GOÜ, Ziraat Fakültesi Dergisi, 2011, 28(2), 145-152

Atlarda Don (Vücut Rengi)

Orhan YILMAZ1 Mehmet ERTUĞRUL2 Iğdır Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Zootekni Bölümü, Iğdır 2Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Zootekni Bölümü, Ankara

Özet: Bu çalışmada atlarda çeşitli donları incelenmiştir. Atın vücut rengine Türkçede don adı verilir. Don, sadece atseverler ve yetiştiricileri için değil, aynı zamanda bilim insanları için de her zaman bir çekim kaynağı olmuştur. Don, bir atı tanımlamada en önemli faktörlerden birisidir. Bir atın performansı ile hiç alakalı olmamasına karşın; bir atın don rengi, o atın beğenilmesinde en önemli faktör olabilir. Diğer bütün özellikleri aynı olsa bile, atseverler genellikle bir atı rengi dolayısı ile seçme eğilimdedir. Atların kullanım amacından daha çok estetik görünümleri nedeni ile seçilmelerinden dolayı at donlarının tanımlanması ve kalıtımına olan ilgi büyüktür. Bu derleme bu nedenle hazırlanmıştır. Anahtar kelimeler: At, don kalıtımı, fenotipik özellik, , gen.

Coat Colour in Horses Abstract: In this review various kinds of coat colour of horse were studied. Horse coat colour is called as don in Turkish. Don has always been a topic of interest not only to owners and breeders but also to scientist. Don is one of the first main factors of determining a horse. Horse coat colour can be primary factor to possess a horse by horse owners or breeders, although coat colour of horses has little to do its performance. All other things being equal, most horse fancier would naturally tend to choose a horse of a colour that attracts to them. When more and more horses are valued for primarily aesthetic rather than utilitarian aim, there is a great deal of interest in defining and breeding for colour. Hence this review was prepared. Key words: Horse, coat colour inheritance, phenotypic trait, melanin, gene.

1.Giriş rakam 2009 yılında 179.855 ata kadar Atın evcilleştirilme kökeni olarak çeşitli düşmüştür (Yarkın, 1962; Anonim, 2011). görüşler bulunmakla birlikte (Levine, 2005), at Bir atın vücudunu örten kıl örtüsünün büyük olasılıkla Orta Asya’da Türkler görünen rengine “don” adı verilir. Don üzerinde tarafından evcilleştirilmiştir (Düzgüneş, 1946; dar bir alanda görülen beyaz lekelere ise Wilson, 1999). 64 kromozoma sahip at (Blazak, “nişane” denir. Nişane alın bölgesine yerleşmiş 1975; Bennettand and Hoffman, 1999), Türk ise “akıtma”, bacakların alt kısmında, tarihinde büyük rol oynamıştır (Said, 1940; toynakların üstünden itibaren çeşitli yükseklikte Batu, 1962; Aral, 1974; Sönmez, 1975; Güleç yerleşmiş ise “seki” adı verilir. Alındaki 2006). Kafesoğlu, Göktürkler zamanında 11 akıtma, sayılabilecek derecede birkaç kıl ayrı at ırkının yetiştirildiğini bildirmektedir tanesinden oluşabileceği gibi, kulakların (Sertkaya, 1995). Anadolu’nun bazı arasındaki perçemin altından uzanıp, gözlerin bölgelerinde öküz ve mandaya nazaran daha arkasına kadar genişleyip, alt çeneye kadar fazla yem tüketen bir hayvan olarak görüldüğü yerleşebilir. Seki ise, atın ayağındaki için, bazen “ayaklı değirmen” olarak da anıldığı beyazlıklara verilen isimdir. Seki, eğer toynağın olmuştur (Oğuz, 1994). Halbuki uygun ekipman hemen üstünde ufak bir leke şeklinde beyaz bir ve koşum takımları ile at diğer çeki alanı kaplarsa buna “seki eseri”, bacakların hayvanlarına nazaran, çok daha fazla enerji yarısını geçerse, buna da “çizme seki” adı sağlayarak, insana faydalı bir hizmet verebilir verilir (Emiroğlu ve Yüksel, 2009; Yarkın, (Hobbs, 2000). 2.6 milyon insanın yaşadığı 1962). Moğolistan’da halkın % 42’si geleneksel olarak At bir iş hayvanıdır. At arabaya ve tarım göçebe hayatı yaşamaktadır ve her ailede birden aletlerine koşulur, üstüne yük vurulur ve binilir; fazla, bazen onlarca at bulunur (Findlay, 2005). yarıştırılır, spor yapılır, avda ve savaşta Yurdumuzda at sayısı geçtiğimiz yüzyıl içinde kullanılır. Bu yüzden atın donunun, atın dramatik bir şekilde azalmıştır. 1928 yılında performansı ile hiçbir ilgisi yoktur. Bazı at 491.000 olan at varlığı, 1960 yılında 1.312.000 donlarının daha fazla tutulması, bazı donların ile en yüksek seviyesine çıkmış ise de, bu sevilmemesinin bir bilimsel dayanağı yoktur.

145 Atlarda Don (Vücut Rengi)

Bunu doğrulayan bir araştırma sonucu da Sponenberg, 2009; bulunmamaktadır (Emiroğlu ve Yüksel, 2009; www.whitehorseproductions.com Yarkın, 1962). 2011,en.wikipedia.org 2011a, Orhun Abidelerinden başlayarak, eski www.vgl.ucdavis.edu 2011). Atta don kalıtımı tarihi metinlerde at donu ile ilgili 40’dan fazla bu kadar basit olmamakla birlikte, son yıllarda isim bulunmaktadır. Bunlardan bazıları ak, akça yapılan birçok çalışma ve geliştirilen bazı (agca), al, ala, alaça, az, ak az, ala beyaz, eyaz, teknikler sonucu (Royo ve ark., 2008; Alvarez boz, ak boz, temir boz, çal, çapar, çından, çil, ve ark., 2010), doğacak tayın donu büyük çilgü, egir (eygir), kara, kır, demir kır, kızgıl, oranda belirlenebilmektedir (Thiruvenkadan, kızıl, kızılsagı, kongur, kök, kökiş, kuba, kula, 2008; Sponenberg, 2009; Alvarez ve ark., 2010; kızıl kula, kuru kula, (kara) kül levünlü, or, oy, Householder, 2012). Mikrosatellit sarıg, sıçan tüli, sis, tıg, torug, hurmayı torı, işaretleyicileri yöntemi, bu çalışmalara örnek yagız, az yagız, kara yagız, yaşıl ve verilebilir (Royo ve ark., 2008; Alvarez ve ark., yegren’dir.(Sağol, 1995). Kırgızların Manas 2010; Shahsavarani ve Rahimi-Mianji, 2010). Destanında at donları ve çeşidi ile ilgili 116 Atta donların meydana gelmesi bu kadar deyim bulunmaktadır (Taube, 1995). basit olmamakla birlikte, sadece bir gen çifti Bu derlemede, atlarda en sık görülen don örnek verilerek, konu daha basite indirgenebilir. renkleri incelenmiş ve bunlar arasındaki Böylece Mendel Kanunlarına göre, kısrak ve ilişkiler açıklanmaya çalışılmıştır. aygırdan gelen genler kanalı ile bir tayın donunun şekillenmesi, Çizelge 1-5’degörüldüğü 2. Atlarda Renk Kalıtımı gibi örneklenebilir. Bütün at donları iki temel renge dayanır. Çizelge 1’de görüldüğü gibi, homozigot Bunlar yağız ve al donlardır. Bu iki don genetik yağız kısrak ve aygırdan gelen bütün taylar, olarak birbirinin allelidir ve “E” harfi ile temsil Mendel Kanunlarına göre, anne ve babaları gibi edilir. Siyah “E” donu, al “e” donuna homozigot yağız olarak dünyaya gelir. dominanttır. Yani iki adet siyah “E” geni “EE” Kısrak homozigot yağız, aygır homozigot formunda bir araya gelerek, homozigot yağız al ise, siyah donu determine eden E geni, al donu meydana getirir. Bir siyah “E” ile kırmızı donu yapan e genine dominant olduğu için, “e” renk geni bir genotipte bir arada bütün taylar heterozigot yağız donda dünyaya bulunduğunda meydana gelen form gelir. Durum tersi olursa, yani kısrağın heterozigotdur. “E” geni, “e” genine dominant homozigot al, aygırın homozigot yağız olması olduğu için, heterozigot yapıdaki bu genotipte durumunda da bir değişiklik olmaz ve bütün de “EE” genotipinde olduğu gibi siyah don taylar heterozigot yağız donda dünyaya gelir meydana gelir. “Ee” genotipindeki kırmızı (Çizelge 2, 3). rengin meydana gelmesinden sorumlu “e” geni, Çizelge 1, 2 ve 3’de, 3 farklı çiftleştirme resesif olduğu için herhangi bir etkide senaryosu örneklenmiştir. Bu 3 durumda da, bulunamaz ve gizlenmiş halde bekler. Eğer at meydana gelen bütün taylar yağız dona sahip kırmızı rengi yapan bu “e” geninden iki olmuştur. Aşağıda verilecek yeni örneklerle tanesine sahip ise, o zaman kırmızı renk kendini durum biraz daha karmaşık hale getirilebilir. gösterebilir ve atın donu al dona bürünür Ebeveynlerden birisinin, heterozigot (Castle, 1954; Thiruvenkadan, 2008; dominant gene sahip olması durumunda

Çizelge 1. Kısrak ve aygırın homozigot yağız olması durumunda tayların donu. Homozigot Yağız Aygır (EE) Ebeveyn Allel E E E EE (Homozigot Yağız) EE (Homozigot Yağız) Homozigot Yağız Kısrak (EE) E EE (Homozigot Yağız) EE (Homozigot Yağız)

Çizelge 2. Kısrağın homozigot yağız, aygırın homozigot al olması durumunda tayların donu. Homozigot Al Aygır (ee) Ebeveyn Allel e e E Ee (Heterozigot Yağız) Ee (Heterozigot Yağız) Homozigot Yağız Kısrak (EE) E Ee (Heterozigot Yağız) Ee (Heterozigot Yağız)

146 80 O.YILMAZ, M. ERTUĞRUL

Çizelge 3. Kısrağın homozigot al, aygırın homozigot yağız olması halinde tayların donu. Homozigot Yağız Aygır (EE) Ebeveyn Allel E E e Ee (Heterozigot Yağız) Ee (Heterozigot Yağız) Homozigot Al Kısrak (ee) e Ee (Heterozigot Yağız) Ee (Heterozigot Yağız) dünyaya gelen tayların % 50’si heterozigot yağız dona sahip tayların % 50’si heterozigot yağız, % 50’si ise homozigot al dona sahiptir yağızdır. Yağız donu determine eden gen, al (Çizelge 4). Kısrağın ve aygırın her ikisinin de donu meydana getiren gen üzerine dominant heterozigot yağız olması durumunda, en olduğu için, % 50 heterozigot genotipe sahip karmaşık durum ortaya çıkar (Çizelge 5). Bu taylar da dış görünüş (fenotipik) olarak yağız çiftleştirme örneğinde, dünyaya gelen tayların donda görünürler. % 75’i yağız, % 25’i al dona sahiptir. %75

Çizelge 4. Kısrağın heterozigot yağız, aygırın homozigot al olması durumunda tayların donu. Homozigot Al Aygır (ee) Ebeveyn Allel e e E Ee (Heterozigot Yağız) Ee (Heterozigot Yağız) Heterozigot Yağız Kısrak (Ee) e ee (Homozigot Al) ee (Homozigot Al)

Çizelge 5. Kısrağın ve aygırın heterozigot yağız olması durumunda tayların donu. Heterozigot Yağız Aygır (Ee) Ebeveyn Allel E e E EE (Homozigot Yağız) Ee (Heterozigot Yağız) Heterozigot Yağız Kısrak (Ee) e Ee (Heterozigot Yağız) ee (Homozigot Al)

3. Atlarda Görülen Donlar 3.1. Yağız (Black) 3.1.2.Donuk yağız: Donu gösteren kıllar Bir önceki bölümde basitçe açıklanmaya koyu siyah olduğu halde, mat görünüşlüdür. çalışıldığı gibi, E geninin etkisi sebebiyle atın Kıllarda yansımalı parlaklık yoktur. vücudundaki bütün kıllarda renk maddesi 3.1.3.Kirli yağız: Uzantılar tam siyah taşıyan melanin bulunur. Böylece atın donu renkte olduğu halde, vücudu saran kıllar yağız donda (siyah renkte) görünür. Doru ve mavimsi-esmer tondadır (Yarkın, 1962). kula dona sahip atlarda yele, kuyruk ve bacaklar gibi uzantılar vücut renginden farklı 3.2. Al () renktedir. Yağız donda uzantılar dâhil, tüm Atın yele, kuyruk ve bacaklar gibi vücut siyah renkli kıllar ile kaplıdır (Castle, uzantıları dâhil, vücudundaki tüm kılların 1954; Thiruvenkadan, 2008; Sponenberg, 2009; kırmızı veya kırmızının farklı tonları ile www.horsecolor.com 2011, kaplanmış şekline al don denir (Yarkın, 1962). www.whitehorseproductions.com 2011, Anadolu’nun bazı kesimlerinde al don, at www.vgl.ucdavis.edu 2011). Yağız don yetiştiricilerince en az makbul sayılan don genellikle at popülasyonlarında oldukça az olarak kabul edilmiştir (Oğuz, 1994). rastlanılan bir dondur. Örneğin Arap atlarında Al donun çeşitli tonları vardır. Açık altın yağız dona çok ender rastlanır. 100 attan ancak sarısı-kırmızıdan, koyu karaciğer rengine kadar birkaç tanesi yağız donlu olarak dünyaya gelir tüm tonlar görülebilir. (Castle, 1954; Yarkın, 1962; Thiruvenkadan, 3.2.1.Normal (adi) al: Özelliği olmayan ve 2008; www.horsecolor.com 2011). genellikle kırmızı-kahverengi (koyu tarçın) Yağız donun bazı farklı tonları şunlardır: renginde olduğu kabul edilen al dondur. 3.1.1.Koyu parlak (kuzgunî) yağız: Atın 3.2.2.Açık al: Normal alın, altın sarısı- donunu gösteren kıllar parlak siyah renklidir. kırmızıya kaçan açık tonudur. Atın donu güneş ışığında yansımalı şekilde 3.2.3.Kiraz al: Kiraz kırmızısı rengindeki parıldar. al dona verilen isimdir.

147 Atlarda Don (Vücut Rengi)

3.2.4. Akkanat al: Vücut parlak kırmızı sahip atın vücudunu sarıya çevirirken, renkte ama uzantılar beyaz veya mısır püskülü uzantılardaki rengi ise daha fazla açarak (lepiska) gibi sarı renktedir. neredeyse beyaza yakın mısır püskülü sarısına 3.2.5. Koyu al: Ciğer rengine çalan al çevirir. “Ccr” geninin siyah renk üzerinde bir dondur. etkisi yoktur. Bu yüzden yağız, doru veya kula 3.2.6. Yanık al: Yanık doru donun, al dondaki atların siyah bölgelerinin rengini dondaki çeşididir. Konunun acemisi kişilerce açamaz (Thiruvenkadan, 2008; Sponenberg, yağız donun açık tonu olarak adlandırılabilir 2009; www.vgl.ucdavis.edu 2011). (Yarkın, 1962). İzabel dona sahip atta eğer “Ccr” geninden iki tane varsa, yani homozigot resesif (CcrCcr) 3.3. Doru () ise, atın rengini iki doz açar ve atın rengi Türkiye at populasyonu içinde, kır don ile neredeyse beyaza yakın krem rengine birlikte en çok rastlanılan don çeşididir (Cremello Colour) kadar açılır. Bu dona sahip (Emiroğlu ve Yüksel, 2009). Yağız ile al atlar sıklıkla kır atlar ile karıştırılır. Bu donun birleşimi olarak tarif edilebilir. Uzantılar karışıklığı önlemenin en kolay yolu, atın siyah, vücut kırmızı-kahve renktedir (Castle, gözlerine bakmaktır. Homozigot “CcrCcr” 1954; Thiruvenkadan, 2008; Sponenberg, genotipe sahip Cremello dondaki bir atın 2009). Anadolu’nun bazı kesimlerinde at gözleri buz mavisi renktedir. Kır atın gözleri ise yetiştiricilerince en fazla tercih edilen don normal kahve renkte olur (Thiruvenkadan, çeşididir (Oğuz, 1994) 2008, Sponenberg, 2009; Vücudu örten kılların tonuna göre, doru www.whitehorseproductions.com 2011, donun bazı çeşitleri bulunmaktadır: www.vgl.ucdavis.edu 2011). 3.3.1.Normal (adi) doru: En sık görülen, Bazı durumlarda izabel renk bir ton koyu klasik doru dondur. Uzantılar dışında kalan olabilir. Bu durumda koyu izabel don, konunun vücut kırmızı-kahve renktedir. acemisi kişilerce sıklıkla “Akkanat al don” ile 3.3.2.Açık doru: Normal dorunun açık karıştırılır. Aslında birçok at uzmanı, al ile kırmızı renkteki tonudur. izabel don arasındaki sınırı belirlemenin çok 3.3.3.Kestane doru: Kahve (kestane zor olduğunu ifade ederler (Yarkın, 1962). kabuğu) rengin hâkim olduğu dondur. 3.3.4.Yanık kestane doru: Kestane dorunun 3.5. Kula () daha koyusu olup, vücudun birçok bölgesi Bazen renk açma özelliği olan Ccr geni, siyaha yakın koyu renktedir. Konunun acemisi doru dona sahip bir atta bulunabilir. Bu kişilerce loş ahırlarda veya kapalı havalarda durumda Ccr geni uzantılardaki siyah rengi yapılan incelemede “açık yağız” olarak açamadığı halde, vücuttaki kırmızı-kahverengi, adlandırılabilir. Güneş ışığında ve açık alanda sarı renk tonuna kadar açarak atın kula dona yapılan incelemede, vücuttaki kahverengi- sahip olmasına neden olur. Bu tip dona “normal kırmızı kılların varlığı rahatlıkla görülebilir (adi) kula” denir. Eğer Ccr geni homozigot (Yarkın, 1962; (CcrCcr) olarak doru bir atta mevcutsa, bu sefer www.whitehorseproductions.com 2011). rengin tonunu 2 misli açacağı için, atın donu “açık kula” tabir edilen dona sahip olur 3.4. İzabel () (Thiruvenkadan, 2008; Sponenberg, 2009; Bu don çeşidinde vücudu örten kıllar www.whitehorseproductions.com 2011, sarının değişik tonlarında, uzantılardaki kıllar www.vgl.ucdavis.edu 2011). ise mısır püskülü gibi beyaza yakın açık Genetik mekanizması tam olarak renktedir. Bu don renginin meydana gelmesinin anlaşılamamakla birlikte, bazı durumlarda kula sebebi, renk açma özelliği olan “C” (Cream) atın vücut kıllarının dip kısımları sarı, uç genidir. Bu genin dominant alleli olan “C” kısımları siyaha yakın koyu renktedir. Bu dona geninin renk açma özelliği yoktur. Yani atın “kurt kulası” adı verilir. Eğer kurt kulası bir genotipinde “CC” genotipi bulunduğu takdirde, atın vücut kılları kırkılırsa, uç kısımlardaki atın vücudunda yerleşmiş renkte bir açılma siyah parçalar uzaklaştırılmış olacağı için, at olmaz. Fakat bu genin resesifi olan “Ccr”alleli, normal kula rengini alır (Yarkın, 1962). mevcut rengi bir ton açar. “Ccr” geni al dona

148 80 O. YILMAZ, M. ERTUĞRUL

3.6. Kır (Gray/Grey) meydana getirdiği benekler gittikçe ufalır. Bu Kır don Türkler arasında en sevilen benekler sinek büyüklüğünü aldığında, bu dona dondur. Anadolu Kültüründe at donları ile ilgili sinekli kır denir. birçok deyiş bulunmaktadır. “Alma alı, satma 3.6.5.Karyağdı kır: Kırlaşma devam kırı, ille kırı, ille kırı… Alma alı, sat yağızı, bin ederken, beyaz kılların kümelenmesi ile atın doruya, besle kırı.” bunlardan birisidir (Öcal, üzerine kar yağmış görüntüsü veren dondur 1994; Emiroğlu ve Yüksel, 2009). En sık (Yarkın, 1962; www.vgl.ucdavis.edu 2011). rastlanan ve popüler don olmasına rağmen kır don, tay doğduğunda tayın donunu örten bir 3.7. Boz (Dun) renk deseni değildir. Yani kır atların tamamına Al dona sahip atın uzantılar dâhil bütün yakını, daha önce herhangi bir dona sahip atın vücudunu beyaz kılların istila etmesi ve atın kıllarındaki pigmentlerin kaybolması ile atın kırmızı-beyaz karışımı görüntü almasıdır. Eğer kıllarının beyaz renge dönmesi sonucu meydana beyaz kıllar kırmızı kıllardan fazla ise açık boz, gelir (Yarkın, 1962; Toth, 2006; eşit ise adi boz, az ise koyu boz adı verilir Thiruvenkadan, 2008; Sponenberg, 2009). (Yarkın, 1962; Thiruvenkadan, 2008; Atın genlerinde bulunan G (Gray) geni, Sponenberg, 2009; www.vgl.ucdavis.edu atın donundaki kılları henüz tay safhasında iken 2011). kırlaştırmaya başlar. Tay ilk tüyünü döktüğünde, yeniden uzayan kıllar ile kırlaşma 3.8. Ahreç Don başlamış olur. İlk kırlaşan bölge, göz çevresidir. Doru dona sahip atın kıllarının Bir tayda G geninin var olup olmadığı, yani o kırlaşmasına ahreç don denir. Yani atın tayın ileriki yaşlarda kır bir ata dönüşüp vücudunda kırmızı, siyah ve beyaz kılların üçü dönüşmeyeceği, göz çevresindeki beyaz kılların birden görülür (Yarkın, 1962). varlığından anlaşılır. Göz bölgesinden sonra, atın vücudunun alt bölgelerinden kırlaşma 3.9. Kırçıl () başlar. Bacakların alt kısımları, eğer seki varsa Kırmızı ve siyah gibi koyu donların hemen onun üstü, karın bölgesi, kuyruk ucu üzerine beyaz kılların aralıklı olarak gibi bölgelerde kırlaşma devam eder. Kırlaşma dağılmasına denir. Beyaz kıllar uzantılara 4-5 yıl gibi kısa bir sürede tamamlanabileceği yerleşmez ama atın vücuduna dağılır. Dominant gibi, atın daha ileri yaşlarına kadar da sürebilir. karakterli “Rn” geni tarafından determine edilir Kırlaşma süreci esnasında atın donunda demir, (Thiruvenkadan, 2008; Sponenberg, 2009; karyağdı, sinekli, benekli, sisli ve bakla kır gibi www.horsecolor.com 2011; bazı ara donlar gözlemlenir (Castle, 1954; www.whitehorseproductions.com 2011; Yarkın, 1962; Toth, 2006; Thiruvenkadan, www.vgl.ucdavis.edu 2011). 2008; Sponenberg, 2009; www.horsecolor.com 2011; www.vgl.ucdavis.edu 2011). 3.10.Gümüş Yele (Silver Dapple) 3.6.1.Demir kır: Vücudu örten beyaz Bu don tipinin sadece siyah renk üzerinde kılların siyahımsı gri renkteki kıllarla karışık etkili olan “Z” geni tarafından meydana halde bulunması durumudur. Donun rengi getirildiği tahmin edilmektedir. Kırmızı renk demir rengindedir. üzerine herhangi bir etki göstermez. Siyah donu 3.6.2.Elma kır: Atın vücudundaki kırlaşma çikolata rengine çevirir. Böylece doru atı, al ata bölgeleri elma büyüklüğündedir. Bu dona elma çevirir. Bacaklarda genellikle renk açılması kır denir. olmaz veya çok az olur. Bazen yele ve 3.6.3.Bakla kır: Atın vücudunda kırlaşma kuyruktaki siyah rengi, mısır püskülü gibi başladığı zaman, siyah renkli kıllar derideki lepiska rengine kadar açar. Bu yüzden bu atlar ince kan damarlarının yakınında bakla bazen izabel donlu atlar ile karıştırılır. “Z” geni büyüklüğünde gruplaşmalar yapar. Bu dona ve gümüş yele donu daha çok ABD’de Rocky bakla kır adı verilir. Dağları Bölgesinde yaşayan atlar ile Mustang 3.6.4.Sinekli kır (Fleabitten): Atın ve Shetland Ponilerinde görülür donunda meydana gelen kırlaşma sürecinde, (www.nationmaster.com 2011). bakla kır aşamasından sonra renkli kılların

149 Atlarda Don (Vücut Rengi)

3.11.Şampanya (Champagne) Bu alacalılık çeşidinde, İngilizce Renk açıcı dominant Ch geni tarafından kavramlar bakımından bazı farklılıklar determine edilir. Atın donu şampanya içkisine bulunmaktadır. Eğer alacalılık beyaz ve siyah benzediği için bu isim verilmiştir. Şampanya renklerden meydana geliyorsa bu dona donlu tayların derileri canlı pembe, gözleri buz İngiltere’de “”, eğer beyaz ile siyahtan mavisi renkte doğar. Buz mavisi göz rengi yaş farklı bir renkten, yani sarı, kırmızı veya kahve ilerledikçe ela rengine döner. Eğer şampanya renklerden meydana geliyorsa buna geni yağız atta varsa atın donu “adi (classic) “” adı verilir. Bu iki çeşit şampanya”, doru atta mevcutsa “amber alacalılığın ikisine birden İngiltere’de (amber)”, al atta mevcutsa “altın (gold)” adı “Coloured”, ABD’de “Pinto” adı verilir verilir. Şampanya geni (Ch), krem (Ccr) geni ile (Thiruvenkadan, 2008; www.en.wikipedia.com birlikte aynı genotipte bulunursa, atın donuna 2011d; www.en.wikipedia.com 2011e; “fildişi (ivory) don” denir (Thiruvenkadan, www.en.wikipedia.com 2011f). 2008; www.whitehorseproductions.com 2011). 3.14.2. : Bu alacalılık tipi, Tobiano’nun tersi sayılabilir. Bu donda 3.12. İnci (Pearl) bacaklar ve baş beyaz, diğer bölgeler renklidir. İnci rengini determine eden “Prl” geni Kendi arasında üç çeşide ayrılır: resesif karakterli ve renk açıcı bir gendir. Bu 3.14.2.1. Frame Overo: Beyaz ve renkli gen “The Barlink” veya “apricot (kayısı) gene” bölgelerin kenarları son derece girintili ve olarak da bilinir (Thiruvenkadan, 2008; çıkıntılıdır. Beyaz bölge sınırlı bir alandadır ve Sponenberg 2009; etrafı renkli bölge ile çevrilidir. Dominant (bazı www.whitehorseproductions.com 2011). bilim adamlarınca eksik dominans) karakterli bir “O” geni tarafından determine edilir. Çift 3.13. Pangare etkili, lethal bir gendir. Homozigot dominant Atın vücudunun bazı bölgelerinin renginin bireyler ya embriyo safhasında, ya da değişmesi sonucu ortaya çıkan dondur. Bu tip doğduktan sonra 72 saat içinde sindirim atların burnu, karnı, bacakların iç kısımları, yetersizliğinden muhakkak ölür. Yani bu gen kalçaları ve bazen göğüs ile göz çevreleri daha alacalılığı determine etme yönünden dominant, açık bir renk alır. Yele ve kuyruk genellikle lethal yönden ise resesif etkilidir mısır püskülü rengindedir. Bu dona (www.en.wikipedia.com 2011g). verilebilecek en tipik örnek Przewalski ve 3.14.2.2. Sabino: Dominant karakterli Haflinger ırkı atların donudur “SB-1” geni tarafından determine edilir. (www.whitehorseproductions.com 2011). Tanınması en zor ve diğer alacalık çeşitleri ile en sık karıştırılan alaca çeşididir. Bu tip atlar 3.14. Alaca (Coloured/Pied) çoklukla “Ölmeyip hayatta kalan homozigot Alaca don, atlar arasında çok ender dominant Overo donlu tay” zannedilir. Vücutta görülür. Bazı at ırklarında alaca don hiç beyaz bölgelerin oranı çok, renkli bölgelerin görülmemekle birlikte, alaca don kendi oranı daha azdır. Bazen beyaz donlu bir at içerisinde birçok gruba ayrılır. Alacalılığı zannedilerek, yanlışlıkla kır don kategorisine meydana getiren “TO”, “O”, “SB-1” ve “Lp” yerleştirilir. Gözler çoğunlukla buz mavisidir gibi bazı genlerdir (Thiruvenkadan, 2008; (www.apha.com 2011; www.en.wikipedia.com www.pinto.org 2011, www.en.wikipedia.com 2011b). 2011b, www.en.wikipedia.com 2011c). 3.14.2.3. : En az görülen 3.14.1. Tobiano: En sık görülen alacalılık alacalılık çeşitlerindendir. Atın daha ziyade alt çeşididir. “TO” olarak ifade edilen, dominant tarafları beyazdır. Alt bölgelerdeki beyazlık karakterli bir gen tarafından determine edilir. geniş bir alana yayılmıştır. At sanki beyaz boya Bu alacalılık tipinde beyaz ve renkli bölgeler dolu bir havuza batırılmış gibidir. Bu yüzden birbirlerinden çoğunlukla düzgün hatlarla İngilizce’de “splashed white” olarak ayrılmışlardır. Atın genellikle baş, bacaklar ve adlandırılır. Gözler genellikle buz mavisidir. sağrısı renkli, diğer bölgeleri beyazdır. Kuyruk veya kuyruk ucu beyazdır

150

O. YILMAZ, M. ERTUĞRUL

(www.apha.com 2011; www.en.wikipedia.com 3.14.10. Bloody Shoulder Marking: Sadece 2011b). kır donlu atlarda görülür. Atın vücudunda 3.14.3. Tovero: Tobiano ve Overo zamanla koyu ve anormal şekilli lekeler belirir. alacalığın birleşimidir. Bacakların bazısı beyaz, Atın donu zaman içinde kırlaştığı halde, bu bazısı siyahtır. Genellikle göğüs kısmında siyah lekeler kaybolmaz bir kalkan bulunur. Ayrıca gözlerin biri veya (www.whitehorseproductions.com 2011). ikisi buz mavisi renktedir (www.apha.com 3.14.11. Gulastra Plume: Atın donu 2011; www.en.wikipedia.com 2011b). kuyruk hariç, normal görünür. Atın donu doru, 3.14.4. Leopar Don ( Colour): kula ya da yağız olabilir. Vücutta hiçbir Atın kökeni, ABD’ye ilk ayak basan İspanyol anormal renk bulunmaz ama atın sadece işgalcilere dayanır. Bu işgalcilerin getirdiği at, kuyruğu açık renklidir. Bu bir veya daha sonra ABD’nin kuzeybatısında bulunan Gümüş Yele (Silver Dapple) don çeşidi değildir Nez Perce Kızılderilileri tarafından yetiştirilmiş ve ayrı bir kategoride değerlendirilir ve ün kazanmıştır. Atın vücudunun tamamı (www.whitehorseproductions.com 2011). beyazdır ve üzerinde leopar desenleri şeklinde 3.14.12. Badger Face (Porsuk Suratlı): koyu lekeler vardır. Bazı numunelerde ise atın Skewed Sabino donlu atlarda rastlanır. Atın genellikle arka kısmında beyaz bölge bulunur yüzünde akıtma bulunmasının negatif filmi ve leopar desenleri buraya yerleşmiştir gibidir. Yani atın başı beyaz renktedir ve alında (www.en.wikipedia.com 2011h). koyu renkli bir akıtma vardır. Porsuk kafasına 3.14.5. Çizgili Don ( Colour): Bu benzediği için, bu isimle anılmaktadır don çeşidi nadiren görülür. Daha çok (www.whitehorseproductions.com 2011). Brezilya’da yetiştirilen bazı at ırklarında görülür. Atın vücudunda dikine ince ve koyu 4.Sonuç çizgiler bulunur. Bu donun bir de ters At donları çok geniş bir yelpazede görünümlüsü vardır. Bu dona beyaz çizgili sınıflandırılır. Bu yüzden bir at genellikle anlamında “White brindle” denir. Bu donda cinsiyeti ve ırkından daha çok, donu ile tarif dikine çizgiler, vücut rengine göre daha açık edilir. Canlılarda birçok karakteri meydana renklidir (www.whitehorseproductions.com getiren genlerin birçoğu bilinmemesine rağmen, 2011). atlarda donları meydana getiren mekanizma 3.14.6. Manchado: Oldukça nadir görülen büyük ölçüde açığa çıkarılmıştır. Bunun en donlardandır. Arjantin’de yetiştirilen Criollo, büyük sebeplerinden birisi, atlarda donları Hackney, Arap ve Thoroughbred (Safkan meydana getiren genlerin az sayıda İngiliz Yarış) gibi bazı at ırklarında görülür olmasındandır. Bir aygır ve kısrak çiftleştiği (www.whitehorseproductions.com 2011). zaman, doğacak tayın donu büyük bir ihtimalle 3.14.7. Birdcather: Birdcatcher (Kuş tahmin edilebilmektedir. At donlarının insana avcısı) don rengi, 19. yüzyılda yaşamış ve bu olan etkisi ve at seçiminde belirleyici bir faktör donu taşıyan ünlü bir İngiliz yarış atından olmasının geçmişi, yazılı tarih kadar eskidir. kaynaklanmaktadır. Bu don Appaloosa donun Günümüzde birçok at, kullanım amacından tersi sayılabilir. Atın vücudunda ufak ve çok daha çok, estetik görünümü, yani donu nedeni sayıda beyaz lekeler bulunur ile tercih edilmektedir. Fakat artık günümüzde, (www.whitehorseproductions.com 2011). atların don rengi ile onların karakteri, zekâsı, 3.14.8. Chubari (Tetrarch) Spots: dayanıklılığı, gücü veya hızı arasında bir Birdcatcher dona benzer ama lekelerin sayısı bağlantı olmadığı bilinmektedir. az, alanı büyüktür. Beyaz lekeler genellikle yumurta büyüklüğündedir Kaynaklar (www.whitehorseproductions.com 2011). Alvarez, I.,Royo, L. J., Pérez-Pardal, L., Fernández, I., Payeras, L., Goyache, F. 2010. Assessing Losses of 3.14.9. Bend veya Spots: Bu don renginde, Genetic Variability in the Endangered Mallorquí renkli don üzerinde daha koyu renkte bazı horse. Czech J. Anim. Sci., 55, 2010 (10): 456–462 lekeler görülür. Bend veya Spots dona daha Anonim, 2011. Cumhuriyet Dönemi At Varlığı. ziyade al ve izabel donlu atlarda rastlanır http//.faostat.fao.org/site/573/default.aspx#ancor (www.whitehorseproductions.com 2011). (Erişim 19.03.2011)

151 80 Atlarda Don (Vücut Rengi)

Aral, N. 1974. Türkiye’de Yetiştirilen Hayvan Türleri, Royo, L. J.,Fernandez, I., Azor, P. J., Alvarez, I., Perez- Yetiştiricilik Tarihi ve Teknolojisi (1923-1931). Pardal, L., Goyache, F. 2008. Technical Note: A Türkiye Jokey Kulübü Yayınları. Ankara. Noval Method for Rouitne Genotype of Horse Coat Batu, S. 1962. Türk Atları ve At Yetiştirme Bilgisi. Color Gene Polymorphisms. Journal of Animal Veteriner Fakültesi Yayınları No: 13. Ankara Science, 86: 1291-1295. Üniversitesi, Ankara, Türkiye. Sağol, G. 1995. Tarihi Şivelerde At Donları. Türk Bennett, D., Hoffman, R.S. 1999. Equuscaballus. Kültüründen At ve Çağdaş Atçılık Sempozyumu Mammalian Species 628: 1-14. (Ed. Naskali, E. G.). Resim Matbaacılık. İstanbul. Blazak, W. F. 1976. Horse, Assand Mule Chromosomes. Said, Z. 1940. Türkiye’de Atçılığın Ehemmiyeti ve Journal of Heredity, 67 (6): 361-367. Araştırma Mevzuu. T. C. Ziraat Vekaleti Yüksek Castle, W. E. 1954. Coat Color Inheritance in Horses and Ziraat Enstitüsü Çalışmalarından, Sayı: 62. Ankara in Other Mammals. Genetics, 39: 35-44. Yüksek Ziraat Enstitüsü Yayını. Ankara. Düzgüneş, O. 1946. Atçılık-Üretme, Bakım ve Yemleme Sertkaya, O. F. 1995. Eski Türk Kültüründe At. Türk Usülleri. Ali Rıza İncealemdaroğlu Basımevi, Kültüründen At ve Çağdaş Atçılık Sempozyumu Zonguldak, Türkiye. (Ed. Naskali, E. G.). Resim Matbaacılık. İstanbul. Emiroğlu, K., Yüksel, A. 2009. Yoldaşımız At. Yapı Shahsavarani, H., Rahimi-Mianji, G. 2010. Analysis of Kredi Yayınları. İstanbul. Genetic Diversity and Estimation of inbreeding en.wikipedia.org/wiki/ Equine_coat_colora (Erişim Coefficient Within Caspian Horse Population Using 26.02.2011) Microsatellite Markers. African Journal of en.wikipedia.com/Pinto_horseb (Erişim 26.02.2011) Biotechnology, 9 (3): 293-299. en.wikipedia.com/American_Paint_horsec (Erişim Sönmez R. 1975. At Yetiştirme-Özel Zootekni. Ziraat 26.02.2011) Fakültesi Yayınları No: 141. Ege Üniversitesi, en.wikipedia.com/Tobiano_colord (Erişim 26.02.2011) Matbaası. İzmir. en.wikipedia.com/Piebalde (Erişim 26.02.2011) Sponenberg, P. 2009. Equine Color Genetics (3rd ed.). en.wikipedia.com/Skewbaldf (Erişim 26.02.2011) Wiley-Blackwell, ABD. en.wikipedia.org/wiki/Overog (Erişim 26.02.2011) Taube, E. 1995. Altay’da Tuvaların Sözlü Edebiyatında en.wikipedia.org/wiki/Appaloosah (Erişim 26.02.2011) At. Türk Kültüründen At ve Çağdaş Atçılık Findlay, A., 2005. Equinesand Livestock in Mongolia. Sempozyumu (Ed. Naskali, E. G.). Resim DraughtAnimal News, 43: 9-15. Matbaacılık. İstanbul. Güleç, E. 2002. Türk At Irkları. At Irklarını Yaşatma ve Toth, Z.,Kaps, M., Sölkner, J., Bodo, I., Curik, I. 2006. Geliştirme Derneği Yayınları. Ankara. Quantitative Genetic Aspects of Coat Color in Hobbs, S. J. 2000. DraughtTesting of a WorkHorse. Horses. Journal of Animal Science, 84: 2623-2628. Draught Animal News, 33:2-4. Thiruvenkadan A K, Kandasamyi N, Panneerselvam Householder, D. D. 2012. The Genetics of Equine Coat 2008. Coat Colour Inheritance in Horses. Livestock Color. Teas A&M University, Department of Science, 117: 109-129. Animal Science, Equine Sciences Program. Yarkın, İ. 1962. Atçılık. pp. 80-94 A. Ü. Ziraat Fakültesi http://animalscience.tamu.edu/images/pdf/equine/eq Yayınları:40, Ders Kitabı:20. A Ü. Basımevi, uine-genetics-equine-coat-color.pdf (erişim Ankara. 12.01.2012) Wilson, R.T. 1999. Horses in the Kyrgyz Republic. Levine, M. A. 2005. Domestication and Early History of Draught Animal News, 30:2-6. the Horse. In: The Domestic Horse: The Origins, www.apha.com (Erişim 26.02.2011) Development, and Management of its Behaviour, ed. www.horsecolor.com (Erişim on 26.02.2011) D. S. Millsand S. M. M. McDonnell). Cambridge www.nationmaster.com/encyclopedia/Horse (Erişim on University Press, UK. 26.02.2011) Oğuz, M. Ö. 1994. Anadolu’da Atın Yeniden Keşfi veya www.pinto.org/about_pinto.html (Erişim on 26.02.2011) Atlı Tarım Hakkında Yozgat’tan Bir Kesit. Milli www.vgl.ucdavis.edu/services/coatcolorhorse (Erişim on Foklor, 3 (22): 49-52. 26.02.2011) www.whitehorseproductions.com (Erişim on 26.02.2011) www.whitehorseproductions.com/ecg_basics2.html (Erişim on 26.02.2011)

152