9. Dwór The Barn. Exmouth. Devon. E.S. Prior, 1896–1897 built in the years 1896–189737 (fi g. 9). Fig. 9. The Barn. Exmouth. Devon. E.S. Prior, 1896–1897 Besides Webb or Prior, the Arts & Crafts was created by such artists as: Charles F. Annezley Voysey, Richard Obok Webba bądź Priora ruch Arts & Crafts stwo- Norman Shaw and Edwin Lutyens38. In literature, rzyli w zasadzie tacy architekci, jak Charles F. Annezley especially English, Ch. F. A. Voysey is believed to be Voysey, Richard Norman Shaw oraz Edwin Lutyens38. the most eminent representative of the artistic current W literaturze, osobliwie anglosaskiej, Ch.F.A. Voysey described here. The doyenne of the British histori- uważany jest za najwybitniejszego przedstawiciela oma- ography of architecture, Nikolaus Pevsner, considers wianego tu kierunku. Nestor brytyjskiej historiografi i Voysey to be the greatest co-creator of the Arts & Crafts architektury, Nikolaus Pevsner, uważa Voyseya za naj- architecture, although the movement founders, namely większego współtwórcę architektury Arts & Crafts, acz- Ruskin and Morris, distanced themselves from his kolwiek fundatorzy tego ruchu, czyli Ruskin i Morris, activity. Nevertheless, it was Voysey who stood out separowali się osobiście od jego działalności. Wszelako to with his incredible talent for moderate, direct borrow- właśnie Voysey wyróżniał się niesłychaną umiejętnością ing of ‘historic elements of particular styles’. In other umiarkowanego, bezpośredniego zapożyczania ‘histo- words “in his works it is never possible to feel a desire rycznych elementów poszczególnych stylów’. Innymi to break up with the past, on the contrary, with all the słowy, „nigdy nie da się wyczuć w jego dziełach chęci freedom and individuality his works show close links zerwania z przeszłością, lecz przeciwnie, przy całej swo- with tradition”39. Individualism and his unparalleled bodzie i indywidualności twórczość jego wykazuje żywy personality made Voysey, to some extent, an outsider of związek z tradycją”39. Indywidualizm i niespotykana na the movement, though ultimately they created a com- ogół osobowość Voyseya czyniła z niego, do pewnego mon heritage. The best example of Voysey’s creative stopnia, autsajdera tego ruchu, aczkolwiek w ostatecz- character can be the architect’s own house built in nym rezultacie tworzyły wspólne dziedzictwo. Najlep- Charleywood, Hertfordshire, in 1899 (fi g. 10). szym przykładem twórczego charakteru Voyseya może The Arts & Crafts movement had strong links with być własny dom architekta, zbudowany w Charleywood the British Coop movement, e.g. with building hous- w Hertfordshire w 1899 roku (ryc. 10). ing cooperatives. One of the greatest, or at least the

66 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 51/2017 Ryc. 10. Dom własny. Charleywood. Hertfordshire. Ch.F.A. Voysey, 1899 Fig. 10. Private house. Charleywood. Hertfordshire. Ch.F.A. Voy- sey, 1899

Ryc. 11. Zespół mieszkalny, projekt. Leyswood. Sussex. N. Shaw, Ruch Arts & Crafts łączyły silne związki z brytyjskim 1868–1869 ruchem spółdzielczym (Coop), między innymi z budo- Fig. 11. Housing complex, project. Leyswood. Sussex. N. Shaw, wą kooperatyw mieszkaniowych. Jedną z największych, 1868–1869 a w każdym razie najsłynniejszych realizacji tego typu, utrzymujących budowę osiedli mieszkaniowych w ści- most famous, realisations of that type in the form of słym związku z przyrodą i krajobrazem, był zespół a residential area yet closely connected to nature and mieszkaniowy Bedford Park na obrzeżach Londynu, landscape, was the Bedford Park housing complex on powstały w latach 1868–1869 (ryc. 11). Angielski park the outskirts of London, built in the years1868–1869 krajobrazowy był specjalnością założeń pałacowych, (fi g. 11). The English landscape garden was associated spopularyzowanych na przełomie XVIII i XIX wieku. with palace complexes popularised at the turn of the Natomiast na obrzeżach miast i na przedmieściach 18th and 19th century. But on the outskirts of cities and założenia parkowe były praktycznie bardzo rzadko in the suburbs such parks were very rarely encountered, spotykane, przeto osiedla i ich ogrodowo-krajobrazo- so the housing complex and its landscape garden sur- we otoczenie były ewenementem na skalę europejską. roundings were sensations on the European scale. The W tym osiedlu zamieszkiwała elita intelektualna Lon- housing estate was inhabited by the intellectual elite of dynu, a także inteligencka burżuazja mająca ambicje London, as well as educated bourgeoisie with artistic artystyczne, wspierająca nowoczesność, a zarazem kul- ambitions, supporting modernity and, simultaneously, tywująca ducha Starej Anglii (Old England Style), czyli cultivating the Old England Style i.e. vernacularism of ówczesnego wernakularyzmu. Głównym architektem the times. The main architect of Bedford Park was Bedford Park był Richard Norman Shaw, jednakże przy Richard Norman Shaw, but other buildings in the com- powstaniu zespołu wznosili budynki również William plex were also erected by: William Richard Lethaby, Ed- Richard Lethaby, Edward Schroeder Prior, Leonard Sto- ward Schroeder Prior, Leonard Stokes, Halsey Ricardo, kes, Halsey Ricardo oraz Philip Webb i Charles Voysey. Philip Webb and Charles Voysey. Still, the key person Wszelako kluczową postacią determinującą architek- determining the architectonic landscape of Bedford toniczny pejzaż Bedford Park był Richard Norman Park was Richard Norman Shaw. Not all realisations Shaw. Nie wszystkie zaplanowane przezeń realizacje he had planned were completed in their fi nal form, pozostały ukończone w ostatecznym kształcie, jednak though the majority of designers creating the manner większość projektantów tworzących manierę Arts & of Arts & Crafts adhered to the tradition of modern- Crafts hołdowała tradycji zmodernizowanego neogoty- ised neo-Gothic, being under a strong infl uence of ku będącego pod silnym wpływem jego wiktoriańskiej its Victorian version. However, R. N. Shaw preferred odmiany. Natomiast R.N. Shaw preferował raczej późny rather the late Tudor style, the monumentalism of the styl Tudorów, monumentalizm stylu elżbietańskiego Elizabethan style combined with the style of Queen w połączeniu ze stylem królowej Anny i Wilhelma III, Anne and William III to whom English architecture któremu zawdzięczała architektura angielska ogromne owed considerable Dutch infl uences. In other words, wpływy niderlandzkie. Inaczej rzecz ujmując, była to it was an attempt to create new national style combined próba stworzenia nowego stylu krajowego połączonego with a historical retrospection40. z retrospekcją historyczną40. That beautiful example of modern urban design Ten piękny przykład nowoczesnej urbanistyki i ko- and a coincidence of tradition and modernity did not incydencji tradycji z nowoczesnością nie cieszył się enjoy a lasting popularity, and fell into oblivion and długo powodzeniem i popadł w zapomnienie i ruinę. subsequently ruin. During the modernist period, W czasach modernizmu eklektyczno-historyzująca eclectic-historicising architecture was the subject of architektura była przedmiotem zagorzałej krytyki, fierce criticism, mainly on the continent. Bedford głównie na kontynencie. Bedford Park wraz z całym Park together with the whole Arts & Crafts movement ruchem Arts & Crafts wyparty został przez Styl ok. was supplanted by the Style about 1937. It was only 1937. Dopiero wraz z nadejściem postmodernizmu, with the advent of post-modernism, so during the

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 51/2017 67 czyli w latach siedemdziesiątych XX wieku, na nowo 1970s, that the value of this magnificent architectonic- odkryto walory tego wspaniałego założenia architek- landscape complex was discovered. The authorities toniczno-krajobrazowego. Władze dzielnicy London of the London Borough of Ealing undertook the Borough of Ealing podjęły inicjatywę rewaloryzacji initiative to revalorise some vandalised buildings and niektórych zdewastowanych budynków oraz ogrodów, gardens, however the bulk of the financial costs of atoli największy wysiłek fi nansowy w dziele restaura- the restoration of Bedford Park were covered by the cji Bedford Park poniosło społeczeństwo metropolii. community of the capital. Another example of a resi- Innym przykładem osiedli zbudowanych w podobnej dential area built in a similar manner, mostly a kind manierze, głównie w typie Domestic Revival, jest zespół of Domestic Revival, is the Leyswood housing complex mieszkalny Leyswood w Sussex, w którego budowie in Sussex, in the construction of which participated uczestniczył zarówno R.N. Shaw, jak i Charles Voysey, both R.N. Shaw and Charles Voysey, the latter of który był autorem domów w charakterze cottage, z tym whom was the author of the ‘cottage’ type houses, wszakże wyjątkiem, że wznoszone przezeń dwory-wille however with the difference that the mansions-villas architekt tynkował w kolorze białym, co było na ogół he erected were plastered white, which was a rarity rzadkością w tym kraju. Biel w owych czasach oznaczała in this country. In those times white meant novelty nowość i nowoczesność, „a proste, geometryczne formy and modernity, “and simple, geometric forms of el- elewacji staną się charakterystyczną cechą późniejszego evations would become a distinctive feature of later budownictwa mieszkalnego Anglii”41. Przykładem może housing construction in England”41. Comparing the być porównanie osiedla Shackleford w Surrey z 1897 Shackleford housing estate in Surrey from 1897 with roku z jednymi z bliźniaczych domów w Bedford Park, some of the twin houses in Bedford Park, designed by autorstwa R.N. Shawa z 1878 roku42 (ryc. 12, 13). R.N. Shaw in the year 187842 can serve as an example Charles F.A. Voysey zachowując tradycjonalne po- (fig. 12, 13). stawy podążał wszakże ku nowoczesności, podobnie jak While maintaining a traditional approach, Charles Frank Lloyd Wright, który mawiał, że: „Każdy wielki F.A. Voysey headed towards modernity, like Frank architekt (…) musi być oryginalnym interpretatorem Lloyd Wright who used to say that: “Each great architect swego czasu, dni, epoki”43. Obydwaj ci architekci (…) must be an original interpreter of his time, days, wznosili równolegle zaskakująco nowatorskie domy- and epoch”43. Both of those architects simultaneously -wille, które w przypadku Voyseya przybierały albo to erected surprisingly innovative houses-villas which, kształt domu Perrycroft w Colwall niedaleko Malvern, in the case of Voysey, took the shape of the Perrycroft pochodzącego z lat 1893–1895, bądź to domu w River house in Colwall near Malvern designed in the years Forest w Illinois projektu F.L. Wrighta z 1893 roku. 1893–1895; or in the case of F.L. Wright the house Charles Voysey, jak już to powiedziano, nie porzucał in River Forest, Illinois, from the year 1893. As has przywiązania do tradycji, atoli konsekwentnie dotrzy- already been said, Charles Voysey did not reject attach- mywał kroku architekturze progresywnej. Znakomitym ment to tradition, but he consequently kept up with przykładem ewolucji rudymentów neogotyku wkompo- progressive architecture. An excellent example of the nowanych we wczesnomodernistyczną bryłę jest jeden evolution of neo-Gothic rudiments integrated into an z domów jednorodzinnych w osiedlu Bedford Park, early-modernist form is one of the detached houses wybudowany w 1892 roku44 (ryc. 14). Prosta i oszczędna in the Bedford Park suburban development, built in bryła biało otynkowanego budynku przepruta jest rzę- 189244 (fi g. 14). A simple and economical form of the dami równych, wąskich, jakby nawiązujących do tzw. white-plastered building is pierced with rows of even, „strzelniczych” gotyckich okien z częściowo łukowo narrow windows, as if alluding to the so called Gothic nadwieszonymi dachami umieszczonymi nad wykuszem ‘arrowslits’ with partially arching roofs overhanging bay i harmonijnie uzupełniającymi element podpierają- windows and harmoniously complementing corbels cych dach kroksztynów. Całość wieńczy płaski, wysoki that support the roof. The whole is topped with an komin, usytuowany asymetrycznie. Jak z tego widać, asymmetrically placed fl at, tall chimney. As can be seen, swobodna interpretacja neogotyckich form i detali a free interpretation of neo-Gothic forms and details czyni z omawianego tu obiektu przykład architektury makes the discussed here object an example of middle- półśrodkowej middle of the road pozostającej na skraju of-the-road architecture remaining on the outskirts of okrojonego eklektycznego historyzmu w połączeniu trimmed eclectic historicism combined with non- z nieawangardową architekturą nowoczesną. Porówny- avant-garde modern architecture. Comparable, though walna, chociaż nie tożsamo ekwiwalentna była twórczość not equivalent, were the works of Edwin Lutyens char- Edwina Lutyensa odznaczająca się relatywistycznym acterised by relativist historicism. The architect was historyzmem. Architekt ten projektował wiele i sięgał a prolifi c artist a lot and used many designs borrowed do rozmaitych wzorów zaczerpniętych z dziedzictwa from the architectonic heritage of the British Empire. architektonicznego Imperium Brytyjskiego. Wznosił He erected monumental edifi ces as well as smaller ob- budowle monumentalne, ale również obiekty mniejsze, jects, for example country residences (manors). He also jak na przykład rezydencje wiejskie (dwory). Tworzył created in the so called Edwardian style (Edward VII) so również w stylu tzw. edwardiańskim (Edwarda VII), of the Belle Époque period, i.e. the eclectic neo-classicist czyli lat Belle Époque, a więc stylu eklektyczno-neo- style. Thus Lutyens’ palette of artistic variety included

68 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 51/2017 Ryc. 12. Osiedle. Shackleford. Surrey. Ch.F.A. Voysey, 1897 Fig. 12. Housing estate. Shackleford. Surrey. Ch.F.A. Voysey, 1897 Ryc. 14. Bedford Park. Londyn. Ch.F.A. Voysey, 1892 Fig. 14. Bedford Park. London. Ch.F.A. Voysey, 1892

Ryc. 15. Deanery Garden. Sonning. Berkshire. E. Lutyens, 1899–1902 Fig. 15. Deanery Garden. Sonning. Berkshire. E. Lutyens, 1899–1902 Ryc. 13. Bedford Park. Londyn. N. Shaw, 1878 Fig. 13. Bedford Park. London. N. Shaw, 1878 klasycystycznego. Przeto paleta artystycznej różnorod- architecture from, for instance, the Viceroy’s Palace in ności twórczej Lutyensa obejmowała architekturę od, New Delhi to residences-manors in the Old English przykładowo rzecz biorąc, Pałacu Wicekróla w New style. Edwin Lutyens was ranked among the Arts & Dehli aż po rezydencje-dwory w stylu staroangielskim. Crafts milieu, yet he was no stranger to the Glasgow Edwin Lutyens zaliczany był do kręgu Arts & Crafts, ale School, especially Charles Rennie Mackintosh. The nieobca mu była Szkoła z Glasgow, zwłaszcza Charles latter was also associated with the ‘second Vienna se- Rennie Mackintosh. Ten ostatni związany był również cession’ or Wiener Werkstaette45. Stylistic, aesthetic or z ‘drugą secesją wiedeńską’ czyli Wiener Werkstaette45. even social relationships or affi nity did not change the Powinowactwa czy też nawet pokrewieństwa stylowe, fact that Lutynes remained a traditionalist, especially estetyczne, a nawet społeczne, nie zmieniały faktu, że concerning country and residential architecture. Ex- Lutynes pozostawał tradycjonalistą, szczególnie co się amples here can be numerous manors such as e.g. the tyczy architektury wiejskiej i rezydencjonalnej. Przy- Deanery Garden in Sonning, Berkshire, built in the kładem mogą być liczne tzw. manors, takie jak choćby years 1899–1902; or the Orchards in Bramley, Surrey, Deanery Garden w Sonning, w Berkshire, powstały completed in 1899 – alluding to and at the same time w latach 1899–1902, bądź Orchards w Bramley w Surrey continuing the manner applied by Philip Webb in his ukończony w 1899 roku – nawiązujące i kontynuujące realisation of the Standen Manor in Hollybush, Sus- jednocześnie przykładowo manierę stosowaną przez sex (1891–1894). Those stylish residences emanating Philipa Webba w realizacji dworu Standen w Hollybush their contemporary ambience, while at the same time w Sussex (1891–1894). Te stylowe rezydencje emanu- pervaded with the spirit of English medievalism and jące współczesnością, a zarazem przesiąknięte duchem a kind of rusticity, are the next link in the chain of angielskiego mediewalizmu i swoistej rustykalności, tradition of British architecture46 (fi g. 15). to kolejne ogniwo spajające łańcuch tradycji brytyjskiej The specific genre of architecture of the Arts & architektury46 (ryc. 15). Crafts movement with its mutations evoked neo- Swoisty genre architektury w nurcie Arts & Crafts symbolism and neo-romanticism combined with i jego mutacje ewokowały neosymbolizm i neoroman- ambitions to renew all arts which drowned in mass tyzm połączony z ambicjami odnowienia sztuk wszela- production, including the art of building. The archi- kich, które utonęły w masowej produkcji, w tym także tecture of that multi-trend and multi-subject move- i budownictwa. W architekturze tego wielonurtowego ment reflected those longings – frequently idealised –

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 51/2017 69 i wielowątkowego ruchu znać było owe tęsknoty – for the past which was to revise the imperfect present często wyidealizowane – za przeszłością, która miała day, or in other words: restoring the bond between the zrewidować niedoskonałą współczesność, czyli innymi medieval spirit of community, especially artistic, and słowy: przywrócenie spójni pomiędzy średniowiecznym social sensitivity to the imperfections of the emerging duchem wspólnoty, szczególnie artystycznej, a spo- industrial society with all its benefits and weaknesses. łeczną wrażliwością na niedoskonałość rodzącego się It seems appropriate to conclude this essay with the społeczeństwa przemysłowego z wszelkimi jego dobro- words of Peter Behrens, a multi-talented artist whose dziejstwami i ułomnościami. Zatem wypada zakończyć opinion we quote after Gabriele Fahr-Becker: “The niniejszy esej słowami Petera Behrensa, wielostronnie style of a given epoch does not mean specific forms in utalentowanego artysty, którego stanowisko cytujemy a specific art; each form constitutes only one among za Gabriele Fahr-Becker: „Styl danej epoki nie ozna- many symbols of internal life, and each art only con- cza szczególnych form w jakiejś szczególnej sztuce; tributes to a style. But style is a symbol of the entire każda forma stanowi tylko jeden z wielu symboli życia way of feeling, of the whole way of understanding wewnętrznego, a każda sztuka ma jedynie swój udział life in a given epoch, and is manifested only in the w stylu. Styl natomiast to symbol całego sposobu odczu- universe of all arts”47. wania, całego sposobu pojmowania życia w danej epoce i przejawia się tylko w uniwersum wszystkich sztuk”47.

1 K. Estreicher, Historia sztuki w zarysie, Warszawa–Kraków 13 N. Pevsner, Historia architektury europejskiej, Warszawa 2013, 1977, s. 370. s. 219 i n.; J. Pile, Historia wnętrz, Warszawa 2004, s. 244 i n.; 2 J. Gympel, Historia architektury od antyku do czasów współcze- R.D. Grimalt, J.S. Viguer, XIX stulecie, op. cit., s. 214. snych, Kolonia 2000, s. 70. 14 J. Pile, ibidem, s. 190. 3 Z. Tołłoczko, Z relacji pomiędzy gotykiem i jego odwiecznymi 15 N. Pevsner, op. cit., s. 236. filiacjami a stylem elżbietańskim w architekturze angielskiej / 16 J. Glancey, Historia architektury, Warszawa 2002, s. 146–147; On relations between Gothic, its eternal affiliations, and the M. Trappes-Lomax, Pugin, a Medieval Victorian, London 1932. Elizabethan style in English architecture, Wiadomości Kon- 17 F. Claudon et al., op. cit., s. 189–190; W. Baraniewski, Hi- serwatorskie / Journal of Heritage Conservation, 45/2016, storyzm w architekturze XIX wieku, [w:] Sztuka świata, A. Le- s. 7–21; D. Mountfield, Everyday Life in Elizabethan En- wicka-Morawska (red.), tom 8, Warszawa 1994, s. 164–169; gland, Genève 1978. M. Hollingsworth, Sztuka w dziejach człowieka, Wrocław 4 The High Middle Ages in Germany, R. Toman (ed.), Köln 1990. 1992, s. 410–413; J. Pijoan, Architektura gotycka we Włoszech, 5 Z. Tołłoczko, „Sen architekta” czyli o historii i historyzmie archi- [w:] Sztuka świata, J. Mrozek et al., (red.) tom 4, Warszawa tektury XIX i XX wieku, Studia i materiały. Wydanie drugie 1990, s. 103–120. poszerzone, Kraków 2015, s. 16 i n., 19 i n. 18 J. Gympel, op. cit., s. 70–71; A. Barry, Memoir of the Life 6 Z. Tołłoczko, „Sen architekta”…, op. cit., s. 28, 37 i n.; and Works of Sir Charles Barry, London 1867 (reprint 1970); M. Trachtenberg, I. Hyman, Architecture from Prehistory to M. Trappes-Lomax, Pugin, a Medieval Victorian, London 1932; post-Modern / The Western Tradition, London 1986, s. 455–495; K. Clark, Gothic Revival, London 1928; R. Bartlett, op. cit., Z. Tołłoczko, Główne nurty historyzmu i eklektyzmu w sztuce s. 14–19. XIX wieku, Tom I. Architektura. Podręcznik dla studentów 19 H. Cason, An Introduction to Victorian Architecture, London 1948; wyższych szkół technicznych, Wydanie drugie uzupełnione C. Mignot, Architektur des 19. Jahrhunderts, Köln 1994, s. 68 i poprawione, Kraków 2011, s. 83–157. i n.,264; M. Trachtenberg, I. Hyman, op. cit., s. 456, 477. 7 Z. i T. Tołłoczko, Z dziejów rozbudowy i restauracji katedry 20 J.A. Mrozek, Odrodzenie sztuk i rzemiosł, [w:] Sztuka świata…, w Kolonii. Przyczynek do romantyzmu i historyzmu w euro- tom 8, op. cit., s. 297. pejskiej kulturze architektonicznej XIX wieku, Teka Komisji 21 A.M. Drexlerowa, A.K. Olszewski, Polska i Polacy na Po- Urbanistyki i Architektury O/PAN w Krakowie, T. XXXIII, wszechnych Wystawach Światowych 1851–2000, Warszawa 2005, 2001, s. 81–108; D. Dolgner, Historismus. Deutsche Baukunst s. 15–30; G.F. Chadwick, The Works of Sir Joseph Paxton, Lon- 1815–1900 Leipzig 1995, s. 20–21. don 1961; A. Osęka, A. Piotrowska, Styl „Expo”, Warszawa 8 F. Claudon et al., Encyklopedia romantyzmu. Malarstwo, rzeźba, 1970. architektura, literatura, muzyka, Warszawa 1992; H. Honour, 22 G. Fahr-Becker, Secesja, Königswinter 2004, s. 7; J.M. Wo- J. Fleming, Historia sztuki świata, Warszawa 2006, s. 646 i n.; odham, Twentieth – Century Ornament, New York 1990, s. 15. H.W. Janson, D.J. Janson, Historia sztuki od czasów najdaw- 23 T. Benton, 1. Great Britain. Arts and Crafts and Art Nouveau, niejszych po dzień dzisiejszy, Warszawa 1993, s. 557–565. [w:] Art Nouveau Architecture, F. Russell (ed.), New York 1983. 9 R.D. Grimalt, J.S. Viguer, XIX stulecie [w:] Historia sztuki 24 R. Bartlett, op. cit., s. 24–25; P. Thompson, The Work of świata Tom 6, Rococo, neoklasycyzm, romantyzm, realizm, William Morris, London 1967. modernizm, Warszawa 2000, s. 215–217; Dzieje cywilizacji. 25 J. Pile, op. cit., s. 210; Ruskin Today, K. Clark (ed.), Lon- Absolutyzm i rewolucje, E. Bovo (red.), Warszawa 2001, don 1964; Q. Bell, Ruskin, London 1978; E. D’Alfonso, s. 280–281. D. Samss, Historia architektury. Formy i style od starożytności 10 R.D. Grimalt, J.S. Viguer, ibidem, s. 206. do współczesności, Warszawa 1997, s. 224–225; J. Białostocki, 11 R. Bartlett, Panorama średniowiecza, Warszawa 2002, s. 9. Sztuka cenniejsza niż złoto. Opowieść o sztuce europejskiej naszej 12 Ibidem, s. 13. ery, Warszawa 2001, s. 650–651.

70 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 51/2017 26 J. Glancey, op. cit., s. 146, 149. Individuality, London 1981; W. Hitchmough, CFA Voysey, 27 Przewodnik po sztuce, S. Sproccati (red.), Warszawa 1994, London 1997; A.S. Schofi eld, A Century of Voysey’s Building s. 135; K. Nowakowska-Sito, Symboliści, [w:] Sztuka świa- at Whitwood, Whitwood 2007. ta…, op. cit., tom 8, s. 261–296; Introduction to the Decorative 40 M. Trachtenberg, I. Hyman, op. cit., s. 490–491; P. Oli- Arts 1890 to the Present Day, A. O’Neill (ed.), London 1990, ver, Dwelings: The vernacular house worldwilde, London s. 8–9, 12 i n. 2003; A. Quincy, The Traditional Buildings of England 28 B. Dąb-Kalinowska, Sztuka rosyjska od czasów Katarzyny II London 1990. do schyłku XIX wieku, [w:] Sztuka świata…, op. cit., tom 8, 41 N. B. L. Pevsner, Pionierzy współczesności: od Williama Morrisa s. 323–336. do Waltera Gropiusa, Warszawa 1978, s. 155. 29 G. Fahr-Becker, op. cit., s. 7–23; J.M. Woodham, op. cit., 42 A. Saint, Richard Norman Shaw, New Haven–London 1977. s. 7–11. 43 J. Glancey, op. cit., s. 164; G. Fahr-Becker, op. cit., s. 326; 30 J. Posener, Hermann Muthesius 1861–1927, Berlin 1977; W. Chaitkin, R.L. Makinson, T.A. Heinz, II. USA. Louis D. Sharp (ed.), Hermann Muthesius 1861–1927, London 1979. Sullivan, Greene and Greene, and Frank Lloyd Wright, [w:] Art. 31 N. Pevsner, op. cit., s. 245. Nouveau Architecture…, op. cit., s. 265–292. 32 P. Nuttgens, Dzieje architektury, Warszawa 1998, s. 258. 44 E. Cumming, W. Kaplan, Arts & Crafts Movement, London 33 N. Pevsner, op. cit., s. 249. 1991; P. Todd, The Arts and Crafts Companion, London 2004; 34 W.R. Lethaby, Philip Webb and His Work, London 1979; G. Naylor, The Arts and Crafts Movement. A Srudy of its Sources, G. Fahr-Becker, op. cit., s. 31; J. Pile, op. cit., s. 210–215. Ideals and Infl uence on Design Theory, London 1971. 35 E. Burke, Dociekania fi lozofi czne o pochodzeniu naszych idei 45 T. Howarth, Charles Rennie Mackintosh and the Modern Move- wartości i piękna, Warszawa 1968; A. Quiney, The Traditional ment, London 1978; R. Macleod, Charles Rennie Mackintosh, Buildings of England, London–New York 1990. Architect and Artist London 1983; G. Fahr-Becker, Wiener 36 The Anti-Rationalists, N. Pevsner, M. Richards (eds.), London Werkstaette 1903–1932 Köln 1995. 1973; Edwardian Architecture and its Origins, A. Service (ed.), 46 A.S.G. Butler, C. Hussey, The Architecture of Edwin Lutyens, London 1975; T. Benton, op. cit., s. 30–39. London 1950; C. Hussey, The Life of Edwin Lutyens, London 37 G. Hoare, G. Pyne, Prior’s Barn and Gimson’s Coxen, Seattle 1953. 1978; T. Benton, op. cit., s. 26, 307; A. Saint, Richard Norman 47 P. Behrens, Feste des Lebens und der Kunst, Jena 1900, cyt. Shaw, New Haven–London 1977. za: G. Fahr-Becker, Secesja, op. cit., s. 6; A.W. Ikonnikow, 38 P. Nuttgens, op. cit., s. 258; K. Clark, The Gothic Revival, Architiektura XX wieka. Utopii i realnost, Tom I, Moskwa London 1950; J.M. Woodham, Dictionery of modern design, 2001, s. 90–147; J. Posener, William Morris und die Folgen – London 2004. Vorlesung zur Geschichte der Neuen Architektur, Aachen 1981; 39 N. Pevsner, op. cit., s. 246–247; G. David, Charles F. A. Voysey, A. Windsor, Peter Behrens Architect and Designer 1868–1940, Los Angeles 1975; S. Duncan, C.F.A. Voysey. An Architect of London 1981.

Streszczenie Abstract

W przypadku kontynentalnej secesji (Art Nouveau) In the case of continental Secession (Art Nouveau) w teorii i częściowo w praktyce ta nowa architektura in theory and partially in practice the new architecture miała za zadanie i cel separację, nierzadko radykalną, was meant to separate itself, often radically, from the oddzielenie się od tradycji klasycystycznej i historyzu- classicist and historicist tradition which was to imitate jącej mającej naśladować kierunki dawne. Natomiast previous currents. However, the British version of Art brytyjska odmiana Art Nouveau poszukując nowych Nouveau, searching for new solutions, partially con- rozwiązań częściowo kontynuowała dziedzictwo prze- tinued the heritage of the past, particularly that with szłości, a szczególnie tej wywodzącej się z mediewalnych medieval roots which were subsequently revived by korzeni, które ożywione zostały kolejno przez styl wik- the Victorian style. When the latter suffered a period of toriański. Kiedy ten ostatni przeżywał czas wyczerpania depletion of its creative and artistic power, because of twórczych i artystycznych mocy, osobliwie za sprawą industrialisation and mass copying of aesthetic designs, industrializacji i masowego powielania wzorców este- there appeared the Arts & Crafts movement. This essay tycznych, pojawił się ruch Arts & Crafts. Esej niniejszy is devoted solely to architecture created within that poświęcony został wyłącznie architekturze stworzonej movement. However, Arts & Crafts architecture was w łonie tego ruchu. Jednakże architektura Arts & Crafts not in consistent opposition to Art Nouveau. They tried nie była konsekwentną opozycją wobec Art Nouveau. to preserve the foundations of the British patrimony Starano się zachować fundamenty brytyjskiego patry- of architectonic culture by implanting into it modern monium kultury architektonicznej implantując weń solutions, often anticipating achievements of architects nowoczesne rozwiązania, antycypując nieraz osiągnięcia from the fi rst half of the 20th century. While remaining architektów pierwszej połowy XX wieku. Pozostając faithful to the spirit of, especially, English Gothicism, wiernymi duchowi, szczególnie angielskiego gotycyzmu, co-creators of buildings in the Arts & Crafts manner współtwórcy budownictwa w manierze Arts & Crafts modernised, so to speak, the former English Gothic zmodernizowali niejako dawny angielski rewiwalizm go- revivalism, and created entirely new artistic and aes- tycki, tworzyli zupełnie nowe wartości artystyczne i es- thetic values, new technological and urban-planning tetyczne, nowe rozwiązania techniczne i urbanistyczne. solutions.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 51/2017 71