MUZEUM ARCHEOLOGICZNE W POZNANIU

FONTES ARCHAEOLOGICI POSNANIENSES

ANNALES MUSEI ARCHAEOLOGICI POSNANIENSIS

VOL. XXXVI (1987-1988)

MUZEUM ARCHEOLOGICZNE W POZNANIU

II

FONTES ARCHAEOLOGICI POSNANIENSES

ANNALES MUSEI ARCHAEOLOGICI POSNANIENSIS

VOL. XXXVI ( 1987- 1988) Radą Redakcyjna

Redaktor Lech Krzyżaniak ( (

Sekretarz Redakcji Stanisław Jasnosz ' I

Adres Redakcji ul. Wodna 27, 61-785 Poznań

v i Recenzenci •/ ■■ doc. dr J. Fogel, prof. dr hab. B. Gediga, prof. dr hab. Z. Kurnatowska, prof. dr hab. T. Wiślański !!

Rysunki 1 • . 'i S. Bakiera, Z. Głogowski, Z. Karolczak, J. Kędelska, A. Meatoga, M. Ratajczak, D. Rękosiewicz, G. Soroka, J. Stiller, B. Walkowski, J. Wrzesiński \

Zd j ąc ia ' i J. Fogel, J. Śliwa, Archiwum fotogr. Muzeum Archeologicznego w Poznaniu

Tłumaczenia

Stanisław Jasnosz (niem.), M. Kobusiewicz, J. Śliwa, M. Ziółkowska (ang.)

Printed in Poland

ISSN 0071.6963

Muzeum Archeologiczne — Poznań Nakład 700+25. Ark. wyd. 33,65, ark. druk. 28. Papier drukowy sat. kl. III, 80 g. Oddano do składania w czerwcu 1987 r. Druk ukończono w październiku 1988 r. Zam. nr 378/234. B-8/493. Cena 600,— zł Drukarnia Uniwersytetu lm. A. Mickiewicza w Poznaniu STUDIA I MATERIAŁY ' ’

plejstoceńskie stanowisko z liściakami ...... 1 Wanda Tetzlaff: Ratownicze badania wykopaliskowe osady kultury pu­ charów lejkowatych w Śremie, woj. p o zn ań sk ie...... 37 HenrykKlunder: Groby ludności kultury ceramiki sznurowej w Podga ju, stanowisko 6A, woj. w ło c ła w s k ie ...... 45 Jacek Wierzbicki: Z badań nad wczesną epoką brązu na Pomorzu Środkowym ...... 53 Leszek Ziąbka, Bogusław Marynia k: Cmentarzysko z II i prze­ łomu II na III okres epoki brązu w Borku stanowisko 1, gm. Godziesze Wielkie, woj. k a l i s k i e ...... 59 Bogdan Łuczak: Ludzkie szczątki kostne z cmentarzyska w Borku, woj. kaliskie ...... 89 Zenon Głogowski: Materiały z cmentarzyska kultury łużyckiej w Białej, stanowisko 83, woj. pilskie ...... 93 Alicja1Budnik, Mariola Jóźwiak: Analiza antropologiczna prze­ palonych szczątków ludzkich z cmentarzyska kultury łużyckiej w Białej, stanowisko 83, woj. pilskie ...... 119 Grażyna Soroka: Dwa groby skrzynkowe ludności kultury pomorskiej ze Stobna, woj. pilskie ...... 121 Jerzy Fogel, Andrzej Sikorski, Sławomir Bakiera: Uwagi na temat relacji wybranych elementów średniowiecznej aglomeracji śremskiej! (gród-miasto-przeprawa warciańska) ...... 137 Eliza Na urno wicz-Smigaels k a: Wykaz nabytków Muzeum Archeolog gicznego w Poznaniu w laitach 1972 -1973 ...... 159

SPRAWOZDANIA Z NOWYCH ODKRYĆ Zenon Głogowski: Sprawozdanie z badań ratowniczych przeprowadzo­ nych na cmentarzysku, kultury pomorskiej w Mieścisku, stanowisko 7, woj. pilskie * ...... 173 Ali.cja Budnik, Mariola Jóźwiak: Wyniki badań antropologicznych spalonych szczątków ludzkich z cmentarzyska kultury pomorskiej w Mieś­ cisku, woj. poznańskie ...... 177

DZIAŁALNOŚĆ MUZEALNA Wanda Tetzlaff: Sprawozdanie z działalności Muzeum Archeologicznego iw Poznaniu w roku 1986 ...... 179 Zenon Głogowski: Wystawa „Średniowieczne wsie na Morawach wyświe­ tlę badań archeologicznych” ...... • . . . . 185

PRACE I MATERIAŁY Z ZAKRESU ARCHEOLOGII POWSZECHNEJ Joachim Śliwa: Qasr el-Sagha. Studies on the Middle Kingdom and the Second Intermediate Period Settlements in 1979-1985 . . . . 199 Joachim Boessneck: Tierknochen aus.der Spätzeit dn Minshat Abu Omar (Ägypten) ...... 217 STUDIEN UND MATERIALIEN

Michał Kobusiewicz, Jacek Kabaciński: Wojnowo „a" — Late Pleistocene site with tanged p o i n t s ...... 1 Wanda Tetzlaff: Rettungsgrabungen auf der Siedlung der Trichterbecher­ kultur in Srerin, Woiwodschaft P o z n a ń ...... 37 Henryk Klunder: Gräber der schnurkeramischen Kultur in Podg^j, Fund­ stelle 6a, Gemeinde Aleksandrów Kujawski, Woiw. Włocławek // 45 Jacek Wierzbicki: Zu den Forschungen über frühe Bronzezeit in M itte lp o m m e 'rn ...... 53 Leszek Ziąbka, Bogusław Maryn i ak: Gräberfeld aus der II. und aus der Wende der II. und III. Periode der Bronzezeit in Borek, Fundstelle 1, Gemeinde Godziesze Wielkie, Wciiw. K a l i s z ...... 59 Bogdan Łuczak: Menschliche Knochenreste aus dem Gräberfeld in Borek, Woiw. K a l i s z ...... ! ...... 89 Zenon Głogowski: Materialien aus d,em Gräberfeld der Lausitzer Kultur in Biała, Fundstelle 83, Gemeinde Trzcianka, Woiw./Piła 93 Alicja Budnik, Mariola J ó ź w i a k: Anthropologische Analyse der verbrannten Menschenresten aus dem Gräberfeld der Lausitzer Kultur in Biała, Fundstelle 83, Wodw. Piła ...... 119 Grażyna Soroka: Zwei Steinkistengräber der Pommerschein Kultur aus Stobno, Woiw. Piła ...... 121 Sławomir Bakier a, Andrzej Sikorski Adam Wójciak: Zu den Laboruntersuchungen der physischen Eigenschaften der Keramik aus der Siedlung in Wanszkowo in M ittelpom em ...... 129 Jerzy Fogel, Andrzej -S ikorski, Sławomir Baki era: Bemer­ kungen zur Relation der ausgewählten Elemente der mittelalterlichen Ag-i glomeration von Srem (Burgwall-Stadt-Wartheüberfahrt) .... 137 Eliza Naumowicz-Smigielska: Neuerwerbungen des Archäologi­ schen Museums dn Poznań in den Jahren 1972 - 1973 ...... 195

BERICHTE ÜBER NEUE ENTDECKUNGEN Zenon Głogowski: Bericht über Rettungsgrabungen auf dem Gräberfeld der Pommerschen Kultur in Mieścisko, Fundstelle 7, Woiw. Poznań . 173 Alicja Budniak, Mariola Jóźwiak: Ergebnisse der anthropologi­ schen Untersuchungen der verbrannten Menschenreste vom Gräberfeld der Pommerschen Kultur in Mieścisko, Woiw. Poznań ...... 177

MUSEUMSTÄTIGKEIT Wanda Tetzlaff: Tätigkeitsbericht des Archäologischen Museums Poznań in 1986 . . . . • • • • • • • 179 Zenon Głogowski: Die Ausstellung „Mittelalterliehe Dörfer in Mähren im Lichte der archäologischen Forschungen” ...... 185

STUDIEN I MATERIALIEN ZU DER ALLGEMEINEN ARCHÄOLOGIE Joachim Sliwa: Qasr el-Sagha. Studies an the Middle Kingdoan and the Second Intermediate Period Settlements in 1979 -1985 ...... 189 Joachim Boessneck: Tierknochen aus der Spätzeit (6.-4. Jh. v. Chr. in /Minahat Abu Omar (Ä g y p te n )...... 217 STUDIA I MATERIAŁY STUDIEN UND MATERIALIEN

Michał Kobusiewicz, Jacek Kabaciński

Wojnowo „a” — późnoplejstoceńskie stanowisko z liściakami Wojnowo „a” — a Late Pleistocene site with tanged points

Stanowisko „a” znajduje się na północnym krańcu dratów o boku 1 m. Debitaż lokalizowano w obrębie miejscowości Wojnowo, około 150 m na północ od szo­ metra kwadratowego i warstwy głębokościowej, nato­ sy asfaltowej skręcającej w tym miejscu do przesmyku miast rdzenie, narzędzia retuszowane i obiekty zasługu­ między jeziorami Wojnowskim i Babimojskim oraz przy­ jące na szczególną uwagę, w ramach warstwy z dokład­ lega swym wschodnim końcem do drogi polnej idącej nością do kilku centymetrów. wzdłuż wschodniego brzegu Jeziora Babimojskiego. Więk­ Celem tego opracowania jest szczegółowe opublikowa­ szość stanowiska leży w ogrodzie posesji G. Jungow- nie i porównanie materiałów z dwóch skupień: 1/75 i III/ skiej; tam też znalazły się oba omawiane skupienia. /75 (ryc. 2) oraz umiejscowienie tych materiałów w po­ Z badań sondażowych i powierzchniowych wiadomo, że dziale chronologiczno-kulturowym późnego paleolitu Pol­ stanowisko ciągnie się co najmniej kilkadziesiąt metrów ski północno-zachodniej. na północ (ryc. 1). Stanowisko Wojnowo „a” znajduje się w pobliżu wą­ skiego przesmyku dzielącego jeziora Wojnowskie i Ba- bimojskie, które zbiegają się w tym miejscu w kształcie litery V otwartej ku północy. Omawiane poniżej sku­ pienia wyrobów krzemiennych zalegały w stropie piasz- czysto-żwirowej terasy wyciętej przez jezioro rynnowe w sandrze młodszym od fazy poznańskiej ostatniego zlo­ dowacenia (Nowaczyk 19). Zabytki krzemienne występo­ wały z reguły w horyzoncie A i B dobrze wykształcone­ go profilu glebowego, nie głębiej niż do 80 cm od po­ wierzchni. Górne warstwy stanowiska i planigrafia za­ bytków zakłócone zostały przez współczesną orkę, któ­ rej ślady zachowały się bardzo wyraźnie. Planigrafia zabytków z warstw niższych zachowała się z pewnością lepiej, lecz również w pewnym stopniu została zakłóco­ na przez korzenie i wykroty wielu pokoleń drzew pora­ stających niegdyś stanowisko. Osady założono na płas­ kiej powierzchni terasy na wschodnim brzegu Jeziora Babimojskiego, w odległości około 50 m od dawnej linii Ryc. 1. Położenie stanowiska „a” w Wojnowie, gm. Kargowa brzegowej jeziora. Fig. 1. Wojnowo ”a”, Kargowa County. Locatłon of the site

Stanowisko znane było już przed II Wojną Światową, PLANIGRAFIA a materiały zeń zbierali amatorzy niemieccy. Część do­ kumentacji z tej działalności znajduje się w archiwum Skupienie 1/75 M^eum Archoologicznego w Poznaniu. Przed podjęciem badań wykopaliskowych stanowisko wymieniane było Rozłożenie materiałów w tym skupieniu było raazej w literaturze przedmiotu jako Reckenwalde (Taute 1969) równomierne. Pewne koncentracje p średnicy około 1 do oraz Wojnowo „a” (Kobusiewicz 1970). 1,5 m występują w części północnej, południowo-zachod­ Regularną eksplorację dwóch omawianych tutaj sku­ niej i południówo-wschodniej 'wykopu (ryc. 3). W pół­ pień przeprowadził M. Kobusiewicz ze"studentami ar­ nocnej części wykopu krzemienie występują głównie; w cheologii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza ^Poznaniu iluwium, natomiast w południowej około połowy ma­ z ramienia Zakładu Archeologii Wielkopolski Instytutu teriałów wydobyto z próchnicy. Nie stwierdzono śladów Historii Kultury Materialnej PAN. Skupienie oznaczone istnienia obiektów nieruchomych. Sieć składanek łączy symbolem 1/75 eskplorowano w lipcu i sierpniu 1975 r., przede wszystkim materiały zalegające w północnej czę­ natomiast skupienie III/ 75 badane było w lipcu i sierp­ ści wykopu. Niektóre składanki sięgają do skupienia niu 1975 r. oraz sierpniu 1976 r. w południowo-zachodniej partii wykopu. Niewielkie sku­ Eksplorację prowadzono metodą ław i kwadr. Ponie­ pienie w części południowo-wschodniej wydaje się być waż żadna stratyfikacja kulturowa nie zachowała się, odizolowane (ryc. 4).. eksplorację prowadzono na wszelki wypadek warst­ Krzemienie przepalone w ogniu układają się podob­ wami mechanicznymi grubości 10 cm w obrębie kwa­ nie, co pozwala przypuszczać, że koncentracje krzemie- ni towarzyszyły ogniskom (ryc. 5). Generalnie jednak subkoncentracje o średnicy około 2 do 3 m w części ilość krzemieni przepalonych w ogniu jest niewielka. północnej i środkowej oraz południowo-zachodniej i po­ Również debitaż odbity w pierwszej kolejności (wióry łudniowo-wschodniej. Około 75% materiału pochodzi i odłupki korowe) występuje intehśywniej w ramach z iluwium, reszta natomiast z próchnicy (ryc. 7). Sieć wspomnianych Zagęszczeń, co wskazuje na brak wydzie­ składanek wskazuje na istnienie dwóch stosunkowo lonego miejsca, gdzie dokonywanoby wstępnej obróbki zwartych koncęntracji w części południowo-zachodniej krzemienia. Potwierdza to również rozkład rdzeni (brak, i południowo-wschodniej wykopu. Istnienie zwartej kon­ rdzeni w skupieniu południowo-wschodnim, Ze względu centracji w północnej części wykopu nie zostało wy­ na występowanie tam odłupków i wiórów korowych, starczająco potwierdzone składankami (ryc. 8). wydaje się być przypadkowy). Rozrzut narzędzi retuszo­ W przypadku tego skupienia koncentracje krzemieni wanych nie wykazuje żadnych specyficznych skupień przegrzanych w ogniu występują w obrębie wszystkich o charakterze funkcjonalnym (ryc. 6). Zagęszczeń poza południowo-zachodnim. Skupienie III/ /75 ma nieco większy procent krzemieni przepalonych w ogniu i układają się one w bardziej widoczne'’ za­ gęszczenia być może stanowiące ślady ognisk (ryc. 9). Debitaż oddzielony na początku procesu rdzeniowania Również w tym skupieniu rozłożenie materiałów jest towarzyszy wszystkim koncentracjom, poza południowo- dość równomierne, pozwala jednak wyróżnić pewne za­ zachodnią. Stosuńkowo niewielka ilość debitażu I serii gęszczenia zabytków, W ramach skupienia wyróżniono (wióry i odłupki korowe) dowodzi braku w obrębie sku- 11

Byc. 3. Wojnowo, gra. Kargowa, stanowisko „a". Rozrzut przestrzenny materiałów w skupieniu I/łfc (1 — narzędzia, 3 — rdże- ‘ nie, 3 — debitaż) Fig. 3. Wojnowo, Kargowa County, site ”a”. Horizontal distribution of artifacts In concentration 1/75 (l — tools, 2 — cores, 8 — debitage) pienia III/75 pracowni, w której dokonywanoby obróbki że te ostatnie grupują się poza obrębem ognisk (ryc. wstępnej. Także i w tym przypadku spostrzeżenie po­ 9, 10). wyższe potwierdzone jest równomiernym rozkładem rdzeni na terenie całego rozpatrywanego skupienia. MATERIAŁY KRZEMIENNE Rozrzut narzędzi retuszowanych nie wykazuje żąda­ nych skupień funkcjonalnych. Z porównania położenia Materiały z omawianych skupień opracowano w opar­ Ognisk wyznaczonych intensywnym występowaniem ciu o założenia typologii dynamicznej zaproponowane okazów przegrzanych z koncentracjami narzędzi wynika, przez grupę badaczy mezolitu (R. Schild, M. Marczak, H. Królik 1975) dostosowując je do materiałów późno- paleolitycznych. W tej pracy jako wiór rozumiemy okaz debitażu, któ­ rego długość jest równa lub większa od podwójnej sze­ rokości. Okaz debitażu, którego długość jest mniejsza od podwójnej szerokości nazywamy odłupkiem. Debitaż zjinniejszy niż 2,5 cm zaliczony został do okrzesków (drob­ nych odpadków rdzeniowania).

Skupienie 1/75 Skupienie wyeksplorowano z powierzchni 78 m2. W ramach skupienia wystąpiło 3896 zabytków krzemien­ nych, w tym 22 rdzenie i ich fragmenty, 198 narzędzi re­ tuszowanych oraz 3676 sztuk debitażu (ryc. 11). Całość inwentarza wykonana została z narzutowego krzemienia kredowego bałtyckiego. Charakterystyka ilościowo-jako- ściowa materiałów przedstawiana jest w tabeli 1 i 2 oraz na ryc. 12.

Grupa I przygotowania rdzeni, zaprawy wstępnej rdzeni i wczesnej fazy rdzeniowania 1. Odłupkl korowe — 31 całych -f- 35 fragmen­ tów! (5,81% całości skupienia). Stanowią One 26,2% wszystkich odłupków określonych. Długość ich waha się między 6,0 - 2,2 cm z modą 2,5 - 3,0 cm i średnią 3,43 cm. Szerokość zawarta jest w granicach 7,1-1,6 cm z modą 1.5 - 2,0 cm i średnią 2,66 cm. Grubość waha się od 1.6 - 0,3 cm z modą 0,7 - 0,8 cm i średnią 0,86 cm. Wśród piętek okazów całych dominują gładkie (41,9%). Piętki Fig. 4. Wojnowo, Kargowa County, site **a”. Horizontal distri­ bution of articulating pieces in concentration 1/75 (l — burins, korowe posiada 12,9% okazów całych, a punktowe 3,2% 2 — burin spalls, 3 — retouched blades, 4 — mazovian (sviderian) U 41,9% odłupków całych tej kategorii piętek nie tanged points, 5 — debitage) określono. Odłupki korowe są największą i najbardziej masywną grupą wśród wszystkich odłupków'. 2. Wióry korowe — 18 całych + 45 fragmentów (5,55% całości skupienia). Stanowią one 12,7% wszy­ stkich wiórów. Długość ich zawarta jest między 4,9 - 3,1 cm z modą 3,0 - 3,5 cm i średnią 3,74 cm. Szerokość waha się w granicach 2,2 -1,0 cm z modą 1,4 -1,5 cm i śred­ nią 1,48 cm. Grubość mieści się między 1,1 - 0,3 cm z modą 40,3 - 0,4 cm i średnią 0,59 cm. Wśród piętek oka­ zów całych dominują gładkie (44,4%). Piętki punktowe stanowią 16,7%, a dwukątowe 5,6% okazów całych. 33,3% piętek uznano za nieokreślone. Pośród fragmentów wió­ rów korowych wyróżniono 11 części proksymalnych, 10 centralnych i 24 dystalne. 3. Podstaw ii aki — 3 okazy (0,26% całości sku­ pienia). Wszystkie pochodzą z prśpięt przygotowanych wieloma drobnymi, różnokierunkowymi uderzeniami. 4. Zatępce podstawowe —■ są to zastępcę od­ bijane z krawędzi rdzenia przed rozpoczęciem lub we wczesnych fazach obróbki. 27 sztuk (2,38% całości sku­ pienia). Największy cały ma 7,9 cm, a 5 innych mierzy powyżej 5 cm, co wskazuje na spore wymiary obłupni lub rdzeni, z których je odbito.

Grupa II eksploatacji odłupkowej 5. Rdzenie odłupkowe jednopiętowŚ — 3 okazy (0,26% całości skupienia). Stanowią one 18,8% wszystkich rdzeni określonych. Jeden rdzeń duży, wy­ Rye. 5. Wojnowo, gm. Kargowa, stanowisko „a”. Flanigrafla korzystany w niewielkim stopniu. Jego pięta położona krzemieni przegrzanych w ogniu w skupieniu 1/75 jest na dłuższym boku półśurowiaka. Brak jakichkol­ Fig. 5. Wojnowo, Kargowa County, site ”a’\ Horizontal distri­ wiek śladów przygotowania poza nieznaczną regulary- bution of burnt artifacts in concentration 1/75

o * • ® .

0 1 2m 1 ...... i------1 '' „a”. Rozrzut przetrzenny materiałów w skupieniu III/75 Cl ■ narzędzia, 2 — rdzenie 3 — debitaż) Ryc 7. Wojnowo, gm. Kargowa, stanowisko Horlźontal distributioi of arUiacts in concentration III/75 (1 - tools, 2 — cores, 3 — debitage) Fig. 7. Wojnowo, KargowaCtmntyfSlie- "a”.

r t 1 M- i—:_i. ] 10 o a L \ 1 i W) ------L-______L K b. Ryc* f* Wojnowo, gm. Kargowa, stanowisko „a”. Rozrzut narzędzi retuszowanych w skupieniu 1/75 (1 — rylce, 2 — drapacze, 3 — narzędzia komibnowane 4 — półtylczaki, 5 — tylczaki, 6 — pazury i wiertnik!, 7 — obłęczniki, 8 — liściaki świderskie, 9 — liściaki ahrensburskle, 10 — nieokreślone fragmenty liściaków, 11 — wióry retuszowane, 12 — odłupki retuszowane) Fig. 6. Wojnowo, Kargowa County, site "a”. Horizontal distribution of retouched tools in concentration 1/75 (1 — burins, 2 — end- -scrapers, 3 — combined tools, 4 - truncations, 5 — backed pieces, 6 — groęers and perforators, 7 — notches, 8 — mazovian (svlderian) tanged points, 9 — ahrensburglan tanged points, 10 — unidentifiable fragments of tanged points, 11 — retouched blades, 12 — re- touched flakes) Ryc. 9. Wojnowo, gm. Kargowa, stanowisko „a”. Planigrafla krezmieni przegrzanych w ogniu w skupieniu 111/75 Fig. 9. Wojnowo, Kargowa County, site "a“. Horizontal dlstrl- bution of burnt artifacts In concentration 111/78 Ryc. 8. Wojnowo, gra. Kargowa, stanowisko „a”. Plan składa­ nek w skupieniu 111/75 (1 — rylce, 2 — drapacze, 3 — rylczaki, 4 — debltaż) Fig. 8. Wpjnowo, Kargowa County, site "a". Horizontal distri­ nowią one 40,9% wszystkich odłupków określonych. Dłu­ bution of articulating pieces in concentration 111/75 (l — burins, 2 — end-scrapers, 3 — burin spalls, 4 — debitage) gość ich waha się między 4,1-1,1 cm z modą 2,5 - 3,0 cm i średnią 2,75 cm. Szerokość zawarta jest w granicach 3,7-1,4 cm ż módą 1,5-2,0 cm i średnią 2,12 cm. Gru­ zacją pięty. Dwa pozostałe okazy są niemal mikrolityczne bość waha się od 0,9 cm do 0,2 cm z modą 0,3 - 0,4 cm i sprawiają wrażenie maksymalnie wykorzystanych. i średnią 0,54 cm. Najczęściej reprezentowanymi typami Pięty są słabo przygotowane, regularyzacja słabo zazna­ piętek pośród okazów całych są piętki gładkie (51,6%) czona. Brak innych śladów przygotowania (tabl. I: 1). oraz punktowe (16,1%). Dużo mniej liczne są piętki fa- 6. Odłup ki od rdzeni jednopiętowych ■— cetowane (6,5%) i korowe (1,6%). Piętek 15 okazów ca­ 62 całe + 41 fragmentów (9,07% całości skupienia). Sta­ łych (24,2%) nie określono. Ryc. 10. Wojnowo, gm. Kargowa, stanowisko „a”. Rozrzut narzędzi retuszowanych w skupie^ nlu Iii/75 (l — rylce, 2 — drapacze, 3 — narzędzia kombinowane, % — półtylczakk 0 — tylezo- ki, 6 — pazóry i wiertnlki, 7 — oblęezniki, a — liściaki świderskie, O — liściaki ahrensburskie, io — wióry retuszowane, u — odłupki retuszowane) Fig. 10. wojnowo, Kargowa County, sito "a". Horizontal diStribiitłon óf retouchetf toola ih ćoncentration m/73 (i — burins, 2 — eńd^scrapers, 8 — combihed toolg, 4 — truncatiqn. 5 — backed pieces, 8 — grovers and perforatora, 7 — notches, 8 — mazoyfiih (syiderlan) taiiged points, o — ahrensburglan tanged polnts, 10 — retoucheO- bladej U —• retóuahed ilókes) 6 7 .3 / 9 4 3 / . 93.9Z

5.7/ / 5.2/ 5 8 .1 / 0A /|

J / 7 5 HI/7 5

Ryc. 11. Wojnowo, gm. Kargowa, stanowisko „a”. Diagram przedstawiający udziar procentowy rdzeni, narzędzi 1 debitażu w skupieniach 1/75 i III/75 Fig. 11. Wojnowo, Kargowa County, site „a”. Percentage fre­ quencies of cores, tools and debitage in concentrations 1/75 and IH/75

7. Rdzenie odłupkowe — 3 okazy (0,26% cało­ ści skupienia) Stanowią one 18;3% wszystkich rdzeni określonych. 1 rdzeń duży, 1 średni, a 1 mikrolityczny. Pięty wszystkich okazów są słabo przygotowane. Poza jednym przypadkiem pięty me posiadają regularyzacji. Brak innych śladów przygotowania. Odłupnie wspólne. Rdzenie sprawiają wrażenie maksymalnie wykorzysta­ nych (tabl. I: 2, 7). odpadków z przygotowania i naprawy rdzeni, narzędzi, ryl- czaków, okrzesków, okruchów i okazów nieokreślonych w sku­ 8. Odłupki od rdzeni d wup.ięto w y c h — pieniach 1/75 i III/75 25 całych + 7 fragmentów (2,8% całości skupienia). Sta­ Ryc. 12. Wojnowo, Kargowa County site ”a”. Percentage fre­ quencies of cores, blades, flakec, core trimming pieces, re­ nowią one 12,7% wszystkich odłupków określonych. Dłu­ touched tools, burin spalls, chips, chunks, and unidentifiable gość odłupków waha się w granicach 4,4 - 2,2 cm z mo­ pieces in concentrations 1/75 and III/75. dą 2,5-3,0 cm i średnią 3,07 cm. Szerokość mieści się między 4,0 -1,4 cm z modą 1,5-2,0 cm i średnią 2,14 cm. (37,1%). Tylko niektóre okazy posiadają piętki facetowa- Grubość odłupków waha się między 1,2 - 0,3 cm z modą rne (8,3%), punktowe (5,7%) d dwukątowe (2,8%). Piętki 0,3-0,4 cm i średnią 0,54 cm. Wśród okazów całych 45,7% odłupków zostały uznane za nieokreślone. 44% ma piętki gładkie, 20% — punktowe, 4% — korowe i dwukątowe. Piętek 28% odłupków nie określono. Grupa III eksploatacja wiórkowej 9. Rdzenie odłupkowe ze zmienioną orientacją — 2 okazy (0,18% całości skupienia. Sta­ 11. Rdzenie wiórowe jednopiętowe — 2 okazy nowią one 12,5% wszystkich rdzeni określonych. Oba (0,18% całości skupienia). Stanowią one 12,5% wszystkich okazy są średniej wielkości. Odłupnie rozłożone chaotycz­ rdzeni określonych. Oba rdzenie średniej wielkości. Przy­ nie. Przygotowanie słabe, ograniczone wyłącznie do pięt gotowanie jednego z nich ograniczone «wyłącznie do (tabl. I: 4). pięty. Okaz drugi posiada przygotowaną piętę i tył. 10. Odłupki od rdzeni ze zmienną orien­ Rdzenie sprawiają wrażenie wykorzystanych (tabl. I; tacją — 35 całych + 16 fragmentów (4,49% całości 5, 8). skupienia). Stanowią one 20,2% wszystkich odłupków 12. Wióry od rdzeni jednopiętowych — 65 określonych. Długość ich zawiera się między 5,1-1,6 cm całych + 261 fragmentów (28,7% całości skupienia). Sta­ z modą 2,5 - 3,0 cm i średnią 2,95 cm. Szerokość waha się nowią one 65.6% wszystkich wiórów. Długość wiórów w granicach 5,3 - 1,4 cm z modą 2,0 - 2,5 cm i 2,5 - 3,0 cm waha się między 5,0-2,6 cm z modą 3,0-3,5 cm i śred­ oraz średnią 2,58 cm. Grubość odłupków mieiśći się mię­ nią 3,38 cm. Szerokość mieści się w granicach 2,0-0,7 dzy 1,8 -0,4 cm z modą 0,4-0,5 cm i średnią 0,66 cm. cm z modą 1,0 -1,5 cm i średnią 1,22 cm. Grubość leży Najliczniejsze wśród całych okazów są piętki gładkie w granicach 0,9-0,1 cm z modą 0,2-0,3 cm i średnią Tablica I. Wojnowo, gm. Kargowa, stanowisko „a", skupienie 1/75: 1 — rdzeń odłupkowy jednopiętowy, 2,7 — rdzenie odłupkowe dwupłatowe, 4 — rdzeń odłupkowy ze zmienioną orientacją, 5,8 — rdzenie wófowe Jednopiętowe, 3,6 — rdzenie wiórowe dwupiętowe Wojnowo, Kargowa Gounty, slte ”a”, concentratlon 1/75: 1 — single pif. core for flakes, 2,7 — opposed pif. cores for flakes, 4 — multłplatform core for flakes, 5,8 — single pif. cores for blades, 3,6 — opposed pif. cores for blades

2 Fontes t. 36 ~ cirnnłpnie 1/75: 2 — rdzeń wiórowy dwupiętowy, 1,3 — rdzenie wiórowe 'ab llca II. Wojnowo, gm. Kargowa, Sta?e^ie°nioną’ o?2SSS! 4 - 0 - drapacze smukłe multiplatform cores for Tablica III. Wojnowo, gm. Kargowa, stanowisko „a”, skupienie 1/75: 1 — drapacz smukły, 2-7 — drapacze krępe i krótkie, 8-10 — drapacze zdwojone, 11, 12 — drapacze okółkowe i pookółkowe, 13 — drapacz oczęściowo naturalnym drapisku, 14 — drapacz zdwojony z rylcem, 15-21 — rylce klinowe Wojnowo, Kargowa County, site ”a”, concentration 1/75: 1 — allongated end-scraper, 2-7 — squat and short end-scrapers, 8-10 — double end-scrapers, 11, 12 — round and semi-round end-scrapers, 13 — end-sraper with partially natural scx'aping edge, 14 — combined end-scraper with burin, 15-21 — dihedral burins , au akunłenle 1/75: 1-8 rylce węgłowe, 9, 10, 12, 14 — rylce jedynakl, 11 Tablica IV. Wojnowo, gm. Kargowa, stanowisko ^k u p len ^ e _ ryiec wielościenny Wojnowo, Kargowa County,_ site ..«♦« "a”, »»o«» concentration r»nnof>ntratłon 1/75: ^1-8— ^ burins multlblow on truncations, burIn 1 9, 10, 12, 14 — single blow bunus, 11 Tablica V. Wojnowo, gm. Kargowa, stanowisko „a", skupienie 1/75: ł — rylec klinowy zwielokrotniony, 2, 3, — rylce zwielo­ krotnione mieszane, 4, 5, — pazury, 6 — mikrowlertnik, 7 — wiertnik zwielokrotniony, 8-10 — tylczakl, 11 — półtylczak zdwo­ jony, 12-17 — półtylczakl, 18, 19 — liściaki mazowszańskie dwu kątowe, 20 - 25 — liściaki mazowszańskle trzpieniowate Wojnowo, Kargowa County, site "a”, concentration 1/75: 1 — multiple dihedral burin, 2, 3 mixed multiple burins, 4, 5 — groovers, 6 — microperforator, 7— double perforator, 8-10 — backed pieces, 11 — dcuble truncation, 12-17 — truncations. 18-ia — mazovian (sviderian) tanged points with undistinguished tang, 20-25 — mazovian (svlderlan) tanged- points with well distinguished tang Tablica VI. Wojnowo, gm. Kargowa, stanowisko „a”, skupienie I/7S: 1 - 5 — liściaki ahrensburskle, 6 — obłęcznik, 7 -11 — wióry retuszowane Wojnowo, Kargowa County, site ”a”, concentration 1/15: 1-5 abrensburglan tanged points, 6 — notch, 7-ll — retouched blades

0,36 cm. Wśród piętek okazów całych przeważają gład­ dą 1,0-1,5 cm i średnią 1,44 cm. Grubość leży w gra­ kie (33,6%) oraz mniej liczne punktowe (15,4%). Piętki nicach 1,1-0,2 cm z modą 0,2-0,3 cm i średnią 0,44 cm. dwukątowe występowały u 9,2%, a facetowane u 4,6% 47,1% okazów całych miało piętki gładkie, 17,6% punk­ okazów całych. 36,9% piętek uznano za nieokreślone. towe, 5,9% korowe i dwukątowe. W przypadku 23,5% Pośród okazów złamanych wyróżniono 115 części pro- wiórów piętek nie określono. ksymalnych, 48 centralnych i 98 dystalnych. Pośród fragmentów wyróżniono 7 części proksymalnych, 13. Rdzenie wiórowe dwupiętowe — 4 9 centralnych i 31 dystalnych. okazy <0,35% całości skupienia). Stanowią one 25% wszy­ 15. Rdzenie wiórowe ze zmienioną orien­ stkich rdzeni określonych. 1 rdzeń jest duży, 2 średnie, tacją — 2 okazy (0,18% całości skupienia). Stanowią a 1 prawie mikrolityczny. Przygotowanie ograniczone one 12,5% wszystkich rdzeni określonych. Oba są śred­ wyłącznie do pięt. W trzech przypadkach odłupnie są niej wielkości. Słabo przygotowane (tabl. II: 1, 3). wspólne, a w przypadku rdzenia mikrolitycznego leżą one 16. Wióry od rdzeni ze zmienioną orien­ po przeciwnych stronach połsurowiaka (tabl. I: 3,6; 11:2). tacją — 17 całych + 27 fragmentów (3,88% całości 14. Wióry od rdzeni dwupiętowych — 17 skupienia). Stanowią one 8,9% wszystkich wiórów. Dłu­ całych -f- 47 fragmentów (5,64% całości skupienia). Sta­ gość ich waha się w granicach 6,0 - 2,5 cm z modą 2,5 - nowią one 12,9% wszystkich wiórów. Długość ich waha -3,0 cm i 3,0-3,5 cm oraz średnią 3,62 cm. Szerokość się w granicach 6,5- 2,8 ćm z modą 3,5 - 4,0 cm i średnią mieści się między 2,2 - 0,8 cm z modą 1,0 -1,5 cm i śred­ 3,78 cm. Szerokość mieści się między 2,4-0,7 cm z mo­ nią 1,34 cm. Grubość leży między 1,2-0,2 cm z modą Tablica Vn. Wojnowo, gm. Kargowa, stanowisko „a”, skupienie ni/75: 1, 3 — rdzenie odłupkowe jednopietowe, 2, 4 — rdzenie ‘ odłupkowe dwupietowe, 5 — rdzeń odłupkowy ze zmieniona orientacją, 6, 7 — rdzenie wiórowe Jednopiętowe ojnowo, Kargowa County, site „a”, concentration 111/75; 1, 3 — sigle pli. cores for flakec, 2, 4 — opposed pif. cores for flakes, —S — multiplatfoim core for flakes, 6, 7 — single pif. cores for olades 0,1 - 0,2 cm i średnią 0,51 cm. Pośród piątek okazów ca­ łych 29,4% to piętki punktowe, 17,6% to piętki gładkie, 14. O częściowo naturalnych drapiskach — 4 okazy a 5,9% dwukątowe. 47% piętek nie określono. Wśród odłupkowe (2,02%j. 1 okaz wykonany jest ze świeżaka okazów złamanych wyróżniono 13 części proksymalnych, i wykorzystuje jako część drapiska fragment zdjętej gór-! 2 centralce i 12 dystalnych. u nej partii odłupni rdzenia (tab. III: 14). 15. Nieokreślone fragmenty — 1 fragment (0,51%). Grupa IV napraw 1 16. Drapacze zdwojone z rylcami — 1 okaz (0,51%) (tabL III: 14). 17. S w leża ki i odnawia ki. Swieżaki są to od- Rylce — 56 okazów (28,28% wszystkich narzędzi). łupki, które odbijano celem poprawienia całej płaszczyz­ ny pięty, odnawiaki natomiast odbijano, aby skorygo­ 22. Klinowe środkowe — 8 okazów (4,04%). 3 dwunega-j tywowe, 5 wielonegatywowych. 3 okazy wykonane ze smu-j wać kąt rdzeniowy. 16 okazów tej kategorii (2,29% cało­ ści skupienia). kłych wiórów, reszta ze smukławych lub krępych odłup- j ków. Ostrza rylcowe na ogół dość wąskie, delikatne, j 18. Zatępce wtórne — są to zatępce odbijane Największy okaz cały — 46X30X11 mm, najmniejszy (j z krawędzi rdzenia w zaawansowanych fazach obróbki. okaz cały — 32X27X5 mm (tabl. III: 15 -18). 35 okazów — 3,08% całości skupienia. W większości są 23. Klinowe zboczone — 3 okazy wiórowe (1,51%) (tabl. one krótsze od zatępców podstawowych. * III: 21). i , / Grupa V okazów nieokreślonych 24. Klinowe boczne — 7 okazów (3,53%), w tym 4 z i odpadków rdzeniowania wiórów, 5 dwunegatywowych, a 2 wielonegatywowe. Ostrza > ! / 1 rylcowe w większości delikatne, wąskie. Największy I 19. Rdzenie nieokreślone i/fragmenty rdzeni — 6 oka­ okaz cały 37X18X6 mm, najmniejszy okaz cały 26X16X 1 zów. ' ' 1 X7 mm (tabl. 111: 19, 20). 1 20. Odłupki nieokreślone'-- 33 okazy. 25. Węglowe środkowe — 7 okazów (3,53%), w tym 21. Okrzeski — 2623 okazy. Zdecydowana większość 4 wiórowe. 4 są jednonegatywowe, a 3 ‘ wielonegatywo- pochodzi z procesu rdzeniowania, tylko niektóre uznać ' we. Ostrza rylcowe bardzo delikatne, wąskie. Najwięk­ można jako efekt łuskania narzędzi. szy okaz cały — 47X15X4 mm, najmniejszy cały — 22. Okruchy — 99 sztuk. Są to w większości frag­ ' 19X18X5 mm, (tabl. IV: 1 - 3). menty fconkrecji krzemiennych, które rozpadły się 26. Węgłowe boczne — 5 okazów (2,52%), w tym wzdłuż pęknięć termicznych. ,1 jednonegatywowy i 4 wielonegatywowe. 3 okazy wy­ konane z wiórów, a 2 z odłupków. Ostrza rylcowe wąs­ Grupa VI narzędzi i charakterystycz­ kie, na ogół delikatne. Największy okaz cały — 40X15X6 j nych odpadków z ich produkcji mm, najmniejszy cały — 25X15X3 mm (tabl. IV:4-6). j 23. Narzędzia — 198 (17,44% całości ,skupienia). 27 i 28. Węgłowe poprzeczne — 3 okazy (1,51%), j Drapacze — 24,24% wszystkich narzędzi:. wszystkie odłupkowe, jednonegaty wowe. Jeden rylec ma 1. Smukłe 12 okazów (6,06%). Wykonane z wiórów, łuskowisko-proste, a 2 wklęsłe (tabl. IV: 7, 8). j a w dwóch przypadkach ze smukłych odłupków. Dra- 30. Jedynaka poprzeczne o ostrym wierzchołku — 5 oka*) piska dość regularne, średnio strome, przeważnie łuko- zów (2,5^%), w tym 4 smukłe, wiórowe. Okazy wióro- j ,we, często asymetryczne. Największy okaz cały — 39X we mają ostrza wąskie, delikatne. Okaz odłupkowy ma X21X5 mm, najmniejszy okaz cały — 2X19X6 mm ostrze względnie szerokie (tabl. IV: 9, 10). (tabl. II: 4-6). 31. Łamańce zwykłe — 5 okazów (2,52%). Największy — 52X24X6 mm, najmniejszy — 18X16X3 mm (tabl. 2. Smukłe o retuszowanych bokach — 3 okazy (1,5%). IV: 11). 2 całe i 1 złamany. W dwóch przypadkach jeden z boków pokryty jest na małym odcinku półstromym re-iuszem 32. Jedynaki niepoprzeczne- — 5 okazów (2,58%), Wi wycinającym się w półsurowiaka. Okaz trzeci ma prawy tym 4 z wiórów, ostrza rylcowe dość wąskie, delikatne. Największy okaz cały — 48X66X11 mm, najmniejszy — bok pokryty drobnym retuszem krawędziowym, tabl. 38X20X13 nim (tabl. IV: 12, 14) ; III: 1). 5. Zdwojone smukłe i krępe o surowych bokach — 33. Zgięte ¡wielościenne — 1 okaz (0,51%), (tabl. IV :! 2 okazy (1,01%). (tabl. III: 2). 13). :'5 37. Klinowe zwielokrotnione — 1 okaz (0,51%), >. 7. Krępe z owalnych odłupków — 3 okazy (1,51%) tabl. V: 1). o dość silnie łukowych i średnio stromych drapiskach 39. Zwielokrotnione mieszane — 3 okazy wiórowe (tabl. III: 3). (1,51%). 2 z nich to łamańce skrzyżowane w jednym 8. Krępe małe drapacze tarnowiańskie — 8 okazów przypadku z rylcem klinowym środkowym, a w drugim (4,04%). 7 wykonanych z odłupków, a 1 na złamanym wiórze. Okaz największy — 32X21X5 mm, okaz naj­ z rylcem klinowym bocznym. Okaz trzeci to połączenie rylca węgłowego bocznego z klinowym bocznym (tabl. V: mniejszy, 18X17X5 mm (tabl. III: 4-6). 2, 3). 9. Krótkie — 8 okazów (4j04). 3 całe, 5 złamanych. Dra- piska średnio strome, na ogół regularne. Największy okaz 40. Inne niewymienione formy — 1 okaz (0,51%). 41. Nieokreślone fragmenty rylców — 2 fragmenty cały _ 27X23X6 mm, najmniejszy okaz cały — 18X21X (1,01%). X8 mm (tabl. III: 7). 11. Zdwojone krótkie o surowych bokach — 3 okazy 42. Pazury — 2 okazy (1,01%) (tabl. V: 4, 5). 45. Mikrowiertniki — 1 okaz (0,51%) (tabl. V: 6). odłupkowe (1,51%) (tabl. III: 8, 9). 46. Wiertniki zwielokrotnione — 1 okaz (0,51%), (tabl* 12. Zdwojone krótkie o łuskanych bokach — 1 okaz V: 7). (0,51%) tabl. III: 10). Tylczakd — 1,51% wszystkich narzędzi. 13. Okółkowe i podokółkowe — 3 okazy (1,51%) (tabl. 63. Małe ostrowiei zchołkowe o prostym lub lekko luko-* III: U, 12). wym tylcu — 1 okaz (0,51%) (tabl. V: 8). Tablica V in . Wojnowo, gm. Kargowa, stanowisko „a”, skupienie,111/75: 1 — rdzeń wiórowy Jednopłatowy, 2 -8 — rdzenie wiórowe Woj dwupiętowe, 6 — rażeń wiórowy ze zmienioną orientacją i °wo, Kargowa Countv slte "a" concentration IH/75: i — single pif. core for blades, 2-8 — opposed pif. cores for blades, ** ’ 6 — multiplatform ćore for blades

3 Fontes t. 38 tablica PC. Wojnowo, gm. Kargowa, stanowisko „a”, skupienie III/75: 1-4, 6 — drapacze smukłe, S — drapacz pyskowaty, 7 ^ drapacz zdwojony, 8-12 — drapacze krępe Vojnowo, Kargowa County, site ”a”, concentration in/75: 1 - 4, 6 — allongated end-scrapers, 5 — end-scraper type ”a museaU’V I 7 — double end-scraper, 8-12 — squat end-scrapers 71. Nieokreślone fragmenty tylczaków małych i mi- cm i średnią 2.79 cm. Grubość leży w granicach 1,8-0,3 krolitycznych — 1 fragment (0,51%) (tabl. V: 9). cm z modą 0,5-0,6 cm i średnią 0,79 cm. Udział po­ 72. Wiórkowe smukłe — 1 okaz (0,51%) (tabl. V: 10). szczególnych rodzajów piętek wśród okazów całych Półtylczaki — 6,57% wszystkich narzędzi: przedstawia się następująco: piętki gładkie — 31,5%, 86. Zdwojone — 1 okaz (0,51%) (tabl. V: 11). dwukątowe — 9,3%, punktowe — 7,4%, korowe — 5.6% 87. Drobne o słabo skośnym półtylcu — 9 okazów i facetowane — 3,7%. 42,6% piętek uznano za nieokre­ (4,55%) o dość zróżnicowanej technice wykonania pół- ślone. Odłupki korowe są największe i najmasywniej- tylca (tabl. V: 12 -15). sze pośród wszystkich kategorii odłupków. 93. Smukłe lub krępe o półtylcu poprzecznym wklę­ 2. Wióry korowe — 17 całych + 65 fragmentów słym — 2 okazy (1,01%), oba złamane, (tabl. V: 16). (3,86% całości skupienia). Stanowią one 8,1% wszyst­ (94. Smukłe lub krępe o pochyłym półtylcu — 1 okaz kich wiórów. Długość wiórów zawarta jest między 5,7- (0,51%), (tabl. V: 17). -2.7 cm z modą 3,0-3,5 cm i 3,5-4.0 cm oraz średnią Liściaki — 11,62% wszystkich narzędzi: 3,83 cm. Szerokość waha się w granicach 2,3-0,5 cm 98. Dwukątowe mazowszańskie — 4 okazy (2,02%), z modą 1,0 -1,5 cm i średnią 1,45 cm. Grubość leży między w tym 1 cały o wymiarach 26X8X2 mm i 2 trzonki 1,4-0,2 cm z modą 0,3-0,4 cm i średnią 0,55 cm. (tabl. V: 18, 19). Wśród okazów całych piętki gładkie stanowiły 23,5%, 99. Trzpieniowate mazowszańskie — 7 okazów (3,53%). punktowe 11,8%. korowe i facetowane 5,9%. 52,9% piętek 3 całe i 4 trzonki. Największy cały — 42X13X3 mm, uznano za nieokreślone. W ramach fragmentów wiórów najmniejszy cały 30XlóS<7 mm (tabl. V: 20-25). wyróżniono 25 części proksymalnych, 16 centralnych 100. Trzpieniowate bez płaskiego łuskania na spód — 1 24 dvstalne. 8 okazów (4,04), w tym 6 całych i 2 fragmenty. Naj­ 3. Podstaw i ak i — 6 okazów (0.28% całości sku­ większy okaz cały — 40X11X5 mm, najmniejszy cały pienia). 5 z nich pochodzi z prapiet przygotowanych — 25X9X3 mm (tabl. VI: 1 - 5). wieloma drobnymi, różnokierunkowymi uderzeniami, 106. Nieokreślone fragmenty liściaków — 4 fragmenty a 1 z prapiety krawędziowej. (2,02%). 4. Zatepce podstawowe (definicja — por. sku­ 119. Obłęczniki — 7 okazów (3,53%), w tym 4 wió­ pienie T/75). 12 okazów (0.57% całości skupienia). Naj­ rowe i 3 odłupkowe (tabl. VI: 6): większy okaz cały mierzy 7,2 cm, co świadczy o sporych 124. Wióry i odłupki łuskane — 21,72% wszystkich na­ rozmiarach rdzeni. rzędzi. Wióry łuskane — 12 okazów (606%), z czego 3 ca­ łe. Największy cały — 46X19X5 mm, najmniejszy cały — 23X9X2 mm. Odcinki krawędzi bocznych łuskane Grupa II eksploatacji odłupkowej najczęciej na stronę dorsalną (tabl. VI:8 -10). 5. Rdzenie odłupkowe jedno piętowe — Odłupki łuskane — 12 okazów (6,06%). 10 okazów łus­ 2 okazy (0,09% całości skupienia). Stanowią one 4,9% kanych na stronę dorsalną, a 2 na wentralną. W więk­ wszystkich rdzeni określonych. 1 okaz duży o odłupni szości zachowane we fragmentach. dookolnej. Jako piętę wykorzystano surową płaszczyznę, Wióry mikrołuskane — 17 okazów (8,59%), w tym powstałą w wyniku pęknięcia bryłki narzutowca. Rdzeń 5 całych. Największy cały -*-'52X18X4 mm, najmniejszy jest płaski, stożkowaty. Brak śladów przygotowania. Na­ caly _ 21X9X2 mm. Okazy złamane są w większości wet regularyzacja pięty słabo zaznaczona. Drugi okaz fragmentami dość masywnych, regularnych wiórów (tabl. \ mały, niemal mikrolityczny. Dość płaski, pięta słabo VI:7,11). przygotowana do obróbki. Maksymalnie wykorzystany Odłupki mikrołuskane — 2 okazy (1,01%). (tabl. VII:1, 3). 24. Ryle z a ki — 81 okazów (7,14% całości skupie­ 6. Odłupki z rdzeni jedno piętowych — nia). 14 z nich pochodzi od rylców węgłowych, a 2 od 131 całych + 69 fragmentów (9,43% całości skupienia). poprzecznych. Pozostałe są nieokreślone. Stanowią one 46,7% wszystkich odłupków określonych. Długość ich waha się między 4,2 -1,5 cm z modą 2,5 - Skupienie III/75 -3,0 cm i średnią 2,65 cm. Szerokość leży w granicach 5,2 -1,3 cm z modą 1,5 - 2,0 cm i średnią 2,15 cm. Grubość Skupienie wyeksploatowano z powierzchni 133 m2. Wy­ zawarta jest między 1,0-0,2 cm z modą 0,2-0,3 cm stąpiło w nim 5777 zabytków krzemiennych, w tym 52 i średnią 0,44 cm. Wśród piętek okazów całych dominują rdzenie i fragmenty rdzeni, 302 narzędzia retuszowane gładkie (37,4%). Piętki punktowe posiada 8,4% odłupków, oraz 5423 sztuki debitaźu. Jedynym wykorzystywanym wukątowe 6,1%, facetowane 3,8%, a korowe 1,5% okazów. surowcem był narzutowy krzemień kredowy l^ałtycki. Piętki 42,7% odłupków są nieokreślone. Strukturą ilościowo-jakościowa materiałów przedstawio­ 7. Rdzenie odłupkowe dwupiętowe — na jest w tabelach 1 i 2. 6 sztuk (0,28% całości skupienia). Stanowią one 14,6% wszystkich rdzeni określonych. 5 okazów małych i 1 mikrolityczny. Wszystkie krępe lub dość krępe. Pięty Grupa I przygotowania rdzeni, słabo przygotowane. Brąk innych śladów przygotowania zaprawy wstępnej rdzeni do obróbki Wszystkie są maksymalnie wykorzystane i wczesnej fazy rdzeniowania (tabl. VII: 2,4). 8. Odłupki z rdzeni dwu piętowych — 1. Odłupki korowe — 64 całe + 45 fragmentów16 całych + 22 fragmenty (1,79% całości skupienia). Sta­ (4,67% całości skupienia). Stanowią one 23,1% wszystkich nowią one 8,9% wszystkich "odłupków określonych. Dłu­ ódlupkówr określonych. DłiigoŚĆ ich waha się w grani* gość odłupków waha się w granicach 4,9-2,2 cm z wio­ ęąćh 6,0* 1,6 cmi ż modą 2,5-3,0 cm i jednią 3,25 cm. dą 2,5 * 3p cm; i średnią 3;?4 ętoi Stoefókdśó mieści si% Śżerokość mieści się Między 4,9-1,3 om z moilą -gjfii-JjiO między 5j0 - 1,$ etn z m odąl,5-^0ęm 1 średnią 2*48 cm. Grubość leży w granicach 1,0-0,3 cm z modą 0,3-0,4 -0,2 cm z modą 0,2 -0,3 cm i średnią 0,43 cm. Pośród cm i średnią 0,58 cm. Rozkład poszczególnych rodzajów okazów całych przeważają piętki gładkie (38,8%). Piętki piątek wśród odłupków całych jest następujący: piętki punktowe posiada 24,5%, a facetowane i dwukątowe 2% gładkie — 50%, ‘piętki punktowe i dwukątowe — 6,2%. wiófów. 32,7% piętek okazów całych nie określono. W ra­ 37,5% piętek uznaiło za nieokreślone. mach fragmentów wyróżniono 41 części proksymalnych, 9. Rdzenie ddłupkowe ze zmienioną 18 centralnych i 57 dystalnych. orientacją — 5 sztuk (0,24% całości skupienia). Sta­ 15. Rdzenie wiórowe ze zmienioną o rien ­ nowią one 12,2% wszystkich rdzeni określonych. 2 okazy tacją — 1 okaz (0,05% całości skupienia). Stanowi on małe, a 3 niemal mikrolityczne. Odłupnie rozłożone chao­ 2,4% wszystkich rdzeni określonych. Jest to średniej N tycznie, tylko pięty nieznacznie przygotowane. Mąksy- wielkości rdzeń dwupiętowy, któremu dodano trzecią malnie wykorzystane (tabl. VII: 5). odłupnię pod kątem 90° (tabl. VIII: 6). ' 10. Odłupki z rdzeni ze zmienioną orien­ 16. Wióry z rdzeni ze zmienioną orienta­ tacją — 50 całych + 41 fragmentów (4,29% całości sku­ cją — 21 całych+73 fragmenty (4,43% całości skupie­ pienia). Stanowią one 21,3% wszystkich | odłupków okreś­ nia). Stanowią one 9,3% wszystkich/ wiórów. Długość wió­ lonych. Długość zawarta jest między 7,6i- 1,5 cm z mo­ rów zawarta jest między 5,6-2,6 cm z modą 3,0-3,5 cm dą 2,5-3,0 cm i średnią 2,96 cm. Szerokość leży w gra­ i średnią 3,60 cm. Szerokość waha się w granicach 2,3- nicach 5,2 -1,4 cm z modą 1,5 - 2,0 cm i średnią 2,44 cm. - 0,9 cm z modą 1,0 -1,5 cm i i średnią 1,32 cm. Grubość Grubość waha się między 1,3-0,3 cm'ż modą / 0,3 - 0,4 leży między 0,7 - 0,2 cm z modą 0,4 - 0,5 cm i średnią cm i średnią 0,59 cm. Pośród piętek pípáz^w całych prze­ 0,44 cm. 23,8% piętek okazów całych to piętki gładkie, ważają gładkie (34%), a następnie punktowe i facetowa- a 4,8%! to piętki facetowane i dwukątowe. 66,7% piętek ne (12%), dwukątowe (8%) i korowé (4%). Piętki 30% uznano Iza nieokreślone. Pośród fragmentów wiórów wy­ okazów całych są nieokreślone. różniono 36 części proksymalnych, 18 centralnych i 19 . 1 dystalnych. Grupa í h eksploatacji wiórowej 11. Rdzenie ^wiórowe jednopiętowe — 11 Grupa IV napraw okazów (0,52% całości skupienia). Stanowią one 26,8% 17. S w,i eżaki i odna wiaki (rozróżnienie — por. • wszystkich rdzeni określonych. Długość rdzeni waha się w skupienie 1/75). 76 sztuk (3,58% całości skupienia). Swą: granicach 7,1-2,3 cm z modą 3,0 -3,5 cm i średnią 3,9 wielkością nie różnią się od zatępców podstawowych. cm. Szerokość mieści się między 5,2 -1,9 cm z modą 18. Zatępce wtórne (definicja — por. skupienie 1/75). 2,5-3,0 cm i średnią 2,73 cm. Grubość leży w granicach 76 sztuk (3.58% całości skupienia). Swoją wielkością nie j 3,6 -1,1 cm z modą 1,0 -1,5 cm i średnią 1,95 cm. Żaden różnią się od zatępców podstawowych. z rdzeni nie nosi śladów przygotowania do obróbki poza j słabą regularyzacją pięty. W większości sprawiają wra­ Grupa V nieokreślony ch i odpadków | żenie maksymalnie wykorzystanych (tabl. VII: 6, 7; rdzeniowania VIII:1). 12. Wióry z rdzeni jednopiętowy ch — 139 19. Rdzenie nieokreślone i fragmenty rdzeni ¡ całych + 530 fragmentów (31,53% całości skupienia). — 11 okazów. Stanowią one 66,2% wszystkich wiórów. Długość ich wa­ 20. Odłupki nieokreślone — 55 okazów. ha się w granicach 7,0-2,5 cm z modą 2,5 -3,0 cm 21. Okrzeski — 3351 sztuk. W większości są one od- ¡ i średnią 3,53 cm. Szerokość mieści się między 2,5 - 0,6 cm padkami pochodzącymi z procesu rdzeniowania. z modą 1,0 -1,5 cm i średnią 1,31 cm. Grubość zawarta 22. Okruchy — 238 sztuk. Na ogół są to fragmenty jest w granicach 1,3-0,1 cm z modą 0,2-0,3 cm i śred­ konkrecji, które rozpadły się wzdłuż szczelin termicz­ nią 0,40 cm. Udział typów piętek u okazów całych przed­ nych. ' stawia się następująco: piętki gładkie — 30,9%, punkto­ we — 19,*%, facetowane — 5,8% oraz dwukątowe — Grupa VI narzędzi i charakterystycz - j 2,9%. Piętki 41,0% wiórów całych uznano za nieokreś­ nych odpadków z ich produkcji lone. Wśród fragmentów wyróżniono 230 części proksy- 23. Narzędzia — 302 okazy (14,23% całości skupie- f malnych, 143 centralne i 157 dystalnych. nia). ■ • I 13. Rdzenie wiórowe dwupiętowe — 16 Drapacze — 20,9% wszystkich narzędzi J okazów (0,75% całości skupienia). Stanowią one 39,0% 1. Smukłe — 29 sztuk (9,60%). Wykonane głównie | wszystkich rdzeni określonych. Długość rdzeni waha się z wiórów i smukłych odłupków. Drapiska dość regularne, j w granicach 6,1-2,5 cm z modą 5,0-5,5 cm i średnią na ogół średnio strome, najczęściej łukowe, często asy- 4,46 cm. Szerokość zawarta jest między 3,8 -1,2 cm metryczne. Największy okaz cały — 49X22X7 mm, naj­ z modą 1,5-2,0 cm i średnią 2,51 cm. Grubość mieści mniejszy okaz cały — 32X22X4 mm. 1 okaz wykonany j się w granicach 2,6 -1,2 cm z modą 1,0 -1,5 cm i śred­ z wióra korowego (tabl. IX: 1-4, 6). // -j nią 1,71 cm. Tylko krawędzie pięt rdzeni są przygotowa­ 4. Pyskowate — 1 okaz (0,33%) wykonany z masyw­ ne. Odłupnie usytuowane w różnych kombinacjach, lecz nego odłupka. Drapiśko dość strome (tabl. IX: 5). najczęściej wspólne. Wszystkie okazy wskazują na ma­ 5. Zdwojone smukłe i krępe o surowych bokach — ksymalne wykorzystanie (tabl. VIII:2-5). 1 okaz (0,33%), (tabl. IX: 7). 14. Wióry z rdzeni dwupiętowych — 49 ca­ 7. Krępe z owalnych odłupków — 1 okaz (0,33%), łych +- 16 fragmentów (7,78% całości skupienia). Stanowią (tabl. IX: 8). one 16,3% wszystkich wiórów. Długość wiórów waha się 8. Krępe małe drapacze tamowiańskie — 13 sztuk ; między 8,5-2;5 cm z modą 3,0-3,5 cm i średnią 3,84 cm. (4,30%). Wszystkie wykonane z odłupków. Okaz naj­ Szerokość leży w granicach 2,5-0,6 cm z modą 1,0-1,5 większy — 28X24X5 mm, okaz najmniejszy — 18X10X4 cm i średnią 1,33 cm. Grubość zawarta jest między 1,6- Tablica X. Wojnowo, gm. Kargowa, stanowisko, „a”, skupienie TTT/łs: 1-3 drapacze krótkie. 4 — drapacz zdwojony* 9, 8 *“ t*ra~ pacze zdwojone z rylcami, 7 — drapacz zdwojony z obłęczniklera, 8-1* — rylce klinowe Wojnowo. Kargowa nonnty, site ”a”, concentratióń lli/75: l - 3 — short end-scrapers, 4 — .double end-scraper, 5, 8 — end-SCI“apdT9 wltb burińs, 7 — end-scraper ćomblned wlih nbtcb, 8 - fi — dlhedral burłna Tablica XI. Wojnowo, gm. Kargowa» stanowisko „a”, skupienie IH/75: 1 - 4 — rylce klinowe, 5 -12 — rylce węgłowe Wojnowo, Kargowa County, eite '’a”, ęoncentration 111/79; 1-4 — dihedral burlps, 3-12 — burins on truncation O 7 2 cm i, r . -J

/

Tablica^ ^[1. Wojnowo, gm. Kargowa* stanowisko „a", skupienie -W rylecwsBtowy. a — rylec Jedynak* i — ryleo-łnmąniec, 4 - rylec węgłowy zwielokrotniony, 5 ■- fvlec klinowy zwielo kr.ótnfóny. 6 — rvlec łńmaniec zwielokrotniony, 7» a — rylce zwielo­ krotnione mieszane, 9 ,iO — pazury* iaT~mikirowlertnik JtoJnoWo, Kargowa County, site "a", concentratipn, łii/ ts: i Durni Oh truncation; 2 - Dingle blow burin, 9 — burto

Tablica XIII. Wojnowo, gm. Kargowa, stanowisko „a”, skupienie III/75: l — wiertnik 9 s . , „ , 8-10 - póitylczaki zdwojone. 14 - liściak mazowszański dw A y£w„k1' 8’ 7’ 11-13 - pó!ty,czaltl Wojnowo, Kargowa County, site ”a”, concentration 111/75: i —perforator 2-5 — backpH t y V al1*’ 8-10 _ double truijcatlons, 14 - mazoylan

<5 Fontes t. 36 Tablica XIV. Wojnowo, gm. Kargowa, stanowisko „a”, skupienie ITI/75: 1 — liściak mazowszański dwukątowy, 2-11 — llścli ahrensburskie, 12, 13 — odlupki łuskane, 14-16 — wióry łuskane, 17 — obłęcznlk Wojnowo, Kargowa County, site ”a”, concentration III/75: l — mazovian (sviderian) tanged pointes with undistinguished ta 2-11 — ahrensburgian tanged points, 12, 13 — retouched Hakes, 14-16 — retouched blades, 17 — notch Odłupki mikrołuskane — 9 okazów (2,98%). 4 całe. Porównania statystyczne długości, szerokości i grubości Największy — 49X33X8 mm, najmniejszy — 28X22X5 wszystkich typów debitażu wykazują we wszystkich wy­ mm. padkach całkowitą identyczność zespołów, (ryc. 14 - 21). 24. R y l c z a k i — 201 sztuk (9,47% całości skupienia). Ilościowy udział głównych kategorii narzędzi również 37 z nich pochodzi od rylców węgłowych, 3 od poprzecz­ wykazuje duże podobieństwo (ryc. 22). Nie ulega więc nych. Pozostałe są nieokreślone. wątpliwości, że oba omawiane skupienia są niemal iden­ tyczne. Analiza powyższych danych dla obu skupień wskazuje, że twórcy ich posługiwali się techniką wiórową. Dowodzi tego wyraźna przewaga ilościowa wiórów nad odłupka- mi. Stosunek wiórów do odłupków dla skupienia 1/75 wy­ 1/75 III/75 nosi 2,33 zaś dla skupienia III/75 — 2,82. W skupieniu 1/75 ilość rdzeni wiórowych ponad dwukrotnie przewyż­ sza ilość okazów odłupkowych. Dla produkcji półsu- 1/75 1,441 rowca stosowano technikę rdzenia dwupiętowego. Jed­ nak w momencie, gdy eksploatacja rdzenia dwupiętowe­ go osiągała stopień krytyczny, uniemożliwiający dalsze III/75 stosowanie techniki dwupiętowej, przechodzono na sto­ sowanie techniki jednopiętowej w dalszej obróbce tego Ryc. 13. Wojnowo, gm. Kargowa, stanowisko „a”. Macierz ilu­ strująca istotność statystyczną różnic w udziale ilościowym po­ samego rdzenia, często zmieniając orientację uderzeń. szczególnych grup struktury ogólnej skupień 1/75 i III/75 (test Zjawisko to jest doskonale widoczne w materiale w po­ } Kołmogorowa-Smirnowa). Liczba z dwoma minusami oznacza różnice nieistotne statystycznie na poziomie granicznym P=0.01. staci kilkukrotnej przewagi ilościowej półsurowca odbi­ Fig. 13. Wojnowo, Kargowa County, site ”a” Matrix showing tego techniką jednopiętową nad półsurowcem dwupię- statistical significance of the differences in quantitative com­ position in general structures of concentrations 1/75 and III/75 towym. Zjawisko to jest typowe dla okolic ubogich w (Kolmogorov — Smirno ) test). Number with double minus surowiec krzemienny, do jakich należy Polska północno- indicates differences unsignificant at the level F=0.01 -zachodnia. Trudności surowcowe twórców obu skupień z Wojnowa potwierdza obecność dużej ilości rdzeni ma­ ksymalnie wykorzystanych, często mikroklimatycznych. A B Sądząc ze stosunkowo wysokiego procentu wiórów i od­ łupków korowych należy uznać, że surowiec krzemienny 1/75 III/75 1/75 111/75 przynoszony był na stanowisko w postaci nieobrabianych bryłek krzemienia narzutowego bałtyckiego. Wszystkie fazy obróbki tych bryłek odbywały się na terenie obozo­ 1/75 0,796 1/75 0,657 wiska. Jednak wspomniane wyżej ubóstwo surowcowe i małe rozmiary zdobytych bryłek spowodowały, że nie tworzono tu form przedrdzeniowych (obłupni), przystępu­ III/75 III/75 jąc od razu do eksploatacji wybranej bryłki, i nie mogąc sobie pozwolić na stratę materiału, która nastąpiłaby w przypadku formowania obłupnia. Wszystkie dalsze 1/75 111/75 fazy otrzymywania potrzebnych wiórów i odłupków, kształtowania narzędzi oraz ich napraw odbywały się również na stanowisku. Dowodzi tego obecność charak­ 1/75 1,006 terystycznych form wyrobów lub odpadów produkcji krzemieniarskiej powstających w różnych fazach pro­ m /7 5 dukcji.

Ryc. 14. Wojnowo, gm. Kargowa, stanowisko „a”. Macierz ilus­ trująca istotność statystyczną różnic w: A — długości, B — sze­ rokości, C — grubości odłupków korowych między skupieniami PORÓWNANIE SKUPIEŃ 1/75 i III/75 (test t Studenta). Minus oznacza różnicę nieistotną statystycznie na poziomie P=*0.05 na odpowiednim stopniu swo­ body Fig. 14. Wojnowo, Kargowa County, site „a”. Matrix showing Analizę porównawczą przeprowadzono w oparciu o statistical significance of differences in the: A — length, B — teksty statystyczne: X Kołmogorowa-Smirnowa (Greń width and C — thickenss of cortex flakes between concentra­ tions 1/75 and 111/75 (Student’s t test). Minus indicates differen­ 1978) i t Studenta (Puchalski 1977). ces statistically unsignificant at the level P=0.05 Ogólną strukturę skupień, w ramach których wzięto pod uwagę wszystkie kategorie debitażu, rdzeni i na­ rzędzi, których liczebność sięgała conajmniej 10 sztuk, A B porównano przy pomocy testu X Kołmogorowa-Smirno­ wa. Testem tym posłużono się również przy porównaniu udziału poszczególnych grup narzędzi. Dla porównania 1/75 III/75 1/75 III/75 danych metrycznych debitażu zastosowano test t Stu­ denta. Podstawą testów są dane zawarte w tabelach 1/75 0,217 1, 3, 4 i 5. Oba rozpatrywane skupienia wykazują duże 1/75 0,349 podobieństwo z punktu widzenia udziału poszczególnych kategorii znalezisk (debitażu różnych rodzajów, rdzeni III/75 III/ 75 i narzędzi), (ryc. 13). C A B

1/75 I11/75 1/75 III/75 1/75 III/75

1/75 0,431 1/75 0,054 1/75 0,740

III/75 III/75 IIJ/75

Ryc. 15. Wojncwo, gm. Kargowa, stanowisko „a”. Macierz ilus­ trująca istotność statystyczną różnic w: A — długości, B — czerokości, C — grubości wiórów korowych między skupieniami 1/75 i III/75 (test t Studenta). (Oznaczenia — ryc. 14) 1/75 JII/75 Fig. 15. Wojnowo, Kargowa County, site ”a” Matrix showing statistical significance of differences in the: A — length, B — width, C — thickness of cortex biades between concentrations 1/75 1,153 1/75 and III/75 (Student’s t test). (For key — see fig. 14)

A B III/75

1/75 111/75 //. 1/75 111/75 Ryc. 18. Wojnowo, gm. Kargowa, stanowisko „a”. Macierz ilus­ trująca istotność statystyczną różnic w: A — długości, B — sze­ rokości, C — grubości odłupków z rdzeni ze zmienioną orien­ 1/75 1,008 1/75 0,275 tacją między skupieniami 1/75 1 III/75 (test t Studenta). (Ozna­ czenia — ryc. 14) Fig. 18. Kargowa County, site "a”. Matrix showing statistical significance of differences in the: A — length, B — width, III/75 III/75 C — thickenss of flakes from multiplatform core between con­ centrations 1/75 and III/75 (Students test). (For key — see fig. 14)

1/75 III/75 A B 1/75 0,488 1/75 III/75 1/75 111/75 III/75 1/75 1,351 1/75 h 1,875 Ryc. 16. Wojnowo, gm. Kargowa, stanowisko „a”. Macierz ilu­ \ strująca istotność statystyczną różnic w: A — długości, B — sze­ rokości C — grbuości odłupkó u z rdzeni jednopiętowych mię // dzy skupieniami 1/75 i III/75 (test t Studenta). (Oznaczenia — III/75 III/75 ry c . 14) . Fig 16. Wojnowo, Kargowa County, site ”a”. Matrix showing C statistical significance of differences in the: A — length, B — width C — thickness of flakes from single plf. core between concentrations .1/75 and III/75 (Student’s t test). (For key — 1/75 111/75 see fig. 14) • A B 1/75 1,748 1/75 III/75 1/75 III/75 III/75 1/75 0,738 1/75 1,192 Ryc. 19. Wojnowo, gm. Kargowa, stanowisko „a”. Macierz ilus­ trująca istotność statystyczną różnic: A — długości, B — sze­ rokości, C — grubości wiórów z rdzeni Jednopiętowych między III/75 III/75 j skupieniami 1/75 i III/75 (test t Studenta). (Oznaczenia — ryc. 14) Fig. 19. Wojnowo, Kargowa County, site ”a”. Matrix showing statistical significance of differences in the: A — length, B — width, C — thickenss of blades from single plf. core between 1/75 in /7 5 1 concentrations 1/75 and III/75 (Student’s t test). (For key — see fig. 14)

1/75 0,559 A B 111/75 1 | 1/75 111/75 T/75 III/75 Ryc. 17. Wojnowo, gm. Kargowa, stanowisko „a”. Macierz ilus­ trująca istotność statystyczną różnic w: A — długości, B — sze­ rokości, C — grubości odłupków z rdzeni dwupiętowych między skupieniami 1/75 i III/75 (test t Studenta). (Oznaczenia — ryc. 1/75 14) 1/75 0,214 0,787 Fig. 17. Wojnowo, Kargowa County, site ”a”. Matrix showing statistical significance of differences in the: A — length, B — width, C — thickenss of flakes from opposed plf. core between 111/75 III/75 Concentrations 1/75 and 1 1 1 / 7 5 (Student’s t test). (For key — see fig. 14) 1 . C STANOWISKO WOJNOWO „a” NA TLE PÓŹNEGO PALEOLITU POLSKI POŁNOCNO-ZACHODNIEJ

1/75 III/75 W trakcie opracowywania omawianych skupień usiło­ wano połączyć je między sobą siecią składanek. Mimo stosunkowo niewielkiej odległości obu skupień (około 1/75 0,000 30 m) nie udało się złożyć ani jednej składanki. Wydaje siię więc, że nie ma podstaw do łączenia obu zespołów 111/75 w funkcjonalną całość w ramach działalności jednej gru­ py. Stanowią one pozostałości obozowisk dwóch różnych grup ludzkich (zapewne rodzin) zamieszkujących w róż­ Ryc. 20. Wojowo, gm. Kargowa, stanowisko „a”. Macierz ilustru­ nych miejscach. ją a istotność statystyczną różnic w: A — długości, B — sze­ rokości, C — grubości wióvó.v z rdzeni dwupiętowych między Sądząc z uderzających podobieństw typologiczno-tech- skupieniami 1/75 i III/75 (test t Studenta). (Oznaczenia — ryc. nologicznych skupień 1/75 i III/75 grupy te należały z ca­ 14) Fig. 20. Wojnowo, Kargowa County, site ”a”. Matrix showing łą pewnością do tego samego techno-kompleksu, a nawet statistical significance of differences in the: A — length, B — do tej samej kultury. Nie potrafimy jednak stwierdzić, wicth, C — thickenss of blades from opposed plf. core between concentrations 1/75 and 111x75 (Student’s t test). (For key — see czy oba obozowiska były zamieszkiwane równocześnie, fig. 14) czy w pewnym odstępie czasu. Jest też możliwe, że są one pozostałościami tej samej grupy ludzkiej, przybywającej na przesmyk między jeziorami ponownie po upływie A B jakiegoś czasu. Nie potrafimy także odpowiedzieć na py­ tanie, czy badane skupienia są pozostałością po jednym sezonie osadniczym, czy też większej ilości obozowisk 1/75 III/75 1/75 III/75 nakładających się na siebie w tym samym miejscu. Określenie chronologii skupień możliwe jest w tym przypadku tylko w oparciu o typologię. W skład obu 1/75 0,068 1/75 0,150 zespołów wchodzą charakterystyczne liściaki, co wraz z towarzyszącymi im typami drapaczy, rylców i innych 111/75 III/75 narzędzi pozwala włączyć je do tzw. techno-kompleksu z liściakami. W obu skupieniach wśród liściaków wystę­ pują dwa typy — tzw. liściaki świderskie i liściaki ahrensburskie. W skupieniu 1/75 liściaki świderskie prze­ 1/75 III/75 ważają nieco nad ahrensburskimi, natomiast w skupieniu III/75 liściaków ahrensburskich jest 6-krotnie więcej niż świderskich. Obu zespołom towarzyszą także drobne pół- 1/75 0,814 tylczaki o skośnym półtylcu (typ 87) — (tabl. V: 12-15; XIII: 6-7) oraz półtylczaki zdwojone przypominające III/75 ostrza Zonhoven (typ 86) — (tabl. V: 11), oraz trudne do określenia fragmenty zbrojników geometrycznych, ty­ powe raczej dla inwentarzy ahrensburskich. Okazy tego Ryc. 21. Wojnowo, gm. Kargowa, stanowisko „a”. Macierz ilus­ typu występują stosunkowo liczniej w skupieniu 1/75. trująca istotność statystyczną różnic w: A — długości, B — sze­ Brak jest natomiast dużych form łuskanych wiórów ty­ rokości, C — grubości wiórów z rdzeni ze zmienioną orientacją między skupieniami 1/75 i 111x75 (test t Studenta). (Oznaczenia powych dla ahrensburgienu. — ryc. 14) W sumie stwierdzić należy, że w obu rozpatrywanych Fig. 21. Wojnowo, Kargowa County, site ”a”. Matrix showing statistical significance of differences in the: A — length, B — skupieniach cechy typologiczne kultury świderskiej i ah- width, C — thickenss of blades from multiplatform core bet­ ween concentrations 1/75 and 111/75 (Student’s t test). (For key rensburskiej występują mniej więcej z tym samym na­ — see fig. 14) sileniem. Trudno więc zaliczyć zespoły, o których tu mowa z całą pewnością do którejś z tych dwóch dawno zdefiniowanych jednostek taksonomicznych. Istnienie ho­ mogenicznych zespołów takich jak na stanowisku „a” w Wojnowie ponownie wskazuje na względność takiego 1/75 IJI/75 podziału. Ponieważ jednak zarówno kultura świderska jak i ahrensburska datowane są na drugą połowę młod­ 1/75 1,277 szego Dryasu, ewentualnie na sam początek okresu preborealnego, w ten sam sposób datować należy oba skupienia omawianego stanowiska. III/75 Obozowiska późnopaleolityczne w Wojnowie, zarówno uzyskane metodą wykopaliskową (w tym miejscu publi­ kowane), jak i szereg innych wykrytych przy pomocy Ryc. 22. Wojnowo, gm. Kargowa, stanowisko „a”. Macierz ilus­ trująca istotność statystyczną różnic w udziale ilościowym głów­ badań powierzchniowych i sondaży, ulokowane zostały nych kategorii narzędzi między skupieniami 1/75 i III/75 (test w terenie, w miejscu „strategicznym”, a mianowicie 2 Kołmogorowa — Smirnowa). Liczba z minusem oznacza róż­ nice nieistotne statystycznie na poziomie granicznym P=0.05 w pobliżu wąskiego przesmyku, lub conajmniej płycizny- Fig. Wojnowo, Kargowa County, site ”a”. Matrix showing sta­ -brodu, oddzielającego dwa jeziora rynnowe kilkukilome­ tistical significance of differences in quantitative composition of main tolls’ categories between concentrations 1/75 and III/75 trowej długości, zbiegające się w tym miejscu z północy (Kolmogorov — Smirnov X test). Number with minus indicates differences statistically unsignificant at the level P«=0.05 w kształcie litery V. w 1 1 Wychodząc z założenia, że mieszkańcy obozowisk woj- zwierząt przeprawiało się wąskim przejściem. Określenie nowskich gospodarkę swą opierali na łowach reniferów, pory roku, w której obozowiska wojnowskie były za- położenie stanowisk było wyjątkowo dogodne dla doko- mieszkiwane jest obecnie z braku danych niemożliwe, nywania ich sezonowej rzezi w mmencie, gdy stado

1 1 Tabela 1 Wojnowo Nr Kategoria ..a” 1/75 Wojnowo „ a” m/75 n % , n % GRUPA I i 1 1 Odłupki korowe 66 5,82 99 99 4,67 2 Wióry korowe 63 5,5* 82 3,86 3 Podstawiaki 3 : ! o-2« -, ¡1 * 0,28 4 Zatępce podstawowe 27 2,38 ' 12 0,57 » / g r u p a n 5 Rdzenie odłupkowe jednopiętowe ■ ‘ * 3 0,26 2 0,09 6 OJłupki z rdzeni jednopiętowych / / ■ 103 : 9,08 200 9,43 7 Rdzenie odłupkowe dwupiętowe <, 3 0,26 6 0,28 8 Odłupki z rdzeni dwupięt owych 32 i i 2,82 38 1,79 9 Rdzenie odłupkowe ze zmienioną orientacją 2 ! i 0,18 M 5 0,24 10 Odłupki z rdzeni ze zmienioną orientacją 51 4,49 / 91 4,29 \ GRUPA IH 11 Rdzenie wiórowe jednopiętowe 2 0,18 11 0,52 12 Wióry z rdzeni jednopiętowych 326 28,72 669 31,52 13 Rdzenie wiórowe dwupiętowe 4 Of35 16 0,75 14 Wióry z rdzeni dwupiętowych 64 5,64 165 7,78 15 Rdzenie wiórowe ze zmienioną orientacją 2 0,18 1 0,05 16 Wióry z rdzeni ze zmienioną orientacją 44 3,88 94 4,43 GRUPA IV 17 Świeżaki i odnawiaki 26 2,29 46 2,17 18 Zatępce wtórne 35 3,08 76 3,58 GRUPA V 19 Rdzenie nieokreślone i fragmenty rdzeni 6 11 20 Nieokreślone odłupki 33 55 21 Okrzeski 2623 3351 22 Okruchy 99 238 GRUPA VI 23 Narzędzia 198 17,44 302 14,23 24 Rylczaki 81 7,14 201 9,47

Ogółem bez grupy V (Total without group V) 1135 2122

Całość inwentarza (Total) 3896 100,00 5777 100,00

Struktura jakościowa i ilościowa oraz udział poszczególnych kategorii (procent obliczony dla całości inwentarzy z pominięciem grupy V). General structure of ventones, f — cortex flakes, 2 — cortex blades. 3 — primary platform trimming flakes, 4 — primary lames a Crete, ; — single plaf. cores for flakes, 6 — flakes from single plf. core, 7 — opposed plf. cores for flakes, 8 — flakes from opposed plf. core, 9 — muHiptatform cores for flakes, 10 — flakes from multiplatform core, If — single platform cores for blades, 12 — blades From single plat-form core, 13 — opposed platform cores for blades, 14 — blades from opposed platform core, 13 — muttiplatofhn cores for blades, 16 — blades from multiplatform core, 17 — core trimming flakes, 18 — lames a Crete, 19 — unidentifiable cores and core fra* gments, 20 — unidentifiable flakes, 21 — chips, 22 — chunks, 23 — retouched tools, 24 — burin spalls. Tabela 2 ~~ Nr według Formy narzędzi Wojnowo „a” 1/75 Wojnowo „a” m/75 R. Schilda n % n (1975) % "" 1 Drapacze smukłe 12 6,06 29 9,60 2 Drapacze smukłe o retuszowanych bokach 3 1,51 4 Drapacze pyskowate — — 1 0,33 5 Drapacze zdwojone smukłe i krępe o surowych bokach 2 1,01 1 0,33 7 Drapacze krępe z owalnych odłupków 3 1,51 1 0,33 8 Krępa małe drapacze tarnowiańskie 8 4,04 13 4,30 9 Drapacze krótkie 8 r, 4,04 13 4,30 11 Drapacze zdwojone,krótkie o surowych bokach 3 1,51 2 0^66 12 Drapacze zdwojone krótkie o łusąkaych bokach 1 0.51 _ 13 Drapacze okółkowe i podokółkowe 3 1,51 . ’ 14 Drapacze o częściowo naturalnych drapiskach 4 2,02 15 Nieokreślone fragmenty drapaczy 1 0,51 3 0,99 16 Drapacze zdwojone z rylcami 1 0,51 5 1*66 Drapacze zdwojone z obięcznikami — — 1 0,33 22 Rylce klinowe środkowe 8 4,04 23 7,62 23 Rylce klinowe zboczone 3 1,51 10 3,31 24 Rylce klinowe boczne 7 3,53 16 5,30 25 Rylce węgłowe środkowe 7 3,53 18 5,96 26 Rylce węglowe boczne 5 2,52 14 4,30 27+28 Rylce węglowe poprzeczne 3 1,51 6 1,99 30 Rylce jeuynaki poprzeczne o ostrym wierzchołku 5 2,52 2 0,66 31 Rylce łamańce zwykłe 5 2,52 5 1,66 32 Rylce jedynaki niepoprzeczne 5 2,52 1 0,33 33 Rylce zgięte wielościennie 1 0,51 __ 36 Rylce węglowe zwielokrotnione — — 1 0,33 37 . Rylce klinowe zwielokrotnione 1 0,51 6 1,99 38 Ryice łamańce zwielokrotnione —— 1 0^33 39 Rylce zwielokrotnione mieszane 3 1,51 13 4,30 40 inne niewymiemone formy rylców 1 0,51 __ 41 Nieokreślone fragmenty rylców 2 1,01 6 1,99 42 Pazury 2 1,01 4 1,52 44 Wieriuiki różne —. _ 1 0.33 45 Mikrowietmki 1 0,51 1 0,33 46 Wieriniki zwielokrotnione 1 0,51 63 Tylczaki małe o prostym łub lekko łukowym tylcu 1 0,51 71 Nieokreślone fragmenty tylczaków małych i mikro- litycznycn 1 0,51 4 1,32 72 Tylczaki wiórkowe smukłe 1 0,51 1 0,33 86 Połtylczaki zdwojone 1 0,51 87 Droonc połtylczaki o słabo skośnym półtylcu 9 4,55 3 0,99 88 Półiylczaki drobne zdwojone — 5 1,66 89 Fragmenty drobnych półiylczaków — __ 3 0,99 90 Droone połtylczaki o mocno skośnym półtylcu — __ 5 1,66 93 Połtylczaki smukłe lub krępe o półtylcu poprzecz­ nym wklęsłym 2 1,01 94 Połtylczaki smukłe lub krępe o pochyłym półtylcu 1 0,51 — — 98 Liściaki dwukątowe mazowszańskie 4 2,02 3 0,99 99 Liściaki trzpicniowate mazowszańskie 7 3,53 __ — 100 Liściaki bez płaskiego łuskania na spód 8 4,04 . 18 5,96 106 Nieokreślone fragmenty liściaków 4 2,02 —— 119 Obłęczniki 7 3,53 4 1,32 i 1 120 Wióry i odłupki łuskane 43 21,71 60 19,87 Razem 198 100,00 302 100,00 ,,. Udział ilościowy i procentowy form w poszczególnych kategoriach narzędzi. on the snap, 32 — single blow burins, 33 — bend multiblow burins, 36 — multi­ ' Absolute and percentage frequencies of types of retouched tools. TypcS’ list accor­ ple burins on truncation, 37 — multiple dihedral burins, 38 — multiple burin ding to R. Schild 1975. 1 — aflongated end-scrapers, 2 — aliongated end-scrapers on the snap. 39 — mixed multiple burins, 40 — other burins, 41 — unidentified with retouched edges, 4 — end-scrapers type “a museau". S — double aliongated burin fragments, 421 groovers, 44 — perforators, 45 — microperforators, 46 - and squat end-scrapers with unretouched edges, 7 — squat end-scrapers on oval multiple perforators, '63 — small strighi or slightly arched backed blades, 71 • flakes, 8 — squat small tarnovian end-scrapers. 9 — short endscrapers, 11 — short unidentifiable fragments of small microlitbic backed blades, 72 — ailohgotcd , double end-scrapers with unretouched edges, 12 - short double end-scrapers backed blade)ets,86 — double truncations, 87 — small slightly oblique truncations, with retouched edges, 13 — round and semi-round end-scrapers, T4 — end-scra­ 88 — small double truncations, 89 — fragments of small truncations, 90 — small ~ pers with partially natural scraping edge, 15 - unidcntifiedzand end-scrapers very oblique truncations, 93 — aliongated and squat transverse concave trunca­ fragments, 16 - end-scrapers combined with burins, end scrapers combined with tions, 94 -- aliongated and squat oblique truncations, 98 — Mazovian (svideriah) notch, 22 — dihedral burins with centrally located buring edge, 23 - dihedral tanged points with undistinguished tang, 99 — Mazovian (sviderian) tanged points burins with deviated burin edge, 24 — dihedral angle burins, 25 — burins on trun­ with well distinguished tang, 100 — tanged points with finretouebed dorsal ¿do cation with central location of the burin edge, 26 - angle burins on truncation, of the tang, 106 — unidentifiable fragments of tanged points, 119 — notches 27 and 28 — side burins on truncation, 30 — side single-blow burins, 31 — burins 120 — retouched blades and flakes. Tabela 3

nosc Ilość w s2 Moda w X 2x Zx2 / s modzie próbie i i Odłupki korowe 31 długość 3,43 106,3 393,39 0,98 0,96 2,5 - 3,0 11 szerokość 2,66 82,6 229,90 0,87 0,76 1,5 * 2,0 11 grubość 0,86 26,8 27,68 0,39 0,15 0,7 - 0,8 6 Wióry korowe długość 3,74 67,3 257,27 0,56 0,33 3,0 - 3,5 8 szerokość 1,48 26,6 40,92 0,31 0,09 1,0-1,5 11 grubość 0,59 10,7 7,37 0,24 0,06 0,3-0,4 6 Odłupki z rdzeni jednopiętowych 62 1 t i H długość 2,75 170,4 4894,8 0,66 0,44 2,5-3,0/; 21 szerokość 2,12 131,3 311,23 0,74 0,54 1,5 - 2,0 27 grubość 0,46 28,7 15,03 0,17 0,09 0,3 - 0,4 19 Odłupki z rdzeni dwupiętowych 25 długość ¡i 3,07 76,8 243,26 0,55 0,31 2,5 - 3,0 16 szerokość , t 2,14 53,4 125,66 0,69 0,48 1,5 - 2,0 * 10 grubość 0,54 13,4 8,50 6,23 0,05 0,3 - 0,4 7 Odłupki z rdzeni ze zmienioną orientacją 35 ; i U długość 2,95 103,4 323,04 0,72 0,52 / 2,5 - 3,0 16 szerokość 2,58 90,2 257,88 d,86 0,75 2,0 - 2,5' 10 2,5-3,0 10 grubość 0,66 23,1 18,09 0,29 0,08 0,4 - 0,5 9 Wióry z rdzeni jednopiętowych 65 długość 3,38 214,2 771,26 0,6? 0,39 3,0 - 3,5 22 szerokość 1,22 77,0 100,26 0,31 0,09 1,0-1,5 39 grubość 0,36 23,4 9,78 0,15 0,02 0,2 - 0,3 28 Wióry z rdzeni dwupiętowych 17 długość 3,78 64,2 257,72 0,98 0,95 3,5 - 4,0 5 szerokość 1,44 24,5 38,79 0,47 0,22 1,0 - 1,5 ' 7 grubość 0,44 7,4 4,12 0,24 0,06 0,2 - 0,3 9 Wióry z rdzeni ze zmienioną orientacją 17 długość 3,62 61,5 238,67 1,00 1,101 2,5 - 3,0 5 3,0 - 3,5 5 szerokość 1,34 22,7 29,25 0,43 0,18 1,0-1,5 8 grubość 0,51 8,7 6,15 0,33 0,11 0,1 - 0,2 4

Dane metryczne i statystyczne debitażu stanowiące podstawę testów dla sta* form cores, flakes from opposed platform cores, flakes from multiple platform nowtska Wojnowo „a”, skupienie 1/75. x - średnia arytmetyczna, Xx — suma po* cores, blades from single platform cores, blades from opposed platform cores, miarów, Xx2 — suma kwadratów, s — odchylenie standardowe, s2 — kwadrat od’ blades from multiple platform cores. Second column from the left indicates num* chylenia standardowego. ber of measured pieces (only assemblage of more than ten pieces were taken into Measured attributes of debitage classes from site Wojnowo „a”, concentra­ account), x — mean value of samples, Xx - total of samples, Xx2 - sum of tion 1/75. Left hand column lists length, width and thickness of the following squares of samples, s — standard deviation, s2 - square of standard deviation, categories (from the top): cortex flakes, cortex blades, flakes from single plat* moda — mode limits, right column shows number of pieces within mode Urn its. Tabela 4 5 Rość Rość w X £x Zx2 s sa Moda w próbie modzie Odłupki korowe 54 ' * długość 3,25 175,6 628,76 1,04 1,09 2,5-3,0 16 szerokość 2,79 150,5 461,93 0,90 0,80 2,5 - 3,0 13 grubość 0,79 42,5 39,51 0,39 0,11 0,5 - 0,6 11 Wióry korowe 17 ' długość 3,83 65,1 262,37 0,90 Ó’82 3,0 - 3,5 4 3,5 - 4,0 4 szerokość 1,45 24,6 39,44 0,49 0,24 1,0- 1,5 $ grubość 0,55 9,3 6,53 0,30 0,09 0,3 - 0,4 5 Odłupki z rdzeni jednopłatowych 131 ' długość 2,65 347,1 959,81 0,60 0,36 2,5 - 3,0 58 \ szerokość 2,15 282,2 662,88 0,65 0,42 1,5 - 2,0 32 grubość 0,44 57,2 29,36 °,18 0,03 0,2 - 0,3 43 Odłupki z rdzeni dwupiętowych 16 długość 3,24 51,8 177,50 0,81 0,65 2,5 - 3,0 7 szerokość 2,49 39,9 115,61 1,04 1,07 1,5 - 2,0 7 grubość 0,58 9,2 5,96 0,21 0,05 0,3 - 0,4 6 Odłupki z rdzeni ze zmienioną orientacją 50 długość 2,96 148,1 484,61 0,97 0,94 2,5 - 3,0 21 szerokość 2,44 122,1 333,33 0,85 0,72 1,5 - 2,0 16 grubość 0,59 29,7 20,89 0,26 0,07 0,3 - 0,4 9 0,4 - 0,5 Rdzenie jednopiętowe wiórowe długość 10 3,90 39,0 169,18 1,38 1,90 3,0 - 3,5 4 szerokość 11 2,73 30,0 91,66 0,99 0,98 2,5 - 3,0 4 grubość 11 1,95 21,4 48,02 0,80 0,64 1,0- 1,5 5 Wióry z rdzeni jednopiętowych 139 długość 3,53 491,2 1857,12 0,94 0,88 2,5 - 3,0 52 szerokość 1,31 182,5 257,63 0,36 0,13 1,0-1,5 80 grubość 0,40 55,0 25,92 0,17 0,03 0,2 - 0,3 36 Rdzenie dwupiętowe wiórowe długość 15 4,46 66,9 314,07 1,06 1,12 5,0-5,5 4 szerokość 16 2,51 40,2 110,20 0,78 0,61 1,5 - 2,0 5 grubość 16 1,71 27,3 50,05 0,48 0,32 1,0 - 1,5 6 Wióry z rdzeni dwupiętowych 49 długość 3,84 188,3 777,97 1,06 1,13 3,0 - 3.5 13 szerokość 1,33 65,4 93,78 0,37 0,16 1,0- 1,5 24 grubość 0,43 21,2 12,28 0,25 0,06 0,2 - 0,3 17 Wióry z rdzeni ze zmienioną orientacją 21 długość 3,60 75,5 283,13 . 0,76 0,58 3,0 - 3,5 7 szerokość 1,32 27,7 39,45 0,38 0,15 1,0-1,5 13 grubość 0,44 9,2 4,40 0,14 0,02 0,4 - 0,5 8

Dane metryczne i statystyczne stanowiące podstawą przeprowadzanych te­ blades from single platform cores, opposed platform cores for blades, blades from stów dla stanowiska Wojnowo „a” , skupienie fll/75. Measured attributes of de- opposed platform cores, blades from multiplutform cores. Second column from bitage classes from site Wojnowo „a”, concentration 1(1/75. Left hantj^olumn the left indicates number of measured pieces (more than ten pieces were taken lists length, width and thickness of following categories (from th^'top): into account): x — mean value of samples. Ex — total of samples, Ex2 - sum cortex flakes, cortex blades, flakes from single platform core, flakes fronptpposed of square of samples, s ■* standard deviation, s2 — square of standard deviation platform core, flakes from multiple platform core, single platform cores fór blades, moda — mode limits, right column shows number of pieces within mode limit

5 Fontea t. 3f Tabela 5

Wojnowo ,,a” Kategoria Wojnowo ,,a” 1/75 III/75 n % n /o Drapacze smukłe 15 9,80 29 12,03 Drapacze krępe tarnowiańskie 8 7 5,23 13 5,39 Drapacze krótkie 8 5,23 13 5,39 Drapacze zdwojone 9 5,88 3 1,25 Drapacze inne + fragmenty 9 5,88 10 4,15 Rylce klinowe 18 11.76 55 22,82 Rylce węgłowe 15 9,80 38 15,77 Rylce łamańsce 5 3,27 6 2,49 Rylce jedynaki 10 6,54 3 1,25 Rylce inne + fragmenty 7 4,58 19 7,88 Pazury i wiertniki 4 2,61 6 2,49 Tylczaki 3 1,96 5 2,08 Półtylczaki 12 7,84 16 6,64 Liściaki 23 15,03 21 8,71 Oblęczniki 7 4,58 4 1,66 Razem 153 100,00 241 100,00

Udział ilościowy i procentowy głównych kategorii narzędzi (z pominięciem novian” end-scrapers, short end-scrapers, double end-scrapers, other end-scrapers wiórów i odlupków łuskanych) stanowiących podstawę przeprowadzonego testu. and end-sernpers fragments, dihedral burins, burins on truncation, burins on the Absolute and percentage frequencies of general types of retouched tools (exclu­ snap, single-blow burins, other burins and burin fragments, groovers and perfo­ ding retouched blades and flakes). From the top; allongatcd end-scrapers, ,,tar- rators, backed blades, truncations, tanged points, noches. I I

BIBLIOGRAFIA Puchalski T. 1977 Statystyka. Wykład podstawowych zagadnień, War­ Greń J. szawa, s. 255 - 259. 1978 Statystyka matematyczna. Modele i zadania, War­ S c h i 1 d R. szawa, s. 122 - 124. 1975 Późny paleolit, [w:] Prahistoria ziem polskich, t. 1, Kobusiewicz M. s. 159- 338. 1970 Paleolit schyłkowy w środkowo-zachodniej Wiel- Schila R., Marczak M., Królik H. kopolsce, „Swiatowit”, t. 31, s. 19 - 100. 1975 Późny mezolit. Próba wieloaspektowej analizy otw­ Nowaczyk B. artych stanowisk piaskowych, Wrocław—War­ 1976 Geneza i rozwój wydm śródlądowych w zachodniej szawa—Kraków—Gdańsk. części Pradoliny W ar szawsko-Berlińskiej w świetle T a u t e W. badań struktury, uziarnienia i stratygrafii budują­ 1968 Die Stielspitzen Gruppen in nórdlich Mitteleuropa, cych je osadów, „Prace Komisji Geograficzno- jKóln. -Geologicznej”, z. 16, s. 1 - 108.

Michał Kobusiewicz, Jacek Kabaciński

WOJNOWO „A” — A LATE PLEISTOCENE SITE WITPI TANGED POINTS

Summary

In the years 1975 - 76 M. Kobusiewicz carried out analysis of the planigraphy of the materials from con­ excavation of a Late Pleistocene site in Wojnowo, near centration 1/75 allowed to distinguish three sub-concen­ Kargowa (District Zielona Góra), marked as site „a”. trations of flints 1-1,5 m in diameter (Fig. 3). A network The site is situated on the northern border of Wojnowo of refittings links first of all the concentrations at the village, next to a narrow isthmus which separates the northern part of the dig (Fig. 4). Concentrations of Wojnowskie and Babimojskie lakes (Fig. 1). artefacts heated in fire correlate with concentrations The effect of the exploration of the site was a disco­ mentioned above; it may be therefore assumed that very of two concentrations of flint artefacts marked as the stones accompanied fire-hearts (Fig. 5). The disper­ concentration 1/75 and concentration III/75, the two sion of retouched tools does not indicate any specific being ca 30 m apart (Fig. 2). The flint artefacts were concentrations of functional nature (Fig. 6). In concen­ found in the top of a sand-and-gravel terrace, cut out tration III/75 as well four sub-concentrations can be by a glacial trough in an autwash-plain dated to a per­ distinguished slighty larger in diameter (2-3 m) than in iod younger than the Poznań phase of the Baltic glacia­ concentration 1/75 (Fig. 7). The network of refittings tion (Vistulian). A decided majority of the finds occured proves the existence of two comparatively dense sub- in A and B horisons of a well developed soil profile, -concentrations in the south-western and south-eastern reaching not deeper than 80 cm below the surface. An parts of the dig (Fig. 8). Concentrations of fire-heated flints overlap with three from among the four distin­ 22. Hence, it seems to be beyond doubt that the two guished subconcentrations of the material. They may concentrations are identical. There is no evidence, ho­ be remains of fire-hearts (Fig. 9). Dispersion of the wever, for linking them into a functional whole wit­ retouched tbols in the concentration III/75 does not hin the framework of activities of one human group — indicate any functional concentration, although the tools not one refitting that would connect the two concentra­ are grouped beyond the fire-hearth area (Fig. 9, 10.). tions was made. No existence of a separate area for preliminary pro­ Judging by the striking typological and technological cessing of cores have been detected either in 1/75 or in similarities the groups inhabiting the area belonged un­ III/75. doubtedly to one Technocomplex, and even to one and Flint material has been analysed basing on the of the same culture. It cannot be stated, however, whether dynamic typology proposed by R. Schild, M. Marczak, the two camps were inhabited contemporaneously or at H. Królik (1975) after adjusting them to the need of Late some time intervals, or whether the the concentrations Pleistocene material. Classification of retouched tools investigated are the remains after one settlement season, followed the types list published by R. Schild (1975). or of a number of camps overlapping. Concentration 1/75 yielded 3895 objects, and concentra­ In this case defining the chronology of 1/75 and III/75 tion III/75 yielded 5777 flint artefacts. A detailed des­ concentrations is possible only in typological terms. In cription of the quality and quantity of the material is both assemblages there are characteristic tanged points, shown in Table 1 and 2, and in Figures 11 and 12. and these, together with accompanying types of end- The analysis of flint material shows that blade tech­ -scrapers, burins and other tools, can be classified as nology predominated. Blade production was based on belonging to the so called Technokomplex with Tanged the opposite platform core technology. However, if due Points. In both concentrations two types of points ap­ to overexploitation father use of the core using this pear: ahrensburgian and sviderian. In both cases the technology was impossible, the single patform core tech­ points are accompanied by small oblique truncations and nology was applied, with frequent changes of the orien­ double truncations bearing some resemblance to Zonho- tation. This is proved by a considerable (several times ven points, as well as by not easily identifiable frag­ as large) predominance of blanks struck off by the ments of geometrical forms, which are more typical for single platform technology, alongside a bigger number of ahrensburgian inventories. On the other hand, there double platform cores as compared to single platform are no big forms of retouched blades, characteristic for cores. The phenomenon is typical for ai'eas poor in flint, the ahx-ensburgian culture. Generally it should be stated and north-western Poland is one. The raw material that in the two concentrations discussed the typological difficultés faced by the people who had created both features of the sviderian and ahrensburgian cultures concentrations at Wojnowo are reflected in a large num­ appear with a more or lass similar intensivity. Thus the ber of cores used to the utmost, often of microlithic size. two assemblages cannot be safely ascribed to one of the A comparative study of the two concentrations based two long defined taxonomic units. Existence of homo- on statistical tests: (of X Kolmogorow-Smirnow (Greń genic assemblages such as site ”a” in Wojnowo indicates 1978) and Student t test (Puchalski 1977). The initial again the relativity of such division. data of the tests, the results of which are presented in However, as both the sviderian and ahrensburgian Figs. 13 - 22, have shown that the 1/75 and III/75 con­ cultures are dated to the second half of Younger Dryas, centrations display marked similarities in terms of: (1) or possibly the initial phase of Preboreal period, the two quantitative size of particular categories of the findings concentration under investigation ought to be dated in within the general structure — Table 1, Fig. 13; (2) the the same way. Defining in which season of the year sizes of débitage — Tables 3, 4, Figs. 14-21; (3) the par­ the camps at Wojnowo were inhabited is at present im­ ticipation of the basic tool categories — Table 5, Fig. possible, due to the lack of data. M

W

\ \ u Fontes Archaeologlcl Posnanlensea t. 36: .1987/1988 Poznań 1988

Wanda Tetzlaff Ratownicze badania wykopaliskowe osady kultury pucharów lejkowatych w Śremie, woj. poznańskie

Rettungsgrabungen auf der Siedlung der Trichterbecherkultur in Sretm, Woiwodschaft Poznań

W latach 1981, 1983 -1984 i 1986 Muzeum Archeologicz­ kowych, uzyskując na to zgodę Przedsiębiorstwa Gos­ ne w Poznaniu przeprowadziło ratownicze prace wyko­ podarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Śremie, pod paliskowe na terenie osady kultury pucharów lejko­ którego zarządem znajduje się teren cmentarza. watych w Śremie, woj. poznańskie, stan. 8. Znajduje W ciągu trzech pierwszych sezonów wykopaliskowych się ona na zachodnim krańcu miasta, na krawędzi nie­ założono 11 wykopów (I-XI) o łącznej powierzchni wielkiej płaskiej wysoczyzny usytuowanej wśród cieków 536,5 m8. Lokalizacja wykopów podyktowana była specy­ wodnych, około 2 km na zachód od koryta Warty. Na ficznymi warunkami terenowymi: zakładano je w róż­ miejscu tym przed kilkunastu laty założono cmentarz nych punktach cmentarza, w miejscach nie zajętych komunalny. jeszcze przez groby. Uznając bowiem cały ten teren za Pierwsze informacje o osadzie pochodzą z roku 1978, zagrożony w krótkim czasie całkowitym zniszczeniem, kiedy podczas kopania grobu natrafiono na trzy całe starano się objąć badaniami jak największy obszar, aby naczynia. Wiadomość o odkryciu przekazał do Muzeum uzyskać możliwie pełny obraz rozplanowania osady. Archeologicznego w Poznaniu, ówczesny kierownik Mu­ W 1986 roku cmentarz powiększony został o b. tereny zeum Śremskiego, p. Kazimierz Zastawny. Podczas prze­ uprawne, przylegające do niego od strony północnej. prowadzonej wizji lokalnej uzyskano od miejscowego gra­ W tej nie zagospodarowanej jeszcze części założono barza informację, iż wymienione naczynia (znajdują 7 dalszych wykopów (XII-XVIII) i wykonano 6 son­ się w zbiorach Muzeum Śremskiego) nie były znale­ daży (1-6) o łącznej powierzchni 281 m2. W sumie ziskiem odosobnionym: kopiąc groby w różnych punk­ w ciągu czterech sezonów wykopaliskowych przebadano tach cmentarza natrafiał on na liczne fragmenty cera­ obszar o powierzchni 817,5 m8. miki i grudki polepy, występujące najczęściej w ciem­ Pod warstwą humusu o miąższości ok. 25 cm (w-wa I) nej ziemi wyraźnie odcinającej się od gliniastego podło­ zalegały mniej lub bardziej zbite drobno- i gruboziarniste ża. Z określeń informatora wynikało, że były to jamy. piaski z występującymi w nich sporadycznie soczewkami Z uwagi na duży stopień zagrożenia stanowiska oraz gliny (w-wa II). We -wszystkich wykopach w warstwie szybko postępujący proces jego niszczenia podjęto de­ II znajdowały się w różnym nasileniu drobne i większe cyzję o przeprowadzeniu ratowniczych badań wykopalis- kamienie nie tworzące żadnych regularnych układów, będące naturalnym składnikiem warstwy. Na różnych głębokościach — od 50 do 90 cm od powierzchni — po­ jawiała się glina calcowa. W wyniku czteroletnich prac wykopaliskowych odkryto 43 jamy. Występowały one na głębokościach od 40 do 80 cm od powierzchni, w jednym tylko przypadku jama zarysowała się ną głębokości 1,10 m. Wśród wymienionych obiektów wyróżniała się rozmia­ rami jama 6, której tylko część znajdowała się na te­ renie wykopu. Stanowiła ona przypuszczalnie pozostałość półziemianki. W rzucie poziomym była najprawdopodob­ niej okrągła, szerokość części odkrytej wynosiła 3,55 m. W przekroju pionowym płytka, z płaskim dnem, o głę­ bokości 30 cm. Wypełnisko jamy stanowiła jednolita ciemna ziemia z licznymi grudkami polepy — na nie­ których widoczne były negatywy gałęzi i ślady wygła­ dzeń. Polepa pochodziła najprawdopodobniej z uszczel­ nień plecionkowych ścian domniemanej półziemianki, nie stwierdzono natomiast żadnych śladów po słupach. W ob­ Evc. i irpm woj. poznańskie. Plan sytuacyjny stanowiska rębie obiektu znaleziono dużą ilość fragmentów naczyń. ö ’ (rys. J. Stiller) Trudna do wyjaśnienia jest funkcja jamy 15, o kształ­ Abb. i arem. Woiw. Poznań. situaUonsplan der FundsteUe (Zelchn. J. Stiller) cie zbliżonym do prostokąta i wymiarach 1,80X2,70 m. Wanda Tetzlaff

Ryc. 3. Śrem, woj. poznańskie. Ceramika z osady. 1, 3 — wyk. IV, w-wa II; 2, 7 — wyk. IV, w-wa I; 4 — Jama 15; 5 — wyk. XIII, w-wa II; 6 — wyk. II, w-wa II; 8 — jama 13; 9 — wyk. VI, w-wa I (rys. J. Kędelska — 1-5, 7-9; D. Rękoslewicz — 6) Abb. 3. Śrem, Woiw. Poznań. Keramik aus der Siedlung. 1-3 — Graben IV, Schicht II; 2, 7 — Graben IV, Schicht I; 4 — Grube 15; 5 — Graben XIII, Schicht II; 6 — Graben II, Schicht II; 8 — Grube 13; 9 — Graben VI, Schicht I (Zeichn. J. Kędelska — 1-5, 7-9, D. Rękosiewicz — 0) mk

10 cm

' •> : v;\yv,vXVvYJr ■

.*-• — I '~ t>v

*'.f^rł4 :r! ' V. i - . t *-7

W M ^ M M

11 [Lł |‘7ll Ll rp.] rn i^ N ..i Ü\",\ rrv i Ä I f e W t f i

Ryc. 4. Śrem, woj. poznańskie. Ceramika z osady. 1 — jama 4; 2 — znal. pizy kopaniu grobu, 3 jama 15, 4 Jama o w yk. xiv, w-wa II; 6 — wyk. II, w-wa II; 7 — jama 13 (rys. J. Kędelska — 2, 3, 7; D. Prinke — 1, 6, M. Ratajczak — 5, D. Rękosiewicz — 4) Abb. 4. Śrem, Wolw. Poznań. Keramik aus der Siedlung. 1 — Grube 4; 2 — gefunden bei der Ausschachtung der Grabgrube; 3 — Grube 15; 4 — Grube 2; 5 — Graben XIV, Schicht II; 6 — Graben II, Schicht II; 7 — Grube 13 (Zeichn. J. Kędelska — 2, 3. 7; D. Prinke — 1, 6; M. Ratajczak — 5; D. Rękosiewicz — 4) 40 Wanda Tetzlaff

Rvc. 5. Śrem. woj. poznańskie. Ceramika z osady. 1, 3 — wyk. TU, w-wa n ; 2 — Jama 16; 4 — wyk. V, w-wa I; 5, 8 — Jama 13; 6 — jama 15; 7, 10 — znal. przy kopaniu grobów; 9 — jama 6 (rys. J. Kędelska — 1 - 6, 8; D. Rękoslewicz — 7, 9 -10) Abb 5. Śrem. Woiw. Poznań. Keramik aus der Siedlung. 1, 3 — Graben III, Schicht II; 2 — Grube 16; 4 — Graben V, Schicht I; B a — Grube 13: 6 — Grube 15; 7. 10 — gefunden bei der Ausschachtung der Bestattungsgruben; 9 — Grube 6 (Zeichn. J. Kędzielska — 1 - 6, 8; D. Rękosiewicz — 7, 9, 10) Ryc. 8. Śrem, woj. poznańskie. Fragmenty bębnów glinianych z osady. Znal. podczas kopania grobów (rys. D. Rękoslewicz) Abb. 6. Śrem, Wolw. Poznań. Fragmente der Tontrommeln aus der Sledlung. Gef. bel der Ausschachtung der Bestattungsgruben (Zelchn. D. Rękoslewicz)

W wypełnisku jej wystąpiły również liczne griidki po­ rannym wykonaniem, bogato zdobionych od strony zew­ lepy, wiele z nich z odciskami gałęzi i śladami obmazy- nętrznej i wewnętrznej. Od zewnątrz są to pasma pio­ wań. W obrębie jamy odkryto dużą ilość ułamków na­ nowych lub lekko ukośnych słupków, w wielu przypad­ czyń, ponadto fragmenty prześlika glinianego, dwóch kach podkreślonych linią zygzakowatą wykonaną stem­ siekierek krzemiennych oraz czterech kamiennych płytek pelkiem, od wewnątrz natomiast poziome odciski sznura służących do polerowania powierzchni narzędzi. Trudno trójdzielnego oraz motyw ukośnej kratki, rzadziej poje- w sposób jednoznaczny stwierdzić, czy jama ta stano- dyńcza lub wielokrotna linia zygzakowata. Drugą liczną wisła pozostałość obiektu mieszkalnego czy np. pracowni. grupę stanowią głębokie misy w przybliżeniu półkuliste, Za pierwszą koncepcją przemawia znaleziona w niej du­ naogół pozbawione ornamentów, w nielicznych tylko ża ilość ceramiki a nie przeczy jej również pozostały przypadkach zdobione pod krawędzią poziomymi od­ inwentarz, za drugą — obecność płytek szlifierskich ciskami sznura lub ornamentem stempelkowym. Inne i fragmentów siekierek. formy różnej wielkości mis występują przeważnie w po- Pozostałe jamy to obiekty o zróżnicowanych wielkoś­ jedyńczych egzemplarzach. ciach, w rzucie poziomym najczęściej okrągła, rzadziej Formą bardzo powszechną są również amfory. Wystę­ lekko owalne lub nieregularne. Średnice ich wynosiły pują wśród nich zarówno okazy duże o wysokości około od 80 cm do 2,20 m. W przekrojach pionowych w więk­ 40 cm jak i małe naczyńka. Zaopatrzone są w uchwyty szości nieckowate, w kilku przypadkach posiadały ścian­ w postaci rozmieszczonych naprzeciwległe, najczęściej ki pionowe lub skośne i płaskie dna. Głębokości ich wy­ parami, kolankowatych uch lub łukowatych, pionowo nosiły od 10 cm (płytkie zagłębienia) do 1,15 m. Na przekłutych listewek. Większość amfor jest zdobiona. trudności napotyka określenie przeznaczenia tych obiek­ Poza nielicznymi wyjątkami są to poziome odciski sznu­ tów poza ogólnym stwierdzeniem, że pełniły one różne ra trójdzielnego i linia zygzakowata wykonana stem­ funkcje gospodarcze. Część z nich — jamy z pionowymi pelkiem poniżej krawędzi, na brzuścu zaś grupy piono­ ściankami i z płaskim dnem — spełniała zapewne rolę wych odcisków sznura trójdzielnego, niekiedy w połącze­ piwniczek do przechowywania żywności (np. jamy: 13, niu z ornamentem stempelkowym. 20, 25, 35, 40, 41). Ścianki ich przypuszczalnie wzmocnio­ Liczebnie niewielką grupę naczyń stanowią kubki oraz ne były konstrukcją z gałęzi i wylepione gliną. Może na dzbany z dużymi, szerokimi, wystającymi ponad kra­ to wskazywać występująca w wypełnisku niektórych jam wędź uchami. duża ilość różnej wielkości grudek i większych, brył po­ Często występującą formą są duże szerokootworowe lepy z negatywami gałęzi i śladami obmazywań. naczynia zasobowe — tzw. naczynia workowate, naogół Materiał zabytkowy najliczniej reprezentowany jest z ornamentem dołków poniżej krawędzd i z uchwytami przez ceramikę o różnorodnym zestawie form (puchary, w kształcie podkowiastych listewek oraz mniejsze naczy­ misy, amfory, dzbany, kubki, naczynia workowate i in.). nia szerokootworowe w większości przypadków zdobione Stosunkowo niewielką grupę naczyń stanowią puchary. orńamentem dołków lub stempelków poniżej krawędzi, Posiadają one słabo zaznaczony załom szyjki i brzuśca przeważnie również z podkowiastymi uchwytami bądź lub też granicę tę zupełnie zatartą. Zaopatrzone są guzkami. w kolankowate ucha bądź uchwyty w kształcie łukowa­ W materiale ceramicznym-z osady znajdują się także tych listewek. fragmenty dwóch bębnów glinianych. Pod względem liczebności na plan pierwszy wysuwają Ponadto odkryto m.in. kilkanaście przęślików (w tym się misy. W materiale tym wyróżnia się przede wszyst­ 2 zdobione), płaskokulisty gliniany ciężarek tkacki, frag­ kim grupa głębokich, mis odznaczających się bardzo Sta­ menty szpuli glinianej, kilka różnej wielkości szydeł

8 Fontes t. 38 , 1nm a 33; 5 - w yk. Rvc 7 Śrem woj. poznańskie. Zabytki z osady. I, 10 — wyk. XIII, w-wa II; 2 — wyk. XVI, w-wa II; 3, 4 ■— J t. j2, 22 — III, ’w-wa II; 6, li — wyk. II, w-wa II; 7, 14, 20 — wyk. XIV, w-wa II; 8 — jama l; 9, 23, 24 — wyk. IV, w- ’ w_wa H; znal. przy kopaniu grobów; 13 - jama 13; 15 - jama 43; 16, 19 - Jama 19; 17 - jama 30; 18 - jama 17; 2l_ - wyic. ^ 25 — wyk. IX, w-wa II (rys. J. Kędelska — 5, 9, 13, 18, 21, 23, Z4; M. Ratajczak — i - 4 — 6, 8, 11, 12, 22) Abb. 7. Śrem, Woiw. Poznań. Fundgegenstände aus der Siedlung. 1, 10 — Graben XIII, Schicht II; 2 — Graben XVI, Schicht II; 3-4 — Grube 33; 5 — Graben III, Schicht II; 6 - 11 — Graben II, Schicht II; 7, 14, 20 — Graben XIV, Schicht II; 8 — Grube 1; 9. 23, 24 — Graben IV, Schicht I; 12, 22 — gef. bei der Ausschachtung der Grabgruben; 13 — Grube 13; 15 — Grube 43; 16, 19 — G ru b e 19; 17 — G ru b e 30; 18 — Grube 17; 21 — Graben V, Schicht II; 25 — Graben IX, Schicht II (Zeichn. J. Kędelslca — 5 9 13 18, 21, 23, 24; M. R atajczak — 1 - 4, 7, 10, 14 - 19, 20, 25; D. R ękosiew icz — 0, 8, 11, 12, 22) ’ ’ kościanych, siekierki kamienne i krzemienne całe i we mentów, to kości zwierząt dziko żyjących: koń (47,1%), fragmentach, fragment topora kamiennego typu „B” oraz dzik (17,6%), zając (17,6%), jeleń (11,8%) i sarna (5,9%). fragment toporka przypuszczalnie typu „Y”, fragmenty Znaleziono również 6 fragmentów muszli małży k kamiennych płytek szlifierskich, kamienie Żarnowe i roz- Uzyskany w wyniku badań materiał zabytkowy datuje cieracze. osadę w Śremie na wczesną fazę lubońską wschodniej Na ogólną ilość 1190 fragmentów zwierzęcych szczątków grupy kultury pucharów lejkowatych. kostnych odkrytych na terenie osady, dało się oznaczyć W przygotowaniu znajduje się obszerna monografia 946 ułamków, z czego 923 fragmenty to kości zwierząt badanego stanowiska. udomowionych. W tej liczbie pierwsze miejsce zajmuje bydło (75°/o), następne Świnia (20,3%), owca-koza (4,5%) 8 Badania wykonała doc. dr hab. Zdzisława Schramm z Za­ i pies (0,2%). Nieliczne szczątki kostne, w ilości 17 frag- kładu Anatomii Zwierząt Akademii Rolniczej w Poznaniu.

Aneks

Już po oddaniu pracy do druku, jesienią 1987 roku, rzęcą, małe naczynia szerokootworowe oraz duże na­ Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej i Mieszkanio­ czynia workowate. Jedne naczynia umieszczone były wej w Śremie rozpoczęło prace ziemne na terenie przy­ w drugich, a część z nich znajdowała się pod odwróco­ łączonym do cmentarza (prowadzono tam prace wyko­ nym do góry dnem dużym naczyniem workowatym. Jama paliskowe w 1986 r.), związane z zadaptowaniem tego ■ta spełniała być może funkcję schowka na ceramikę. obszaru dla celów grzebalnych. Po ściągnięciu spycha­ W polskiej literaturze przedmiotu podobnym znalezis­ czem warstwy ziemi ukazały się zarysy kilku obiektów kom na terenie osad przypisuje się charakter kultowy. archeologicznych. O odkryciu tym powiadomił Muzeum Oprócz dużej ilości ceramiki, w obrębie pozostałych Archeologiczne w Poznaniu kierownik Muzeum Srem- jam odkryto cztery zachowane w całości szydła kościane, skiego, mgr Adam Podsiadły. W sumie odsłoniętych zo­ wisiorek z kła zwierzęcego, fragment toporka kamien­ stało spychaczem 14 obiektów (nr 44 - 57). nego, a luźno znaleziono fragment siekierki kamiennej. Na szczególną uwagę wśród odkrytych obiektów za­ Również po odaniu pracy do druku otrzymano datę sługuje jama 46 z trzema kamieniami Żarnowymi na dnie, C-14. Uzyskany pomiar wieku próbki kości z jamy 41 wy­ na których stało kilkanaście naczyń: puchar lejkowaty, nosi 4350±80 BP (Laboratorium C-14 Instytutu Fizyki, głęboka misa, małe amforki i bardzo duże okazy, ku­ Politechnika Śląska w Gliwicach, nr lab. pomiaru: Gd- bek, czerpak z uchwytem zakończonym główką zwie- -4163).

Wanda Tetzlaff

RETTUNGSGRABUNGEN AUF DER SIEDLUNG DER TRICHTERBECHERKULTUR IN SREM, WOIWODSCHAFT POZNAN

Zusammenfassung

In Jahren 1981, 1983 -1984 und 1986 wurden auf Gefässe und andere. Es wurden auch Fragmente von dem Siedlungsgelände der Trichterbecherkultur in Srem, zwei Tontrommeln gefunden. Überdies gab es noch u.a. Woiw. Poznan, Fundstelle 8, Ret'tungsgrabungen ausge­ mehrere Tonwirtel, ein Webegewicht aus Ton, Fragmente führt. Die Siedlung befindet sich am Rande einer klei­ einer Tonspule, Knochenahlen, Stein- und Feuersteinäxte, nen, platten, zwischen Flüsschen gelegenen Anhöhe, ca. ein Fragment eines Steinbeiles vom Typ „B” und ein 2 km westlich vom Flussbett der Warthe. Auf dieser Fragment eines Steinbeiles vermutlich vom Typ „Y”, Stelle wurde vor mehreren Jahren der Kommunalfried­ Fragmente der Schleifsteinplatten, Mahlsteine und Quet­ hof angelegt; die Ausgrabungsarbeiten wurden auf dem scher. durch neue Gräber noch nicht besetzten Teil ausgeführt. Aus der Gesamtzahl der auf dieser Siedlung ermittel­ Im Laufe von vier Grabungscampagnen wurden 18 ten 946 Knochenfragmente hat man 923 Knochenfrag­ Schürfungsgräben und sechs Sondagegrabungen von ge­ mente der Haustiere ausgesondert (Rind — 75%, Schwein samter Oberfläche 817,5 qm angelegt. Es wurden 43 — 20,3%, Schaf/Ziege — 4,5%, Hund — 0,2%) und 17 Gruben aufgedeckt — eine von ihnen ist vermutungsweise Knochenfragmente wild lebender Tiere (Pferd — 47,1%, als Restbestand einer Wohngrube zu betrachten, ein Teil Wildschwein — 17,6%, Hase — 17,6%, Hirsch — 11,8%, von ihnen war als kellerartige Aufbewahrungsgruben Reh — 5,9%), und 6 Fragmente Muscheltiere. für die Lebensmittel benutzt. Die Siedlung ist in die frühe Luboñ-Phase der öst­ Das reiche keramische Material ist repräsentiert durch: lichen Gruppe der Trichterbecherkultur datiert. Becher, Schalen, Amphoren, Krüge, Tassen, sackförmige

r 7 i í

11

//7

' i > n! ,\ \ Henryk Klunder Groby ludności kultury ceramiki sznurowej w > Podgaju, gm. Aleksandrów Kujawski, woj. włocławskie, stan. 6a

Gräber der schnurkeramischen Kultur in Podgaj, Fundstelle 6A, Gemeinde Aleksandrów Kujawski, Woiw. Włocławek

Celem artykułu jest prezentacja źródeł z cmentarzyska części Wysoczyzny Kujawskiej (w rejonie zlewni Tą- kultury ceramiki sznurowej w Podgaju, gm. Aleksan­ żyny), Zespół Badań Kujaw Instytutu Prahistorii Uni­ drów Kuj., woj. włocławskie, stan. 6A oraz ustalenie wersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu podjął jego pozycji chronologicznej. Chronologia cmentarzyska prace wykopaliskowe na stan 6A w Podgaju, gm. Alek­ opiera się z jednej strony na wynikach analizy 14C sandrów Kujawski, woj. włocławskie (ryc. 1 - 2), identyfi­ próbki kości ludzkich z jednego z trzech grobów, z dru­ kowanym na podstawie rozpoznania powierzchniowiego giej strony na analizie porównawczej materiału źródło­ jako osada kultury pucharów lejkowatych (KPL) z fazy wego (głównie ceramiki); Na tej też podstawie cmen­ HIC1. W trakcie realizacji wzmiankowanego zadania, tarzysko w Podgaju datowane jest na późny odcinek kla­ w zachodniej części stanowiska, niszczonego przez czyn­ sycznej fazy kultury ceramiki sznurowej. ną żwirownię, zarejestrowano dwa groby ludności kul­ W roku 1981, w ramach zainicjowanej w 1978 r. akcji tury ceramiki sznurowej (KCSZ). planowych badań osadnictwa neolitycznego wschodniej Stanowisko Podgaj 6A usytuowano jest na mało zróżni­ cowanym morfologicznie piaszczysto-żwirowym wyniesie­ niu znajdującym się na tarasie wschodniego zbocza do­ liny glacjalnej wykorzystanej obecnie przez rzekę Tąży- nę. Cmentarzysko założono w zachodniej części wspom­ nianego wyniesienia, na rubieży osady KPL. I właśnie w tej części dokonywana eksploatacja żwiru spowodo­ wała podjęcie doraźnej, ograniczonej przestrzennie akcji ratowniczej. W 1981 r. eksploracją objęto tylko zareje­ strowane groby, natomiast w 1982 r. badania poszerzono i ogółem w ciągu ..dwóch sezonów zbadano powierzchnię ok. 220 m8 — najbliższego zaplecza odnotowanych w pro­ filu żwirowni grobów. W efekcie tychże działań odkryto łącznie trzy groby (dwa w 1981,. a jeden w 1982 r.) KCSZ oraz dwa obiekty („jamy") KPL. W warstwie wystąpiły nieliczne materiały KPL, kultury iwieńskiej oraz kultury łużyckiej.

MATERIAŁY

Grób 1 (ryc. 3, obiekt 59). Charakterystyka grobu. Zmarłego złożono w wykopie zorientowanym wzdłuż osi N-S, w kształcie zbliżonym do prostokąta o wymiarach 155 cm na ok. 80 cm, o głębo­ kości ok. 50 cm (od współczesnego poziomu powierzchni). Wzdłuż jego ścianek ułożono niezbyt zwartą „obudbwę” kamienną. Zwłoki osobnika ó nieokreślonej płci, zmar­ łego w wieku 80 - 40 lat ułożono wzdłuż osi N-S, w po­ zycji skurczonej, na prawym boku, z głową skierowaną na S, z twarzą na E. Pomimo braku kompletnego zestawu kości w znalezionym szkielecie, nie ma podćfaw Ryc. 1. Podgaj, woj. włocławskie, stän. 6A. Lokalizacja stano­ do przypuszczeń o stosowaniu w rytuale rozczłonkowa­ wiska nia zwłok, zwłaszcza, iż zachowały się prawie wszystkie Abb. 1. Podgaj, Wolw. Włocławek, Fundstelle 6A. Lokalisierung der FundsteUe ł npiqnpff

te kości, które procesom destrukcji ulegają najtrudniej. Wzdłuż jego ścianek ułożono niezbyt zwartą „obudowę” Pewne braki (np. kości miednicy czy części kości koń­ kamienną. W jamie znaleziono tylko kości czaszki osobni­ czyn górnych) mogą być spowodowane przez współ­ ka zmarłego w wieku ponad 30 lat. Ewentualnemu roz­ czesną działalność' rolniczą, tym bardziej, źe jamę gro­ członkowaniu zwłok przeczy znalezienie w obsuwisku bową usytuowano stosunkowo płytko. W okolicy stóp ściśle związanym z grobem kilku fragmentów kości dłu­ zmarłego, w części zniszczonej współcześnie, zarejestro­ gich. Z obsuwiska wydobyto także puchar moździerzo- wano niewielki fragment naczynia o bliżej nieznanej waty (ryc. 6: 1). formie (ryc. 3:' 1). Charakterystyka inwentarza. Wzmiankowane naczynie Charakterystyka inwentarza. * Zarejestrowany fragment zidentyfikowano jako puchar moździerzowaty o znanej naczynia posiada krawędź o zewnętrznej i wewnętrznej tylko średnicy przy wylewie Ri=10 cm oraz krawędzi ściance łukowatej do rdzenia oraz zwieńczeniu łukowa­ 0 ściance zewnętrznej łukowatej do rdzenia, natomiast tym ograniczonym poniżej czubka obustronnie (typ lOh), ściance wewnętrznej łukowatej od rdzenia oraz o zwień­ jednocześnie będąc zdobiony w części przykrawędnej czeniu łukowatym ograniczonym poniżej czubka zew­ zewnętrznej wątkiem składającym się przynajmniej nętrznie (typ 18f). Istnieje możliwość sklasyfikowania tej z czterech odcisków dwudzielnego sznura w układzie krawędzi również jako typ 49g, czyli o ściance zewn. horyzontalnym. Do wykonania tego wątku zastosowano prostej, natomiast ściance wewn. t- okapem półkolistym sznur dwudzielny z grupy średnich o grubości 2 mm. 1 zwieńczeniem łukowato ograniczonym wewnętrznie. Naczynie to wykonano z gliny o średniej ilości dróbno- Naczynie’ zdobiono w części przykrawędnej zewnętrznej i średnioziarnistej domieszcze skorup. Posiada ono ścian­ wątkiem składającym się z: dziesięciu odcisków dwu­ ki grubości ok. 0,4-0,5 cm, o gładkiej, lśniącej („twar­ dzielnego sznura, dużego plastycznego „punktu” tzw. guz­ dej”) powierzchni zewnętrznej oraz szorstkiej po­ ka oraz z linii prostych diagonalnych wykonanych wierzchni wewnętrznej. Przełom naczynia jednolity-zwar- w- technice bruzdowej. Poziome linie sznura segmento­ ty (tj. domieszkę rozprowadzono równomiernie), o bar­ wano po dwa odciski. Do wykonania tego wątku zastoso­ wie ciemnogranatowo-czarnej. wano sznur dwudzielny z grupy cienkich o grubości 0,9 mm oraz rylec o łopatkowatym kształcie żądła i jego szerokości ok. 0,3-0,4 cm. Puchar ów wykonano z gliny Grób 2 (ryc. 4, obiekt 61) o małej ilości drobno- i średnioziarnistej domieszki Charakterystyka grobu. Zmarłego złożono w wykopie piasku, jak również o małej ilości średnioziarnistej do­ zorientowanym wzdłuż osi N-S, w kształcie zbliżonym mieszki tłuczonych skorup. Ma ono ścianki grubości ok. do prostokąta o wymiarach 1*85 cm na 90 cm, o głębo­ 0,4-0,5 cm, o gładkiej, matowej („miękkiej”) po­ kość!'ok. 40 cm (od współczesnego poziomu powierzchni). wierzchni zewnętrznej oraz szorstkiej powierzchni wew­ nętrznej. Przełom naczynia jest jednolity-zwarty (tj. do­ * Nazewnictwo typów- naczyń oraz niektóre zasady opisu mieszka’ jest rozprowadzona równomiernie), o barwie cech stylistyki zaczerpnięto z A. K o 6 k o 1931. żółto-różoyrej. Groby kultury, ceramiki. sznurowej w Podgaju < * i i

Ryc. 4. Podgaj, woj. włocławskie, stan 8A. Grób 2 (ob. 61): rzut Ryc. 3. Podgaj, woj. włocławskie, stan. 6A. Grób 1 (ob. 59): poziomy 1 pionowy. Legenda: 1 — próchnica współczesna, .1 — fragment ceramiki, 2 — rzut poziomy 1 pionowy grobu. 2 — wymieszana słabo i średnio zbielicowana próchnica, 3 — Legenda: 1 — próchnica współczesna 2 — słabo zbielicowana pró­ zniszczenie współczesne chnica, 3 — obiekt 60 — „jama” KPL, 4 — zniszczenie współ­ Abb. 4. Podgaj, Woiw. Włocławek, Fst. 6A. Grab 2 (Objekt 61): czesne Plan und Querschnitt. Zeichenerklärung: 1 — gegenwärtiger Abb. 3. Podgaj, 'Woiw. Włocławek, Fst. 6A. Grab 1 (Objekt 59): Humus, 2 — schwach und mittelmässlg vermischter Bleicherden­ 1 — Keramikfragment, 2 — Plan und Querschnitt des Grabes. humus, 3 — gegenwärtige Zerstörungen Zeichenerklärung: 1 — gegenwärtiger Humus, 2 — schwacher Bleicherdenhumus, 3 — ’(Objekt 60) — „Grube" der Trichter­ becherkultur, 4'— gegenwärtige Zerstörungen CHRONOLOGIA ! . ■ Grób 3 (ryc. 5, obiekt 62) Przeprowadzono niezależną od siebie analizę chronologii Charakterystyka grobu. Zmarłego złożono w wykopie zorientowanym wzdłuż osi N-S, w kształcie zbliżonym bezwzględnej jak i względnej badanego cmentarzyska. do owalu o wymiarach 140 cm na 115 oraz o głębokości Próbkę kości ludzkich z grobu 3 poddano analizie 14€ ok. 50 cm (od współczesnego poziomu powierzchni). Grób uzyskując datę S840±50 bp, tj. 1890±50 bc (Gd-1684).8 nie miał „obudowy” kamiennej. Zwłoki kobiety zmarłej Z drugiej strony brak jest jak dotychczas prób mezo- w wieku 40 - 50 lat ułożono wzdłuż osi N-S, w pozycji skurczonej, na lewym boku, z głową skierowaną na N, regionalnej (tj. kujawskiej) systematyki źródeł KCSZ, co z twarzą na E. Interesujące jest ułożenie dłoni zmarłej uniemożliwia bardziej szczegółowe ‘ przyporządkowanie — na piersi ze splecionymi palcami. Podobnie jak w po­ posiadanego kompleksu źródeł. Mając na uwadze roz­ zostałych grobach nie zarejestrowano i tu uchwytnych poznanie ogólnej regionalnej linii ewolucji stylistyki ce­ przejawów różnic czasowych w składaniu elementów po­ ramiki można jedynie odnieść cmentarzysko w Podgaju grzebowych do komory grobowej. W okolicy biodra z ty­ łu zwłok złożono niewielki garnek (ryć. 6: 2). do horyzontu „późnych pucharów moździerzowanych”, ż Charakterystyka inwentarza. Określone typologicznie tj. sytuować je na pograniczu ugrupowań późnosznuro- jako garnek naczynie ma wymiary:' Ri=9,5 cm, Ra= wych i episznurówych *. =8,3 cm, Rs=l4 cm, R4=5,5 cm, Hi=14,g,.cra, H2=2,5 cm, Szukając głębszych uzasadnień dla takowej diagńozy H8=5,5 cm, H4=ll,7 cm, Hs—8 cm oraz kra^gdź ó zew­ nętrznej i wewnętrznej ściance prostej oraz zwieńczeniu wykorzystali ogół dotychczasowych obserwacji w za­ ściętym diagonalnie (typ 17k). Zdobienie- wykonano kresie pozycji chronologicznej konkretnych cech zareje­ w części przykrawędnej zewnętrznej wątkiem składają­ strowanych wśród badanych źródeł, poczynionych na te­ cym się z 14 odcisków dwudzielnego sznura segmento­ rytoriach ościennych, zwłaszcza w Małopolsce Zachod­ wanego po dwa odciski. Dó wykonania tego wątku zasto­ sowano sznur z grupy cienkich 0 grubości ok. 0,6 mm. niej. 5 Cechy, o których wyżej wspominam, podzieliłam Garnek ów wykonano z gliny o średniej Ilości drobno- na trzy grupy, tj. na <1) dystyńktywńe chronologicznie, i średnioziarnistej domieszki tłuczonych skorup, jak i śla­ (2) ¡mało dystynktywne oraz (3) dystyuktywhe genetycz­ dowej ilości piasku. Ma oho ścianki grubości około 0,5 cm, o gładkiej, lśniącej („twardej”) powierzchni zew­ nie, a dopiero ewentualnie w dalszej kolejności — nętrznej oraz lekko szorstkiej powierzchni wewnętrznej. Przełom naczynia jest jednolity — zwarty (tj. domieszkę 9 Analizę 14G finansowano z funduszu programu RZ> m-33. rozprowadzono równomiernie), o barwie ciemnograna- * For. B. Niesiołowska 1967, s. 100. towo-czamej. * J. Machnik 1966, J. Machnik 1967. raźną cezurą między — najogólniej rzecz biorąc — kul­ turą neolitu i wczesnego brązu. b. Puchar moździerzowaty jako forma jest typowy dla fazy /II KCSZ w Małopolsce.8 Podobną sytuację odno­ tować można także na pozostałych terenach (Śląsk, Po­ morze Zachodnie), gdzie również wyznacza on późną fazę tej kultury. Dotyczy to zwłaszcza przypadków po­ łączenia interesującej tutaj formy z segmentowanym układem elementów zdobniczych w wątku, jak i z roz­ szerzeniem górnej części naczynia oraz zgrubieniem kra­ wędzi c. Segmentowanie rozkładu poziomych linii odcisków sznura jest cechą nader dystynktywną dla zdobnictwa naczyń kultury Chłopice-Vesele.7 Wątek ów poza tą stre­ fą kulturową występuje także — jednak sporadycznie — i w innych ugrupowaniach późnych faz KCSZ, głównie w dorzeczu środkowej Łaby i Solawy.8 d. Charakterystyczny element mikroformy naczyń wy­ twarzanych przez społeczeństwa KCSZ — guzek plastycz­ ny — jest symptomem stylistyki, która w rejonie Kotli­ ny Karpackiej wiąże się z pierwszymi kulturami wczesnóbrązowymi synchronizowanymi z późnymi faza­ mi KCSZ w Małopolsce. M.in. podstawie tego ele­ mentu J. Machnik koreluje kultury postvucedolskie z późnymi fazami KCSZ. 9 2. Do tej grupy zaliczyłbym formę grobu wraz z uło­ żeniem zwłok w komorze grobowej. Elementy te nie wy­ kazują w strefie Starowysoczyzn większych prawidło­ wości aż do momentu pojawienia się kultury mierzano- wickiej 10, można więc chyba tylko stwierdzić, iż cmen­ tarzysko w Podgaju nie podlegało wpływom tej kul­ tury, bądź, co bardziej jest przekonywujące, jest chrono­ logicznie i kulturowo starsze. 3. Do ostatniej grupy włączyć można ścieg bruzdowy wykonany rylcem. Identyfikacja genetyczna tej techniki TTTTTTTT wykonywania elementów zdobniczych nie stwarza trud­ IMI 1 ności. Bez wątpienia łączyć ją można z kulturą spo­ łeczeństw strefy leśnej Europy Wschodniej. Jest to swo­ Ryc. 5. Podgaj, wo], włocławskie, stan. 6A. Grób 3 (ob. 62): rzut ista cecha kulturowa tej części Europy. We wczesnym poziomy 1 pionowy. Legenda: 1 — próchnica współczesna. 2 — wymieszana słabo i ćrednlo zbiellcowana próchnica oraz glina. okresie epoki brązu, a też i wcześniej — w dobie neolitu 3 — średnio zbiellcowana próchnica oraz żwir — dochodziło do mniejszych lub niekiedy silniejszych Abb. 5. Podga], Woiw. Włocławek, Fst. 6A. Grab 3 (Objekt 62): Plan und Querschnitt. Zeichenerklärung: 1 — gegenwärtiger Hu» kontaktów kulturowych między spoełczeństwami „strefy mus, 2 — schwach und mittelmässlg vermischter Bleicherdenhu­ leśnej” a społeczeństwami Niżu Środkowoeuropejskiego. mus und Lehm. 3 — mittelmässiger Bleicherdenhumus und Kies W strefie Kujaw wyróżniono 3 etapy tego współistnie­ nia.11 Kontekst stylistyczny ściegu bruzdowego na nar czyniu z grobu 2 wskazuje, że w Podgaju rejestrujemy z perspektywy określonej koncepcji autogenezy neoli­ przejawy etapu B wspomnianej wyżej koegzystencji kul­ tycznych społeczeństw Niżu — także chronologicznie. turowej, tj. z horyzontem kontaktów społeczeństw kul­ 1. Jak dotąd względnie dobrze została rozpoznana po­ tury niemeńskiej i KCSZ. zycja chronologiczna nielicznych cech kulturowych ce­ Zarówno więc wynik analizy 14C, jak i próba ustalenia ramiki. Zaliczyć do tej grupy można: (a) technologię chronologii względnej, pozwalają sytuować cmentarzysko wytwarzania — głównie sposób wypału, (b) formę pu- w Podgaju na schyłek ugrupowań „późnosznurowych”,18 chara moździerzowatego, (c) segmentowanie w wątku konkretnie w okresie, gdy docierały tutaj już niektóre poziomych odcisków sznura oraz (d) mikroformę, jaką elementy protobrązowych kultur Kotliny Karpackiej (np. jest guzek plastyczny na części naczyń z tego okresu. a. Domieszka, a zwłaszcza wypał ceramiki znalezionej o j. Machnik 1986, s. 151 n. i J. Machnik 196?. w Podgaju reprezentuje typową technologię „pucharową”, * por. np. G. Loewe 1959, tab. 48 n., H. Lucas 1965, s. 2 tzn. przełom jest jednolity z drobnoziarnistą domieszką, W. Matthias 1968. s. 15, W. M a t t h i a s 1974, tab. 5, W. Matthias 1960, tab. 10 n. ale o wypale zdecydowanie słabym („miękka”). Techno­ • J. M achnik 1971, s. 131. 10 J. M achnik 1979, s. 339 n. logia kultury Chłopice-Vesele odbiega zdecydowanie od «* J. Czebreszuk 1986. tej tradycji i jeżeli nawet przełom nie jest z bardzo ** Tak postawionej hipotezie mogłoby przeczyć naczynie („pu­ char” — wg J. Machnika) z Witowa, które Jest bezpośrednią drobnoziarnistą domieszką przypominającą „szlamowa­ analogią dla garnka z grobu 3. J. Rydzewski (1973. s. 71 n.) jak i J. Machnik (1979, s. 351) sklasyfikowali Je na fazę „starosznu- nie”, to zawsze jednak jest to ceramika o bardzo silnym rową” KCSZ. Niemniej datowanie 14C oraz segmentowanie roz­ wypale („twarda”). Ten sposób wypału przynajmniej dla kładu poziomych odcisków sznura stwarza przynajmniej prze­ słanki do traktowania tej formy naczynia Jako posiadającej społeczeństw Małopolski o tradycji „sznurowej” jest wy­ „długą chronologię”. Groby kuitury ceramiki sznurowej w Podgaju 49.

Rvc. 6. Po^saJ. woj. włocławskie, stan. GA. NJaczynła: 1 — z grobu 2. 2 — z jtrohu 3 Abb. 6. Pod gaj, Woiw. Włocławek, Fst. GA. Tongeifisse: i — aus dem. Grab N r 2, 2 — aus dem.,Grab Nr. & zdobnictwo). Biorąc pod uwagą wszystkie cechy kulturo­ badane cmentarzysko ujawnia pewne przejawy słabo we, jakie zarejestrowano na cmentarzysku w Podgaju, dotąd rejestrowanego „poziomu” procesu synkretyzacji można dojść, jak uważam, do wniosku, że szczególne KCSZ na Niżu. Substratem współtworzącym oblicze kul­ znaczenie dla ostatecznej identyfikacji chronologicznej turowe ludności korzystającej z cmentarzyska w Pod-, tego stanowiska ma „klasycznosznurowa” czy szerzej gaju. jest bez wątpienia „sznurowy” element kulturowy, „pucharowa” technologia rejestrowanych tu naczyń. obok którego w zalążkowej formie rozpoznano także komponent leśno-wschodnioeuropejski, w postaci bruzdo* wego zdobnictwa Ceramiki. Komponent ów pozwala WNIOSKI wskazać na interesujące zagadnienie natury genetycznej. Elementy takie jak puchar moździerzOwaty, a na nim Interesującym problemem jest szczegółowa identyfika­ wątek z poziomych odcisków sznura w połączeniu ze cja kulturowa cmentarzyska w Podgaju. Pragną zasygna­ ściegiem bruzdowym (grób 2) sygnalizują problem syn­ lizować jeden tylko aspekt tego zagadnienia, tj. proces tezy tradycji „episznurowej” i „leśnej”. Tym istotniejsze synkretyzacji kulturowej społeczeństw KCSZ. jest to, że poza naczyniem z Radzyńskiego **, woj. siedlec­ Poprzedzić to winno kilka uwag natury ogólnej. KCSZ kie, takiego składu cech kulturowych na jednym naczy­ ¡na Kujawach, a także w Wielkopolsce, nigdy nie była niu na terytorium Polskiw, jak t BiałorusilB, do tej po­ charakteryzowana jako jednostka kulturowa o podobnej ry nie rejestrowano. W efekcie powyższych obserwacji skali zwartości osadniczej i jednorodności kulturowej wydaje sią, iż badany kompleks cech nawiązuje do zja­ (stylistycznej), jak chociażby w Małopolsce czy na terenie wisk „leśnych” transformacji tradycji KCSZ rejestro­ Dolnego Nadodrza. Rejestrowany na tym terenie ma­ wanych na terenie Polski północno-wschodniej, a okreś­ teriał, z racji małej ilości i słabej jakości, znacznie lanych mianem grupy mazurskiej16. Podgaj obok stano­ utrudnia badania pod kątem tworzenia systematyki wiska 6-7 w Korzeczniku17, woj. konińskie wyznacza chronologiczno-genetycznej. Sytuacja ta jest wypadkową jak dotąd granicą strefy, gdzie komponenty „sznurowy” stanu badań terenowych, jak i refleksji teoretycznej nad i „leśny” tworzą synkretyczny. subsystęm. Natomiast rozwojem społeczeństw żyjących w rozproszeniu wśród z perspektywy diachroniczno-kulturowej procesy uwi- odrąbnych kulturowo środowisk. Stan ów rzutuje na poziom analiz źródeł z tego terenu, w efekcie czego istnieją ciągle trudności w ściślejszych ocenach każdego 1* j. R ydzew ski 1973, s r 71 n ., J . U L a c h n i t e 1877* ts b i IsM E. Kempisty 1872, s. 41 h., E. Kemplśty i973; S. 3 h., nowo pozyskanego kompleksu źródeł. Dotyczy to także O k U1 i c z 1973, Si 114 ń. „ ’ materiałów ze stan. 6Ą w Podgaju. w j.. j. Artemenko 1987, M. M. Caraajahski 1378* ó J. O k u licz 1973( 114 ń. Wracając do sygnalizowanego na początku problemu, «i*. Olszewski 1835.

7 Fontea u 38 docznione na cmentarzysku w Podgaju charakteryzować wisku rejestrujemy nie etap inicjacji, a już etap następ­ można w tych samych kategoriach, co obraz kulturowy ny, na którym powstała być może pewna synkretyczna grupy Kruszki KCSZ18, tzn. iż na interesującym stano- całość. Z tej perspektywy cmentarzysko w Podgaju wy­ \ \ ;: daje się być młodsze od materiałów z Polski północno- »A. K ośko 1979, H. K lu n d er 1985. * -wschodniej.

BIBLIOGRAFIA

ArtemenkoJ. J. ,, 1967 Stosunki kulturowe na przełomie neolitu i epoki 1967 Plemena verchnego i srednego podneprow’a w epo- brązu, „Materiały do praiusiorii ziem polskicn”, chu bromy, Moskva. ’ t. Ul, EpoKa brązu, cz. 1. ChachlikowskiP. 1971 Przemiany kuuurowe u schyłku neolitu i w po- (W druku) Z badań nad chronologią późnego neolitu , czątkach epoki brązu w Kotunie Karpackiej oraz wschodniej części strefy wielkodolinnej Niżu, „Folia ich odbicie w Matopoistie, „Archeologia Polski", Praehistonca Posnaniensia”, t. IV. t. XVI, z. 2., s. 115-147.// CzebreszukJ. 1977: Frńhbromezeit Polens, Wrocław. (W druku) „Leśno"-wschodnioeuropejśki komponent kul- 1979: Krąg kuuurowy ceramiki sznurowej, [w:] W. Hen- turowy w rozwoju schylkowaneolitycznych społe­ sel, T. WiślańSKi (red.): Prahistoria ziem polskich, czeństw Kujaw. , 11 Wrocław, t. 2 s. 337 n. Ćarnjanski M. M. // i MatthiasW. 1979 JNeolit Belaruskaga Panjamonia, Mińsk. 1968 Kataioge zur mitteldeutschen Schurkeramik, Teil. KempistyjE. '' Ili: Nordharzgebiei, Berlin. 1972 Materiały tzw. kultury ceramiki grzebykowo-doł- 1974 Kataioge zur mitteldeutschen Schnurkeramik, Teil kowej 'z terenu Mazowsza i Podlasia, „Wiadomości j| IV; Sudharz-Unsirut-Gebiet, Berlin. Archeologiczne”, t. 37 s. 411 -483. 1980 Kataioge zur miiieiaetúiscneii óchnurkeramik, Teil 1973 Kuiturd ceramiki „grzebykowo-dołkowej” na Ma­ V: Mituereś Saaigebiel, Berlin. zowszu \i Podlasiu, „Wiadomości Archeologiczne”, NíésiolowskáE. ;; t. 38, s. 3 - 76. 1967 Materiały neolityczne ze stanowiska 6 w Pikutko- Klunder H. wie, pow. Włocławek, „Prace i Materiały Muzeum 1985 Obrządek pogrzebowy w społeczeństwach proto- , Archeologicznego i Etnograficznego w Lodzi”, t. 14, brązowych Kujaw, (praca magisterska w maszyno­ s. 79 -144. pisie, IP UAM, Poznań). Nowacki M. Kośko A. 1966 Usada społeczeństw kultury pucharów lejkowa­ 1979 Rozwój kulturowy społeczeństw Kujaw w okresie tych w Podgaju, gm. Aleksandrów Kujawski, woj. neolitu i wczesnej epoki brązu, Poznań. włocławskie, stan. 6A (praca magisterska w ma­ 1981 Udział południowo-wschodnioeuropejskich wzorców szynopisie, IP UAM Poznań). kulturowych w rozwoju niżowych spolećzeństw OkuliczJ. kultury pucharów lejkowatych. Grupa mąiewska, 1973 Pradzieje ziem pruskich od późnego paleolitu do Poznań. VII w. n.e., Wrocław. !! Loewe G. Olszewski P. 1959 Kataloge zur mitteldeutschen Schnurkeramik, Teil 1985 Epimezolityczne obozowisko w Korzeczniku stan. 1: Thüringen, Halle. 6-7, gm. Kłodawa, woj. konińskie (praca magister­ Lucas H. ska w maszynopisie, IP UAM Poznań). 1965 Kataloge zur mitteldeutschen Schnurkeramik, Teil Rydzewski J. 11: Saalmundegebiet, Berlin. 19/3 Dwa starosznurowe znaleziska grobowe z Witowa, Machnik J. pow. Kazimierza Wielka, „Sprawozdania Archeolo­ 1966 Studia nad kulturą ceramiki sznurowej w Mało- giczne”, t. XXV, s. 71 - 77. polsce, Kraków.

Henryk Klunder

GRÄBER DER SCHNURKERAMISCHEN KULTUR IN PODGAJ, FUNDSTELLE 6A, GEMEINDE ALEKSANDRÓW KUJAWSKI, WOIWODSCHAFT WŁOCŁAWEK

Zusammenfassung

In den Jahren 1981 -1982 wurden auf der Fundstelle von 30-40 Jahren Verstorbene war auf der rechten 6A in Podgaj, Gem. Aleksandrów Kujawski, Woiw. Wło­ Körperseite bestattet, mit dem Kopf nach Süden und cławek in nähester Nähe der sich im Betrieb befindenden mit dem Gesicht nach Osten (es hat hier wohl keine Kiesgrube Rettungsgrabungen vorgenommen. Es wurden Lechenzergldederung stattgefunden). Man fand ein klei­ dred Gräber der schnurkermischen Kultur aufgedeckt. nes Gefässfragment von näher nicht bekannter Form. (Materialien aus der Siedlung sind nicht miteinbezogen Grab Nr. 2 — orientiert wie oben; es wurde nur worden). ein Schädel eines Individuums im Alter von Über 30 G r ä b Nr. 1 — in N-S-Richtung orientiert — Jahren gefunden. Gegen die Leichenzerstückelung spricht war mit kleiner Steinpackung versehen. Der im Alter das Auffinden der Langknochenteile in der zum Grab ł i i i M Groby kultury ceramiki sznurowej1 w Podgaju 51

gehörenden heruntergerutschten Erde. In der herunter- taler Schnurabdrücke, c) die Form des mörserförmigen gerutschten Erde fand man auch einen mörserförmigen Bechers, d) die Mikroform — kleines plastisches Buc­ Becher. kelchen. Grab Nr. 3 — in N-S-Richtung orientiert — war Bezugnehmend auf alle auf dem Gräberfield in Pod­ ohne Steinpackung. Die im Alter von 40 -40 Jahren ge­ gaj erfassten kulturellen Eigenschaften, besondere Bedeu­ stobene Frau wurde in Hockerstellung, auf der linken tung für endgültige chronologische Identifizierung wäre Körperseite, mit dem Kopf nach Norden, mit dem Ge­ der Trichterbechertechnologie (d.h. der spätneolithischen) sicht nach Osten, mit verschränkten Armen auf der der Gefässe zuzuschreiben. Im Resultat besteht also kein Brust, bestattet. Hinten ein kleiner Topf. Grund für die frühbronzezeitliche Datierung der Fund­ Es wurde eine voneinander unabhängige Analyse der stelle. ^, absoluten und der relativere Chronologie durchgeführt. Auf noch grossere Schwierigkeiten stösst man bei der Mit der Methode 14 C analysierte Menschenknochen­ genauen kulturellen Identifikation. Das Gefäss aus dem probe aus dem Grab Nr. 3 ergab die Datierung 3840±50bc Objekt 61 (vor allem die Verbindung im Motiv der ho­ (Gd—1684). rizontalen Schnurabdrücke und Anwendung des Fur­ Und wiederum, in bezug auf den nur in Umrissen chenstiches) signalisiert wiederum das Problem des bekannten regionalen Evolutionsverlauf der kerami­ Synthese der „schnurkeramischen” mit der „Waldzone”- schen Stilistik wäre das Gräberfeld in Podgaj dem -osteuropäischen Tradition. Zusammenfasend Hesse sich späten Abschnitt (dem epischnurkeramischen Abschnitt) es sagen, dass der Komplex der auf Fundstelle 6A der klassischen Phase der schnurkeramischen Kultur an­ in Podgaj wahrnehmbaren kulturellen Eigenschaften an zurechnen. Für die Begründung wurde die Gesamtheit diejenigen Erscheinungen der Traditionstransformation der bisherigen Ergebnisse der Untersuchungen der chro­ der schnurkeramischen Kultur der „Waldzone” anknü­ nologischen Stellung konkreter Eigenschaften gegebener pft, die im Gebiet des nord-östlichen Polens registriert Quellen aus den benachbarten Gebieten (vor allem aus wurden. Auch die Fundstelle in Podaj könnte damit westlichem Kleinpolen) ausgewertet. Als chronologisch eine der Determinanten für Festlegung der Zonen­ distinktive Eigenschaften wurden in Betracht bezogen: grenze für die Synthese der „schnurkeramischen” und a) die Technologie der Keramik, insbesondere der Aus- der „Waldzone’-komponenten sein. brennungszustand, b) die Motivsegmentierung horizon­

11

r I I

I I I > ) <1

// a i

u

» \

/ / Z badań nad wczesną epoką brązu na Pomorzu Środkowym

Zu Forschungen über frühe Bonzezeit in Mittelpommem V

Badania wykopaliskowe na osadzie ludności grupy ne od poznanych uprzednio zespołów zaliczanych do łupawskiej kultury pucharów lejkowatych (KPL) w Po- grupy łupawskiej, które wyróżniono w tzw. zbiór A, da- ganicach, gm. Potęgowo, woj. Słupsk (stanowisko 4), . towany na wczesny-.okres epoki, brązu. Współwystępująoe przeprowadzone w 1986 roku przez Ekspedycję Łupaw­ z -nimi materiały* o cechach charakterystycznych dla sty­ ską Instytutu Prahistorii UAM w Poznaniu przyniosły listyki łupawskie j połączonow tzw. żtoiór 3.= Anafiza ’re­ kilka nowych, do tej pory nie znanych stąd znalezisk. lacji pomiędzy tymi zbiorami będzie przedmiotem niniej­ Celem niniejszego opracowania nie jest szczegółowa pre­ szej pracy. zentacja całości uzyskanego materiału, a jedynie zasyg­ nalizowane nowych problemów, .jakie zarysowały się .Zbiór A w trakcie tych badań. W obrębie dwóch wykopów (107 i 108) założonych Materiały z tego zbioru wystąpiły w 5 obiektach z wy­ w południowej części osady, w tzw. strefie 2 (ryc.' 1), kopu 107 (nr 1, lb, 6, 25 i 32) i w 7 obiektach z wykopu zarejestrowano kilkadziesiąt obiektów KPL (ryc. 2). W 108 (nr .1, 2i 2c, 2d, 3, 5 i 18) oraz w obrębie I i n war­ niektórych z nich wystąpiły elementy wyraźnie odmien- stwy naturalnej (humus i warstwa kulturowa). Siedem z tych obiektów to jamy posłupowe (107.’Ib, 25, 32; 108:2c, 2d, 3, 18), dwa to jamy gospodarcze (107:1; 108:5). Obiekt 107:6 to przypuszczalnie palenisko, natomiast obieikt 108:1 i 2 to dwie. części tego samego rowu fun­ damentowego (ryc. 2), na spągu którego wystąpiły min. już wspomniane jamy posłupowe (108:2c i 2 d). Tak więc obiekty te zdają .się tworzyć. zwarty (w sensie funkcjo­ nalnym i chronologicznym) zespół, który można inter­ pretować jako budowlę słupową, należącą dó typu ¡po­ wszechnie występującego na. całej osadzie w Pogaiii- cach K Ceramika zbioru A wyróżnia się -znaczną cierikóŚcien- nością; występują tu przełamy czarne lub rzadziej bru­ natne, a także trafiają się przełamy dwubarwne (czar- no-źółte lub 'ćzamo-bćunatne) jaśniejsze od wewnątrz. Glina była sćhudzana'; w-niewielkim stopniu domieszką drobno- lub rządziej> średniDziarnlstego białego tłucznia. Powierzchnie są z reguły gładkie, często błyszczące (sta­ ranniej wykańczano zewnętrzne powierzchnie riaczyń) z występującymi tutaj licznie płytkami miki. Barwa po­ wierzchni -jest przeważnie- czarna,- rzadziej--szaifcbwmat- na czy bnaiatna. Ceramika ta często -posiadł tendencję do łuszczenia się i rozwarstwiania. Spotyka- się-tefeie powierzchnie celowo ćhropoWacone. Naicźęścief jeśt~drio bardzo drobne i delikatne (ryc. 3:14);’ rzadziej grubsze Otyć. 3:8). W aspekcie ’ mikromorfologii odmiennóść-ńd' reguł stylistyki łupawskiej KPL-^przejąwia się-w form o­ waniu bardzo silnie wychylonych na zewń^trż krawę­ Ryc. l. poganice, woj. Słupsk, stan. 4. Lokalizacja stanowiska. dzi naczyń oritz w ostrym profilowaniu'«domów brztiś- Legenda: 1 — wykopy 107 1 I08; 2 — cmentarzyska -kultury ca (ryc. 3:9-11). Tylko jedno naczynie udało-*ię 'zre­ pucharów lejkowatych; 3 — zasięg osady; 4 — poziomice co , 2.8 In konstruować w całości (ryc. SftS); Posiada ono- -dwuśtoż- w " morzu SrotfłcotDym. ’Gr^a-iupaiwłed^ Rozhdń •> I I' » \ ' ------: ■ N

• . 'Î V ■. : f 1 ! i i i :: *: v/ r •i/ • > 1. . ■ - _ . } ’ •- • I. ! 11 1- ■> 1 ( i t P ( ' f ■ 7 ¡■ ' \ \A • \ \ . <1 : *

■ // Z badań nad wczesną epoką brązu na Pomorzu Środkowym

Zu Forschungen über frühe Bonzezeit in Mittelpommem

Badania wykopaliskowe nn osadzie ludności grupy ne Od poznanych uprzednio zespołów zaliczanych do łupawskiej kultury pucharów lejkowatych (KPL) w Po- grupy łupawskiej, które wyróżniono w tzw. zbiór A, da­ ganicach, gm. Potęgowo, woj. Słupsk (stanowisko 4), towany na wczesny okres epoki brąZU. WspÓlwystępująCO przeprowadzone w 1986 roku przez Ekspedycję Łupaw­ z nimi materiały o cechach charakterystycznych d la s t y ­ ska Instytutu Prahistorii UAM w Poznaniu przyniosły listyki łupawskiej połączono w tzw. zbiór B. Analiza re­ kilka nowych, do tej pory nie znanych stąd znalezisk. lacji pomiędzy tymi zbiorami będzie przedmiotem niniej­ Celem niniejszego opracowania nie jest szczegółowa pre­ szej pracy. zentacja całości uzyskanego materiału, a jedynie zasyg­ nalizowane nowych problemów, jakie zarysowały się Zbiór A w trakcie tych badań. W obrębie dwóch wykopów (107 i 108) założonych Materiały z tego zbioru wystąpiły w 5 obiektach z wy­ w południowej części osady, w tzw. strefie 2 (ryc. 1), kopu 107 (nr 1, lb, 6, 25 i 32) i w 7 obiektach z wykopu zarejestrowano kilkadziesiąt obiektów KPL (ryc. 2). W 108 (nr 1, 2, 2c, 2d, 3, 5 i 18) oraz w obrębie I i II war­ niektórych z nich wystąpiły elementy wyraźnie odmien- stwy naturalnej (humus i warstwa kulturowa). Siedem z tych obiektów to jamy posłupowe (107:lb, 25, 32; 108:2c, 2d, 3, 18), dwa to jamy gospodarcze (107:1; 108:5). Obiekt 107:6 to przypuszczalnie palenisko, natomiast obiekt 108:1 i 2 to dwie części tego samego rowu fun­ damentowego (ryc. 2), na spągu którego wystąpiły m.in. już wspomniane jamy posłupowe (108:2c i 2 d). Tak więc obiekty te zdają się tworzyć zwarty (w sensie funkcjo­ n a ln y m i chronologicznym) zespół, który można inter­ pretować jako budowlę słupową, należącą do typu po­ wszechnie Występującego na całej osadzie w Poganl- cach i. Ceramika zbioru A wyróżnia się znaczną cienkościen- nością; występują tu przełamy czarne lub rzadziej bru­ natne, a także trafiają się przełamy dwubarwne (czar- no-żółte lub czarno-brunatne) jaśniejsze od wewnątrz. Glina była schudzana w niewielkim stopniu domieszką drobno- lub rzadziej średnioziarnistego białego tłucznia. Powierzchnie są z reguły gładkie, często błyszczące (sta­ ranniej wykańczano zewnętrzne powierzchnie naczyń) z występującymi tutaj licznie płytkami miki. Barwa po­ wierzchni jest przeważnie czarna, rzadziej szarobrunat­ na czy brunatna. Ceramika ta często posiada tendencję do łuszczenia się i rozwarstwiania. Spotyka się także powierzchnie celowo chropowacone. Naiczęściej jest ono bardzo drobne i delikatne (ryc. 3:14), rzadziej grubsze (ryc. 3:8). W aspekcie mikromorfologii odmienność od reguł stylistyki łupawskiej KPL przejawia się w formo­ waniu bardzo silnie wychylonych na zewnątrz krawę­

Ryc. 1. Foganice, woj. Słupsk, stan. 4. Lokalizacja stanowiska. dzi naczyń oraz w ostrym profilowaniu załomów brzuś- Legenda: 1 — wykopy 107 1 108; 2 — cmentarzyska kultury ca (ryc. 3:9-11). Tylko jedno naczynie udało się zre­ pucharów lejkowatych; 3 — zasięg osady; 4 — poziomice co 2.5 m konstruować w całości (ryc. 3:15). Posiada ono dwustoż- Abb. 1. Poganice, Wolw. Słupsk, Fundstelle 4. Lokalisierung der Fundstelle. Zeichenerklärung: 1 — Gräben Nr. 107 und 108; 2 — Gräberfelder der Trichterbecherkultur; 3 — Umfang der Siedlung; 4 — Höhenlinien je 2,5 m ¿ i r.°- *•» -

- : 1 ‘ • : .

_ : ' V ' : '■ . « ; .•/ Vv ■ • ' ■ u u ■1

. ' • . i • • *

//

u a -* ’ >/ :! . • - u [ * ft . 'i , . ■ . 'i H fw .// w

\\ - •• \\ U 11 I I N

Z badań nad wczesną epoką brązu na Pomorzu Środkowym

Zu Forschungen über frühe Bonzezeit in Mittelpommem

Badania wykopaliskowe na osadzie ludności grupy ne od poznanych uprzednio zespołów zaliczanych do łupawskiej kultury pucharów lejkowatych (KPL) w Po- grupy łupawskiej, które wyróżniono w tzw. zbiór A, da­ ganicach, gm. Potęgowo, woj. Słupsk (stanowisko 4), towany na wczesny okres epoki brązu. Wspólwystępujące przeprowadzone w 1986 roku przez Ekspedycję Łupaw­ z nimi materiały o cechach charakterystycznych dla sty­ ską Instytutu Prahistorii UAM w Poznaniu przyniosły listyki łupawskiej połączono w tzw. zbiór B. Analiza re­ kilka nowych, do tej pory nie znanych stąd znalezisk. lacji pomiędzy tymi zbiorami będzie przedmiotem niniej­ Celem niniejszego opracowania nie jest szczegółowa pre­ szej pracy. zentacja całości uzyskanego materiału, a jedynie zasyg­ nalizowane nowych problemów, jakie zarysowały się Zbiór A w trakcie tych badań. W obrębie dwóch wykopów (107 i 108) założonych Materiały z tego zbioru wystąpiły w 5 obiektach z wy­ w południowej części osady, w tzw. strefie 2 (ryc. 1), kopu 107 (nr 1, lb, 6, 25 i 32) i w 7 obiektach z wykopu zarejestrowano kilkadziesiąt obiektów KPL (ryc. 2). W 108 (nr 1, 2, 2c, 2d, 3, 5 i 18) oraz w obrębie I i II war­ niektórych z nich wystąpiły elementy wyraźnie odmien- stwy naturalnej (humus i warstwa kulturowa). Siedem z tych obiektów to jamy posłupowe (107:lb, 25, 32; 108:2c, 2d, 3, 18), dwa to jamy gospodarcze (107:1; 108:5). Obiekt 107:6 to przypuszczalnie palenisko, natomiast obiekt 108:1 i 2 to dwie części tego samego rowu fun­ damentowego (ryc. 2), na spągu którego wystąpiły m.in. już wspomniane jamy posłupowe (108:2c i 2 d). Tak więc obiekty te zdają się tworzyć zwarty (w sensie funkcjo­ nalnym i chronologicznym) zespół, który można inter­ pretować jako budowlę słupową, należącą do typu po­ wszechnie występującego na całej osadzie w Pogani- cach 1. Ceramika zbioru A wyróżnia się znaczną cienkościen- nością; występują tu przełamy czarne lub rzadziej bru­ natne, a także trafiają się przełamy dwubarwne (czar- no-żółte lub czarno-brunatne) jaśniejsze od wewnątrz. Glina była schudzana w niewielkim stopniu domieszką drobno- lub rzadziej średnioziarnistego białego tłucznia. Powierzchnie są z reguły gładkie, często błyszczące (sta-* ranniej wykańczano zewnętrzne powierzchnie naczyń) z występującymi tutaj licznie płytkami miki. Barwa po­ wierzchni jest przeważnie czarna, rzadziej szarobrunat­ na czy brunatna. Ceramika ta często posiada tendencję do łuszczenia się i rozwarstwiania. Spotyka się także powierzchnie celowo chropowacone. Na »częściej jest ono bardzo drobne i delikatne (ryc. 3:14), rzadziej grubsze (ryc. 3:8). W aspekcie mikromorfologii odmienność od reguł stylistyki łupawskiej KPL przejawia się w formo­ waniu bardzo silnie wychylonych na zewnątrz krawę­ dzi naczyń oraz w ostrym profilowaniu załomów brzuś- Ryc. 1. Poganlce, woj. Słupsk, stan. 4. Lokalizacja stanowiska. Legenda: 1 — wykopy 107 1 108; 2 — cmentarzyska kultury ca (ryc. 3:9-11). Tylko jedno naczynie udało się zre­ pucharów lejkowatych; 3 — zasięg osady; 4 — poziomice co 2.5 m konstruować w całości (ryc. 3:15). Posiada ono dwustoż- Abb. 1. Poganlce, Wolw. Słupsk, FundsteUe 4. Lokalisierung der Fundstelle. Zeichenerklärung: 1 — Gräben Nr. 107 und 108; 2 — Gräberfelder der Trichterbecherkultur; 3 — Umfang der 1 D. Jankowska, Kultura pucharów lejkowatych na Po­ Siedlung; 4 — Höhenlinien Je 2,5 m morzu Środkowym. Grupa łupawska, Poznań »980, s.'8S, typ i. •» V

-Hyc. 1. Poganlce, woj. Słupsk, stan. 4. Planob’ekt-'w. Legenda: l — palenisko; 2 — jama gospodarcza; 3 — jama posłupowa; 4 — rów fundamentowy; 5 — obiekty o nieokreślonej funkcji Abb. 2. Poganlce, Wolw. Słupsk, Fst. 4. Plan/der': Objekte. Zeichenerklärung: 1 — Herdstelle; 2 — Wirtschaftsgrube; 3 — Pfostenloch; 4 — Grundmauergraben; 5 — Objekte unbestimmter Funktion

Tabela 1

Pogankę, woj* Słupsk, staniwosko 4. Charakterystyka zdobnictwa ceramiki i obiektów o udziale / komponentu wczesnobrązowego — zbiór B "

kawy brzusiec o ostrym umieszczonym dość nisko, za­ 3:1) o wymiarach: dł. 100,5 mm, szerokość ostrza 40 mm, łomie oraz mocno wygiętą na zewnątrz szyjkę. Średnica szer. obucha 17 mm i grubości 13,5 mm, znaleziono na brzuśca jest większa od średnicy wylewu oraz od wy­ stropie obiektu 107:6. Jeden z jej szerszych boków jest sokości naczynia, co nadaje mu wazowaty kształt. Wśród całkowicie płaski, a drugi lekko wysklepiony. Natomiast . innych fragmentów ceramiki wyróżniono tylko dwa grocik (ryc. 4:1) wykonany jest z krzemienia bałtyckie­ ułamki mis (ryc. 3:7, 14). Pozostałe fragmenty są mało go o barwie jasnobrązowej (być może nawet z tzw. ja­ Charakterystyczne i nie pozwalają na wyciąganie szer­ skółczego chlebka) i pochodzi z obiektu 108:2. Posiada szych wniosków, choć niewątpliwie część z nich (ryc. on trójkątny kształt z lekko wklęsłą podstawą8. .3:4, 9-11) może pochodzić także z naczyń zbliżonych do * W obiektach, w których wystąpił’ materiał Ze zbioru omówionego już naczynia z obiektu 108:3 lub podobnych A stwierdzono ponadto obecność siekierki kamiennej i osełki doń pucharów. Jak dotąd nie stwierdzono na ceramice (obiekt 108:1) oraz polepy, która prawie nie występuje na osadzie w Foganicach, a także fragmentu poroża Jelenia, ciętego zbioru A żadnego typu zdobnictwa. ostrym narzędziem (wg qplnll mgr. D. Makowieckiego z Ka­ .Do zbioru A zaliczono także poza ceramiką siekierkę tedry Anatomii Zwierząt Akademii Rolniczej w Poznaniu) z . obiektu. 108:2. Przedmioty te nie posiadają jednak walorów ' tnię&iapą : (?) oraz.jgrocik knsemienny. Siekierkę .(ryc. wskaźników chronologicznych.. . 11

Hyc. 3 Poffanw woi. Słupsk, stan. 4. Siekierka miedziana (1) ora* fragmenty ceramiki (2 -15) ze zbioru A. 1 — obiekt 107: 6; 2-4 obiekt ioa- i: 8-6 — obiekt 108: 5; 7 — obiekt 108: 2d; 8?-9 — warstwa kulturową; 10 — obiekt 107: ć; U — obiekt 107: 32; 12 — warstwa kulturowa; 13 -14 — humus; 15 — obiekt 108:3 £bb. 3. Poganlce, Wolw. Slupsk, Fst. 4. Kupferbell (1) und Keramikfragmente (2-18) aus der Serie A. 1 — Objekt 107: 6: *" 4 — Objekt 108: l, 5-6 — Objekt 108: 5; 7 — Objekt 108: 2d; 8-9 - Kulturschicht; 10 - Objekt 107: 6; 11 — Objekt 107: 32, 12 — Kulturschicht; 13-14 — Humus; 18 — Objekt 108: 3 we wczesnym okresie brązu można znaleźć pełne ana­ logie dla całej tej grupy znalezisk. Najbliższe typologicznie formy do naczynia z obiektu 108:3 występują wyłącznie w obrębie kultury iwieńskiej (KI). Brak nawet przybliżonych analogii w zespołach tzw. kultury grobsko-śmiardowskiej z terenu Pomorza 9. Naczynie to w ramach KI można zaliczyć do grupy na­ czyń określanych tradycyjnie jako dzwonowate10 **, które uznawane są jako najbardziej charakterystyczne i naj­ liczniej występujące formy ceramiki tej kultury. Cera­ mika stała się też podstawą do wyróżnienia dwóch faz KIn, przy czym za starsze uznano naczynia zdobione w sposób analogiczny do ceramiki II i III fazy kultury unietyckiej (KU) na Śląsku, natomiast faza młodsza ma charakteryzować się naczyniami o silnie wychylonych krawędziach, nawiązującymi do IV i V fazy KU ,2. Opie­ rając się na tych ustaleniach trudno naczynie z Poganie zaliczyć do którejś z wyróżnionych faz. Pozbawione jest ono zdobnictwa, nie posiadało także zapewne silnie wy­ Ryc. 4. Poganice, woj. Słupsk, stan. 4. Groclk krzemienny (1) chylonego na zewnątrz wylewu. Z tego też powodu moż­ i bursztyn (2 - 4). 1 — obiekt 108: 2; 2 — wykop 12; 3 — wykop 109; 4 — w ykop 13 na je tylko ogólnie sytuować w ramach chronologicznych Abb. 4. Poganice, Woiw. Słupsk, Fst. 4. Feuersteinspltze (1) KI. Rozwój KI przypada na fazy II - V KU 13. Biorąc pod und Bernsteinbruchstilcke (2 - 4). 1 — Objekt 108: 2; 2 — Graben 14 12; 3 — G raben 103; 4 — G raben 13 uwagę fakt, że KI jest młodsza od tzw. typu Dobre datowanego na lata 1750 - 1700 p.n.e.15, a schyłek V fazy KU określa się w przybliżeniu na ok. 1500 p.n.e.10, można czas trwania KI umieścić w granicach 1700 - 1500 Zbiór B p.n.e., a co za tym idzie, zbliżoną pozycję czasową na­ leży przypisać omawianemu naczyniu dzwonowatemu Ceramika odpowiadająca regułom stylistycznym gru­ z obiektu 108:3 z osady w Poganicach. py łupawskiej KPL wystąpiła we wszystkich w.w. obiek­ Płaskie, o stosunkowo silnie rozszerzonym ostrzu tach i warstwach naturalnych za wyjątkiem obiektu i zwężające się ku dołowi, siekiery miedziane (brązowe) 108:3 (skąd pochodzi zrekonstruowane naczynie wazo- są powszechnie uważane za najstarsze typologicznie na­ wate). Liczebnie dominowała ona znacznie nad materia­ rzędzia tego typu 17 i umieszczane są zgodnie w I okre­ łami zbioru A, które stanowiły znaczną mniejszość (z re­ sie epoki brązu18. Ponieważ w skarbie z Siedlec, woj. guły kilka procent, wyjątkowo tylko sięgając 50°/o w Legnica, w naczyniu typowym dla III - IV fazy KU wy­ obiektach 107:lb i 25). Opis zdobnictwa ceramiki zbio­ stąpiła siekierka o lekko już podniesionych brzegach ty­ ru B prezentuje tabela 12 3. Wskaźnik intensywności zdo­ pu czeskiego !9 można przyjąć, że płaskie siekierki po­ bienia wynosi 7,6% 4, a więc jest niższy od średniej dla winny być starsze przynajmniej od IV fazy K U 20. W całej osady w Poganicach (9,5%)5, ale wyższy niż dla samej tylko strefy 2 (5,3% ) 6 datowanej na młodszą fa­ • Por. K. K e r s t e n, Die Funde der älteren Bronzezeit ln zę grupy łupawskiej. Aż 5G% wątków zdobniczych zo­ Pom m ern, Hamburg 1958; H. J. Eggers, Karte der älteren stało wykonanych przy użyciu elementu zdobniczego Bronzezeit, „Historischer Atlas von Pommern", część 4, Ko­ lonia ldC3; w . SarnowsKa, Kultura unletycka w Polsce, M-188 (pionowe żłobki), najbardziej charakterystycznego Wroclaw 1969; a także K. S 1 u c h n 1 ń s k i, Klasyfikacja cza- dla grupy łupawskiej. Dla strefy 2 wskaźnik ten wy­ sowo-przes:rzenna kultur neolitycznych na Pomorzu Zachodnim. Część 1. Katalog źródeł arcteologicznych, Szczecin 1969 (wśród nosi 41,5% 7, a dla innych stref z osady w Poganicach form z fazy plońsko-śmiardowskiej). 10 J. Kostrzewski, Przyczynki do poznania wczesne] waha się od 44,1% do 73,7%8 *. Jak z tego wynika, styl epoki brązowej. I. Kultura Iwleńska, „Wiadomości Archeolo­ zdobnictwa omawianego zbioru jest bardzo zbliżony do giczne”, t. XIII: 1935, s. 75 - 92; A. Knapowska-MIkołaj- c z y k o w a, Wczesny okres epoki brązu w Wielkopolsce, innych zbiorów z osady. „Fontes Archaeologici Posnanienses”, t. VII: 1956, s. 96 - 97, np. ryc. 93b; J. Machnik. Frühbronzezelt Polens (Übersicht über die Kulturen und Kulturgruppen), Wroclaw—Warszawa — —Kraków—Gdańsk 1977, s. 159, np. ryc. XXX: 1-8; A. Kośko, Rozwój kulturowy społeczeństw Kujaw w okresach schyłko­ CHRONOLOGIA wego neolitu i wczesnej epoki brązu, Poznań 1979, s. 44; tutaj naczynia te określone są mianem waz (naczynie z Poganie od­ powiadałoby typowi 36, 11 wg A. Kośki). Przechodząc do kwestii związanych z chronologią ma­ 11 J. Machnik, Wczesny okres epoki brązu, [w:] P ra ­ historia ziem polskich. Tom III. Wczesna epoka brązu, Wro­ teriałów zbioru A trzeba od razu podkreślić, że jedynie cław—Warszawa—Kraków—Gdańsk 1978, s. 127. 13 J. Machnik, loc. cit. 13 J. M a c h n i k, op. cit., s. 128. 11 J. Machnik, op. cit., s. 127. 2 Zapis wątków zdobniczych wg metody zaprezentowanej 15 J. Machnik, op. cit., s. 117. w pracy A. K o ś k o, A. Prlnke, Slerakowo, woj. Bydgoszcz, 10 J. Machnik, op. cit., s. 110. stan. 8 — osada z fazo U (wczesnowlóreckiej) kultury pucharów 17 W. Boh m, Die ältere Bronzezeit ln der Mark Branden­ lejk owatych, ,,Fontes Archaeologici Posnanienses”, t. XXVI: 1977, burg, Berlin-Lipsk 1935, s. 6-7; A. Knapów ska-MikołaJ- s. i - 42. c z y k o w a, op. cit., s. 100; W. Sarnowska, op. cit., s. 65. * Wartość tego wskaźnika spada jednak do 6,4% jeśli uwzglę­ cz dni się w obliczenia h także cenmikę wczesnobrązową ze 18 A. Knapów ska-MikołaJczykowa, op. cit., s. 100; zbioru A, pozbawioną całkowicie zdobienia. W. Bohm, op. cit., s. 97 — zalicza Siekierski tego typu do tzw. 8 D. Jankowska, op. cit., s. 121. okresu kamlenia-brązu w Brandenburgii, który paralelizuje 0 J. Dębowska, Ceramika naczyniowa z południowego cen­ z fazą Al Reineckego. trum osady ludności kultury pucharów lejkowatych w Poga- 18 J. Machnik. Wczesny okres ..., s. 92. rys. 35. nica^h (stano-iskc ¿i w '-»wie słupskim (praca magls- 50 Płaską siekierkę znaleziono także w grobie D kurhanu I te s' a w maszynopisie), Poznań 1976. z Łęk Małych, woj. Poznań z V fazy KU — W. Sarnów- • u . Jankowska, op. cli., a. ¿-u, tab. 22. s k a, op. cit., s. 187, ryc. 58g — chociaż z rysunku wynika, że “ D. Jankowska, loc. cit. siekierka ta miała lekko podniesione brzegi. oparciu o te ustalenia siekierkę z obiektu 107:6 z Po­ woj. Elbląg, Pruszcz Gdański woj. Gdańsk) 32 oraz znad ganie należałoby datować na okres 1750 - 1650 p.n.e.21, Wdy (Odry, woj. Bydgoszcz)3S. Także w ceramice kultury a więc na młodszą część fazy Al P. Reineckiego22. rzucewskiej występować mają pewne nawiązania do sty­ Płaskie siekierki miedziane występują sporadycznie także listyki iwieńskiej M. na innych stanowiskach z Pomorza23, choć o wiele licz­ Włączenie społeczeństw łupawskich w proces akultura­ niejsze są siekierki o brzegach podniesionych, także po­ cji wczesnobrązowej poprzedzały zapewne bliżej nie­ chodzące z I okresu epoki brązu24. określone oddziaływania z kręgu grup episznurowych, Wspomnieć tu też należy o fragmencie misy (ryc. czytelne w zdobnictwie ceramiki w postaci odcisków 3:4) z humusu wykopu 108, dla której najbliższą ana­ sznura dwudzielnego w układzie pasmowym, segmen­ logią jest naczynie z Grobi stan. I (grób 4)25. Zbieżno­ towym 3S, znane ze stanowisk Łupawa 15 30 oraz Łupa- ści dotyczą zarówno szczegółów mikromorfologii (kształt wa 2 37, gdzie stanowią one tylko nieliczną domieszkę, wylewu, wgięcie pod krawędzią), jak i technologii (bar­ zawsze występując w relacji podrzędności do materia­ wa, wykończenie powierzchni). łów KPL33. Tego typu zdobnictwo na gruncie grupy W oparciu o przytoczone wyżej uwagi należałoby ogół Kruszki kultury ceramiki sznurowej wiązane jest z adap­ znalezisk ze zbioru A datować w przybliżeniu na lata tacją przez te społeczeństwa elementów pochodzących 1700 - 1600 p.n.e.20, co odpowiadałoby fazie Al i Al/2 r kultury Chłopice-Vesele39. Grupa Kruszki datowana Reineckiego. Tę samą chronologię trzeba przypisać współ- jest na lata 1850 - 1700 p.n.e.40, natomiast kultura Chło- występującej ze zbiorem A ceramice ze zbioru B, albo­ pice-Vesele na okres 1900 - 1800 p.n.e41, lub 1850 - 1750 wiem można zdecydowanie odrzucić możliwość wystą­ p.n.e.42, a więc nieco później. Ponadto wątki pasmowo- pienia materiałów ze zbioru A w obiektach grupy łu­ segrnentowe wykonywane odciskami sznura znane są pawskiej KPL w postaci późniejszej domieszki (na złożu także z III fazy kultury rzucewskiej, datowanej (przy­ wtórnym). Świadczą o tym wyraźne zmiany zachodzące najmniej częściowo) na początek epoki brązu43. w stylistyce ceramiki grupy B, jakie można czasem za­ W świetle obecnego stanu badań wyróżniona stylistyka obserwować, czytelne przede wszystkim w mikromor­ łupawsko-iwieńska byłaby więc konsekwencją rozwoju fologii, gdzie pojawia się tendencja do znacznego wy­ kulturowego przebiegającego w dwóch etapach (hory­ chylania krawędzi naczyń na zewnątrz (ryc. 3.2), co do­ zontach?) akulturacji wczesnobrązowej: tychczas było zjawiskiem niespotykanym, obcym regułom A. Kontakty ze społeczeństwami kręgu episznurowe- kulturowym ludności grupy łupawskiej. go (kultura Chłopice-Vesele?, gr. Kruszki? kultura rzu- W konkluzji należy stwierdzić fakt powstania nad cewska?), 1850/1800 - 1700 p.n.e. 44 środkową Łupawą (a być może i na szerszym nieco B. Oddziaływania (migranci?) z kręgu KI (aglomera­ obszarze) synkretycznej stylistyki łączącej cechy neoli­ cja zachodnia KI?), 1700 - 1600 p.n.e. (? )45 tycznej grupy łupawskiej KPL z elementami wczesno- Stylistyka łupawsko-iwieńska jest zapewne zjawis­ brazowymi z kręgu KI, którą można określić mianem kiem krótkotrwałym, a infiltracje kulturowe (ludnościo­ stylistyki łupawsko-iwieńskiej27. Powstała ona zapew­ we?) nie zmieniły prawdopodobnie w sposób zasadni­ ne w wyniku procesu akulturacji wczesnobrazowej, na czy oblicza grupy łupawskiej, albowiem tradycje społe­ skutek kontaktów gospodarczych między ludnością KI czeństw KPL na terenie Pomorza Środkowego zauwa­ a społeczeństwami schyłkowoneolitycznymi znad dolnej żalne są jeszcze w starszym (II) okresie epoki brązu46. Wisły28. KI miałaby w tej wersji funkcionować głównie w oparciu o organizację systemu pośrednictwa w wy­ s. 281 - 284; J. Kostrzewski, W. Chmielewski, K. J a ż a ż e w s k i, Pradzieje Polski, Wrocław—Warszawa— mianie bursztynu pomiędzy obszarami Pomorza a Staro- —K raków 1965, s. 128; J. Machnik, Stosunki kulturowe na wysoczyzn 29, co znajduie swoie odbicie częściowo także przełomie neolitu i epoki brązu w Malopolsce, W arszawa 1967, tabl. XXI:2; A. Kosko, op. cit., mapa 3; M. Gedl, M. Pie­ w materiałach z Poganie30. Występowanie bursztynu na trzak, Bronze I - I I (Mont.) dans la Pologne du Nord, „In- ventaria Arcnaeologica”, t. LV: 1986, tabl. 347 - 343. Pomorzu miało budzić zainteresowanie społeczeństw 3J J. Kostrzewski, W. Chmielewski, K. Jaż­ iwieńskich tymi terenami i powodować akcie osiedleń­ dżewski, op. cit.,. s. 128. 31 S. Niosek, W czesny (I) okres epoki brązu w Polsce, „S pra­ cza z obszaru Kujaw31. Szlak docierania tych elemen­ wozdania z posiedzeń komisji PAN Oddział w Krakowie”, sty- czeń-marzec 1981, s. 39; A. K o ś k o, op. cit., s. 171 — nie wia­ tów (osadników?) wyznaczają stanowiska znad dcńnej domo jeunak o jakie podobieństwa tu cnodzi. Wisły (Topolno i Swiecie woj. Bydgoszcz, Kończewice 33 Wątki podkrawędne zewnętrzne typu x J—121:2 x J—121:2 ... 33 J. W i e r z b i c k i, Cmentarzysko ludności kultury pucha­ !l A. K o ś k o. on. Mt.. zalicza siekierki tego tvnu do swo- rów lejkowatych w Łupuwie, woj. Slupsn, stanowisko 15, „Fo­ j°1 f-i-, fe rectal” n i ftab. 111, en odr>n- lia Praehistorica Fosnaniensia”, t. IV lub V (w druku). wiadałoby chronologicznie 1750/1700/- 1676/1625 p.n.e. (tab. 14). 37 Materiały przygotowywane do publikacji. a r*vironninpip bezwzel^nn faz w^r^żnłntyneii nrzez P. Fei- 33 For. uwagi A. Koski o relacji między cechami stylistyk neMde^o prziHpto za ura^a: M o e d i Funka K r ą z u i tucze- protobrązowycn (Kruszki) a społeczeństwami schyłkowoneo­ S w o-nnk'' n z n io E n r j j n l e . K raków 1985. s. r>’x7. litycznymi o cechach kultury amfor kulistych; A. K o ś k o, 83 Nn. TC. R enten, on. c't.. tnbl. 09. nr oso — Dąbrówno op. cit., s. 165. wr>i. Plnn^k (sfiuowisko to 0

9 Fontes t. 3f Jacek Wierzbicki

ZU DEN FORSCHUNGEN ÜBER FRÜHE BRONZEZEIT IN MITTELPOMMERN

'w. Zusammenfassung A Im Laufe der Ausgrabungsarbeiten auf der Siedlung Einwirkungen aus dem Kreis der epischnurkeramischen der Lupawa-Gruppe der Trichterbecherkultur in Poga- Gruppen voran (sie sind in der Verzierungsart der Ke­ nice, Woiwodschaft 1 Slupsk, Fundstelle 4 (Abb. 1) wur­ ramik, in Gestalt zweiteiliger Schnurabdrücke in hori- den im Jahr 1986, in 12 untersuchten Objekten (Abb. 2) zontal-bändiger Segmentanordnung aus den Fundstellen frühbronzeitliche Funde entdeckt, vor allem Keramik Lupawa 2 und 15, Woiw. Slupsk, sichtbar). \ (Abb. 3:2-15), ein flaches Kupferbeil (Abb. 3:1)' und Aus diesem Grund wurden zwei Etappen des Akultu- • eine dreickige Feuersteinpfeilspitze (Abb. 3:4). Diese lationsVorgangs der frühbronzeitlichen Lupawa-Bevöl- Keramik hat viele Analogien in der Iwno-Kultur. Die kerung ausgesondert, deren Effekt die Lupawa-Iwno-Sti- meisten Funde sind in 1700-1600 v.u.Z'r datiert. Diesel­ listik wäre: jj be Datierung bezieht sich auf die hier gleichzeitig vortre­ Etappe A — Kontakte mit Gemeinschaften des tende Keramik, die für die Lupawa-Gruppe typisch ist. epischnurkeramischen Kreises (Chłopice-Vesele-Kultur?, Anhand dieser Feststellungen hat man die synthetische Kruszki-Gruppe?, Rzucewo-Kultur?) — 1850/1800 -1700 Lupawa-Iwno-Gruppe herausgesondert, die vermutlich v.u.Z. infolge der wirtschaftlichen Kontakte (Bernsteinhandel) Etappe B — Einwirkungen (Einwanderer?) aus dem der Bevölkerung der Iwno-Kultur mit spätneolithischen Kreis der Iwno-Kultur (aus dem Gebiet des westlichen Gemeinschaften an der unteren Weichsel entstanden ist. Kujawiens?) — 1700 - 1600 v.u.Z. Ihrer Entstehung gingen näher noch nicht erforschte Fontes Arehaeologlcl Posnanlenses t. 36: 2987/1983" P ozn a* 1888 > ' i

Leszek Ziąbka, Bogusław Maryniak

Cmentarzysko, z n i przełomu II na III okres epoki brązu w Borku, gm. Godziesze Wielkie, woj. kaliskie (stanowisko 1)

Gräberfeld aus der II. und aus der Wende der II. und III. Bronzezeitperiode in Borek, Fundstelle 1, Gemeinde Godziesze Wielkie, Woiwodschaft Kalisz

WSTĘP no na nim ślady osadnictwa mezolitycznego, neolitycz­ nego i z epoki brązu. Natrafiono także na cmentarzysko Cmentarzysko w Borku położone jest na pagórku ke- z okresu późnolateńskiego, opublikowane jako Zydów- mowym w dolinie rzeki Prosny, po jej wschodniej stro­ Tresna8. Z nim prawdopodobnie należy łączyć znany nie, przy szosie biegnącej z Borku do Żydowa (ryc. 1). z tej miejscowości żelazny miecz oraz wczesnośrednio­ Stanowisko znajduje się w tzw. strefie przemieszania wieczną osadę4. Jednakże brak w publikacjach Szkiców dwóch kultur archeologicznych: trzcinieckiej i przed- sytuacyjnych nie pozwala na dokładne zlokalizowanie łużyckiej. Powierzchnia stanowiska, na skutek erozji wyżej wymienionych śladów Osadniczych. Badaniami, które ze względu na czynną piaśnicę po­ siadały charakter ratowniczy, objęto w latach 1983 i 1984 obszar o powierzchni 500 m* lokalizując wykopy o wy­ miarach 5X5 m zgodnie z tzw. siatką arową M. Hen- neberga5 (ryc. 2). Przeprowadzono również dokładną in­ wentaryzację materiału archeologicznego na powierzchni stanowiska. Prace te prowadził Dział Archeologii Mu­ zeum Okręgowego Ziemi Kaliskiej w Kaliszu, uzyska­ ny materiał został złożony w magazynach tej placówki. Na cmentarzysku odkryto 11 grobów ciałopalnych — jamowych, z których 2 były prawie całkowicie znisz­ czone przez wybieranie piasku (groby 1, 2), 2 groby szkieletowe i 1 grób zbiorowy szkieletowo-ciałopalny. Znaleziono także składzik materiałów krzemiennych, w którym zgromadzony był surowiec do produkcji na-rzę- dzi. W chwili obecnej trudno określić pierwotny zasięg cmentarzyska w Borku. Do jego zniszczenia, oprócz naturalnych czynników przyrodniczych przyczyniło się zalesianie terenu i eksploatacja piasku, między innymi Ryc. 1. Borek, woj. kaliskie, stanowisko 1. Plan sytuacyjny na budowę szosy łączącej Borek z Zydowem. .. ■ •- stanowiska ■ Abb. 1. Borek, Woiw. Kalisz, FundsteUe 1. Situationsplan der F undsteU e MATERIAŁY eolicznej i orki, pokryta była licznymi przepalonymi kośćmi ludzkimi, fragmentami naczyń draż przedmiota­ Grób 1 — ciałopalny jamowy (zniszczony przez wy­ mi krzemiennymi. bieranie piasku). Obiekt znajdował się w arze IN ćwCL Stanowisko nr 1 w Borku znane jest z badań po­ Przepalone kości ludzkie dwóch osobników (tab. 1) wy­ wierzchniowych przeprowadzonych w latach czterdzie­ stąpiły na głębokości około 30 cm od powierzchni ziemi. stych 1 i siedemdziesiątych 8. W wyniku badań stwierdzo- Zarysu jamy grobowej nie uchwycono. Zawartość: 1. Brązowa szpila uchata ogłówce tarczowej >B. Kostrzewskl, Wykaz nabytków Muzeum A rche­ i szablasto wygiętym trzonku z gwiazdą wieloramienną ologicznego w P oznaniu w latach. 1948 - 1349, „Fontes Prahlsto-r rlci”, t. 1, 1951, 8. 173, 178, 188 L>. Łuka, E. Dąbrowski, Nowe materiały do pradziejów pow. kaliskiego. Część I, * K. Dąbrowski, Cmentarzysko pbźnolateńskio i osada »Przegląd Archeologiczny” t. VIII, 1948, s. 7-8, 10, 15. wczesnośredniowieczna w Żydowte, pow . ka liski, „Bocznik Ka­ a e . Pudełko, Z prac Działu Archeologii Muzeum Ziemi liski", t. VIII, 1975, S. 381 -389. Kaliskiej w latach 1973 -1974,. „Rocznik Kaliski”, t IX, s. 319; * Tamże, s. 381. tenże, Prace archeologiczne Muzeum Okręgowego Ziemi Ka­ ® M. H en n eb erg , Uniwersalna siatka arowa z dwuwy­ liskiej. . V) „ latach 1974r 1977,. „Bocznik .Kaliski”,, t.. XIII, 1980, miarową. nomenklaturą .lokalizacyjną,. „Acta Archaeologlca Car- S. 402. path lca”, t. X X II, 1982/83, ś. 237 - 244. "i- ^--vC

• 97.32 ' • 55,55 \ •95/6 / iZ,, Cc 100.09 \ 93,65 \

. 9 9 ,0 3 \

•95,50 —* V r. i ' w. .

. 100,CO UROciP-. • 1 0 0 .2 5 ------r~ ------]------1“ ' ------—------, 10000U9.->2 ■ I ■ 9971 ... / : .9^38 • 9ó.-<5 , j / • iw>j! I i a I j ! -99.85 \ \ i \ ■99.SD I----- \ \ \ • 96 5' -i \ \ • 99,55 —. _ .000.57 ' \ I / . 100.07 s ! X \ \ \ i) \ ii f r — X — J ^ ! \ > <• 36.52 v '-— .0.22!£1T ' i i j ' •99,28/ / i ¿r©r-;— / / -3o"3A.:r\ . /0Q58 / i ' • - J . ./I I/ • 96 25 / i w , -V - — I___ i J r-—^ - 16 ' sa?ż T ft------/ / ! U ' 'ł \ ^o<30f W55 / 997?— - i föqs?

*8035

93.71 92.49

WYR0l3t5r<0 PlAbKU LEGENDA I l wykopy ALNL ¿KALA 1--500

Ryc. 2. Borek, woj. kaliskie, stanowisko 1. Plan warstwicowy z naniesionymi wykopami i obiektami Abb. 2. Borek, Woiw. Kalisz, Fst. 1. Höhenschichtenplan mit eingetragenen Gräben und Objekten na główce, wpisaną we współśrodkowe koła ryte i jedno a drugim zwężającym się, średnica zewnętrzna 4,9 cm, koło utworzone z punków. Koła ryte wpisane były rów­ średnica wewnętrzna 4,5 cm (ryc. 9: 4). 5. 24 fragmenty nież w gwiazdę: długość 7.5 cm, średnica główki 1,8 cm ceramiki, w tym: 2 fragmenty brzuśców, 21 fragmen­ (ryc. 8 : 1). 2. Fragmenty brązowych okuć od pasa (ryc. tów brzegów i 1 fragment przydenny (tab. 2, ryc. 9: 5, B: 2). 3. 3 fragmenty ceramiki, w tym jeden fragment 6, 7). 6. 8 przedmiotów krzemiennych (tab. 3), w tym: brzegu i 2 fragmenty brzuśca (tab. 2, ryc. 8 : 3, 4). 1 odłupek (ryc. 8 : 6), 2 odpadki (ryc. 8 : 7) oraz 3 rylce 4. 3 przedmioty krzemienne, w tym 1 odłupek, 1 odpadek (ryc. 8 : 8, 9, 10). Jeden z nich jest zdwojoną formą wy­ i 1 zdwojony rylec wiórowy (tab. 3, ryc. 8 : 5). konaną z surowej bryłki krzemienia.

Grób 2 — ciałopalny jamowy (zniszczony przez wy­ Grób 3 — ciałopalny jamowy. Obiekt znajdował się bieranie piasku). Obiekt znajdował się w arze IN ćwC. w arze IN ćwC. Słabo widoczny zarys jamy grobowej Przepalone kości ludzkie dwóch osobników (tab. 1). wy­ kształtu okrągłego o średnicy 20 cm, uchwycono na stąpiły na głębokości około 30 cm od powierzchni ziemi. głębokości 30 cm od powierzchni ziemi. W profilu jama Zarysu jamy grobowej nie uchwycono. grobowa przypominała nieckę, o głębokości 9 cm (ryc. 3: 1). Wypełnisko jamy stanowił jasnożółty piasek. W gro­ Zawartość: 1. Naramiennik z tarczkami spiralnymi, orna­ bie znajdowały się przepalone kości ludzkie jednego mentowany grupami podłużnych i ukośnych linii rytych; osobnika (tab. 1). zwój zwężający się w kierunku tarczek posiadał prze­ krój okrągły, tarczki zaś w przekroju były prostokątne, Zawartość: 1. 3 fragmenty ceramiki, w tym: 1 fragment średnica otworu zewnętrznego 5,7 cm, średnica otworu brzegu, 2 fragmenty brzuśca (tab. 2, ryc. 8 : 11, 12). wewnętrznego 5,1 cm, średnica tarczek 2,5 cm (ryc. 9: 1). 2. Naramiennik z zaczątkowymi tarczkami spiral­ Grób 4 — ciałopalny jamowy. Obiekt znajdował się nymi, ornamentowany grupami linii podłużnych i ukoś­ w arze IN ćwC. Zarys jamy grobowej, który wystąpił nych, przekrój tarczek prostokątnych, zaś zwoju zwęża­ na głębokości około 40 cm od powierzchni ziemi, był jącego się ku tarczkom okrągły, średnica otworu zew­ kształtu owalnego o wymiarach 140X30 cm, w profilu nętrznego 6,0 cm, średnica otworu wewnętrznego 5,2 cm przypominał nieckę o głębokości 13 cm. Obiekt zorien­ (ryc. 9: 2). 3. Brązowa szpila uchata o stożkowatej głów­ towany był po linii N-S (ryc. 3: 2). Wypełnisko jamy ce, długość 12,5 cm, średnica główki 2,0 cm (ryc. 9: 3). stanowił jasnożółty piasek; w okolicach brązowych ozdób 4. Bransoleta otwarta o jednym końcu rozklepanym, znaleziono resztki stosu w postaci węgli drzewnych. LEGENDĄ

• ■ - pia se k

- PIASEK V\\\ \ \ 3A6NO0R. -ZIEMIA 012MA '¿ZŹ

- CĄLEC

7777,Ty — PlAi>EK Z// N' ClEMMOePAZ.

□ |- KRZEH'ENlE - L0SC1 u +

A A -CEEAMIKA A B 20 cm GRÓ B $ i----- 1----- i----- L

GRÓB 7 20cm

Ryc. 4. Borek, woj. kaliskie, stanowisko 1. Plany i profile grobów: 6 (1), 7 (2), 8 (3) Abb. 4. Borek, Woiw. Kalisz, Fst. 1. Pläne und Profile der Gräber: 0 (l), 7 (2), 8 (3) Cmentarzysko z II i -przełomu II na III okres epoki brązu w Borku I I

B

4. SZPILA 30 cm 2. PKZEDNliar fc#ĄZ0WV 3. atŁAMMUtrA A. SPtPALKA GRÓB MHO

O 2 0 4 0

Ryc. 6. Borek, woj. kaliskie, stanowisko l. Plany 1 profile grobów: 10 (i), 12 (2) Abb. 0. Borek, Woiw. Kalisz,. Fst. l. Pläne und Profile der Gräber:.. 10 (i), 12 (2)

W grobie znajdowały się przepalone kości ludzkie dwóch kość wynosiła 15 cm (ryc. 4:1), Wypełnisko jamy stano­ osobników (tab. 1). wił jasnożółty piasek; W grobie znaleziono przepalone kości jednego osobnika (tab. 1). Zawartość: 1. Półwytwór szpili brążowej. 2.. 10-zwojowa ozdoba spiralna z drutu brązowego o przekroju płasko- Zawartość: a, 1 przedmiot (tab. 3) — odłupek (ryc. 10:7). -wypukłym, szerokość drutu 0,2 cm (ryc. 8: 13).. 3. Szpila 0 główce rozklepanej i zawiniętej w uszko, długość szpili Grób 7 — szkieletowy, częściowo wkopany w calec. 10,2 cm (ryc. 8: i4). 4. 4 fragmenty ceramiki, w tym: Obiekt znajdował się w arze 0 ćwA. Zarys jamy grobo­ 4 fragmenty brzuśców (tab. 2, ryc. 8: 15). 5. 2 przed­ wej na głębokości 60cm od powierzchni ziemi przypo­ mioty krzemienne (tab. 3), w tym: 1 odłupek (ryc. 8: 1.0) minał owal o wymiarach 97X55 cm i posiadał barwę ja- 1 1 odpadek krzemienny. snobrązoWą. Obiekt zorientowany był po linii N-S z ma­ łym odchyleniem na W (ryc. 4:2). W grobie znajdował G fó b 5 — ciałopalny jamowy. Obiekt znajdował si^ się pochówek jednego osobnika. Z czaszki zachowały się w arźe 0 ćwA. Zarys jamy grobowej na głębokości 20 cm jedynie 4 niewielkie fragmenty mózgoczaszki, blaszka od powierzchni Ziemi przypominał oWal o wymiarach zewnętrzna trzonu żuchwy oraz zęby, zaś ze szkieletu 150X80 cm, w profilu zaś kształtem nawiązywał do postranialnego 3 paliczki, fragment nasady kości udo­ niecki o głębokości 20 cm. Obiekt zorientowany był po wej i 2 wyrostki stawowe kręgów (tab/ 1). linii N—S (ryc. 3:3). Wypełnisko jamy stanowił jasnożół- ty piasek. W grobie znaleziono przepalone kości jedne­ Zawartość: 1. Szpila trąbkowata o kolankowato wy- , go osobnika (ab. 1). giętym trzonku, długość 8,9 cm, długość główki 4,1 cmy (ryc. 10:1). 2. Brzytwa brązowa, długość 7,3 Cm (ryc. 10:2). Zawartość: 7. 9 fragmentów' ceramiki, w tym: 8 frag­ 3. 9 fragmentów ceramiki, brzuśće (tab. 2, ryc. 10:3, 4, mentów brzuśca i 1 fragment przydenny (tab. 2). 5). 4. 1 łuszczeń jednostronny dwubiegunowy (tab. 3, ryc. V 10:6). Grób 6 — ciałopalny jamowy. Wystąpił w arze 0 ćwA. Zarys jamy grobowej na głębokość 25 cm od po­ Grób 8 — szkieletowy (szkielet uległ całkowitemu wierzchni ziemi przypominał kształtem koło o średnicy rozkładowi). Obiekt znajdował się w arze 0 ćwA i wko­ 85 cm; w profilu nawiązywał do niecki, której głębo­ pany był w calec. Zarys jamy grobowej uchwycono na G R Ó B Nr 45 0 2 0 4 0 1 -M. _I--1 ■■ -i

WYROBY BRYZOWE I. SZPILA OC44ATA 2 NARAMIENNIK 3. PIERŚCIONEK 4.SptRALKI 5. SZPILA UafcOWATA b. D IA D EM Z SZPILA UCMATA 8 . SZPILA ZOtfcdWKA ROZKLEPANA 9 . SZPILA Z ćafcdWKA ROZKLEPANA 40. SZPILA UCHATA ' II. &RANSOLCTA <2. KOLKO -0. Kt$fcKO 14. FRAGMENT SZPILI 15. SZPILA CZOPOWATA 46.SPIRALKA 17. NITY 18. OWA PIERŚCIONKI 18. SZPILA OCNATA 2tX SZPILA Z GŁÓWKA ROZKLEPANĄ - KOŚCI

R yc. 7. Borek. woj. Abb. 7. Borek, Woiw.

9 Fontes t. 36 .i

1

\ i i i I

1 (1-5), 2 (6-10), 3 (11. 12), brązowe, ceramiczne 1 krzemienne z grobów: woj. kaliskie, stanowisko 1. M ateriały Pyc. 8 B erek , 4 (13-16) (1 - 5), 2 (6-10), 3 (U, 12)» Bronze-, Keramik- und Feuerstelniunde aus den Gräbern: 1 Abb. 8. Borek, Woiw. Kalisz, Fst. 1. Rvc 9 Borek, wojr kaliskie, stanowisko 1. Materiały brązowe 1 ceramiczne z grobu 8 y Abb. 9. Borek, Woiw. Kalisz, Fst, i. Bronzefunde unid Keramik aus dem Grab % Tabela 1

Zestawienie wyników analizy antropologicznej materiałów kostnych z Borku (tabelę sporządzono na podstawie analizy szczątków kostnych opracowanych przez dr. B. Łuczaka)

Nr Liczba Rodzaj pochówka Uwagi grobu osobników Płeć Wiek 1 ciałcpalny-jamowy 2 ? Inf. II/Juv zniszczony 9 9 2 ciałopalny-jamowy 2 mężczyzna 25 - 30 lat zniszczony 9 ? 3 ciałopalny-jamowy 1 ? ? 4 ciałopalny-jamowy 2 ? 6 lat mężczyzna 40 - 45 lat 5 ciałopalny-jamowy 1 ? 3 -4 lata 6 ciałcpalny-jamowy 1 mężczyzna? 25 - 30 lat 7 szkieletowy •1 ' ? 25 - 35 lat 8 szkieletowy 1 ? ? 9 ciałopalny-jamowy / 1 ? 1 0 - 12 lat ? ? 10 ciałopalny-jamowy / / 1 wśród kości ludzkich kilka fragmentów przepalonych kości zwierzęcych 11 ciałopalny-jamowy / i 7 Inf. I 12 ciałopalny zc śladami trumny 1 ? 7 13 ciałopalny 11 kobieta 20 - 30 lat przepalone kości ludzkie znajdowały szkieletowy mężczyzna '50 - 60 lat się na poziomie kości nicspalonych szkieletowy kobieta 40 - 50 lat szkieletowy 7 20 - 25 lat szkieletowy ? 25 - 35 lat szkieletowy ? 50 - 60 lat szkieletowy ? 30 - 40 lat szkieletowy 7 30 - 40 lat szkieletowy 7 dorosły szkieletowy ? 1 0 - 12 lat szkieletowy 7 5 - 6 lat 14 ciałopalny-jamowy 1 ? ? głębokości 70 cm od powierzchni ziemi. Kształtem zbli­ średnica otworu 1,5 cm (ryc. 12:3). 4. Szpila brązowa żony był do owalu o wymiarach 75X -0 cm- Obiekt zo­ o główce w postaci tarczki spiralnej, długości szpili rientowany był po linii N-S z odchyleniem na E (ryc. 9,7 cm, średnica tarczki 1,5 cm (ryc. 12:4). 5. 4 fragmen­ 4:3). Wypełnisko jamy grobowej stanowił jasnożółty ty okuć od pasa zdrutu płasko-wypukłego. 6. 124 frag­ piasek. menty ceramiki, w tym: 14 fragmentów brzegów, 108 fragmentów brzuśców i 2 fragmenty przydenne (tab. 2, Zawartość: 1. Szpila tulejowata; na główce widnieją po­ ryc. 12:5, 6). 7. 39 przedmiotów krzemiennych (tab. 3), dłużne linie poprzedzielane rzędami poprzecznych i ukoś­ w tym: 9 wiórów, 9 odłupków, 20 odpadków i 1 krępy, nych linii, długość szpili 40,0 cm, średnica otworu tu­ masywny, retuszowany mocnym retuszem drapacz (ryc. lejki 9,8 cm ,ryc. 11:1). 2. 6 fragmentów ceramiki, w tym: 3 fragmenty brzegów i 3 fragmenty brzuśców (tab. 2, Grób 10 — ciałopalny jamowy. Obiekt znajdował się ryc. 11:2, 3; 16:2, 3). w arze 0 ćwB. Zarys jamy grobowej kształtu owalnego Grób 9 — ciałopalny jamowy. Obiekt znajdował się o wymiarach 225X80 cm wystąpił na głębokości 30 cm w arze 0 ćwB. Owalny zarys jamy grobowej o wymia­ od powierzchni ziemi i był zorientowany po linii N-S rze 220X80 cm uchwycono na głębokości 30 cm od po­ z odchyleniem na N-W. W profilu grób przypominał wierzchni ziemi, był on zorientowany po liniiN-S. W płytką nieckę o głębokości 14 cm (ryc. 6:1). Wypełnisko profilu przypominał nieckę o głębokości 50 cm. W gro- jamy stanowił jasnożółto-brązowy piasek. W grobie zna­ biena głębokości 40 - 50 cm znajdowały się kamienie, leziono przepalone kości jednego osobnika, (tab. 1). które ułożone były wzdłuż linii E-W (ryc. 5:1). Wypeł­ Zawartość: 1. Szpila o główce rozklepanej i zawiniętej nisko jamy stanowił jasnożółto — szary piasek. Ozdoby w uszko, wykonana z masywnego drutu, długości szpili brązowe wchodzące w skład wyposażenia grobowego 13,6 cm, średnica drutu 0,4 cm (ryc. 10:8). 2. 10 frag­ znajdowały się poza zarysem jamy grobowej. W gro­ mentów ceramiki — brzuśce (tab. 2). 3. 9 przedmiotów bie znaleziono przepalone kości ludzkie jednego osob­ krzemiennych (tab. 3), w tym: 3 odłupki i 6 odpadków. nika (tab. 1). Zawartość: 1. Bransoleta wykonana z cienkiego, płasko- Grób 11 — ciałopalny jamowy. Obiekt znajdował się -wypukłego pręta, o końcach założonych na siebie, or­ w arze 0 ćw.B. Na głębokości 30 cm od powierzchni zie­ namentowana grupami pionowych linii rytych, średnica mi wystąpił zarys jamy grobowej przypominający owal otworu wewnętrznego 4,0 cm, średnica otworu zew­ o wymiarach 250X95 cm, zorientowany po linii N-S, nętrznego 4,4 cm (ryc. 12:1). 2. Ozdoba 3-zwojowa z cien­ z odchyleniem na N-W. zarys jamy grobowej przypomi­ kiego drutu brązowego, o przekroju płasko-wypukłym, nał prostokąt o głębokości 40 cm (ryc. 5:2). Wypełnisko średnica otworu 1,3 cm (ryc. 12:2). 3. Ozdoba 2-zwojo- stanowił jasnożólty-brązowy piasek, w grobie znalezio­ wa z cienkiego drutu brązowego o przekraju okrągłym, no szczątki jednego osobnika (tab. 1). Ceramika w zespołach w Borku Ułamki naczyń j Ułamki brze­ Łącznie ceramiki umożliwiające gów naczyń Ułamki brzuśców naczyń nie umożliwiające odtworzenie formy nie umożli- w grupach tcchnolo- wiające ze zdobieniami —odmiany odtworzenie Części Obiekty Razem Razem formy Razem przyden- bez Razem I II III IV V IV ze zdo­ ne bez zdobień A B bienia­ a b c d e f g h i j k 1 m n C mi zdo­ bień a Z pow. stanowiska 3 1 2 3 10 44 44 1 3 2 5 2 3 1 297 314 Z warstwy wykopu 8 3 2 9 10 341 26 377 3 2 18 1 81 82 6 3 6 5 6 5 3 1 Wkop 1 2 .1 704 742 15 22 690 145 857 1 1 4 4 1 2 17 20 2 10 17 27 Wkop 2 2 2 Jama 1 4 4 1 7 7 Jama 2 5 5 3 2 5 1 Grób 1 1 1 1 1 1 1 Grób 2 2 2 1 16 2 1 3 1 Grób 3 21 23 2 6 1 24 1 1 Giób 4 1 2 1 3 3 Grób 5 1 2 3 1 4 4 Grób 7 9 9 8 1 9 Grób 8 9 9 4 5 9 2 2 1 1 Grób 9 3 3 4 2 6 14 14 1 1 1 1 Grób JO 1 1 2 100 108 2 24 97 3 124 1 9 10 5 Grób 11 5 5 5 10 Grób 12 1 25 26 1 30 31 9 9 7 Grób 13 1 1 5 5 2 9 62 62 66 2 Grób 14 2 2 68 6 6 Razem ¡13 8 8 1 4 1 * 1 5 1 2 1 7 j 32 | 160 | 161 |10 1 * 1 9 1 3 1 io 1 14 1 8 1 3 i 3 i 1 1 ' 1 5 1 1 i 2 1 1 1 1286 1 1358 1 31 1 59 i 1296 997 1 SS9 woj kaliskie, stanowisko 1. Materiały brązowe, ceramiczne 1 krzemienne z grobów: 7 (1 - 6), 6 (7), 10 (8). 11 (9) RyC’ °10. Borek, Woiw- Kalisz, Fst. l. Bronze-, Keramik- und Feuersteinfunde aus den Gräbern 7 (l - 6), 6 (7), 10 (8), 11 (9)

Rvc 12. Borek. woj. kaliskie stanowisko l. Materiały brązowe, ceramiczne . , Abb 12. Borek, Woiw. Kalisz, Fst. 1. Bronze-, Keramlk- und Feuerstcł^ l im ienne : ^ uiniunae aus den Gr : 9 (1 - 7), 13 (8 - 9) ~ 7), 13 (8 - 9) Tabela 3 wnętrznej 1,1 cm i zewnętrznej 1,8 cm. 2. 52 fragmenty ozdób spiralnych z drutu o przekroju płasko-wypukłym Przedmioty krzemienne z grobów w Borku o szerokości 0,1 cm, tzw. salta leone. 3. Szpila igłowata o prostym trzonku, długość 10 cm, średnica drutu 0,3 1 (ryc. 13:1). 4. Fragment złamanej szpili(?). 5. 4-zwojowa ozdoba spiralna z drutu o przekroju płasko-wypukłym (pierścionek — znaleziony na kości palca, o szerokości drutu 0,2 cm. 6. 3-zwojowa ozdoba spiralna z drutu o przekroju płasko-wypukłym (pierścionek — znaleziony na kości palca), o szerokości drutu 0,2 cm (ryc. 13:2). 7. Kółko z drutu o przekroju okrągłym z założonymi Odpadki Rylec Odłupki Razem retuszowane Odłupki Łuszcznic Drapacze Wióry Wicrtniki retuszowane Nr Nr grobu końcami o średnicy wewnętrznej otworu 3,3 cm i zew­ j j Wióry 1 1 1 1 3 nętrznej 3,7 cm. Średnica drutu wynosiła 2 cm (ryc. 2 13:3). 8. Spiralka z drutu brązowego o przekroju płasko- 2 1 3 2 8 wypukłym. tzw. salta leone, długości 2 cm (ryc. 13:4). 4 1 1 2 9. 22 koliste guzy brązowe (w większości uszkodzone) 6 1 1 z cienkiej blachy, uformowanej stożkowato tak, że z jed­ 7 1 1 nej strony są wypukłe, a z drugiej wgłębione. Brzegi guzów uformowane są w ostre trójkąty, z których dwa 9 9 9 20 1 39 dłuższe zagięte są do wewnątrz; wysokość guzów 0,7 10 3 6 j 9 cm, średnica 0,8 cm, grubość blachy 0,05 cm (ryc. 13:5). 11 1 4 9 1 15 10. Kółko brązowe z okrągłego drutu z założonymi koń­ 12 4 2 11 6 23 cami o średnicy wewnętrznej otworu 3,4 cm, zewnętrz­ nej — 4,0 cm. (ryc. 13:6). 11. Szpila uchata o szablasto 13 7 17 19 1 1 1 45 wygiętym trzonu i płaskiej nieornamentowanej głów­ 14 2 1 1 1 I 3 ce. Długość szpili 16 cm, średnica główki 2,5 cm (ryc. 13:7). Zawartość: 1. Brązowa szpila z główką rozklepaną i za­ Skupisko 2 winiętą w uszko, wykonana z masywnego drutu, dłu­ 1. Naramiennik z tarczkami spiralnymi, o przekroju tar­ gość szpili 12,9 cm, średnica drutu 0,4 cm (ryc. 10:9). czek czworograniastym, a przekroju obręczy okrągłym. 2. 31 fragmentów ceramiki, w tym: 5 fragmentów brze­ Jedna tarczka posiadała średnicę 2,1 cm, zaś druga 2 cm; gów, 26 fragmentów brzuśców (tab. 2). 3. 15 przedmiotów z kolei średnica obręczy wewnętrznej wynosiła 5 cm, krzemiennych (tab. 3), w tym: 1 wiór, 4 odłupki i 9 od­ a zewnętrznej 5,6 cm (ryc. 13:8). 2. Bransoleta wykona­ padków oraz 1 wiór retuszowany. na z prętu o przekroju okrągłym, o końcach zachodzą­ Grób 12 — ciałopalny jamowy. Obiekt znajdował się cych na siebie, ornamentowana grupami linii rytych pio­ w arze IN ćw.D i IN ćw.C. Zarys jamy grobowej uchwy­ nowych i ukośnych. Średnica wewnętrzna bransolety cono na głębokości 40 cm od powierzchni ziemi. Obiekt wynosiła 3,7 cm, a zewnętrzna 4,4 cm (ryc. 13: 9). posiadał ślady drewnianej trumny o wymiarach 155X85 3. Szpila czopowata o wyodrębnionej tarczowatej głów­ cm (ryc. 6:2). Wypełnisko jamy grobowej stanowił ja- ce, zaopatrzona w stożkowaty kolec. Na tarczy widnie­ snożółto-brązowy piasek oraz nieliczne przepalone węgle je koło utworzone z punktów, wpisane w wirującą drzewne. W profilu grób przypominał kształtem nieckę gwiazdę, którą wyobraża grupa łuków. Gwiazda wpi­ o głębokości 25 cm. W grobie znaleziono szczątki jed­ sana jest w koncentryczne koła utworzone z punktów nego osobnika (tab. 1). i linii ciągłych. Pod tarczą główka ornamentowana jest dwoma grupami kół koncentrycznych utworzonych z li­ Zawartość: 1. Kółeczko brązowe z cienkiego drutu nii rytych, dwoma grupami ukośnych kresek układają­ o przekroju okrągłym i rozklepanych końcach zachodzą­ cych się w jodełkę oraz rzędem ukośnych nacięć. Trzo­ cych na siebie, średnica otworu wewnętrzego 0,5 cm, nek szpili ornamentowany jest rzędem linii podłużnych średnica otworu zewnętrznego 0,7 cm, średnica drutu 0,1 i dwoma rzędami linii falistych. Długość kolca 0,8 cm, cm (ryc. 11:4). 2. 2 nity bąrzowe o średnicy tarczek długość główki 1,5 cm, długość trzonka 35 cm (ryc. 0,8 cm (ryc. 11:5). 3. 9 fragmentów ceramiki — brzuśce 14:12). (tab. 2). 4. 23 przedmioty krzemienne (tab. 3), w tym: 4 wióry, 2 odłupki, 11 odpadków i 6 drapaczy (ryc. 11: Skupisko 3 6-11). Wszystkie drapacze zostały wykonane z odłup- 1. Diadem z cienkiej taśmy brązowej o długości 40 cm ków. 4 spośród nich to bardzo małe formy wykonane i szerokości 4,5 cm. Taśma posiada końce zawinięte drobnym retuszem (ryc. 11:8 - 11). 2 — to formy nieco w rurki (półtora zwoju). Diadem ornamentowany jest większe (ryc. 11:6, 7), przy czym jedna z nich — pod- wybijanymi liniami w postaci drobnych i większych krążkowa (ryc. 11:7) została wykończona drobnym re­ punktów. W centralnej części taśmy widnieje fragment tuszem, wchodzącym na boki narzędzia, zaś druga zo­ skośnego krzyża utworzonego z drobnych punktów. Sy­ stała wykonana przy użyciu mocnego retuszu (ryc. 11:6). metrycznie po obu stronach znajdują się dwa pionowe rzędy większych puktów przedzielone grupą drobnych Grób 13 — zbiorowy szkieletowo-ciałopalny. Obiekt puktów. Po obu stronach centralnego ornamentu wy­ znajdował się w arach 1N?1E ćwC i 1E ćwA. Grób stąpiły dwa rzędy większych punktów, przedzielone gru­ przypominał kształtem prostokąt o wymiarach 365X70 pą drobnych punktów. Taki sam ornament znajdował cm i uchwycono go na głębokości 55 cm od powierzchni się przy końcach diademu. Cała taśma pokryta była ziemi. Był on zorientowany po linii N-S z odchyleniem grupami poziomych drobnych punktów (ryc. 15:1). na N-W. Obiekt posiadał obstawę kamienną złożoną 2. Szpila uchata o szablasto wygiętym trzonku i małej z 4 kamieni, ułożonych w kształcie prostokąta (ryc. 7). nieornamentowanej główce. Długość szpili wynosiła Podczas eksploracji grobu wyróżniono 3 skupiska kości 16 cm, średnica główki 2 cm (ryc. 15:2). 3. Szpila o końcu zachowanych w bardzo złym stanie. Nie stwierdzono rozklepanym i zawiniętym w uszko, szablasto wygię­ porządku anatomicznego, kości były przemieszane (tab. 1). tym trzonku; długość szpili 16 cm (ryc. 15:3). 4. Szpila Zawartość: 1. 68 fragmentów ceramiki, w tym: 6 frag­ o końcu rozklepanym i zawiniętym w uszko, szablasto mentów brzegów, 62 fragmenty brzuśców (tab. 2). 2. 45 wygiętym trzonku, długość szpili 16,5 cm (ryc. 14:3). przedmiotów krzemiennych (tab. 3), w tym: 7 wiórów, 5. Szpila uchata o szablasto wygiętym trzonku i małej 17 odłupków, 19 odpadków i 1 podkrążkowy drapacz wy­ nieornamentowanej główce. Długość szpili 15 cm, śred­ kończony drobnym retuszem (ryc. 12:9). nica główki 1,2 cm (ryc. 15:4). 6. Szpila o końcu rozkle­ panym i zawiniętym w uszko, szablasto wygiętym trzon­ Skupisko 1 ku; długość szpili 12,5 cm (ryc. 15:5). 7. Szpila uchata 1. 3-zwojowa spiralka z brązowego drutu o przekroju o szablasto wygiętym trzonku; długość szpili 12,5 cm płasko-wypukłym o szerokości 0,2 cm o średnicy we­ (ryc. 14:5).

10 Fontes t. 36 Ryc. 13. BoreK, woj. oi.anuw.sKo i. Materiał brązowv z «« Abb. 13. Borek, Wolw. Kalisz, Fst. 1. Bronzefunde aus dem Grab 6‘wuu13 XJ

Grób 14 — ciałopalny jamowy. Obiekt znajdował się nieckiej i mogił kultury przedłużyckiej7 Z kolei bogate w arze IN ćwB. Zarys jamy kształtu owalnego o wy­ wyposażenie w wyroby brązowe jest cechą wyróżniają­ miarach 240X75 cm uchwycono na głębokości 30-35 cm. W profilu przypominał nieckę o głębokości 30 cm. Obiekt cą groby przypisywane kulturze przedłużyckiej8. zorientowany był po linii N-S z odchyleniem na N-W (ryc. 5:3). Wypełnisko jamy grobowej stanowił jasnożół- ty piasek. W grobie znaleziono szczątki jednego osob­ nika (tab. 1). ANALIZA MATERIAŁÓW Zawartość: 1. 8 fragmentów ceramiki, w tym: 2 frag­ menty brzegów i 6 fragmentów brzuśców (tab. 2). 2. 3 1. Ceramika przedmioty krzemienne, w tym: 2 wióry i 1 odłupek. Fragmenty naczyń ze stanowiska w Borku posiadają cechy dwóch kultur: trzcinieckiej i przedłużyckiej, jed­ nakże chronologicznie stanowią zespół zwarty i jedno­ CHARAKTERYSTYKA GROBÓW lity. W związku Ą {tym materiały ceramiczne omówiono łącznie. Wszystkie groby odkryte na cmentarzysku w Borku Materiał ceramiczny z cmentarzyska w Borku składa były pochówkami płaskimi. Szczątki zmarłych znajdo­ się z 1582 ułamków naczyń (tab. 2). Rozmaita jest przy­ wały się na głębokości od 30 do 35 cm (groby ciałopalne) datność jego składników. Ułamki nie umożliwiające re­ i od 50 do 70 cm (groby szkieletowe) od powierzchni konstrukcji form naczyń i bez zdobień nadają się do gruntu. Jamy grobowe w rzucie pionowym posiadały badań technologicznych. Jest to najliczniejsza grupa ma­ następujące kształty; wydłużonych owali — groby: 4 teriału ceramicznego (tab. 2, 4). (ryc. 3:1), 5 (ryc. 3:3), 7 (ryc. 4:2), 8 (ryc. 4:3), 9 (ryc. Większą, przydatność mają fragmenty, na podstawie 5:1), 10 ryc. 6:1), 11 ryc. 5:2) i 14 (ryc. 5:3); koliste — których nie da się wprawdzie odtworzyć kształtu na­ groby: 3 ryc. 3:1) i 6 (ryc. 4:1 oraz prostokątne — gro­ czyń, ale są one zdobione (tab. 2, 4). Największą war­ by: 12 (ryc. 6:2) i 13 (ryc. 7). W profilu przypominały tość mają całe naczynia i ułamki pozwalające zrekon­ niecki o głębokości od kilkunastu do kilkudziesięciu struować kształty pierwotne (tab. 2, 4). centymetrów. W grobach ciałopalnych posiadających za­ rys jam grobowych w kształcie wydłużonych owali (gro­ T a b e la 4 by: 4, 5, 10, 11, 14) spalone ko$ci ludzkie rozsypane były na całej długości. Można zatem przypuszczać, iż jamy Udział form całych i odtworzonych oraz ulamkówbez rekonstrukcji wykopane były na wzór grobów z pochówkami szkiele­ formy w materiale ceramicznym z cmentarzyska w Borku towymi. Wypełnisko jam grobowych, zarówno w pochów­ Ułamki kach ciałopalnych jak i szkieletowych stanowił jasnożółty Materiał Formy całe i jasnożółto-brązowy piasek. ceramiczny odtworzone bez rekonstiTikcji formy Razem W jednym z grobów ciałopalnych zachowały się ślady zdobione bez zdobień drewnianej prostokątnej trumny o wymiarach 155X85 cm, Liczba 32 73 1477 1582 wewnątrz której znajdowały się przepalone kości % 2,0 4,6 93,4 100 ludzkie. Z kolei pochówek szkieletowo-ciałopalny (grób 13) o długości 365 cm i szerokości 70 cm, głębokości około 1.1. Technologia 30 cm od powierzchni gruntu, posiadał prostokątną ob­ W ceramice z Borku można stwierdzić znaczące od­ stawę zbudowaną z czterech dużych polnych ¿Zamieni. mienności receptury tworzywa, wypału i opracowania Bardzo zły stan zachowania szczątków kostnych w tym powierzchni naczyń. Materiał jest dość liczny, by usta­ grobie i ich przemieszanie nie pozwala na przeprowa­ lić, które z tych różnic można uznać za istotne. Określo­ dzenie dokładnych analiz antropologicznych. no podstawowe przedziały zmienności technologicznej, Żmarli pochowani w grobach szkieletowych (groby charakterystyczne dla badanego zbioru. Wykaz cech wy­ 7, 8) prawdopodobnie ułożeni byli w pozycji skurczo­ twórczych w materiale z Borku i ogólne dane o ich fre- nej, na co może wskazywać niewielki zarys jam grobo­ wych. Tabela 5 Oś podłużna większości omawianych obiektów zorien­ towana była po linii N-S, w niektórych wypadkach Grupy technologiczne w materiale ceramicznym z cmentarzyska z niewielkim odchyleniem na N-W. w Borku Gtfóby posiadały bogate wyposażenie. Najczęściej wy­ Grupy stępującą grupą zabytków była ceramika w postaci AB C Razem ■fragmentów naczyń intencjonalnie rozbitych i wrzuco­ technologiczne . nych do jam grobowych. Ma to związek ze znaną po­ Liczba 59 1296 227 1582 wszechnie regułą obrzędowego tłuczenia naczyń j^dczas % 3,7 82,0 14,3 100 sypania mogił u ludności kultury trzciniećfeiej8. W skład darów grobowych wchodziły także ozdoby meta­ kwencji przedstawia ryc. 26. Analiza 1582 ułamków na­ lowe wykonane z brązu i przedmioty krzemienne. czyń doprowadziła do wydzielenia trzech grup technolo­ Podsumowując powyższą charakterystykę należy gicznych: A-C. stwierdzić, że pochówki z cmentarzyska w Borku, zwy­ Grupa A. Tworzą ją ułamki naczyń z tworzywa czajem składania zmarłych i formą grobu nawiązują do o licznej domieszce piasku i drobnoziarnistego tłucznia płaskich pochówków znanych z nekropoli kultury trzci- 1 B. Gedlga, Starszy okres epoki brązu na zachodnich ziemiach polskich w zasięgu, kultury „przedłużyckiej’’, [w:] » A. Gardawski, Plemiona kultury trzcłnłecktej w Pol- Prehistoria ziem Polskich, t. III, 1978, s. 175-178. sce, „Materiały Starożytne’*, t. V, 1959, s. 80. 8 B. Gedlga, op. clt., s. 148. Tabela 6 Udział motywów zdobniczych ceramiki z cmentarzyska w Borku Motywy zdobnicze a b c d e f g h i j k 1 m n Razem Liczba 10 3 10 10 14 8 4 3 1 1 5 1 2 1 73 % 13,7 4,1 13,7 13,7 19,2 10,9 5,5 4,1 1,4 1,4 6,8 1,4 2,7 1,4 100

skalnego (do 0,5 mm średnicy). Przełomy ceramiczne są ceramiki z Boi'ku. Są to jedynie 32 naczynia (tab. 4) od­ jednobarwne (brunatne i ciemnopopielate) i dwubarw- tworzone względnie dokładnie. Całość zbioru podzielono ne (brunatno-ciemnopopielate). Posiadają gładkie i szorst­ na pięć typów naczyń (I — naczynia esowate, II — na­ kie powierzchnie zewnętrzne o barwach żółtobrunatnej czynia z szyjką cylindryczną, III — naczynia z cylin­ i brunatnej. Z kolei powierzchnie wewnętrzne są gład­ dryczną szyjką i brzegiem tulipanowato wygiętym na kie i szorstkie o żółtobrunatnej, ciemnopopielatej i bru­ zewnątrz, IV — misy, V — kubki — ryc. 19). Ponadto natnej barwie. wyróżniono naczynia sitowate, które oznaczono jako Grupa B. W skład wchodzą ułamki naczyń z ma­ typ VI. Proporcje udziału poszczególnych typów przed­ sy ceramicznej o domieszce średnioziarnistego tłucznia stawia tabela 7. skalnego (od 0,6 do 1 mm średnicy), czasem z piaskiem 0 drobnej granulacji. Na zewnętrznej powierzchni wi­ 1.4. Klasyfikacja typologiczna Zróżnicowanie kształtów naczyń stwarza możliwość doczne są liczne spękania. Przełomy ceramiczne są jed­ syntetycznego opisu zbioru. Sprowadza się to do uzu­ nobarwne (głównie ciemnopopielate, brunatne i ceglaste) 1 dwubarwne (ceglasto-ciemnopopielate i fcrunatno-ciem- pełnienia przedziałów klasyfikacji .formalnej odpowia­ nopopielate). Przeważają nad gładkimi i chropowatymi dającymi im cechami zdobnictwa i charakterystyki tech­ nologicznej. powierzchnie zewnętrzne szorstkie o barwach żółtobru- natnych i brunatnych. Powierzchnie wewnętrzne są Typ I. Tworzą go formy o profilu esowatym. W cera­ gładkie i szorstkie o żółtobrunatnych, brunatnych i ciem- mice z Borku jest to najliczniejszy typ. Naczynia nale­ żą do ceramiki o domieszce średnioziarnistej i grubo­ nopopielatych barwach. Grupa C. Zaliczamy do niej fragmenty naczyń ziarnistej, o powierzchni gładkiej (ryc. 16:1) lub chropo- waconej. Jedynymi motywami zdobniczymi są guzki z tworzywa o licznej domieszce tłucznia skalnego o gra­ z wklęsłymi wierzchołkami (ryc. 16:2, 3) i listwy pla­ nulacji powyżej 1 mm średnicy i małej ilości piasku. Występują w niej przełomy jednobarwne (ceglaste, bru­ styczne karbowane odciskami palca (ryc. 16:4). Krawę­ natne i ciemnopopielate) i dwubarwne (ceglasto-ciemno­ dzie tych naczyń są z reguły zgrubiałe i lekko ścięte popielate). Posiadają powierzchnie zewnętrzne głównie (ryc. 18:5), na ich powierzchni występują charaktery­ chropowacone a także szorstkie i gładkie o barwach styczne spękania. żółtobrunatnej i brunatnej. Powierzchnie wewnętrzne są gładkie i szorstkie o żółtobrunatnej, brunatnej i ciem­ Tabela 7 nopopielatej barwie. Spośród materiału pochodzącego z Borku najliczniej Zróżnicowanie typów ceramiki z cmentarzyska w Borku reprezentowana jest grupa B (tab. 5). Typy I II III IV V VI Razem 1.. Zdobnictwo Liczba 13 4 1 5 2 7 32 o Zdobione ułamki naczyń stanowią stosunkowo nie- % 40,6 12,5 3,1 15,6 6,3 21,9 o wielką część materiału ceramicznego (tab. 6). W s i tworzą zbiór pozwalający dość dokładnie opisać zróżni­ cowanie ornamentów. Wśród materiałów posiadających Typ II. Umieszczono w nim naczynia z cylindryczną ornamentowane ścianki wyróżniono następujące motywy szyjką. Ceramika ta posiada domieszkę średnio- i gru­ zdobnicze, utworzone z: a — poziomych linii rytych boziarnistą, z reguły jest nieornamentowana (ryc. 16:6). (ryc. 17:6), b — poziomych linii rytych współ występu­ jedynym wątkiem zdobniczym jaki wystąpił była dookol- jących z rzędami ukośnych nakłuć (ryc. 17:7, 8, 9), c — na listwa plastyczna karbowana odciskami palca (ryc. dookolnych żłobków (ryc 9:5), d — żłobków pionowych 17:1). (ryc. 17:10), e — ornamentu tekstylnego (ryc. 18:5), f — Typ III. Zaliczamy do niego naczynia z szyjką cylin­ dookolnych listw plastycznych (ryc. 18:1, 2), g — do­ dryczną i brzegiem tulipanowato wygiętym na zewnątrz. okolnych listw plastycznych karbowanych odciskami Naczynia tego typu były nieornamentowane i posiadały palca (ryc. 18:3,4), h — guzów stożkowatych, i — gu­ domieszkę drobnoziarnistą (ryc. 17:2). zów z wklęsłym wierzchołkiem (ryc. 16:2, 3), j — ple­ Typ IV. Tworzą go misy stożkowate, bardzo nieliczne, cionki (ryc. 18:4), k — ucha wyjątkowo, z uwagi na reprezentowane na stanowisku w postaci ułamków na­ trudności w umieszczeniu ich w odpowiednim miejscu czyń. Były one nieornamentowane i posiadały domiesz­ tabelarycznego zestawienia, wpisano do grup ornamen- kę drobnoziarnistego tłucznia (ryc. 17:4). tów ryc. 17.5), 1 żłobków pionowych i poziomych Typ V. Jest to zbiór dwóch kubków. Pierwszy z nich (ryc 12:6), m półkolistych linii rytych (ryc. 12:5), n — — to forma ostroprofilowana z cylindryczną szyjką. Jest poziomych linii rytych z rzędami drobnych okrągłych on zaopatrzony w taśmowate ucho i wyodrębnione płas­ nakłuć (ryc. 18:9). kie dno. Wymiary: wysokość 9,5 cm, średnica otworu 7,2 cm, grubość ścianki 0,5 cm, średnica dna 4,5 cm (ryc. 1.3. M o r f o logia 17:5). Podobnie drugi kubek jest formą ostroprofilowaną czvńaf^ »nty “m°zhwiawce odtworzenie kształtów na- z cylindryczną szyjką lekko wychyloną na zewnątrz, czyn i egzemplarze kompletne stanowią niewielką część z wyodrębnionym płaskim dnem i taśmowatym uchem. 1-3. 6 > m

4, 5 2 cm

Materiał ceramiczny z: powierzchni i warstwy (1, 4-6) oraz grobu 8 (2-3) Hyc. 16. Borek, woj. kaliskie, stanowisko • ^ aus def oberfläChe und aus der Kulturschicht (1, 4-6) und aus dem 16. B orek, Wolw. K a lte , Fat. 1. Keramisches w Grab „ (2. 3)

stanowisko l. Materiał ceramiczny z powierzchni 1 z warstwy Ryc. 18. Borek, woj. kaliskie, Keramisches Material aus der Oberschicht und aus der Kulturschicht Abb. 18. Borek, Woiw. Kalisz, Fst. 1* H ^°htes t. 38 budowę można łączyć z typem Dąbrowa-Radliczyce13. Dokładne określenie chronologii tych wytworów jest utrudnione ze względu na dużą rozpiętość ich datowa­ nia 14. Szpile uchate licznie reprezentowane są w obrębie kul­ tury przedłużyckiej. Szpilę uchatą z Borku o szablasto wygiętym trzonku i płaskiej, ornamentowanej zna­ kiem gwiazdy, tarczowatej główce (ryc. 8 :1) możemy za­ liczyć do typu A wydzielonego przez H. Segera i dato­ wać na schyłek II okresu epoki brązu — BBc15. Do tego samego typu należą okazy znalezione w grobie 13, a więc: szpila o nieornamentowanej, tarczowatej głów­ ce (ryc. 13:7), dwie szpile posiadające małe, nieornamen- towane, tarczowate, silnie zgrubiałe główki (ryc. 15:2,4) oraz szpila pozbawiona główki (ryc. 14:5). Inna szpila uchata pochodząca z omawianego stanowiska, posiadają­ ca stożkowatą główkę (ryc. 9:3) jest typową ozdobą wy­ stępującą w kulturze przedłużyckiej i można ją datować na II lub początek III okresu epoki brązu — BC - BD l0. Ostatnia ze szpil uchatych o kolankowato wygiętym .trzonku i trąbkowatej główce jest ozdobą charaktery- styczną dla III okresu epoki brązu; wiąże się ją Ryc. 19. Idealne typy naczyń na stanowisku 1 w Borku z wczesną fazą kultury łużyckiej 17. Abb. 19. Borek, Woiw. Kalisz, Fst. 1. Ideale Gefasstype Liczne występujące na cmentarzysku szpile o głów­ kach rozklepanych i zawiniętych w uszka (ryc. 8:14; Wymiary: wysokość 7,5 cm, średnica otworu 8 cm, gru­ 10:8, 9), z uwagi na dużą rozpiętość czasową występowa­ bość ścianek 0,7 cm, średnica dna 5 cm. W naczyniu nia, nie mogą być precyzyjnymi wyznacznikami chrono­ znaleziono niewielkich rozmiarów kamień granitowy ze logicznymi. Jedynie ze względu na ich masywność, a W śladami gładzenia. niektórych przypadkach szablasto wygięty trzonek (ryc. Typ VI. Stanowią go bardzo drobne fragmenty naczyń 15:3, 5; 14:3), szpile te możemy ogólnie datować na II sitowych, posiadające domieszkę drobnoziarnistego tłucz­ okres epoki brązu. nia (ryc. 18:10). Podobnie szpila w główce w postaci tarczki spiralnej (ryc. 12:4) może występować zarówno we wczesnej epo­ 1.5 Charakterystyka zbioru ce brązu jak i we wczesnej epoce żelaza. Jednakże ma­ Przystępując do analizowania przedstawionych powy­ łe rozmiary tarczki szpili z Borku różnią ją od szpil żej materiałów należy podkreślić niedostateczny stan tego rodzaju pochodzących z wczesnej epoki żelaza. badań nad kulturą trzciniecką i przedłużycką na tere­ Do typowych ozdób wiązanych z kulturą przedłużyc­ nie Wielkopolski. Z kulturą trzciniecką (grupa łubień­ ką zaliczane są szpile z główką czopowatą i tułejowatą. ska) można łączyć jedynie naczynia typu I, z charak­ Okazy pochodzące z cmentarzyska w Borku mają oko­ terystycznymi spękaniami na powierzchni oraz pogru­ ło 40 cm długości i są bogato ornamentowane. Szpila bionymi i ukośnie ściętymi brzegami. Naczynia te sta­ czopowata posiada wyodrębnioną tarczowatą główkę, nowią najbardziej rozpowszechnioną formę w obrębie zaopatrzoną w stożkowaty kolec. Na tarczy widnieje wyżej wymienionej kultury 9. Mniej liczne naczynia ty­ koło utworzone z punktów, wpisane w wirującą gwiaz­ pów II, III i V mają odpowiedniki zarówno w kulturze dę. Gwiazda zaś wpisana jest w koncentryczne koła przedłużyckiej i trzcinieckiej. Z tą pierwszą można łą­ utworzone z punktów i linii ciągłych. Również pod tarcz­ czyć naczynia posiadające ornament tekstylny10. Z ko­ ką i na trzonku szpili widnieje ornament kół koncen- lei ceramika typu IV i VI prawdopodobnie mieści się tyrcznych, linii podłużnych, falistych i ukośnych nacięć, w typie 7 i 11 wyróżnionym dla kultury trzcinieckiej układających się w jodełkę (ryc. 14:2). Szpilę tę może­ przez A. Gardawskiego n. my datować na środkową część II okresu epoki brązu — BB2. Z kolei szpila o główce tulipanowatej ornamento­ 2. Przedmioty brązowe wana liniami podłużnymi, poprzedzielanymi rzędami po­ Wśród wyrobów brązowych odkrytych na stanowisku przecznych i ukośnych linii rytych (ryc. 11:1), datowana w Borku znajdujemy okazy przypisywane kulturze jest na schyłek II lub początek III okresu epoki brązu •— przedłużyckiej i trzcinieckiej. BC - BD i znana jest z inwentarzy kultury przedłużyc­ Do często spotykanych w tych kulturach przedmiotów kiej 10. brązowych należy zaliczyć naramienniki o podwójnych Ostatnim rodzajem szpil, jaki wystąpił na cmentarzy- tarczkach spiralnych. W przypadku naszych okazów in­ teresujący jest fakt, że tarczki wykonane zostały z drutu »3 w. B1 a j e r, pomorskie naramienniki i nagolenniki z tarczkami spiralnymi, „Materiały Zachodniopomorskie”, o przekroju prostokątnym, co zdaniem A. Gradawskiego t. XXV, 1979, S. 55. “ A. Gardawski, K. Wesołowski, Zagadnienia r»C' stanowi o ich wyprodukowaniu przez ludność kultury tulurgll kultury trzcinieckiej w świetle „skarbów” brązowych trzcinieckiej *2. Naramienniki z Borku, ze względu na z Drutowa, pow. Puławy i Rawy Mazowieckiej, „Materiały S tarożytne” , t. I, 1956, s. 81. M. G e d 1, op. cit., s. 29. 0 A. G a r cl o w s k 1, op. clt., s. 95. 10 Tamże, s. 30. . 10 M. G e cl 1, Kultura przedluiycka, 1973, s. 62. ” j . Kostrzewski, Wielkopolska w pradziejach, w yd. 2> 11 A. Gardawskl, op. cit., s. 95. 1955, s. 100. 12 T am że, s. 101. i« m . G e d 1, op. cit., s. 2o. 10 Tamże, sż 35. Ryc. 21. Borek, woj. kaliskie, stanowisko 1. Materiał krzemienny z w arstw y Abb. 21. Borek, Woiw. Kalisz, Fst. 1. Feuersteinmaterlal aus Ryc. 20. Borek, woj. kaliskie, stanowisko 1. Materiał krzemien­ der Kulturschicht ny z badań K. Dąbrowskiego (1-7), z badań powierzchniowych (8-9) i z warstwy (10 - 25) Abb. 20. Borek, Woiw. Kalisz. Fst. 1. Feuersteinmaterial aus den Forschungen von K. Dąbrowski (1 - 7), aus der Oberfläche linii utworzonych z wybijanych od wewnętrznej stro­ (8 - 9) und aus der Kulturschicht (10 - 25) ny drobnych punktów (ryc. 1:1), można datować na środkową fazę II okresu epoki brązu — B2. Swoją orna­ fku, była szpila igłowata (ryc. 13:1), charakteryzująca mentyką nawiązuje on do diademów znanych z kultu­ się występowaniem podłużnego ucha. Grubość drutu, ry przedłużyckiej20. z którego wykonana oraz jej duże rozmiary przema­ wiają raczej za traktowaniem jej jako szpili, a nie igły. ) 3. Przedmioty krzemienne Kółka i ozdoby spiralne wykonane z brązowego drutu (ryc. 12:2, 3; 14:1; 13:2) używane jako ozdoby przepasek czołowych, zawieszki łub pierścionki (dwa okazy znale­ 3.1. Materiały z powierzchni zione w grobie 13, znajdowały się na paliczkach rąk) Materiały krzemienne były znajdowane na tym sta­ pospolicie występują w okresie brązu zarówno w kul­ nowisku już wcześniej. Zostały one wstępnie opubliko­ turze przedłużyckiej jak trzcinieckiej. Datowanie ich na wane przez E. Dąbrowskiego2l. Z uwagi na duży sto­ II okres epoki brązu opiera się głównie na współwystę- pień zniszczenia stanowiska bliższa lokalizacja tych ma­ powaniu z innymi ozdobami. teriałów krzemiennych jest niemożliwa. E. Dąbrowski Podobnie bransolety wykonane z drutu o przekroju pisał o występujących na stanowiskach w miejscowości okrągłym, czasami ornamentowane grupami poprzecz­ Borek trzech grocikach trzoneczfc&watych (ryc. 20:1), nych i ukośnych linii (ryc. 13:9) należą do ozdób mało przekłuwaczu (ryc. 20:2), skrobaczach (ryc. 20:3), drapa­ charakterystycznych przy wyznaczaniu chronologii. czach (ryc. 20:5, 6), zbrojnikach półtylcowych (ryc. 20:4, Dość interesującymi znaleziskami z cmentarzyska w 7) i trapezowatych, grociku sercowatym i nieokreślonej Borku są także fragmenty brązowych okuć od pasa w publikacji ilości rdzeni i okrzesków. E. Dąbrowski nie (ryc. 8:2), brązowa brzytwa (ryc. 10:2), datowana na III określił również surowca, z którego były wykonane pre­ okres epoki brązu oraz guzy (ryc. 13:5) i nity (ryc. 11:5), zentowane przez niego materiały krzemienne. Warto które należy traktować jako ozdoby odzieży. podkreślić, że E. Dąbrowski stwierdził wśród opracowa- Diadem wykonany z cienkiej taśmy brązowej o dłu­ gości 40 cm i średnicy 4,5 cm ornamentowany znakiem 50 Tamże, s. 43 - 46. ukośnego krzyża oraz grupami podłużnych i pionowych Sł L. J. Łuka, E. Dąbrowski, op. cit., s. 5 - ^ Ryc. 22. Borek, woj. kaliskie, stanowisko 1. Materiał krzemienny z w a rstw y Abb. 22. Borek, Woiw. Kalisz, Fst. 1. Feuersteinmaterial aus der Kulturscnicht Ryc. 23. Borek, woj. kaliskie, stanowisko 1 . Materiał krzemienni z w arstw y nych materiałów schyłkowopaleolityczne, mezolityczne Abb. 23. Borek, Woiw. Kalisz, Fst. 1. Feuersteinmaterial ^ s der Kulturschicht i neolityczne elementy kulturowe, które były przez nie­ go wiązane z kulturą ceramiki sznurowej. Osobną grupę stanowią przedmioty krzemienne uzy­ nika (ryc. 20: 14). Znaleziono też 3 odpadki rylcotf' skane w wyniku badań powierzchniowych, przeprowa­ cze, powstałe przy produkcji zbrojników (ryc. 20* dzonych w ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski. 10, 11, 12). Wśród nich odkryto między innymi: 2. 16 drapaczy (ryc. 21), w tym: 7 drobnych drapaczy 1. drobny jednopiętrowy rdzeń wiórowy z krzemienia wiórowych i odłupkowych o zakolnych drapiskac^ bałtyckiego, najprawdopodobniej mezolityczny (ryc. 2 0 : (ryc. 21: 4, 9), z których 2 miały retuszowane boM 9), o półkolistej odłupni i przygotowanej pięcie, ze (ryc. 21: 4, 9); 4 drapacze podkróżkowe (ryc. 21: 1, 1*' śladami prawcowania. 12, 13), 2 duże, odłupkowe drapacze o zakolnych dra' 2. krępy drapacz wiórowy (ryc. 2 0 : 8), wykonany z ma­ piskach (ryc. 21: 3, 10), 1 smukły drapacz wiórowi sywnego wióra odbitego z rdzenia jednopiętowego; o delikatnie wykonanym drapisku i retuszu bokó^ drapisko jest niskie i łukowate. (ryc. 21: 15), przy czym ciekawe jest, że drapisk^ 3.2. Materiały z badań wykopaliskowych zostało wykonane w części piętkowej, 2 drapacz^ Materiały uzyskane w wyniku badań wykopaliskowych 0 wysokich drapiskach: łódkowatym (ryc. 2 1 : 2) można podzielić na dwie zasadnicze grupy: materiały po­ 1 pyskowatym (ryc. 21: 13). chodzące z warstwy kulturowej i materiały pochodzące . 6 skrobaczy i narzędzi zgrzebłowatych, w tym 3 ma' z zespołów zwartycfe. sywne, dość małe skrobacze o lekko zakolnych dra' piskach (ryc. 20: 21, 22; 22: 10), 2 drobne skrobacze» 3.2.1. Materiały z warstwy wykonane techniką delikatnego retuszu (ryc. 20: 20' — zalegały w warstwie sięgającej do 35 cm od po­ 24), 1 narzędzie zgrzebłowate, wykonane z masywnej wierzchni gruntu i tworzyły bezkrzemienicowy układ róż­ wióra ryc. 20: 23). 4 nych elementów kulturowych. Znaleziono następujące 1 grocik sercowaty o trójkątnym kształcie z w k lę s ło przedmioty krzemienne: podstawą (ryc. 20: 19). I. Narzędzia — 39 egzemplarzy 5. 3 narzędzia rdzeniowe — 1 egzemplarz bardzo duża! 1. 6 zbrojników i ich fragmentów: zbrojnik lancetowaty formy ciosakowatej (ryc. 22: 2), i 2 mniejsze form/ (ryc. 29: 13), 2 niskie trapezy (ryc. 20: 17, 18), 2 wy­ ciosakowate (ryc. 22: l, 3). sokie trapezy (ryc. 20: 15, 16) oraz 1 fragment zbrój- 6. 5 wiórów retuszowanych i ich fragmentów (ryc. 22* Ryc. 25. Borek, woj. kaliskie, stanowisko 1. Materiał krzemienny ze „składziku” (1-6) i z warstwy (7 - 8) Abb. 25. Borek, Woiw. Kalisz, Fst. 1. Feuersteinmaterial aus Ryc. 24. Borek, woj. kaliskie, stanowisko 1. Materiał krzemienny dem „kleinen Depot” (1 - 6) und aus der Kulturschicht (7 - 8) ze „składziku” Abb. 24. Borek, Wolw. Kalisz, Fst. 1. Feuersteinmaterial aus dem „kleinen Depot” III. Łuszcz nie W warstwie kulturowej znaleziono 2 łuszcznie. Większy ryc. 25: 7) ma wyraźne ślady retuszu, tak jakby był 7, 8, 12; 23: 1), w tym jeden fragment półtylczaka przygotowany do funkcji narzędzia. Mniejszy to typowy (ryc. 22: 11) i 1 z cechami obłęcznika (ryc. 23: 1). łuszczeń dwustronny dwubiegunowy (ryc. 25: 8). Oba 7. Formy atypowe — to 4 egzemplarze podobnych do łuszcznie zostały wykonane z miejscowego krzemienia siebie narzędzi stanowiące jakby bardzo małe narzę­ bałtyckiego. dzia rdzeniowe z mniejszym lub większym retuszem boków (ryc. 20: 25; 22: 4, 5, 6). 3.2.2. Materiały z zespołów Dokonując przeglądu tych form narzędziowych można 3.2.2.1. Ma t er i a ł y z grobów zauważyć, że zdecydowana ich większość została wyko­ Zestawienie materiałów krzemiennych, które zostały nana z miejscowego surowca — krzemienia bałtyckiego. znalezione w grobach przedstawia tabela 3. Należy zwró­ Wystąpiły jednak surowce krzemienne importowane: cić uwagę, że tylko trzy groby (3, 5 i 8) nie zawierały 1. Krzemień czekoladowy (ryc. 20: 12, 22: 3, 9), z któ­ przedmiotów krzemiennych. Najwięcej ich zawierał grób rego wykonany był także duży, smukły zatępiec (ryc. oznaczony nr 13. W grobie tym znaleziono w kalocie jed­ 23: 1). nej z czaszek wiertnik, co mogło wiązać się z funkcją 2. Krzemień świeciechowski (ryc. 20: 23, 22: 11). tego narzędzia. Najliczniejszą grupę technologiczną sta­ Po dokładnej analizie należy wyróżnić trzy grupy na­ nowiły odpadki — 69 sztuk, następnie odłupki — 39 rzędzi: sztuk, a najmniejszą wióry — 23 sztuki, które zresztą są 1. Prezentujące technikę rdzeniową, tylko trochę smuklejszymi odłupami. Wśród narzędzi 2. Prezentujące technikę odłupkową, najwięcej wystąpiło drapaczy (8 sztuk), z czego 6 w gro­ 3. Prezentujące technikę uzyskiwania delikatnego wióra. bie nr 12. Drapacze te, to formy krępe, odlupkowe, wy­ II. Rdzenie. konane zarówno z negatywowych jak i korowych od- Znaleziono 15 rdzeni i form rdzeniowych, wśród których łupków o lekko zakolonych drapiskach. Ważną grupę przeważają formy jednopiętowe — 12 egz., wiórowe narzędzi stanowią, rylce, w tym szczególnie ciekawe i wiórowo-odłupkowe, o prostym kącie rdzenia (10 egz.), wydają się być formy rdzeniowe. Pozostałe typy narzędzi, częściowo wykorzystanych (10 egz.), z przygotowaną piętą to albo formy niecharakterystyczne, wszędobylskie (wióry (10 gez.) i zakolną odłupnią (8 egz.). Można na nich zau­ i odłupki retuszowane), albo pojedyńcze egzemplarze ważyć ślady prawcowania (10 egz.). (wiertnik). Należy podkreślić, że wszystkie te przedmioty Tabela 8

Rdzenie ze ,.składziku”

o B •O •— c 9* o ‘ O « -5 Ł- O. D. o

•O£> JDu O 'O£ •o a. o o o o C c3' ¿zo "O O O O B. 15 29 ryc. 24: 1 34 29 | x ryc. 24 : 2 17 iLL ryc. 24 : 4 29 17 45 | x ryc. 24 : 3 17 20 | 17 23 j ryc. 24 : 5 17 25 j x ryc. 24 ; 6 17 9 | x 17 39 | x ryc. 25 : 1 10 17 11 j x 1 T 17 30 | 17 17 37 | 17 17 1 7 | charakteryzuje duża niestaranność obróbki krzemienia. z dużej, prawie niezaprawionej bryłki krzemienia, rylec Cechą charakterystyczną jest wystąpienie łuszcznia. klinowy boczny wykonany z odłupka (ryc. 25: 3) oraz Wszystkie przedmioty krzemienne zostały wykonane odłupek retuszowany. Znaleziono również: charakterys­ z krzemienia bałtyckiego. tyczny odpadek produkcyjny, rodzaj zatępco-odnawiaka (ryc. 25: 2), którego odbicie zniszczyło około 50% rdzenia, 3.2.2.2 . Składzik rdzeni z którego został odbity. Odpadek ten zdjął część odłupni W ćwiartce C aru 1 N na głębokości 70 cm od po­ i całą piętę. W skład omawianego zespołu wchodziły wierzchni grunta znaleziono „składzik” złożony z 13 ponadto dwa odpadki, konkrecja krzemienna o wymia­ rdzeni, 3 narzędzi, 4 odpadków produkcyjnych, tłuczka rach 85X71X39 mm oraz tłuczek granitowy ze śladami i konkrecji krzemiennej. Zestawienie tabelaryczne rdzeni zbicia jednej grani., Wszystkie przedmioty krzemienne ze stanowiące opis porównawczy przedstawia tabela 8. składziku wykonane zostały z miejscowego krzemienia Z zestawienia tego wynika, że zdecydowaną większość kredowego. (12 na 13) rdzeni stanowiły formy jednopiętowe. Pod­ stawow ym typem półsurowca uzyskiwanego z tych rdzeni 3.3. Ogólne uwagi dotyczące materiału były odłupki. Zwraca uwagę zwłaszcza brak obróbki krzemień ne go przygotowawczej odłupni rdzeni oraz częste wykorzysty­ Na podstawie zaprezentowanego materiału krzemien­ wanie jako pięty naturalnej płaszczyzny konkrecji (6 ra­ nego można spróbować przeprowadzić jgo podział kul­ zy). Rdzenie posiadały pięty przygotowane. Najczęstszym turowy. Na stanowisku jest wyraźnie reprezentowany zabiegiem technicznym na rdzeniu było prawcowanie, mezolityczny element kulturowy, do którego niewątpli­ ale wystąpiło także facetowanie. Jeden z rdzeni to właś­ wie należą: zbrojniki, skrobacze, narzędzie ciosakowate ciwie łuszczeń (posiadał jakby piętę krawędziową — ryc. i drobne rdzenie wiórowe. Być może z mezolitem jest 24: 1). Prezentowane rdzenie były średniej wielkości, związana obecność drapaczy i łuszczni oraz obecność jednakże w większości przypadków były większe od zna­ krzemienia czekoladowego, z którego został wykonany lezionych na powierzchni stanowiska. Poza rdzeniami w jeden z rylczaków, ciosak i zatępiec. Mezolityczne za­ składziku znaleziono: narzędzie zgrzebło watę wykonane bytki są młode, wieku co najwyżej atlantyckiego, na ty — ryc. 20: 19 i być może łuszczenie). Wszystkie charakteryzuje ta sama, niestaranna technika odłupkowa. W ten sam sposób były eksploatowane rdzenie na sta­ nowiskach kultury trzcinieckiej w Opatowie 22, Łubnej23 i Zdrojkach 24. Wydaje się, że na omawianym stanowisku można ją wiązać z kulturą trzciniecką zwłaszcza, że większość zabytków wykonanych tą techniką znaleziono w zwartych zespołach — w „składziku” i grobach. Pew­ ne refleksje nasuwają się przy trudnościach, jakie pow­ stają przy rozdzieleniu materiałów mezolitycznych i trzci- nieckich. Jak wiadomo, jedną z głównych kultur, z któ­ rych wywodzi się kultura trzciniecką była kultura ce­ ramiki grzebykowo-dołkowej. A przecież u podstaw kul­ tury ceramiki grzebykowo-dołkowej leżał mezolit ziem polskich (jako jedno ze źródeł). Zatem trudności w roz­ dzieleniu krzemiennych materiałów mezolitycznych i trzcinieckich wynikają ze związków genetycznych, które łączą te kultury.

UWAGI KOŃCOWE

W świetle przeprowadzonej analizy stanowisko nr 1 w Borku, gmina Godziesze Wielkie, woj. kaliskie należy datować na II i na przełom II i III okresu epoki brązu (BB2-BD wg chronologii P. Reineckego), tj. 1450 - 1250 p.n.e. Materiały z omawianego cmentarzyska potwierdza­ ją wcześniejsze sugestie dotyczące przemieszania elemen­ tów przedłużyckich i trzcinieckich w międzyrzeczu War­ <8)do 5QS ty i Prosny2S. Należałoby również zgodzić się z tezami i ) do 10 % B. Gedigi „... iż obecny zespół materiałów w tzw. strefie Ryc. 26. Chai'akterystyka technologiczna ceramiki z Borku przemieszania się nie stwarza właściwie podstaw do Abb. 26. Borek, Wolw. Kalisz, Fst. 1. Technologische Charakte­ ustalenia wyraźnie czytelnych różnic chronologicznych ristik der Keramik między materiałami trzcinieckimi i przedłużyckimi...” 20. co wskazuje obecność zbrojników trapezowatych. Nie­ Zaprezentowane materiały wykazują cechy kultury stety brak form charakterystycznych uniemożliwia do­ przedłużyckiej i trzcinieckiej. Na stanowisku wystąpiły kładniejsze określenie chronologii i przynależności kul­ również materiały krzemienne, które można wiązać z osadnictwem mezolitycznym, prawdopodobnie neolitycz­ turowej. Prawdopodobnie na stanowisku wystąpiły również nym i wczesnobrązowym. przedmioty związane z kulturą pucharów lejkowatych, o czym wspominał Edward Dąbrowski. Jeśli przyjmde- H. Więckowska, Materiały krzemienne l kamienne my jego hipotezę, to z wyżej wymienioną kulturą będzie z osadą kultury ceramiki wstęgowej i trzcinieckiej w Opato­ wie, [w:] Z polskich badań nad Epoką Kamienia, 1971, s. 103 - można związać występujący na stanowisku krzemień - 180. 33 A. Gardawski, Niektóre zagadnienia kultury trzci­ świeciechowski i być może podgięty, szeroki wiór retuszo­ nieckiej w świetle wykopalisk w Łubnej, pow. Sieradz, „W ia­ wany (ryc. 22: 8). domości Archeologiczne”, t. XVIII, 1952, s. 1 - 84. s* E. Kempisty, Osada kultury trzcinieckiej w miejsco­ Odrębne miejsce wśród zabytków krzemiennych zaj­ wości Zdrojki, pow. Mińsk Mazowiecki, „Wiadomości Archeolo­ giczne”, t. XXXVIII, 1972, S. 181 - 191. mują zabytki ze „składziku”, grobów oraz część zabyt­ 35 Z. B u k o w s k i, W sprawie wczesnych faz epoki brązu ków z warstwy (np. 2 rdzenie odlupkowe o płaskiej od- w południowej strefie Polski (uwagi dyskusyjne), „Archeologia Polski”, t. XXV, 1980, s. 301. łupni i surowej pięcie — ryc. 23: 3 oraz grocik sercowa- :8 B. G e d i g a, op. cit., s. 166.

Leszek Ziąbka, Bogusław Maryniak

GRÄBERFELD AUS DER II. UND AUS DER WENDE DER II. UND III. BRONZEZEITPERIODE IN BOREK, FUNDSTELLE 1, GEM. GODZIESZE WIELKIE, WOIW. KALISZ

ZUSAMMENFASSUNG

Das Gräberfeld in Borek liegt einer Anhöhe, befindet sich in der sog. gemischten Zone zwei im Tal des Prosna-Flusses, auf seiner östlichen Seite, an archäologischer Kulturen: Trzciniec- und Vorlausitzer der Chaussee von Borek nach Zydowo. Die Fundstelle Kultur. Im Laufe der Ausgrabungen, die infolge der im Betrieb befindlichen Kiesgrube, den Charakter einer breitgeklopften und in eine Öse gerollten Kopf Vor­ Rettungsgrabung hatten, wurde in Jahren 1983 und 1984 kommen, (Ohrnadeln und säbelförming gekrümmtem das Areal von 500 qm aufgedeckt. Auf dem Gräberfeld Stiel und mit scheibenförmigem Kopf, von denen eine kamen 11 Brandgrubengräber, zwei Körpergräber und mit Stemzeichen verziert war. Es wurde auch eine Na­ ein Massengrab mit Skeletten und Knochenbrand zum del in Form einer Nähnadel, sowie reich verzierte Zap­ Vorschein. Es wurde auch ein kleines „Depot” von fen- urj-ji Tüllenkopfnadeln gefunden. In dem Bronze­ Feuersteinartefakten gefunden, in dem der Rohstoff für fundinventar befanden sich «u.a. Armringe mit Spiral­ die Geräteherstellung aufgesammelt war. Sämtliche scheiben (zwei von ihnen waren schräg und senkrecht Gräber des Gräberfeldes in Borek gehörten zu den gerillt), Ringe, Spiralwindungen, Armbänder, Kröpfe, flachen Bestattungen. Die Totenreste lagen 30 - 35 cm Niete, Fragmente der Gürtelbeschläge und bronzenes (Brandgrubengräber) und 50-70 cm (Körpergräber) tief Rasiermesser. Zu den recht interessanten Schmuckge­ unter Oberfläche. Die Grabgruben hatten Form län­ genständen gehörte ein Stirnband aus dünnem Bron­ glicher Ovale, der Kreise und der Rechtecke. Im Quer-; zeband, mit Kreuzzeichen und Gruppen horizontaler und schnitt waren sie muldenförmig von einigen bis einigen senkrechter Striche verziert. zig cm Dichte. Die Hauptaxe der meisten Objekte In dem Feuersteinmaterial aus den Gräbern bildeten war in N-S-Richtung orientiert, in einigen Fällen die zahlreichste typologische Gruppe die Abschläge, dann mit der Abweichung nach N-W. Im Grab Nr. 13 blieben die Absplisse und ’ Späne. Die Geräte waren durch die Spuren eines rechteckigen Holzsarges von 1155X85 cm Kratzer repräsentiert, es gab 8 Exemplare, davon 6 im Grösse erhalten. Die Körper- und Brandbestattung Nr. Grab Nr. 12. Man fand auch Stichel und retuschierte 13, von 365 X 70 cm Grösse, in der Tiefe - von 30 cm Absplisse. Das meiste Flintmaterial (45 Ex.), darunter unter Oberfläche, hatte eine rechteckige Steinpackung aus einen Kratzer und einen Bohrer, enthielt das Grab vier Feldsteinen. Die Gräber wiesen reiche Austattung Nr. 13. m auf. Zu der meist auftretenden Fundgruppe gehörte die Das Gräberfeld in Borek, Gern. Godziesze Wielkie, Keramik in Form der Bruchstücke von intentionell Woiw. Kalisz ist in die II. und in die Wende der II. zerstörten Gefässen, das Bronzeschmuck und die Feuer­ und III. Bipnzezeitperiode (BB2 — JBP nach der Chrono­ steingeräte. Zu den! häufigsten Schmuckgegenständen logie von P. Reinecke) zu datieren. gehörten Schmucknadeln, unter denen Nadeln mit dem

// Fontes Archaeologlcl Posnaniensea t. 36: 4987/1988 i i' Poznań 1988 i i

Bogdan Łuczak Ludzkie szczątki kostne z cmentarzyska w Borku, woj. kaliskie

Menschliche Knochenreste aus dem Gräberfeld in Borek, Woiw. Kalisz

Opracowaniu antropologicznemu poddano szczątki wa, stopień przepalenia silny, rozdrobnienie niezbyt du­ kostne z cmentarzyska, na którym występowały pochów­ że. Dochowały się fragmenty mózgoczaszki podchodzące ki szkieletowe i ciałopalne. Stan zachowania materiałów od 2 osobników. Masywność i rzeźba odpowiadających \ osteologicznych był bardzo zróżnicowany. Pozostałości sobie, podwójnych fragmentów kostnych jest bardzo wy­ \ ^kostne osobników z grobów ciałopalnych zachowały się raźnie zróżnicowana. Płeć i wiek osobnika dorosłego ' na ogół dość dobrze, podczas,gdy ze szkieletowych bar­ na podstawię zachowanych ułamków kostnych jest nie dzo źle. do ustalenia. Celem analizy było przede wszystkim ustalenie płci Grób 2/83. Mężczyzna 25-30 lat oraz osobnik o płci i wieku zmarłych oraz liczby osobników w poszczegól­ (?) i wieku (?) nie do ustalenia. nych pochówkach. Niestety, ze względu na zbyt małą Pochówek ciałopalny. Barwa szczątków od białej do ciemno kremowej, stopień przepalenia silny, rozdrobnie­ liczebność materiałów, nie można podjąć próby rekon­ nie niezbyt duże. Licznie zachowane fragmenty czaszek strukcji niektórych danych demograficznych populacji. i szkieletów postkraniałnych pochodzą od 2 osobników Przy ustalaniu płci uwzględniano ogólną masywność i wykazują silne zróżnicowane pod względem rzeźby fragmentów kostnych oraz dymorfizm płciowy w ukształ­ i masywności budowy. Brak diagnostycznych części kośćca uniemożliwił określenie płci i wieku osobnika towaniu morfologicznym cech czaszki i szkieletu poza- o budowie delikatnej. czaszkowegoł. Określeń wieku dzieci dokonywano na podstwie stop­ Grób 3/83. Płeć?, wiek? Pochówek ciałopalny. Barwa szczątków popielata nia ząbkowania8 i stanu skostnienia poszczególnych z licznymi przydymieni ami, stopień przepalenia słaby, części kośćca. W odniesieniu do osób dorosłych, uwzględ­ rozdrobnienie duże. Zachowały się nieliczne ułamki niano stopień obliteracji głównych szwów czaszkowych* czaszki i szkieletu nie dające podstawy do określenia oraz występowanie zmian inwolucyjnych na kośćcu. płci i wieku zmarłego. W przypadku kiedy było to możliwe, dokonywano re­ Grób. 4/83. Mężczyzna 40-45 lat oraz dziecko ok. konstrukcji przyżyciowej wysokości ciała osobnika4. 6 lat. Wysokość ciała mężczyzny 171 cm. W sytuacji gdy nie dysponowano wystarczającą liczbą Pochówek ciałopalny. Barwę szczątków kremowa z od­ cech diagnostycznych dla określenia płci lub wieku óśob- cieniem popielatym, stopień przepalenia silny, rozdrob­ nienie niezbyt '.duże. Zachowały się liczne fragmenty nika, przyjmowano to określenie, które było bardziej czaszki i szkieletu zarówno mężczyzny jak i dziecka. Wy­ prawdopodobne i opatrywano je znakiem (?). Znak (!) sokość ciała mężczyzny wyliczono ze średnicy głowy informuje o bardzo wysokim prawdopodobieństwie po­ kości promieniowej (25 mm). Na kościach czaszki dziec­ prawnego określenia danej cechy. ka wyraźnie ślady patyny brązowej: Grób 5]83. Dziecko w wieku 3-4 lat Pochówek ciałopalny. Barwa szczątków kremowa OPISY SZCZĄTKÓW KOSTNYCH z licznymi zadymieniami, stopień przepalenia niezbyt silny, rozdrobnienie duże. Dochowały się dość liczne G r ó b /1/83. Dziecko w wieku Inf. II/Juv. oraz osob­ fragmenty czaszki i szkieletu o bardzo delikatnej bu­ nik dorosły — płeć? dowie oraz korzenie zębów mlecznych i zawiązek Stałego Pochówek ciałopalny. Barwa szczątków jasno kremo- siekacza. Grób 6/83, Mężczyzna (?), wiek 25 - 30 lat. 1 Strzałko J., j. Piontek 1974. Możliwości identyfika- ci* szczątków ludzkich z grobów ciałopalnych w świetle badań Pochówek ciałopalny. Barwa szczątków kęemowo po­ eksperymentalnych, [w:] Metody, wyniki i konsekwencje ba- pielata z licznymi, przydymieniami^. stopień przepalenia *v|n kości z grobów ciałopalnych, Wyd. Nauk. itru-A. Mickle­ słaby,rozdrobnienie mezbyt duże. s'*? za, s. 31-42; Strzałko J„ M. Hennel»erg, 1975. Vkreśldnle płci na podstawie morfologii szkieletu, ,£&zegl. Dochowały się liczną fragmenty czaszki i szkieletu ■'«»trop.” t. 41, z. 1: 105 - 126. o dość masywnej budowie i silnej rzeźbie. Na niektó­ loan Według skali Sicher’a i Tandler’a — cyt. przez Bielasa i in«-, rych fragmentach trzonów kości długich wstąpiły śla­ An?* Stomatologia zachowawcza, PZWL., s. 74 - 75 oraz skali ««hour, Master z Zakładu Stomatologii Zachowawczej Uniw. dy patyny brązowej. w Illinois. ». * C z o r t k o w er S., 1934. Ustalanie wieku czaszki, „Polska Gr&b 7/83* Płeć (?), wiek 25-35 lat. stomatologia", t. li: 325 - 334; Malinowski A., 1975 (red.). Pochówek szkieletowy. Dochowały się nieliczne, znisz­ ¿ arps biologii człowieka (praca zbiorowa), Poznań; V a 11 o 1 s czone fragmenty mózgoczaszki, szkieletu postkranialne- +?•» V., 1937. La durée de la vie chez Vhomme fossile, „l*An- wiropologle", t. 47: 499 - 532. go oraz zęby: 4 trzonowe i 1 przedtrzonowy. Stopień * Podstawą rekonstrukcji było wyliczenie długości kości dłu- starcia powierzchni żujących dość. słaby (częściowo Wi­ jpoj ha podstawie wymiarów Jej głowy metody opublikowa- doczne są jeszcze guzki). Na kilku ułamkach szkieletu ”eJ przez Strzałko J., J. Piontka, A. Malinowski e- I °. 1972. Problem rekonstrukcji wzrostu na podstawie kości postkrandalnego widoczne ślady patyny brązowej.. ¿echowanych we fragmentach lub spalonych, „Przegl. Antrop.", i* 38, z. 2: 277-287, a następnie odczytanie wyniku według me- Grób 8/84. Płeć (?) wiek (?) * .“«y Manou vrlera, cyt. przez Martina R. i K. S a 11 e r a, Pochówek szkieletowy. Kościec uległ całko*rttemu roz­ *<*57. Lehrbuch der Anthropologie, Band I, Stuttgart. kładowi. 12 Fontes t. 38 Grób 9/84. Dziecko w wieku 10 - 12 lat. Ustalono, że w grobach ciałopalnych spoczywały szczątki Pochówek ciałopalny. Barwa szczątków jasno kremowa, 15 osobników, w tym: 5 dzieci zmarłych przed ukoń­ stopień przepalenia silny, rozdrobnienie niezbyt duże. Do­ chowały się liczne ułamki kości czaszki, szkieletu, ko­ czeniem 14 lat, 3 mężczyzn w wieku od 25 do 45 lat rzenie zębów stałych oraz zawiązek stałego trzonowca i 1 kobiety zmarłej w wieku 20 - 30 lat. (M2). Niestety, że względu na brak fragmentów szkieletów Grób 10/84. Płeć (?), wiek (?). o zachowanych cechach diagnostycznych, niemożliwe było Pochówek ciałopalny. Barwa szczątków kremowa, sto­ określenie płci, a często i wieku zgonów pozostałych pień przepalenia silny, rozdrobnienie bardzo duże. Do­ 6 osobników. chowało się jedynie kilka drobnych ułamków czaszki W 3 grobach zidentyfikowano pochówki dwuosobowe. i szkieletu oraz uszkodzony korzeń zęba przedtrzonowe- Zawartość dwu z nich, obok osobnika dorosłego, stano­ go. Wśród szczątków ludzkich znalazło się kilka drob­ nych fragmentów przepalonych kości zwierzęcych. wiły szczątki dzieci. W pochówkach szkieletowych złożone były szczątki 12 Grób 11/84. Dziecko w wieku Inf. I. osobników, w tym: 2 dzieci (poniżej 14 lat), 1 mężczyzny Pochówek ciałopalny. Barwa szczątków jasno kremo­ wa, stopień przepalenia bardzo silny, rozdrobnienie bar­ w wieku 50 - 60 lat i 1 kobiety w wieku 40 - 50 lat. Płci dzo duże. Zachowało się jedynie kilkanaście ułamków pozostałych 8 osób nie można było ustalić ze względu na kostnych oraz zawiązek stałego zęba trzonowego (Ml). zły stan zachowania szczątków. Wiek ich w chwili zgonu, Wśród szczątków dziecka znalazły się dwa przepalone określany w większości przypadków na podstawie stopnia ułamki kości małego zwierzęcia. starcia powierzchni żującej zębów, wahał się w grani­ Grób 12/84. Płeć (?), wiek (?). cach od 20 do 60 lat. Pochówek ciałopalny. Barwa szczątków kremowa, sto­ pień przepalenia silny, rozdrobnienie bardzo duże. Docho­ wało się jedynie kilka drobnych ułamków kostnych UWAGI KOŃCOWE i szkliwa zębowego. Obecnie pragnąłbym zwrócić uwagę na niektóre za­ Grób 13/84. gadnienia związane z obrządkiem pogrzebowym ludności, Na obszarze lokalizowanym jako grób 13 wyodrębnio­ no 3 skupiska kości, w których znajdowały się szczątki która w pradziejach użytkowała badaną nekropolię. ludzkie z pochówków szkieletowych oraz 1 grób ciało­ Mimo, iż cmentarzysko w obecnej chwili jest w znacz­ palny. nej mierze zniszczone, udało się wyeksplorować szczątki Skupisko 1. Zlokalizowane tu zostały pochówki ludzkie z kilkunastu pochówków. Wśród grobów ciało­ szkieletowe. Na podstawie zachowanych fragmentów palnych, na szczególną uwagę zasługują 3 pochówki dwu­ kostnych można było wyodrębnić szczątki co najmniej osobowe. 3 osobników: Groby, w których złożono szczątki dwu lub więcej — płeć ?, wiek 50 — 60 lat; — płeć?, wiek 25 — 35 lat; osób, spotyka się na cmentarzyskach pochodzących z róż­ — płeć ?, wiek 20 — 25 lat. nych okresów chronologicznych. Geneza ich powstania może być różna 5. Nie zawsze oznacza to jednak równo­ Skupisko 2. W regionie tym znaleziono grób cia­ łopalny i pochówki szkieletowe. czesny zgon osób w nich pochowanych. Część tego typu A. Pochówek ciałopalny. Kobieta (?), wiek 20 - 30 lat. pochówków mogła bowiem powstać w wyniku panujące­ Barwa szczątków brunatno szara, stopień przepalenia go zwyczaju przechowywania spalonych szczątków zmar­ słaby rozdrobnienie duże. Zachowały się dość licznie łych (np. członków rodziny), aby w odpowiednim czasie ułamki mózgoczaszki i szkieletu postkranialnego. Budo­ wa szczątków bardzo delikatna. złożyć je razem we wspólnym grobie. B. Pochówki szkieletowe Przyczynę pochówków jednoczesnych, obok przypad­ Z zachowanych fragmentów kostnych można było wy­ ków losowych (śmierci 2 lub więcej osób w tym samym odrębnić szczątki 3 osobników: czasie), mógł stanowić zwyczaj zabójstw rytualnych, tzw. — 2 osobników — płeć (?), wiek 30 - 40 lat; „sati”, budzący zresztą sporo kontrowersji wśród bada­ — 1 dziecka w wieku 10 - 12 lat. czy. Skupisko 3. Pochówki szkieletowe. Z dochowanych fragmentów kostnych można było wyodrębnić co naj­ W młodszym neolicie (kultura amfor kulistych), po­ mniej 4 osobników: przedzającym omawiany okres, ten element rytuału po­ — mężczyzny w wieku 50 - 60 lat; grzebowego wydaje się być nie tylko udowodniony, ale — kobiety w wieku 40 - 50 lat; i bardzo powszechny °. — dziecka w wieku 5-6 lat; — osobnika dorosłego, płeć (?). Pytanie, która ze znanych hipotez genezy dwuosobo­ Ogółem na obszarze tzw. grobu 13 wyodrębniono wych pochówków ciałopalnych mogłaby mieć odniesie­ szczątki 10 osobników (pochówki szkieletowe) i 1 kobie­ nie do badanego cmentarzyska musi pozostać bez od­ ty z grobu ciałopalnego. powiedzi. Stan zachowania szczątków kostnych z pochówków szkieletowych był bardzo zły. Stosunkowo najlepiej i naj- Z zagadnieniem powyższym wiąże się odkrycie tzw. liczriiej dochowały się zęby i fragmenty kości długich. „masowego” grobu szkieletowego, zlokalizowanego w 3 Grób 14/84. Płeć (?), wiek (?). skupiskach. Tu znowu rodzą się pytania o genezę tego Pochówek ciałopalny. Barwa szczątków ciemno popie­ zjawiska. Czy był to pochówek równoczesny 10 osób, lata, stopień przepalenia dość słaby, rozdrobnienie bardzo czy też były to 3 pochówki (2 trzy- i 1 czteroosobowy) duże. Dochowało się kilkanaście drobnych ułamków kostnych, głównie z trzonów kości długich. / 5 Niektóre przyczyny powstania pochówków wieloosobowych w ym ienia Szydłowski J., 1974. z baclań kremacji to pra­ dziejach, [w:] Metody, wyniki i konsekwencje ... s. 71 - 76. WYNIKI ANALIZY “Marcin lcian A., 1974. 'Wybrane zagadnienia obrządku pogrzebowego w świetle analizy antropologicznej l archeolo­ gicznej na przykładzie cmentarzyska ciałopalnego z Przyboro­ Badaniom antropologicznym poddano szczątki kostne wa, po w. Nowa Sól, [w:] Metody, wyniki i konsekwencje s. 71-76. O zwyczajach zabójstw rytualnych i przyczynach po­ pochodzące z 12 pochówków ciałopalnych, 2 szkieletowych wstania zbiorowvch pochówków ciałopalnych i szkieletowych i 1 grobu masowego. (w neolicie i kulturze łużyckiej) pisze T. Malinowski 1985, Wielkopolska w otchłani wieków, Poznań. przedzielone pewnymi odcinkami czasu? A może każdego norodność inwentarza grobowego. Niezależnie od tego zmarłego chowano osobno i przypadek sprawił, że ze można zauważyć pewne zróżnicowanie w wyposażeniu współczesnego punktu widzenia doszukujemy się jakie­ grobowym, w zależności od typu pochówku. Otóż wszyst­ goś nie istniejącego elementu w ówczesnym rytuale po­ kie groby szkieletowe (zarówno indywidualne jak i ma­ grzebowym. sowe) były na ogół bardzo bogato wyposażone w przed­ W odniesieniu do skupiska szczątków kostnych na mioty z brązu. cmentarzysku w Borku, można mieć jedynie sporo pew­ Sytuacja w pochówkach ciałopalnych przedstawia się ności co do tego, że nie powstało ono w sposób sztuczny nieco inaczej. W każdym z nich występowały fragmen­ poprzez przemieszczenie mechaniczne ziemi, np. podczas ty ceramiki lub odłupki krzemienne, lecz tylko w 7 gro­ orki. Świadczy o tym ich głębsze położenie w stosunku bach towarzyszyło im dodatkowe wyposażenie w przed­ do nie zniszczonych grobów ciałopalnych. mioty z brązu. Czy jest to tylko wynik większego znisz­ Korzystając z wyników badań archeologicznych chciał­ czenia pochówków ciałopalnych trudno powiedzieć. Dla­ bym także podkreślić niektóre fakty dotyczące zwyczaju czego wobec tego dochowały się wszędzie fragmenty ce­ wyposażania zmarłych. ramiki? Zbyt mała liczba zachowanych pochówków, w których Kończąc, pragnę wyrazić nadzieję, że dalsze badania były możliwe dokładne ustalenia antropologiczne, nie zez­ nie zniszczonych cmentarzysk z okresu przedłużyckiego wala na szukanie ewentualnych związków między ro­ pozwolą udzielić wiarygodnych odpowiedzi na tego typu dzajem wyposażenia a płcią czy wiekiem zmarłego. pytania. Przede wszystkim jednak zwraca uwagę bogactwo i róż­ / Zenon Głogowski Materiały / cmentarzyska ludności kultury łużyckiej, w Białej, stan. 83, gm. Trzcianka, woj. pilskie

Materialien aus dem Gräberfeld der Lausitzer Kultur in Biala, Fundstelle 83, Gemeinde Trzcianka, Woiw. Piła

J :/ /■ -yL B i Stanowisko usytuowane jest na piaszczystym, nieregu­ ” ^ 3 larnie owalnym wzniesieniu rozciągającym się — w ■^Sx-----V ś części kulminacyjnej — wzdłuż osi NE-SW (ryc. 1), po­ l l n B L _ _ łożonym w odległości około 0,4 km na wschód od zabu­ Biało '• 1 ------i dowań wsi i 0,2 km na północny-wschód od zabudowań i ^ 83 "ms/[ / PGR w Białej (ryc. 2). i t .ł f ? I / , POLE UPRAWNE

\ / Js-L' € __ ------

0 1km

Ryć. 2. Plan Sytuacyjny stanowiska Abb. 2. lageplan der Fundstelle

W trakcie prać badawczych, prowadzonych w 1977 r. przez Muzeum Archeologiczne w Poznaniu na zlecenie Nadnotećkiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego w Pile a kontynuowanych przez Muzeum w 1981 r., prze­ badano w centrum kulminacji wzgórza obszar około 115 ms. Odkryto 1 grób /skrzynkói»^: z obwarowaniem,. 18 grobów popielnicowych, w tym 8 z zachowaną w różnym stopniu obstawą- kamienną, 8 grobów jamowych oraz 12 obiektóżf nieokreślonych... z zarysowanymi w profilu nieckowatymi wypełniskami w postaci ciemnobrunatnej próchnicy z zawartością nielicznych fragmentów, cerami­ ki, z . których w 10 nie stwierdzono występowania szcząt­ ków kostnych (ryc. 3). Ryc. 1. Plan sytuacyjny cmentarzyska W Czasie prowadzonych prać stwierdzono, iż cmen­ Abb. i. Lageplan des Gräberfeldes tarzysko uległo silnemu zniszczeniu na skutek inten­ Stanowisko wytypowano do badań wykopaliskowych sywnej orki oraz poszukiwań amatorskich, Ną terenie w wyniku wcześniejszych prac weryfikacyjnych, stano­ cmentarzyska widoczne są także liczne kolisto-Mecko- wiących wstępny etap, podjętych wówczas badań nad wate zagłębienia i ślady po transzejach, powstałe praw­ osadnictwem pogranicza wielkopolsko-pomórskiego *. dopodobnie w czasie" działań prowadzonych w H wojnie światowej; - * Cz. Strzyżewski 1 Z. Żurawski, Sprawozdanie Skutkiem tego inwentarz większości grobów został z badań archeologicznych przeprowadzonych w rejonie Trzcian­ przemieszany, a w dość dobrym stanie ■•==* i to tylko ki, w woj. pilskim w 1976 r., „Fontes Archaeologicl Posnanienses” (dalej: FAP), t. XXVIII, 1977, ś. 78 - 83. w partiach przy dennych — zachowały się, nieliczne jjamy Zenon Głogowski

8

Ryc. 3. Plan rozmieszczenia grobów i sondaży na zbadanej części cmentarzyska. Legenda: 1 — sondaże, 2 — grób skrzynkowy, 3 — groby popielnicowe, 4 — groby jamowe, 5 — obiekty nie­ o k re ślo n e Abb. 3. Plan der Anordnung der Gräber und der Probegrabun­ gen im untersuchten Teil des Gräberfeldes. Zeichenerklä­ rung: 1 — Probegrabungen, 2 — Steinkistengrab, 3 — Urnengrä­ ber, 4 — Brandgrubengräber, 5 — unbestimmte Objekte Ryc. 4. Rzut poziomy i profil grobu nr l. Objaśnienia do pla­ nów grobów: 1 — humus, 2— ciemnobrunatna próchnica, 3 — ciemnoczarna próchnica, 4 — pizepalone kości ludzkie, 5 — ceramika, 6 — kamienie grobowe usytuowane na większej głębokości. Należy się Abb. 4. Plan und Profil des Grabes Nr. 1. Zeichenerklärungen więc liczyć z faktem, że część odkrytych grobów jamo­ zu den Grabplänen: 1 — Humus, 2 — dunkelbrauner Humus, 3 — dunkelscliwarzer Humus, 4 — Knochenbrand, 5 — Keramik, wych oraz obiektów nieokreślonych, być może stanowi G — S teine pozostałość po silnie zniszczonych, lub wyrabowanych grobach popielnicowych. wych oraz odchodzących od nich naprzemian skośnych Materiał z cmentarzyska znajduje się w Muzeum Ar­ żłobków na górnej części brzuśca, pow. gładka jasno- cheologicznym w Poznaniu i jest zainwentaryzowany pod brunatna, miejscami ściemniona, wys. 11 cm, otw. 10 cm, nr 1981: 65. śr. 14,3 cm, śr. dna 4,5 cm (tabl. 1: 3). 4. Fragmenty miniaturowego naczynia o silnie wyodrębnionym dnie, zdobionego u jego podstawy dookolnymi wąskimi żłobka­ mi oraz żłobkami dookolnymi i skośnymi umieszczonymi MATERIAŁY na największej wydętości brzuśca, pow. gładka ciemno­ brunatna, śr. 7 cm, śr. dna 5,3 cm (tabl. 1: 4). 5. Frag­ menty naczynia miniaturowego kształtu jajowatego, zdo­ Grób 1. Grób popielnicowy w rzucie poziomym bionego żłobkiem dookolnym i grupami naprzemian kształtu w przybliżeniu kolistego, o wymiarach 60X60 cm, skośnych żłobków, umieszczonych na największej wy­ wystąpił na głębokości około 25 cm. Jama grobowa dętości brzuśca, pow. gładka ciemnobrunatna, otw. 6 cm, w profilu kształtu nieckowatego o miąższości około 10 cm śr. 8, 5 cm (Tabl. 1: 5). 6. 217 fragmentów ceramiki z wypełniskiem w postaci ciemnobrunatnej próchnicy 0 gładkich i chropowaconych powierzchniach, barwy jasno przemieszanej z przepalonymi kośćmi ludzkimi. Po­ 1 ciemnobrunatnej oraz czernionych, w tym 3 fragmen­ pielnica usytuowana była we wschodniej części jamy ty przy denne (tabl. 1: 6, 7, 8), fragment misy o karbo­ grobowej, a cztery naczynia składające się na wyposaże­ wanej krawędzi (tabl. 1: 9), 3 wylewy różnych naczyń nie grobu znajdowały się po jej zachodniej stronie. Na­ (tabl. 1: 10, 11, 12), fragment naczynia zdobionego orna­ czynia nr 3 i 5 były odwrócone do góry dnem (ryc. 4). mentem dołeczkowym (Tabl. 1: 13) oraz kilkanaście frag­ 1. Przydenny fragment popielnicy, pow. gładka ciemno­ mentów naczyń zdobionych ornamentem paznokciowym brunatna, miejscami szczerniona, śr. dna 10,3 cm (tabl. i żłobkowym, głównie żłobków poziomych. 1: 1); a) przepalone kości ludzkie. 2. Przydenny fragment naczynia, zdobionego na załomie brzuśca małymi plas­ Grób 2. Zniszczony grób popielnicowy (?), w rzucie po­ tycznymi guzkami obwiedzionymi dookolnym żłobkiem, ziomym w przybliżeniu kształtu kolistego o wymiarach pow. gładka ciemnobrunatna, śr. 19,7 cm, śr. dna 7,8 cm około 50X45 cm, wystąpił na głębokości około 25 cm. (tabl. 1 : 2). 3. Fragmenty kubka o baniastym brzuścu, Jama grobowa w profilu kształtu nieckowatego o miąż­ wyodrębnionej szyjce z brzegiem lekko wychylonym na szości do 48 cm. W części południowo-zachodniej jamy zewnątrz, zdobionego czterem a dookolnymi żłobkami grobowej znajdowało się skupisko fragmentów naczyń umieszczonymi na dolnej części szyjki i grupami piono- oraz przepalonych kości ludzkich

1. Przydenny fragment popielnicy?, pow. schropowaco- 13 cm (tabl. 3: 2). 17. Fragmenty dna naczynia o wy­ na ciemnobrunatna, śr. dna 11,6 cm (tabl. 1: 14); a) prze­ odrębnionej krótkiej stópce, zdobionej dookolnymi żłob­ palone kości ludzkie. 2. Przydenny fragment naczynia, kami, pow. gładka ciemnobrunatna (tabl. 3: 3). 18. Frag­ pow. schropowacona ciemnobrunatna (tabl. 1; 15), ment naczynia ze śladem po uchu, zdobionego wyciska­ 3. 6 fragmentów różnych naczyń, w tym fragment misy nymi od wewnątrz guzkami, pow. gładka jasnobrunatna o pogrubionej, lekko ściętej do wewnątrz krawędzi, pow, (tabl. 3: 4). 19. Fragmenty naczynia beczułkowatego, gładka jasnobrunatna (tabl. 1: 16), dwa fragmenty wy­ z plastycznymi zgrubieniami umieszczonymi nieco poniżej lewów różnych naczyń (tabl. 1: 17, 18), oraz S niewielkie krawędzi naczynia, pow. silnie schropowacona jasnobru­ fragmenty naczyń zdobionych ornamentem dookolnych natna (tabl. 3: 5). 20. Fragmenty naczynia ze śladem żłobków (tabl. l: 19, 20) i ornamentem paznokciowym po uchu, pow. gładka czarna (tabl. 3: 6). 21. Fragmenty (tabl. 1: 21). miseczki? półkolistej z wciśniętym do wewnątrz dnem, Grób 3. Prawdopodobnie 2-3 (?) zniszczone przez pow. gładka jasnobrunatna, otw. 9 cm, wyś. 3,3 cm, śr. wkop transzei, biegnącej po osi. N-S, groby’ popielnico­ dna 1 cm (tabl. 3:. 7). 22. Dwa przydenne fragmenty na­ we? Transzeja zagłębiona do około 120 cm. W wykopie czynia szerokootwąąowego, pow. gładka ciemnobrunatna, o głębokości około 50 cm wystąpiły' liczne kamienie, praw­ miejscami szczerniona, śr. dna 10 cm (tabL 3: 8). 23. Przy- dopodobnie pozostałość obstawy grobów. W części pół­ krawężny fragment misy szerokootworowej o prostej kra­ nocnej i środkowej wykopu wystąpiły między kamie­ wędzi, pow. gładka jasnobrunatna (tabl. 3: 9). 24. Przy­ niami fragmenty naczyń oraz przepalone kości ludzkie. denne fragmenty naczynia szerokóotworowego, pow. silnie 1. Fragmenty wazy o baniastym brzuściu i wyodręb­schropowacona ciemnobrunatna (tabl. 3: 10). 25. Kilkaset nionej szyjce z brzegiem lekko wychylonym na zew­ fragmentów ceramiki mało charakterystycznej o pow. nątrz, zdobionej na górnej części brzuśca lekko skośnymi gładkich i schropowaconych, barwy jasno, ciemnobru­ ■ grupami wąskich źłobitów, pow. gładka jasnobrunatna, natnej i czarnej, w tym 12 wylewów różnych naczyń ' \ miejscami ceglasta, otwl 18 cm, śr. 28 cm (tabl. 2: 1), o pow. gładkich jasnobrunatnych (tabl. 3: 11-21) i czar­ 2. Fragmenty kubka? o baniastym brzuściu i wyodrębnio­ nej (tabl. 3:. 22), 2 wylewy mis o pow. gładkich jasno­ nej szyjce z brzegiem naczynia silnie wychylonym na brunatnych (tabl. 3: 23, 24), 4 fragmenty naczyń ze śla­ zewnątrz, zdobionego dookomym żłobkiem umieszczo­ dem po uchu (tabl. 3: 25), 15 fragmentów różnych na­ nym na przejściu szyjki w brzusiec, poniżej zaś na gór­ czyń zdobionych ornamentem żłobkowym i dołeczkówa- nej części brzusca grupami naprzemian SKOśnych żłob­ nym (tabl. 3: 26 - 28), 5 fragmentów ceramiki zdobionej ków, pow. gładka ciemnobrunatna, otw. 10 cm, śr. 13,7 ornamentem paznokciowym oraz 15 fragmentów den cm t(abl. 2: 2). 3. Fragmenty misy półkolistej o prostej wyodrębnionych;, a) przepalone kości ludzkie. karbowanej krawędzi, pow. gładka ciemnobrunatna, otw. Grób 4. Grób popielnicowy, w rzucie poziomym 30,4 cm (tabl. 2: 3). 4. Fragmenty naczynia beczułkowa- w przybliżeniu kształtu kolistego o wymiarach 55X60 cm, tego, pow. lekko schropowacona czarna, otw. 1*,4 cm, wystąpił na głębokości 23 cml Jama grobowa w profilu wys. 18 cm, śr. 19,4 cm, śr. dna 10 cm (tabl. 2: 4). 5. Fragmenty amforki o baniastym brzuściu z dwoma kolankowatymi uszkami umieszczonymi na przejściu szyj­ ki w brzusiec, zdobionej ornamentem żłobków dookol­ nych oraz grupami żłobków naprzemian skośnych, pow. gładka jasnobrunatna, miejscami ściemniona, otw. 15 cm, śr. 17,4 cm (tabl. 2: 5). 6. Fragmenty naczynia szeroko- tworowego o wyodrębnionej, podkreślonej uskokiem szyjce, zdobionego tuż pod uskokiem dookolnym rzędem niewielkich dołeczków, pow. gładka czarna' (tabl. 2: 6). 7. Amforka o baniastym brzuściu z dwoma kolankowa­ tymi uszkami umieszczonymi na przejściu szyjki w brzu­ siec, zdobiona dookolnym żłobkiem oddzielającym szyjkę od brzuśca oraz grupami naprzemian skośnych żłóbków Umieszczonymi na górnej części brzuśca, pow. gładka jasnobrunatna, miejscami ściemniona, wys. 16,8 cm, otw. tO,6 cm, śr. 17,2 cm, śr. dna 6,6 cm (tabl. 2: 7). 8: Naczy­ nie miniaturowe o baniastym brzuściu, łagodnie przecho­ dzącym w krótką, stożkowatą szyjkę, zdobionego na Przejściu szyjki w brzuśiec plastycznymi niewielkimi guzkami i ornamentem doolonych żłobków, grup żłobków skośnych oraz niewielkimi dołeczkami, pow. gładka ciemnobrunatna, miejscami ściemniona, wys. 6 cm, otw. 4,5 cm, śr. 6,5 cm, śr. dna 3,5 cm (tabl. 2: 8). 9. Fragmen­ ty naczynia z uchem (amforki?) zdobionego dookolnym żłobkiem oddzielającym szyjkę od brzuśca, poniżej zaś na t « t . . . n gdrńej części brzuśca grupami skośnych żłobków, pow. gładką ciemnobrunatna, miejscami ściemniona (tabl. 2: 9). Fragmenty miseczki (?) półkolistej z wciśniętym do ^eyimątrz dnem, pow. gładka jasnobrunatna, otw. 8 cm, śr,. dna 2 cm (tabl. 2: 10). 11. Fragmenty misy, o wyodręb­ nionym dnie i ściętej do wewnątrz krawędzi, zdobionej karbowaniem w postaci lekko skośnych, głębokicfi^żłob- ków, pow: gładka ciemnobrunatna, miejscami sąśzernio- Ua, otw. 22 cm, śr. dna 6,4 cm (tabl- 2: 11). 12. Przydenne fragmenty naczynia grubościennego, pow. lekko schropo- ^acona jasnobrunatna, śr. dna 10,4 cm (tabl. 2: 12). *3. Fragmenty misy półkolistej z lekko do wewnątrz za­ giętym brzegiem, pow. gładka jasnobrunatna, przy brzegu szczerniona, wewnątrz barwy czarnej, otw. 25 cm (tabl.- 13). 14. Czerpak półkolisty Z uchem wystającym ponad krawędź naczynia i wciśniętym dó wewnątrz dnem, powl gładka ciemnobrunatną, miejscami ściemniona, otw. 9,5 śr. dna 2 cm (tabl. 2: 14). 15. Fragmenty naczynia Jajowatego, pow. gładka ceglasta, miejscami ściemniona , (tabl. 3: 1). 16 Fragmenty wylewu naczynia o krótkiej Pogrubionej szyjce, pow. gładka ciemnoceglasta, otw.13

13 Fontes t. se Tablica Tli. Grób 3 (1 - 23) Tafel III. Grab 3 (1 - 28) I I I I kształtu nieckowatego o miąższości do 30 cm. Wypełnisko i ciemnobrunatnych, w tym fragment naczynia o gładkiej w postaci ciemnobrunatnej próchnicy przemieszanej jasnobrunatnej powierzchni, zdobionego dooKOlny.ni żłob­ z kośćmi ludzkimi, przy popielnicy próchnicy ciemno- kami oddzielającymi szyjkę od brzuśca, poniżej zaś gru­ czarnej z zawartością spalenizny. Popielnica usytuowana pami pionowych i skośnych żłobków (tabl. 4: 15). była w części środkowej jamy grobowej, a 9 naczyń wyposażenia grobowego znajdowało się po jej południo­ Grób 7. Grób jamowy (?) w rzucie poziomym kształtu wo-wschodniej stronie Naczynie nr 3 i 4 odwrócone było kolistego o wymiarach 85X88 cm. wystąpił na głębokości do góry dnem, a naczynie nr 2 ułożone było na boku około 25 cm. Jama grobowa w profilu kształtu niecko­ (ryc. 5). watego o miąższości do 50 cm, z wypełniskiem w postaci 1. Przydenny fragment popielnicy o baniastym brzuścu, ciemnobrunatnej próchnicy z zawartością fragmentów pow. gładka jasnobrunatna i ceglasta, miejscami ściem­ ceramiki i przepalonych kości ludzkich. niona, śr. 21 cm, śr. dna 9,6 cm (tabl. 4: 1); a) przepalo­ 1. 17 fragmentów ceramiki o pow. gładkich jasno ne kości ludzkie; b) fragment polepy; c) silnie przepalo­ i ciemnobrunatnych, w tym 1 fragment wylewu (tabl. ny przedmiot brązowy. 2. Przydenny fragment naczynia 4: 16); a) przepalone kości ludzkie. o wyodrębnionym dnie, pow. gładka szarobrunatna (tabl. Grób 8. Zniszczony silnie gi'ób popielnicowy (?) w 4: 2). 3. Fragmenty kubka o baniastym brzuściu, i wy­ rzucie poziomym w przybliżeniu kształtu kolistego, o wy­ odrębnionej szyjce o brzegu lekko wychylonym na zew­ miarach 110X180 cm, wystąpił na głębokości około 25 nątrz i taśmowatym uchem wystającym ponad krawędź cm. Jama grobowa w profilu kształtu nieckowatego naczynia, zdobionego dookolnym żłobkiem oddzielającym o miąższości 50 cm z wypełniskiem w postaci ciemno­ szyjkę od brzuśca i pionowymi grupami żłobków prze­ brunatnej próchnicy przemieszanej z przepalonymi kość­ dzielonych ornamentem dołeczkowym umieszczonym na mi ludzkimi. Zniszczona popielnica usytuowana była górnej części brzuśca, pow. gładka jasnobrunatna, miej­ w zachodniej części jamy grobowej. scami ściemniona, wys. 9 cm, otw. 9,4 cm, śr. 10,5 cm, śr. ii. Popielnica (?) o baniastym brzuściu i wyodrębnionej dna 5,7 cm (tabl. 4: 5). Fragmer.y kubka baniastego szyjce z brzegiem lekko wychylony/n na zewnątrz, zdo­ o łagodnym przejściu szyjki w brzusiec i taśmowatym biona rzędem dookolnych dołeczków paznokciowych od­ uchem umieszczonym poniżej krawędzi naczynia, pow. dzielających szyjkę od brzuśca i grupami trzech piono­ gładka ciemnobrunatna, wys. 8,5 cm, otw. 8,5 cm, śr. wych, szerokich żłobków umieszczonych na górnej części 9 cm, śr. dna 5,3 cm (tabl. 4: 7). 5. Fragmenty miniatu­ brzuśca, pow. gładka czarna, wys. 20,2 cm, otw. 17,8 cm, rowego naczynia z krótKą wyodrębnioną szyjką, zdobio­ śr. 26 cm, śr. dna 10,4 cm (tabl. 5: 1). 2. Przydenny frag­ nego dookolnym żłobkiem oddzielającym szyjkę od brzuś­ ment naczynia, pow. gładka ciemnobrunatna, śr. dna 6, ca i naprzemian skośnymi grupami żłóbków umieszczo­ 7 cm (tabl. 5: 2). 3. 11 fragmentów ceramiki, w tym trzy nych na górnej części brzuśca, pow. gładKa ciemnobru­ wylewy różnych naczyń (tabl. 5:3- 5); a) przepalone natna, wys. 4,5 cm, otw. 4,5 cm, śr. 5,3 cm, śr. dna kości ludzkie. 2,3 cm (tabl. 4: 3). 6. Fragmenty czerpaKa półkolistego z wciśniętym do wewnątrz dnem i taśmowatym uchem Grób 9. Grób jamowy (?) w rzucie poziomym w przy­ wystającym ponad krawędź naczynia, pow. gładka jasno­ bliżeniu kształtu kolistego o wymiarach około 80X70 cm, brunatna, miejscami ściemniona, wys. 3,8 cm, otw. 15 cm, wystąpił na głębokości 25 cm. W profilu kształtu niecko­ śr. dna 2,6 cm (Tabl. 4: 9). 7. Waza o baniastym brzuściu watego o miąższości do 30 cm. W części południowo- i wyodrębnionej szyjce z brzegiem leKKO wychylonym -wscnodniej jamy grobowej wystąpiło skupisko frag­ na zewnątrz, zdobiona trzema dookolnymi żłobitami mentów ceramiki i przepalonych kości ludzkich. umieszczonymi na przejściu szyjki w brzusiec, a poniżej 1. 22 fragmenty ceramiki, pow. gładkie i schropowaco- na górnej części brzuśca grupami naprzemian skośnych ne jasno i ciemnobrunatne, w tym fragment kubka? ze żłobAOw, pow. gładka jasnobrunatna, miejscami ściem­ śladem po taśmowatym uchu, zdobionego rzędem dookol­ niona, wys. 12 cm, otw. 10,8 cm, śr. 13,4 cm, śr. dna nych, niewielkich aoieczków (tabl. 5: 6); a) przepalone 6,3 cm (tabl. 4: 8 ). 8. Niewielki czerpak o silnym załomie kości ludzkie. brzuśca i taśmowatym uchem wystającym ponad kra­ wędź naczynia, zdobiony dookolnym żłobkiem umieszczo­ Grób 10. Grób skrzynkowy w obwrowaniu kamien­ nym na przejściu szyjKi w brzusiec, poniżej na załomie nym, w rzucie poziomym kształtu kolistego o wymiarach brzuśca ornamentem złożonym z plastycznych guzKów, około 110X150 cm, wystąpił na głębokości 27 cm. Ko­ złobKÓw pionowych i niewielKich dołeczKów, pow. gładka mora gronowa zbudowana z dużych kamieni polnych, jasnobrunatna, wys. 5,5 cm, otw. 5,9 cm, śr. b,8 cm, śr. nakryta była płytą kamienną. Lino komory grobowej dna 3,7 cm (tabl. 4: 6). 9. Fragmenty czerpaka o ostrym stanowił płaski kamień, na którym znajdowały się frag­ załomie brzuśca, wyodrębnionym dnie i taśmowatym menty całkowicie zniszczonej popielnicy, niewielkie frag­ uchem wystającym ponad krawędź naczynia, zdobionego menty innych naczyń oraz przepalone kości ludzkie (ryc. w środkowej części szyjki i górnej części brzuśca orna­ 6). mentem zło żo n ym z żłobków poziomych, grup żłobków 1. Niewielkie fragmenty całkowicie zniszczonej popiel­ pionowych oraz niewielkich dołeczków, pow. gładka nicy, pow. gładka ciemnobrunatna; a) przepalone kości jasnobrunatna, wys. 4 cm, otw. 8 cm, śr. 9,5 cm, śr. dna ludzkie. 2. Kilka fragmentów różnych naczyn, pow. gład­ 4,5 cm (tabl. 4: 4). 10. Fragmenty różnych naczyń o po­ kie jasno i ciemnobrunatne, w tym dwa niewielkie frag­ 1 wierzchniach jasno i ciemnobrunatnych, w tym frag­ menty den wyodrębnionych (tabl. 5: 7, 8). ment ze śladem po uchu oraz dwa fragmenty brzuśców zdobionych ornamentem żłobkowym (Tabl. 4: 10, 1.1, 12). Grób 11. Grób popielnicowy (?) w rzucie poziomym Grób 5. Grób jamowy? w rzucie poziomym w przy­ kształtu nieregularnego prostokąta o wymiarach 70 (NS))^ bliżeniu kształtu kolistego o wymiarach około 83X85 cm, X49 cm, wystąpił na głębokości około 20 cm. W części wystąpił na głębokości 20 cm. W wypełnisku jamy gro­ północnej jamy grobowej skupisko ceramiki i kości ludz­ bowej wystąpiły fragmenty ceramiki i przepalone kości kich oraz dwa kamienie, prawdopodobnie pozostałość ludzkie. W profilu kształtu nieckowatego o miąższości obstawy grobowej. 40 cm. 1. Fragmenty kubka o baniastym brzuściu i taśmowa­ 1. 21 fragmentów naczyń o powierzchniach gładkich, tym uchem umieszczonym poniżej krawędzi naczynia, barwy jasno i ciemnobrunatnej, w tym 2 niewielkie frag­ pow. lekko schropowacona ciemnobrunatna, wys. 10 cm, menty wylewów (tabl. 4: 13, 14). otw. 10,6 cm, śr. 11,4 cm, śr. dna 5,6 cm (tabl. 5: 9)- 2. Fragmenty misy o krótkiej szyjce z brzegiem silnik Grób 6. Grób jamowy (?) w rzucie poziomym w przy­ wychylonym na zewnątrz i wyodrębnionym dnie, poW- bliżeniu kształtu kolistego o wymiarach 83X90 cm wy­ lekko schropowacona ciemnobrunatna, wys. 9 cm, otw- stąpił na głębokości 20 cm. W profilu kształtu nieckowate­ 20 cm, śr. 20,6 cm, śr. dna 6 cm (tabel. 5: 10). 3. Waza go o miąższości około 25 cm. W wypełnisku jamy grobo­ o baniastym brzuściu i krótkiej szyjce z brzegiem silnie wej wystąpiły fragmenty ceramiki i przepalone kości wychylonym na zewnątrz, zdobiona na górnej części ludzkie. W części południowej zniszczony przez wkop brzuśca skośnymi żłobkami, pow. gładka jasnobrunatna, grobu nr 5. otw. 8 cm (tabl. 5: 11). 4. 19 fragmentów naczynia z silnie 1. 24 fragmenty ceramiki o pow. gładkich jasno zaznaczoną uskokiem szyjką, pow.g ładka czarna (tabl- (9 - 19) grób 12 (20 - 22). grób 13 (23) (9 -19), Grab 12 (20 - 22), Grab 13 (23 Ryc. 7. Rzut poziomy i profil grobów n r 12 i 29 Abb. 7. Plan und Profil des Grabes Nr. 12 und des Grabes 29

Ryc. 6. Rzut poziomy i profil groub nr 10 Abb. 6. Plan und Profil des Grabes Nr. 10

5: 12). 5. Około 130 fragmentów ceramiki, pow. gładkie i schropowacone, w tym wylew misy o karbowanej lekko skośnymi żłobkami krawędzi (tabl. 5: 13), 4 wylewy róż­ nych naczyń (tabl. 5: 14-18) oraz przydenny fragment naczynia zdobionego tuż przy dnie dwoma szerokimi żłobkami (tabl. 5: 19); a) przepalone kości ludzkie. Grób 12. Grób jamowy w rzucie poziomym kształtu wydłużonego owalu, o wymiarach 200 cm (NE-SW)Xł20 cm, wystąpił na głębokości około 20 cm. W części pół­ nocnej jamy grobowej wystąpił bruk kamienny, wśród którego zalegały fragmenty ceramiki i przepalone kości ludzkie. W profilu kształtu nieckowatego o miąższości 50 cm. W części północno-wschodniej zniszczony przez grób 29 (ryc. 7). 1. Około 60 fragmentów ceramiki, w tym 1 fragment wylewu (tabl. 5: 20), dwa fragmenty zdobione ornamen­ tem paznokciowym (tabl. 5 : 21) oraz jeden fragment zdobiony na brzuściu pionowymi żłobkami (tabl. 5: 22); a) przepalone kości ludzkie. Grób 13. Grób jamowy w rzucie poziomym kształtu nieregularnego owalu o wymiarach 95X110 cm, wystąpił na głębokości około 19 cm. Jama grobowa w profilu kształtu trójkątnego o miąższości do 45 cm, z zawar­ tością fragmentów ceramiki, przepalonych kości ludz­ kich i węgla drzewnego. 1. 12 fragmentów ceramiki, pow. gładkie i schropowa­ cone jasno i ciemnobrunatne, w tym fragment wylewu (tabl. 5: 23); a) przepalone kości ludzkie; b) węgiel drzew­ ny. Grób 14. Grób popielnicowy z obwarowaniem ka­ miennym składającym się z trzech warstw kamieni na­ krywającym wyposażenie grobowe. W rzucie poziomym Ryc. 8. Rzut poziomy i profil grobu nr 14 kształtu nieregularnego owalu o wymiaraęh 11Q(SNX90 Abb. 8, Plan und Profil des Grabes Nr. 14 Tabiica VI. Grób 14 (1-9). grób 15 (10-11). grób 10 (12-18) Tafel VI. Grab 14 (1-9), Grab 15 (10 - 11), Grab 10 (12-18) cm, wystąpił na głębokości 20 cm. W części północno- -wschodniej jamy grobowej znajdowała się popielnica nakryta pokrywą, a trzy przystawki były usytuowane po jej południowo-zachodniej stronie. Ucha naczyń 3 i 4 skierowane były w kierunku północno-zachodnim. W części południowo-zachodniej grobu, wśród kamieni obstawy, zalegały fragmenty ceramiki (ryc. 8). 1. Popielnica o baniastym brzuścu, zdobiona na górnej części brzuśca pionowymi plastycznymi wypustkami dłu­ gości 3-4 cm oraz grupami pionowych i odchodzącymi od nich grupami naprzemian skośnych żłobków, pow. gładka ciemnobrunatna, w górnych partiach naczynia czarna, śr. 22 cm, śr. dna 9 cm (tabl. 6 : 1). 2. Płaska pokrywa z krótką wypustką, zdobiona na wierzchniej części grupami trzech żłobków krzyżujących się pod ką­ tem prostym, pow. gładka ciemnobrunatna, miejscami szczerniona ,wys. 1,4 cm, śr. 14 cm, śr. wypustki 10 cm (tabl. 6 : 1); a) przepalone kości ludzkie. 2. Waza o ba­ niastym brzuściu i krótkiej szyjce o brzegu lekko wy­ chylonym na zewnątrz, pow. poniżej załomu brzuśca 0 30cm lekko schropowacona jasnobrunatna, wys. 16 cm, otw. 1 _____ 1------!------i 14 cm, śr. 19,4 cm, śr. dna 9,8 cm (tabl. 6 : 2). 3. Kubek 0 beczułkowatym brzuścu, słabo wyodrębnionej szyjce 1 taśmowatym uchem umieszczonym ponieżj krawędzi naczynia, pow. gładka jasnobrunatna, miejscami szczer­ niona, wys. 7,6 cm, otw. 10,2 cm, śr. 11 cm, śr. dna 5,6 cm (tabl. 6 : 3). 4. Kubek o beczułkowatym brzuścu łagodnie przechodzącym w stożkowatą szyjką z uchem umieszczonym poniżej krawędzi naczynia, pow. gładka jasnobrunatna, miejscami szczerniona, wys. 8,7 cm, otw. 8 cm, śr. 10 cm, śr. dna 4,3 cm (tabl. 6 : 4). 5. 29 fragmen­ tów ceramiki, pow. gładkie i schropowacone jasno i ciemnobrunatne, w tym 2 fragmenty zdobione ornamen­ tem paznokciowym (tabl. 6 : 5, 6) oraz 3 wylewy różnych naczyń (tabl. 6:7- 9). Grób 15. Grób popielnicowy w obwarowaniu kamien­ nym, zbudowanym z dwóch warstw kamieni nakrywają­ cych popielnicę usytuowaną na płaskiej płycie kamien­ nej. W dolnej partii obstawę stanowiły płaskie płyty kamienne ustawione ukośnie i pionowo do środka grobu. W rzucie poziomym kształtu okrągłego, o wymiarach 55X55 cm, wystąpił na głębokości około 30 cm. W pro­ filu kształtu nieckowatego o miąższości 50 cm (ryc. 9). 1. Przydenny fragment popielnicy o baniastym brzuścu, pow. gładka śr. 22 cm, śr. dna 10 cm jasnobrunatna, miejscami szczerniona, (tabl. 6 : 10); a) pokrywa obejmu­ jąca z dnem lekko wklęsłym do wewnątrz, pow. gładka ciemnobrunatna, miejscami szczerniona, wys. 4,8 cm, śr. 12,6 cm (tabl. 6 : 10); b) wewnątrz popielnicy znajdował Ryc. 9. Rzut poziomy 1 profil grobu nr 15 się fragment naczynia zdobionego poziomym rzędem do- Abb. 9. Plan und Profil des Grabes Nr. 15 łeczków umieszczonego na przejściu szyjki w brzusiec, pow. szyjki gładka, brzuśca lekko schropowacona czarna (tabl. 6 : 11); c) przepalone kości ludzkie. na, wys. 5,6 cm, otw. 25,4 cm, śr. dna 7 cm (tabl. 6 : 15)- Grób 16. Grób popielnicowy w rzucie poziomym 4. 28 fragmentów ceramiki, pow. gładkie jasno i ciemno­ kształtu nieregularnego owalu o średnicy 50 cm, wystąpił brunatne, w tym 1 fragment wylewu i dwa fragmenty na głębokości około 25 cm. Jama grobowa kształtu niec­ brzuśców zdobionych ornamentem żłobkowym (tabl. 6: kowatego o miąższości około 15 cm, z zawartością ciemno­ 16-18). brunatnej próchnicy zmieszanej z przepalonymi kośćmi ludzkimi. Popielnica umieszczona na misie talerzowej Grób 17. Grób jamowy? w rzucie poziomym kształtu usytuowana była w części północno-wschodniej jamy nieregularnie kolistego o średnicy około 95 cm, wystąpił grobowej a przystawka i fragmenty ceramiki znajdowały na głębokości 23 cm. Jama grobowa w profilu kształtu się po jej północno zachodniej stronie. W części po­ nieckowatego o miąższości 40 cm z zawartością nielicznych łudniowo-wschodniej jama grobowa zniszczona przez grób fragmentów ceramiki i przepalonych kości ludzkich (Ryc. 17 (ryc. 10). 10). 1. Przydenny fragment popielnicy o baniastym brzuścu 1. 9 fragmentów ceramiki, pow. gładkie i schropowaco­ umieszczonym poniżej połowy wysokości naczynia, pow. ne jasno i ciemnobrunatne, w tym 1 fragment z orna­ gładka, przy dnie schropowacona brunatnoszara, śr. 27,4 mentem plastycznym w postaci guzka nalepianego (tabl. cm, śr. dna 10 cm (tabl. 6 : 12); a) przepalone kości ludz­ 7: 1) oraz 1 fragment dna wyodrębnionego (tabl. 7: 2)5 kie; b) wewnątrz popielnicy znajdował się skręcony a) przepalone kości ludzkie. pierścionek brązowy. 2. Naczynie o ostrym załomie brzuśca, silnie wyodrębnionej szyjce z brzegiem kielicho- Grób 18(?). Zniszczony grób(?) w rzucie poziomym wato wywiniętym na zewnątrz, zdobione na załomie kształtu nieregularnego owalu o średnicy około 45 cm, brzuśca wyciskanymi od wewnątrz dużymi guzami obwie­ wystąpił na głębokości 25 cm. Jama grobowa w profilu dzionymi dookolnym szerokim żłobkiem oraz dwoma do- kształtu nieckowatego o miąższości 40 cm z zawartością łeczkami, śr. 1,4 cm umieszczonymi pomiędzy guzami, fragmentów ceramiki. Brak szczątków kostnych. pow. gładka jasnobrunatna, wys. 11 cm, otw. 19 cm, śr. 1. 16 fragmentów ceramiki, pow. gładkie i schropowa­ 20 cm, śr. dna 10 cm (tabl. 6 : 14). 3. Fragmenty misy ta­ cone jasno i ciemnobrunatne, w tym 3 fragmenty naczy­ lerzowej o krótkiej lekko zaznaczonej szyjce i silnie wy­ nia o baniastym brzuścu, pow. gładka, dołem lekko schro­ chylonej na zewnątrz krawędzi, pow. gładka jasnobrunat- powacona jasnobrunatna, miejscami ceglasta (tabl. 7: 3). powierzchni (tabl. 7: 13), dwa wylewy różnych naczyń i fragment brzuśca zdobionego ornamentem dołeczkowym (tabl. 7: 14 - 16). Grób 22. Grób popielnicowy w rzucie poziomym kształtu nieregularnie trapezowatego o wymiarach 104 (NE-SW)X81 cm, wystąpił na głębokości 20 cm. Jama grobowa w profilu kształtu nieckowatego o miąższości 35 cm z wypełniskiem w postaci ciemnobrunatnej próch- j) nicy i wydłużoną plamą próchnicy czarnobrunatnej w części środkowej obiektu. Popielnica umieszczona była na płaskiej płycie kamiennej w części północnej jamy grobowej, (ryc. 12). 1. Fragmenty popielnicy kształtu beczulkowatego, pow. ciemnobrunatna silnie schropowacona (tabl. 7: 17); a prze­ palone kości ludzkie. 2. 15 fragmentów ceramiki, w tym dwa niewielkie fragmenty wylewów (tabl. 7: 18, 19) oraz fragment brzuśca naczynia zdobionego szerokimi dookol- nymi żłobkami (tabl. 7: 20). Grób 23. Grób popielnicowy w rzucie poziomym kształtu w przybliżeniu nieregularnego prostokąta, o wy­ miarach 155X78 cm, wystąpił na głębokości około 15 cm. Jama grobowa w profilu kształtu trójkątnego o miąższości do 45 cm z wypełniskiem w postaci ciemnobrunatnej próchnicy z kolistą plam próchnicy czarnobrunatnej w części północno-zachodniej jamy grobowej, w której usy­ tuowana była popielnica, a po jej zachodniej stronie przystawki (ryc. 13). 1. Przydenny fragment popielnicy, pow. schropowacona, jasnobrunatna, śr. dna 9,6 cm (tabl. 7: 21); a) przepalone kości ludzkie. 2. Przydenny fragment naczynia beczułko- watego?, zdobionego przy dnie dookolnymi żłobkami, po­ wyżej zaś żłobkami naprzemian skośnymi, pow. gładka Ryc. 10. Rzut poziomy i profil grobów nr 16 i 17 Abb. 10. Plan und Profil des Grabes Nr. 16 und des Grabes ciemnobrunatna, miejscami szczerniona, śr. dna 6.5 cm N r. 17 (tabl. 7: 22). 3. 53 fragmenty ceramiki, pow. gładkie i schropowacone, w tym 4 wylewy różnych naczyń (tabl. 7: 23 - 26), 3 fragmenty zdobione ornamentyką żłobkową Grób 19(?). Zniszczony grób? w rzucie poziomym (tabl. 7: 27 - 29) oraz fragment z ornamentem plastycznym kształtu półkolistego o wymiarach 120X70 cm, wystćipił w postaci nalepianego guzka (tabl. 7: 30). na głębokości około 20 cm. Jama grobowa w profilu kształtu nieregularnie nieckowatego o miąższości do 40 Grób 24. Zniszczony grób popielnicowy w rzucie po­ cm z wypełniskiem w postaci ciemnobrunatnej próchnicy ziomym o zarysie nieregularnego owalu, o wymiarach z zawartością fragmentów ceramiki. W części płytszej 130X90 cm, wystąpił na głębokości około 25 cm. Jama (południowo-zachodniej) jamy grobowej, wypełnisko sta­ grobowa w profilu kształtu nieckowatego o miąższości nowiła ciemnobrunatna próchnica przemieszana ze spale­ około 35 cm. Wypełnisko w postaci ciemnobrunatnej nizną. Brak szczątków kostnych. próchnicy z owalną plamą czarnobrunatnej próchnicy 1. 46 fragmentów ceramiki, w tym 7 fragmentów zawierajaca fragmenty ceramiki i przepalone kości ludz­ cienkościennego naczynia kształtu jajowatego, zdobio­ kie. W części zachodniej i północnej jamy grobowej wy­ nego ornamentem jodełkowym, o gładkiej popielatej po­ stąpiły liczne kamienie, pozostałość po zniszczonej ob­ wierzchni (tabl. 7: 4), 5 fragmentów naczynia beczułko- stawie grobu (ryc. 14). watego, zdobionego na całej powierzchni ornamentem 1. 50 fragmentów popielnicy? o ściętej na zewnątrz paznokciowym, pow. gładka ciemnobrunatna, wys. 16 cm, krawędzi, pow. silnie schropowacona i obmazywana otw. 13 cm, śr. 16 cm, śr. dna 6 cm (tabl. 7: 5), fragment wylewu misy o karbowanej krawędzi (tabl. 7: 6), 3 frag­ menty wylewów różnych naczyń (tabl. 7: 7 - 9), oraz frag­ ment brzuśca zdobionego ornamentem żłobkowym (tabl. 7: 10). Grób 20. Grób jamowy w rzucie poziomym w przy­ bliżeniu kształtu kolistego o średnicy około 85 cm, wy­ stąpił na głębokości 20 cm. Jama grobowa w profilu kształtu nieckowatego o miąższości około 30 cm, zawie­ rała fragmenty ceramiki i przepalone kości ludzkie. 1. fragmenty ceramiki, pow. gładkie jasno i ciemno­ brunatne, w tym fragment misy o pogrubionej, skośnie do wewnątrz ściętej krawędzi (tabl. 7: 11) oraz fragment brzuśca zdobionego ornamentem żłobkowym (tabl. 7: 12); a) przepalone kości ludzkie. Grób 21. Grób popielnicowy z obstawą kamienną w postaci 6 kamieni polnych otaczających płytę kamien­ na, nieco zagłębiona w stosunku do obstawy, na której usytuowana była popielnica, fragmenty innych naczyń oraz przepalone kości ludzkie. W rzucie poziomym kształ­ tu w przybliżeniu kolistego, o wymiarach około 60X50 cm, wystąpił na głębokości 20 cm. Jama grobowa w pro­ filu kształtu nieckowatego o miąższości 15 cm (ryc. 11). 1. 60 fragmentów silnie zniszczonej popielnicy, pow. silnie schropowacona jasnobrunatna, miejscami celasta; Ryc. 11. Rzut poziomy i profil grobów nr 21 i 34 a) przepalone kości ludzkie. 2. 4 fragmenty różnych na­ Abb. 11. Plan und Profil des Grabes Nr. 21 und des Grabes Ni czyń, w tym 1 fragment misy o gładkiej jasnobrunatnej 14 34

14 Fontes t. 36 Tablica VII. Grób 17 (1-2), grób 18 (3), grób 19 (4-10), grób 20(11-12), grób 21 (13-16), grób 22 (17 - 20), grób 23 (21 - 30) Tafel VII. Grab 17 (1-2), Grab 18 (3), Grab 19 (4-10), Grab 20(11-12), Grab 21 (13-6), Grab 22 (17 - 20), Grab 23 (21 - 30) Ryc. 14. Rzut poziomy i profil grobu nr 24 Abb. 14. Plan und Profil des Grabes Nr. 24

1. 23 fragmenty naczynia beczulkowatego, zdobionego Ryc. 12. Rzut poziomy i profil grobu nr 22 na całej powierzchni ornamentem paznokciowym oraz Abb. 12. Plan und Profil des Grabes N|T. 22 plastycznymi zgrubieniami umieszczonymi tuż pod kra­ wędzią naczynia, pow. lekko schropowacona jasnobru- ciemnobrunatna (tabl. 8: 4); a) przepalone kości ludzkie. natna (tabl. 8: 10). 2. Fragmenty amfory o baniastym 2. 3 fragmenty różnych mis o pogrubionej, karbowanej brzuścu i lejkowatej, wyodrębnionej szyjce, zdobionej krawędzi, pow. gładka ciemnobrunatna (tabl. 8:1- 3). ornamentem żłobków poziomych, skośnych i różnej wiel­ 3. 3 fragmenty naczynia ze śladem po uchu, zdobionego kości doleczków (tabl. 8: 9). 3. 6 fragmentów naczynia dwoma dookolnymi żłobkami oddzielającymi brzusiec zdobionego na przejściu szyjki w brzusiec trzema dookol­ od szyjki, poniżej zaś, na górnej części brzuśca grupami nymi żłobkami, poniżej zaś, na górnej części brzuśca gru­ naprzemian skośnych żłobków, pow. gładka czarna (tabl. pami naprzemian skośnych żłobków, pow. gładka jasno- 8: 5). 4. 63 fragmenty ceramiki o pow. gładkich i schro- brunatna (tabl. 8: 11). 4. 8 fragmentów naczynia o lekko powaconych, w tym 13 fragmentów naczynia o pow. wychylonym na zewnątrz brzegu, zdobionego ornamen­ schropowaconej jasnobrunatnej, od wewnątrz czarnej oraz tem paznokciowym, pow. gładka ciemnobrunatna (tabl. 3 wylewy różnych naczyń (tabl. 8: 6-8). 8: 12). 5, 3 wylewy różnych mis o pogrubionych, kar­ Grób 25. Silnie zniszczony grób popielnicowy? w rzu­ bowanych krawędziach, pow. gładkie jasnobrunatne (tabl. cie poziomym kształtu nieregularnie wydłużonego, wystą­ 8: 13, 14) i czarne (tabl. 8: 15). pił na głębokości około 10 cm. Jama grobowa w profilu Grób 26. Grób popielnicowy w rzucie poziomym kształtu nieckowatego o miąższości około 15 cm, ze sku­ kształtu sercowatego wystąpił na głębokości około 15 cm. piskiem fragmentów ceramiki usytuowanych w jej pół­ Jama grobowa w profilu kształtu nieregularnie niecko­ nocnej części (ryc. 15). Brak kości ludzkich. watego o miąższości 30 - 40 cm., w której w części pół­ nocno-zachodniej znajdowały się 2 popielnice przykryte

Ryc. 13. Rzut poziomy i profil grobu nr 23 Ryc. 15. Rzut poziomy 1 profil grobu nr 25 Abb. 13. Plan und Profil des Grabes Nr. 23 Abb. 15. Plan und Profil des rGabes Nr. 25 Tablica vni. Grób 24 (1-8), grób 23 (9 • 1Ś), grób 20 (10 -19) Tafel VII. Grab 24 (1-8), Grab 25 (9 -15), grab 20 (10-19), misami a przystawki ustawione były między popielnica­ mi. Pod popielnicą nr 1 w części przydennej jamy gro­ bowej znajdowały się 3 kamienie. Popielnica nr 1 zawie­ rała silnie zniszczoną szpilę brązową oraz fragment in­ nego naczynia a w garnku, należącym do wyposażenia grobowego znajdowało się 5 czerpaków, przykrytych szóstym, (ryc. 16). 1. Popielnica o banistym brzuścu o największej wy- dętości przypadającej w 2/3 wysokości naczynia i stożko­ watej szyjce, pow. gładka jasnobrunatna, wys. 26,6 cm, otw. 14,6 cm, śr. 24,5 cm, śr. dna 10 cm (talb. 8: 16); a) misa o ściętej na zewnątrz karbowanej krawędzi, pow. gładka jasnobrunatna, wys. 9 cm, otw. 27 cm, śr. dna 8,8 cm (tabl. 8: 16); b) wewnątrz popielnicy fragment wazy o baniastym brzuścu i stożkowatej szyjce z brze­ giem lekko wychylonym na zewnątrz, zdobionej dookol- nym żłobkiem oddzielającym szyjkę od brzuśca, plastycz­ nymi niewielkimi guzkami obwiedzionymi dookolnym żłobkiem na największej wydętości brzuśca i szerokimi, lekko skośnymi żłobkami umieszczonymi na górnej części brzuśca, pow. gładka jasnobrunatna, miejscami ściemnio­ na, otw. 9,6 cm (tabl. 8: 17); c) przepalona w ogniu szpila brązowa, dł., zachowana ok. 6 cm (tabl. 8: 18); d) przepalone kości ludzkie. 2. Kubek (popielnica) o ba­ nistym brzuścu, stożkowatej szyjce i taśmowatym uchem wystającym ponad krawędź naczynia, zdobiony dookol­ nym żłobkiem umieszczonym na przejściu, szyjki w brzu- siec, pow. gładka jasnobrunatna, miejscami ściemniona, wys. 14,6 cm, otw. 13 cm, śr. 18 cm, śr. dna 7 cm (tabl. Ryc. 16. Rzut poziomy 1 profil grobu nr 26 8. 19); a) misa stożkowata o prostej krawędzi zdobionej Abb. 16. Plan und Profil des Grabes Nr. 26 grupami poprzecznych nacięć przedzielonych krótkimi rzędami niewieikich dołeczków pow. gładka jasnobru­ natna, miejscami ściemniona, wys. 7 cm, otw. 20,6 cm, 35 cm z wypełniskiem w postaci ciemnobrunatnej próch­ śr. dna 5,8 cm (tabl. 8: 19); b) przepalone kości ludzkie. nicy z czarnobrunatną plam próchnicy w części środko­ 3. Garnek esowaty o krótkiej szyjce z brzegiem wychylo­ wej grobu. W części północnej jamy grobowej znajdowała nym na zewnątrz i taśmowatym uchem umieszczonym się misa, natomiast fragmenty ceramiki i przepalone poniżej krawędzi naczynia, pow. gładka jasnobrunatna, kości ludzkie usytuowane były w Części północno-zachod­ wys. 19 cm, otw. 18,6 cm, śr. 19,4 cm, śr. dna 9,6 cm. niej zarysowanej plamy czarnobrunatnej próchnicy. W Wewnątrz garnka znajdowało się 5 czerpaków przykry­ grobie wystąpiły nieliczne kamienie, pozostałość po znisz­ tych szóstym (tabl. 9: 1); a) Czerpak półkolisty z taśmo­ czonym obwarowaniu (ryc. 17). watym uchem wystającym ponad krawędź naczynia 1. Misa o pogrubonej, prostej, karbowanej krawędzi, i wciśniętym do wewnątrz dnem, pow. gładka jasnobru­ pow. gładka jasnobrunatna, wys. 8,6 cm, śr. 30,4 cm, śr. natna, miejscami ściemniona, wys. 3,5 cm, otw. 13,8 cm, dna 9 cm (tabl. 9: 10). 2. 162 fragmenty naczyń o gład­ śr. dna 2 cm (tabl. 9: 2); b) Czerpak półkolisty z taśmo­ kich i schropowaconych powierzchniach, barwy jasno, watym uchem wystającym ponad krawędź naczynia ciemnobrunatnej i czarnej, w tym 4 fragmenty mis (tabl. i wciśniętym do wewnątrz dnem, pow. gładka;jasnobru­ 9: 11, 10: 1- 3), 5 wylewów różnych naczyń (tabl. 10: natna miejscami ściemniona, wys. 3,5 cm, oiw. 11 cm, 4-7), 3 zdobione fragmenty brzuśców (Tabl. 10: 9-11) śr. dna 2 cm (tabl. 9: 3); c) Czerpak półkolisty z taśmo-? i jeden fragment dna wyodrębnionego (Tabl. 10: 12); watym uchem wystającym ponad krawędź naczynia a) przepalone kości ludzkie. i wciśniętym do wewnątrz dnem, pow. gładka jasno­ brunatna miejscami ściemniona, wys. 4 cm, otw. 12,5 cm, śr dna 3 cm, (tabl. 9: 4); d) czerpak półkolisty z taśmo­ watym uchem wystającym ponad krawędź naczynia i wciśniętym do wewnątrz dnem, pow. gładka jasnobru­ natna, miejscami ściemniona, wys. 3,5 cm, otw. 12,2 cm, śr. dna 2 cm (tabl. 9: 5); e) Czerpak półkolisty z taśmo­ watym uchem wystającym ponad krawędź naczynia i wciśniętym do wewnątrz dnem, pow. gładka jasnobru­ natna miejscami ściemniona, wys. 3,7 cm, otw. 13 cm, śr. dna 2 cm (tabl. 9: b); f) Fragmenty czerpaka stożkowa­ tego z taśmowatym uchem wystającym ponad krawędź naczynia, wyodrębnionym dnem i brzegiem lekko zagię­ tym do wewnątrz, pow. gładka jasnobrunatna, miejscami ściemniona, wys. 6,5 cm, otw. 10 cm, Śrs-^dna 6 cm (Tabl. 9: 7); g) Fragmenty czerpaka stożkowatego ęjefcko za­ giętym do wewnątrz brzegu i taśmowatym uchem wysta­ jącym ponad krawędź naczynia, pow. gładka jasnobru­ natna, miejscami ściemniona, wys. 5 cm, otw. 9,3 cm, śr. dna 5,5 cm (tabl. 9: 9). 4. Mała amforka o dość silnym załomie brzuśca, lejkowatej szyjce i dwoma kolankowa­ tymi uszkami umieszczonymi na przejściu szyjki w brzu- siec, zdobiona trzema dookolnymi żłobkami oddzielający­ mi szyjkę od brzuśca oraz ornamentem trójkątów zapla­ tanych na górnej części brzuśca, pow. głada. jasnobrunat­ na, wys. 12,5 cm, otw. 10 cm, śr. dna 5,5 cm, śr. 14,5 cm (tabl. 9: 8). Grób 27. Silnie zniszczony grób popielnicowy w rzucie poziomym kształtu nieregularnego owalu o wymiarach 152X115 cm, wystąpił na głębokości około 20 cm. Jama Ryo. 1?. Rzut poziomy 1 profil grobu nr 87 grobowa w profilu kształtu nieckowatego o miąższości Abb. 17. Plan und profil des rGabes Nr. 2? Tablica IX. Grób 26 (1 - 9), grób 27 (10 -12) Tafel IX. Grab 26 (1 - 9), Grab 27 (10 -12) Tablica X Grób 27 (1-12). grób 28 (13). grób 30( 14 - 20). grób 31 (18-20). sondaż 1 (21-27) Tafel X. Grab 27 (1-12), Grab 28 (13), Giab 30 (14 - 20), Grab 31 (18-20), Probegrabung 1 (21-27) Grób 28(?). Zniszczony gróbi?) w rzucie poziomym Grób 31(?). Zniszczony grób(?) w rzucie poziomym kształtu kolistego o wymiarach 50X50 cm, wystąpił na kształtu kolistego o średnicy około 60 cm, wystąpił na głębokości około 25 cm. Wypełnisko jamy grobowej głębokości około 25 cm. Jama grobowa w profilu kształtu w profilu kształtu nieckowatego o miąższości około 30 cm nieckowatego zawierała 41 fragmentów naczynia beczuł- zawierało fragmenty przydenne naczynia o lekko schro- kowatego, pow. lekko schropowacona ciemnobrunatna, powaconej, ciemnobrunatnej powierzchni (Tabl. 10: 13) miejscami celasta (tabl. 10: 18), fragment misy talerzo­ oraz przepalone kości ludzkie. wej, pow. gładka ceglasta (tabl. 10: 19) oraz fragmenty dna wyodrębnionego, zdobionego przy dnie szerokimi do- Grób 29(?). Zniszczony gróbi?) w rzucie poziomym okolnymi żłobkami (tabl. 10: 20), pow. schropowacona kształtu kolistego o średnicy około 85 cm, wystąpił na ciemnobrunatna. głębokości 23 cm. Jama grobowa w profilu kształtu niec­ kowatego o miższości 47 cm, z zawartością dwóch mało Grób 32(?). Zniszczony gróbi?) w rzucie poziomym charakterystycznych fragmentów ceramiki oraz przepa­ kształtu nieregularnego prostokąta o średnicy 90(NE- lonych kości ludzkich (ryc. 7). -SW)X60 cm, wystąpił na głębokości około 20 cm. W pro­ filu kształtu nieckowatego o miąższości do 25 cm, z za­ wartością l fragmentu ceramiki o gładkiej jasnobrunatnej powierzchni. Brak szczątków kostnych. Grób 33(?). Zniszczony grób(?) w rzucie poziomym kształtu nieregularnie kolistego o średnicy około 80 cm. Jama grobowa w profilu kształtu nieckowatego o miąż- czości 37 Cm, z zawartością 7 mało charakterystycznych fragmentów ceramiki, w tym ,1 fragment wylewu. Brak szczątków. kostnych. Grób 31 (?). Zniszczony gróbi?) w rzucie poziomym kształtu kolistego o średnicy około 85 cm, wystąpił na głębokości 18 cm. Jama grobowa .w profilu kształtu niec­ kowatego o miąższości 30 cm, z zawartością 13 mało charakterystycznych fragmentów ceramiki, w tym 1 dna wyodrębnionego. Brak szczątków kostnych (ryc. 11). i f Grób 35(?). Zniszczony grób? y; rzucie poziomym kształtu kolistego o średnicy około 85 cm, wystąpił na głębokości około 20 cm. Jama grobowa w profilu kształtu nieckowatego o miąższości około 25 cm, z zawartością 1 fragmentu ceramiki mało charakterystycznej. Brak szczątków kostnych. Grób, 36(V). Zniszczony gróbi?) w rzucie poziomym kształtu kolistego o średnicy około 90 cm, wystąpił na głębokości 30 ęm. Jama grobowa w profilu kształtu niec­ kowatego o miąższości 38 cm, z zawartością 7 fragmen­ tów ceramiki, w tym 1 fragmentu dna wyodrębnionego i 1 fragmentu zdobionego szerokimi dookolnymi żłobka­ mi. Brak szczątków kostnych. Grób 37(?). Zniszczony grób(?) w rzcie poziomym kształtu nieregularnego owalu o średnicy około 95 cm, wystąpił na głębokości 30 cm. Jama grobowa w profilu kształtu nieckowatego o miąższości około 25 cm, z za­ wartością 1 fragmentu ceramiki mało charakterystycznej. Brak szczątków kostnych. Przed rozpoczęciem prac wykopaliskowych na terenie wzniesienia założono 4 sondaże (ryc. 3): Sondaż 1 — o wymiarach 2X2 m założony został na kulminacji wniesienia. W profilu zaznaczyła się wartwa I (humusu) z zawartością 88 fragmentów ceramiki o po­ wierzchniach gładkich i schropowaconych, barwy jasno, ciemnobrunatnej i czarnej, w tym fragment naczynia 0 pow. gładkiej czarnej, zdobionego poziomym żłobkiem 1 dołeczkami umieszczonymi pod nim (tabl. 10: 21), frag­ ment naczynia o gładkiej, ciemnoszarej powierzchni, zdo­ bionego pionowymi żłobkami (tabl. 10: 22), oraz brzusiec naczynia o gładkiej jasnobrunatnej powierzchni, zdobio­ Ryc. 18. Rzut poziomy i profil grobu nr 30 nego delikaitnymi, szerokimi, pionowymi żłobkami (tabl. Abb. 18. Plan und Profil des Grabes Nr. 30 10: 23). Warstwa II — żółto-brunatny piasek przemiesza­ ny z próchnicą — zawierała 152 fragmenty ceramiki o powierzchniach gładkich i schropowaconych, barwy Grób 30(?). Zniszczony grób(?) w rzucie poziomym jasno, ciemnobrunatnej, czarnej i ceglastej, w tym 3 frag­ kształtu kolistego o wymiarach 80X75, cm, wystąpił na menty misy o gładkiej, jasnobrunatnej, miejscami ściem­ głębokości około 20 cm. Jama grobowa w profilu kształtu nionej powierzchni (tabl. 10: 24), 6 fragmentów kubka nieckowatego o miąższości 75 cm, (ryc. 18), z zawartością o baniastym brzuścu z uchem wystającym ponad krawędź 15 fragmentów ceramiki, pow. gładkie i schropowacone naczynia, zdobionego dookolnym żłobkiem umieszczonym jasno, ciemnobrunatne i czarne, w tym 1 fragment misy na przejściu szyjki w brzusiec, poniżej zaś na górnej o karbowanej krawędzi, pow. gładka czarna (tabl. 10: części brzuśca grupami pionowych żłobków, pow. gładka 14), fragment naczynia zdobionego poziomymi żłobkami jasnobrunatna (tabl. 10: 25), 7 fragmentów naczynia (talb. 10: 15), fragment dna wyodrębnionego (tabl. 10: 16) o gładkiej jasnobrunatnej powierzchni, zdobionego po­ oraz fragment wylewu naczynia z brzegiem wychylonym ziomymi i skośnymi żłobkami oraz ornamentem dołeczko- na zewnątrz (tabl. 10: 17). W części środkowej jamy gro­ wym (tabl. 10: 26), fragment naczynia beczułkowatego bowej na głębokości około 30 cm wystąpił bruk kamien­ o obmazywanej ciemnobrunatnej powierzchni (tabl. 10: ny. Brak szczątków kostnych. 27), 7 fragmentów amforki, zdobionej dookolnym żłób- Tablica XI. Sonda* 1 (1-2), materiał luźny <3 - ią> Tafel XI. Frobegrabung 1 (1 - 3)* loses Materiał (3 -15)

kiem umieszczonym na przejściu szyjki w brzusieć i or­ Sondaż 2 — O wymiarach 1X1 m założony został namentem dołeczków umieszczonych ną największej wy- na wschodnim stoku wzniesienia, w profilu żałow ała dętości brzuśca, po w. gładka ciemnoszara (tabl. 11: się Warstwa I (humusu) o ¿niższości do 26 cm, beż ma­ 6 fragmentów naszynia, zdobionego w dolnej części szyj­ teriału zabytkowego i warstwa XI o średniej miąższości ki dookolnymi żłobkami, pow^ gładka jasndceglasta, 30 cin (ryć. 19), ż zawartością 3 fragmentów Ceramiki miejscami czerniona (tabl. 11: 2). 16 mało charakterystycznej.

16 Fontes t. 36 cych struktury społecznej ludności użytkującej to cmen­ tarzysko. Także rozmieszczenie poszczególnych typów po­ chówków na cmentarzysku nie wykazuje jakichkolwiek prawidłowości. WszystKie groby w oparciu o schemat ewolucyjny obrządku pogrzebowego ludności kultury łu­ życkiej s możemy podzielić generalnie na groby popielni­ cowe i jamowe, z pewnymi odchyleniami zauważalnymi w ich obrębie. Reprezentują one typ płaskich, ciałopal­ nych pochówków, z których trzy posiadały dobrze za­ chowaną obstawę kamienną (groby nr 14, 15, 21) o róż­ nych kształtach, głównie jednak o układzie kolistym lub półkolistym. Grób nr 14 posiadał obstawę kamienną oraz 3 warstwy kamieni nakrywających wyposażenie grobu. u Natomiast naczynia z grobu ló nakryte były dwoma warstwami kamieni, a obwarowanie dolnych partii grobu \ zbudowane było z płaskich, łupanych płyt kamiennych, które były ustawione pioriowo i ukośnie do jego wnętrza. Do budowy dna grobu użyto m.in. pasujących do siebie ułaników jednego kamienia. Obstawa grobu nr 21 skła­ dała się z 6 kamieni pomych otaczających płytę ka­ ö_ ____ mienną, zagłębioną w stosunku do obstawy, na której umieszczona była popielnica. Także na płycie kamiennej, lecz 'bez obstawy, umieszczona) była popielnica w grobie nr 2^. Zwyczaj ten jest często spotykany na cmenta­ rzyskach ludności kuitury łużyckieja. Do wyjątkowych Ryc. 19. Profil p'ölnocny sondażu nr 2. Legenda: 1 — humus, 2 — żółto-brunatny piasek przemieszany z próchnicą, 3 — ca­ obiektów zaliczyć naieży grób nr 10, stanowiący typ lec grobu skrzyniowego z obwarowaniem kamiennym, cha­ Abb. 19. Nördliches Profil der Probegrabung Nir. 2. Zeichener­ klärung: 1 — Humus, 2 — gelb-brauner Sand mit Humus ver­ rakterystycznego dia terenu Pomorza4. Komora grobowa mischt, 3 — Mutterboden zbudowana z dużych kamieni polnych, przykryta była dużą płaską płytą. Dno komory stanowił płaski kamień, Sondaż 3 — o wymiarach 1X1 m założony został na którym znajdowały się fragmenty silnie zniszczonej na wschodnim stoku wzniesienia, na wschód od sonda­ popielnicy z kośćmi ludzkimi. Nieliczne kamienie ob­ żu 2. W profilu zaznaczyła się warstwa I (humusu) 0 średniej miąższości około 30 cm bez materiału zabyt­ stawy, stanowiące prawdopodobnie poostałość zniszczo­ kowego i warstwa II zalegająca do głębokości 65 cm, nych obwarowań, wystąpiły także w grobach nr 3, 11, z zawartością 2 mało charakterystycznych fragmentów 24, 26 i 27, z czego obstawa grobu nr 26 składała się ceramiki. z trzech kamieni usytuowanych na dnie jamy grobowej, Sondaż 4 — o wymiarach 1X1 ni założony został na południowym stoku wzgórza. W profilu zaznaczyła się tuż pod popielnicą nr 1. Występowanie na cmentarzy­ warstwa I (humusu) o miąższoci 25 cm bez materiału skach, w mniej więcej . tej samej proporcji, grobów zabytkowego i warstwa II o miąższoci 40 cm z zawar- z obwarowaniem i bez obwarowania uważa Się za cha­ tocią 6 mało charakterystycznych fragmentów ceramiki. rakterystyczne dla styku grupy północnej i południowej ludności kultury łużyckiej w młodszej epoce brązu5. Materiał luźny Osiem pochówków zaliczono do grobów jamowych, któ­ Oprócz inwentarza zespołów grobowych ze stanowis­ rych wypełniska stanowisła ciemnobrunatna próchnica, ka pochodzi około 1200 fragmentów ceramiki o pow. z zawartością fragmentów ceramiki i przepalonych kości gładkich, schropowaconych i obmazywanych jasno ludzkich, z których, grób nr 12 zarysował się zwartym 1 ciemnobrunatnych, szarych, ceglastych i czarnych, zdo­ bionych w swej większości ornamentem żłobkowym, brukiem kamiennym, o wydłużonym kształcie, z zalega­ niekiedy skomponowanych z dołeczkami (tabl. 11:4-6, jącymi wśród niego ułamkami ceramiki i przepalonymi 8,12-15), ornamentyką guzową (tabl. 11:7,11) i ornamen­ kośćmi ludzkimi. Podobne groby spotykamy na szeregu tem paznokciowym. Wśród materiału luźnego wystąpiło cmeroiarzysk ludności kultury łużyckiej®. Pozostałych 84 dna wyodrębnione, 96 wylewów mis, w tym 41 o kar­ po wyżej krawędzi (tabl. 11: 3, 9, 10). ’12 grobów zaliczono do obiektów nieokreślonych, głównie z uwagi na brak w ich zawartości przepalonych kości ludzkich. ' Wyposażenie poszczególnych grobów w przystawki jest OBRZĄDEK POGRZEBOWY

'\ * Z. Zakrzewski, Ewolucja zwyczaju pogrzebowego na Odtworzenie obrządku pogrzebowego napotyka na duże cmentarzyskach z kulturą lutycką, „wiadomości Archeologicz­ ne”, t. Xll, 1933, s. o-10. trudności z uwagi na wysoki stopień zniszczenia cmen­ 9 L. J. Łuka, Cmentarzysko kultury tuiyckiej w Czarriko- tarzyska. Większość grobów, w związku z niewielką głę­ włe z IV — V okresu epoki brązu, FAP, t. I, 1950, s. 114-115. 1 T. M a 1 i n o w sk 1, Obrządek pogrzebowy ludności kultury bokością ich zalegania, wynoszącą średnio około 25 cm łużyckiej w Polsce, „Przegląd Archeologiczny”, t. XIV, 1961, s. 22. Od powierzchni, uległa zniszczeniu i pozostały po nich 9 T. Malinowski, op. cit., s. 21 -22. tylko skupiska drobnych ułamków ceramiki, przemiesza­ * Z. Durczewski, Zagadnienie grobów jamowych w kul­ turze łużyckiej i późniejszych ici nawiązań, „Wiadomości Ar­ nych z przepalonymi kośćmi ludzkimi. Na ogólną liczbę cheologiczne”, t. XVI, 1940, s. 37, ryc. 6 s. 40; W. Zlemllń- ska, Cmentarzysko kultury „łużyckiej” w Ciojnie, pow. Sza­ 37 odkrytych w trakcie badań grobów, tylko 9 z nich nt' tuty, FAP, t. VI, 1953, s. 26; D. Durczewski, Badania zachowało^ się w dość dobrym stanie. Fakt ten nie poz­ ratunkowe na cmentarzysku kultury łużyckiej z IV i V okresu epoki brązu w Śródce, pow. Międzychód, FAP, t. XIII, 1862, wala na wyciągnięcie jakichkolwiek wniosków dotyczą­ s. 83. m

i f

I różne, na ogół można je jednak uznać dla omawianego brązowy wykonany z drutu brązowego, zdobiony w po­ okresu za duże7. Grób nr 4 zawierał 8 przystawek, grób staci skręcenia, datowany na IV ;i V okres śpoki brązu i nr 26 zawierał 9 przystawek, a pozostałe zawierały śred­ (grób nr 16) “. Wszystkie przedmioty metalowe umie­ nio 5 naczyń wyposażenia grobowego. W usytuowaniu szczone były w popielnicach. przystawek względem popielnicy nie zauważono zdecy­ dowanej prawidłowości, jednakże z reguły umieszczone Ceramika one były po jej zachodniej stronie. Tylko w grobie nr 1 usytuowane one były po wschodniej stronie popielnicy Podstawowym składnikiem wyposażenia grobowego był a w grobie nr 26 usytuowane one były między dwoma materiał ceramiczny, wśród którego można wyróżnić kil­ popielnicami. W grobie nr 27. przystawka umieszczona ka podstawowych typów. była w pewnym oddaleniu od przepalonych kości, na peryferiach jamy grobowej. Podobne usytuowanie przy­ Wazy stawki stwierdzono na cmentarzysku w Olszyńcu, pow. Są one najbardziej zróżnicowane, zarówno co do formy Żary8 *. W grobie nr 4 dwa naczynia odwrócone były do jak też 'ornementyki. Najliczniej w tej grupie naczyń y góry dnem a jedno ułożone na boku. Także w grobie reprezentowanym typem są naczynia o baniastym nr 1 stwierdzono, że dwie przystawki ułożone były do brzuścu przechodzącym łagodnie w stożkowatą szyjkę. \ góry dnem. Zwyczaj ten jest typowy w młodszej epoce Spotykamy tutaj naczynia niezdobione o gładkiej po­ brązu, szczególnie dla cmentarzysk położonych na obsza­ wierzchni (tabl. 6: 10), lub chropowaconej poniżej zało­ rze północnej Wielkopolski, środkowej Odry i w dorzeczu mu brzuśca (tabl. 6: 2), jak też o rozbudowanej orna­ górnego biegu Warty ®. mentyce, w postaci pionowych i skośnych rzędów lub Z liczby 16 pochówków popielnicowych, 15 przypada grup żłobków (tabl. 5: 1, 4: 8), niewielkich nalepianych na groby jednostkowe, zawierające jedną popielnicę. guzków (tabl. 1: 2, 8: 17) oraz pionowych żeberek (tabl. Tylko jeden grób (nr 26) zawierał dwie popielnice. Od­ 6: 1). Do tego samego typu zaliczyć można naczynie osobnionym na omawianym cmentarzysku był grób 15, o zwężonym wylewie i silnie baniastym brzuścu (tabl. zawierający jedną popielnicę, w której stwierdzono wy­ 5: 1T) zdobione na grónej części brzuśca skośnymi na­ stępowanie kości osoby dorosłej nieokreślonej płci i kości cięciami. Większość podobnych naczyń, charakteryzują­ dziecka z zawartością niewielkiej liczby kości zwierzę­ cych się nieco złagodzonym załomem brzuśca datowa­ cych. We wszystkich grobach, dobrze zachowanych, po­ nych jest na koniec IV okresu epoki brązu18. Typ drugi pielnice nakryte były misami lub pokrywami właściwy­ reprezentują formy o silnym załomie brzuśca umieszczo­ mi. Do częstego zwyczaju spotykanego na cmentarzyskach ludności kultury łużyckiej, (Stwierdzonego także na oma­ nym poniżej połowy wysokości naczynia, o schropowa- wianym cmentarzysku, jest umieszczanie wewnątrz po­ conej przy dnie powierzchni (tabl. 6: 12). Datować je pielnic fragmentów ceramiki (grób nr 15 a 26)10 **, polepy można na IV okres epoki brązu14. Do trzeciego typu (grób nr 4), oraz umieszczanie popielnicy na misie (grób zaliczyć można wysmukłe wazy o gładkiej powierzchni nr 1 6 ) Jako popielnic używano najczęściej waz róż­ z załomem brzuśca umieszczonym powyżej połowy wy­ nego typu, rzadziej naczyń beczułkowatych, a w jednym sokości naczynia (tabl. 4: 1, 8: 16). Do ostatniego, czwar­ przypadku dużego kubka o baniastym brzuściii Rozko­ tego typu, zaliczyć można szerokootworowe wazy o sil­ pana część cmentarzyska była ubogo wyposażona w nym załomie brzuśca, z krótką szyjką o brzegu silnie przedmioty metalowe, ich występowanie stwierdzono tyl­ wychylonym na zewnątrz. Naczynie zdobiono dużymi gu­ ko w trzech grobach. Nie stanowią one także elementu zami, wyciskanymi na zewnątrz, obwiedzionymi szerokim datującego. żłobkiem (tabl. 6: 14). Formy te datowane są na przełom Przedstawiona charakterystyka obrządku pogrzebowe­ III/TV i początek IV okresu epoki brązu15. go nie pozwala na pełne wypowiedzenie się w sprawie chronologii omawianego cmentarzyska, jednakże szereg Amory jego elementów wskazuje, że jest on typowy dla młod­ Wśród amfor wyróżnić można dwa typy. Pierwszy szej epoki brązu. z nich charakteryzuje się dość ostrym załomem brzuśca przypadającym nieco poniżej połowy wysokości naczy­ " ANALIZA MATERIAŁU nia i dwoma kolankowatymi uszkami umieszczonymi u nasady szyjki (tabl. 9: 8). Podobne formy datowane Przedmioty metalowi są na IV okres bpoki brązu16 *. Drugi typ stanowią amfory 0 baniastym brzuścu zdobione grupami skośnych żłobków Jak już wcześniej wspomniano omawiany ójSIekt, po­ 1 żłobków dookolnych (tabl. 2: 5, 7; 11: 6) skonponowa- dobnie jak i inne cmentarzyska datowane ria młodszą epokę brązu, należy do ubogo wyposażonego w przed­ 14 J. K o s t rz e w s k i, Kultura łużycka na Pomorzu, Po­ mioty metalowe. Stanowią je: nieokreślony przedmiot znań 1958, s. 83, ryc. 61: 5; S. Jasnosz, Materiały i studia do dziejów osadnictwa starożytnego i wczesnośredniowiecznego brązowy (grób nr 4), silnie zniszczona i przepalona Ziemi obcrnicko-Rogozińskiej (część I), FAP, t. XXXI, I960, s. 49, ryc. 34: 22. w ogniu szpila brązowa (grób nr 26) oraz pierścionek 14 J. L. Ł u k a, op. cit., s. 120. 14 J. Ł o p a ta, Cmentarzysko kultury łużyckiej z IV okresu 7 T. Malinowski, op. cit., s. 64. epoki brązu w Drawsku, pow. Czarnków, FAP, t. XIII, 1962, 1 T. Malinowski, Badania archeologiczne na cmentarzy­ s. 56, ryc. 13a; M. Perzyńska, Cmentarzysko ludności kul­ sku kultury łużyckiej w Olszyńciu, w pow. żarskim w 1356 r., tury łużyckiej w Nowym Mieście nad Wartą, w powiecie ja­ FAP, t. X, 1959, S. 120. rocińskim, FAP, t. XII, 1j61, s . 79, ryc. 42a. •T; Malinowski, Obrządek pogrzebowy.... s. 54 -56; lł M. Zeylandowa, Badania cmentarzyska kultury łu­ J. Łopata, Cmentarzysko ludnoSci kultury łużyckiej z IV - życkiej w Olszyńcu, pow. Żary, FAP, t. XIII, 1962, s. 48; ” V okresu epoki brązu w Wartosławlu, pow. Szamotuły, FAP. T. Malinowski, Badania archeologiczne w Olszyńcu, w pow. t. XV, 1964, S. 66. ’ żarskim w 13j6 r., s. 119; S. Kurnatowski, Materiały do środkowego okresu epoki brązowej w Wielkopołsce, „prze­ w jr. L. Ł u k a, op. dt., s. 116; J. Łopatka, op. cit. s. 66. gląd Archeologiczny’*, t. XVII, 1964-1965, s. 186, tabl. I: 10-12. u W. Ziemllńska, op. cit., s. 27; L. J. Łuka, op. cit., lł J. Łopata, Cmentarzysko...... FAP, t. XV, 1964, a. 08, s 115. s. 61 (ryc. 129: ). dU

nych nieraz z ornamentem dołeczkowym (Tabl. 8: 9, 11: Naczynia miniaturowe 1). Tego typu formy występują zarówno w IV jak i V ' okresie epoki brązuw. Naczynia te przypominają swą formą a także i orna­ mentyką występujące na cmentarzysku formy większe, V '/wazy (tabl. 2: 8, 4: 3) i naczynia jajowate (tabl. 1: 4, 5). Misy > i Czerpaki Najliczniej reprezentowaną formą wśród naczyń są Czerpaki pod względem formy nie wykazują prawie misy. Różnią się one między sobą formą, ukształtowa­ niem brzegu i rozmiarami. Typ pierwszy stanowią misy żadnego zróżnicowania. Oprócz jednego okazu o ostrym półkoliste z wyodrębnionym dnem, najczęściej ,z pogru­ załomie brzuśca, wykształconej szyjce i bogatej ornamen bionym brzegiem, prostym lub zagiętym do wewnątrz tyce (tabl. 4: 4) oraz dwóch czerpaków stożkowatych naczynia. Do drugiego typu należy misa stożkowata z wyodrębnionym dnem i brzegiem naczynia lekko za­ z wyodrębnionym dnem, zdobiona na krawędzi grupami giętym do wewnątrz (tabl. 9: 7, 9) wszystkie pozostałe poprzecznych nacięć i niewielkimi dołeczkami umieszczo­ należą do typu czerpaków półkolistych z wciśniętym do nymi pomiędzy nimi (tabl. 8: 19). Obydwa typy występu­ wewnątrz dnem i taśmowatyi# uchem wystającym ponad ją licznie zarówno w IV jak i V o&esie epoki brązu18. krawędź naczynia. Pozbawione są one całkowicie orna­ Typ trzeci' reprezentuje misa o krótkiej wyodrębnionej mentyki. Stanowią one formę występującą powszechnie szyjce z brzegiem silnie wywiniętym na zewnątrz (tabl. na. cmentarzyskach kultury łużyckiej w IV i V okresie epoki brązu. : 1 5: 10),’ forma datowana na IV okres) epoki brązu 19. Do ' [ ;, w ■ ostatniego, czwartego typu, zaliczono okazy o silnie wy­ chylonym, ściętym do wewnątrz brzegu, datowane na Garnki 'i przełom III^IV i początki IV okresu epoki brązu (tabl. !W materiale wystąpił jedąn egzemplarz garnka o eso- 6: 15: 10: W)20. Wśród materiału pochodzącego z roz­ watym profilu, z/łagodnie zaznaczoną, krótką szyjką o kopanej części cmentarzyska. na podkreślenie zasługuje wychylonym na zewnątrz brzegiem i taśmowatym uchem fakt występowania dużej reprezentacji mis o karbowa­ umieszczonym poniżej krawędzi naczynia (tabl. 9: 1). nej różnorako'« krawędzi. Tylko nieliczne misy, głównie Tego typu naczynia występują w IV jak i V okresie epo­ 0 prostym brzegu, pozbawione są karbowania. ki brązu28.

Kubki Naczynia beczułkowate

Kubki obok waz należą do form najliczniej zdobionych. Wśród naczyń beczułkowaiych spotkać można formy Wyróżnić można wśród nich trzy typy. Pierwszy z nich 0 gładkiej powierzchni nieraz zdobione przy dnie orna­ stanowi kubek stożkowaty o silnym załomie brzuśca, mentyką żłobkową (tabl. 7: 22, 10: 15), o silnie schropo- zdobiony m.in. ornamentem niewielkich nalepianych guz­ waconej i obmazywanej powierzchni, posiadające nieraz ków (tabl. 4: 6). Z uwagi na występującą ornamentykę plastyczne zgrubienia umieszczone tuż pod krawędzią na­ datować go można na IV okres epoki brązu. Typ drugi czynia (tabl. 3: 5, 7: 17, 10, 27, 8: 10), jak też pokryte na reprezentują formy o baniastym brzuścu, stożkowatej całej powierzchni ornamentem paznokciowym (tabl. 7: 5). szyjce i taśmowatym uchem wystającym ponad kra­ Wszystkie te formy odnieść można zarówno do IV jak wędź naczynia (tabl. 1: 3, 4: 5, 8: 19, 10: 25). Tego typu 1 V okresu epoki brązu24. formy występują zarówno w IV jak i V okresie epoki brązu, choć okazy zdobione grupami żłobków pionowych Naczynia jajowate 1 ornamentem dołeczkowym najczęściej występują w gro­ bach datowanych na IV okres epoki brązu21 (tabl. 4: 5, Występują wśród nich okazy o powierzchniach gład­ 10: 25). Typ trzeci stanowią kubki o beczułkowatym kich lub lekko schropowaconych (tabl. 2: 4, 3: 1). W jed­ brzuścu przechodzącym łagodnie w stożkowatą szyjkę, nym przypadku naczynie zdobione jest ornamentem jo­ z taśmowatym uchem umieszczonym ponieżj krawędzi dełkowym (tabl. 7: 4). Naczynia jajowate o powierzchniach naczynia. Wszystkie nie posiadają zdobienia (tabl. 4: 7, gładkich uważa się za formę występującą głównie w IV 5: 9, 6: 4, 3). Kubki tego typu występują często na cmen­ okresie epoki brązu, natomiast o powierzchniach schro­ tarzyskach datowanych na przełom IH/IV i- IV okres powaconych występują licznie zarówno w IV jak i V epoki brązu82. okresie epoki brązu25. Pokrywy właściwe 11 L. J. Ł u k a, op. clt., s. 6 (ryc. llb). ^W . Śmigielski, Cmentarzysko ludności kultury łużyc­ W materiale z cmentarzyska wystąpiły dwa typy po­ kiej ui Terespotocklm, pcw: Nowy Tomyśl, FAP, t. XI, 1980, S* 30; J. Ł. Łuka, op. cit., s. 151. kryw właściwych. Pierwszy z nich reprezentuje pokrywa l* M. Zeylandowa, op. cit., s. 31 (ryc. 14: 8-9); obejmująca (tabl. 6: 10), forma Uważana za wytwór pow­ A. Ha m ling, Cmentarzysko ludności kultury łużyckiej w Krzęcinie, po w. Choszczno, „Materiały zachodnio-pomorskie”, stały na terytorium kultury łużyckiej, gdzie występuje t. II, 1856, s. 95. *»M. Zeylandowa, op. cit., s. 48; T. Malinowski, głównie w IV okresie epoki brązu, a na terytorium Po- Qp. cit., s. 122; L. Krzyżaniak, Zespół grobowy z IV okresu ■epoki brązu ze Zbąszynia, w pow. nowo tomy sktm, „Przegląd Arc teologiczny",,, t. XVI, 1863, s. 136, S. Kurnatowski, ** J. Łopat a< Cmentarzysko ..., FAP, t. XIII, 1982, s. 65 op. clt., s. 132 (ryc. 6: 10). (ryc. 33a); M. Grabska, Cmentarzysko ludności kultury łu­ “ L- u k a, op. cit., s. 160; W. Śmigielski, op. ćlt., życkiej z IV — V okresu epoki brcutu w Wieleniu, woj. Piła, S. 31; S. TabaczyA.skI, cmentarzysko ludności kultury łu­ FAP, t. XXXIV, 1985. S. 32. życkiej z IV i \ okresu epoki brązu w Sycynie, w pow. S. TabaczyAski, op. clt., s. 139; W. Śmigielski, obornickim, FAP, t. X, 1969, s. 139. op. clt., s. 30; M. P e r z y A s k a, op. cit., s. 143. » M. Z e y 1 a n d o wa, op. cit., s. 39 (ryc. 18: 1); T. Mali­ " L. tf. Łuka, op. cit., s. 180; D. Durczewski, op. clt., nowski, Op. cit., s. 112 (ryć. lOa). s. 84. morza przetrwała do wczesnej fazy okresu halsztackie­ oraz pozostałe typy waz. Inne formy naczyń, jak amfory go*8. Drugi typ stanowi płaska pokrywa wpuszczana, o baniastym brzuścu, garnki, kubki o baniastym brzuścu, z krótką zakładką, zdobiona na wierzchniej części trze­ czerpaki, naczynia jajowate i becźułkowate odnieść moż­ ma grupami krzyżujących się pod kątem prostym żłob­ na zarówno do IV jak i V okresu epoki brązu, choć ków (tabl. 6: 1). Pokrywy te znane są już w III okresie naczynia becźułkowate zdobione przy dnie ornamentem epoki brązu, a większość spośród nich datuje się na IV dookolnych żłobków występują najczęściej w grobach okres epoki brązu*7. W V okresie epoki brązu zaczynają datowanych na IV okres epoki brązu88, a pokryte na one wychodzić z użycia. całej powierzchni ornamentem paznokciowym i ze zgru­ bieniami plastycznymi umieszczonymi tuż przy krawędzi Chronologia naczynia, występują szczególnie licznie w V okresie epo­ ki brązu *9. Na uwagę zasługuje także fakt szczególnie Chronologię cmentarzyska ustalono na podstwie cera­ licznej reprezentacji w materiale z cmentarzyska orna­ miki, z uwagi na brak w materiale dobrze datujących mentyki guzowej, jodełki, skośnych żłobków, trójkątów zabytków metalowych. Do form datowanych na przełom zaplatanych, zdobnictwa charakterystycznego dla IV okre­ III/IV a głównie początki IV okresu epoki brązu zaliczyć su epoki brązu. Także sposób łączenia wątków ornamen- można misy z silnie wychylonym na zewnątrz brzegiem tacyjnych w całość jest typowy dla tego okresu. Tylko i ściętą do wewnątrz krawędzią, misy o krótkiej wy­ nielicznie występuje ornament charakterystyczny głównie odrębnionej szyjce i brzegiem naczynia silnie wywinię­ dla V okresu epoki brązu80 w postaci występów na kra­ tym na zewnątrz, wazy z ornamentyką guzową i wazy wędzi mis i pionowych żeberek. o silnym załomie brzuśca umieszczonym poniżej połowy Na podstawie materiału ceramicznego można datować wysokości naczynia (typ drugi i czwarty). Do V okresu omawiane cmentarzysko w całości na IV okres epoki epoki brązu zaliczyć można obydwa typy pokryw właści­ brązu — wobec zdecydowanej przewagi form i orna­ wych, naczynia zdobione ornamentem guzków nalepia­ mentyki typowej dla tego okresu — pomimo występo­ nych i ornamentem jodełkowym, kubki o beczułkowatym wania relików z III okresu epoki brązu i nielicznych za­ brzuścu i kubki o baniastym brzuścu zdobionym orna­ liczanych głównie do V okresu epoki brązu. mentem żłobków pionowych, amfory typu pierwszego ts j. Łopata, Cmentarzysko .. ., FAP, t. XV, 1964, s. 67; h j. Kostrzewskl, Dwa cmentarzyska Kultury pomor­ D. Durcżewski, op. cit., s. 84. skiej w Dębówku Nowym, w powiecie wyrzyskim i w W arsz- *» j. Łopata, op. clt., s. 67; M. Z e y 1 a n d o w a, C m en­ ko wicach Ul, w pow. morskim, „Wiadomości Archeologiczne", tarzysko kultury łużyckiej w Sierszewie, pow. Jarocin, FAP, t. XII. iu i. s. 60 - 67. _t. XVI, 1963, s. 160; D. Durcżewski, Zabytki z cm enta- *?j. Kostrzewskl, op. clt., s. 67 - 72, s. 99 -100 (zest. II); ' rżyska kultury łużyckiej z młodszej epoki brązu w Rucho- K. Jażdżewski, Z działalności Państwowego M uzeum ctcac^, pow. W olsztyn, FAP, t. XIII, 1962, s. 100. Archeologicznego w Warszawie, „Z Otchłani Wieków", R. V, *• L. Łuka, op. cit., s. 151; M. PerzyAska, op. cit., 1930, s. 94. s. 143; M. Z e y i ad o w a, op. cit., s. 101.

Zenon Głogowski

\

Ma ter ia lien aus dem Gräberfeld der lausitzer ku ltur in bia la , Fundstelle 83, g e­ m einde TRZCIANKA, WOIW. PILA ...

ZUSAMMENFASSUNG

Die Fundstelle befindet sich auf einer sandigen, unre­ Beigefässe war verschieden, im allgemeinen kann man gelmässig ovalen Anhöhe, ca. 0,4 km östlich vom Dorf sie für die besprochene Periode als reich betrachten. lind 0,2 km nord-östlich von der Landesgenossenschaft Zwei Gräber waren mit grösserer Zahl Beigefässe ausge- Biala entfernt. Im Laufe der Ausgrabungsarbeiten, die stattet, die anderen enthielten durchschnittlich bis fünf in Jahren 1977 und 1981 durch das. Archäologische Gefässe. -Als'’Urnen dienten••• vorwiegend Vasen von Museum Poznan geführt waren, hat man^jas in der verschiedenen Typen, viel seltener waren es die tonnen­ Mitte der Anhöhe gelegene Areal von insgesamt 115 qm förmigen Gefässe und in einem Fall war es ein grösser Untersucht. Es wurde ein Steinkistengrab mit Stein­ bauchiger Becher. In der Grabausstattung mit dem kera­ packung, 16 Urnengräber, 8 Brandgrubengräber und 12 mischen Material wurden einige Gruradtype der Gefässe unbestimmte Objekte entdeckt. Sämtliche Gräber re­ ausgesondert, von deneii am meisten differentierten präsentierten den Typ von flachen Bestattungen, wovon Satz, hinsichtlich der Form und der Ornamentik, die 8 Urnengräber verschieden erhaltene Steinpackung hat­ Vasen bildeten. Sehr zahlreich traten Schalen, vorwie­ ten. Der untersuchte Teil des Gräberfeldes war sehr gend mit gekerbten Rand vor, dann Becher und Tassen, spärlich in Metallgegenstände ausgestattet, sie traten weniger Amphoren, tonnen- und eiförmigen Töpfe. nur in drei Gräbern vor. Sie haben keinen Datierungs­ Aufgrund des Fundinventars kann dieses Gräberfeld im wert. Ausser einem Grab mit zwei Urnen enthielten alle ganzen, trotz des Vorhandenseins überlebenden Formen übrigen Gräber nur eine Urne. In allen gut erhaltenen aus der III. Periode und der vereinzelten Formen aus der Gräbern waren die Urnen mit Schalen oder Deckeln V. Periode, in die IV. Bronzozeitperiode datiert werden. zugedeckt. Die . Ausstattung der einzelnen Gräber an M Alicja Budnik, Mariola Jóźwiak Analiza antropologiczna przepalonych sżiczątków ludzkich z cmentarzyska kultury łużyckiej w Białej, stan. 83, woj. pilskie

Anthropologische Analyse der verbrandten Menschenresten vom Gräberfeld der Lausitzer Kultur in Biała, Fundst. 83, Woiw. Piła

Przy okazji archeologicznych prac wykopaliskowych domyślać się pochówku podwójnego. Bezspornym dowo­ prowadzonych na wyżej wymienionym stanowisku wy- dem na to była obecność fragmentów czterech kości udo­ wych, a dokładniej dwu prawych dwu lewych głów tych eksplorowano fragmenty spalonych kości ludzkich. Ich kości. Zachowały się ponadto liczne fragmenty pozosta­ stan zachowania na ogół nie upoważniał do wypowiada­ łych kości długich oraz części obu obręczy kończyn. nia się o płci i wieku pochowanych osób. Odpowiednio Górna reprezentowana była przez fragment łopatki z pa­ liczne ułamki kostne (powyżej 1000 g) zachowały się tylko newką stawu barkowego, dolna zaś — przez liczne frag­ menty kości miedniczych z okolic talerza biodrowego, w kilku przypadkach, ciężar szczątków z pozostałych gro­ wcięcia kulszowego i dwu panewek stawów biodrowych. bów był znacznie mniejszy — w ponad 40% nie przekra­ Wśród kości czaszki wyróżniono: ułaińki sklepienia czał 100 g. W wielu obiektach znaczne rozdrobnienie czaszki z odcinkami szwów o różnym stopniu oblitera- kości i ich ograniczona ilość pozwalały jedynie na okre­ cjd, fragment piramidy kości skroniowej, część szczęki gór­ nej z wyrostkiem zębodołowym i podniebiennym, liczne ślenie, że są to kości ludzkie. Kości, które nadawały się korzenie zębów stałych oraz fragment kości czołowej do bardziej szczegółowej analizy antropologicznej nale­ z górnym brzegiem oczodołu. Duży fragment kręgu ob­ żały do co najmniej trojga dzieci i najmniej trzynastu rotowego z zębem był jedyną dobrze zachowaną część osób dorosłych w różnych wieku. Najliczniej reprezento­ kręgosłupa. Opisane szczątki kostne należały, jak wspo­ mniano ' na początku, do osób dorosłych. Jednoznaczne wana była kategoria wieku od 20 do 30 lat, co jest zgod­ określenie wieku każdej z nich nie jest, oczywiście, mo­ ne ze strukturą wymieralności w pradziejach. Ustaleń żliwe. Jednak na podstawie zachowanych fragmentów płci i wieku dokonano w oparciu o standardowy zestaw czaszki możemy z całą pewnością stwierdzić, że wiek cech diagnostycznych, rutynowo wykorzystywany w an­ przynajmniej jednej zamykał się w granicach od 20 do 30 lat. Trudno również orzekać o płci zmarłych, ze tropologii (np. Godycki 1956, Martin, Salier 1957, ¡Śtrzałko względu na brak odpowiedniej liczby fragmentów dia­ i in. 1973, Strzałko, Henneberg 1975, Malinowski, Strzałko gnostycznych. Jedyny jaki się zachował zdaje się prze­ 1985, Piontek 1985). mawiać za płcią żeńską. Dokładną charakterystykę wyeksplorowanego materia­ łu kostnego przedstawiamy poniżej: Groby: 5, 6, 7. Obiekty te zawierały tak niewielką ilość kości i tak' źle zachowanych, że niemożliwe było Grób 1. W popielnicy znajdowały się dość dobrze postawienie jakiejkolwiek diagnozy ćo do ich charakteru. spalone, mocno rozdrobnione kości ludzkie w ilości 160 g. Rozmiary zachowanych szczątków nie pozwoliły na usta­ Grób 8. Silnie rozdrobnione kości ludzkie w ilości lenie £łci i wieku osobnika. 210 g poęhodziły w przeważającej części ze sklepienia czaszki (z fragmentami szwów częściowo zobliterowa- Grób 2. Wśród dobrze przepalonych, silnie rozdrob­ nych), a ponadto z szyjnego odcinka kręgosłupa (kręg nionych szczątków o masie 270 g znajdowały się liczne oborotowy z zębem) i kończyn (fragmenty nasad i trzo­ fragmenty trzonów kości długich oraz fragment kości nów kości długich). W oparciu o stopień skostnienia sklepienia czaszki z zachowanym odcinkiem szwu szwów czaszkowych wiek osobnika oszacowana jest na (o znacznym stopniu obliteracji). Brak fragmentów dia­ 20-30 lat. .. i, gnostycznych uniemożliwił określenie płci, .natomiast stan cech rozwojowych kośćca wskazywał, że osobą_ zmarła Grób 9. Zawartość grobu stanowiły dobrze przepa­ w wieku powyżej 40 lat. lone i mocno rozdrobnione kości człowieka dorosłego. Grób 3. Średnio przepalone, noszące ślady Spaleniz­ Słaby stan zachowania kości w ilości 110 g pozwolił na ny szczątki kostne reprezentowane były przez liczne, wyróżnienie piramidy kości skroniowej oraz fragmentów niewielkie fragmenty trzonów kości długich oraz frag­ nasad kości udowej i piszczelowej. menty kości czaszki, w tym: fragment kości skroniowej z wyrostkiem sutkowatym, fragment kości czołowej Grób 10. Spośród na ogół niewielkich, silnie przepa­ z górnym brzegiem oczodołu, ułamki kości sklepienia lonych szczątków kości ludzkich wyodrębniono dość do­ czaszki z widocznymi fragmentami szwów o częściowej obliteracji. Stosunkowo niewielka ilość (375 g) materiału brze zachowany fragment potylicy z odcinkiem zoblite- kostnego nie pozwoliła na precyzyjniejsze sformułowa­ rowanego szwu węgłowego i kosteczką wstawkową. Za­ nie diagnozy niż określenie, że zbadane szczątki nale­ rośnięcie tego właśnie odcinka szwu, jest charaktery­ żały do osoby w wieku 20 - 40 lat, prawdopodobnie ko­ styczne dla osób, które ukończyły pięćdziesiąty rok ży­ biety. W analizowanym grobie nie znaleziono żadnych cia. Płci nie rozpoznano z powodu niedostatecznej ilo­ fragmentów kostnych, które mogłyby sugerować, że za­ ści kości (80 g). wartość grobu należała do więcej niż jednego zmarłego. Grób 11. Stan zachowania i znikoma liczba ułamków Grób 4. Duża ilość (1170 g) przeciętnie zachowanych kostnych pozwoliły jedynie na określenie, że są to kość! szczątków kostnych, zawartych w popielnicy, pozwala ludzkie. Grób 12, 13. Ponieważ w grobach tych znajdowało dostateczna liczba fragmentów diagnostycznych nie po­ się zaledwie po kilka silnie spalonych fragmentów kost­ zwoliła na postawienie diagnozy co do płci. Również nych, ich bliższa identyfikacja nie była możliwa. wiek można ocenić jedynie w przybliżeniu: w chwili śmierci zmarły miał około 20 lat. Grób 14. W ogólnej masie 1260 g dobrze spalonych, noszących niekiedy ślady spalenizny kości, przeważały Grób 23. Bardzo źle zachowany szkielet (320 g), silnie rozdrobnione fragmenty trzonów kości długich. reprezentowany był przede wszystkim przez fragmenty Zdecydowanie mnilej liczne, a równie niewielkie były trzonów kości długich. Nieliczne były ułamki sklepie­ ułamki trzonów kręgów oraz kości czaszki, głównie nia czaszki z wyraźnymi fragmentami skostniałych sklepienia. Widoczne części szwów czaszkowych wska­ szwów. Cecha ta umożliwiła określenie wieku zmarłej zywały na początek procesu zarastania, wobec tego wiek osoby na ponad 40 lat. pochowanego w tym, grobie osobnika oceniono na 20-30 lat. Rozmiary kości nie pozwoliły na uchwycenie cech Grób 24. Grób zawierał 70 g dobrze spalonych ułam­ charakterystycznych dla płci. ków kostnych. Kilka fragmentów kości sklepienia czaszki , posiadało zobliterowane odcinki szwów. Na tej podsta­ Grób 15. Obiekt zawierał dużo (1900 g), stosunicowo wi stwierdzono, iż badane szczątki należały do oso­ dobrze zachowanego materiału kostnego, co na badanym bnika w wieku powyżej 40 lat. stanowisku należy do rzadkości. Oprócz kości ludzkich pojawiło się w nim kilka fragmentów kości zwierzę­ Grób 26. W dwóch popielnicach pochodzących z tego cych o podobnym do pozostałych szczątków słabym stop­ grobu pochowano szczątki noworodka oraz osoby w niu przepalenia. Analiza wykazała, że w grobie tym zło­ wieku 15-20 lat. Spośród złożonej w popielnicy pier­ żono kości dwóch Osób: człowieka dorosłego i dziecka. wszej kości starszego zmarłego zachowały się bardzo Fragmenty kostne osoby dorosłej reprezentowały wszy­ drobne fragmenty kości długich oraz kośćca głowy, stkie rejony szkieletu, w tym: ' a także korzenie zębów siecznych i kłów. Na szczególną — czaszkę — fragment piramidy kości skroniowej, uwagę | zasługują niedużej grubości fragmenty sklepie­ fragment łuski kości skroniowej z/ wyrostkiem jarz­ nia czaszki ze szwami zobliterowanymi endokranialnie, mowym, fragment szczęki z wyrostkiem zębodoło- otwartymi zaś od zewnątrz oraz dwie głowy kości' ra- wym, fragment gałęzi żuchwy, wiele dużych ułam­ miennych — na lepiej zachowanej widoczne były śla­ ków sklepienia czaszki z wyraźnymi odcinkami dy po i i chrząstce nasadowej. Ciężar zbadanych szcząt­ szwów (węgłowego i strzałkowego) o znacznym stop­ ków wynosił 570 g. Kości noworodka z popielnicy dr u-, niu skostnienia, giej ważyły 15 g. Ich stopień 'przepalenia był dobry, — tułów — fragmenty trzonów kręgów i żeber, części a rozdrobnienie znaczne. W związku z tym udało się kości miednicznych (z guzem kulszowym i częścią wydzielić — poza ułamkami sklepienia czaszki — frag­ panewki stawu biodrowego), menty dwu piramid kości skroniowych oraz zawiązków — kończyny — liczne, duże fragmenty trzonów kości zębów mlecznych. długich oraz ich nasad (w tym: dolna nasada kości udowej i nasada górna piszczeli), paliczki. (Grób 27. Znajdujące się tu -spalone szczątki ludz­ Stopień zaawansowania obliteracji szwów czaszko­ kie (60 g), bez jakichkolwiek elementów diagnostycz­ wych świadczył, iż zmarły w chwili śmierci liczył 30-40 nych dla płci i wieku nie stanowiły podstawy do do­ lat. Pomimo znacznej obfitości szczątków kostnych nie kładniejszej identyfikacji. udało się wyodrębnić jakichkolwiek fragmentów dia­ Grób 28. Nieliczne i bardzo rozdrobnione fragmen­ gnostycznych, które pomogłyby w ustaleniu płci osob­ ty kości ludzkich pozbawione były elementów pomoc­ nika. Wśród znacznie drobniejszych ułamków kości dzie­ nych w oznaczeniu płci i wieku zmarłego. cięcych znajdowały się obok trzonów i nieskostniałych nasad kości długich, trzonów kręgów i paliczków, ko­ Grób 29. Ponieważ w grobie znajdowało się zaledwie ści czaszki: fragmenty sklepienia, fragment kości kli­ kilka silnie spalonych fragmentów kostnych, ich bliższa nowej, fragment skalistej kości skroniowej z wyrost­ identyfikacja nie były możliwe. kiem sutkowatym, a także zawiązki zębów trzonowych. Ponadto poddano analizie spalone kości ludzkie po­ Stan cech rozwojowych kośca wskazywał, iż pochowa­ no tu dziecko w wieku Infans II. chodzące z cmentarzyska, a nie związane z żadnym z wy­ żej wymienionych obiektów. Były to: fragmenty sklepie­ Grób 16. W popielnicy złożono 30 g bardzo drobnych, nia czaszki z zachowanymi odcinkami szwów o róż­ mocno przepalonych ułamków kości (w tym kości skle­ nym stopniu obliteracji,. fragment piramidy kości skro­ pienia czaszki z odcinkami otwartych szwów), które na­ leżały do dziecka w wieku Infans I. niowej oraz nieliczne fragmenty trzonów i nasad kości długich. Trudno ustalić do ilu osób należały wyszczegól­ Grób 17. Ó kilku fragmentach kości nie można było nione kości. Brak też cech diagnostycznych, które pozwo­ powiedzieć nic więcej ponadto, iż były to szczątki ludz­ kie. liłyby na określenie płci. Domniemany wiek zmarłego (zmarłych?) zamykał się natomiast w szerokich granicach Grób 20, Wśród dobrze, spalonych szczątków kost­ od 20 do 40 lat. nych znajdowały się niewielkie fragmenty kości długich i ich nasad (głowa kości promieniowej), kości sklepie­ nia czaszki (fragmenty szwów w początkowej fazie obli­ teracji). oraz ułamek wyrostka kłykciowego z głową BIBLIOGRAFIA żuchwy. Brak cech diagnostycznych uniemożliwił okreś­ lenie płci. Wiek zmarłego oszacowano na 20-30 lat. Godycki M., 1956, Zarys antropologii, PWN, Warsza­ Grób 21. Szczątki kostne (w ilości 420 g) noszące śla­ wa. dy spalenizny pochodziły głównie z trzonów, i jnas.ad Malinowski A., J. Strzałko, 1985, Antropologia, kości długich oraz sklepienia czaszki. Z kości Ćzasżki cz. I. Metody, PWN, Warszawa—Poznań. zachował się fragment kości skroniowej z piramidą. Na Martin K., K. S a ller, 1957, Lehrbuch der Anthro- niektórych fragmentach sklepienia widoczne były od­ pologie, Stuttgart. cinki szwów częściowo zobliterowanych. Wiek osobnika Piontek J., 1985, Biologia populacji pradziejowych/■ określono na 20-30 lat, natomiast płci nie udało się UAM, Poznań. ustalić. Strzałko J., M. H e n n e b e r g, 1975, Określania płci na podstawie morfologii szkieletu, „Przegl. Antrop.**, 41, G ró b 22. Popielnica zawierała niedużą ilość (190 g) 105-126. materiału kostnego, który w przeważającej mierze sta­ Strzałko J., J. Piontek, A. Malinowski, 1973, nowiły małe ułamki trzonów kości długich. Tylko na Teoretyczno-metodyczne podstawy badań kości z gro­ jednym z Zaledwie kilku fragmentów kości czaszki za­ bów ciałopalnych, „Materiały i Prace Antrop.”, 85, chował się odcinek szwu jeszcze niezobliterowanego. Nie­ 179-200. Grażyna Soroka Dwa groby skrzynkowe ludności kultury pomorskiej ze Stobna, woj. pilskie

Zwei Stemkistemgräber der Pommerschen Kultur von Stobno, Woiw. Piła

W zakres tego opracowania wchodzą materiały z ba­ Komora grobowa zbudowana była z płaskich płyt ka­ dań ratowniczych na cmentarzysku ludności kultury po­ miennych ułożonych na planie prostokąta, tworzących komorę o wymiarach 72X62 cm, obwarowaną kamienia­ morskiej w Stobnie, gm. Trzcianka. Cmentarzysko okre­ mi polnymi. Komora nie posiadała płyt nakrywających ślone jako stanowisko 5, położone jest dzisiaj w piaśnicy (ryc. 3 - 4). Dno komory nie było też wyłożone kamie­ usytuowanej na północnej krawędzi łęgów dolnej No­ niami. Grób zawierał trzy popielnice ceramiczne i takież teci, na południowy-wschód od zabudowań wsi Stobno cztery przystawki, wszystkie stojące prosto. Popielnica druga (2) nakryta była misą odwróconą dnem do góry (ryc. l), około 100 m na północny-wschód od budynków (3), natomiast popielnica trzecia (4) posiadała pokrywę suszarni pasz zielonych (ryc. 2). (5). Wśród przystawek, jedna z nich (8) znajdowała się w innej (9). 1. Ułamki popielnicy o powierzchni gładkiej i czar­ nej.. Nr kat. 1964:479. Wewnątrz popielnicy stwierdzo­ no przepalone kości kobiety zmarłej w wieku 30-40 lat, nr kat. 1964:480, oraz prawdopodobnie okruchy bliżej nieokreślonych kości zwierzęcych. 2. Popielnica z brzuścem o silnym załomie, z cylin­ dryczną szyjką, od brzuśca oddzielona jest podcięciem, pod którym na brzuścu, występują poziome rzędy trzech dołków, a w jednym wypadku czterech. Dno płaskie. Powierzchnia gładka, brunatna, górą ściemniona. Wy­ sokość zachowana 17,2 cm, średnica otworu zachowana 17,0 cm, średnica brzuśca 22,3 cm, średnica dna 10,4 cm (tabl. 1:7). Nr kat. 1964:402. Wewnątrz popielnicy stwier­ dzono przepalone kości kobiety zmarłej w wieku 18-25 lat. Nr kat. 1964:483. 3. Misa z brzegiem wychylonym na zewnątrz przy­ krywająca w/w. popielnicę. Dno płaskie. Powierzchnia gładka, czarna. Wysokość 6,5 cm, średnica otworu 18,8 cm, średnica dna 8,0 cm (tabl. 1:4). Nr kat. 1964:481. 4. Ułamki popielnicy gruszkowatej zdobionej u nasa­ dy .szyjki. trzema dookolnymi żłobkami, poniżej których Ryc. i. Stobno/ woj. pilskie, Plan sytuacyjny stan. 8 występują grupy skośnych żłobków. Powierzchnia gład­ Abb, i. Stobno, Woiw. Piła. Situationsplan der FundsteUe' 5 ka, czarna (tabl. 1:5). Nr kat. 1964*84. Wewnątrz po­ pielnicy stwierdzono przepalone kości dziecku zmarłego Cmentarzysko zostało odkryte w roku 1963 w wyniku w wieku 0-1 lat. Nr kat.- 1964:486. 5. Ułamki pokrywy czapkowatej z zakładką, przykry­ badań powierzchniowych. Ratownicze prace wykopalisko­ wającej popielnicę. Powierzchnia gładka, czarna, (tabl. we zostały przeprowadzone w 1964 roku przez L. Krzy­ 1: 5). Nr kat. 1964*85. żaniaka z Muzeum Archeologicznego w Poznaniu w sy- 6. Ułamki, naczynia z brzuś.ępm o silnym załomie tucji, kiedy eksploatacja piaśnicy była''kontynuowana. i cylindryczną szyjką. Brzeg wychylony na zewnątrz* Nasada szyjki zdobiona rzędem dookolnych, skośnych, Odsłonięto w niej wówczas dwa groby skrzynkowe, przy- nacięć. Brzusiec ornamentowany trójkątami złożonymi, legające do siebie swymi węższymi ścianami«! Materiały z potrójnych skośnych żłobków przedzielonych podob­ z tych badań , zostały zainwentaryzowane w Muzeum pod nymi liniami pionowymi. Powierzchnia gładka, czarna. numerem 1964: 150 (nr kat. 1964: 479-501); w archiwum Wysokość zachowana 13,2 cm, średnicą otworu 13,6 cm, średnica brzuśca 18,2 cm (tabl. 1:6). Ńr kat. 1964*87. naukowym tego Muzeum znajduje się też dokumentacja 7. Dzbanek z brzuścem o silnym załomie, stożkowatą z tych badań. szyjką i taśmowym uchem. Brzeg wychylony na zew­ nątrz. Nasada szyjki zdobiona poziomym rzędem skoś­ nych nacięć. Brzusiec Ornamentowany grupami piono­ MATERIAŁY wych żłobków. Powierzchnia gładka, czarna. Wysokość 6,8 cm, średnica otworu 6,8 cm, średnica brzuśca 8,3 cm, średnica dna 3,5 cm (tabL 1:1). Nr kat. 1964:488. Grób l. Grób skrzynkowy z obwarowaniem, usytuowa­ 8. Czerpak z brzegiem wyodrębnionym, wychylo­ ny na osi północny zachód — południowy wschód, od­ nym na zewnątrz i taśmowatym uchem. Dno płaskie. kryto na głębokości 30 - 40 cm od powierzchni gruntu. Powierzchnia gładka, czarna. Wysokość 4,0 óin* średnica

16 Fontes t. 36 otworu 8,0 cm, średnica dna 3,0 cm (tabl. 1:3). Nr kat. 6. Misa z prostym brzegiem. Dno niewyodrębnione. 1964:489. Powierzchnia gładka, jasnobrunatna, górą ściemniona. 9. Misa z brzegiem wychylonym na zewnątrz. Dno Wysokość 4,5 cm, średnica otworu 13,5 cm (tabl. 2:2). płaskie. Powierzchnia gładka, czarna. Wysokość 3,6 cm, Nr kat. 1964:499. średnica otworu 11,0 cm, średnica dna 3,6 cm (tabl. 1:2). 7. Ułamki czerpaka z taśmowatym uchem i płas­ Nr kat. 1964:490. kim dnem. Wysokość 5,8 cm, średnica otworu zachowa­ na 6,8 cm, średnica dnia 4,0 cm. Powierzchnia gładka, Grób 2. Drugi grób skrzynkowy z obwarowaniem, czarna (tabl. 2:1). Nr kat. 1964:500. usytuowany na osi północny zachód — południowy 8. Ułamki naczynia gruszkowatego. Powierzchnia wschód, odkryto na głębokości 30 - 40 cm od po­ gładka, czarna. Średnica brzuśca 17,5 cm (tabl. 2:5). Nr wierzchni gruntu. Komora grobowa na planie prostokąta kat. 1961:501. o wymiarach 90X45 cm zbudowana została z płyt ka­ miennych i była obwarowana kamieniami polnymi. Dno komory nie zostało wyłożone kamieniami. Od strony Analiza typologiczno-chronologiczna południowo-wschodniej grób był otwarty — brak było płyty kamiennej zamykającej komorę. W grobie znajdo­ Obrządek pogrzebowy wały się trzy popielnice ceramiczne i trzy takież przy­ stawki, stojące prosto (ryc. 3 - 4). Popielnica pierwsza Dwa groby skrzynkowe ze Stobna nie są zapewne po­ (1) posiadała pokrywę (2), natomiast druga (3) nakryta chówkami pojedyńczymi lecz były pierwotnie częścią była misą odwróconą dnem do góry (4). większego cmentarzyskal. Należą one do typu grobu 1. Ułamki popielnicy o powierzchni gładkiej, czarnej. skrzynkowego z obwarowaniem. Tę formę grobu uważa Nr kat. 1961:491. Wewnątrz niej stwierdzono przepalo­ ne kości mężczyzny zmarłego w wieku 20 - 40 lat. Nr się za formę przejściową od „czystego” grobu skrzynko­ kat. 1964:495. Wśród kości ludzkich prawdopodobnie wy­ wego do grobu obwarowanego i datuje się ją na okres stąpiła domieszka bliżej nieokreślonych kości zwierzę­ halsztacki oraz na wczesny i środkowy okres lateński2. cych. Oba groby ze Stobna zbudowane zostały z dużych, płas­ 2. Pokrywa obejmująca wylew w/w. popielnicy, w górnej części wklęsła. Powierzchnia gładka, czarna. Wy­ kich płyt kamiennych tworzących prostokątną komorę sokość 2,8 — 3,2 cm, średnica otworu 14,0 cm (tabl. grobową, dodatkowo obwarowaną kamieniami. W chwili 2:3). Nr kat. 1961:492. odkrycia grobów brak było kamiennych pokryw oraz 3. Ułamki popielnicy gruszkowatej. Powierzchnia gład­ płyty zamykającej grób 2 od strony południowo-wschod­ ka, czarna. Wysokość zachowana 18,5 cm, średnica ot­ niej. Fakt ten nie wyklucza ich pierwotnego istnienia, woru 9,5 cm, średnica brzuśca zachowana 19,2 cm (tabl. 2:4). Nr kat. 1964:493. Wewnątrz popielnicy gdyż mogły one zostać usunięte w trakcie eksploatacji stwierdzono przepalone kości dziecka zmarłego w wie­ piaśnicy. ku 6-13 lat. Nr kat. 1964:496. Oba groby zorientowane były według osi północny-za- 4. Ułamki misy o powierzchni gładkiej i czarnej, peł­ chód — południowy -wschód. Podobna orientacja grobów niącej funkcję pokrywki w/w. popielnicy Nr kat. 1964: 494. 5. Ułamki popielnicy z brzuścem o łagodnym załomie. 1 Według informacji miejscowej ludności, uzyskanych przez L. Krzyżaniaka wcześniej znajdowano tutaj duże kamienie Powierzchnia czarna, gładka, w części przydennej ob- oraz fragmenty ceramiki. mazywana (tabl. 2:6). Nr kat. 1964:497. Wewnątrz po­ 2 J. Kostrzewski, Cmentarzysko z wczesnego i śroclko- pielnicy stwierdzono przepalone kości dziecka zmarłego wego okresu lateńskiego w Gclęcinle w woj. poznańskim w wieku 4 -6 lat. Nr kat. 1964:498. Wśród tych kości wschodnim, „Slavia Occidentalis”, t. 5, 1926, s. 64; L. J. Łuka, Cm^n' -’Trosk” z wczesnego i środkowego okresu lateńskłeao znajdowała się także prawa piąta kość śródstopia osob­ w Sokołowicach, w pow. kościańskich, „Fontes Praehistorici”, nika dorosłego. t. 3, 1953, s. 135. dzie, czasami w kilku rzędach lub w sposób nie uszere­ gowany 5. Do nakrycia popielnic w grobie 1 użyto misy oraz po­ krywy czapkowatej z zakładką, w grobie 2 pokrywy obejmującej i misy. Przystawkami były misy, czerpaki, wazy i dzbany. Przeprowadzona ekspertyza antropologiczna materiałów kostnych pozwoliła na określenie ilości osobników w gro­ bie oraz płci i wieku w chwili śmierci osobnika °. Zba­ dano szczątki kostne z sześciu popielnic. Stwierdzono w nich szczątki jednego osobnika płci męskiej (20 - 40 lat), dwóch osobników płci żeńskiej (30 - 40 lat i 18-25 lat) i trojga dzieci (0-1 lat, 6-13 lat, 4 -6 lat). W każ-

Ryc. 4a. Stobno, woj. pilskie. Grób 1 i 2 w czasie eksploracji Hyc. 3. Stobno. woj. pilskie. Plan poziomy grobu 1 i 2 Abb. 4b. Stobno, Woiw. Fila. Gräber Nr. l und 2 während der Abb. 3. Stobno, Woiw. Pila. Plan des Grabes Nr. l und Nr. 2 Exploration

dym z grobów stwierdzono, że kości z jednej popielnicy występuje w kulturze pomorskiej znacznie rzadziej aniżeli należały do jednego osobnika — jedynie w grobie 2, według osi północ-południe i wschód-zachóds. Dna ko­ w popielnicy zawierającej przepalone kości dziecka zmar­ mór grobowych nie zostały wyłożone kamieniami. Oba łego w wieku 4-6 lat, znajdowała się także prawa piąta groby skrzynkowe były wielopopielnicowe: grób 1 za­ kość śródstopia osobnika dorosłego. Jak do tej pory, nie­ wierał trzy popielnice, grób 2 również trzy popielnice. wielka jest ilość cmentarzysk kultury pomorskiej obję­ Na terenach objętych osadnictwem kultury pomorskiej tych badaniami antropologicznymi, w rezultacie których groby dwu- i trzypopielnicowe intensywnie występują, wykazano rzeczywistą ilość osobników pochowanych w na obszarze od Pomorza Gdańskiego aż po środkową jednej popielnicy. Z tego względu trudno jest zoriento­ Wartę3 4. Popielnice w naszych grobach ustawione były wać się co do geograficznego rozprzestrzeniania się, w jednym rzędzie, przy ścianie północno-wschodniej, w ramach poszczególnych etapów rozwojowych kultury a obok nich stały przystawki. Jak wiadomo, w gro­ pomorskiej pochówków pojedynczego osobnika lub kil- bach skrzynkowych kultury pomorskiej popielnice usta­ wiano, w zależności od wielkości grobu, w jednym rzę- 5 L. J. T- u k a. Kultura wejnerowsko-krotosz^ńska [w:] P ra­ historia Ziem Polskich, Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk, t. 4. l -.79. s. 157. 3 T. Malinowski, Obrządek pogrzebowy ludności kul­ 6 Analizą antropologiczna przepalonvch kości ludzkich wy­ tury pomorskiej, Wrocław—Warszawa—Kraków, 1969, s. 61. konała dr E. Mucha z Zakładu Antropologii Uniwersytetu im. * T. Malinowski, op. cit., s. 47. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Ryc. 4 b. Stobno, woj. pilskie. Grób 1 i 2 w czasie eksploracji Abb. 4 b. Stobno, Woiw. Piła. Gräber Nr. 1 und 2 während der Exploration ku osobników w jednej popielnicy7. W dwóch popiel­ T abela 1 nicach (grób 1 : 1 i grób 2 : 1) znajdowały się prawdopo­ dobnie także szczątki zwierzęce (Tabela 1). Występowa­ Zestawienie grobów z określeniem płci i wieku zmarłych osobników nie kości zwierzęcych w grobach kultury pomorskiej od­ Zmarły notowano już na cmentarzyskach tej kultury, m. in. w Wiek w Bednarach, gm. Pobiedziska8 oraz w Wichrowicach, Nr Nr Uwagi d. pow. Włocławek 9. Płeć momencie śmierci 1 1 kobieta 30 - 40 lat domieszka Ceramika grobowa kości zwie­ Wyposażeniem grobów w Stobnie były naczynia cera­ rzęcych? miczne. Według kryteriów typologicznych zaproponowa­ 1 2 kobieta 18 - 25 lat nych przez L. J. Łukę, groby nasze zaliczyć można pod 1 4 dziecko 0 - 1 lat względem wyposażenia do średnio zamożnych10 11, gdyż 2 1 mężczyzna 20 - 40 lat domieszka oprócz popielnic znajdowały się tam jeszcze przystawki. kości zwie­ Popielnicami w Stobnie były najczęściej naczynia o kształ­ rzęcych? cie gruszkowatym bądź naczynia z brzuścami o silnym za­ 2 3 dziecko 6 - 13 lat łomie, zdobione niekiedy grupami poziomych oraz piono­ 2 5 dziecko 4 - 6 lat prawa piąta wych i skośnych żłobków tworzących trójkąty, o powierz­ kość śród­ chniach gładkich i czarnych (tabl. 1:5, 2:4, 2:6). Ten stopia osob­ typ naczyń powszechnie datowany jest na podokres hal- nika do­ sztat D i występuje wówczas na całym terytorium zaję­ rosłego tym przez kulturę pomorską u. W jednym przypadku po­ pielnicą było naczynie z brzuścem o silnym załomie, zdo- bione podcięciem oraz rzędami dołków, o powierzchni gładkiej i jasnobrunatnej (tabl. 2 :7). Ta forma naczyń 7 T. M a 11 n o w s k i, op. cit., s. 68. 8 Z. Głogowski, Cmentarzyska ludności kultury pomor­ oraz dekoracja spotykane są już na cmentarzyskach kul­ skiej z rej nu. środkoweno dorzecza rzeki Główna, „Fontes Archaeologicł Posnanienses”, t. 34, 1982 - 85, s. 64. tury łużyckiej 12. * L. Krzyżaniait, Cmentarzysko z wczesnego l środko­ Do nakrywania popielnic użyto w Stobnie pokryw wego okresu lateńskiego w Wicarowicach, pow. Włocławek, „Fontes Archaeologici Posnanienses”, t. 16, 1965, s. 122. wpuszczanych, obejmujących oraz mis. Pokrywy wpusz­ 10 L. J. Ł uk a, Uwagi nad dotychczasowym stanem badań i perspektywami rozwoju bad.ń nad kulturą pomorsko., „W ia­ czane, czapko watę (tabl. 11: 5) są typowe dla kultury domości Archeologiczne”, t. 23, 1956, s. 304. pomorskiej w podokresie D ,:i. Pokrywy obejmujące, któ­ 11 J. K o s t r z e w s k i, Przyczynki do poznania kultury grobów skrzynkowych wczesnej epoki żelaza, „Przegląd Arche­ re spotykamy w kulturze pomorskiej, znane były już ologiczny” , t. 1. 1920, s. 112; R. Lachowicz, F. Lacho­ wicz, Cmentarzysko kultury pomorskiej w Maryńcu, pow. Zlot: w — stan. 1, „Materiały Zachodniopomorskie”, t. 7, 1961, s. 166; W. Ł ę g a. Grób skrzynkowy z Glubczyna w pow. zło­ 12 W. Śmigielski, Cmentarzysko ludności kultury łu­ towskim a s4rsvnek kultury nrr b'w skrzr nkownch do kultu^n życkiej w Karcu, pow. Gostyń. „Fontes Archaeologici Posna­ łużyckiej, „Wiadomości Archeologiczne”, t. 16, 1940, s. 104; nienses” , t. 16, 1265, S. 59, tabl. 13: 12. S. J a s n o s z, Cment arzysko kultury pcmcrs

»« j . Kostrzewski, Dwa cmentarzyska kultury -pomor­ pomorskłcj w Uyoszczy, Slerznie, Nlezbyszewle i Zqbiłjouiicac’i skiej w Dybowku Nowem, io pow. wyrzyskim l Warszkowle w pow. bytowskim, „Materiały Zachodniopomorskie”, t. 12, 1966, HI. w pow. morskim, „Wiadomości Archeologiczne”, t. 12, s. 167. tabl. II. 1333, s. 66. 18 J. Kostrzewski, op. cit., s. 76, ryc. 17; s. 102, tabl. 15 M. G e d 1, Materiały z cmentarzyska kultury wschodnlo- V, VI. 5 . 6

o cm Ryc. 6. Stobno, woj. pilskie. Zawartość grobu 2 Abb. 6. Stobno, Woiw. Piła. Inhalt der Grabes N p . 2

życkiej jak i pomorskiej17. Pełnią, one funkcje pokryw Wśród przystawek Stobnie występują dzbany, misy, przede wszystkim we wczesnyńi i środkowym okresie la­ kubki i czerpaki. Dzbany o zaokrąglonym dwustożkowa- teńskim 18, spotyka się je też często w grobach datowa­ tym brzuścu, brzegu wychylonym na zewnątrz i taśmp- nych na podokres HaD19. watym uchu (tabl. 1: 1) spotykamy w grobach skrzynko­ wych kultury pomorskiej datowanych zarówno na dru­ 17 R. Miklaszewska, Materiały z okresu halsztackiego gą połowę okresu halsztackiego20, jak i na wczesny oraz z wczesnego okresu la w dorzeczu górnej Warty i środ­ kowej- Pilicy ze zbtorów PM A, „Wiadomości Archeologiczne”, i środkowy podokres lateński21. Z dwóch czerpaków, t. 28, 1862, s. 238; s. 236, tabl. XLVII; s. 240, tabl. XLJX. jakie wystąpiły w grobach w Stobnie, egzemplarz cylin- u S. Kostrzewśkl, Wielkopolska w pradziejach, War­ szawa—Wrocław, 1939, s. 182. *• F. Wawrzyniak, J. Kostrzewskl, Groby skrzyn­ kowe w Dziekanowicach w pow. gnieźnieńskim, „Przegląd Ar­ " T . Hild-Wągrzynowlcz, op. eit., s. 117, ryc. 2. cheologiczny”, t. 4, 1929, s. 91, ryc. 4. *» a . Lipińska, Cmentarzysko kultury pomorskiej w Wy- dryczny (tabl. 2: 1) nawiązuje do materiałów kultury W próbie ustalenia chronologii obu grobów skrzynko­ łużyckiej22 natomiast inny z brzegiem wychylonym na wych ze Stobna trzeba wykorzystać wyniki analizy typo­ zewnątrz (tabl. 1: 3) zaliczyć można do okazów często logicznej naczyń ceramicznych 1 i form grobów. Wydaje spotykanych w kulturze pomorskiej 2S. W grobie 1 przy­ się, że jednorodność typologiczna materiału ceramiczne­ stawką było naczynie o baniastym brzuścu i wychylonej go, wyrażająca się zarówno w formach naczyń (przede na zewnątrz szyjce, zdobione nacięciami oraz zwisający­ wszystkim naczynia gruszkowate), czarnej ich barwie, mi trójkątami (tabl. l: 6), które należy datować na pod- typowym ornamencie (żłobki tworzące zwisające trój­ okres HaD 2i. kąty) oraz charakterystycznych pokrywach (wpuszczanej z główką czapkowatą oraz obejmującej), pozwala da­ tomyślu, pow. Nowy' Tomyśl; „Fontes Archaeologlci Fosnanlen- tować cmentarzysko w Stobnie jako typowe dla kultury ses", t. 17, s. 208, ry„. 3d: 3. «W . Śmigielski, op. eJt., s. 65, tabl. 19: 3; D. Du r- pomorskiej ipodokresie HaD. c z e w s k i, W. Śmigielski," Materiały do osadnictwa lud­ ności kultury łużyckie) w WlelKopolsce, „Fontes Archaeolo­ glci Fosnanienses”, t. 16, 1165, s. 220, tabl. 19: 10. *JJ. Kostrzcwski, Ki./ca os-d kultury grobów skrzyn­ ko w ych , „Frzegł^d Archeologiczny”, t. 6, 1937 - 39, s. 283. skrzynkowy kultury pomorskiej z Morzewa, pow. Chodzież, *• E. Naumowiczówna i A. Malinowski, Grób „Fontes Archaeoiogicl Posnanienses”, t. 16, 1965, 258.

Grażyna Soroka

ZWEI STEINKISTENGRÄBER DER POMMERSCHEN KULTUR VON STOBNO, WOIWODSCHAFT PIŁA

Zusammenfassung

Die in 1964 entdeckten zwei Steinkistengräber in Stob- nur im Grab Nr. 2, in der Urne mit verbrannten no gehören zum Typ der Kistengräber mit Stein­ Knochen eines Kindes, wurde der rechte fünfte Mittel- packung. Sie waren aus grossen Steinplatten in Form fussknochen eines erwachsenen Individuums gefunden. einer rechteckigen Grabkammer gebaut, die zusätzlich In zwei Urnen trat eine Beimischung von Knochen zuta­ mit Steinen bepackt war. Die beiden Gräber waren in ge, vermutlich waren es näher unbestimmtbare Tier­ die Richtung Nord-West — Süd-West orientiert. Die Bö­ knochen. den der Grabkammern wiesen keinen Steinpflaster auf. Als Urnen dienten meistens birnenförmige Gefässe mit Das Grab Nr. 1 enthielt drei Urnen und vier Beigefässe, glatter, schwarzer, mit Rillen verzierter Oberfläsche. ebenso das Grab Nr. 2. Die Urnen waren mit Schalen, Die Form der Gräber und der Gefässe, die in Stobno bzw. mit mützenartigen oder die Urnen umfassenden auftraten, lässt das Gräberfeld in die Periode HaD da­ Deckeln zugedeckt. Es wurde festgestellt, dass jede Urne tieren. die Knochen eines und desselben Individuums enthielt, w

o ¡I

lí b \\ I4

/• ii

"■ //

\ a \ II •i H ' 11 II // \ II ,1 il

u II

a r • .. M ii u

■ \ ■ Fontes Archaeologici Posnanienses t. 36: 1987/1988 Poznań” 1988

Sławomir Bakiera, Andrzej Sikorski, Adam Wójciak

Z badań laboratoryjnych mad własnościami fizycznymi ceramiki z osady w Warszkowie, na Pomorzu Środkowym

Zu den Laboruntersuchungen der physischen Eigenschaften der Keramik aus der Siedlung in Warszkowo in Mittelpommern

UWAGI WSTĘPNE etapów produkcji naczynia (receptura, formowanie ścia­ nek, zdobnictwo, wypał, wykończenie finalne wypalonego Współczesne szerokopłaszczyznowe badania wykopalis­ pojemnika); (c) wstępnej rekonstrukcji cykli technologicz­ kowe, szczególnie na osadach, dostarczają licznych serii nych — w ujęciu chrono-chorologicznym; (d) weryfi­ silnie rozdrobnionego materiału ceramicznego. W tra­ kacji walorów użytkowych różnych typów naczyń (ku­ dycyjnym ujęciu poddawany jest on m.in. analizie typo­ chennych, stołowych i zasobowo-gospodarczych); (e) ba­ logicznej, w tym często wysoce subiektywnej. Z kolei daniu roli gleb i kontekstu reliktowego4 na właściwości makroskopowe opisy technologiczne tzw. diagnostycznych próbek ceramiki; (f) określeniu wpływu warunków spo­ i niediagnostycznych fragmentów naczyń publikowane są łeczno-ekonomicznych na taki, a nie inny zestaw i wy­ bez jakichkolwiek dodatkowych badań nad strukturą bór form naczyniowych; (g) określeniu miejsca produkcji i twardością tworzywa ceramicznego — jako podstawo­ garncarskiej (rodzimej? — obcej?). wych własności fizycznych wytworu — i stanowią bazę Od 1984 roku także w Poznaniu, w Instytucie Prahis­ do formułowania wniosków obciążonym dużym błędem, torii UAM, prowadzone są badania laboratoryjne frag­ często nie uświadamianym przez samego badacza. Tak mentów naczyń w stanie naturalnym, a mianowicie więc tylko zintegrowane studia technologiczne i typolo­ udarności (J/cm-) i nasiąkliwości (%>), ze szczególnym giczne konkretnej ceramiki naczyniowej stwarzają real­ uwzględnieniem materiałów z okresu rzymskiego i naj­ ne możliwości analizowania produkcji garncarskiej wcześniejszych faz wczesnego średniowiecza5 *. Kontynu­ w starożytności, średniowieczu i w czasach nowożyt­ ując serię oznaczeń dwóch podstawowych własności fi­ nych h zycznych wykonano 7 nowych analiz próbek ceramiki W ostatnich latach opublikowano wiele studiów o za­ (ręcznie lepionej i/lub częściowo obtaczanej na kole w stosowaniu niektórych metod fizyko-chemicznych do ba­ górnej strefie naczynia) z osady wielokulturowej w War- dań ceramiki, które prowadzi się w kilku ośrodkach szkowie gm. Sławno, woj. Słupsk, stanowisko 26 °. europejskich w tym — na coraz większą skalę — Celem niniejszego opracowania jest: (1) zbadanie frag­ także w Polscei 3.* Na obecnym etapie badań zauważyć mentów 3 naczyń, znalezionych w zwartym obiekcie ai- można, że prace laboratoryjne ogólnie koncentrują się cheologicznym, który prawdopodobnie służył do zmniej­ na: (a) rekonstrukcji pełnego zestawu czynności technicz- szania nasiąkliwości ścianek naczynia po wypale w pie­ no-użytkowych producenta; (b) testowaniu poszczególnych cu garncarskim; (2) wykazanie ewentualnych różnic w wartościach oznaczeń, będących efektem zalegania na­ i j. A. B r o n g e r s, Ceramologlcal Investigation into Me­ czynia w takim, a nie innym układzie w obrębie obiek­ dieval Pottery Produced at Sctunveld, „Beriehten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek’, (ROB), tu; (3) przetestowanie losowo pobranych 3 próbek z nie- 33, 1983, s. 375 - 418; H. Dobrzańska, Z problematyki ba­ diagnostycznego stylistycznie materiału ceramicznego, ja­ dań nad technologią produkcji póżnorzymsklej ceramiki wy­ konanej na kole w' dorzeczu górnej Wisty, „Acta Archaeolo- ko próby porównania względnej „jednorodności techno­ giea Carpathica”, t. XXV, 1986. s. 131 - 147. logicznej” naczyń w obiekcie; (4) porównanie uzyskanych s B. H u 1 t h 6 n, On Documentation of Pottery, „Acta Ar- chaeologica Lundensia”, 1974; także, On Thermal Colour Tes danych z serią wcześniej wykonanych analiz dla ceramiki „Norwegian Archaeological Review, vol. 9, No 1, 1976, s. 1-6; 1 a k ż e,On Ceramic Technology During the Scanian Neolithic z neolitu, epoki brązu i epoki żelaza, ze szczególnym uw­ and Bronze Age. „Theses and Papers in North-European Ar­ chaeology”, 6, Stockholm 1977; H. Hśkansson, B. H u 1 t- zględnieniem próbek ceramiki ręcznie lepionej typu h e n, On Dissolution of Pottery for Diatom Studies, „N or­ Dziedzice7, jako grupą konwencjonalnie wcześniejszą; wegian Archaeological Review", vol. 19, Np l, 1986, s. 34 - 38; A. Lindahl, Information through Sherds. A case study of (5) omówienie pomiaru czasu metodą C-14. the early glazed earthenware from Dalby, Scania, „Lund Stu­ dies in Medieval Archaeology”, 3, Lund, 1986. Baza źródłowa jaką obecnie dysponujemy odnośnie do 3 A. Sikorski, A. Wójciak, Niektóre właściwości oznaczeń udarności i nasiąkliwości tworzywa ceramicz- (u d a m o ś ć 1 nasiąkliwość) ceramiki póżnorzymsklej 1 w c z e s ­ nośredniowiecznej z dorzecza Mogllicy na 'Pomorzu Środko­ w y m . „Folia Praehistorica Posnaniensia”, t. 4 (w druku) — tam 4 Por. R. Mazurowski, Metodyka archeologicznych ba­ dalsza literatura; ci sami, U dam ość’ i nasiąkliwość fragmentów dań terenowycr, Warszawa—Poznań 1980, s. 23 i n. ceramiki naczyniowej z terenów Pomorza Zac aodniego i Po­ 6 Pracę zrealizowano w ramach Centralnego Problemu Ba­ jezierza Krajeńskiego. „Folia Praehistorica Posnaniensia", t. 4 dań Fodstawowych Nr 11.6. (w druku); A. Porzeziński, A. S i k o rs k i, A. Wójciak, “ „Informator Archeologiczny. Badania rok 1984”, Warsza­ Wybrane własności fizyczne fragmentów wczesnośredniowiecz­ wa 1985, s. 112. n e j ceram iki ręcznie lepionej z Dziedzic, gm. Barlinek, stano­ 7 lo r. A. Sikorski, A. Wójciak, Niektóre własności w i s k o 4, „Materiały Zachodniopomorskie”, t. XXX (oddane do ( u d a m o ś ć i nasickliwość) . . . ; A. Porzeziński, A. Sikor­ druku). ski, A. Wójciak, Wybrane własności fizyczne . . .

17 Fontes t. 36 (i obiekt 18) zalega na jasnoszarobrunatnej glebie słabo- gliniastej, częściowo przemieszanej z próchnicą, o śred­ niej kamienistości. Ekspozycja: południowa i południowo- zachodnia — średnia (ryc. 1). Współcześnie teren stano­ wiska w strefie południowo-zachodniej i zachodniej zo­ stał częściowo zniszczony przez wkopy związane z eks­ ploatacją piasku, co zdecydowało o szybszym rozpoczę­ ciu prac wykopaliskowych w 1984 roku. W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono ślady osadnictwa związane z następującymi jednostkami archeologiczny­ mi: kulturą amfor kulistych, kulturą łyżycką, kulturą pomorską, kulturą oksywską, grupą dębczyńską późnego okresu rzymskiego i kulturą wczesnego średniowiecza, w przedziale VII-XI w.

Charakterystyka obiektu 18 Obiekt 18 zarejestrowano w północnym sektorze zba­ danego stanowiska, mniej intensywnie eksploatowanym przez ludność kultury wczesnego średniowiecza. Zazna­ czyć też należy jego peryferyjną lokalizację względem pozostałych obiektów związanych z wczesnym średnio­ wieczem na osadzie. Jako obiekt zostały określone 3 na­ czynia (nr 1 - 3), które stwierdzono na poziomie calca w następującym układzie: dwa mniejsze pojemniki gli­ niane, nałożone na siebie (nr 1 i 2) zostały przykryte największym naczyniem ceramicznym (nr 3). Wszystkie naczynia były odwrócone do góry dnem — por. Ryc. 2. W naczyniu nr l stwierdzono niespalone i częściowo nadpalone zrzynki kory sosnowej 10. Jak się wydaje, jest to wynikiem krótkotrwałego podłożenia ognia/żaru w wolnej przestrzeni między pojemnikami nr 1 i 2, a nakrywającym całość naczyniem nr 3. W efekcie za­ stosowanej metody — w konsekwencji takiego a nie innego układu naczyń w obiekcie 18 — prawdopodobnie W Ryc. 1. Warszkowo, woj. słupskie. Lokalizacja osady wielo­ odniesieniu do wypalonych wcześniej pojemników (nr 1 kulturowej. (Rys. S. Bakiera) i 2) uzyskano: (1) atmosferę redukcyjną pod natural­ Abb. 1. Warszkowo, Woiw. Słupsk. Lokalisierung der mehr kul- tureilen Siedlung. (Zechn. S. Bakiera) nym kloszem — naczyniem nr 3; (2) nawęglanie (ody­ mienie) powierzchni wewnętrznej ścianek naczynia nego z Pomorza Zachodniego w przedziale V/VI - XIII w. („black topping”), co w zasadniczy sposób podniosło wa­ obejmuje łącznie 82 próbki. Jednak brak szczegółowych lory eksploatacyjne pojemników glinianych nr 1 i 2 u. badań określenia pełnego składu mineralnego, granulo- metrii i ogólnej planigrafii mas garncarskich, poza tym METODY brak badań nad temperaturą wypału w zasadniczy spo­ sób ograniczają pełną interpretację własności wytrzyma­ W zakres badań laboratoryjnych wchodzą: (1) ana­ łościowych i porowatości fragmentów naczyń zaliczanych liza udarności — właściwość mechaniczna i (2) oznaczenie do rodziny typów „D” (typ Szczecin), rejestrowanych nasiąkliwości fragmentów naczyń w stanie naturalnym masowo na stanowiskach zachodniopomorskich od po­ — własność fizyczna. Łącznie pobrano 7 próbek, z tym, łowy IX w. po 2 połowę XI w 8. że próbka nr 3 uległa całkowitemu zniszczeniu podczas wykonywania oznaczenia udarności. Ogólna charakterystyka stanowiska a) Udarncść (J/cm2) i obiektu 18 z Warszkowa, gm. Sławno, Wyniki badań wytrzymałości próbek na obciążenie dy­ woj. Słupsk, stanowisko 26 namiczne wskutek jednorazowego, silnego uderzenia sta­ nowią zaledwie fragment analiz własności fizycznych Osadę wielokulturową odkryto w ramach akcji AZP materiału (tu: ceramiki naczyniowej). Pełna analiza po­ w 1982 r. prowadzonej przez Ekspedycję Archeologiczną winna obejmować również omówienie składu fazowego, IP U AM w Poznaniu 9. Interesujący nas obiekt zlokali­ struktury i tekstury jako podstawowych czynników wa- zowano na cyplowato ukształtowanej krawędzi szerokiej doliny rzeki Wieprzy, w bezpośrednim sąsiedztwie tere­ 10 Analizy wykonał doc. dr hab. J. Surmińskl z Instytutu Chemicznej Technologii Drewna Akademii Rolniczej w Pozna­ nów rozlewiskowych i niższej terasy rzecznej. Osada niu. 11 Por. G. Duma, Recent Pottery Analyses, [w:] The Ar- 8 W. Łosiński, Początki wczesnośredniowiecznego osadnic­ chaeology of Roman Fannonla, Budapest 1980, s. 460, twa grodowego w dorzeczu dolnej Parsęty (VII - X/XI w.), i n.; M. B a z i e i i c ii, W yniti an llz tec litologicznych cera­ Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk 1972, s. 41 i n.; W. Ł o- miki kultury GûUi, i kultury łużyckiej ze stanowisk w Malo- s 1 ń s k i, R. R o g o s z, Próba periodyz cji ceramiki wczesno­ polsce l północno-zachodniej Mołdawii, „Wiadomości Arche­ średniowieczna) ze Szczecina, [w:] Problemy chronologii cera­ ologiczne”, t. XLVII, z. i, 1982, s. 112; M. Chlodnicki, miki wczesnośredniowiecznej na Pomorzu Zachodnim, Warsza­ Z badań nad ceramiki z osady neolitycznej w Kadero, Sudan, wa 1986, s. 52 - 59. „Przegląd Archeologiczny”, vol. 30. 1982. s. 86 i n.; M. M o- 0 Badaniami kierował mgr W. Rąezkowski, któremu w tym gielnicka-Urban, Warsztat ceramlcznu w kulturze łu­ miejscu dziękujemy za udostępnienie materiałów. Finansował ż y c k i e j , Wrocław— Warszawa—Kraków—Gdanstc—Łódź 1984, s. 119 Wojewódzki Konserwator Zabytków w Słupsku. i n. runkujących określone własności wytrzymałościowe i eks­ 1. Receptura masy ceramicznej: skład granulometrycz- ploatacyjne wyrobu seramicznego 12. Ważne jest także zde­ ny domieszki schudzającej — wartości graniczne 0,5 - 1,5 finiowanie wpływu grubości ścianki i precyzyjne okreś­ mm; dominacja granulatu o ziarnach średnio obtoczo­ nych i obtoczonych (piasek) 17 przy częściowym udziale lenie strefy tektonicznej pojemnika, skąd próbka zosta­ ziarn blaszkowatych (żwir, kruszywo granitowe); skład ła pobrana (ze wzglądu na rozpoznane zagęszczenia” mineralny: piasek kwarcowy oraz zespół tworzący granit; substancji nieplastycznej w częściach przydennych ilość domieszki — średnia; mały stopień upakowania ziarn i dnach naczyń, co ma określony wpływ na rozkład ter­ (dominacja ziarn wolnych)1B; tekstura bezwładna, luźna 10. 2. Formowanie ścianek: fragment o grubości 8 -9 mm; miczny podczas bezpośredniego użytkowania pojemni­ faktura zewnętrzna silnie wygładzana wielokierunkowo ka) l3. W tym ujęciu tematem badań staje się próba i/lub angobowana (w wariancie W'A1)2U, wygładzanie określenia własności wytrzymałościowych materiału ce­ realizowane dłonią i gładzikiem z drewna oraz tkaniną; ramicznego, a nie wytrzymałości konkretnych fragmen­ faktura wewnętrzna wygładzana, nierówna z wklęsły­ mi odciskami palców garncarza; domieszka równomier­ tów naczyń. Badania wykonano w Instytucie Chemicz­ nie rozłożona w ściance naczynia. nej Technologii Drewna Akademii Rolniczej w Pozna­ 3. Wypał: w atmosferze utleniającej, ze śladami „black niu, na młocie udarowym o masie młota 2,035 kg, o dłu­ topping” na wewnętrznej powierzchni ścianki; kolor ze­ gości ramienia 380 mm i zakresie pomiarowym 1,5 Kpm wnętrznej powierzchni ścianki; kolor zewnętrzny: czer- — produkcji VEB Werkstoffprufmaschinen Leipzig. wonożółty (7.5YR 6/6): jasnożółtobrązowy (10YR 6/4) ciemnoszary (10YR 5/2); kolor wewnętrzny: bardzo Próbki przygotowano w formie maksymalnie zbliżo­ ciemnoszary (10YR 3/1)18 *21; przełam 2-barwny: (10YR 5/2 nej do prostopadłościanów o wymiarach 40X25 mm (1/3 powierzchni przełamu) i 10YR 3/1 (2/3 powierzchni (z dokładnością ± 1 mm). Następnie zamocowano je przełamu); masa ceramiczna sucha, łuszcząca się; po­ jednostronnie w ten sposób, aby uderzenie młota skie­ wierzchnia ścianek miękka i/lub średniotwarda (do oko­ ło 2 - 3 stopni w skali Mohsa)22; wypał w temperaturze rowane było prostopadle do płaszczyzny próbki cera­ 400 - 800/900° C a». micznej. Odległość od punktu podparcia próbki do Wyniki analiz: U=0,41 J/cm2; N=16,4°/o. miejsca uderzenia młota była stała i wynosiła 20 mm. 2. Próbka z naczynia nr 3 (nr inw. W/30/85) b) Nasiąkli w ość (%) Fragment zdobionej górnej części brzuśca/wylewu na­ Następną istotną właściwością wypalonego już pojem­ czynia nr 3, przykrywającego pojemniki nr 1 i 2. nika jest nasiąkliwość, która w zasadniczy sposób wpły­ 1. Receptura masy ceramicznej: skład granulumetrycz- ny domieszki schudzającej — wartości graniczne 0,5 - 2,5/3 wa na walory eksploatacyjne wyrobu ceramicznego. Do a nawet do 4,5 mm; przewaga granulatu o ziarnach badań nasiąkliwości fragmentów naczyń zastosowano ostrokrawędzistych i blaszkowatych o frakcji 2,5 — 3 mm znane metody oznaczeń, które częściowo modyfikowano, (kruszywo granitowe); skład mineralny: zespół tworzący uzyskując serię wyników porównywalnych z innymi od­ granit; ilość domieszki nieplastycznej — mała; średni stopień upakowania ziarn (kontakty punktowe); rozpo­ noszącymi się do tejże własności fizycznej próbek w sta­ znano także ślady intencjonalnej domieszki organicznej nie naturalnym 14. Zastosowana przez nas metoda gene­ w masie ceramicznej; tekstura bezwładna, luźna. ralnie składa się z następujących etapów: (1) przygoto­ 2. Formowanie ścianek: fragment o grubości 7,5 - 9 wania próbki o powierzchni 1 cm2 (z dokładnością mm; naczynie zbudowane z taśm o szerokości około 2,5 cm; faktura zewnętrzna angobowana (realizowana ± 1 mm); (2) osuszania i suszenia w suszarce w tem­ przez zmoczenie zewnętrznej powierzchni naczynia — peraturze do 105°C przez około 2 godziny; (3) ostudze­ w wariancie A2a), gładka; faktura wewnętrzna wygła­ nia próbki w eksykatorze przez około 20 minut; (4) dzana (różnokierunkowo); grubość angoby 1 - 1,5 mm; ważenia próbki; (5) umieszczenia próbki w naczyniu fragment zdobiony grzebykiem garncarskim o szeroko­ ści 7,5 — 8 mm; powierzchnia wewnętrzna ścianki prób­ z wodą destylowaną przez 5 minut; (6) osuszenia próbki ki wykończona mniej starannie; rozmieszczenie domiesz­ przez 30 minut w naturalnym otoczeniu oraz dodatko­ ki w przełomie nierównomierne, z wyraźną koncentracją wego osuszenia powierzchni próbki bibułą; (7) po na­ w okolicach rdzenia i wewnętrznej części ścianki. stępnych 5 minutach powtórne ważenie próbki. Wyniki 3. Wypał: w atmosferze utleniającej, w końcowej fa­ zie redukcyjnej (?), krótkotrwały24 z efektem „black oznaczeń przeliczamy na masę bezwzględnie suchej prób­ topping”; kolor zewnętrzny: szarobrązowy (10YR 5/2) ki w celu określenia maksymalnej pojemności wodnej i brązowy (10YR 5/3); kolor wewnętizny: ciemnoszary preparatu 13. Pojemność wodna wyrażona w jednostkach (10YR 4/1); przełam 4-barwny: 10YR 5/2, 5/3 (1/6 masy została przeliczona na zawartość procentową i w powlerzcnni przełamu), 10YR 6/1 (1/6), 10YR 6/2 (3/6 przybliżeniu jest to wskaźnik odzwierciedlający poro­ powierzchni) i 10YR 4/1 (1/6 powierzchni przełamu ścian­ ki); masa plastyczna i domieszka schudzająca słabo spie­ watość badanego materiału (tu: fragmentów ceramiki). czone, powierzchnia próbki miękka i/lub średniotwarda,

OPIS MEGASKOPOWY10 PRÓBEK CERAMICZNYCH póżnorzymskiej ceramiki toczonej z dorzecza górnej Wisły, cz. II: Omówienie wyników badań technologicznyci wybra­ nych materiałów ceramicznych i końcowe podsumowanie 1. Próbka z naczynia nr 1 (nr inw. W'30/85). w n i o s k ó w , „Acta Archaeologica Carpathica”, t. XXIV, 1985, Fragment niezdobionej, przydennej części brzuśca na­ s. 172 i n. u K. Dębska-Lutowa, M. Grzegorczyk, B a d a n i a czynia w którym zarejestrowano dużą ilość zrzynek ko­ petrograficzne naczynia wczesnośredniowiecznego z grodziska ry sosnowej: niespalonej i częściowo nadpalonej. w Lądzie, pow. Słupca, „Fontes Arcliaeologici Posnanienses”, yol. XX (1J69), 1970, s. 234. 15 Por. W. Ryka, A. Maliszewska, S ł o w n i k petro g ra­ 18 J. N ł e g o d z i s z, A. Szymański, Ceramografia — „pe- ficzny, Warszawa 1982, s. 366. Lrograjia” wyrobów ceramicznych, „Szkło i Ceramika”, 22, 15 Por. A. Szymański, P r o b l e m pojęcia s t r u k t u r y . . . , nr 4, 1970, s! 105-111; A. Szymański, P r o b l e m pojęcia s. 159. s t r u k t u r y tekstury w odniesieniu do tworzyw ceramicz­ i A. Sikorski, A. Wójciak, Udarność i nasiąkliwość n y c h , „Szkło i C eram ika” . 27. nr 6. 1976, s. 155 - 160. 8> Munsel Soil Color Charts, Baltimore 1973. Studia nad ceramiką XIV wieku ze 13 Por. J. Krupp è, 88 Por. S. Kukawk a, Ceramika naczyniowa z osady lud­ Starego Miasta w Warszawie, Wrocław—Warszawa—Kraków 1961 s. 107. ności kultury pucharów lejkowatych w Szczecinie — L i s to w i e (stanowisko l). „Acta Universitatis Nicolai Copernici”, Arche­ “ Por. W. F. H e n i n g, Programma statisticzeskoj obra- ologia VII. s. 49. botki k e r a m i k i iz archecloyiczeskich razkopok, „SovietSkala 83 Por. M. W i r s k a, Rekonstrukcja pierwotnych warunków Arclieologija”, nr 1 , 1973, s. 12« - 129; J. A. Brongers C a r a - wypalania ceramiki w w s p ó l c z e s n y c i b a ­ m o i o y i c u l . . . , s. 392. zabytkowej śtoie;!e “ W temperaturze otoczenia ± 20°C i wilgotności nróhki dań technologicznych, „Szkło i C eram ika”, 17, nr 10, 1966, przed zanurzeniem w wodzie około 3%. s. 317 - 320; B. Hulthén, O n T h e n n a l .... Fig 2 1 3. 81 Por. M. W i r s k a, Rekonstrukcja . . . , s. 319; M. Mogiel- Technologia 11 M. Wirska-Parachonlak, produkcji nicka-Urban, W arsztat c e r a m i c z n y .... s. 118. przełam łuszczący się; wypał prawdopodobnie w tempe­ 3. Wypał: w atmosferze utleniającej i/lub redukcyj­ raturze 400 - OOO^C. nej — długotrwały; kolor zewnętrzny: blado-brązowy Wyniki analiz: U=0,09 J/cm2; N=24,9%. (10YR 6/3) i szarobrązowy (10YR 5/2); kolor wewnętrzny: brązowy (7.5YR 5/4) i bardzo ciemnoszary (10YR 3/1); 3. Próbka z naczynia nr 2 (nr inw;. W/30/85) przełam 1-barwny 10YR 3/1; powierzchnie ścianek śred- Fragment niezdobionej części brzuśca naczynia nr 2. niotrwarde (2 - 3 w sikali Mohsa); przełam częściowo łusz­ Brak wyników. czący się; wypał prawdopodobnie w temperaturze 400- 4. Próbka z naczynia nr 2 (ur inw. W/30/85) -800/900° C. Fragment zdobionej górnej części brzuśca/wylewu na­ Wyniki analiz: U=0,3,l J/cm2; N=20,23%. czynia nr 2 . 7. Próbka pobrana losowo (nr inw. W/30/85) 1. Receptura masy ceramicznej: skład granulome­ Fragment niezdobionej części przydennej naczynia. try czny sztucznej domieszki schudzającej w masie — 1. Receptura masy ceramicznej: skład granulomet- wartości graniczne 0,5 - 2,5/3 mm; przewaga granulatu ryczny domieszki schudzającej — wartości graniczne o ziarnach ostrokrawędzistych i blasźkowatych (żwir, 1-4 mm; dominacja żwiru i kruszywa granitowego kruszywo granitowe); skład mineralny: zespół wchodzący 0 frakcji 2-3 mm i ziarnach ostrokrawędzistych, w skład granitu; ilość domieszki — średnia; średni sto­ 1 blasźkowatych; skład mineralny: zestaw wchodzący pień upakowania ziarn; tekstura bezwładna, luźna. w skład granitu; ilość domieszki — mała; mały stopień 2. Formowanie ścianek: fragment : o grubości 8,6 - 9 upakowania ziarn; tekstura bezwładna, luźna. mm; faktura zewnętrzna silnie wygłddzana/angobowana 2. Formowanie ścianek: fragment o grubości 9,2-11,1 (w wariancie W/Al); faktura wewnętrzna wygładzana, mm; faktura zewnętrzna silnie wygładzona (domieszka nierówna z wyraźnymi śladami poziomych przesunięć „wciśnięta” w ściankę naczynia aż do wystąpienia kruszywa granitowego; grubość ahgoby 0,5-1 mm25; warstewki tłustej gliny —/angoba w wariancie W/Al ?); fragment zdobiony 8-zębnym grzebykiem garncarskim powierzchnia wewnętrzna wygładzana, nierówna z, wklę- 0 szerokości 1,4 cm; równomierne rozmieszczenie do­ słośęiami do palcach; nierównomierne rozlokowanie do­ mieszki nieplastycznej w ściance naczynia. mieszki w ściance (stwierdzono koncentrację grubszego 3. Wypał: w atmosferze utleniającej, długotrwały; ko­ granulatu w okolicach rdzenia ścianki pojemnika). lor zewnętrzny: brązowo-żółty (10 YR 6/6); kolor we­ 3. " Wypał: w atmosferze utleniającej i redukcyjnej — wnętrzny: bardzo ciemnoszary (10YR 3/1); przełam krótkotrwały; kolor zewnętrzny: bardzo blado-brązowy 1-barwny 10YR 3/1; masa ceramiczna słabo spieczona; lOYFt 7/4); kolor wewnętrzny; i blado-brązowy (10YR 6/3); powierzchnia ścianek średniotwarda, przełam zbity; przełam 3-barwny: 10YR 7/4 (1/3 powierzchni ścianki), wypał prawdopodobnie w temperaturze 400 - 60°C. 10YR 2/1 (1/3) i 10YR 6/3 (i/3 powierzchni przełamu); Wyniki analiz: U=0,32 J/cm2; N—16,2%. masą. plastyczna i substancja schudzająca słabo spieczo­ 5. Próbka pobrana losowo (nr inw. W/30/85) na; powierzchnia ścianek miękka i/lub średniotwarda; Fragment niezdobionej części brzuśca przełam łuszczący się; wypał prawdopodobnie w tempera­ 1. Receptura masy ceramicznej: skład granulo metrycz­ turze 400 - 60°C. ny domieszki schudzającej — wartości graniczne 0,5 - 2- Wyniki analiz: U=0,24 J/cm2, N=21,09%. mm, incydentalnie 3 mm; zdecydowana przewaga gra­ nulatu o ziarnach ostrokrawędzistych (żwir); skłaid mi­ neralny: kwarc, ortoklaz, biotyt; ilość domieszki ~ ma­ WYNIKI ła; mały stopień upakowania ziarn; tekstura bezwładna, luźna. // 2. Formowanie ścianek: fragment o grubości ścianki Analizowane próbki ceramiczne pobrane zostały z na­ 7-9 mm; faktura zewnętrzna silnie wygładzana/angobo- czyń (nr 1-3) zarejestrowanych w zwartym zespole ar­ wana (w wariancie W/Al); faktura wewnętrzna dobrze cheologicznym (obiekt 18), który — jak się wydaje — wygładzona, ze śladami poziomych ciągów palcowych; domieszka równomiernie rozlokowana w ściance naczy­ spełniał istotną funkcję w procesie finalnego zmniejsza­ nia, przy określonych przesunięciach substancji nieplas­ nia efektu porowatości/nasiąkliwości ścianek pojemni­ tycznej w kierunku wewnętrznej powierzchni ścianki. ków glinianych (były to próbki 1-4). Uzupełniając tę 3. Wypał: w atmosferze utleniającej, krótkotrwały, serię próbek wybrano losowo następne 3 próbki, z bar­ z efektem „black topping” na wewnętrznej powierzchni ścianki; kolor zewnętrzny: brązowy (7.5YR 5/4); kolor dzo rozdrobnionego inwentarza ceramiki zarejestrowanej wewnętrzny: czarny (10YR 2/1); przełam 3-barwny: 7.5YR w wypełnisku omawianego obiektu (próbki 5-7). Wszy­ 5/4 (1/4 powierzchni przełamu ścianki), 10YR 6/4 (2/4) stkie zbadane laboratoryjnie fragmenty pochodziły głów­ 1 10YR 2/1 (1/4) powierzchni przełamu); masa ceramicz­ nie z trzech stref tektonicznych formy, a mianowicie na słabo spieczona; powierzchnia ścianki średniotwarda i/lub twarda (2-3 stopnia w skali Mohsa); przełam zbi­ z części przydennej (próbka 1 i 7), brzuśca (próbka 5 ty; wypał prawdopodobnie w temperaturze 400-800/ i 6) i z górnej części brzuśca-wylewu (próbka 2 i 4). /900°C. W rezultacie także zróżnicowane były „wyjściowe” wy­ Wyniki analiz: U=0,43 J/cm2; N=26,43%. miary próbek (w przedziale 15 - 25 cm2), i różny też był 6. Próbka pobrana losowo (nr inw. W/30/85 naturalny promień krzywizny ścianek oraz ich grubość. Fragment niezdobionej części brzuśca Tak więc oznaczeniom udamości i nasiąkliwości poddana 1. Receptura masy ceramicznej: skład granulomet- została grupa ceramiki grubościennej, o grubościach ścia­ ryczny. domieszki nieplastycznej — wartości graniczne nek w granicach 7-11 mm. Omawiany zestaw próbek 0,5 -1,5 mm; dominacja piasku o ziarnach zaokrąglo­ nych i ostrokrawędzistych;. skład mineralny: kwarc, oli- z Warszkowa, stan 26, stanowi jednolitą kolekcję frag­ goklaz, ortoklaz, łuszczyki; ilość domieszki — średnia; mentów naczyń o cechach techno-stylistycznych zbliżo­ brak kontaktów punktowych ziarn domieszki; tekstura nych do rodziny typów ,„D”, t.j. obtaczanych na kole bezwładna, luźna. na odcinku górna część brzuśca — wylew. Taksonomicz­ 2. Formowanie ścianek: fragment o grubości 8,5-9 mm; faktura zewnętrzna silnie wygładzana/angobowa- nie naczynia nr 1-3 łączyć można z typem XII, a więc ną (W/Al), z tym, że dodatkowo rozpoznano ślady róż- garnkami dwustożkowatymi, o wysoko umieszczonym za­ nókierunkowego zagładzania warstwy angoby; faktura łomie brzuśca w stosunku do całkowitej wysokości na­ wewnętrzna chropowata („papier ścierny”); domieszka czynia28. Są to formy zdobione w górnej części tekto- równomiernie rozmieszczona w ściance naczynia. *• w. Łosiński, R. R o g o s z, M e to d y synchronizacji ** Jest to prawdopodobnie efekt bardzo dobrego 1 długo­ warstw kulturowych wczesnośredniowiecznych obiektów wie­ trwałego wygładzania zewnętrznej powierzchni ścianki, a nie lowarstwowych na podstawie analizy ceramiki ze Szczecina, Intencjonalnego naniesienia dodatkowej warstwy rozcieńczo­ [w:] Problemy chronologii ceramiki wczesnośredniowiecznej na nej gliny na powierzchnię naczynia. Pomorzu Zachodnim, Warszawa 1986, s. 9 - 50. humus-iasnoszarobrunaJfty piasek aaboglinśasty #. przemieszany z próchnica szarobrunatny piasek sfabogliniasty

calec -jasnożofly pasek stabogliniasty

calec-jasnożóHy piasek przemieszany z gliną

Abh 9. Ryc' a* Warszkowo, woj. słupskie. Plan 1 rekonstrukcja obiektu 18. (Rys. S. Baklera) • 2. Warszkowo, wolw. Słupsk. Plan und Rekonstruktion des Objekts Nr. 18. (Zelchn. S. Baklera) z Warszkowa, stan. 26, umiejscowić można w grupie 0 względnie niższych średnich wartościach oznaczeń, któ­ re porównywalne są z serią ceramiki zaliczanej do: KCWR (0,3286 J/cm2)«, KPL (0,2909 J/cm*)28, kultury wiejbarskiej (0,318i J/cm2)»2 i kultury wczesnego śred­ niowiecza — w wariancie ceramiki ręcznie lepionej typu Dziedzice — (0,2305 J/cm2)30. Stosunkowo niska śred­ nia wartość udarności jednoznacznie potwierdzać mo­ że: (1) tezę o względnie gorszej jakościowo produkcji garncarskiej naczyń grupy „D” w porównaniu z reje­ strowaną równolegle rodziną typów „C”, a nawet „A/B” ał; (2) w zakresie technologii wskazywać można na określone zbieżności z tradycyjną ceramiką typu Dziedzice, szczególnie z grupą techniczną A2a (przy czym dla tej ostatniej uzyskano'/ wyniki w przedziale 0,1954 J/cm2 — Dziedzice, st. 4 do 1,9127 J/cm2 Dębczyno, stan. 10)32. Zestawiając natomiast średnie wartości oznaczeń dru­ giej analizowanej własności fizycznej, tj. naśiąkliwości, stwierdzić należy, iż są one zbliżone do danych określo­ nych dla fragmentów: z KCWR (20,20%)M, kultury łu- życkiej.|pomors!kiej (20,69)34, kultury wczesnego średnio­ wiecza; w grupie ceraniiki ręcznie lepionej typu Dziedzice (19,99%) M, w grupie nawiązującej do rodziny typów „C" (21,18%)88 i kultury późnego średniowiecza (20,33% — siwaki)87. Zaznaczyć jednak ńależy, że nasiąkliwość, pomimo pewnych zabiegów impregnacyjnych lub in­ nych czynności technicznych uszczelniających ścianki naczynia^8, jest właściwością techniczną bardziej „sta­ bilną” aniżeli udarność, gdyż naczynia pełniące określo­ ną funkcję pojemnika, np. na płyny musiało — nieza­ leżnie od okresu w dziejach — charakteryzować się nis­ kimi wskaźnikami porowatości w granicach 11 - 14/15%8». Obiekt 18 jest więc doskonałym przykładem zastoso­ wania najprostszego i najmniej energochłonnego spo­ sobu uszczelniania wewnętrznych ścianek naczynia w at­ mosferze redukcyjnej, przy użyciu drewna iglastego. Ryc. 3. Warszko w o, woj. słupskie. Naczynia z obiektu 18 Krótkotrwały proces odymiania i/lub studzenia pojem- Abb. 3. Warszkowo, Woiw. Słupsk. Gefgsse aus dem Objekt Nr. w Kultura ceramiki wstęgowej, rytej; materiały z Grabion- 18 nej, gin. Białośliwie, wpj. i-iia, stanowisko 23. u Kultura pucharów lejkowatych; materiały z Grabionej, gm. Białośliwie, woj. Piła, stanowisko 23. nicznej, powyżej największej wydętości brzuśca (por. u Ceramika z Rzyszczewa, gm. Białogard, woj. Koszalin, stanowisko^ 14. ryc. 3) głębokim ornamentem rytym, wykonanym prze­ M For. A. porzeziński, A. Sikorski, A. Wójciak, Wybrane .własności fizyczne..., (materiały z Dziedzic, gm. de wszystkim grzebieniem garncarskim (nie wyklucza­ Barlinek, woj. Gorzów, stanowisko 4). jąc zastosowania bocznej części grzebienia garncarskiego *» Wyaonano takie dwa oznaczenia dla fragmentów naczyń z rodziny typów „D”: U = 0,0974 J/cm*, N ■= 23,1% i U = — np. w* przypadku naczynia nr 1). Stosując założenie « 0,4129 J/cm*, N = 16,63% oraz 1 oznaczenie dla fragmentu grupy „C” — słabo obtaczanego: U =*0,2432 J/cm*, N=-l7,56%. o względnej maksymalizacji efektywności działań pro­ Materiały pobrano z osauy w Dębczynle, gm. Białogurd, woj. dukcyjnych — mających za zadanie uzyskanie najlep­ KoszaUn, stanowisko 10; oraz por. W. Łosiński, (Rec. El. Schuldt, Gross Raden. Die Keramik einer siatuisc’ien Siedlung szych walorów eksploatacyjnych i estetycznych — za des 9./10. Jahrhunderts, „Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte najlepszą pod względem właściwości fizycznych uznać der Bezirke Rostock, Schwerin und Neubrandenburg", t. 14, Berlin 1981, „Archeologia Polski”, t. XXIX, z. l, 1984, s. 198. należy próbkę pobraną z naczynia nr 1 (U - 0,41 J/cma. ' ** Por. A. Sikorski, Problem ceramiki typu Dziedzice w świetle badań w Dębczynle, • woj. Koszalin, „Folia Praehi- N -10,4%). Względnie najgorsze wyniki oznaczeń uzy­ storica Fosnąniensia”, t. 2 (w druku); A. Porzeziński, skano dla próbki z naczynia nr 3 — klosza — przykry­ “A. Sikorski, A. Wójciak, Wybrane własności fizyczne ...; A. Sikorski, A. Wójciak, Niektóre własności ... wającego naczynia nr 1 i 2 (U - 0,09 J/cm2, N - 24,9%). ®* Materiały z Grabionnej, gm. Białośliwie, woj. Piła, stano- wislco 25* Natomiast fragment z naczynia nr 2 reprezentuje także 41 Próbki z Dębczyna, gm. Białogard, woj. Koszalin, stano- zdecydowanie lepsze właściwości fizyczne od naczynia ** Por. A. Porzeziński, A. Sikorski, A. Wójciak, wisko 41, Sławska, gm. Sławno, woj. Słupsk, stanowisko 24, nr 3 (U - 0,32 J/cm*, N - 16,2%). Wybrane własności fizyczne . . . // W grupie próbek pobranych losowo z inwentarza 44 Ceramika z osad w Dębczynle, gm. Białogard, woj. Ko­ szalin, stanowiska 10 i 38. obiektu 18 najwyższe wartości oznaczeń uzyskano dla to Próbki z Bardzlina, gm. Świeszyno, woj. Koszalin, stano­ wisko 7, Golicy, gm- Świeszyno, woj. Koszalin, stanowisko 17 próbki 5 (U-0,43 J/cm2, N - 26.43%), najniższe zaś dla 1 Syrkowlc, gm. Karlino, woj. Koszalin, stanowisko 15. próbki 7 (U-0,24 j/cm2, N - 21,09%). 44 Znane są następujące sposoby uszczelniania wewnętrz­ nych ścianek naczynia:- impregnacja — osadzanie się tłuszczów, Średnia wartość udarności całej serii wynosi 0,30 temperatura wypału > 1000° C, odymianie oraz finalne wy­ świecanie wypalonego już pojemnika glinianego — por. M. M o- J/cm2, a średnia naśiąkliwości 20,87%. glelnlcka-Urban, Warsztat ceramiczny.... s. 124 - 137; W związku z tym stwierdzić należy, że wyniki analizy J. A. B r o n g e r s, Ceramologlcal ..., tabl. 3. t9 Por. M. Mogielnlcka-urban, Warsztat ceramiczny udarności fragmentów ceramiki rodziny typów „D” .... S. 124. nika glinianego pod kloszem (naczynie nr 3) powodo­ dach otwartych, jako bezpośrednim zapleczu gospodar­ wał z jednej strony efekt zmniejszający nasiąkliwość czym grodzisk, gdzie — być może — mamy do czy­ (por. naczynie nr 1 — 16,4%, naczynie nr 2-16,2%) nienia z innym cyklem i tempem zmian w rozwoju pro­ z drugiej na pewno wpływał na zmiany w wewnętrznej dukcji ceramicznej, aniżeli na wspomnianych wyżej strukturze ścianki, co znacznie podwyższało odporność obiektach wielowarstwowych. Materiał ceramiczny np. materiału na obciążenia mechaniczne (por. naczynie z Sielska44, prawdopodobnie z Gardźca45 i Warszkowa, nr 1-U = 0,41 J/cm2,naczynie nr 2-U = 0,32 J/cm2 w wyniku rozpoznanych makroskopowo cech techno- i klosz, naczynie nr 3 - U = 0,09 J/cm8)40. -stylistycznych, upoważnia do wstępnego zasygnalizo­ Reasumując, podkreślić należy, że uzyskane wyniki wania wcześniejszego pojawienia się fragmentów rodzi­ analiz udamości i nasiąkliwó£ci próbek rodziny typów ny typów „D” już uschyłku VII/ początku VIII w. „D” dostarczyły nowych danych, do weryfikacji techno­ w strefie Pomorza Zachodniego./ logicznych ustaleń megaskopowych oraz poszerzyły za­ kres informacji o czynnościach produkcyjnych wczesno­ średniowiecznego garncarza lub bezpośredniego użytko­ KONKLUZJE wnika, który na własną rękę mógł stosować najprostsze czynności techniczne podnoszące walory eksploatacyjne pojemników glinianych. Podsumowując, uzyskane wyniki analiz właściwości fizycznych i oznaczenie C-14, wykonane dla materiału z Warszkowa, gm. Sławno, woj. Słupską stan. 26, pozwo­ CHRONOLOGIA liły pełniej przedstawić takie zagadnienia, jak funkcję obiektu 18 (jako „przenośnego pieca”, służącego garnca­ Z obiektu 18 w Warszkowie pobrano również próbkę rzowi i/lub bezpośredniemu użytkownikowi do odymia­ do analizy C-14, którą wykonano w Laboratorium In­ nia i/lub impregnacji ścianek naczynia), zweryfikować stytutu Fizyki Politechniki Śląskiej4l. W wyniku wy­ niektóre własności fizyczne fragmentów naczyń rodziny konanych pomiarów uzyskano datę 530±40 r.n.e. (1420 typów „D", sugerować — w nawiązaniu do wyników ±40 BP, nr laboratoryjny pomiaru Gd-3184). Jest to C-14 — wcześniejsze (szczególnie na osadach) datowa­ więc bardzo wczesne datowanie zespołu rodziny typów nie kolekcji naczyń grupy „D”. „D”. Dotychczasowe opracowania, bazujące przede wszy­ Przedstawiona metoda badań — pomimo nielicznej stkim na analizie zmian zachodzących w strukturach serii oznaczeń — może być cennym uzupełnieniem tra­ zespołów ceramicznych, rejestrowanych w wielowarstwo­ dycyjnych opracowań materiału przede wszystkim dla wych ośrodkach zachodniopomorskich, moment pojawie­ licznych zbiorów ceramiki z okresu wczesnego średnio­ nia się grupy „D” umiejscowiały najwcześniej w 1 poł. wiecza. Celowość kontynuowania tego rodzaju badań VIII w.42 a nawet — z pewnymi zastrzeżeniami — już zdaje się nie podlegać dyskusji. w 2 poł. VII w 48. W tym ujęciu, więcej uwagi należa­ łoby zwrócić na kolekcje naczyń znalezionych na osa- Cnotliwy, R. Rogosz, Źródła archeologiczne i Ich wstępna analiza funkcjonalna. Wykop VI, [w:] Szczecin we wczesnym średniowieczu. Wzgórze Zamkowe, Wrocław—War- « Na twardość ceramiki mają wpływ następujące czynniki: S2awa—Gdańsk—Łódź 1983, s. 169-171, 227. receptura masy (szczególnie rodzaj, ilość i wielkość substan­ ** A. Porzeziński, Z badań nad problematyką osadnic­ cji nleplastycznej), technika wykonania (finalne wykończenie twa najstarszej fazy wczesnego średniowiecza na Pomorzu Za­ ścianek) i temperatura wypału. chodnim, „Materiały Zachodniopomorskie”, t. XXVI (1980), 1984, *» Analizę wykonał dr hab. M. F. Pazdur. S* 115 - 144* ** W. Łosiński, R. R o g o s z. Próba periodyzacjł. . . . 54 - « E. Cnotliwy, Wyniki badań archeologicznych na osa­ -SS; E. Cnotliwy, Chronologia ceramiki i nawarstwień dzie wczesnośredniowiecznej w Gardźcu, pow. Kamień Pomor­ wczesnośredniowiecznego Białogardu, [w:] Problemy chronologii ski, „Materiały Zachodniopomorskie”, t. XII, 1966, ryc. 18, 19; ceramiki wczesnośredniowiecznej na Pomorzu Zachodnim, W. Łosiński, Początki wczesnośredniowiecznego osadnictwa S. 148- 149. ..., s. 56.

Sławomir Bakiera, Andrzej Sikorski, Adam Wójciak

ZU DEN LABORUNTERSUCHUNGEN DER PHYSISCHEN EIGENSCHAFTEN DER KERAMIK AUS DER SIEDLUNG IN WARSZKOWO, IN MITTELPOMMERN

^u sam m / niassung In den letzten Jahren sind viele Studien über An­ Siedlung in Warszkówo, Gemeinde Sławno, Woiwod- _ wendung einiger physiko-chemischen Methoden zur Un­ schaft Słupsk, Fundstelle 26. tersuchung der Gefässkeramik veröffentlich worden.« Generell genommen, ist das Objekt Nr 18 mit der Diese Methoden werden in manchen europäischen Zen­ frühesten Phase frühmittelalterlicher Besiedlung śtuf tren, darunter in immer grösserem Ausmass auch in der oben genannten Siedlung verbunden, die in da§ 7. Polen angewandt. Die in vorliegendem Aufsatz darges­ Jh. — Hälfte des 11. Jh. (?) datiert ist. Zum Unter­ tellten Erwägungen konzentrieren sich auf die Analy­ suchungsobjekt wurden 3 Gefässe (Nr. 1-3) auserwählt. se der im Laborverfahren erzielten Ergebnisse: der Sie befanden sich auf dem Mutterbodenniveau in fol­ Schlagfestigkeit, der Absorptionsfähikeit und der Zeit­ gender Anordnung: Zwei aufeinandergelegte kleinere messung anhand der C 14 — Methode der Gefässfrag- Tonbehälter (Nr. 1 - 2) 'wąren mit einem grösseren kera­ mente aus dem Objekt Nr 18 aus der vielkulturellen mischen Gefäss (Nr. 3) zugedeckt. Im Gefäss Nr. 1 wur- den nicht verbrannte, sowie teilweise angebrannte Fich­ der traditionellen handgemachten Keramik vom Typ tenrindestücke festgestellt. Alle drei Gefässe waren mit Dziedzice (Durchschnittswert U - 0,2305 J/cm2). •dem Boden nach oben gekehrt (vgl. Abb. 2). Bei der Zusammenstellung der Durchschnittswerte Im Resultat, dieser und nicht anderer Lage der Ge­ der Absorptionsfähikeit wäre zu betonen, dass diese phy­ fässe im Objekt\Nr 18, in bezug auf die wahrscheinlich sische Eigenschaft viel „stabiler” war als die Schlag­ früher ausgebrannten Behälter (Nr. 1 und 2), erhielt festigkeit, daher mussten im Laufe der Geschichte, man: (1) die Reduktionsatmosphäre unter natürlichem unabhängig von Zeitperioden — die Porositätsindikato­ Glockengefäss Nrj, 3 und (2) die Aufkohlung (Räuche­ ren für die Flüssigkeitsbehälter ziemlich niedrig gewe­ rung) der Innenwände des Gefässes („black topping”). sen sein, nämlich in Grenzen 11 -14/15%, (so z.B. be­ Diese Eigenschaften haben wesentlich zur Auswertung trug der Durchschnittswert bei der Absorptionsfähigkqr bei der Exploatation der Tonbehälter Nr. 1 und12 bei­ itsbezeichnung für die Linear-Bandkeramik-Kultur getragen. 20,20% und für die Serie der Gruppe der handgemach­ In Bereich der Laboruntersuchungen gehörte Analyse ten Keramik vom Typ Dziedzice — 19,99%). der Schlagfestigkeit und Bezeichnung '> der Absorptions­ Das Objekt Nr. 18 stellt also £in vorzügliches Anwen­ fähigkeit. t dungsbeispiel einfachster und arh wenigsten verbrauchen­ a) Schlagfestigkeit (J/cm2)=U. der Abdichtungsmethode der Innenwände der Gefässe Die Untersuchungsresultate der Festigkeit der kera­ dar. Der kurzfristige Räucherungs- oder auch Abkühlungs­ mischen Probestücke auf dynamische Belastung in­ vorgang bei dem Tonbehälter unter dem Glockengefäss folge eines einmaligen starken Schlages bilden ledig­ (Gefäss Nr. 3) hat erstens die Verminderdung der Ab­ lich nur ein Fragment der Analysen der physischen Ei- sorptionsfähigkeit bewirkt (vgl. Gefäss Nr. 1 — 16,4%, geschaften des Materials (hier der Gefässkeramik). Die Gefäss Nr. 2 -*•. 16,2%), zweitens gewisse Änderungen Untersuchungen wurden im Institut für Chemische in der Innenstruktur der Gefässwand verursacht, was Holztechnologi^ an der Landwirtschaftlichen Akademie wiederum die Widerstandsfähigkit des Stoffes gegen me­ in Poznań ausgeführt, mit dem Schlaghammer, das chanische Belastung weitgehend erhöht hat (vgl. Ge­ 2,035 kg Massengewicht, 380 mm langen Hebelarm und fäss Ñr. 1 - U - 0,4l/J cm2, Gemäss Nr. 2 - U - 0,32 J/cm2, 1,5 Kpm Massüinfang hatte (Produktion VEB Werkstoff­ das Glockengefäss Nr. 3 - U - 0,9' J/m2). prüfmaschinen Leipzig). b) Absorptionsfähigkeit (%) = N Chronologie Für die Untersuchung der, Absorptiorisfähigkeit der Im Labor des Instituts für Physik an dem Schlesi­ Gefässfragmente wurden übliche Berechnungsmethoden schen Polytechnikum wurde auch die C-14 Analyse, aus­ (W.F. Henig 1973; J.A. Brongers 1983) mit einigen Mo­ geführt. Im Result der gemachten Messungen erhielt man difizierungen angewandt. Man hat eine Reihe Ergebnisse das Datum 530=40 u.Z. (1420=40 BP; Laboj-Nr. Gd. erzielt, die sich mit anderen Angaben derjeniger Pro­ 3184). Dies ist eine sehr frühe Datierung des Komplexes bestücke vergleichen lassen, die dieselbe physische der Typengruppe „D”. Bisherige/ Bearbeitungen, die vor Eigenschaft im natürlichen Zustand aufwiesen. allem auf der Analyse der Umwandlungen in Ge- fässkomplexenstrukturen der vielschichtigen westpom- Ergebnisse ¡merschen Zentren basieren, placieren die Zeit des Der angeführte Satz der Probestücke aus dem Objekt ersten Auftretens der Gruppe „D” am frühesten in die 1. Nr. 18 aus Warszkowo, Fundstelle 26, bildet einen ein­ Hälfte des 8. Jh. und sogar — unter gewissen Vorbe­ heitlichen Komplex der Gefässfragmente, dessen Eigen­ halten — schon in die 2. Hälfte des 7. Jh. In dieser schaften eine Ähnlichkeit mit der Typengruppe „D” Auffassung wäre es angebracht, anstatt auf die oben (Typ Szczecin) aufweisen. Die Gefässe Nr. 1-3 dürfen erwähnten mehrschichtigen Objekte, eher ein besonde­ taxonomisch mit dem Typ XII, d.h. mit den doppelko­ res Augenmerk auf Gefässserien aus offenen Siedlungen nischen Töpfen, verbunden sein (W. Łosiński, R. Ro- zu richten, da sie das unmittelbare Hinterland für den gosz 1986) — Abb. 3. Wirtschaftsbereich der Burganlagen bildeten und viel­ Die besten Exploatations- und Aesthetikwerte in der leicht eine andere Entwicklungsfolge und ein anderes Gruppe von Probestücken aus dem Objekt Nr. 18 weist Entwicklungstempo in der Keramikproduktion hatten. das Fragment des Gefässes Nr. l auf (U - 0,41 J/cms, Die Funde aus Sielsko, vermutlich auch die aus Gardziec N -16,4%). Relativ schlechteste Bezeichnungsresultate und Warszkowo, infolge der makroskopisch aufgesprürten erhielt man für die Problestücke des Glockengefässes techno-stilis'fcischen Eigenschaften, berechtigen zum ersten (Nr. 3), mit dem die Gefässe Nr. 1 und 2 gedeckt wa­ Signal über das frühere Auftreten der Fragmente der ren (U - 0,09 J/cm8; N - 24,9%). Der Durchschnittswert Typengruppe „D” in westpommerscher Zone, d.h. schon der Schlagfestigkeit (U) für die ganze Serie betrug 0,30 am Ende des 7. und am Anfang des 8. Jh. J/cm2 und der Absorbtionsfähikeit (N) — 20, 87%. Der verhältnismässig niedrige Schlagfestigketswert Schlussfolgerungen kann eindeutig zwei Thesen bestätigen: (1) über die re­ Die hier dargestellte Untersuchungsmethode darf als lativ schlechtere qualitative Produktion der Gefässe der wertvolle Ergänzung der traditionellen Materialbeax- Gruppe „D” im Vergleich zu der paraleli registrierten beitung, vor allem für zahlreiche Gefässsämmlungen aus Typengruppe „C” und sogar „A/B”; (2) hinsichtlich der dem frühen Mittelalter, betrachtet werden. Die Untersu­ Technologie — über bestimmte Gemeinsamheiten mit chungen werden fortgesetzte Fontes Archaeologlcl Posnanlenses t. 36: 1987/1988 Poznań 1988

Jerzy Fogel, Andrzej Sikorski, Sławomir Bakiera Uwagi na teinat relacji wybranych elementów średniowiecznej aglomeracji śremskiej (gród—miasto—przeprawa warciaóska)1

Bemerkungen zur Relation der ausgewählten Elemente der mittelalterlichen Agglomeration von Srem (Burgwall-Stadt-Wartheüberfahrt)

Wprowadzenie i aktualny stan badań Złożona problematyka średniowiecznej aglomeracji śremskiej przyciągała często, lecz wybiórczo, uwagę na­ W studiach nad wielkopolskim średniowieczem coraz uki. Osiągnięciem ostatnich czasów są dwie monogra­ dobitniej dochodzi do głosu postulat kompleksowego roz­ fie, sumujące krytycznie wyniki dawnych i współczes­ patrywania zespołów osadniczych, umożliwiającego uchwy­ nych badań interdyscyplinarnych. Mamy na myśli cało­ cenie reguł ich organizacji do wewnątrz i na zewnątrz; ściowe opracowanie dziejów Śremu z 1972 r.8, z grun­ reguł — u podstaw których leżał zazwyczaj splot róż­ towną partią mediewistyczną pióra S. Chmielewskiego norodnych determinant. Wyczerpujące skojarzenie in­ oraz archeologiczne studium Samego 'grodu, opublikowa­ formacji dostarczanych przez źródła archeologiczne ne w 1979 r. przez W. Dzieduszyckiego i J. Fogela na z przekazami pisanymi prowadzić winno do ujawnie­ kanwie ratunkowych prac wykopaliskowych z 1967 r. *. nia zhierarchizowanego co do ważności skutkowej układu Do ponownego podjęcia przedmiotowej problematyki zo­ czynników ogólnospołecznych, ekonomicznych (w tym bligowały istotne, naszym zdaniem, materiały ujawnione handlowych), demograficznych, politycznych, środowisko- w ślad za interwencją miejscowego amatora archeolo­ wo-geograficznych itp., wpływających na ustalenia się gii. W przekonaniu autorów niniejszego artykułu rzu­ określonego kierunku (co najmniej) rozwoju lokalnych cają one nowe światło na zagadnienie przebiegu i cha­ aglomeracji. Szanse na właściwe zbliżenie się do rzeczy­ rakteru przeprawy warciańskiej, tudzież jej funkcjonal­ wistości historycznej i rekonstrukcję stosunków osadni­ ną i chronologiczną relację do wyżej wymienionych jed­ czych są wbrew pozorom tym większe, im więcej czyn­ nostek osadniczych. ników będzie branych pod uwagę. Rzecz jaśna, zależy to w głównej mierze od stanu i jakości źródeł, będących do dyspozycji badacza. Teoretycznie można zasadnie Organizacja i założenia oczekiwać bardziej interesujących i konstruktywniej- weryfikacji sondażowych szych wniosków w odniesieniu do rejonów z różnych przyczyn eksponowanych we wczesnofeudalnym pań-, Badania sondażowe na stanowisku 7a< w Śremie pro­ stwie. Miejscem takim jest Srem, uprzywilejowany wadził Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu w dniach w makroskali położeniem nad newralgicznym komuni­ 16-19 października 1985 r., na zlecenie Wojewódzkiego kacyjnie, środkowowielkopolskim przełomem Warty, na Konserwatora Zabytków Archeologicznych w Poznaniu. przecięciu ważnych szlaków: wodnego i lądowego, łą­ Bezpośrednią przyczyną rozpoczęcia badań ratunkowych czących nieodległe centrum państwa oraz jego stolice była interwencja dr. J. Langera, który zasygnalizował (Poznań, Gniezno) z południową Wielkopolską, Śląskiem, pojawienie się fragmentów drewnianej przybrzeżnej Czechami. Wyróżniający się pozytywnie walor mają lo­ konstrukcji w południowej części starorzecza, oblewa­ kalne warunki naturalne, do których zaliczyć trzeba jącego grodzisko wczesnośredniowieczne (stan. 7, rye. 1). ra.in. wysoką przydatność rolniczą okolicznych gruntów Pod naukówjhtn nadzorem prof, dr hab. J. Żaka, praca­ tudzież urozmaiconą topografię, odpowiadają założe­ mi w terenie kierowali: dr J. Fogel i mgr A. Sikorski, niom ówczesnej sztuki wojennej w aspekcie obrpnnym. przy pomocy studentów archeologii IP UAM w Pozna- " Wpływ czynnika państwowo-administracyjnego na niu. Pozyskane materiały wykopaliskowe zdeponowano w kształt i rozwój ekumeny obserwować możemy na przy­ tymże Instytucie (Ekspedycja Śremska, nr inw. 1985: kładzie Śremu wyjątkowo czytelnie, a to z poczwórnej 1-15). racji: utrzymywania grodu kasztelańskiego (X/XI — ko­ Wykopy sondażowe (W--W6) skoncentrowano w trzech niec XIII w.), istnienia nadprzeprawowej komory celnej, strefach (ryc. 2 A): (—) na odcinku wzdłuż południo- lokacji lewobrzeżnej książęcej osady targowej w 1253 r. * Dzieje Śremu (red. S. Chmielewski), Warszawa—(Poznań (Stare Miasto), wreszcie przenosin miasta na prawy brzeg 1972. * W. D z i e d u s z y c k I, J. Fogel, Gród wczesnośrednio­ rzeki aktem królewskim z 1393 ar. (Nowe Miasto). wieczny w Śremie, „Slavla Antiqua”, t. XXIV, 1979, s. 33-91. 4 Nowe stanowisko określono jako 7a w nawiązaniu meryto­ ryczno funkcjonalnym 1 przestrzennym do grodziska (stan. 7 t Redakcja całości, wprowadzenie, (s. 137) 1 konkluzje (s. 151 - wg archiwum Muzeum Archeologicznego w Poznaniu), unika­ -1S7 — J. Fogel, opracowanie nowoodkrytego materiału arche­ jąc jednocześnie rozszerzenia ciągłej numeracji zbiorczej sta­ ologicznego (s. 139-151) — A. Sikorski, przygotowanie ilustracji nowisk okolicznych, płynnej aktualnie w związku z trwający­ — s. Bakiera. mi akcjami AZF-owsklml. 18 Fontes t. 38 u> co ez oe, nre Skrk,Saoi Bakiera Sikorski,Fogel,Sławomir Jerzy Andrzej

i. srera, woj. Poznan, stan. 7 (grodzisko wczesnośredniowieczne) oraz stan. 7a. Widok od strony zachodniej. Fot. J. Fogel AUU. 1. Śrem, Woiw. Poznań , Fundstelle 7 (frühmittelalterlicher Burgwall) und Fundstelle 7a vom Westen gesehen. Phot. J. Fogel wego brzegu starorzecza, czyli w pobliżu wcześniej za­ wano kilka skupisk ceramiki. W południowej partii W2 uważonych pozostałości konstrukcji drewnianej (Wl, wystąpił szarobrunatny piasek słabogliniasty, częściowo W2, W4, W5); (—) w środkowej części wypłaszczonego przemieszany z próchnicą i spalenizną. Ogólnie zauwa­ żano mniejszą frekwencję fragmentów naczyń w tej czę­ cypla terenowego, utworzonego przez zakole starorzecza ści wykopu. Układ warstw (ryc. 3): I — humus — j.w.; II (W3); (—) w południowej części tegoż cypla, w strefie szarobrunatny piasek słabogliniasty, częściowo przemie­ jednej z odnóg starorzecza (W6). W objęciu rozpozna­ szany z próchnicą i spalenizną (szbr.+sp.); III — bru­ niem cypla zdecydowało jego wyjątkowe usytuowanie natny piasek słabogliniasty ze spalenizną (br.+sp.); IV — brunatny piasek słabogliniasty (br.); V — jasnoszaro­ w konfiguracji terenowej (maksymalne wypiętrzenie brunatny piasek jeziorny (p. jez.); VI — szara glina (gl. pośród obszarów zalewowych). sz.); VII—jasnoszarożółta glina przemieszana z mułem Wykopy wytyczono na osi pn.-pd. i ws.-zach. Łącz­ (gl. j. sz. ż.) — gytia (?); VIII — jasnożółty piasek sła­ nie zbadano powierzchnię około 33 m2. Eksplorację pro­ bogliniasty; IX — ciemnoszara glina. Inwentarz: 299 fragmentów naczyń, 3 fragmenty kości wadzono w ramach warstw naturalnych i kulturowych, bydlęcych, 10 fragmentów kości świni (1 osobnik, wiek stosując cięcia mechaniczne w celu określenia — możli­ 16-17 miesięcy). wie precyzyjnego — sekwencji stratygraficznej oraz po­ Wykop sondażowy 3 (W3) zyskania rozwiniętej pod względem chronologicznym serii Powierzchnia wykopu — około 2 m2, średnia głębokość materiału ruchomego. Niestety, tylko w czterech wyko­ — 0,60 m. Nie zarejestrowano bezpośrednich śladów dzia­ pach sondażowych stwierdzono nienaruszony układ łalności człowieka. Układ warstw: I — humus — j.w.; warstw (W2, W3, W4, W5), podczas gdy w Wl i W6 za­ II — jasnożółty piasek słabogliniasty o bardzo małej ka­ mienistości. rejestrowano wyraźne zakłócenia relacji stratygraficznych. Inwentarz: 1 fragment naczynia i 4 fragmenty kości by­ Generalnie wskazać można dwa czynniki, które w is­ dła (wszystko z warstwy I). totny sposób naruszyły pierwotne nawarstwienia na Wykop sondażowy 4 (W4) stanowisku, a mianowicie: bezpośrednią i wtórną dzia­ Powierzchnia wykopu — około 2 m2, średnia głębokość łalność antropogeniczną3 oraz zmiany hydrologiczne, za­ — 0,7 m. Nie stwierdzono żadnych warstw antropoge­ chodzące w strefie brzegowej i zalewowej starorzecza. nicznych. Układ warstw: I — humus — j.w.; II — jas­ Eksplorację kontynuowano do calca (W3, W4, W5, W6) nożółty piasek słabogliniasty o małej kamienistości; III warstwa sedymentacyjna (?); IV — jasnobrunatny pia­ bądź zaprzestano wyżej, wobec przeszkód technicznych sek jeziorny; V — jasnoszarożółta glina przemieszana (silnie podmywanie °): Wl, północna część W2). z mułem. Inwentarz: brak. Opis zawartości wykopów sondażowych Wykop sondażowy 5 (W5) Powierzchnia wykopu — około 2 m2, średnia głębo­ kość — 0,7 m. Bez śladów działalności człowieka. Układ Wykop sondażowy 1 (Wl) warstw: I — humus — j.w.; II — jasnożółty piasek je­ Powierzchnia wykopu — 12,5 m2, średnia głębokość — ziorny; III — szarobrunatna glina; IV — warstwa se­ 0,6m. W rzucie poziomym bezpośrednio pod humusem za- dymentacyjna (?). rejesetrowano nieregularną soczewkę szarobrunatnej gli­ Inwentarz: brak. ny (gl. szbr.), zalegającą we wschodniej i zachodniej części wykopu na tle słabogliniastego piasku o barwie Wykop sondażowy 6 (W6) brązowej. Niżej stwierdzono 3 luźne skupienia małych Powierzchnia wykopu — około 2 m2, średnia głębo­ i średnich kamieni oraz kompletny szkielet konia, z łbem kość — 1,2 m. Zarejestrowano wyraźne mechaniczne skierowanym na południe, nienaturalnie skurczony, przemieszczenia nawarstwień przyrodniczych, antropo­ z kośćmi tylnych nóg podciągniętymi do żuchwy. Kości genicznych i antropogenizowanych. Eksplorację wstrzy­ konia złożone były w jamie o czytelnej miąższości oko­ mano na głębokości 1,4 m, pozyskując serię materiału ło 0,4 m. Rozpoznano też wyraźną koncentrację ma­ ruchomego, który stanowi najmłodszy element w dato­ teriału ceramicznego w północnej i środkowej części waniu stanowiska 7a w Śremie. Wl. Układ warstw: I — humus — jasnoszarobrunatny Inwentarz: 47 fragmentów naczyń, 1 fragment nie­ piasek słabogliniasty, przemieszany z próchnicą o śred­ określonego przedmiotu żelaznego, 2 fragmenty kości niej kamienistości; III — szarobrunatna glina/muł; IŁ bydła (1 osobnik), fragment kości kozy/owcy, 1 frag­ — szarobrunatna glina z dodatkiem orsztynu; III — jas­ ment kości — nieoznaczony. noszary piasek jeziorny; IVa,b,c — w-wy sedymentacyj­ ne; V — jama z kośćmi konia; VI — warstwa sedymen­ tacyjna7; VII — piasek jeziorny. Specyfikacja formalno-technologiczna Inwentarz: 405 fragmentów naczyń, 49 fragmentów kości materiału ceramicznego konia, (wiek 9-11 lat)8, 3 fragmenty kości bydła, 1 frag­ ment kości świni. a) W ujęciu zbiorczym Wykop sondażowy 2 (W2) Powierzchnia wykopu — 14 m2, średnia głębokość — Materiał ceramiczny stanowi podstawową grupę źró­ 1,30 m. W rzucie poziomym, na spągu warstwy I, w północnej części wykopu stwierdzono nieregularny w deł zarejestrowanych w trakcie badań. Łącznie z 6 wy­ zarysie pokład szarobrunatnej gliny, przemieszani z pia­ kopów sondażowych uzyskano 752 fragmenty naczyń (por. skiem jeziornym (strefa osadów akumulacyjnych wzdłuż tabela 1), które w efekcie określonych zakłóceń stratygra­ linii brzegowej starorzecza). W tejże części zarejestro- ficznych stanowić mogą zespół przydatny jedynie dla ogólnej charakterystyki technostylistycznej w ramach « Wkopy wykonane z bliżej nieokreślonych powodów w cza­ sokresie użyteczności stanowiska (2 poi. X - XV - XVI w.), jak Wl — W6 9. Stosując kryterium techniki wykonania na­ ró.vnież wkopy i częściowe niwelacje późniejsze tudzież nowo­ żytne (?), te ostatnie o większym znaczeniu. czyń wydzielono 9 grup: (1) ceramika ręcznie lepiona -- • i-oziom wody w starorzeczu podwyższy! się o około 0,42 m 1 fragment, stanowiący 0,1% całego analizowanego zbio­ względem danych z 1967 r. 7 Jest to odzwierciedlenie średniej amplitudy pionowych wa­ ru; (2) ceramika górą obtaczana — 37 fragmentów tj. hań zwierciadła wody w starorzeczu, które w efekcie spowo­ dować mogiy pewne przemieszczenia materiału arcneologicz- 5,4% (3) ceramika całkowicie obtaczana — 510 fragmen­ nego w kierunku strefy brzegowej. tów, tj. 79,6%; (4) ceramika silnie obtaczana, stalowo- ' 3 Analizy zwierzęcych szczątków kostnych dokonał mgr Da­ niel Makowiecki z Katedry Anatomii Zwierząt Akademii Rol­ niczej w Poznaniu. 5 Analizie makroskopowej poddano 678 fragmentów naczyń. Tabela 1. Śrem, stanowisko 7a. Zestawienie fragmentów ceramiki zarejestrowanej w wykopach sondażowych (W1 — W6). CERAMIKA Siln. Siln. Siln. \v - Toczona Ręcznią Górą Całk. SW> obtacz., obtacz. obtacz. Toczona angob. Wykopy lepioną) obtacz. obtacz. obtacz. tocz. ce- tocz. poi. tocz. poi. poi. wewn. sondaż. stal. szara glasta zewn. wewn. i zewn. i malow. Razem 1 8 Brz Bg Dn Brz Bg Dn Brz Bg Dn Brz Bg Dn Brz Bg Dn I Brz Bg Dn Brz Bg Dn Brz Bg Dn Brz Bg Dn 405 W1 1 ----- 8 - 1 274 31 25 4 - 1 9 11 — 1 ! 367 299 W2 22 4 - 164 12 fj 37 2 1 10 1 - 265 1 W3 i — ^ 1 W4 W5 47 W6 2 ----- 2 4 ^ i ----- 1 10 1 - - 1 - 1 1 - 1 ----- 1 - - 45 752 Ogółem: —— 678 O bjaśnienie skrótów : Brz — fragm. brruśca; Bg — fragm. brzegu; Dn - fragm. dna naczynia. Uwaga: fragment^ uch i pokrywki uwzględniono w grupie Brz. ’A -szara — 46 fragmentów, tj. 6,7%; (5) ceramika silnie Uwzględniając wymienione trudności postanowiliśmy obtaczana i/lub toczona, ceglasta — 43 fragmenty, tj. przeprowadzić specyfikacje technologiczną łącznie dla 6,3%; (6) ceramika silnie obtaczana i/lub toczona, ce­ fragmentów zaliczanych do poszczególnych grup tech­ glasta, pokryta zewnętrznie polewą — 3 fragmenty tj. nicznych i znalezionych w W1 — W6, gdyż „wymie­ 0. 44%; (7) ceramika silnie obtaczana i/lub toczona, pokry­ szanie” warstw naturalnych z antropogenicznymi, czy ta wewnętrznie polewą — 6 fragmentów, tj. 0,9%; (8) z natropogęnizowanymi uniemożliwia wykazanie -określo­ ceramika toczona, ceglasta, obustronnie pokryta polewą nych tendencji w zakresie stosowanych technologii, od­ — 2 fragmenty, tj. 0,25%; (9) ceramika toczona, ceglasta, noszących się głównie do XII/XIII — XV - XVI w. pokryta angobą lub malowana (?) — 1 fragment, tj. 0,1%. 1. Ceramika ręcznie lepiona (grupa 1) — por. W niniejszym opracowaniu materiału ceramicznego — tabela 1. bazując, na analizie makroskopowej fragmentów naczyń a) Receptura masy ceramicznej: domieszka schudzająca — zastosowano ogólny schemat W. Dzieduszyckiego, wy­ w substancji ilastej o frakcji 0,2-0,4 cm; dominacja zia­ pracowany dla grodziska wczesnośredniowiecznego w Sro­ ren graniastych i blaszko waty ch; skład mineralny — mie10. Frekwencja zbioru, stan zachowania (możliwość kruszywo granitowe; - ilość domieszki — średnia; średni zastosowania podziału typologicznego odnoszącego się wy­ stopień upakowania ziaren; tekstura bezwładna, luźna. łącznie do drugorzędnych cech formalnych) i częściowo b) Formowanie ścianek: fragment o grubości 0,9 cm; wydłużona chronologia serii, zmusiły do poszerzenia listy faktura zewnętrzna intencjonalnie chropowata, wew­ badanych cech techno-stylistycznych fragmentów cera­ nętrzna wygładzana; substancja schudzająca równomier­ miki pochodzących ze stanowiska 7a w Bremie. I tak: nie rozmieszczona w ściance naczynia. (—) . ustalono nową typologię kształtów brzegów (przy c) Wypał: w atmosferze utleniającej — krótkotrwały czym Bg 2, 3, 6, 7 wg W. Dzieduszyckiego odpowiadają (?)M; kolor zewnętrzny brązowy — 10 YR 5/3ł2, wew­ kolejno nowym Bg 10, 11, 13, 14, 17); (—) przedstawio­ nętrzny taki

Wykop oS ug sondaż. N m o“ O 11 12 13 14 15 16 17 11 12 13 14 15 16 17 • • oe N tn

do 0,10 cm do 0,10 O O ©“

W1 1 4 4 2 2 1 1 1 4 2 1 1 2 l W2 7 10 9 2 1 9 4 3 1 6 2 2 1 2 1 3 1 1 3 1 6 H 1 l i W3 f'

t W4 i

W5 !! :! - W5 11 W6 l 1 u

Specyfiiacja techno-stylistyczna cech makroskopowych Kolor zewn. Kolor wewn. Domieszka 5 | 6 8 9 I 10 4 | 5 | 6 | 7 | 8 9 | 10

Wykop g S B u o o sondaż. o rł O o" 11 12 13 14 15 16 17 11 12 13 14 15 16 17 o 1 • o6 *■« CN w •ao o O o

W1 42 183 82 23 16 34 19 5 5 53 45 10 29 42 15 37 4 54 41 11 3 9 12 39 5 32 18 2 4 14 45 4 27 12 2 12 4 W2 18 104 41 20 18 13 18 3 5 25 26 4 29 7 21 2 20 23 11 4 26 8 23 6 2 6 16 14 14 7 1 „14 W3 1 1 1 W4 W5 W6 8 12 6 3 1 2 1 10 3 1 5 2 3 5 3 1 1 4 1 i 2 2

Oznaczenie kolorów: 1) 10YR 4/1; 2) 10YR 4/2; 3) I0YR 5/1; 4) 5YR6/8; 5) 10YR 3/1; 6) 7.5YR 5/4; 7} 10YR 5/3; 8) 7.5YR 5/2; 9) 10YR 6/6; 10) 7.5YR 6/6; mineralny — kwarc, biotyt, kruszywo granitowe; ilość

Tabela 3. Śrem, stanowisko 7a

fragmentów naczyń całkowicie obtaczanych (grupa 3) Grubość Grupy ornamentacyjne P rze ł. Razem ścian Ornam. 1 2 3 4 •5 6 1 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17

* vo X><4 o" o6 O C\ •oo ©

52 267 11 110 220 121 6 i 2 6 2 4 2 1 1 »330

2 6 - - 15 148 20 48 135 80 103 58 10. 2 > 1 183

25 1 3 23 16 10 12 2 26

11) 10YR 6/2; 12) 10YR 6/4 ;13) 10YR 5/2; 14) 10YR 4/3; 15) 10YR 7/6;l6) 5 Y 5/6 1 4/3; 17) 10YR 7/2 (wg Munsell Soil Color Charts, 1973).

3. Ceramika całkowicie obtaczana (grupa rejestrowano styki punktowe ziaren)18; tekśtura 'bez­ 3) — por. tabela 3. władna, luźna. a) Receptura masy ceramicznej: dominuje domieszka b) Formowanie ścianek: dominują ścianki o grubości schudzająca w klasie wielkościowej ziaren 0,1 - 0,2 cm; w klasie 0,6 - 0,9 cm; domieszka równomiernie rozmiesz­ ziarna średnio obtoczone i obtoczone — piasek i żwir czona w ściance (przy pewnym zagęszczeniu w okolicy drobnyu; ilość domieszki — średnia i/lub duża; inały rdzenia ścianki). i średni stopień upakowania ziaren (incydentalnie za­ e) Wypał: w. atmosferze; utleniającej i/lub. indukcyj­ nej w; dominują ścianki o zewnętrznym kolorze brązo- ł* W. Ryk a, A. Maliszewska, Słownik petrograficzny, ■- Warszawa 1982, s. 234, 235. » m. W I r s k a - P a r a c h o n l a k, Analiza technologiczna “ W. Byka, A Maliszewską, op. clt., s. 368. fragmentów ceramiki z osddy HóóU&cznej w Ifówef aucie — Tabela 4. Śrem, stanowisko 7a Specyfikacja techno-stylistyczna cech makroskopowych fragmentów naczyń silnie obtaczanych i/lub toczonych, stalowo-szarych (grupa 4)

Kolor zewn. - Kolor wewn. Grubość Or- Grupy ornamentacyjne Domieszka ścian. Przel. nam. 1 2 3 4 5 6 7 8 9| 10 1 2 3 4 5 6 7 8 9 101 | 2 | 3 | 4 | 5 6 ? 1 8 1 9 1 10 11| 12| J3| 14 Wykop a sondaż. •oa o V. 11 12 13 14 15 16 17 11 12 13 14 15 16 17 vo o a o ©“ 1 o i o o vo o\ S>9 ora. wielobarwl! brak ora. 0,2 - 0,3 cm 0,3 - 0,2 *o cm 0,2 - 0,1 cm 0,3 •o o“ o

1 3 1 4 1 W1 3 2 4 1 2 4 2 3 1 1 15 19 1 1 11 20 3 1 - W2 34 6 2 2 2 1 1 28 12 25 15 8-:;32 4 4 W3 --- - - W4 W5 - 1 1 1 W6 1 1 1

Tabela 5. Śremr stanowisko 7a PROFIL ZACHODNI

Ryc. 3. Śrem, woj. Poznań, stan. 7a. Profil zachodni wykopu sondażowego 2. Rys. S. Bakłera Abb. 3. Śrem, Wołw. Poznań, Fst. 7a. Westprofil der Probegrabung Nr. 2. Zeichn. S. Bakiera

wym — 7,5 YR 5/4 i 10 YR 5/3; powierzchnie wewnętrzne Charakterystyka cech technologicznych zbliżona do gru­ o kolorze bardzo ciemnoszarym — 10 YR 3/1, ciemno­ py 5. Kolor polewy: jednobarwna, bladobrązowa — 10 szarym — 10 YR 4/1 i brązowym — 7,5 YR 5/4; prze- YR 7/3. łamy wielobarwne; średnio i dobrze spieczone; powierz­ chnia ścianek „średniotwarda” i „'twarda”; przełam zbi­ 7. Ceramika silnie obtaczana i/lub toczo­ ty. na, ceglasta, wewnętrznie pokryta polewą (grupa 7) — por. tabela 1. 4. Ceramika silnie obtaczana — stalowo-sza- Charakterystyka podstawowych cech technologicznych ra (grupa 4) — por. tabela. 4. zbliżona do grupy 5. Kolor polewy: jednobarwna, brą­ a) Receptura masy ceramicznej: zdecydowanie prze­ zowa — 10 YR 5/3 i wielobarwna, czerwono-brązowa waża domieszka w postaci piasku odpowiednio wyselek­ i jasnożółta — 10 YR 6/4 (talerz?). cjonowanego o frakcji do 0,1 cm; ziarna obtoczone i śred­ nio obtoczone; ilość domieszki — średnia; średni sto­ 8. Ceramika toczona, ceglasta, obustron­ pień upakowania ziaren; tekstura bezwładna, luźna. nie pokryta polewą (grupa 8)•— por. tabela 1. b) Formowanie ścianek: dominują fragmenty o gru­ Polewy wielobarwne, np. tło bladobrązowe — 10 YR bościach ścianek do 0,6 cm; domieszka równomiernie 7/3, z liniami czerwono-brązowymi — 5 YR 4/3 i blado- rozmieszczona w przełamie ścianki, z częściowym za­ czerwonymi — 2,5 YR 4/2 (ucho o przekroju nr 20 wg gęszczeniem w okolicy rdzenia. J. Bednarczyka)19 oraz tło oliwkowe — 5 Y 4/3 i 4/4, c) Wypał: atmosfera redukcyjna; dominacja na zew­ z jasnozieloną linią falistą, kolor wewnętrzny polewy nętrznej powierzchni ścianki koloru szaro brązowego — analogiczny jak tło (fragment misy?). 10 YR 5/1 i ciemnoszarego — 10 YR 4/1; kolor wew­ 9. Ceramika toczona, ceglasta, pokryta nętrzny — szarobrązowy — 10 YR 5/1 i ciemńo-szary — angobą lub malowana (?) — (grupa 9) — por. ta­ 10 YR 4/1; przełamy jednobarwne; masa ceramiczna bela 1. dobrze spieczona, twarda; przełam zbity. Charakterystyka cech technologicznych, rozpoznawal­ nych makroskopowo, zbliżona do zbioru grupy 5. Kolor 5. Ceramika silnie obtaczana i/lub to­ angoby lub farby —:"bladobrązowy — 10 YR 7/3; jest czona, ceglasta (grupa 5) — por. tabela 5. . a) Receptura masy ceramicznej: dominacja domieszki to fragment ucha o przekroju zbliżonym do nr 19 wg schudzającej w klasie wielkościowej do 0,1 cm; piasek J. Bednarczyka. o ziarnach obtoczonych, odpowiednio wyselekcjonowa­ ny i ilość domieszki — mała i/lub średnia; mały stopień b)W aspekcie przestrzennym upakowania ziaren; tekstura uporządkowana 18. b) Formowanie ścianek: dominują fragmenty o gru­ Wykop sondażowy 1 (W!) bości ścianek do 0,6 cm (przy stosunkowo dużej frekwen­ W czasie eksploracji uzyskano 405 fragmentów naczyń, cji ścianek w granicach 0,4 - 0,5 cm); równomierne roz­ z tym, że analizie makroskopowej można było poddać łożenie sztucznej substancji schudzającej. 367 fragmentów (por. tabela l)rco stanowi 54,12% ogól­ c) Wypał: w atmosferze utleniającej; zewngtrzny ko­ nej liczby zbioru ze stanowiska. Struktura w obrębie lor ścianek czerwonożółty — 5 YR 6/8 i 7,5 YR 6/6; wew­ poszczególnych grup technicznych przedstawia się nastę- - nętrzny także czerwono-żółty w wariancie 5 YR 6/8; pująco: fragmenty naczyń ręcznie lepionych (grupa 1) Przełamy jednobarwne; masa plastyczna dobrze spieczo­ — 1 fragment; naczynia górą obtaczane (grupa 2) — 9 na; powierzchnia ścianek twarda; przełam zbity. -fragmentów; naczynia całkowicie obtaczane (grupa 3) — 330 fragmentów; naczynia silnie obtaczane, stalowoszare 6. Ceramika silnie obtaczana i/lub to­ (grupa 4) — 5 fragmentów; ceramika silnie obtaczana czona, ceglasta, zewnętrznie pokryta po­ i/lub toczona, ceglasta (grupa 5) — 20 fragmentów; ce­ lewą (grupa 6) — por. tabela 1. ramika silnie obtaczana i/lub toczona, wewnętrznie po­ kryta polewą (grupa 7) — 2 fragmenty. *- Pieszo wie, „Materiały Archeologiczne Nowej Huty”, t. 2, 1989, s. 125 - 129; S. Kukawka, op. cit., s. 48, 49. łBP. Kaczanowski, J. Sztwiertnia, Identyfikacja Znalezisk terra sialllata z Droc^llna, woj. Częstochowa tu świe­ “ J. Bednarczyk, Ceramika naczyniowa, [w:] Zaplecze ce analiz mineralogiczno-petrograficznych t technicznych, gospodarcze konwentu OO. Franciszkanów w Inowrocławiu od »Wiadomości Archeologiczne”, t. XLVII, 1982, z. 1, s. 142. od połowy XIII w. do połowy XV w., Poznań 1870, ryo. 32.

*9 Fontes fc 38 5 cm

10YR 8|3 10 YR ej 3 \ 1

KOLOR wewnętrzny ®j KOLOR zewnętrzny ta wg Munsella 1973 ( por. oznaczenie kolorów TABELA

Ryc. 4. Śrem, woj. Poznań, stan. 7a. Wybór ceramiki. Fragmenty naczyń górą obtaczanych (grupa 2) — 9 (wykop 1), 13 (W2); cał­ kowicie obtaczanych (grupa 3) — 1, 2, 3, 5, 6 (Wl), 7, 8, 11, 12, 16, 17 (W2); silnie otaczanych, stalowo-szarych (grupa 4) — 10 (W2); silnie obtaczanych i/lub toczonych, ceglnstyrh (grupa 5) — 4 (Wl), 1» (W6); toczonych, z obustronną polewą wielobarwną (grupa 8) — 15 (W2); toczonych, ceglastych, pokrytych angobą lub farbą (grupa 9) — 14 (W2). Rys. S. B akiera Abb 4. Śrem. Woiw. Poznań, Fst. 7a. Auswahl der Keramik. Fragmente der oben abgedrehten Gefässe (Gruppe 2) — 9 (Graben 1) 13 (W2); der ganz abgedrehten Gefässe (Gruppe 3) — 1, 2, 3, 5, 6 (Wl), 7, 8, 11, 12, 16, 17 (W2); der stark abgedrehten stahl- -g’rauen Gefässe (Gruppe 4) — 10 (W2); der stark abgedrehten und/oder gedrehten, ziegelfarbigen Gefässe (Gruppe 5) — 4 (Wl), 18 (W6); der gedrehten Gefässe mit beiderseitiger bunter Glasur (Gruppe 8) — 15 (W2); der gedrehten, ziegelfarbigen, angobierten oder bemalten Gefässe (Gruppe 9) — 14 (W2). Zeichn. S. Bakiera Zestawienie brzegów' naczj'ó (Bg) w ramach poszczególnych grup technicznych Typy brzegów (Bg) Wykop Razem sondaż. Grupa techn. 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30| 31 | 32 | 33 | 34 | 35 r.l. (1) g.obt. (2) W1 c. obt. (3) 1 1 1 2 4 2 1 2 16+ 1 1 1 1 34 s. szar. (4) 1 1 gr cegl. (5) 1 2 1 1 11111 9 g.obt. (2) 11111 5 c. obt. (3) 1 1 2 11111 1 9 W2 s. szar. (4) 1 1 cegl. ->(5) 1 1 2 średniowiecznejtematUwagina aglomeracji śremskiej poi. w'. (7) 1 1 W3 - W4 - W5 - cegl. (5) 1 1 W6 t. poi. obustr. (8) i 1 Objaśnienie: + — kilka fragmentów można zaliczyć do tzw. ceramiki ccglasto-siwej (?)

Tabela 7, Śrem, stanowisko 7a. Zestawienie cech techno-stylistycznych fragmentów den naczyń górą obtaczanych (grupa 2), całkowicie obtazcanych (grupa 3) i silnie obtaczanych ¡/lub toczonych (grupa 4) Kolor zewn. Kolor. wewn. \jrupy ueu Przeł. Grubość den Podsyp­ Znak garn. Grupy 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ka techniczne Wykop Liczba sondaż. den 1 2 3 4 11 12 13 14 15 16 17 11 12 13 14 15 16 17 1,9 x 2 cm

1 2 2 2 5 1 6 6 1 2 3 2 1 1 W1 27 23 8 15 4 2 1 1 25 1 24 1 2 - 1 1 4 1 2 1 3 2 1 2 1 1 1 1 2 1 W2 8 8 7 1 7 1 3 1 2 2 1 1 1 1 W3 W4 W5 1 W6 3 1 2 - 1 1 1 2 1 2 + 2 1 -P^ KOLOR W ew n ętrzn y W9 M u n sella '973 ( por oznaczenie kolorów TABELA 3)

Ryc. 5. Śrem. woj. Poznań, stan. 7a. Wybór ceramiki. Fragmenty naczyń górą obtaczanyeh (grupa 2) — i (wykop 2); całkowicie obtaczanvcb (grupa ?) — 2, 3, 8, 9 (Wl), 4, 6, 7 (W2); silnie îbtaczanych, stalowo-szarych (grupa 4) — 5 (W2); silnie obtaczanyeh i/iub toczonych, cegiastych (grupa 5) — 11 (Wl); toczonych, z obustronną polewą wielobarwną (grupa 8) — 10 (W6). Rys. S. B akiera Abb. 5. Śrem, Woiw. Poznań, Fst. 7a. Auswahl der Keramik. Fragmente der oben abgedrehten Gefässe (Gruppe 2) — 1 — (Graben 2); der ganz abgedrehten Gefässe (Gruppe 3) — 2, 3, 8, 9, (W 1); 4, 6, 7 (W 2); der stark abgedrehten, stahl-grauen Gefässe (Gruppe 4) — 5 (w 2); der stark r.bgedrehten und oder gedrehten, ziegelroten Gefässe (Gruppe 5) — li (Wl); der gedreh­ ten, mit beiderseitiger bunter Glasur (Gruppe 8) — 10 (W 6). Zeichn. S. Bakiera W zakresie elementów mikromorfologicznych stwier­ do fazy D (jako względnie najstarszych) i późnośrednio­ dzono: (1) dominację fragmentów zaliczanych do naczyń wiecznych (XV - XVI w), stanowiących o ramowej chro­ o esowatym konturze — Bg 15 i Bg 10 — grupa 3 (poi*, nologii serii ceramicznej ze stanowiska 7a w Śremie. tabela 6); (2) fragmenty den reprezentowane są głównie Konsekwentne prześledzenie danych z zakresu techni­ przez okazy płaskie — grupa 3 (typ 1 wg W. Dzieduszyc- ki produkcji i względnie diagnostycznych cech fragmen­ kiego)20 — por. tabela 7; (3) zdobnictwo ogranicza się za­ tów naczyń (tu: brzegi i elementy zdobnicze, z pominię­ sadniczo do szerokich żłobków dookolnych (grupa orna- ciem kształtów den i znaku garncarskiego) zarysowuje mentacyjna 1), rozpoznawanych na dużej płaszczyźnie zasadniczo trzy serie ceramiczne, tj.: 1 — z fazy D i E, naczynia (grupa technologiczna 3). 2 — z fazy F i 3 — konweniującą z II i III etapem ce­ ramiki późnośredniowiecznej wg J. Kruppe —. Wykop sondażowy 2 (W2) W 1 serii ceramicznej zarejestrowano fragmenty na­ Z W2 uzyskano łącznie 299 fragmentów naczyń, pod­ czyń górą obtaczanych i całkowicie obtaczanych, gdzie dając analizie makromorfologicznej 265 fragmentów (por. określono 26 elementów w grupie brzegów i 15 w grupie tabela 1), co stanowi 39,1% liczby zbioru. Udział pro­ ornamentacyjnej, z tym, że łącznie jedynie 14 23 z dużym centowy poszczególnych grup technicznych: grupa 2 — prawdopodobieństwem można zaliczać do przedziału cza­ 9,81%; grupa 3 — 69,05%; grupa 4 — 15,1%; grupa 5 — sowego 2 poł. X — 2 poł. XIII w. Opisowo — są to frag­ 4,15%; grupa 6 — 0,75%; grupa 7 — 0,75%; grupa 8 — menty domniemanych garnków o zarysie jajowatym i/lub 0,37%. W zakresie rozpoznawanych elementów mikro­ baniastym (naczynia górą obtaczane) i tzw. esowate morfologicznych stwierdzono: (1) dominację fragmentów (o różnym stopniu profilacji), zaliczane morfologicznie do całkowicie oblaczanych, łączących się prawdopodobnie pojemników 3- i 4-segmentowych o konturze RNI24. z naczyniami o mniej lub bardziej esowatym konturze Ukształtowanie krawędzi-zwieńczeń ująć można w dwie — Bg 5, Bg 8, Bg 13 (por. tabela 6); (2) fragmenty den grupy: tzw. proste, o równej lub lekko pogrubianej zaliczono do grupy, 1, 3 i 4 (por. tabela 7); (3) w zdob­ ściance naczynia i zwieńczeniach łukowatych nieogra­ nictwie przeważają 1 i 2 grupa ornamentyki (por. ta­ niczonych, łukowatych ograniczonych zewnętrznie, łuko­ bela 3); (4) stwierdzono też fragment pokrywki (grupa watych asymetrycznych i ściętych horyzontalnie25 oraz technologiczna 4), o zarysie stożkowatym (?). tzw. profilowane, o podobnym ukształtowaniu ścianek Wykop sondażowy 3 (W3) i analogicznych formach zwieńczeń, z dodatkowymi de­ Stwierdzono wyłącznie 1 fragment brzuśca naczynia talami w strefie krawędzi, związanymi z pojawiającymi całkowicie obtaczanego, zdobionego szerokimi żłobkami się pokrywkami. W zdobnictwie rozpoznano 15 elemen­ dookolnymi (1 grupa ornamentyki). tów (w tym stwierdzono kontynuację 6 wątków w fazie 6). Opisowo — są to motywy jednowątkowe, ryte (żłobki Wykop sondażowy 4 (W4) i w y k o p 5 (W5) poziome — grupa 1, 2, 3; linia falista — gruoa 4, 5. 6; Nie zarejestrowano materiału ceramicznego. nakłuwanie — grupa 7) i motywy o konstrukcji wielo­ Wykop sondażowy 6 (W6) wątkowej, rytej, stosującej zasadę wzajemnego podpo­ W W6 znaleziono łącznie 47 fragmentów ceramiki (por. rządkowania (grupa 14, 17) i równoważności wątków tabela 1) poddając analizie 45 fragmentów, tj. 6,63% (grupa 8 - 13, 15, 16)20, występujące na wszystkich stre­ zbioru z badań. Struktura technologiczna materiału fach tektonicznych naczynia, od szyjki po dolną część kształtuje się następująco: grupa 2 — 4,4%; grupa 3 — przydenną. 57,7%; grupa 4 — 2,2%; grupa 5 — 25,1%; grupa 6 — W 2 serii ceramicznej dominują fragmenty naczyń cał­ 2,2%; grupa 7 — 4,4%; grupa 8 — 2,2%; grupa 9 — 2,2%. kowicie obtaczanych27, z określonymi 17 elementami Elementy mikromorfologiczne ograniczają się do: (1) Bg w grupie brzegów i 6 w grupie ornamentacyjnej. Opiso­ 35 pochodzącego najprawdopodobniej z misy obustronnie wo — są to fragmenty naczyń o hipotetycznej funkcji pokrytej polewą i Bg 26 — znanych z form garnkowa- garnków (esowatych i esowatych ze stożkowato ukształ­ tych oraz fragmentu talerza (?) — grupy techniczne 5, 6, towaną szyjką) i dzbanów (?), zaliczanych do pojemni­ 8 (por. tabela 6); (2) fragmenty den zaliczono do 1, 2, 3 ków 3-5-segmentowych, o konturze RNI. Krawędzie- grupy wg W. Dzieduszyckiego (por. tabela 7); (3) w zdob­ -zwieńczenia ukształtowane są: (1) prosto (o równej nictwie domnuje 1 grupa ornamentacyjna. i lekko pogrubianej lub ścienianej ściance), o zwieńcze­ niach łukowato nieograniczonych, łukowato-symetrycznie ograniczonych na czubku; (2) profilowane (najczęściej po­ Ramy chronologiczne materiału cera­ grubiane w strefie krawędzi), o zwieńczeniach j.w. W za­ micznego kresie zdobnictwa dominują motywy wielowątkowe o za­ sadzie wzajemnej równoważności elementów znanych w Analiza makroskopowa ceramiki śremskiej pozwala na 1 serii ceramicznej (grupa 8, 11, 13, 15, 16). z charakte­ mniej lub bardziej precyzyjne datowanie kolekcji, ze rystycznym układem strefowym, pokrywającym duża. wskazaniem określonych tendencji w zakresie ogólnej powierzchnię naczynia. technostylistyki fragmentów naczyń od X w .21 po XV - XVI w. (por. tabele 8 i 9). Grupy fragmentów naczyń, 22 J. K r u p p ó, Garncarstwo późnośredniowieczne w Polsce, cz. l — tekst, Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk—Łódź 1981, Wydzielone w oparciu o kryterium zaawansowania tech­ s. 49. nicznego produkcji ceramicznej, ustalają jedynie pewne ** Pozostałe Bg i grupy ornamentacyjne występują w szer­ szych ramach czasowvch. proporcje ilościowe nieznanych przecież układów i re­ 2* M. Chłodnicki, Z badań nad ceramika z osady ne­ olitycznej w Kadero (Sudan), „Przegląd Archeologiczny”, vol. lacji stratygraficznych. Celem naszych rozważań było 30, 1982, s. 81 - 117. m.in. zasygnalizowanie elementów umownie zaliczanych 25 L. Czerniak, Rozwij społeczeństw kultury późnej ce­ ramiki wstęgowej na Kujawach. Poznań 1980, s. 63, rvc. 31. 26 A. B uk o, V/czesnosrednlowleczna ceramika sandomier­ 10 W. D zieduszycki, J. F o g e 1, Gród..., ryc. 8: l. ska, Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk—Łódź 1981, s. 109 - 11 W zakresie techniki, ukształtowania brzegów, np. Bg l - 112. i zdobnictwa (grupa 4 i 6) stwierdzono elementy wcześniejsze, 87 Wypalanych w atmosferze utleniającej i redukcyjnej (tzw. datowane już od VIII w. ceramika ceglasto-szara). Tabela 8. Śrem, stanowisko 7a. Datowanie grup brzegów (Bg)

. Grupy brzegów X w. XI w. xn w. XIII w. XIV w. | XV w. XVI w. | Analogie Bg 1 misa garn. Bg 2 garn. Bg 3 1) garn. Bg 4 2) garn. Bg 5 3) garn. Bg 6 4) garn. Bg 7 garn. ^ BS 8 5) garn. Bg 9 6) garn. BglO 7) garn. Bgll 8) garn. Bgl2 9) garn. Bgl3 10) garn. Bgl4 11) garn. Bgl5 12) garn. Bgl6 13) garn. BgI7 14) garn1. Bgl8 15) garn. Bgl9 16X.garn. Bg20 17) garn. Bg21 18) garn. Bg22 19) dzba. Bg23 Bg24 20) dzba. Bg25 21) garn. Bg26 22) garn. Bg27 23) garn. Bg28 Bg29 24) dzba. garn. Bg30 25) dzba. Bg31 26) dzba. garn. Bg32 27) misa Bg33 28) dzba. Bg34 29) garn. Bg35 30) misa 1 W. Dzieduszyckł, Wczesnomlejska ceramika kruszwic­ XXXII: 3; W. Dzieduszyckł, J. Fogel, Grid wczesnośred­ ka w okresie od 2 połowu X w. do potowy XIV w., Wrocław— niowieczny w Śremie, „Slavia Antiqua", t. XXVI, 1979, grupa —Warszawa—Kraków—Gdańsk—Łódź 1982, tablica XV, grapa III. 2 krawędzi. •A. Niesiołowska, M. Perzyńska, J. 2 a k, Bada­ *.J. Za k, Badania w ogrodzie przy ul. Ostrów Tumski 10 nia na posesji Ostrów Tumski 13 w latach 1350 -1953, [w:] Poz­ w 1946 r., [w:] Poznań we wczesnym średniowieczu, t. I, War­ nań we wczesnym średniowieczu, t. II, Wrocław—Warszawa 1980, szawa—Wrocław 1959, s. 88, tabl. II: 2; w. Dzieduszyckł, s. 73, ryc. 7: 7; w. Dzieduszyckł, Wczesnomtejeka..., tabl. J. Fogel, Gród . . . grupa 3 krawędzi. XV, grupa I. * J. Z a k, Badania w ogrodzie ..., s. 96, tabl. II: 3. * W. Dzieduszyckł, Wczesnomlejska. . . , s. 43, tabl. XV, 10 W. Hensel, Studia i materiały (t. III)..., s. 171 -174, ryc. grupa II. 123; l; S. J a s n o s z, Starożytne osadnictwo na terenie Objezle- 4 K. Dębska-Lutowa, Siady osadnictwa wczesnośrednio­ rza, pow. Oborniki, „Fontes Archaeologid Posrianlenses”, vol. wiecznego w Zbąszyniu, po w. Nowy Tomyśl, „Fontes Archaeolo- XV, (1984 1984, s. 169, ryc. 14: 5, s. 188, ryc. 24: 17; E. K r a u s e, gici Fosnanienses, vol. XVIII, /1S67/ 1967, s. 70, ryc. 3: 7; Grodzisko stożkowate ..., s. 47, ryc. 27: 5; W. Dzieduszy- W. Hensel, z. Hilczer-Kurnatowska, Studia i ma­ ck i, i. Foge 1, Gród ..., grupa 6 krawędzi. teriału do osadnictwa Wielkopolski wczesnohistorycznej, t. V, u a . Pałubłcka, Grodzisko stożkowate ..., s. 31, ryc. 19: Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk 1980, s. 133 -133, ryc. 63: 3; W. Dzieduszyckł, J. Fogel, Gród..., grupa 4 kra­ §, 6; A. Pałubłcka, Grodzisko wklęsłe, [w:] Materiały do wędzi; W. Hensel, Z. Hilczer-Kurnatowska, Studia studiów nad osadnictwem bnińskim, Poznań 1975, tabl. XXXI: 4; i materiały ..., s. 180 -183, ryc. 94: 3; W. Dzieduszyckł, LII: 9; W. Dzieduszyckł, Wczesnomlejska..., tabl. XV, Wczesnomiejśkd..., tablica XV, grupa XVla; B. W. Dzledu- grupa XIa. szyccy, Osadnictwo wczesnośredniowieczne w rejonie Niecki • A. Pałubłcka, Grodzisko wklęsłe ..., s. 123, tabl. XLVI: Jezior Bniiiskich, [w:] Materiały do studiów ńad osadnictwem 10. * bnińskim, Poznań 1983, ryc. 36: 15. . * W. Hensel, Studia i materiały, do osadnictwa Wielkopol­ ł* A. Dymączewski, Badania wykopaliskowe w ogrodzie ski wczesnohistoryćznej, t. I, Poznań 1950, s. 23, 24, ryc. 13: 5; przy ul. Wieżowej 2-4 w Poznaniu w latach 1939, 1950 - 1953, T. Wiślański, Badania wykopaliskowe w Poznaniu na po­ [w:] Poznań we wczesnym średniowieczu, t. III, Wrocław—War­ sesji Ostrów Tumski u w roku 1948, [w:] Poznań we wczesnym szawa 1961, 8. 177, tabl. XXI: 34; M. Malinowska Badania średniowieczu, t. II, Wrocław—Warszawa 1980, s. 38, tabl. XIII: na stanowisku Ostrów Tumski 17 w Poznaniu w latach 1953 - 35; A. P a 1 u b i c k ą, Grodzisko wklęsłe .... s. 123, tabl. XLVI: - 1954, [w:] Poznań we wczesnym średniowieczu, t. III, Wro­ 12, XLVI1I: 9; E. Krause, Grodzisko stożkowate to Bninie koło cław—Warszawa 1981, s. 68, ryc. 47: 2; A. Nowa k; Badania Stemu, [w:] Materiały do studiów nad osadnictwem blnńskim, wykopaliskowe w Ogrodzie Arcybiskupim na Ostrowie Tumskim ■Warszawa—Poznań 1978, s. 45, cyc. .27: 4; A. Pałubłcka, w Poznaniu w latach 1950 -1961, [w:] Poznań we' wczesnym śred­ Grodzisko wklęsłe ... s. 123, tabl. XLVI: 12; XLVIII: 5. niowieczu, t. IV, Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk 1974, » W. H en set, Studia i materiały do osadnictwa Wielkopolski tabl. III. 6; B. W. Dzleduszyccy, Osadnictwo. . . , ryc. 37: wczesnohistorycznej, t. ni, Warszawa 1880, s. 261 -265, ryc. 178: 21; K. D £ bska-Lutowa, S i a d y osadnictwa. . . , s. 70, ryc. w W. Hensel, Studia i materiały (t. IH) ...» s. 261 - 265, 2: 2; A. Pałubłcka, Grodzisko wklęsłe ..., g. 102, tabl. ryc. 178: 10; M. Malinowska, Badania wykopaliskowe na I ! I Do 3 serii ceramicznej zaliczono fragmenty naczyń krycia twierdzeń dawnych nie obalają, wręcz przeciwnie całkowicie obtaczanych i toczonych (wypalanych w at­ — zdają się je w pewnym zakresie podbudowywać. Ma­ mosferze redukcyjnej i utleniającej), incydentalnie po­ my na myśli przede wszystkim determinujący wpływ krytych polewą jedno- i wielobarwną. Z przeprowadzo­ skomplikowanych warunków środowiskowych na kształt nej analizy wynika, że: (—) stwierdzono 16 elementów (i nie tylko) tutejszego osadnictwa. w grupie brzegów (w tym 11 z fazy F), które nieprecy­ Szczegółowe obserwacje układów'stratygraficznych wy­ zyjnie datowane są w szerokich ramach czasowych; stępujących na stanowisku 7a, czynione pod kątem tak (—) w zakresie zdobnictwa hipotetycznie założyć można kulturowym, jak geologicznym oraz hydrologicznym, nie występowanie 2 grupy ornamentacyjnej (?). Oposowo — pozwalają określić żadnej z warstw jako osadniczej sen­ są to fragmenty naczyń o domniemanej funkcji garn­ su strictiori. Czynnikiem budującym poszczególne war­ ków, dzbanów, mis i talerza (?), a więc stanowią typowy stwy i całe układy stratygraficzne były głównie, jeśli nie zestaw stołowy z sugerowanego XV - XVI w. (por. ta­ wyłącznie, naturalne procesy akumulacyjno-sedymenta- bela 8). cyjne zachodzące na skraju jednego z licznych staro­ Z powyższej analizy wynika, iż na terenie stanowiska rzeczy warciańskich, zależne od przyborów rocznych wód 7a w Śremie zanotowano fragmenty naczyń stojące na w tymże zbiorniku, a jeszcze bardziej od żywiołowych względnie wysokim poziomie produkcyjnym, odzwiercie­ wylewów z koryta głównego rzeki (powodzie). W tej sy­ dlające główne tendencje w rozwoju garncarstwa w tuacji pytanie o sposób depozycji relatywnie bogatego Wielkopolsce. Pomimo krótkiej serii materiału wykazano, materiału ceramicznego nabiera szczególnej ostrości. że teren bezpośrednio przyległy do grodu był strefą eks­ Możliwość zawleczenia go tutaj z grodziska w trakcie ploatacji i/lub penetracji także po porzuceniu obiektu nowożytnych deniwelacji raczej odpada. Obszar gro­ militarnego, aż po XV - XVI w.28. dziska zajmował cmentarz żydowski od XVI w. do cza­ sów okupacji hitlerowskiej, chroniąc obiekt przed więk­ szymi robotami ziemnymi. W wykopach sondażowych na Próba określenia charakteru stanowiska stanowisku 7a nie notujemy zresztą odpowiednich na­ 7a kładów czy narzuszeń układów stratygraficznych (nie licząc W 6, gdzie nowożytna wtórność układu warstw Przystępując do wyjaśnienia tej trudnej kwestii od­ wiąże się najprawdopodobniej z pracami ziemnymi ma­ notujmy dla porządku, że w ramach badań ratunkowych łego zasięgu przy regulacji, konkretnie prostowaniu, od­ grodziska śremskiego (stanowisko 7) w 1967 r., przepro­ cinka brzegu odnogi starorzecza, co sugrują porównaw­ wadzono także rozpoznanie powierzchniowe najbliższego cze obserwacje tworzyw geologicznych). otoczenia. Dało ono wynik ujemny. W podsumowaniu Wykluczyć należy raczej także podniesienie ceramiki akcji terenowej sprzed 20 lat konstatowano zatem brak z dna głębokiego na kilka metrów starorzecza przez podgrodzia, albo osady podobnego typu, tłumacząc ten wezbrane wody powodziowe i przeniesienie jej w głąb fakt z jednej strony ograniczoną dostępnością osiedleń­ stanowiska 7a. Transportująca czynność wód, teoretycz­ czą terenu (nieliczne suche kępy, słabo wypiętrzone, po­ nie dopuszczalna, musiała by być w praktyce zaiste nad­ łożone wewnątrz strefy zalewowej Warty pośród bagien zwyczajna, zważywszy dodatkowo sporą frekwencję ma­ i starorzeczy), z drugiej strony — wybijającą się na teriału ceramicznego. Przyczyną brania w ogóle takiej pierwszy plan militarną funkcją grodu2». Ostatnie od- okoliczności pod uwagę jest faktyczne zaleganie frag­ mentów naczyń na dnię starorzecza, funkcjonującego we ** W. D z i e d u s z y c k i, J. F o g e 1, op. cit., & 86, 87. wczesnym średniowieczu jako naturalna fosa grodu, stąd *• J.w .

Placu Katedralnym tu 1958 - 1959 r ., (w:J Poznań we wczesnym «D . Członkowski, B. Gierlach, Ceramika średnio­ średniowieczu, t. IV, Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk 1974, w i e c z n a , wieki XIII - XV, tw:] Warszawskie Materiały Archeolo­ s. 27, tabl. XXI: S; A. Pałublcka, Grodzisko wklęsłe • •., giczny. t. VI (Wydanie specjalne), 1369 -1971, tabl. XI: 3. 8. 123, tabl. XLVili: 4; K. Szamałek, J. Dudzlak-Jan- *® J. Kruppè. Garncarstwo późnośredniowieczne w P o ls c e , kowiakowa, Z. Karolczak, Osadnictwo podgrodzia Cz. 2, Karty katalogowe, Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk— ¿mińskiego, [w:] Materiały do studiów nad osadnictwem bniń- —Łódź 1981, Karta 51: 3 /?/. skifti, Warszawa—Poznań 1979, s. 237, ryc. 70: 4; W. Dzledu- M J. Krupp è, Garncarstwo ..., Karta 5: l. b z y c k 1, Wczesnomłejska ..., tabl. XV, grupa XVIIa. “ J. Ź a k, Badania w ogrodzie __, s. 103, ryc. 27: 1; I. S i - «U . Dymaczewska, Ceramika wczesnośredniowieczna korska-Ulfik, Materiały z badań wykopaliskowych prze­ z S a n t o k a , pow. Gorzów Wlkp., „Slavia Antiqua”, t. XVI (1969) prowadzonych na Starym Rynku w Pozmniu w roku 1964, 1970, s. 193 n; W. D z 1 e d u s z y c k i, J. F o g e 1, Gród .... gru­ „Fontes Arehaeologlcl Poshanienses", vol. XXI (1970) 1972, ryc. pa 7 krawędzi: W. Łosiński, R. Rogosz, Zasady k l a s y f i ­ 14: 9; J. Krupp è, Garncarstwo ..., Karta 4: 13. k a c j i i s c h e m a t taksonomiczny ceramiki,. [w:] Szczecin we « J . Krupp è, Garncarstwo..., Karty 3: 20, 7: 4; V. M a- wczesnym średniowieczu. Wzgórze Zamkowe, Wrocław—Warsza­ tuszewska-Kola, Późnośredniowieczna i nowożytna cera­ wa—Kraków—Gdańsk—Łódś 1983, s. 202 n, rodzina K 3: o. tabela mika naczyniowa z Brodnicy, ¿Acta Universltatis Nicolai Co- 70 i 71. , _ ^ • pernicl”, Archeologia X, 1984, s. 145, ryc. 1: 4. w A. Niesiołowska, M. PerzyńsKa, J. Zak, B a d a ­ M W. Hensel, Z. Hilczer-Kurnatowska, studia nia na posesji ..., s. 140, ryc. 67: 7; E. D z i ę c 1 ó_Ło w s k i, Ba­ i materiały..., ryc. 88: 2; J. Kruppè, Garncarstwo... f Kar- dania archeologiczne na stanowisku 2 przy ul. w i e ż o w e j na późno Ostrowie runtskim w P o z n a n i u w 1961 r., [wïl Poznań we ty 3: 9, 9: 8, 7, 13: 7, 23, 45: 15; B. Klrschke, Ceramika _ wczesnym średniowieczu, t. IV, Wrocław—Warszawa—Kraków— późnośredniowieczna z osady w Jezierzycach, stan. 4, woj. —Gdańsk 1974, s. 168, tabl. VIII: 14; A. Pałubicka, Grodzisko Łęczno, „Fontes Arehaeologlcl Posnanienses”, vol. XXXII (1981) w k l ę s ł e ..., tabl. XXVI: 10; K. Szamałek, J. Dudziak- 1983, rvc. 3: aż. -Jankowiakowa, Z. Karolczak, Osadnictwo podgro­ ** W. Hensel, Z. Hilczer-Kurnatowska, S t u d i a dzia .... s. 162, ryc. 41: 12. i m ateriały.... s. 81, 62, ryc. 24: 2. u j . Zak, B a d a n i a w ogrodzie,.., s. 100, 103, ryc. 24:, 3, « A. D y m a c z e w s.k 1, B a d a n i a wykopaliskowe w o g r o ­ tabl. III: 13. i d z i e ..., s. 180, tabl. XXI11; 19 (fragm. stalowo-szary); X3ÇVT: « W. H e n s e 1, S t u d i a i m a t e r i a ł y (t. I)..., s. 53 - 57, ryc. 59; B. Klrschke, C e r a m i k a późnośredniowieczna. . . . ryc. 3: 38: S, 21; E. Kraus e, G r o d z i s k o stożkowate ..., s. 84; B. W„ v A. Bymaczewskl, Badania wykopaliskowe ..., s. 183, Dzleduszyccy, Osadnictwo ..., ryc. 39: 8. tabl. XXIV: 37; J. Kruppè, Garncarstwo..., Karta 61: 2. “ K. Dębska-Luty, Badanta wykopaliskowe w Poznaniu ** D. Członkowski, B; Gierlach, Ceramika..., tabl. ną posesji przy ul. Szewskiej 8, w roku 1960, „Fontes Archaeolo- VIII: 2. gići Posnanienses”, vol. XXII, (1971) 1972, tabl. IV: 9; A. Bill­ *» M. Malinowska, Badania na s t a n o w i s k u (t. III)..., er t, T. Makiewicz, Badania początków osadnictwa m i e j ­ s. 69; J. Za k, Badania w. ogrodzie (t. I).... s. 99. s k i e g o w Gubinie, w o j . Zielona Góra, „Fontes Arehaeologlcl m m . Malino w s k a, Badanta na stanowisku (t. OT) ..., s. Poshanłenses”, vol. XXV (1974) 1975, s. 155, tabl. III; 28. 69 - 70; I. Si korska-Ulfik, Materiały z b a d a ń ..., s. 182. ( I

Tabela 9. Śrem, stanowisko 7a

Datowanie poszczególnych grup ornamentycyjnych

Grupy ornam. X w. XI W. XII w. xni w. XIV w. XV w. | XVI w. Analogie i — n 1) 2 \\- * ' A) 3 A' ) 11 i i 3) A 4) 5 i ____ 5) 6) 7 7) , 8 8) 9 W 10 — 9) 11 ij 10) 12 ' 1 1 11 ,7ii 11) 13 tV 12) 14 / : — 13) 15 a 14) 16 ;/ 15) i ii a...... 17 " 16) i / 1 W. H e n s e lj \Studla i materiały do osadnictwa Wielkopolski • S. J a s n o s z. Starożytne osadnictwo na terenie Objezlerza, wczesnohistorycziiej, t. III, Warszawa I960, s. 14, ryc. 2: 2; pow. Oborniki, „Fontes Archaeologici Posnanienses”, vol. XV, K. Dębska- Lu t o w a, Siady osadnictwa wczesnośrednio­ 1964, ryC. 24: 17; A. Palubicka, Grodzisko wklęsłe,'tw:] Ma­ wiecznego w Zbą&ynlu, pow. Nowy Tomyśl, „Fontes Archaeolo- teriały'tio studiów nad psadnictwerd bnińsklm, Poznań 1975, s. glci Fosnanlenses’’] vol. XVIII, 1967, s. 73, ryc. 6: 6; W. D z i e - 114, tabl. XXXII: 7; W. Hensel, Z. Hilczer-Kurna- duszycki, J. F\o g e 1, Gród wczesnośredniowieczny w Śre­ t o w s ł; a, Studia i materiały.... s. 80, ryc. 36. mie, „Slavla Antigua”, t. XXVI, 1979, grupa 1, ryc. 9: 1; 19 O. G i e r 1 a c h, Badania archeologiczne na terenie Jorda­ W. Dzleduszy o k i, Wczesnomtejska ceramika kruszwicka nowa w 136J r„ [w:] Warszawskie,', Materiały Archeologiczne, w okresie od 2 połowy X w. do połowy XIV w., Wrocław—War­ t. IV-V, 1969-1970, S . 10, tabl. III; 8; M. Malinowska, szawa—Kraków—Gdansk—Łódź 1982, tabl. XVII, grupa Ib. Badania wykopaliskowe na Placu Katedralnym w 1358-1959 r., * W. H e n s e 1, Studia 1 materiały ..., s. 89 - 92, ryc. 61: 3, £w:] Poznań we wczesnym średniowieczu, t. IV, Wrocław—War­ 4» 7. szawa—Kraków—Gdańsk 1974, s. 27, tabl. XXI: 15; W. Hensel, ■ * W. Hensel, Studia 1 materląły..., s.' 89-92, ryc. 61: 6; Z. Hilczer-Kurnatowska, Studia i materiały .... ryc. W. Hensel, Z. H ilczer-Kurnatowska, Studia 1 ma­ 10: 1. u terialy do osadnictwa Wielkopolski wczesnohlstorycznej, t. V, M K. Dębska-Lutowa, Siady osadnictwa..., s. 73, ryc. Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk 1980, s. 67, ryc. 27: 9, s. 6: 9, 7: 7; A. Palubicka, Grodzisko wklęsłe..., s. 114, tabl. 443, ryc. 243: 1. XLIV: 5; K. Szamałek, J. Dudziak-Jankowia- 4 W. Dzleduszycki, j. Fogel, Grid..., s. 66. k o w a, Z. Karolczak, Osadnictwo podgrodzia bnlńsklego ł W. Dzleduszycki, j. Fogel, Gród .. . , odpowiada [w:] Materiały do studiów nad osadnictwem bnińsklm, Poznań grupie 3b; W. Hensel, z . Hilczer-Kurnatowska, 1979, ryc. 31: 20, 33: 13, Studia 1 materiały ..., s. 446, ryc. 259 : 7; W. D z 1 e d u s z y c k 1, 11 W. Hensel, z. Hilczer-Kurnatowska, Studia Wczesnomiejska ..., tabl. XVII, grupa IVd. i materiały ..., s. 133- 135, ryc. 63: 5,76; W. Dzleduszycki, •W. Dzleduszycki, Wczesnomiejska...» tabl. XVII, Wczesnomiejska ..., s. 53, grupa IXa, tabl. XVI. grupa IVe. u A. Nowak, Badania wykopaliskowe w Ogrodzie Arcy­ 7 K. Dębska-Lutowa, Siady osadnictwa..., s. 70, ryc. biskupim na Ostrowie Tumskim w Poznaniu w latach 1960 - 1901, 2, 4; w. Hensel, Z. H ilczer-K urnatow ska, Studia [w:] Poznań we wczesnym średniowieczu, t. IV, Wrocław—War­ 1 materiały..., s. 244, 245, ryc. 129: 10. szawa—Kraków—Gdańsk 1974, tabl. VI: 4, tabela 1. * W. Dzleduszycki, J. Fogel, Gród .. . , odpowiada 14 W. Dzleduszycki, J. Fogel, Gród ... , s. 66. grupie '4a; W. Hensel, Z. H ilczer-Kurnatowska, ** W. Dzleduszycki, J. Fogel, Gród..., s. 66. Studia i materiały..., s. 413, ryc. 228; 3; W. Dzleduszycki, M W. Dzleduszycki, Wczesnomiejska. . . , s. 51, grupa Wczesnomiejska. . . , tabl. XVII, grupa Vila. II, tabl. XVI.

niewątpliwie systematycznie „zaśmiecanego" przez za­ wolno łączyć genezę i trwanie stanowiska 7a również łogą. z egzystencją warciańskiego systemu przeprawowego. Jako jedyna do ewentualnego przyjęcia pozostaje in­ Postawioną hipotezę uprawdopodabnia czytelny mało terpretacja, w myśl której obecność materiału na sta­ systematyczny, jakby doraźny i przypadkowy sposób nowisku 7a jest efektem wielowiekowej (2 poi. X - odłożenia się tutaj materiału archeologicznego; w świetle - XVI w.), pozaosadniczej penetracji i/lub eksploatacji hipotezy bardziej zrozumiała staje się słaba sekwencja obszaru jednej z nielicznych w okolicy suchszych kęp chronologiczna zawartości kulturowej warstw. Można so­ podtopionej strefy zalewowej Warty. Supozycji nie fal- bie łatwo wyobrazić, że naczynia lub ich fragmenty opa­ syfikuje pojedynczy obiekt nieruchomy w postaci płyt­ dały ria grząski, przemywany zalewami, a więc niestabil­ kiej jamy ze szkieletem konia w wypełnisku (Wl, w-wa ny strukturalnie grunt, a nawet bywały weń też wdep­ V). Rodzaj i charakter znaleziska oraz kontekst źródło­ tywane- przez rzesze użytkowników biwakujących tu w wy każą się dopatrywać w tym przypadku zwyczajnego oczekiwaniu na przeprawę przez starorzecze. Wśród róż­ zabiegu sanitarnego, polegającego na zagrzebaniu padliny nych przyczyn postoju wolno domyślać się ra.in. skali (ofiary utonięcia?). Bezpośrednie -^sąsiedztwo stanowiska przepustowości transportu wodnego, ograniczonej para­ 7a z grodem tudzież dość ścisła - koherencja chronolo­ metrami czysto technicznymi, albo specjalnie regulowa­ giczna materiału ceramicznego z obu stanowisk, sugeru­ nej przez władzę, kontrolującą szlak komunikacyjny.. ją nieodparcie konieczność ujmowania ich jako składo­ I jeszcze kilka uwag odnośnie do sygnalizowanych wych domniemanej funkcjonalnej całości. przez informatora terenowego przybrzeżnych konstrukcji Dawna i nowsza literatura przedmiotu jednoznacznie drewnianych, z elementami pionowymi (pale) i poziomy­ podkreśla rolę grodu kasztelańskiego w Śremie jako mi (belki, dranice), niedostępnych, niestety, naszym ba­ strażnicy przyprzeprawowej, usytuowanej na ważnym daniom z powodu wyjątkowo wysokiego poziomu wody komunikacyjnie i strategicznie szlaku. Skoro tak, to w starorzeczu. Odkrywca — osoba zaawansowana w GRUPA 5

GRUPA 5 GRUPA 6 GRUPA 6l7 ------—------1 i------1 i------H

Rye. 6. Śrem woj. Poznań, stan. 7a. A — typologiczne grupy brzegów naczyń, B - typologiczne grupy ornamentacyjne. Rys. * * * ’ S. Bakiera Abb 8 Śrem Wolw Poznań, Fst. 7a A — typologlsche Gruppeh der GefttssrJinder, B — typologische Verzlerungsgruppen. Zeichn. ' ’ ’ ’ S. Baklera

20 Fonjes t. 38 swych zainteresowaniach archeologicznych — twierdzi przez wyspę Ostrówek, środkową partię Ostrowu-Kobyl- stanowczo, że nie są to pozostałości nowożytnych zadrze- ca i lokowany w niej rynek nowomiejski. Konieczności wieó (sztucznych lub naturalnych). Konstrukcje miały takiej nie było wcześniej, gdy obie wyspy pozostawały wystąpić wdzłuż południowego brzegu starorzecza, tylko według wszelkiego prawdopodobieństwa nie zasiedlone. na około 50-metrowym odcinku ’wysuniętego ku pół­ Sądzimy, iż forsowanie szerokiej na 1600 m strefy zale­ nocnemu zachodowi cypla, czyli w miejscu maksymalnego wowej^ Warty odbywało się po osi częściowo bardziej przewężenia akwenu\(por, ryc. 2 A), naprzeciwko połud­ odchylonej ku wschodowi, wyznaczanej przez następu­ niowo-wschodniego przedpola grodziska. Delegując kwe­ jące punkty: Topoały — południowo-wschodnie przed­ stię do przyszłego sprawdzenia, trudno już teraz z góry pole grodu — nowoodkryte stanowisko 7a — rejon nieco zaprzeczyć, że może chodzić jednak o średniowieczne, in­ na wschód od Ostrówka, nad pojedynczym ramieniem tencjonalne umocnienia dość stromego, a więc narażone­ starorzecza — wylot dzisiejszej ulicy Mickiewicza do go na podmywanie brzegu, usprawniające komunikację Warty. Postaramy się gruntowniej naświetlić naszą hi­ przeprawową. Opisane rozplanowanie konstrukcji tudzież potezę. Topniały jako północny początek przeprawy nigdy ich rozmiary nie kojarzą się fw żaden sposób z pozo­ nie budziły zastrzeżeń badaczy. Tu zbiegały się ku prze­ stałościami mostu bądź jego przyczółka. prawie: trakt bnińsko-poznański oraz zaniemysko- średzko-gnieźnieński. Równie pewne jest że przeprawa musiała odbywać się pod grodem. 7 Przypuszczamy, iż służyła jej drewniano-ziemna grobla (ryc. 2 B), uchwyco­ Kwestia rekonstrukcji syste m u'‘ przepra­ na wykopaliskowo w 1967 r., w odległości 7 m od wa- wowego prze.z Wartę i jego rola w rozwoju włów31. Powtórzmy to, co powiedzieliśmy poprzednio * miejscowego osadnictwą w oparciu o przesłanki archeologiczne, że z istnieniem ; •/ ii mostu na starorzeczu przygrodowym liczyć się nie należy. " Rozważania nad samym śremskim systemem przepra­ Na dokładnym przedłużeniu fiksowanej linii leży stano­ wowym, obejmującym przejścia przez Wartę i jej strefę wisko 7a,' którego charakter i usytuowanie przestrzenno- zalewową, winny ^dać odpowiedź na trzy podstawowe -chronologiczne względem grodu popalają domniemywać pytania: \\ element systemu przeprawowego. Nawiasem mówiąc, jesz­ — jaka była jego dyslokacja trenowa? cze na planie miasta z 1794 r. widzimy, że trakt poznań­ — jaka była jego konstrukcja, a tym samym praktyczna ski obiegał grodzisko („Żydowskie Góry”) od wscho­ użyteczność? du 88f więc trzymał się zapewne układu uświęconego — czy i jak wyżej wymienione cechy zmieniały się starą tradycją. Wiadomo nam z autopsji, iż na po­ w czasie? łudnie od stanowiska 7a znajduje się relatywnie naj­ Odnośnie do pierwszego punktu narzucają się w sposób znaczniejsze' w okolicy wygarbienie. Wczesnośrednio­ oczywisty zasady, zapewne respektowane w opisywanej wieczna komunikacja mogła je efektywnie wykorzysty­ rzeczywistości' historycznej: wać. Z punktu widzenia społecznej ekonomiki pracy — oś przeprawy musiała leżeć blisko grodu, tak, by mógł i czasu pozbawione sensu byłoby prowadzenie w ciągu on skutecznie nadzorować ruch komunikacyjny, dalszym przeprawy przez pusty Ostrówek, z koniecznoś­ — linia przeprawy biegła prawdopodobnie najkrótszą cią forsowania dwóch oblewających go nitek starorzecza, z możliwych drogą, łączącą prawobrzeżny gród z lewo­ skoro łatwiej było przerzucić ją nad pobliskim pojedyn­ brzeżną osadą targową, powstałą w pocz. XII w., loko­ czym ciekiem. W związku z odkryciem domniemanej waną w 1253 r. (sytuacja sprzed lokacji Nowego Miasta grobli przy grodzie, w jego monograficznym opracowa­ W 1393 r.j. niu przytoczyliśmy sensu lato informację z 1242 r. o mo­ — system przeprawowy w swym przebiegu wykorzy­ ście na rozlewisku zwanym Czarnym Strumieniem, kon­ stywał najdogodniejsze elementy terenowe (obszary such­ statując z kontekstu dokumentu książęcego, że chodzi sze, podwyższone, rozcięte minimalną liczbą przeszkód o obiekt funkcjonujący już znacznie wcześniejM. Wobec wodnych). licznych, uzasadnionych wątpliwości S. Chmielewskiego Zachowane dokumenty nie wypowiadają się wprost co do identyfikacji Czarnego Strumienia84, odstępujemy w interesującej nas materii szczegółowej. Najstarszy od dawnej koncepcji, przychylając się do wariantu utoż­ ogólny opis Urządzeń przeprawy zawiera dopiero przy­ samiającego go ze starorzeczem oblewającym Ostrów-Ko- wilej Zygmunta Starego z 1539 r., który prócz mostu nad bylec, z tą wszakże poprawką, że naprawiany obligato­ głównym kprytem Warty wymienia również na prawo- ryjnie przez poddanych klasztoru lubińskiego most (treść brzęźu „groblę niemałej długości i szerokości”, z wkom­ dokumentu) lokalizowalibyśmy właśnie w niewielkiej ponowanymi w nią dwoma innymi, mostami. Można po­ odległości od wschodniego krańca Ostrówka, w miejscu wątpiewać, czy jest to informacja pełna, nie wybiórcza. jak najbardziej odpowiadającym generalnemu przebie­ Rozszerzający walor mają przekazy pochodzące dopiero gowi przeprawy. Punkt przeprawy przez główne koryto z 2 półówy XVIII w. Poświadczają istnienie wszystkich Warty nie ulegał, w naszym przekonaniu, większym czterech mostów prawobrzeżnych, egzystujących niemal przemieszczeniom na przestrzeni wieków. Praprzyczyna do progu współczesności: dwóch na -osi głównej (płn.- zjawiska zdaje się tkwić w charakterystycznym ukształ­ -wsch.^płd.-zach.) Nowego Miasta, trzeciego — przy gro­ towaniu lewego brzegu rzeki. Na odcinku między dzi­ dzisku („Żydowskich Górach”), czwartego — w rejonie siejszym Wójtostwem a wylotem ulicy Mickiewicza skar- .. T.opiał»?, Nie. mą. poważnięjszych przeszkód, aby zbliżo­ pa warciańska wypiętrza się stromo do wysokości 20 m ną dyslokację mostów lub ogólniej — przejść wodnych, ponad poziom lustra wody. Pokonywanie stromizny przyjąć dla całego okresu po 1393 r. (ryc. 7), kiedy to szlak komunikacyjny w sposób konieczny musiał dążyć «■W. D z 1 e d u s z y c k i, J. Fogel, op. clt.„ s. 38, 40, 83, 84. » Dzieje Śremu .... s. 40, ryc. 6 »w. Dzied uszyć ki, J. Fogel, op. clt., s. 40. " Dzieję Śremu .. •, s. 87 -3?. ** Dzieje Śremu ..., s. 24, 42. 4*- A . A .A A A 4-4. Ą_ 4. ^ ;

Ryc. 7. Śrem, woj. Poznań. Główne elementy osadnictwa średniowiecznego na tle układu topograficznego. Opr. S. Chmielewski,. rys. S. Baklera Abb. 7. Śrem, Woiw. Poznań. Hauptelemente der mittelalterlichen Besiedlung auf Hintergrund der topographischen Gliederung. Bearbeitet von S. Chmielewski; Zeichn. S. Baklera

.wprost od rzeki podejściem lub, co gorsza, podjazdem wano celowo charakter niestały, dążąc (władza) do opty­ byłoby przedsięwzięciem trudnym, w przypadku trak­ malizacji kontroli ruchu podróżnych. Obowiązek utrzy­ cji kołowej wręcz niewykbnalnym. Przeprawa dążyła mywania urządzeń systemu przeprawowego spoczywał więc ku najbliższemu dogodnemu, nisko położonemu na miejscowej ludności. Ich stan, zagrożony destrukcją punktowi przeciwległego brzegu. Tu też właśnie rozło­ antropologiczną i przyrodniczą, był przedmiotem stałej żyła się hipotetycznie osada przedlokacyjna, której cen­ troski panujących, czego wyraz odnajdujemy w doku­ trum z czasem, w wyniku związanych z lokacją przeta­ mentach. Władza była jednocześnie inwestorem większych sowań układu urbanistycznego, przesunięto wyżej ku realizacji technicznych sa;- Wójtostwu, po osi pradawnego dolsko-wrocławskiegoK, Przepustowość przeprawy była najpewniej nieduża. skręcającego na zarzeczu gwałtownie ku południowemu Wiązała się ona m.in. z domniemaną małą szerokością wschodowi (ryc. 7). Najstarsza wzmianka źródłowa użytkową urządzeń, która determinowała ruch jedno­ o tutejszym stałym moście na głównym korycie Warty kierunkowy na przeprawie *9. Destrukcje urządzeń po­ pochodzi z 1433 r., lecz obiekt taki istniał niewątpliwie wodowały zapewne znaczne przestoje komunikacyjne. wcześniejS6. Można się domyślać, że uprzednio korzy­ Gotowość przeprawowa zależna była od pory roku i do­ stano w opisywanym rejonie z przejść naturalnych by. Na odcinkach niestałych (otwartych) występowało W postaci brodów, czy pojawiających się sezonowo ławic szczególne uzależnienie pogodowe. Wygodzie podróżnych piaskowych, eo było tym łatwiejsze, iż rzeka płynąc kil­ służyły najpewniej jakieś przyprzeprawowe schroniska, koma odnogami była znacznie płytsza niż obecnie87. poprzeczniki ‘XVIII-wiecznych dwóch karczem, znajdu­ W sumie średniowieczna (i nie tylko) przeprawa war- jących się w skrajnych punktach przeprawy4®. Monogram ciańska w Śremie miała charakter mieszany, stanowiąc fista Śremu sugeruje, że u podstaw genezy osady lewo­ skomponowany konstrukcyjnie i utylitarnie ciąg ele­ brzeżnej '{przedlokacyjnej) leżała, opiócż racji ekono- mentów naturalnych (brody, suche kępy w strefie za­ miernych (targ), potrzeba zapewnienia schronienia lud­ lewowej) i sztucznych (mosty, groble drewniano-ziemne, ności zawodowo obsługującej przeprawą brąz podróż­ drewniane umocnienia brzegowe). Oczywiste jest przy nym, zdążającym od strony Śląska, którzy nie zdołali tym użytkowanie pływającego taboru (łodzie, promy) na danego dnia skorzystać z przeprawy. Użytkowników niektórych odcinkach przeprawy, przynajmniej w pew­ przeprawy dotyczyły ciężary prawa skarbowego •*—' cło, nych okresach chronologicznych, gdy przeprawię nada­ « J.w., 3. 87 n. ' . . „ ' . « J.w., s. 3( s» Jeszcze most na Warcie, notowany pod datą .1793 r., był » J.W. S. 57 ednotraktówy (Dzieje Śremu... . , :ś. 89, 60. n J.W.. S. 24 « Dzieje Śremu ..., s. 59, fiO

2Qo mostowe, grobelne. Wczesnośredniowieczna książęca ko­ wszym okresem aglomeracji dwuczłonowej (gród — le­ mora celna jest lokalizowana w obrębie osady lewo­ wobrzeżna osada targowa). Początkową cezurę określa brzeżnej, przy targu41. Naszym zdaniem nie można wy­ powstanie tejże osady, końcową — upadek grodu. W cią­ kluczyć, że któreś ze świadczeń finansowych egzekwo­ gu fazy II odnotowania godne są dwa zdarzenia o róż­ wano przy grodzie, może w trakcie wymuszonego admi­ nej wymowie i wadze: naprawa mostu na Czarnym Stru­ nistracyjnie postoju nad tutejszym starorzeczem (stan. mieniu (1242) oraz lokacja Starego Miasta (1253). Rze­ 7a)? Dla fazy przed powstaniem osady lewobrzeżnej, to czą uderzającą jest, że zaistnienie całkiem nowego ukła­ znaczy dla 2 poł. X — pocz. XII w. sugestia ta nie ma du osadniczego nie pociąga za sobą żadnych zmian właściwie kontrhipotezy. Z kolei w początkowej dobie w dyslokacji systemu przeprawowego. Most na Czar­ rozwoju Nowego Miasta (ok. XIV - XV w.), gdy na adap­ nym Strumieniu sytuowalibyśmy we wspomnianym wy­ towanym przez niwelacje (?) terenie opuszczonego z koń­ żej (faza I), hipotetycznie wskazanym punkcie nad po­ cem XIII w. grodu wegetuje nieokreślone osadnictwo 42, jedynczym ramieniem starorzecza, na wschód od Ostrów­ rejon starorzecza (ze stanowiskiem 7a) stanowi jak gdy­ ka. Pozostaje problemem otwartym, czy i w jakim za­ by północną rogatką miasta, przy której zatrzymywano kresie czynności kontrolne, administracyjne i skarbowe, może również poróżnych gwoli uregulowania jakichś związane z funkcjonowaniem przeprawy, scedowane są opłat. przez gród na rzecz osady targowej, późniejszego Starego W najdawniejszej historii Śremu wyodrębnić może­ Miasta. my 4 główne fazy osadnicze, z którymi korespondują W fazie III (ok. XIII — ok. XIV w.) mamy do czynie­ etapy używalności przeprawy warciańskiej. nia ponownie z aglomeracją jednoczłonową (Stare Mia­ Dla fazy I (2 poł. X — pocz. XII w.), z grodem jako sto). Odnośny obraz przeprawy nie ulega przekształce­ dominantą, rekonstrukcja systemu przeprawowego niom. uwzględnia dwa domniemane elementy składowe, po­ Dopiero w fazie IV, otwartej organizacją i lokacją świadczone archeologicznie, dobrze datowane ceramiką. Nowego Miasta (1393) w środkowej partii Ostrowa-Ko- Chodzi o śródprzeprawową groblę drewniano-ziemną na bylca i na Ostrówku, następuje prawdopodobnie rady­ przedpolu grodu (stan. 7, wykop 13, warstwa Ib), zało­ kalna zmiana. Trakt na terenie południowego prawo- żoną jeszcze w horyzoncie przedgrodowej osady otwar­ brzeża przesuwa się o kilkaset metrów na zachód, udraż- tej (2 poł. X w.) oraz oddzielone od niej starorzeczem niając średnicowo organizm miejski. Wiąże się to miejsce przystankowania (stan. 7a). Wokół grodu znaj­ z przebudową systemu przeprawowego i uzupełnieniem dowało się bez wątpienia centrum zawiadywania prze­ go o dwa nowe mosty przy Ostrówku. Pozostałe seg­ prawą. Lokalizację skrajnych punktów przeprawy (To- menty systemu przeprawowego pozostają nienaruszone piały na północy i lewobrzeżne obniżenie terasy Warty (w tym funkcjonalność stanowiska 7a). Stan taki trwał na południu) dyktują względy topograficzne, a potwierdza będzie poza koniec średniowiecza. W fazie IV dotychcza­ doskonale późniejsza, utrwalona przez wieki tradycja. sowa współzależność przeprawy i osadnictwa zostaje Spekulatywny charakter ma hipoteza, podług której odwrócona; rozwój miasta, poszukującego naturalnej trakt omijał od Wschodu niezasiedlony Ostrówek, dą­ ochrony w urozmaiconych warunkach topograficznych żąc najkrótszą i najsuchszą drogą ku wyżej wymienio­ prawobrzeża, decyduje teraz o transformacji sprzężone­ nemu lewobrzeżnemu obniżeniu. Należy przyjąć, że ist­ go ciągu przejść przez pradolinę Warty. nienie przeprawy warciańskiej inspirowało najstarsze Żywimy nadzieję, iż przedstawione w artykule uwa­ osadnictwo, a ¡nie odwrotnie. gi, bynajmniej nie wyczerpujące tematu, posłużą jako Fazę II (pocz. XII — k. XIII w.) nazwalibyśmy pier­ przyczynek do potrzebnej dyskusji nad siecią drogową i komunikacją, tudzież miastami średniowiecznej Wiel­ 41 J.W., s. 28. 42 W. Dzieduszycki, J. Fogel, op. cit., s. 86. kopolski.

Na etapie korekty wydawniczej niniejszego artykułu grodu (J. Fogel), albo rzeczywiście z partią wału (Z. Hil- ukazał się drukiem tom VI „Studiów d materiałów do czer-Kurnatowska), bliżej jednak nieokreśloną. osadnictwa Wielkopolski 'wczesnohistorycznej” \(Wroc- 2) Trudno zgodzić się z kontrhipotezą, że konstrukcje ław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1987), autorstwa drewniane ujawnione w wykopie 13 (warstwa I b) stano­ W. Hensla i Z. Hilczer-Kurnatowskiej. Zawarta w nim wią pozostałość zewnętrznej partii wału lub przedwala. (s. 364 - 368) charakterystyka grodziska wczesnośrednio­ Głównym argumentem temu przeczącym jest brak jakich­ wiecznego w Śremie bazuje głównie na publikacji kolwiek powiązań stratygraficznych, w układzie pier­ W. Dzieduszyckiego i J. Fogla z 1979 r. (op. cit.), pre­ wotnym — nie naruszonym, między nie kwestionowa­ zentującej całościowo wyniki badań ratunkowych z 1967 r. nymi resztkami walu (wykopy 9 - 11, warstwa II) a oma­ Krytyczne uwagi Autorki w odniesieniu do dwóch suge­ wianymi konstrukcjami z wykopu 13. Kraniec wału rowanych tamże interpretacji źródeł nieruchomych wy­ występuje niewątpliwie w północnej części wykopu 11 magają ustosunkowania się. (W. Dzieduszycki, J. Fogel, op. cit., ryc. 3). Odległy od 1) Charakter i funkcja drewnianych konstrukcji rusz­ niego o około 7 m układ konstrukcyjny trzeba trakto­ towych, zaobserwowanych w wykopach 1 i 2 (warstwa II wać jako samodzielny obiekt, choć zapewne związany d) są istotnie niejasne. Wobec niemożności ustalenia w z funkcjonowaniem grodu. Z tych względów podtrzy­ sposób jednoznaczny rozplanowania grodu (zły stan za­ maniu koncepcji drogi — grobli (W. Dzieduszycki, J. Fo­ chowania obiektu, małe pole eksploracji' wykopalisko­ gel, op cit., s. 40) nie przeszkadza stwierdzona korelacja wej), trzeba alternatywnie dopuścić, że mamy tu do przestrzenna (równoległość) jej osi z domniemanym prze­ czynienia albo z wymoszczeniem gruntu pod majdan biegiem wału. Elementy drogi — grobli były łączone w mieszanej technika, sprowadzona w budownictwie obronnym, nie technice hakowej, zrębowej i podpórkowej. Na tle nikłego miałaby znaleźć zastosowania w przypadku realizacji zaawansowania ogólnych studiów w zakresie wczesno­ innych, trudnych realizacji? Drodze — grobli technika średniowiecznego drogownictwa, przedwczesne wydaje ta zapewniała optymalną spójność i trwałość na nie­ się negowanie stosowania techniki hakowej przy budo­ stabilnym, podmokłym gruncie. Obiekt śremski pokazuje, wie urządzeń komunikacyjnych. Dlaczego ta stosunkowo w jaki sposób konstruktorzy poszukiwali najlepszych najprostsza, ekonomiczna, a zarazem wysoce efektywna rozwiązań „inżynieryjnych”.

Jerzy Fogel, Andrzej Sikorski, Sławomir Dakiera

BEMERKUNGEN ZUR RELATION AUSWÄHLTER ELEMENTE DER MITTELALTERLICHEN AGGLOMERATION VON SREM (BURGWALL-STADT -WÄRTHEÜBERFAHRT)

Zusammenfassung Die Verfasser wurden zu diesem Aufsatz durch die Ufer der Warthe. In dieser Phase benutzte man höchst­ Ergebnise ihrer im Herbst 1985, auf der Fundstelle wahrscheinlich den an Burganlage gelegenen, aus 5 ,in Śrem (Woiw. Poznań) durchgeführten Sondagegra- Holz und Erde errichteten Damm als einen Trakt (Abb. bungen inspiriert, weil die Forschungen ein neues Licht 2B), der weiter durch die Fundstelle 7a verlief, und von auf die Problematik der Entwicklung eines der wich­ da aus, auf kürzestem Weg, der zu der charakte­ tigsten in mittelalterlichem Grosspolen Komunikations- ristischen Abhangsniederung auf dem linken Wartheufer und strategischen Knotenpunktes auf der Strasse von hinführte. Poznań und Gniezno gelegenen und nach Schlesien und II. Phase (Anfang des 12. — Ende des 13. Jh.) oder Böhmen führenden, geworfen haben (Abb. 1, 2, 7). Die die erste Periode der zweigliedrigen Agglomeration eingehende Analyse des archäologischen, vor allem des (eine Bui'ganlage am rechten Ufer — am linken eine keramischen Materials (Abb. 4-6; Tabellen 1-9) liess Handelssiedlung, die in 1253 Stadtrechte erhalten hat, spä­ die Rahmenchronologie der Fundstelle genauer bestim­ ter Altstadt genannt), wenn auch die ganz neue men (2. Hälfte des 10. — 15. -17. Jh.,) sowie auch Siedlungsstruktur, was erstauenswert ist, keine Verän­ ihren Charakter als keinen siedlungsartigen bezeich­ derungen in dem Uberfahrtssystem hervorruft. nen (nämlich als Gebiet zeitweiliger wenn auch lang­ III. Phase (Ausgang des 13. — Ausgang des 14. Jh.) ent­ fristiger Penetration). Es drängt sich hier die Hypothese sprach der eingliedrigen Agglomeration (der Altstadt), über eine funktionelle Verbindung dieser Fundstelle mit die nach Untergang der Burg weiter existierte, und dem Uberfahrtssystem an der Warthe auf (eine Art das Überfahrtsbild weiterhin auch keinen Umwandlun­ von Haltestelle für die Reisenden?). gen unterlag. In Verbindung mit den neuesten monographischen IV. Phase (nach Erteilung der Stadtrechte der Bearbeitungen, die auf der eingehenden Korrelation der Neustadt am linken Wartheufer im Jahre 1393), folgt archäologischer Angaben mit den schriftlichen Quellen hier wahrscheinlich eine radikale Wendung, die auf Um­ basieren (Dzieje Śremu. Red. S. Chmielewski, Warsza- bau des Uberfahrtssystems beruht, nämlich auf der wa-Poznań 1972; W. Dzieduszycki, J. Fogel, Gród wczes­ Verschiebung seiner Axe um einige hundert Meter nośredniowieczny w Śremie, „Slavia Antiqua”, B. XXVI, nach Westen, zwecks Verbesserung des Wegenetzes des 1979, S. 33 - 91), werden in der frühen Geschichte Srems Stadtgebildes, das die „Inseln” Ostrów-Kobylec und vier Siedlungsphasen ausgesondert, die mit den Benutz­ Ostrówek umfasste. ungsetappen der Überfahrt durch das bi'eite und In der IV. Phase wechselte sich das bisherige Abhän- schwerzugängliche Warthe-Urstromtal kox'respondieren. gigkeistverhältnis der Besiedlung von der Überfahrt ins I. Phase 2. Hälfte des 10. — Beginn des 12. Jh.) umgekehrte. mit dem Burgwall als Dominante auf dem rechten . < : r

// a i I

... 11 '

» * ' nr

u *.

11 • 11

11 ■■■ ' \ \\ A . • »

\

w

. .

/// -

/»." ■' ' ” Fontes Archaeologici Posnanienses t. 36: 1987/1938 Poznań 1988

Eliza Naumowicz-Smigielska

Wykaz nabytków Muzeum Archeologicznego w Poznaniu w latach 1972-1973

Neuerwerbungen des Archäologischen Museums Poznań in Jahren 1972 - 1973

Rok 1972 w środkowej części wzgórza, w niskim zagajniku. Znal. luźne. Swieżak, wióry i odłupki krzemienne. I. EPOKA KAMIENIA Bad. pow. W. Tetzlaff i A. Prinkego. Nr inw. 1972:58, nr kat. 1972:88. Białobrzeg, pow. Września. Stan. 6. Wschodni skraj wsi, Policko, pow. Słupca. Stan. 2. Wydmowe wzniesienie na piaszczystej drodze do Białobrzegu Ratyskiego. Osa­ zwane Krzynicą, na terenie pradoliny Warty, ok. 1,75 da. 1838 zabytków krzemiennych w tym rdzenie i na- km na S od obecnego jej koryta i ok. 2 km na W rzdzia. Mezolit i neolit. Bad. urząd. A. Prinkego. Nr od szosy z Lądu do Zagórowa. Obozowisko. Ułamki na­ inw. 1972:81, nr kat. 1972:502-542. czyń, wyroby krzemienne. Neolit, kult. puch. lejk. Białobrzeg Ratyski, pow. Września. Stan. 1. Pole upraw­ i ceramiki sznurowej. Bad. urząd. W. Tetzlaff. Nr inw. ne pomiędzy wschodnim skrajem wsi a lasem, blisko 1972:79, nr kat. 1972:456-498. brzegu Warty. Drapacz krzemienny, wióry, odłupki, Policko, pow. Słupca. Stan. 3. NE skraj Krzynicy, przy ułamki naczyń. Neolit, kult. puch. lejk. Bad. pow. polnej drodze, na NE od samotnego gospodarstwa. A. Prinkego. Nr inw. 1972:40, nr kat. 1972:64- 65. Znal. luźne. Ułamki ceramiki, skrobacz, rdzenie jedno- Konin, m.p. Stan B. W zachodniej części starego Konina, piętowe, wióry i odłupki. Neolit, kult. puch. lejk. na terenie wydmowym (wydma 1), w pobliu rzeki (Bad. pow. W. Tetzlaff i A. Prinkego. Nr inw. 1972:59, Powy. Narzędzie krzemienne. Bad. urząd. H. Kóćki- nr kait. 1972:89 - 90. -Krenzowej. Nr inw. 1972:83a, nr kat. 1972:591. Policko, pow. Słupca. Stan. 4. Na N od stan. 1. Znal. Ląd, pow. Słupca. Stan. 1. Grodzisko na prawym brze­ luźne. Rdzeń jednopiętowy, odłupek łuskany, wióry gu Warty, ok. 2 km na S od wsi. Na terenie podgro­ i odłupki. Epoka kamienia. Bad. pow. W. Tetzlaff dzia. Łuszczeń, drapacz, rdzenie, wióry, odłupki i od­ i A. Prinkego. Nr inw. 1972:63, nr kat. 1972:94. padki krzem., ułamki naczyń. Neolit, kult. puch. lejk. Ruda Komorska, pow. Września. Stan. 1. Duża wydma Bad. systemat. M. Zeylandowej. Nr inw. 1972:90, nr na N od wsi i na E od wału przeciwpowodziowego, na kat. 1972:976- 981. E brzegu Prosny. Znal. luźne. Skrobacz, odłupek łu­ Ląd, pow. Słupca. Stan. 4. Wydmowe wzniesienie zwane skany, odłupki mikrolityczne. Mezolit lub neolit. Bad. Socznią w pradolinie Warty, ok. 750 m na S od obec­ A. Prinkego. Nr inw. 1972:68, nr kat. 1972:99. nego jej koryta i ok. 500 m na W od szosy z Lądu do Ruszków II, pow. Koło. Stan. 3. Na E od wsi wydma Zagórowa. Obozowisko. Ułamki naczyń, wyroby krze­ przylegająca od W do wału przeciwpowodziowego, na mienne. Mezolit i neolit, kult. puch. lejk. i kult. cer. W brzegu Warty. Osada. Rdzeń ki'zem., półsurowiec sznur. Bad. systematyczne W. Tetzlaff. Nr inw. krzem., odpady krzem. Mezolit i neolit. Bad. rat. 1972:86, nr kat. 1972:611 -622. A. Prinkego. Nr inw. 1972:75, nr kat. 1972:114- 115. Lo.dek, pow. Słupca. Stan. 1. Na SW od wsi Lądek, w pradolinie Warty, na terenie wydm tzw. „Boi’ek Walga, pow. Września. Stan. 2. S zbocze stromej, ma­ Lądowski”, ok. 25 m na S od najwyższego wzniesie­ łej wydmy wyeksploatowanej od strony N, przy dro­ nia. Znal. luźne. Wiór mikrolityczny łuskany, odłupek dze polnej o orientacji W-E. Rdzenie, zbrojniki mi­ łuskany, wióry i odłupki. Mezolit (?). Bad. pow. W. krolityczne, wiór łuskany, wióry i odłupki. Mezolit. Tetzlaff. Nr inw. 1972:56, nr kat. 1972:86. Bad. pow. A. Prinkego. Nr inw. 1972:44, nr kat. Miejscowość nieoznaczona. 2 odłupki kwarcytowe. Ep. 1972:70. kam. Dar A. Prinkego. Nr inw. 1972:51, nr kat. 1972: Walga, pow. Września. Stan. 3. 50 m na SE od stan. 2, :78. '4 na początku łańcucha wydm o orientacji NW-SE, za Modlica, pow Września. Stan. 2. W S części wzniesie­ drogą. Zbrojniki, drobne rdzenie, obłęczniki, wiertnik, nia przy skrzyżowaniu dróg polnych, 500 m na N od skrobacz, wiór łuskany. Mezolit. Bad. pow. A. Prin­ wsi. Znal. luźne. Małe rdzenie odłupkowe, wióry i od­ kego. Nr inw. 1972:46, na kat. 1972:72. łupki małe i mikroklimatyczne. Mezolit. Bad. pow. Walga, pow. Września. Stan. 4. W dolinie Warty, ok. A. Prinkego. Nr inw. 1972:69, nr kat. 1972:100. 300 m na E od stan. 3, na wschodnim skraju dużego Policko, pow. Słupca. Stan. 1. Wydmowe wzniesienie kompleksu wydmowego. Skrobacze, półtylczaki, dra­ zwane Krzynicą, w pradolinie Warty, na S od wsi, pacz, odłupki łuskane, zbrojniki, mikrorylec, wióry i odłupki. Mezolit. Bad. pow. A. Prinkego. Nr inw. Ląd, pow. Słupca. Stan. 4. Wydmowe wzniesienie zwane 1972:41. nr kat. 1972:66 - 67. Socznią, w pradolinie Warty, ok. 750 m na S od obec­ Wybranowo, pow. Żnin. Stan.: na brzegu rzeki Wełny, nego jej koryta i ok. 500 m na W od szosy z Lądu do na polu Jana Kwiatkowskiego. 2 toporki kamienne. Zagórowa. Cmentarzysko (?). Ułamki naczyń. Kult. Neolit. Dar Jana Kwiatkowskiego z Wybranowa. Nr łużycka. Bad. systemat. W. Tetzlaff. Nr inw. 1972:87, inw. 1972:55, nr kat. 1972:84 - 85. nr kat. 1972:624. Morownica, pow. Kościan. Stan.: Pole orne Salomei II. WCZESNA EPOKA BRĄZU Ławniczak, dom nr 20. Cmentarzysko. Naczynia, fragm. naczyń, przepalone kości ludzkie. Okr. mł. ep. brązu, Gzików, pow. Kalisz. Stan. 3. Ok. 400 m na NW od szo­ kult. łuż. Dar S. i J. Adamkiewiczów z Poznania. Nr sy Borysławice-Gzików, pomiędzy dwoma stawami inw. 1972:27, nr kat. 1972:43 - 46. rybnymi. Grodzisko-zamek(?). Siekierka kam. Wcz. ep. Policko, pow. Słupca. Stan. 4. Na N od stan. 1. Znal. brązu. Bad. urzęd. W. Błaszczyka. Nr inw. 1972:85, nr luźne. Ułamki ceramiki. Okr. halszt. kult. łuż. Bad. kat. 1972:610. pow. W. Tetzlaff i A. Prinkego. Nr inw. 1972:65, nr Ląd, pow. Słupca. Stan. 4. Wydmowe wzniesienie zwa­ kat. 1972:96. ne Socznią, w pradolinie Warty, ok. 700 m na S od Policko, pow. Słupca. Stan. 5. W pradolinie Warty, na S do Zagórowa. Ułamki naczyń. Wcz. ep. brązu. Bad. od wsi, pole uprawne u podnóża wyniesienia zwanego obecnego jej koryta i ok. 500 m na W od szosy z Lą­ Krzynicą. Znal. luźne. Ułamki naczyń. Kult. łuż. Bad. du do Zagórowa. Ułamki naczyń. Wcz. ep. brązu. Bad. pow. W. Tetzlaff. Nr inw. 1972:67, nr kat. 1972:98. systematyczne W. Tetzlaif. Nr inw. 1972:86a, nr kat. Raszków II, pow. Koło. Stan. 3. Na E od wsi, wydma 1972:623. przylegająca od W do wału przeciwpowodziowego na Modlica, pow. Września. Stan. 2. W S części wzniesie­ W brzegu Warty. Ceramika, żużel żel. Okr. halszt. C. nia przy skrzyżowaniu dróg polnych, 500 m na W od Kultura łużycka. Nr inw. 1972:76, nr kat. 1972: 116 - 117. wsi. Znal. luźne. Ułamki naczyń. Wcz. ep. brązu. Bad. Ruszków II, pow. Koło. Stan. 4. Pagórek wydmowy pow. A. Prinkego. Nr inw. 1972:70, nr kat. 1972:101. 50 m na S od stan. 3. Znal. luźne. Ułamki naczyń, Policko, pow. Słupca. Stan. 2. Wydmowe wzniesienie żużel żelazny. Kult. łuż. Bad. pow. A. Prinkego. Nr zwane Krzynicą, na trenie pradoliny Warty, ok. 1,75 inw. 1972:54, nr kat. 1972:82-83. km na S od obecnego koryta i ok. 2 km na W od Tomice, pow. Pleszew. Stan.: Ok. 100 m na W od szo­ szosy z Lądu do Zagórowa. Obozowisko. Ułamki naczyń. sy Giżałki-Pyzdry, ok. 10-20 m na W od budynków Wcz. ep. brązu. Bad. urzęd. W. Tetzlaff. Nr inw. 1972: gospodarstwa K. Sołtysiaka. Piaśnica. Cmentarzysko. :80, nr kat. 1972:499 - 501. Zawartość 2 grobów: fragmenty naczyń, przepalone Walga, pow. Września. Stan. 4. W dolinie Warty, ok. kości ludzkie, bransoleta żel., fragmenty naszyjnika 300 m na E od stan. 3, na wschodnim skraju dużego żel. Okr. halszt. C. Dar K. Ratajczaka, kier. Szkoły kompleksu wydmowego. Ułamki naczyń. Wcz. ep. brą­ Podst. w Szymanowicach oraz interwencja woj. kon­ zu. Bad. pow. A. Prinkego. Nr inw. 1972:42, nr kat. serwatora zab. arch., D. Durczewskiego. Nr inw. 1972: 1972:68. :25, nr kat. 1972:38 - 41. Walga, pow. Września. Stan. 5. Na S od wału przeciw­ Walga, pow. Września. Stan. 1. Na S brzegu Warty, wyd­ powodziowego, na wydmowym terenie otoczonym ma 300 m na E od mostu, na wysokości zjazdu z wa­ z trzech stron lasem. Ułamek naczynia, odłupki. Wcz. łu przeciwpowodziowego. Ułamki naczyń. Kult. łuż. ep. brązu. Bad. pow. A. Prinkego. Nr inw. 1972:48, Bad. pow., A. Prinkego. Nr inw. 1972:43, nr kat. 1972: nr kat. 1972:74- 75. :69. Walga, pow. Września. Stan. 2. S zbocze stromej, malej iii. Śr o d k o w y , m ł o d sz y i n a jm ł o d s z y o k r e s wydmy, wyeksploatowanej od strony N, przy drodze EPOKI BRĄZU, OKRES HALSZTACKI, WCZESNY polnej o orientacji W-E. Ułamki naczyń. Kult. łuż. i Śr o d k o w y o k r e s l a t e ń s k i Bad. pow. A. Prinkego. Nr inw. 1972:45, nr kat. 1972: A. Kultura łużycka :71. Bogufalów, pow. Ostrów Wlkp. Stan.: Na polu C. Am­ Walga, pow. Września. Stan. 3. 50 m na SE od stan. 2, broziaka. Cmentarzysko (?). 3 naczynia, przepalone na początku łańcucha wydm o orientacji NW-SE, za kości ludzkie. V okr. ep. brązu. Dar A. Sikory ze drogą. Ułamki naczyń. Kult. łuż. Bad. pow. A. Prin­ Szczecina. Nr inw. 1972:23, nr kat. 1972:33 - 36. kego. Nr inw. 1972:47, nr kat. 1972:73. Dziadkowo, pow. Gniezno. Stan. 1. Wydma wśród łąk, Wieleń, pow. Czarnków. Stan. 7. Na wzniesieniu, ok. ok. 2,5 km na E od wsi, przy ujściu rzeki Wełny do 400 m na S od szosy Czarnków-Wieleń i ok. 300 m jez. Zioło. Znal. luźne. Ułamki naczyń. Kult. łużyc­ na W od szosy Wieleń-Miały. Cmentarzysko. Zawar­ ka. Bad. pow. A. Prinkego. Nr inw. 1972:71, nr kat. tość 29 grobów: ceramika, szpila brązowa, kółko brą­ 1972:102. zowe. IV-V okr. ep. brązu. Kult. łuż. Bad. rat. wo- Gzików, pow. Kalisz. Stan. 3. Ok. 400 m na NW od szo­ jew. konserwatora zab. arch., D. Durczewskiego. Nr sy Borysławice-Gzików, pomiędzy dwoma stawami inw. 1972:78, nr kat. 1972:108-455. rybnymi. Grodzisko-zamek (?). Ułamki ceramiki. Kult. łużycka. Bad. urzęd. W. Błaszczyka. Nr inw. 1972:84b, B. Kultura pomorska nr kat. 1972:608 -609. Biedrusko, pow. Poznań. Stan. 3. Na terenie poligonu Konin, m. p. Stan. B. W zachodniej części starego Ko­ wojskowego, ok. 1600 m na NE od Chludowa. Grób nina, na terenie wydmowym (wydma 1), w pobliżu z obwarowaniem kamiennym. Zawartość grobu: po­ rzeki Powy. Ułamki naczyń. Kult. łużycka. Bad. urzęd. pielnica z pokrywą, 2 fr. kolczyków z brązu z nie­ H. Kóćki-Krenzowej. Nr inw. 1972:83b, nr kat. 1972: bieskimi szklanymi paciorkami, przepalone kości :592 - 604. ludzkie. Okr. halszt. D, kultura pomorska. Terenowa interwencja konserwatora zabytków archeologicznych, z ramienia Wojew. Konserwatora Zab. Arch. Nr inw. D. Durczewskiego. Nr inw. 1972:22, nr kat. 1972:29 - 1972:77, nr kat. 1972:118-197. -32. Jeziory Wielkie, pow. Środa. San.: Nad jez. Jeziory v. w czesn e Średniowiecze , Wielkie, na brzegu przy śluzie. Ul. naczyń. Okr. wcz. Średniowiecze i c za sy n o w o ży tn e ep. żel.? Kult. pom.? Dar J. Filipczuka z Poznania. Nr inw. 1972:29, nr kat. 1972:50. Bialobrzeg, pow. Września. Stan.: Na lewym brzegu Kiekrz, pow. Poznań. Stan.: Pole nr 14 Instytutu Me­ Warty. Warzelnia soli. Ułamki naczyń., kości zwierzę­ chanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa, w pobliżu rowu ce, węgielki drzewne. Okr. wczesnośredn. Bad. MAP melioracyjnego, przy lesie. Znal. luźne. 2 ułamki na­ prowadzone przez A. Jodłowskiego z Muzeum Żup czyń. Kult. pomorska (?).. Dar W. Błaszczyka. Nr inw. Solnych w Wieliczce. Nr inw. 1972:91, nr kat. 1972: 1972:14, nr kat. 1972:19. 982 - 984. Luboń, pow. Poznań. Stan.: Ok. 100 m na NE od wy­ Danabórz, pow. Wągrowiec, Stan. 2. Na NE brzegu lotu ul. Stalingradzkiej, nieużytek. Grób (?). 4 Jez. Grylewskiego, ok. 200 m na NW od zabudowań ułamki naczyń. Okr. wcz. lat. Kultura pomorska? PGR. Grodzisko stożk. 40 fragmentów ceramiki. Sred- Dar. I. Miazka. Nr inw. 1972:16, nr kat. 1972:21. niow. Dar Koła Naukowego Stud. Arch. UAM w Po­ Oborniki, m. p. Stan.: Na skraju prawego, wysokiego znaniu. Bad. powierzchniowo-sondażowe w 1971 r. brzegu Warty, między rzeką i szosą do Lukowa, ok. Nr inw. 1972:6, nr kat. 1972:11. 200 m od dworca kolejowego. Cmentarzysko. Zawartość Danabórz, pow. Wągrowiec. Stan. 2a. Ok. 19 m na W od grobu skrzynkowego. 3 popielnice, 2 misy, przepalo­ grodziska stożkowatego. Przy podkowiastym wale. ne kości ludzkie, ułamki ozdób brązowych. Ep. żela­ 2 ułamki naczyń. Sredniow. Dar Koła Naukowego Stud. za. Okr. lateński. Kult. wejherowsko-krotoszyńska. Arch. UAM w Poznaniu. Z badań sondażowo-powierz- Bad. rat. S. Jasnosza. Nr inw. 1972:73, nr kat. 1972: chniowych w 1971 r. Nr inw. 1972: 7, nr kat. 1972: 12. :104- 113. Dąbrówka, pow. Poznań. Stan. 1. Ok. 500 m na N od toru Policko, pow. Słupca. Stan. 3. NE skraj Krzynicy, przy kolejowego z Poznania do Zbąszynia i ok. 250 m na polnej drodze, na NE od samotnego gospodarstwa. E od rzeki Wirynki, na jej lewym brzegu, wśród łąk. Znal. luźne. Ułamki ceramiki. Kult. pomorska. Bad. Grodzisko pierścieniowate. 148 zabytków, w tym: grze­ pow. W. Tetzlaff i A. Prinkego. Nr inw. 1972:61, nr bień rogowy, groty bełtów kuszy, gwoździe, skoble, kat. 1972:92. fragm. ostróg, sierp, ceramika, kości zwierzęce, polepa. Poznań-Zegrze. Stan.: Ok. 100 m na NE od cmentarza, Okr. wczesnośredn. i średniow. Bad. systemat. E. Nau- m. ul. Wiatraczną a Duszyńską, naprzeciw domu przy mowiczówny. Nr inw. 1972: 89, nr kat. 1972: 825 - 975. ul. Wiatracznej 12. Znal. luźne. Ułamki naczyń. Durowo, pow. Wągrowiec. Stan. 1. Ok. 200 m na N od Wczesna epoka żelaza? Kultura pomorska? Bad. pow. zabudowań wsi, 30 - 40 m na E od brzegu Jez. Durow- kons. zab. arch., D. Durczewskiego. Nr inw. 1972:26, skiego. Osada. 5 ułamków naczyń. Okr. wczesnośredn. nr kat. 1972:42. Dar Koła Naukowego Stud. Arch. UAM w Poznaniu z badań powierzchn. w 1971 r. Nr inw. 1972: 8, nr kat, IV. OKRES PÓŹNOLATEŃSKI 1972: 13. I WPŁYWÓW RZYMSKICH Durowo, pow. Wągrowiec. Stan. 1. Ok. 200 m na N od zabudowań wsi, 30 - 40 m na E od brzegu Jez. Durow- Ciążeńskie Holendry, pow. Słupca. Stan. 1. S. zbocze iskiego. Osada. 16 ułamków naczyń. Okr. średniow. Dar wzgórza wydmowego otoczonego z trzech stron lasem, Koła Naukowego Stud. Arch. UAM w Poznaniu. Bad. przy polnej drodze, na N od pojedynczego gospodar­ powierzchn. Nr inw. 1972: 9, nr kat. 1972: 14. stwa. Ułamki naczyń. Okr. wpł. rzym. Bad. pow. Giecz, pow. Środa, woj. pozn. Stan.: Przy melioracji A. Prinkego. Nr inw. 1972:50, nr kat. 1972:77 - 77b. Moskawy. Znal. luźne. Topór żel. Okr. średniow. Dar Gzików, pow. Kalisz. Stan. 3. Ok. 400 m na NW od szo­ C. Cipłka z Chłapowa. Nr inw. 1972: 1, nr kat. 1972: 1. sy Borysławice-Gzików, pomiędzy dwoma stawami Gzików, pow. Kalisz. Stan. 3. Ok. 400 m na NW od rybnymi. Grodzisko-zamek (?). Ułamki ceramiki, spa­ szosy Borysławice-Gzików, pomiędzy dwoma stawa­ lone kości ludzkie. Okr. późnolat. i okr. wpł. rzym. mi rybnymi. Grodzisko-zamek (?). Ułamki ceramiki, Bad. urzęd. W. Błaszczyka. Nr inw. 1972:84a, nr kat. płytki posadzkowe. Sredniow. i XVI/XVII w. Bad. 1972:606 - 607. urzęd. W. Błaszczyka. Nr inw. 1972: 84, nr kat. 1972: Konin, m. p. Stan. B. W zachodniej części starego Ko­ 602- 605. nina, na terenie wydmowym (wydma 1), w pobliżu Jeziory Wielkie, pow. Środa. Stan.: Nad jez. Jeziory rzeki Powy. Cmentarzysko. Zawartość 5 grobów. Wielkie, na brzegu przy śluzie. Ułamki naczyń, ciężarek Ułamki naczyń, przepalone kości ludzkie, popielnice, tkacki, fr. tygielków, kawałki polepy. Okr. średniow. czarki, sprzączki do pasa, groty oszczepu, groty włócz­ Dar J. Filipczuka z Poznania. Nr inw. 1972: 28ź nr kat. ni, miecz, umbo, nożyce, noże, okucia pochwy miecza, 1972: 47 -49. fragm. nieokreśl. przedmiotów żelaznych i drewnia­ Kiekrz, pow. Poznań. Stan.: Pole nr 14 Instytutu Mecha­ nych. Okr. wpł. rzym., I/II w. n.e. Bad. urzęd. nizacji i Elektryfikacji Rolnictwa, w pobliżu rowu H. Kóćki-Krenzowej. Nr inw. 1972:82, nr kat. 1972: melioracyjnego, przy lesie. Znal. luźne. 4 ułamki na­ :543 - 547 - 547a - 580. czyń. Okres średniow. Dar W. Błaszczyka. Nr inw. 1972: Łasew, pow. Pleszew. Stan. 1. Po prawej stronie drogi 15, nr kat. 1972: 20. z Pleszewa do Taczanowa, ok. 300 m na NE od zabu­ Kobylec, pow. Wągrowiec. Stan. 3. Ok. 100 m na S od dowań PGR. Osada produkcyjna. Ułamki naczyń, pa­ wsi, na lekkim skłonie opadającym ku bagnom, ok. ciorek z zielonego szkła, polepa, kości zwiei'zęce, wę­ 200 m na N od mostku nad strumykiem łączącym gle drzewne. Okr. wpł. rzym. Bad. rat. W. Tetzlaff 21 Jez. Durowskie z Jez. Kobyłeckim. Osada. 6 ułamków

21 Fontes t. 30 naczyń. Okres wczesnośredn. Dar Koła Naukowego Muzeum Regionalnego w Ostrzeszowie. Nr inw. 1972: Studentów Archeologii UAM w Poznaniu. Bad. po- 18, nr kat. 1972: 25. wierzchn. w 1971 r. Nr inw. 1972: 10, nr kat. 1972 Policko, pow. Słupca. Stan. 1. Wydmowe wzniesienie 15. zwane Krzynicą, w pradolnie Warty, na S od wsi, Kobylec, pow. Wągrowiec. Stan. 3. Ok. 100 m na S od w środkowej części wzgórza, w zagajniku. Znal. luźne. wsi, na lekkim skłonie opadającym ku bagnom, ok. Ułamki ceramiki. Okres wczesnośr. Bad. pow. W. Tet­ 200 m na N od mostku nad strumykiem łączącym Jez. zlaff i A. Prinkego. Nr inw. 1972: 60, nr kat. 1972: 91. Durowskie z Jez. Kobyłeckim. Osada. 12 ułamków na­ Policko, pow. Słupca. Stan. 3. NE skraj Krzynicy, przy czyń. Okr. średniow. Dar Koła Naukowego Studentów polnej drodze, na NE od samotnego gospodarstwa. Znal. Archeologii UAM w Poznaniu. Bad. powierzchn. w luźne. Ułamki ceramiki. Okres wczesnośr. Bad. pow. 1971 r. Nr inw. 1972: 11, nr kat. 1972: 16. W. Tetzlaff i A. Prinkego. Nr inw. 1972: 62, nr kat. Konin, m. p. Stan. B. W zachodniej części starego Ko­ 1972: 93. nina, na terenie wydmowym (wydma 1), w pobliżu Poznań, Rynek Śródecki. Stan.: Wykop przy Rynku. Znai. rzeki Powy. Cmentarzysko ciałopalne. Zawartość 5 gro­ luźne. 3 ułamki naczyń. Okr. wczesnośredniow. Bad. bów. Ułamki naczyń, kości ludzkie. Okr. wczesnośr. rat. M. Łastowieckiego i Z. Pieczyńskiego. Nr inw. Bad. urząd. H. Kóćki-Krenzowej. Nr inw. 1972: 83, nr 1972: 13, nr kat. 1972: 18. kat. 1972: 581 - 590. Poznań-Swierczewo. Stan.: w pobliżu cegielni. Ułamki Laskownica Mała, pow. Wągrowiec. Stan. 2. Nad W brze­ naczyń, kieł dzika (18), kości zwierzęce. Okr. średniow. giem Jez. Podjeziorskiego, ok. 500 m na SE od zabudo­ Dar A. Czajki z Poznania. Nr inw. 1972: 17, nr kat. wań PGR. Grodzisko pierścieniowate. Ułamki naczyń, 1972: 22- 24. polepy, fragmenty kości zwierz. Okr. wczesnośredn. Dar Przysieka, pow. Wągrowiec. Stan. 1. Na łąkach, na pół­ Koła Naukowego Stud. Archeologii UAM w Poznaniu. wyspie otoczonym z trzech stron bagnami, 800 m na Nr inw. 1972: 2, nr kat. 1972: 2-5. S od PGR, 400 m na W od drogi Poznań-Wągrowiec. Grodzisko pierścieniowate. Ułamki naczyń i polepy. Okr. Ląd, pow. Słupca. Stan. 1. Grodzisko na prawym brzegu wczesnośredn. Bad. sondaż, w 1971 r. Dar Koła Nau­ Warty, ok. 2 km na S od wsi. Grodzisko i podgrodzie. kowego Stud. Arch. UAM w Poznaniu. Nr inw. 1972: 3, Ceramika, kości zwierzęce, wyroby metalowe, wyroby nr kat. 1972: 6-7. rogowe, wyroby kościane, wyroby gliniane, wyroby szklane, szkielety ludzkie. Okr. wczesnośr. Bad. sys­ Przysieka, pow. Wągrowiec. Stan. 2. Wzniesienie na łą­ tematyczne M. Zeylandowej. Nr inw. 1972: 88, nr kat. kach, na W od grodziska. Osada przygrodowa. 5. Ułam­ 1972: 625 - 824a. ki naczyń. Okr. wczesnośredn. Bad. powierzchn. w Lądek, pow. Słupca. Stan. 1. Na SW od wsi Lądek, w 1971 r. Dar Koła Naukowego Stud. Arch. UAM w Poz­ pradolinie Warty, na terenie wydm tzw. „Borek Ląd- naniu. Nr inw. 1972: 4, nr kat. 1972: 8. kowski”, ok. 100 m na W od podnóża najwyższego Przysieka, pow. Wągrowiec, stan. 3. Na NW od gro­ wzniesienia. Znal. luźne. Ułamki ceramiki. Okr. dziska, po N stronie bagien. Osada przygrodowa. 4 wczesnośr. Bad. pow. W. Tetzlaff. Nr inw. 1972: 57, nr ułamki naczyń, 1 fragment kości zwierz. Okr. wcz. kat. 1972: 87. średn. Bad. powierzchn. w 1971 r. Dar Koła Nauk. Łasew, pow. Pleszew. Stan. 1. Po prawej stronie drogi Stud. Arch. UAM w Poznaniu. Nr inw. 1972: 5, nr kat. z Pleszewa do Taczanowa, ok. 300 m na NE od za­ 1972: 9- 10. budowań PGR. Osada. Ułamki naczyń. Średniowiecze. Wągrowiec, m. p. Stan.: Zbocze nad W brzegiem Jez. Bad. rat. W. Tetzlaff z ramienia Wojew. Konserwato­ Durawskiego, 250 m na N od torów kolejowych Wą- ra Zab. Arch. Nr inw. 1972: 77a, nr kat. 1972: 198 - 207. growiec-Krzyż. Osada. 6 ułamków naczyń. Okres Michalcza, pow. Gniezno. Stan. 6. W środku wsi, na N od wczesnośredn. i średniow. Dar Koła Naukowego Stu­ drogi i 300 m na W od szkoły. Znal. luźne. Ułamki dentów Archeologii UAM w Poznaniu z badań po­ naczyń. Średniowiecze. Bad. pow. A. Prinkego. Nr inw. wierzchn. w 1971 r. Nr inw. 1972: 12, nr kat. 1972: 17. 1972: 72, nr kat. 1972: 103 - 103a. Wrąbczyn, pow. Września. Stan.: na lewym brzegu War­ ty. Warzelnia soli. Ułamki naczyń. Okr. wczesnośredn. Miejscowość nieoznaczona, Wielkopolska (?). Rapier żel. Bad. MAP prowadzone przez A. Jodłowskiego z Mu­ Okr. średniow. Ze zbiorówn iezainwentaryzowanych, zeum Żup Solnych w Wieliczce. Nr inw. 1972: 92, nr wyłonionych podczas spisu z natury muzealiów. Nr inw. kat. 1972: 985. 1972: 19, nr kat. 1972: 26. Miejscowość nieoznaczona, Wielkopolska (?). Rapier żel. Okr. średniow. Ze zbiorów niezainwentaryzowanych, VI. MIEJSCOWOŚCI SPOZA POLSKI wyłonionych podczas spisu z natury muzealiów. Nr Abydos, Egipt. Stan.: na terenie cmentarzyska z okresu inw. 1972: 20, nr kat. 1972: 27. wczesnodynastycznego. Skrobacze, odłupki. Okr. wczes- Miejscowość nieoznaczona, Wielkopolska (?). Topór żel. nodynastyczny (?), 3200 - 3000 p.n.e. Bad. pow. L. Krzy­ Okr. średniow. Ze zbiorów niezainwentaryzowanych, żaniaka. Nr inw. 1972: 37, nr kat. 1972: 61. wyłonionych podczas spisu z natury muzealiów. Nr Ageród, prow. Skania, Szwecja. Stan. III. Na brzegu tor­ inw. 1972: 21, nr kat. 1972: 28. fowiska nad jez. Ringsjó. Rdzenie, drapacze, skrobacze, Moraczewo, pow. Gniezno. Stan.: Ok. 3 km na W od wiór łuskany, odłupki łuskane, wióry i odłupki. Jez. Lednickiego, na pagórkach. Znal. luźne. Uł. naczyń Mezolit. Dar A. Prinkego. Nr inw. 1972: 52, nr kat. i kafli. Okr. średniow. Dar C. Gibasa z Poznania. Nr 1972: 79-80. inw. 1972: 24, nr kat. 1972: 37. Ageród, prow. Skania, Szwecja. Stan. H/C. Na brzegu Ostrzeszów, m. p. Stan.: Na ul. Sikorskiego, przy wy­ torfowiska Ageródsmosse, nad jez. Ringsjó, ok. 500 m konywaniu wykopów pod rury gazowe, na głęb. 2 m. na W od stan. III. Rdzeń, rylec węgłowy połączony Kafel gliniany. Okr. średniow. Dar J. Michalika, kier. z podwójnym skrobaczem zgrzebłowatym, odłupki łus­ kane, wióry i odłupki. Mezolit. Dar A. Prinkego. Nr zabudowań. Znal. luźne. Odłupki, w tym 1 łuskany. inw. 1972: 53. nr kat. 1972: 81. Neolit. Bad. pow. T. Malinowskiego i zespołu prac. Debba, Prowincja Póln., Sudan. Stan.: na pustynnej tra­ MAP. Nr inw. 1973: 32. nr kat. 1973: 35. sie z Debba do Omudurmanu, ok. 35 km na S od Bytyń, pow. Szamotuły. Stan. 6. Na W od wzniesienia, Debba, w wielkiej wadi, będącej częścią systemu Wadi na SE brzegu Jez. Bytyńskiego, ok. 500 m na NE od el Melik. Znal. luźne. Narzędzie wykonane z otoczaka. zabudowań gospodarczych b. dworu. Znal. luźne. Ep. kam., neolit (?). Bad. pow. L. Krzyżaniaka. Nr Krzem, drapacz odłupkowy. Neolit. Bad. pow. T. Ma­ inw. 1972: 34, nr kat. 1972: 55. linowskiego i zespołu pracowników MA. Nr inw. 1973: Dinder, Prowincja Błękitnego Nilu, Sudan. Stan.: w ob­ 35, nr kat. 1973: 38. rębie obecnego parku narodowego w Dinder, 21 mil Czachóry, pow. Ostrów Wlkp. Stan.: w lesie, ok. 1,6 km od obozowiska myśliwskiego nad rzeką Dinder jadąc na W od wsi. Fragment toporka kam. Neolit. Dar trasą na Roseires ku granicy etiopskiej, na małym Władysława Barocha z Nowych Skalmierzyc, pow. wzgórzu z grupą baobabów. Znal. luźne. Fi*agmenty Ostrów Wlkp. Nr inw. 1973: 139, nr kat. 1973: 161. naczyń, wyroby 'krzemienne. Neolit. Bad. pow. L. Dąbie, pow. Inowrocław, woj. bydgoskie. Stan. 1. Wydma Krzyżaniaka. Nr inw. 1972: 35, nr kat. 1972: 56. opadająca od S ku zabagnionemu oczku polodowcowe- Kadakol, Prowincja Północna, Sudan. Stan. 2. Ok. 300 mu, 1,5 km na SW od wsi, na terenie zagajnika. Znal. m na NW od stan. 1, aluwium Nilu pradziejowego, luźne. Obłupnie, rdzenie w tym 2 zaczątkowe, dra­ lekki pagórek. Fragmenty naczyń, wyroby kamienne. pacze, skrobacze, rylec, wiertniki, półtylczak, mikro- Kult. Kerman, 1700 - 1500 p.n.e. Bad. pow. L. Krzyża­ tylczak, mikropółtylczaki, trójkąty, trapez, wióry łus­ niaka. Nr inw. 1972: 38, nr kat. 1972: 62. kane, odłupki łuskane, świeżak pięty, zatępiec. Mezolit Kadero, Sudan. Stan. 1. 6,5 km na E od Nilu, 16 km i neolit. Dar Ryszarda Grygla (z badań powierzchn. na N od Błękitnego Nilu. Fragmenty naczyń, narzędzia Katedry Archeologii UAM w Poznaniu). Nr inw. 1973: krzemienne, wyroby kamienne, fragmenty żaren i roz- 141, nr kat. 1973: 163. cieraczy. Neolit chartumski. Bad. pow. L. Krzyżaniaka Gorszewice, pow. Szamotuły. Stan. 2. W zachodnim roz­ z ramienia Stacji Archeologii Śródziemnomorskiej Uni­ widleniu dróg wiodących do Gorszewic, Witkowie i No­ wersytetu Warszawskiego w Kairze. Nr inw. 1972: 36, wej Wsi, na zboczu opadającym ku południowi. Znal. nr kat. 1972: 57-60. luźne. Odłupek krzem, łuskany. Ep. kamienia. Bad. Letti, Prowincja Północna, Sudan. Stan.: we wschodniej pow. T. Malinowskiego i zespołu pracowników MA. części Letti Basin, ok. 5 km na N od El Ghaddar. Nr inw. 1973: 41, nr kat. 1973: 44. Fragmenty naczyń, wyroby kamienne. Kult. Kerma(?), Gorszewice, pow. Szamotuły. Stan. 3. Południowy skłon 1700 - 1500 p.n.e. Bad. pow. L. Krzyżaniaka. Nr inw. wzniesienia w pobliżu NE brzegu Jez. Bytyńskiego, na 1972: 39, nr kat. 1972: 63. N od strumienia wpadającego do jeziora, ok. 350 m Luksor, Egipt. Dolina Królów, stan. 1. Ok. 3 km na SW na S od zbiegu dróg z Komorowa, Witkowie i Gorsze­ od wioski koptyjskiej, na wschodniej terasie plejsto- wic. Znal. luźne. Krzemienny drapacz odłupkowy.'’ ceńskiej. Znal. luźne. Narzędzia krzemienne, odłupek. Neolit. Bad. pow\ T. Malinowskiego i zespołu pracow­ Paleolit środk. lub schyłk. Bad. pow. L. Krzyżaniaka. ników MA. Nr inw. 1973: 44, nr kat. 1973: 41. Nr inw. 1972: 31, nr kat. 1972: 52. Gorszewice, pow. Szamotuły. Stan. 6. Wzniesienie wśród Luksor, Egipt. Dolina Królów, stan. 2. Ok. 3 km na SW łąk na SW od wsi, między Jez. Bytyńskim a drogą od wioski koptyjskiej, na wysokiej terasie plejstoceń- do Komorowa biegnącą w pobliżu jeziora. Znal. luź­ skiej. Znal. luźne. Narzędzia krzemienne, odłupki. ne. Wiór mikrolityczny, odłupki krzem. Ep. kamienia. Paleolit środk. lub schyłk. Bad. pow. L. Krzyżaniaka. Bad. pow. T. Malinowskegio i zespołu pracowników Nr inw. 1972: 32, nr kat. 1972: 53. MA. Nr inw. 1973: 54, nr kat. 1973: 57- 58. Luksor, Egipt. Dolina Królów, stan. 3. Ok. 3 km na SW Januszkowo Kujawskie, pow. Bydgoszcz. Stan. 12. Po od wioski koptyjskiej, na wysokiej terasie plejstoceń- E stronie toru kolejowego z Bydgoszczy do Inowrocła­ skiej. Znal. luźne. Narzędzia krzemienne, odłupki. Pa­ wia, 100 m na SE od przejazdu kolejowego, na zboczu leolit środk. lub schyłk. Bad. pow. L. Krzyżaniaka. Nr wysokiego wzgórza. Znal. luźne. Duży, masywny odłu­ inw. 1972: 33, nr kat. 1972: 54. pek zaprawiakowy z łuskanym fragmentem jednego Luksor, Egipt. Dolina Królów, stan.: skalista pustynia boku. Ep. kamienia. Bad. pow. A. Prinkego. Nr inw. na stokach wysokiego płaskowyżu, Znal. luźne. Na­ 1973: 137, nr kat. 1973: 159. rzędzie krzemienne i odłupek. Paleolit. Bad. pow. L. Januszkowo Kujawskie, pow. Bydgoszcz. Stan. 21. Zwyd- Krzyżaniaka. Nr inw. 1972: 30, nr kat. 1972: 51. mione wzgórze po W stronie szosy z Inowrocławia do Bydgoszczy, na N od pojedynczej zagrody, na S od Rok 1973 wsi. Znal. luźne. Rdzeń mikrolityczny jednopiętowy, wiórowo-odłupkowy, drapacze odłupkowe, wiór łuska­ ny, odłupek łuskany, zatępiec, wióry, odłupki, odpadki. I. EPOKA KAMIENIA Mezolit. Bad. pow. A. Prinkego. Nr inw. 1973: 138, nr kat. 1973: 160. Bytyń, pow. Szamotuły. Stan. 4. Na N od szosy Poznań- Komorowo, pow. Szamotuły. Stan. 10. Na polu Piotra -Bytyń, na E od drogi wiodącej do zabudowań gospo­ Szenknechta, na S od drogi Komorowo-Pólko, na SE darczych b. dworu. Znal. luźne. Wiór-odłupek krze­ od zagrody Floriana Grześkowiaka. Znal. luźne. Pół­ mienny. Mezolit lub neolit. Bad. pow. T. Malinowskiego tylczak odłupkowy, odłupek krzemienny. Neolit. Bad. i zespołu prac. MAP. Nr inw. 1973: 28, nr kat. 1973: pow. T. Malinowskiego i zespołu pracowników MA. 31. Nr inw. 1973: 69, nr kat. 1973: 76- 77. Bytyń, pow. Szamotuły. Stan. 5. Na E od drogi wiodącej Komorowo, pow. Szamotuły. Stan. 11. Kulminacja i S do zabudowań gospodarczych b. dworu, na S od tych skłon wzniesienia między łąkami na N brzegu Jez. By- ai6 tyńskiego, ok. 250 m na S od drogi Komorowo-Pólko, Osada. Ułamki naczyń. Neolit, kult. amf. kul. i puch. ok. 1 km na W od zabudowań PGR-u. Znal. luźne. lejk. Bad. pow. D. Durczewskiego i M. Łastowieckiego. Nieregularny łuszczeń krzemienny obustronny, jedno- Nr inw. 1973: 1, nr kat. 1973: 1. fbiegunowy. Neolit. Bad. pow. T. Malinowskiego i zes­ Poznań-Spławie. Stan. 2. 750 m na N od zabudowań wsi połu pracowników MA. Nr inw. 1973: 72, nr kat. 1973: Jaryszki, 1100 m na E od wschodniego skraju Krzesi- 80. nek, łagodny skłon wschodni po zach. stronie pradoli­ Komorowo, pow. Szamotuły. Stan \4. Na NE od zabu­ ny. Ułamki naczyń. Neolit. Bad. pow. D. Durczewskie­ dowań PGR, na SE zboczu wzniesienia n-iądzy drogą go i M. Łastowieckiego. Nr inw. 1973: 4, nr kat. 1973: do Gorszewic nad Jez. Bytyńrkim, drogą wiodącą do 4. jeziora oraz strugą wpadającą do niego. Znal. luźne. Poznań-Spławie. Stan. 5. 1000 m na S od kościoła Wiór krzemienny z łuskaniem na bocznej krawędzi, w Spławiu, po E stronie drogi polnej (ul. Gospodarska), odłupek krzem, z łuskaniem na bocznej krawędzi. dolina. Ułamki naczyń. Neolit (?). Bad. pow. D. Dur­ Ep. kamienia. Bad. pow. T. Malinowskiego i zespołu czewskiego i M. Łastowieckiego. Nr inw. 1973: 10, nr pracowników MA. Nr inw. 1973: 79, nr kat. 1973: 88- kat. 1973: 11. -89. 'Poznań-Splawie. Stan. 6. Na zboczach doliny, 1100 m na Komorowo, pow. Szamotuły. Stan. 15. Ok. 500 m na NE NE od kościoła w Spławiu, 600 m na N od szosy od zabudowań PGR-u, na S stoku wzgórza między Spławie-Tulce, po E stronie ul. Borowej. Osada. Ułamki drogą do Gorszewic a strugą wpadającą do Jez. By- naczyń. Neolit, kult. puch. lejk. Bad. pow. D. Durczew­ tyńskiego. Znal. luźne. Odłupek krzem. Ep. kamienia. skiego i M. Łastowieckiego. Nr inw. 1973: 11, nr kat. Bad. pow. T. Malinowskiego i zespołu pracowników 1973: 12. MA. Nr inw. 1973: 80, nr kat. 1973: 90. Wulga, pow. Września. Stan. 3. Na wydmie, w dolnie za­ Komorowo, pow. Szamotuły. Stan. 16 Ok. 750 m na NE lewowej Warty, ok. 100 m na SE od S brzegu rzeki od zabudowań PGR-u, na wzniesieniu na S od drogi i ok. 400 m na NE od szosy Pyzdry-Kalisz. Obozowisko. do Gorszewic. Znal. luźne. Wiór krzem., odłupek krzem. Rdzenie, drapacze, skrobacze, rylec, półtylczaki, wiert­ Ep. kamienia. Bad. pow. T. Malinowskiego i zespołu nik, zbrojniki mikrolityczne, wióry łuskane, odłupki prac. MA. Nr inw. 1973: 83, nr kat. 1973: 93 - 94. łuskane, rylcowce, odpadki rdzeniowate, wióry, odłupki, Ludomy, pow. Oborniki. Stan. 1. 1,6 km na SW od szosy cdpadki, 2 podkładki kamienne. Mezolit górny. Bad. z Ludom do Czarnkowa, 2,2 km na W od wsi. Ułamki wykopał. A. Prinkego. Nr inw. 1973: 142, nr kat. 1973: naczyń. Neolit, kult. puch. lejk. Bad. pow. konserwa­ 164- 170. tora zab. arch., D. Durczewskiego. Nr inw. 1973: 22, Walga, pow. Września. Stan. 3a. Terasa zalewowa S brze­ na kat. 1973: 25. gu Warty, wydma na N skłonie wału przeciwpodzio- Mroioino, pow. Poznań. Stan. 3. Ok. 400 m na E od stacji wego, 100 m na NE od stan. 4. Znal. luźne. Mikrotyl- kolejowej, na NE od wsi, po prawej stronie szosy czak rombowaty, wióry, odłupki. Mezolit. Bad. pow. A- z Mrowina do Rokietnicy. Osada. 2 naczynia, ułamki Prinkego. Nr inw. 1973: 135, nr kat. 1973: 157. naczyń, fragmenty toporków kam., fragm. krzemien­ Witkowice, pow. Szamotuły. Stan. 1. Wzniesienie w po­ nych płytek do polerowania, dłuto kościane, fragm. bliżu E brzegu Jez. Bytyńskiego, ok. 1 km na NW od glinianej łyżki(?), polepa, kości zwierz. Neolit, kult. wsi. Znal. luźne. Odłupek krzem. Neolit(?). Bad. pow. puch. lejk. Bad. rat. WKZ prowadzone przez W. Tet- T. Malinowskiego i zespołu prac. MA. Nr inw. 1973: zlaff. Nr inw. 1973: 144, nr kat. 1973: 172- 231. 103, nr kat. 1973: 115. Niepruszewo, pow. Nowy Tomyśl. Stan.: Na polu upraw­ Witkowice, pow. Szamotuły. Stan. 3. W widłach drogi nym należącym do PGR. Siekierka krzem. Neolit. Dar Witkowice-Gorszewice i drogi polnej wiodącej w stronę Janusza Wasińskiego z Poznania. Nr inw. 1973: 140, nr wschodniego brzegu Jeziora Bytyńskiego, ok. 1,25 km kat. 1973: 162. na N od wsi. Znal. luźne. Łuszczeń krzemienny jedno­ Piersko, pow. Szamotuły. Stan. 1. Skraj pola uprawnego stronny, jednobiegunowy i 2 odłupki krzemienne. Ne­ w S części wsi, na S zboczu wzniesienia. Znal. luźne. olit. Bad. pow. T. Malinowskiego i zespołu pracowni­ Mikrolityczny wiór krzem. Ep. kam. Bad. pow. T. Ma­ ków MA. Nr inw. 1973: 108, nr kat. 1973: 121 - 122. linowskiego i zespołu pracowników MA. Nr inw. 1973: Witkowice, pow. Szamotuły. Stan. 5. Na N brzegu strugi 87, nr kat. 1973: 98. wypływającej z NE części Jez. Bytyńskiego, w połowie Piersko, pow. Szamotuły. Stan. 2. Ok. 1 km na NE od drogi między jeziorem a drogą z Witkowie do Gor­ wsi, ok 50 m od brzegu Jez. Bytyńskiego, blisko za­ szewic. Znal. luźne. Wiór krzemienny z nieregularnym łomu zbocza. Znal. luźne. Rylec krzem, klinowy, rdzeń łuskaniem na krawędziach bocznych. Ep. kamienia- krzem, zaczątkowy. Neolit. Bad. pow. T. Malinowskie­ Bad. pow. T. Malinowskiego i zespołu prac. MA. Nr go i zespołu prac. MA Nr inw. 1973: 92, nr kat. 1973: inw. 1973: 111, nr kat. 1973: 125. 103. Poznań-Komandoria. Stan.: W rejonie kościoła św. Jana Jerozolimskiego, na E od zabudowań przykościelnych, II. WCZESNA EPOKA BRĄZU na terenie b. cmentarza katolickiego. Osada. Wiór krzem., półfabrykat narzędzia kam. — młot wzgl. bu­ Pudliszki, pow. Gostyń. Stan. 1. 330 m na N od szosy ława, krzemienne odpady produkcyjne, ułamki naczyń z Krobi do Ponieca, 750 m na SW od cegielni w Pu- glin. Neolit, kult. puch. lejk. Bad. rat. MAP prowa­ dliszkach. Osada. Ułamki ceramiki. II okr. ep. brązu- dzone przez Z. Karolczaka. Nr inw. 1973: 153, nr kat. Bad. sondażowo-weryfikacyjne kons. zab. arch., D. Dur­ 1973: 343-348. czewskiego. Nr inw. 1973: 146, nr kat. 1973: 236. Poznań-Splawie. Stan. 1. 500 m na NE od skraju zabudo­ Pudliszki, pow. Gostyń. Stan. 5. Ok. 600 m na W od wsi, wań wsi Jaryszki, 1200 m na N od cmentarza w Spła- ok. 120 m na SW od drogi z Pudliszek do Rokosowa- wiu, łagodny skłon po W stronie szerokiej pradoliny. Osada. Ułamki naczyń, rozcieracz kamienny, przęślik gliniany. II okres ep. brązu. Bad. sondażowo-weryfika- T. Malinowskiego i zespołu pracowników MA. Nr inw. cyjne konserwatora zab. arch., D. Durczewskiego. Nr 1973: 63, nr kat. 1973: 69 - 70. inw. 1973: 148, nr kat. 1973: 239-241. Komorowo, pow. Szamouły. Stan. 10. Na polu Piotra Pudliszki, pow. Gostyń. Stan. 6. 200 m na S od szosy Szenknechta, na S od drogi Komorowo-Pólko, na SE z Pudliszek do Karca. Kurhan. 3 ułamki ceramiki. II od zagrody Floriana Grześkowiaka. Znal. luźne. To­ okres ep. brązu, kult. przedłużycka. Bad. pow. D. Dur­ porek kamienny. Kult. łużycka. Dar Piotra Szenknech­ czewskiego. Nr inw. 1973: 129, nr kat. 1973: 150. ta, właściciela pola. Nr inw. 1973: 70, nr kat. 1973: 78. Walga, pow. Września, stan. 3. Na wydmie, w dolinie Komorowo, pow. Szamotuły. Stan. 11. Kulminacja i S zalewowej Warty, ok. 100 m na SE od S brzegu rzeki skłon wzniesienia między łąkami na N brzegu Jez. i ok. 400 m na NE od szosy Pyzdry-Kalisz. Obozowisko. Bytyziskiego, ok. 200 m na S od drogi Komorowo-Pól­ Ułamki naczyń, \yczesna ep. brązu. Bad. wykopał. ko, ok. 1 km na W od zabudowań PGR-u. Znal. luźne. A. Prinkego. Nr inw. 1973: 143, nr kat. 1973: 171. Ułamki naczyń, m.in. fragmenty przykrawędne, kawa­ Walga, pow. Września. Stan. 3a. Terasa zalewowa S brze­ łek polepy. Kult. łużycka. Bad. pow. T. Malinowskiego gu Warty, wydma na N skłonie wału przeciwpowodzio­ i zespołu pracowników MA. Nr inw. 1973: 73, nr kat. wego, 100 m na NE od stan. 4. Znal. luźne. Ułamki 1973: 81 -82. ceramiki. Wczesna ep. brązu. Bad. pow. A. Prinkiego. Komorowo, pow. Szamotuły. Stan. 16. Ok. 750 m na NE Nr inw. 1973: 136, nr kat. 1973: 158. od zabudowań PGR-u, na wzniesieniu na S od drogi do Gorszewic. Znal. luźne. Ułamki naczyń. Kult. łu­ życka (?). Bad. pow. T. Malinowskiego i zespołu prac. MA. Nr inw. 1973: 84, nr kat. 1973: 95. III. ŚRODKOWY, MŁODSZY I NAJMŁODSZY OKRES Nadziejewo, pow. Środa. Stan. 1. 150 m na W od szosy EPOKI BRĄZU, OKRES HALSZTACKI, WCZESNY ze Środy do Grabowa, po S stronie drogi z Nadziejewa i Śr o d k o w y o k r e s l a t e ń sk i do wsi Mędry. Cmentarzysko. Zawartość 10 grobów. Ceramika, 2 paciorki szklane, szpila brązowa, grze­ A. Kultura łużycka chotka gliniana, przepalone kości. Okr. halszt., kult. Gorszewice, pow. Szamotuły. Stan. 1. Na N zboczu wznie­ łuż. Bad. rat. konserwatora zab. arch., D. Durczew­ sienia położonego na W od drogi do Witkowie i w po­ skiego z współudziałem studentów Koła Nauk. przy bliżu strumienia wpadającego do Jez. Bytyńskiego. Katedrze Arch. UAM Nr inw. 1973: 151, nr kat. 1973: Znal. luźne. Ułamki naczyń. Kult. łużycka (?). Bad. 253 - 328. pow. T. Malinowskiego i zespołu pracowników MA. Niemieczkowo, pow. Oborniki. Stan. 2. Na stoku pola Nr inw. 1973: 38, nr kat. 1973: 41. uprawnego Pawła Antosiewicza, między rowem odwad­ Gorszewice, pow. Szamotuły. Stan. 4. Na SW skłonie niającym i korytem rzeczki Samicy, na S od zabudowań wzniesienia przy łąkach na brzegu Jez. Bytyńskiego, PGR. Znal. luźne. Ułamki naczyń w tym 1 przykra­ na SW skraju zabudowań wsi. Znal. luźne. Ułamki na­ wędny. Wczesny okres żelaza. Kult. łużycka. Dar Ja­ czyń. Kult. łużycka. Bad. pow. T. Malinowskiego i zes­ niny Kamińskiej z Warszawy. Nr inw. 1973: 127, nr połu pracowników MA. Nr inw. 1973: 48, nr kat. 1973: kat. 1973: 147. 51. Piersko, pow. Szamotuły. Stan. 1. Skraj pola uprawnego Gorszewice, pow. Szamotuły. Stan. 5. Na W stoku wznie­ w S części wsi, na S zboczu wzniesienia. Znal. luźne. sienia opadającego ku łąkom, na W od zabudowań wsi, Ułamki naczyń, m.in. brzegów. Kult. łużycka. Bad. pow. między drogą do Gorszewic biegnącą nad jeziorem, T. Malinowskiego i zespołu prac. MA. Nr inw. 1973: 88, a drogą do Gorszewic w pobliżu toru kolejowego. Znal. nr kat. 1973: 99. luźne. Ułamki naczyń. Kult. łużycka (?). Bad. pow. Piersko, pow. Szamotuły, Stan. 2. Ok. 1 km na NW od T. Malinowskiego i zespołu pracowników MA. Nr inw. wsi, ok. 50 m od brzegu Jez. Bytyńskiego, blisko za­ 1973: 51, nr kat. 1973: 54. łomu zbocza. Znal. luźne. Ułamki naczyń. Kult. łu­ Grodzisko, pow. Pleszew. Stan. 1. Ok. 750 m na SW od życka. Bad. pow. T. Malinowskiego i zespołu prac. MA. Prosny, na S od nowej części wsi, zw. Osiedlem. Gro­ Nr inw. 1973: 93, nr kat. 1973: 105. dzisko. Ułamki ceramiki. Okr. halsztacki, kult. łyżeka. Foznań-Splcwie. Stan. 3. 1000 m na E od zabudowań Bad. wykopał. Zakładu Archeologii iWelkopolski w Krzesinek, 500 m na SW od cmentarzyska w Spławiu, Poznaniu IHKM PAN pod kier. W. Śmigielskiego. Nr łagodny skłon NE po S stronie strumyka. Osada. inw. 1973: 149, nr kat. 1973: 242- 245. Ułamki naczyń. Okr. halszt., kult. łuż. Bad. pow. D. Jaktorki, pow. Szubin, woj. bydgoskie. Stan.: Znal. luź­ Durczewskiego i M. Łastowieckiego. Nr inw. 1973: 6, nr ne odkryte w bagnie. Nóż brązowy. IV okr. ep. brązu, kult. łużycka. Z dawnych zbiorów muzeum. Nr inw. kat. 1973: 6. 1973: 163, nr kat. 1973: 781. Poznań-Szczepankowo. Stan. 2. 500 m na NE od skraju Komorowo, pow. Szamotuły. Stan. 2. Wzgórze między zabudowań PGR Szczepankowo, 250 m na N od ul. N brzegiem Jez. Bytyńskiego, a drogą z Komorowa do Michałowo, 150 m na W od ul. Sowice. Ułamki naczyń. Sokolnik Wielkich, na N od wyspy komorowskiej. Znal. Kult. łuż. Bad. pow. D. Durczewskiego i M. Łastowiec­ luźne. Ułamki naczyń, m.in. fragment przykrawędny kiego. Nr inw. 1973: 18, nr kat. 1973: 20. i części przydenne naczynia, fragment polepy. Kult. Swiętne, pow. Konin. Stan. 1. Na półwyspie Jez. Suszew- łużycka. Bad. pow. T. Malinowskiego i zespołu pra­ Siiego, na W od grobli m. Jez. Suszewskim a Mrówec- cowników MA. Nr inw. 1973: 56, nr kat. 1973: 60 - 61. kim. Grodzisko. Ułamki ceramiki, 2 gładziki kamien­ Komoroioo, pow. Szamotuły. Stan. 8. S zbocze wzgórza ne. Okr. halszt., kultura łużycka. Bad. wykopał. Za­ na E brzegu zatoki w NW części Jez. Bytyńskiego, na kładu Archeologii Wielkopolski w Poznaniu IHKM S od zabudowań gospodarczych. Znal. luźne. Ułamki PAN pod kier. W. Śmigielskiego. Nr inw. 1973: 150, nr naczyń, kawałek polepy. Kult. łużycka. Bad. pow. kat. 1973: 246 - 252. Wróblewo, pow. Szamotuły. Stan.: Cmentarzysko: Na­ Poznań-Sczepańkowo. Stan. 1. 500 m na NE od E skraju czynia. Kult. łużycka. Ze zbiorów Kwileękiego (część zabudowań PGR Szczepankowo, 250 m na N od drogi tego zbioru jest zainwentaryzowana pod nr. inw. 1975: Szczepankowo-Michałowo, 150 m na W od drogi Spła- 64). Nr inw. 1973: 164, nr kat. 1973: 782-887. wie-Kobylepole. Ułamki naczyń. Okr. wpł. rzym. Bad. \' • pow. D. Durczewskiego i M. Łastowieckiego. Nr inw. B. Kultura p o ni o r s k a 1973: 16. nr kat. 1973: 17. Ludomy, pow. Oborniki. Stan. 1. 1,6 km na SW od szosy Starygród. pow. Krotoszyn. Stan. 4: Piaśnica przy gra­ z Ludom do Czarnkowa, 2,2 km na W od wsi. Ułamki nicy z Wielowsią, ok. 500 m na N od Staregogrodu. naczyń. Kult. pomorska. Bad. pow. konserwatora zab. Fragment górnej części naczynia, 23 ułamki ceramiki. arch., D. Durczewskiego. Nr inw. 1973: 23, nr kat. 1973: Okr. wpływów rzymskich. Dar Alojzego Piszczyka ze 26. Staregogrodu. Nr inw. 1973: 120, nr kat. 1973: 136 - 137.\\ Niemieczkowo, pow. Oborniki. Stan. 1. Ok. 600’ ni na .. S od wsi, ok. 30 m na E od drogi łączącej Niemiecz­ kowo z szosą Szamotuły-Oborniki, pole przy łąkach nad rzeczką Samicą. Cmentarzysko. Kult. 'pomorska. Dar v. wczesne Średniowiecz^;, Średniowiecze, Elżbiety Orhon z Poznania. Nr inw. 1973: 20, nr kat. CZASY NOWOŻYTNE I WSPÓŁCZESNE 1973: 23. Owińska, pow. Poznań. Stan. 2. W ogrodzie Zakładu Bytyń, pow. Szamotuły, Stan. 3. Pole uprawne na N zbo­ Dzieci Niewidomych, w pobliżu piwnicy. Znal. , luźne. czu wzgórza kościelnego. Znal .luźne. Ułamek naczy­ 3 ułamki naczyń. Kult. pomorska ft?)., Dar Tadeusza nia zdobionego poziomymi bruzdami. Okr. wczesnośr. Piszczka z Owińsk. Nr inw. 1973: ' 122, nr kat. 1973: Bad. pow. T. Malinowskiego i zespołu pracowników 139. 1 MAP. Nr inw. 1973: 25. nr kat. 1973: 28. Roszczki, pow. Szamotuły. Stan. 3. Ok. 1 km na SE od Bytyń,jjpow. Szamotuły. Stan. 3. Pole uprawne na N zbo­ Pierska, między N brzegiem Jez. Bytyńskiego a drogą czu wzgórza kościelnego. Znak luźne. Ułamki naczyń z Bytynia do .^Pierska. Znal. luźne. Ułamki naczyń. toczonych na kole, m.in. fragm. przykrawędne i nóżka Kult. pomorska^ Bad. pow. T. Malinowskiego i zespołu trójnóżnej patelni. Średniowiecze i czasy nowożytne. prac. MA. Nr ińw. 1973: 99, nr kat. 1973: 111. Bad. pow. T. Malinowskiego i zespołu pracowników Zerniki, pow. Oborniki. Stan. 1. Ok. 900 m na N od MAP. Jir inw. 1973: 26, nr kat. 1973: 29. szosy z. Obornik do Murowanej Gośliny, ok. 70 m na Bytyń, pow. Szamotuły. Stan. 4. Na N od szosy Poznańri E od gospodarstwa Czesława Otto. Cmentarzysko. Skg- Bytyń, ^na E od drogi wiodącej do zabudowań gospo- rupa. Kult. pom. Bad. pow. konserwatora zab. arch., podarczych b. dworu. Znal. luźne. 2 ułamki naczyń, D. Durczewskiego. Nr inw. 1973: 21, nr kat. 1973: 24. w tym fragm. przykrawędny. Okr. wczesnośr. (?). Bad. pow. T. Malinowskiego i zespołu pracowników MAP. Nr inw. 1973: 29, nr kat. 1973: 32. IV. OKRES PÓŻNOLATENSKI I WPŁYWÓW RZYM­ Bytyń, pow. Szamotuły. Stan. 4. Na N od szosy Poznań- SKICH -Bytyń, na E od drogi wiodącej do zabudowań gospo­ darczych b. dworu. Znal. luźne. 2 uł. naczyń toczonych Piersko, pow. Szamotuły. Stan. 1. Skraj pola uprawnego na kole. Średniowiecze. Bad. pow. T. Malinowskiego w S części wsi, na S zboczu wzniesienia. Znal. luźne. i zespołu prac. MAP. Nr inw. 1973: 30, nr kat. 1973: 33. Fragment naczynia. Okr. późnolat. Bad. pow. T. Mali­ Bytyń, pow. Szamotuły. Stan. 5. Na E od drogi wiodącej nowskiego i zespołu prac. MA. Nr inw. 1973: 89, nr do zabudowań gospodarczych b. dworu, na S od tych kat .1973: 100. zabudowań. Znal. luźne. Ułamki naczyń. Okr. wczesnośr. Poznań-Komandoria. Stan.: W rejonie kościoła św. Jana Bad. pow. T. Malinowskiego i zespołu pracown. MA. Nr Jerozolimskiego, na W i na E od niego. Osada. Ułamki inw. 1973: 33, nr kat. 1973: 36. naczyń. Okr. późnolat. Bad. rat. MAP prowadzone przez Dąbrówka, pow. Poznań. Stan. 1. Ok. 500 m na N od Z. Karolczaka. Nr inw. 1973: 154, nr kat. 1973: 349- toru kolejowego z Poznania do Zbąszynia i ok. 250 m - 350. na E od rzeki Wirynki, na jej lewym brzegu, na łące. Poznań-Splawie. Stan. 1. 500 m na NE od skraju zabu­ Grodzisko pierścieniowate. Żelazne groty bełtów kuszy, dowań wsi Jaryszki, 1200 m na N od cmentarza w Spła- sierpy, gwoździe, okucia, ostroga, brązowy fragm. poch­ wiu, łagodny skłon po W stronie szerokiej pradoliny. wy noża, grzebięnie rogowe, oprawka rogowa, amulet Osada. Ułamki naczyń. Okr. wpł. rzym. Bad. pow. kościany, ceramika, kości zwierzęce, polepa, szczątki D. Durczewskiego i M. Łastowieckiego. Nr inw. 1973: rybie, szczątki roślinne. Bad. systemat. E. Naumowicz- 2, nr kat. 1972: 2. -Smigielskiej. Okr. wczesnośr. i średniow. (XII-XIV Poznań-Splawie. Stan. 4. 1000 m na S od kościoła w w. ). Nr inw. 1973: 160, nr kat. 1973: 406-584. Spławiu,. 1000 m na E od zabudowań Krzesinek, po Dąbrówka, pow. Poznań. Stan. 2. Ok. 200 m na W od \N stronie strumyka, po W Stronie ul. Gospodarskiej. rzeki Wirynki, na jej prawym brzegu, oraz ok. 100 m Ułamki naczyń. Okr. wpł. rzymskich. Bad. pow. D. na N od toru kolejowego z Poznania do Zbąszynia, na Durczewskiego i M. Łastowieckiego. Nr inw. 1973: 9, .polu uprawnym należącym do RSP w Dąbrówce. Osad% nr kat. 1973: 10. Ceramika, kości zwierzęce. Okr. wczesnośr. (X-XIII Poznań-Splawie. Stan. 7. Po N stronie strumyka Łężynka, w.). Bad. sondaźowo-weryfikacyjne E. Naumowicz-Smi- 1000 m na NE od kościoła w Spławiu, 500 m na N od gielskiej. Nr inw. 1973: 161, nr kat. 1973: 585-586. sżosy Spławie-Tulce, 200 m na W od ul. Borowej. Gorszewice, pow. Szamotuły. Stan. 1. Na N zboczu wznie­ Osada. Ułamki naczyń. Ork. wpł. ¡rzym. Bad. pow. sienia położonego na W od drogi do Witkowie i w po­ D. Durczewskiego i M. Łastowieckiego. Nr inw. 1973: bliżu strumienia wpadającego do Jez. Bytyńskiego. Znal. 14. nr kat, 1973: 15. luźne. Ułamki naczyń, m.in. ze śladami poziomych bruzd. Okr. wczesnośr. Bad. pow. T. Malinowskiego zimierza. XVII wiek. Dar M. Dury. Nr inw. 1973: 124, i zespołu pracowników MA. Nr inw. 1973: 39, nr kat. nr kat. 1973: 142. 1973: 42. Karzec. pow. Gostyń. Stan. 1. 400 m na N od wsi Karzec. Gorszewice, pow. Szamotuły. Stan. 1. Na N zboczu wznie­ Grodzisko. Ułamki ceramiki, fragment polepy. Okr. sienia położonego na W od drogi do Witkowie i w po­ wczesnośr. Bad. pow. D. Durczewskiego. Nr inw. 1973: bliżu strumienia wpadającego do Jez. Bytyńskiego. 130, nr kat. 1973: 151 -152. Znal. luźne. Ułamki naczyń toczonych na kole. Bad. Komorowo, pow. Szamotuły. Stan. 2. • Wzgórze między pow. T. Malinowskiego i zespołu pracowników MA. Nr N brzegiem Jez. Bytyńskiego a drogą z Komorowa do inw. 1973: 40, nr kat. 1973: ,43. Sokolnik Wielkich, na N od wyspy komorowiej. Znal. Gorszewice, pow. Szamotuły. Stan. 2. W zachodnim roz­ luźne. Ułamki naczyń, m.in. zdobione i fragm. przy- widleniu dróg wiodących do Gorszewic, Witkowie i No­ krawędny. OkiU wczesnośr. Bad. pow. T. Malinowskie wej Wsi, na zboczu opadającym ku południowi. Znal. go i zespołu pracowników MA. Nr inw. 1973: 57, nr luźne. Ułamki naczyń. Okr. wczesnośr. (?). Bad. pow. kat. 1973: 62. T. Malinowskiego i zespołu pracowników MA. Nr inw. Komorowo, pow. Szamotuły. Stan. 2. Wzgórze między 1973: 42, nr kat. 1973: 45. N brzegiem Jez. Bytyńskiego a drogą z Komorowa do Gorszewice, pow. Szamotuły. Stan. 2. W zachodnim roz­ Sokolnik Wielkich, na N od wyspy komorowskiej. widleniu dróg wiodących do Gorszewic, Witkowie i No­ Znal. luźne. Ułamki naczyń toczonych na kole, m.in. wej Wsi, na zboczu, opadającym ku południowi- Znal. fragmenty przykrawędne, przydenne i uchwyt pokry­ luźne. Ułamek naczynia toczonego na kole. Średnio­ wy. Średniowiecze. Bad. pow. T. Malinowskiego i zes­ wiecze. Bad. pow. T. Malinowskiego i zespołu pracow­ połu pracowników MA. Nr inw. 1973: 58, nr kat. 1973: ników MA. Nr inw. 1973: 43, nr kat. 1973: 46. 63. Gorszewice, pow. Szamotuły. Stan. 3. Południowy skłon Komorowo, pow. Szamotuły. Stan. 5. Półwysep w NW wzniesienia w pobliżu NE brzegu Jez. Bytyńskiego, na części Jez Bytyńskiego. Znal. luźne (prawdopodonie N od strumienia wpadającego do jeziora, ok. 350 m rta osada), Ułamki naczyń, fragment prażnicy. Okr. S od zbiegu dróg z Komorowa, Witkowie i Gorszewic. wczesnośr. Bad. pow. T. Malinowskiego i zespołu pra­ Znal. luźne. Ułamki naczyń; Okr. wczesnośr. Bad. pow. cowników MA. Nr inw. 1973: 59, nr kat. 1973: 64- T. Malinowskiego i zespołu pracowników MA. Nr inw. -65. - 1973: 45, nr kat. 1973: 48. Komorowo. pow. Szamotuły. Stan. 8. S zbocze wzgórza Gorszewice, pow. Szamotuły. Stan. 3. Południowy skłon na E brzegu zatoki w NW części Jez. Bytyńskiego, na wzniesienia w pobliżu NE brzegu Jez. Bytyńskiego, na S od zabudowań gospodarczych. Znal. luźne. Ułamki N od strumyka wpadającego do jeziora, ok. 350 m na naczyń. Okr. wczesnośr. Bad. pow. T. Malinowskiego S od zbiegu dróg z Komorowa, Witkowie i Gorszewic. i zespołu pracowników MA. Nr inw. 1973: 64, nr kat. Znal. luźne. Fragm. ucha naczynia toczonego na kole. 1973: 71. Średniowiecze. Bad. pow. T. Malinowskiego i zespołu Komorowo, pow. Szamotuły. Stan. 8. S zbocze wzgórza pracowników MA. Nr inw. 1973: 46, nr kat. 1973 : 49. na E brzegu zatoki w NW części Jez. Bytyńskiego, na Gorszewice, pow. Szamotuły. Stan. 4. Na SW skłonie S od zabudowań gospodarczych. Znal. luźne. Ułamki wzniesienia opadającego ku łąkom na brzegu/Jez. By­ naczyń toczonych na kole. Średniowiecze i czasy no­ tyńskiego, na SW skraju zabudowań wsi. Znal. luźne. wożytne. Bad. T. Malinowskiego i zespołu pracowni­ Ułamki naczyń. Okr. wczesnośr. Bad. pow. T. Malinow­ ków MA. Nr inw. 1973: 65, nr kat. 1973: 72. skiego i zespołu pracowników MA. Nr inw. 1973: 49, nr Komorowo, pow. Szamotuły. Stan. 9. Na S od drogi kat. 1973: 52. Komorowo-Pólko, w odległości ok. 1,5 km od zabu­ Gorszewice, pow. Szamotuły. Stan. 4. Na SW skłonie dowań PGR-u, na W od oczka wodnego. Znal. luźne. wzniesienia opadającego ku łąkom na brzegu Jez. By­ Ułamki naczyń. Okr. wczesnośr. Bad. pow. T. Mali­ tyńskiego, na SW skraju zabudowań wsi. Znal. luźne nowskiego i zespołu prac. MA. Nr inw. 1973: 66, nr kat. Ułamki naczyń toczonych na kole. Średniowiecze. Bad. 1973: 73. pow. T. Malinowskiego i zespołu pracowników MA. Nr Komorowo, pow. Szamotuły. Stan. 9. Na S od drogi Ko- inw. 1973: 50, nr kat. 1973: 53. morowo-Pólko, w odległości ok. 1,5 km od zabudowań Gęrszewice, pow. Szamotuły. Stan. 5. Na W stoku wznie­ PGR-u, na W od oczka wodnego. Znal. luźne. Ułamek sienia opadającego ku łąkom, na W od zabudowań naczynia toczonego na kole. Średniowiecze lub czasy wsi, między drogą do Gorszewic biegnącą nad jezio­ nowożytne. Bad.pow. T. Malinpwskiego i zespołu prac. rem, a drogą do Gorszewic w pobliżu toru kolejowego. MA. Nr inw. 1973: 67, nr kat. 1973: 74. Znal. luźne. Ułamki naczyń, m.in. fragmentyjprzykra- Komorowo, pow. Szamotuły. Stan. 10. Na polu Piotra wędńe i zdobione. Okr. wczesnośr. Bad. pow. T. Ma­ Szenknechta, na S od drogi Komorowo-Pólko, na SE linowskiego i zespołu pracowników MA. Nr inw. 1973: 52, nr kat. 1973: 55. od zagrody Floriana Grześkowiaka. Znal. luźne. Fragm. Gorszewice, pow. Szamotuły. Stan. 5. Na W stoku wznie­ naczynia toczonego na kole. Średniowiecze. Bad. pow. sienia opadającego ku łąkom, na W od zabudowań wsi, T. Malinowskiego i zespołu pracowników MA. Nr inw. między drogą do Gorszewic biegnącą nad jeziorem, 1973: 71, nr kat. 1973: 79. a drogą do Gorszewic w pobliżu toru kolejowego. Znal Komorowo, pow. Szamotuły. Stan. 11. Kulminacja i S luźne. Ułamki naczyń toczonych na kole, m.in. frag­ skłon wzniesienia między łąkami na N brzegu Jez. ment ucha. Średniowiecze. Bad. pow. T. Malinowskiego (Bytyńskiego, ok. 280 m na S od drogi Komorowo-Pól- i zespołu pracowników MA. Nr inw. 1973: 53, nr kat. Ogo, ok. 1 km na W od .zabudowań PGR-u. Znal. luźne. 1973: 56. Ułamki naczyń, m.in. przykrawędny i przydenny. Okr. Góra, pow. Czarnków. Stan.: Na polu Mieczysława Du­ wczesnośr. Bad. pow. T. Malinowskiego i zespołu pra­ ry. Znal. luźne. 2 monety brązowe z czasów Jana Ka­ cowników MA. Nr inw. 1973; 7$ nr kat, 1973: 88; Komorowo, pow. Szamotuły. Stan. 11. Kulminacja i S Ułamki naczyń, m.in. zdobionych i fragmenty brzegów. skłon wzniesienia między łąkahii na N brzegu Jez. Okr. wczesnośr. Bad. pow. T. Malinowskiego i zespołu Bytyńskiego, ok. 200 m na S od drogi Komorowo- pracowników MA. Nr inw. 1973: 90, nr kat. 1973: 101. Pólko, ok. 1 km\\ha W od zabudowań PGR-u. Znal. Piersko, pow. Szamotuły. Stan. 1. Skraj pola uprawnego luźne. Ułamki naczyń toczonych na kole. Średniowie­ w S części wsi, na S zboczu wzniesienia. Znal. luźne. cze. Bad. pow. T. Malinowskiego i zespołu pracowni­ Ułamki naczyń toczonych na kole. Średniowiecze i cza­ ków MA. Nr inw. 1973: 75, nr kat. 1973: 84. sy nowożytne. Bad. pow. T. Malinowskiego i zespołu Komorowo, pow. Szamotuły. Stan. 12. Wzniesienie na S prac. MA. Nr inw. 1973: 91, nrkat. 1973: 102. od drogi Komorowo-Pólko, na wysokości drogi do Sokol­ Piersko, pow. Szamotuły. Stan. 2. Ok. 1 km na NW od nik Wielkich. Cmentarzysko. Fragmenty kości ludz­ wsi, ok. 500 m od brzegu Jez. Bytyńskiego, blisko za- ^ kich, m.in. czaszki i miednicy. Okr. wczesnośr. Bad. łomu zbocza. Znal. luźne. Ułamki naczyń. Okr. "pow. T. Malinowskiego i zespołu pracowników MA. wczesnośr. Bad. pow. T. Malinowskiego i zespołu prac. Nr inw. 1973: 76, nr kat. 1973: 85. MA. Nr inw. 1973: 94, nr kat. 1973: 106. Komorowo, pow. Szamotuły. Stan, 12. Wzniesienie na S Piersko, pow. Szamotuły. Stan. 2. Ok. 1 km na NW od od drogi Komorowo-Pólko, na wysokości drogi do So­ wsi, ok. 500 m od brzegu Jez. Bytyńskiego, blisko za­ kolnik Wielkich. ZnaL luźne. Ułamki ‘ naczyń, m.in. łomu zbocza. Znal. luźne. Ułamki naczyń toczonych na fragmenty przykrawędne i przydenne, część ucha. kole. Średniowiecze. Bad. pow. T. Malinowskiego i zes­ Średniowiecze. Bad. pow. T. Malinowskiego i zespołu połu prac. MA. Nr inw. 1973: 95, nr kat. 1973: 107. prac. MA. Nr inw. 1973: 77, nr kat. 1973; 86. PoznańrKomandoria. Stan.: W rejonie kościoła św. Jana Komorowo, pow. ^Szamotuły. Stan. 15. Ok. 500 m na NE Jerozolimskiego, na W i na E od niego. Osada. Ułamki od zabudowań, PGR-u, na S stoku wzgórza między naczyń glin., fragm. osełki kam., półwytwory kościane, drogą do Gorszewic, a strugą wpadającą do Jez. By­ fragmj szydła, kości, szczątki rybie. Okr. wczesnośr.. tyńskiego. Znali luźne. Fragmenty naczyń, w tym nóż­ (XI-poł. XIII w.). Bad. rat. Z1 Karolczaka. Nr inw. ka trójnożnej patelni. Średniowiecze. Bad. pow. T. Ma­ 1973: 155, nr kat. 1973: 351 - 361. , linowskiego i zespołu prac. MA. Nr inw. 1973: 81, nr Poznań-Komandoria. Stan.: W rejonie kościoła św. Jana , kat. 1973: 9L Jerozolimskiego, na W od kościoła. Cmentarz przy­ Komorowo, pow. Szamotuły. Stan. 17. Ok. 1 km na NE od kościelny. Ułamki naczyń glinianych. Okr. wczesnośr., zabudowań PGR-u, między torem kolejowym a drogą średniowiecze i czasy nowożytne (XII-XV w., XVIII- do Gorszewic, na SE stoku wzniesienia. Znal. luźne. -XIX w1.). Bad. rat. Z. Karolczaka. Nr inw. 1972: 156, Ułamki naczyń toczonych na kole. Średniowiecze. Bad. nr kat. 1973: 362-363. pow. T. Malinowskiego i zespołu prac. MA. Nr inw. Poznań-Komandoria. Stan.: W rejonie kościoła św. Jana 1973: 85, nr kat. 1973: 96. Jerozolimskiego, na W, E, N, NE. od kościoła.' Osada Ląd, pow. Słupca. Stan. 1. Na prawym brzegu Warty, znana ze źródeł jako „wieś św. Jana”. Ułamki naczyń ok. 2 km na S od wsi. Grodzisko. Ceramika, kości glin, kafle, fragm. kafli, nóż w okrawie ze skóry, oku­ zwierzęce, wyroby kościane, wyroby żelazne, prześliki. cia metalowe, paciorek bursztyn., kości, szczątki rybie. bursztynowe kółko, monety, ciężarki do wagi. Okr. Średniowiecze i czasy nowożytne (XIV - XV w., XVI - wczesnośr. (VIII-XII w.). Bad. systematyczne M. Zey- -poł. XVIII w). Bad. rat. Z. Karolczaka. Nr inw. 1973: larodowej, A. Lipińskiej, K. Lutowej. Nr inw. 1973:162, 157, nr kat. .1973: 364- 380. nr kat. 1973: 587-78Ó. Poznań-Spławie. Stan. 1. 500 m na NE od skraju zabu­ Miroslawki, pow. Poznań. Stan.: Nad Jez. Tomickim. dowań wsi Jaryszki, 1200 m na N od cmentarza w Znal. luźne. 2 przęśliki gliniane. Średniowiecze. Dar Spławiu, łagodny skłon po W stronie szerokiej pra- Konrada Skowronka z Poznania. Nr inw. 1973: 125, doliny. Ułamki naczyń. Okr. wczesnośr. Bad. pow. •nr kat. 1973: 143 - 144. D. Durczewskiego i.M. Łastowieckiego. Nr inw. 1973: 3, Mrowino, pow. Poznań. Stan. 3. Ok. 400 m na E od stacji nr kat. 1973 : 3. kolejowej, Na NE od wsi, po prawej stronie szosy Poznań-Spławie. Stan. 2. 750 m na N od zabudowań wsi z Mrowina do Rokietnicy. Zawartość 2 jam. Naczynie, Jaryszki, 1100 m na E od wschodniego skraju Krzesi- fragment dzbana. XV/XVT w. Bad. ratownicze WKZ nek, łagodny skłon wschodni po zach. stronie prado- prowadzone przez W.. Tetzlaff. Nr inw. 1973: 145, nr liny. Ułamki naczyń. Okr. wczesnośr. Bad. pow. D. Dur­ kat. 1973: 232 - 235. czewskiego i M. Łastowieckiego. Nr inw. 1973: 5, nr Niemięczkowo, pow. Oborniki, Stan. 1. Ok. 600 m na kat. 1973: 5. S od wsi, ok. 30 m na E od drogi łączącej Niemieczko- Poznań-Spławie. Stan. 3. 1000 m na E od zabudowań wo z szosą Sżamotuły-Oborniki, pole przy łąkach nad Krzęsijiek, .500 m na SW od cmentarzyska, w Spławiu, rzeczką Samicą, Osada. Fragmenty naczyń,: kawałki, • łagodny skłpn NE po S stronie strumyka. Osada. Ułam­ polepy. Okr. wczesnośr. i średniowiecze. Dar Elżbiety ki naczyń. Okr. wczesnośredn. Bad. pow. D. Durczew­ Orhon z Poznania. Nr inw. 1973: 19, nr kat: 1973: 21 - skiego i M. Łastowieckiego. Nr inw. .1973: 7,. nr. Jcat. - 22...... Niemieczkowo, pow. Oborniki. Stan. 2; Na stoku pola 1973: 7. ... . : : ,, uprawnego Pawła Antósiewićza, między rowem od­ Poznań-Spławie. Stan. 4. 1000 m na S ód kościoła w wadniającym i korytem rzećzki Samicy; na S od. za­ Spławiu, 1000 m na E od zabudowań ‘Krzesinek, po budowań PGR. Osada: Ułamki naczyń, fragmenty po­ N stronie strumyka, po W stronie iiL Gospodarskiej. lepy. Okr. wczesnośr. ' ! średniowiecze. Dar Jenifty Ka­ Osada. Ułamki naczyń i żużle żebrowe, żelazne? Okr. liń sk iej z Warszawy. Nr ińw. 1973: 128, nr kat. 1973: wczesnośredn. Bad. pow. D. Barczewskiego i M. Ła- 148 -149. stowskiego. Nr inw. 1973: 8, nr kat; 1973: .8-9. •- Piersko, pow. Szamotuły. Stan. 1. Skraj pola uprawnego Poznań-Spławie. Stan. 6. 1100 m na NE od kościoła w w S części wsi, na S zboczu wzniesienia. Znal. luźne. Spławiu, 900 m na N od szosy Splawie-Tulce. Osada. Ułamki naczyń. Średniowiecze. Bad. pow. D. Durczew- Roszczki, pow. Szamotuły. Stan. 4. Na N od zabudowań skiego i M. Łastowieckiego. Nr inw. 1973: 13, nr kat. „Rybakówki”, na W brzegu Jez. Bytyńskiego. ZnaL 1973: 14. luźne. Ułamki naczyń toczonych na kole. Średniowie­ Poznań-Spławie. Stan. 7. Po N stronie strumyka Łężynka, cze i czasy nowożytne. Bad. pow. T. Malinowskiego 1000 m na NE od kościoła w Spławiu, 500 ma na N od i zespołu prac. MA. Nr inw. 1973: 101, nr kat. 1973: 113. szosy Spławie-Tulce, 200 m na W od ul. Borowej. Siedlemin, pow. Jarocin. Stan. 1. Ok. 1 km na S od Osada. Ułamki naczyń. Okr. wczesnośr. Bad. pow. Siedlemina, po stronie rzeczki Lubieszka, po E stronie D. Durczewskiego i M. Łastowieckiego. Nr inw. 1973: 15, polnej drogi z Goliny do Siedlemina. Osada. Ułamek nr kat. 1973: 16. ceramiki, grot bełtu kuszy. Średniowiecze. Bad. pow. Poznań-Spławie. Stan. 8. 900 m na N od ul. Szczepanko­ konserwatora żab. arch., D. Durczewskiego. Nr inw. wo. 500 m na E od ul. Bobrownickiej. Osada. Ułamki 1973: 114, nr kat! 1973: 128 -129. naczyń. Okr. wczesnośr. Bad. pow. D. Durczewskiego Siedlemin, pow. Jarocin. Stan. la. Po E stronie polnej i M. Łastowieckiego. Nr inw. 1973: 12, nr kat. 1973: 13. drogi z Goliny do Siedlemina, Na S od rzeczki Lu- Poznań-Stare Miasto. Stan.: Z narożnika ul. Gołębiej bieszki, ok. 1 km na S od rzeczki Lubieszki, ok. lkm i Swiętosławskiej. Osada (?). Ułamki naczyń. Średnio­ na S od Siedlemina, na E od gospodarstwa. Osada. wiecze. Dar Krzysztofa Gierszala z Poznania. Nr inw. Ułamki naczyń. Średniowiecze. Bad. pow. konserwa­ 1973: 24, nr kat. 1973: 27 - 27a. tora zab. arch., D. Durczewskiego. Nr inw. 1973: 115, Poznań-Stare Miasto. Stan.: Z narożnika ul. Koziej 1 Mur- nr kat. 1973:130. nej. Znal. luźne. Ułamki ceramiki. Średniowiecze, Starygród, pow. Krotoszyn. Stan. 1. Grodzisko położo­ • XV w. Dar Jana Szymkiewicza z Poznania. Nr inw. ne w N części wsi, na lewym brzegu rzeczki Orli, ok. 1973: 134, nr kat. 1973: 156. 100 m na N od parku. Grodzisko. Fragmenty naczyń. Poznań-Stare Miasto. Stan.: W obrębie terenu należącego Okr. wczesnośr. Dar Alojzego Piszczyka. Nr inw. 1973: do zamku Przemysława, na NW stoku wzgórza pod 116, nr kat. 1973: 131. nazwą Góra Przemysława. Osada. Ułamki naczyń glin., Starygród, pow. Krotoszyn. Stan. 1. W N części wsi, na fragmenty kafli, wyroby metalowe, kości, szczątki ryb. lewym brzegu rzeczki Orli, ok. 100 m na N od parku. Okr. wczesnośr., średniowiecze i czasy nowożytne. Bad. Podgrodzie. Ułamki naczyń, kawałki polepy. Okr. rat. W. Błaszczyka. Nr inw. 1973: 152, nr kat. 1973: 329- wczesnośr. i średniowiecze. Uar Alojzego Piszczyka, -342. Starygród, pow. Krotoszyn. Nar inw. 1973:117, nr kat. Poznań-Szczepankowo. Stan. 1. 250 m na N od skrzyżo­ 1973:132-133. wania ul. Ostrowskiej z ul. Spławie, 80 m na E od ul. Starygród, pow. Krotoszyn. Stan. 2. Ok. 200 m na SE Ostrowskiej. Osada. Ułamki naczyń, polepa. Okr. od grodziska, przy stawach rybnych. Osada. Ułamki wczesnośr. Bad. pow. D. Durczewskiego i M. Łastowiec­ naczyń. Okr. wczesnośr. i średniowiecze. Dar Alojze­ kiego. Nr inw. 1973: 17. nr kat. 1973: 18 - 19. go Piszczyka, Starygród, pow- Krotoszyn. Nr inw. Pudliszki, pow. Gostyń. Stan. 1. 330 m na N od szosy 1973: 118, nr kait. 1973:134. z Krobi do Ponieca, 750 m na SW od cegielni w Pud- Starygród, pow. Krotoszyn. Stan. 3. W ogrodzie ple­ liszkach. Grodzisko. Ułamki naczyń, kości zwierzęce. banii. Osada. 22 ułamki naczyń, m.in. . fragmenty Okr. wczesnośr., IX wiek. Bad. sondażowo-weryfikacyj­ przydenne i przykrawędne. Okr. wczesnośr. i śred­ ne konserwatora zab. arch., D. Durczewskiego. Nr inw. niowiecze. Dar Alojzego Piszczyka, Starygród, pow. 1973: 147, nr kat. 1973: 237 - 238. Krotoszyn. Nr inw. 1973:119, nr kat. 1973:135. Rogoźno, woj. Piła, pow. Oborniki. Stan.: Na rynku Starygród, pow. Krotoszyn. Stan. 4. Piaśnića przy gra­ iw Rogoźnie, obok stacji CPN-u. Ułamki ceramiki, nicy z Wielowsią, ok. 500 m na Ń od Staregogrodu. fragm. kafla, gwóźdź żel., fragm. skóry, kości zwie­ Zrial. luźne. Ułamki naczyń. Okr. wczesnośr. i śred­ rzęce. Średniowiecze. Interwencja terenowa Z. Stepha- niowiecze. Dar Alojzego Piszczyka ze Staregogrodu, na. Nr inw. 1973: 165, nr kat. 1973: 888 - 892. pow. Krotoszyn. Nr inw. 1973: 121, nr kat. 1973: 138. Rosżczki, pow. Szamotuły. Stan. 1. Ok. 100 m na E od Walentynowo, pow. Wyrzysk, woj. bydgoskie. Stan.: drogi do „Rybakówki”, ok. 100 m na S od zabudowań Wyspa we wschodniej części jeziora Ostrowite. Osa­ „Rybakówki”, nad W brzegiem Jez. Bytyńskiego. Znal. da (?). Ułamki naczyń, w tym 1 krawędź i 1 frag­ luźne. Ułamki naczyń toczonych na kole. Średniowiecze. ment przy denny, kości zwierzęce. Okr. wczesnośr. , Bad. pow. T. Malinowskiego i zespołu prac. MA. Nr i średniowiecze. Dąr Tadeusza Piszczyka z Owińsk. inw. 1973: 96, nr kat. 1973: 108. Nr inw. 1973:126* nr kat. 1973:145 -146. Roszczki. pow. Szamotuły. Stan. 2. Na S od zabudowań Witkówice, pów. Szamotuły. Stan. 1. Wzniesienie w po­ „Rybakówki”, na W brzegu Jez. Bytyńskiego. Znal. bliżu E brzegu Jez. Bytyńskiego, ok. 1 km na NW luźne. Ułamki naczyń. Okr. wczesnośr. Bad. pow. T. od wsi. Znal. luźne. Ułamki naczyń, w tym części Malinowskiego i zespołu prac. MA. Nr inw. 1973: 97, przydenne i przykrawężne. Okr. wczesnośr. Bad. pow. nr .kat. 1973: 109. T. Malinowskiego i zespołu prac. MA. Nr inw. 1973: ftoszczki, pow. Szamotuły. Stan. 2. Na S od zabudowań :104, nr kąt. 1973:116. . „Rybakówki” na W brzegu Jez. Bytyńskiego. Znal. Witkówice, pow. Szamotuły. Stan. 1. Niewielkie Wznie­ luźne. Ułamki naczyń toczonych ńa kole. Średniowiecze sienie w pobliżu E brzegu Jez. Bytyńskiego, ok. 1100 i czasy nowoźtyne. Bad. pow. T. Malinowskiego i zes­ m. na N od wsi. ZnaL luźne. Ułamki naczyń. Okr. połu prac. MA. Nr inw. 1973: 98,. nr kat. 1973: 110. wczesnośr. Bad. pow. T. Malinowskiego i zespołu prac. Roszczki, pow. Szamotuły. Stan. 4. Na N od zabudowań MA. Nr inW. 1973:106,-nr kat. 1973: 119. „Rybakówki”, na W brzegu Jez. Bytyńskiego. Znal. Witkówice, pow. Szamotuły. Stan. 5. Na Ń brzegu stru­ luźne. Ułamki naczyń. Okr. wczesnośr. Bad. pow. T. Ma­ gi wypływającej, z NE części jez. Bytyńskiego, w po­ linowskiego i zespołu prąc. MA. Nr inw. 1973: 100, nr łowie drogi między jeziorem a drogą z Witkowie do kat. 1973: 112. Gorszewic. Znal. luźne. Ułamek nączyhia. Sredtiiowte* cze. Bad. pow. T. Malinowskiego i zespołu prac. MA. połu pracowników MA. Nr inw., 1973: 68, nr kat. Nr inw. 1973:112, nr kat. 1973:126. 1973: 75. Komorowo, pow. Szamotuły. Stan. 13. Na S od zabu­ VI. CHRONOLOGIA NIEOKREŚLONA dowań PGR-u, na S od stoku wzniesienia opadające­ go do Jez. Bytyńskiego. Znal. luźne. 2 ułamki naczyń. Bytyń, pow. Szamotuły. Stan. 3. Pole uprawne na N Bad. pow. T. Malinowskiego i zespołu pracowników zboczu wzgórza kościelnego. Znal. luźne. Ułamki na­ MA. Nr inw. 1973:28, nr kat. 1973:87. czyń, w tym jeden przykrawędny i jeden przepalony Komorowo, pow. Szamotuły. Stan. 15. Ok. 500 m na w ogniu. Bad. pow. T. Malinowskiego i zespołu pra­ NE od zabudowań PGR-u, na S stoku wzgórza mię­ cowników MAP. Nr inw. 1973:27, nr kat. 1973:30. dzy drogą do Gorszewic, a strugą wpadającą do Jez. Bytyń, pow. Szamotuły. Stan. 4. Na N od szosy Poznań- Bytyńskiego. Znal. luźne. Ułamki naczyń. Bad. pow. -Bytyń, na E od drogi wiodącej do zabudowań go­ T. Malinowskiego i zespołu prac. MA. Nr inw. 1973: spodarczych b. dworu, przed rowem melioracyjnym. :82, nr kat. 1973:92. Znal. luźne. Ułamki naczyń, m.in. fragm. przydenny. Komorowo, pow. Szamotuły. Stan. 17. Ok. 1 km na NE Bad. pow. T. Malinowskiego i zespołu pracowników od zabudowań PGR-u, między torem kolejowym MA. Nr inw. 1973:31, nr kat. 1973:34. a drogą do Gorszewic, na SE stoku wzniesienia. Bytyń, pow. Szamotuły. Stan. 5. Na E od drogi wiodą­ Znal. luźne. Ułamki naczyń. Bad. pow. T. Malinow­ cej do zabudowań gospodarczych b. dworu, na S od skiego i zespołu pracowników MA. Nr inw. 1973:86, tych zabudowań. Znal. luźne. Ułamki naczyń. Bad. nr kat. 1973:97. pow. T. Malinowskiego i zespołu pracowników MA. Roszczki, pow. Szamotuły. Stan. 4. Na N od zabudowań Nr inw. 1973:34, nr kat. 1973:37. „Rybakówki”, na W brzegu Jez. Bytyńskiego. Znal. Bytyń, pow. Szamotuły. Stan. 6. Na W od wzniesienia, luźne. Ułamki naczyń. Bad. pow. T. Malinowskiego na SE brzegu Jez. Bytyńskiego, ok. 500 m na NE za­ i zespołu prac. MA. Nr inw. 1973:102, nr kat. 1973:114. budowań gospodarczych b. dworu. Znal. luźne. Ułam­ Witkowice, pow. Szamotuły. Stan. 1. Wzniesienie w po­ ki naczyń. Bad. pow. T. Malinowskiego i zespołu pra­ bliżu E brzegu Jez. Bytyńskiego, ok. 1 km na NW cowników MA. Nr inw. 1973:36, nr kat. 1973:39. od wsi. Znal. luźne. Ułamki naczyń, rozcieracz ka­ Bytyń, pow. Szamotuły. Stan. 7. Łąka przy SE brzegu mienny. Bad. pow. T. Malinowskiego i zespołu prac. Jez. Bytyńskiego, przy N cyplu wzniesienia, ok. 750 m MA. Nr inw. 1973:105, nr kat. 1973:117- 118. na NE od zabudowań gospodarczych b. dworu. Znal. Witkowice, pow. Szamotuły. Stan. 2. Niewielkie wznie­ luźne. Owalny kamień z wytartą, lekko wklęsłą po­ sienie w pobliżu E brzegu Jez. Bytyńskiego, ok. 1100 wierzchnią. Bad. pow. T. Malinowskiego 1 zespołu pra­ m na NW od wsi. Znal. luźne. Ułamki naczyń. Bad. cowników MA. Nr inw. 1973:37, nr kat. 1973:40. pow. T. Malinowskiego i zespołu pracowników MA. Gorszewice, pow. Szamotuły. Stan. 3. Południowy skłon Nr inw. 1973:107, nr kat. 1973:120. wzniesienia w pobliżu NE brzegu Jez. Bytyńskiego, Witkowice, pow. Szamotuły. Stan. 3. W widłach drogi na N od strumyka wpadającego do jeziora, ok. 350 m Witkowice-Gorszewice ii drogi polnej wiodącej w stro­ na S od zbiegu dróg z Komorowa, Witkowie i Gor- nę wschodniego brzegu Jez. Bytyńskiego, ok. 1,25 km szewic. Znal. luźne. Ułamki naczyń. Bad. pow. T. Ma­ na N od wsi. Znal. luźne. Ułamek naczynia. Bad. linowskiego i zespołu pracowników MA. Nr inw. pow. T. Malinowskiego i zespołu prac. MA. Nr inw. 1973:47, nr kat. 1973:50. 1973:109, nr kat. 1973:123. Gorszewice, pow. Szamotuły. Stan. 6. Wzniesienie wśród Witkowice, pow. Szamotuły. Stan. 4. W widłach drogi łąk na SW od wsi, między Jez. Bytyńskim, a drogą Witkowice-Gorszewice i strugi wypływającej z NE do Komorowa biegnącą w pobliżu jeziora. Znal. luź­ części Jez. Bytyńskiego, na W od wymienionej drogi, ne. Ułamek naczynia. Bad. pow. T. Malinowskiego oik. 1 km na N od wsi. Znal. luźne. Ułamki naczyń. i zespołu pracowników MA. Nr inw. 1973:55, nr kat. Bad. pow. T. Malinowskiego i zespołu prac. MA. Nr 1973:59. inw. 1973:110, nr kat. 1973:124. Komorowo, pow. Szamotuły. Stan. 5. Półwysep w NW Witkowice, pow. Szamotuły. Stan. 5. Na N brzegu stru­ części Jez. Bytyńskiego. Znal. luźne (prawdopodob­ gi wypływającej z NE części Jez. Bytyńskiego, w po­ nie osada). Ułamki naczyń. Bad. pow. T. Malinow­ łowie drogi między jeziorem a drogą z Witkowie do skiego i zespołu pracowników MA. Nr inw. 1973:60, Gorszewic. Znal. luźne. Ułamki naczyń. Bad. pow. nr kat. 1973:66. T. Malinowskiego i zespołu prac. MA. Nr inw. 1973: Komorowo, pow. Szamotuły. Stan. 6. Zach. skraj grun­ : 113, nr kat. 1973:127. tów wsi, na S od drogi Komorowo-Pólko, na S od toru kolejowego; S zbocze wzgórza nad łąkami przy Jez. Bytyńskim. Znal. luźne. Ułamki naczyń. Bad. VII. MIEJSCOWOŚCI SPOZA POLSKI pow. T. Malinowskiego i zespołu pracowników MA. Nr inw. 1973:61, nr kat. 1973:67. Bro, wyspa Fyn (Fionia), Dania. Stan. 1. Na kulminacji Komorowo, pow. Szamotuły. Stan. 7. Kulminacja wzgó­ wzgórza, ok. 350 m na NE od zabudowań wsi, pole rza na N od półwyspu w NW części Jez. Bytyńskiego. uprawne. Znal. luźne. Duży półtylczak wiórowy skoś­ Znal. luźne. Fragment naczynia. Bad. pow. T. Mali­ ny, odłupek ze stromym wysokim tylcem, odłupek łus­ nowskiego i zespołu pracowników MA. Nr inw. 1973: kany, wiór, odłupek. Paleolit schyłkowy, kult. Brom- :62, nr kat. 1973:68. me-Lyngby. Dar A. Prinkego. Nr inw. 1973:131, nr Komorowo, pow. Szamotuły. Stan. 9. Na S od drogi kat. 1973:153. Komorowo-Pólko, w odległości ok. 1,5 km od zabu­ Kadero, Sudan. Stan. 1. 20 km na N od Chartumu i zlewu dowań PGR-u, na W od oczka wodnego, Znal. luźne. Białego i Błękitnego Nilu, na E brzegu Nilu. Cmenta­ Ułamki naczyń. Bad. pow. T. Malinowskiego i zes­ rzysko. Zawartość 7 grobów: fragmenty naczyń glin., paciorki z karneolu, kości i muszli, 2 szpile z kości sło­ na zboczu i kulminacji wzgórza, przy krawędzi piaś- niowej do nosa lub wag. Neolit chartumski. Bad. wy­ nicy, 300 m na E od drogi z Tullebolle do Traenker. kopał. L. Krzyżaniaka. Nr inw. 1973:158, nr kat. 1973: Znal. luźne. Ułamki ceramiki, rdzenie, łuszczeń, drapa­ :381 - 395. cze odłupkowe, skrobacze, wiertnik, zbrojniki mikro- Kadero, Sudan. Stan. 1. 20 km na N od Chartumu i zlewu lityczne, odłupki z tylcem, wióry łuskane, odłupki łus­ Białego i Błękitnego Nilu, na E brzegu Nilu. Osada. kane, zatępiec, wióry, odłupki. Mezolit i neolit, kult. Fragmenty naczyń glin., fragm. żaren, palety, ciosaki, puch. lejk. Dar A. Prinkego. Nr inw. 1973:133, nr kat. maczugi, os'trza siekier, narzędzia krzem., odpadki pro­ 1973:155. dukcyjne, paciorki z karneolu, jaj strusich i kości, 2 szpilki z kości słoniowej do przekłuwania warg, koś­ ci zwierzęce, szczątki ryb, muszle. Neolit chartumski. VIII. INNE Bad. wykopał. L. Krzyżaniaka Nr inw. 1973:159, nr kat. 1973: 396 - 405. Dwa medale brązowe wydane przez Muzeum Archeolo- Skjaellinghoj, Jutlandia, środkowa Dania. Stan. 1. Na giczno-Historyczne w Koszalinie z okazji 25-lecia muze­ skraju lasu, nad kanałem melioracyjnym. Śmietnisko alnictwa koszalińskiego. Projekt artysty plastyka Zbignie­ muszlowe. Muszle ostryg. Mezolit, kult. Ertebolle. Dar wa Szulca. Odlew wykonano w warsztacie Jana Chrome­ A. Prinkego. Nr inw. 1973:132, nr kat. 1973:154. go w Krakowie. Dar Muzeum Arch.-Hist. w Koszalinie. Stengade, wyspa Langeland, Dania. Stan. 1. Pole uprawne Nr inw. 1973:123, nr kat. 1973:140- 141.

Fontes Archaeologlcl Posnanlenses t. 36: 1987/1988 Poznań 1988

KRÓTKIE SPRAWOZDANIA Z NOWYCH ODKRYĆ

KURZBERICHTE ÜBER NEUE ENTDECKUNGEN

Zenon Głogowski

Sprawozdanie z badań ratowniczych przeprowadzonych na cmentarzysku ludności kultury pomorskiej w Mieścisku, stan. 7, woj. poznańskie

Bericht über die Rettungsgrabungen auf dem Gräberfeld der Bevölkerung der Pommerschen Kultur in Mieścisko, Fundst. 7, Woiw. Poznań

Stanowisko położone jest około 1 km na północny- -wschód od Mieściska na piaszczystym wzniesieniu, usy­ tuowanym na południowej krawędzi doliny rzeki Wełny (ryc. 1). Odkryte zostało przypadkowo w trakcie wybie­ rania piasku przez okoliczną ludność. Odsłonięto wów­ czas kilka grobów, które uległy całkowitemu zniszczeniu. W wyniku zgłoszenia przez Urząd Gminny w Mieści­ sku o odkryciu cmentarzyska, przeprowadzono w dniu 19.09.1986 r. z ramienia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu badania ratownicze. Stwierdzono, że groby wystąpiły na północno-zachodnim skraju roz­ ległego wzgórza, tuż przy krawędzi doliny rzeki Wełny, w tej partii całkowicie zniszczonego przez wybierzysko piasku o wymiarach około 19X7 m (ryc. 2). W części północno-wschodniej wyeksploatowanej części piaśnicy usytuowany był grób skrzynkowy o wymiarach około 60X100 cm, zbudowany z płaskich płyt kamiennych

Ryc. 2. Szkic zniszczonej części cmentarzyska 1 rozmieszczenie grobów

o grubości 15-20 cm, z zachowaną od strony wschodniej obstawą kamienną (ryc. 3). Z inloimacji odkrywcy wy­ nika, że komora grobowa nakryta była dwoma mniej­ szymi płytami kamiennymi, a w jej wnętrzu znajdowały się m.in. dwie popielnice podobnego kształtu, z których jedną podarowano do zbiorów Muzeum w Głuchej Pusz­ czy. Oprócz popielnicy kształtu jajowatego, o schropo- waconej jasnobrunatnej, miejscami zciemnionej po­ wierzchna a karbowanej krawędzi (ryc. 4:1), zawierają­ cej przepalone kości ludzkie (por. aneks poniżej), z grobu tego pochodzi około 50 fragmentów ceramiki o po­ wierzchniach gładkich i schropowaconych, jasnobrunat- nych, w tym trzy wylewy różnych naczyń (ryc. 4:2-4) oraz silnie skorodowana sprzączka żelazna (ryc. 5). We­ wnątrz ciałopalenia znajdowały się dwa paciorki gli­ niane stopione z paciorkami szklanymi i kośćmi ludz­ kimi (ryc. 4:5) oraz fragmenty nieokreślonego przedmio­ tu brązowego. Na północny-wschód od grobu nr 1 natra­ fiono na pozostałości drugiego, całkowicie zniszczonego grobu, z którego zachowało się 31 fragmentów ceramiki Ryc. 1. Plan sytuacyjny stanowiska o powierzchniach gładkich i schropowaconych, jasno- Ryc. 3. Plan grobu nr 1 2-5 Rye. 4. Zawartość grobu nr l Ryc. 5. Zdjęcie rentgenowskie sprzączki żelaznej z grobu nr 1 brunatnych, w tym dwa fragmenty wylewów różnych mis i fragment wylewu naczynia szerokootworowego (ryc. 6:1 - 3) oraz przepalone kości ludzkie. Na południe od grobu nr 1 natrafiono na pozostałości po całkowicie zniszczonym grobie skrzynkowym w postaci płaskich Ryc. 6. Zawartość grobu nr 2 płyt kamiennych i licznych kamieni polnych pochodzą­ cych z obstawy grobowej. Przewidziane są dalsze prace ratowniczo-wykopalis- Na podstawie uzyskanego materiału zabytkowego moż­ kowe na tym stanowisku, zabezpieczające południowy na datować to cmentarzysko na wczesny i środkowy skraj wyeksploatowanej części piaśnicy. okres lateńskiJ.

Cmentarzysko z wczesnego i środkowego okresu lateńskiego 1 J. K o st rz e w s k i, Wielkopolska w pradziejach (wyd. III), w Wichrowicach, pow. Włocławek, „Fontes Archaeologici Po- Warszawa—Wrocław, 1955, s. 102, ryc. 517; L. Krzyżaniak, sr.anienses”, t. XV, 1965, s. 116, ryc. 27: 13. I I

I n ! t

\ ’\ Fontes Archaeologici Posnanienses - t. 36: 1987/1988 Poznań 1988 1 J M

Alicja Budniak, Mariola Jóźwiak

Wyniki badania antropologicznego spalonych szczątków ludzkich z cmentarzyska kultury pomorskiej w Mieściska, woj. poznańskie Ergebnisse der anthropologischen Untersuchungen verbrannter Menschenreste vom Gräberfeld der Pommerischen Kultur in Mieścisko, Woiw. Poznań

, Grób nr 1 oczodołu, wyrostkiem jarzmowym i fragmentem łuski, Popielnica zawierała dobrze, spalone, białej barwy — ułamki kłów i zębów trzonowych; kości ludzkie w ilości 1590 g. Fragmenty poszczegól­ •b) kręgosłupa — fragmenty kręgów z odcinka szyj­ nych części szkieletu były przemieszane; nie zaobserwo­ nego, piersiowego i lędźwiowego; wano ich ułożenia w porządku anatomicznym. Stan za­ c) miednicy: — fragmenty prawej i lewej kości kul- chowania kości był bardzo dobry. Wyodrębniono nastę­ szowej z guzami kulszowymi i częściami panewek pujące fragmenty kośćca: stawu biodrowego, — fragment spojenia łonowego; a) czaszki: — duże ułamki sklepienia, lewą stronę d) kończyn: — prawe i lewe głowy i kłykcie kości łuski kości potylicznej z guzowatością potyliczną ramiennych, wewnętrzną i zewnętrzną, bruzdą zatoki poprzecz­ — dwie głowy kości promiennych, nej oraz dobrze widocznym szwem węgłowym cał­ — koniec bliższy lewej kości łokciowej, kowicie zobliterowanym w odcinku LI. Pozostałe — koniec dalszy lewej kości udowej, odcinki tego szwu zaczynały obliterować endokra- — fragment lewej rzepki, nialne, na zewnątrz były jeszcze otwarte, — koniec bliższy i dalszy prawej kości piszczelo­ — prawą i lewą piramidę kości skroniowych, wej, — lewy wyrostek sutkowaty kości skroniowe j z częś­ — duże fragmenty prawych i lewych kości skoko­ cią bębenkową okalającą otwór słuchowy zew­ wych i piętowych, nętrzny, — liczne ułamki trzonów kości długich, kości Sród- — fragmenty prawej i lewej kości szczękowej z wy­ ręcza, śródstopia oraz paliczków palców. rostkami zębodołowymi i podniebiennymi oraz Na podstawie cech oczodołu, rzeźby kości czołowej wyrostki czołowe obu szczęk, i potylicznej oraz ogólnych rozmiarów i masywności — prawą stronę żuchwy z wyrostkiem zębodołowym kości płeć pochowanej osoby określono jako żeńską. i dziobiastym, Jej wiek wahał się w granicach 50 - 55 lat, co ustalono — obie głowy żuchwy (prawą i lewą), w oparciu o stopień obliteracji szwów czaszkowych, wy­ — prawą i lewą kość jarzmową, kształcenie powierzchni spojenia łonowego oraz zasięg — lewą część kości czołowej z górnym brzegiem 23 jam szpilkowych w kościach ramiennych.

23 Fontes t. 88

Fontes Archaeologici Posnanienses t. 36: 1987/1983 Poznań 1988 11

DZIAŁALNOŚĆ MUZEALNA

MUSEUMSTÄTIGKEIT

Wanda Tetzlajf Sprawozdanie z działalności Muzeum Archeologicznego w Poznaniu w 1986 roku

Tätigkeitsbericht des Archäologischen Museums Poznań in 1986

Podstawowe kierunki działalności Muzeum — naukowo- cyjno-sondażowych badaniach wczesnośredniowiecznych badawczy i oświatowy — realizowane były w oparciu grodzisk na terenie woj. poznańskiego, prowadzonych o roczny plan pracy, zatwierdzony przez Wydział Kul­ przez Pracownię Wczesnośredniowieczną Zakładu Arche­ tury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Poznaniu. ologii Wielkopolski IHKM PAN w Poznaniu, pod kie­ runkiem prof. dr hab. Z. Kurnatowskiej. Poza granicami kraju brano udział w pracach wykopa­ liskowych w Egipcie: na cmentarzysku predynastycznym DZIAŁALNOŚĆ NAUKOWO-BADAWCZA w Minshat Abu Omar (doc. dr hab. L. Krzyżaniak, dr M. Chłodnicki) i na stanowisku miejskim z okresu Sta­ rego Państwa w Kom el-Hisn (doc. dr hab. L. Krzyża­ Badania terenowe niak). Badania te współorganizowała Stacja Archeologii Śródziemnomorskiej UW w Kairze. Prace wykopaliskowe prowadzono na dziewięciu obiek­ tach archeologicznych. Kontynuowano wieloletnie bada­ Zbiory i archiwum naukowe nia stacjonarne wczesnośredniowiecznego grodziska w Lądzie, w woj. konińskim (mgr K. Dębska-Luty, mgr Do inwentarza zabytków wpisano 41 pozycji. W księdze A. Lipińska, mgr M. Zeylandowa). Na pozostałych ośmiu wpływu muzealiów zainwentaryzowano 16 pozycji a w stanowiskach, znajdujących się na terenie woj. poznań­ księdze depozytów — 3 pozycje. W księdze ruchu muze­ skiego i zagrożonych przez różne prace ziemne, przepro­ aliów dokonano 117 wpisów. Do księgi inwentarzowej wadzono badania ratownicze. Były to: osady kultury pu­ materiałów z badań AZP wpisano 3203 pozycje. Katalog charów lejkowatych w Chaławach, gm. Brodnica (mgr rzeczowy zabytków powiększył się o 531 kart a katalog D. Prinke, dr A. Prinke) i w Śremie (mgr W. Tetzlaff), materiałów z badań AZP o 3203 karty. cmentarzysko kultury łużyckiej w Kowalewku, gm. Obor­ W magazynie epoki kamienia rozpoczęto uproszczoną niki (mgr E. Rajkowska) i osada tej kultury w Nowym inwentaryzację muzealiów. Mieście n/Wartą (mgr M. Dardas, mgr G. Soroka), osada Zbiory muzealne udostępniono pracownikom nauko­ wczesnośredniowieczna w Baborówku, gm. Szamotuły wym z kraju i zagranicy (m. in. z Czechosłowacji, Danii, (mgr H. Pawlaczyk-Pawęska), grodzisko i osada z tego NRD). Udostępniano magazyny do prowadzenia ćwiczeń ze samego okresu w Górze, gm. Pobiedziska (dr H. Kóćka- studentami archeologii Uniwersytetu im. Adama Mickie­ -Krenz, mgr D. Butka) oraz osady wielkokulturowe w wicza w Poznaniu, Uniwersytetu Jagiellońskiego w Kra­ Kijewie, gm. Środa Wlkp. (mgr A. Swierkowska) i w kowie i Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, Stroszkach, gm. Nekla (mgr A. Galęzowska). Prace po­ ze zbiorów muzealnych korzystali również studenci arche­ wyższe finansowane były przez Muzeum Archeologiczne ologii piszący prace magisterskie. Wypożyczano także za­ w Poznaniu. bytki na wystawy do Muzeum Ziemi Szamotulskiej w Kontynuowano także badania powierzchniowe w ra­ Szamotułach, Biblioteki Publicznej w Nowym Tomyślu, mach ogólnopolskiego programu inwentaryzacji stanowisk i in. archeologicznych „Archeologiczne Zdjęcie Polski” (AZP). Do Regionalnej Składnicy Materiałów Archeologicznych Objęto nimi 27 obszarów AZP na terenie woj. poznań­ przewieziono ceramikę i kości z pięciu stanowisk (Dą­ skiego. Ogółem zainwentaryzowano 3203 stanowiska ar­ brówka, gm. Dopiewo, Giecz, gm. Dominowo, Kaliszany, cheologiczne (nowo odkryte oraz już znane). Całością ak­ gm. Wągrowiec, Poznań-Garbary i Smuszewo, gm. Dama­ cji kierował dr A. Prinke. Badania finansowane były czę­ sławek) oraz wciągnięto je do księgi inwentarzowej ściowo z funduszy Muzeum. Składnicy. Przyjęto również kolejną partię materiałów W woj. poznańskim przeprowadzono 30 inspekcji i in­ z Zakładu Archeologii Wielkopolski IHKM PAN w Po­ terwencji konserwatorskich, m.in. na terenie prowadzo­ znaniu. nych prac ziemnych, w wyniku zgłoszeń o przypadko­ W archiwum naukowym porządkowano archiwalia oraz wych odkryciach, na terenach przyszłych inwestycji, na kontynuowano zmianę układu teczek miejscowości z b. stanowiskach badanych wykopaliskowo. powiatów na gminy. Kontynuowano także tłumaczenia Pracownicy Muzeum uczestniczyli także w weryfika- z języka niemieckiego starych dokumentów archiwalnych. Wydawnictwa i publika cj e Doc. dr hab. L. Krzyżaniak i dr M. Chłodnicki współ­ pracowali ze Stacją Archeologii Śródziemnomorskiej Uni­ W roku 1986 ukazał się kolejny, 35 tom rocznika mu­ wersytetu Warszawskiego w Kairze, biorąc udział w ba­ zealnego „Fontes Archaeologici Posnanienses” (obj. 29,50 daniach wykopaliskowych w Egipcie. Doc. dr hab. ark. wyd.). W ramach Biblioteki FAP, jako tom 7 te­ L. Krzyżaniak był także członkiem Rad Naukowych go wydawnictwa, wydano pracę zbiorową pt. „Wczes­ przy Instytucie Historii Kultury Materialnej PAN i przy nośredniowieczne cmentarzyska szkieletowe w Lądzie, Zakładzie Archeologii Śródziemnomorskiej PAN w War­ woj. Konin” (obj. 16,50 ark. wyd.). Ponadto wydano szawie, jest członkiem Rady Stacji Archeologii Śród­ drukiem „Informator Muzeum Archeologicznego w Po­ ziemnomorskiej UW w Kairze oraz członkiem Polskiego znaniu, XVIII sezon oświatowy 1986 - 1987”, składanki Komitetu Narodowego ICOM/UNESCO w Warszawie. z okazji wystaw czasowych: „Wielkopolski sezon arche­ W ramach współpracy z Instytutem Archeologii i Et­ ologiczny — 1985”, „Ceramika Jana Reczkowskiego nografii Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toru­ w Muzeum Archeologicznym w Poznaniu” i „Kruszwi­ niu mgr J. Kaczmarek opracowywała ceramikę budow­ ca średniowieczna”, a także różne druki informacyjne laną z badań wykopaliskowych w Strzelnie. Brala też o muzealnych imprezach oświatowych. udział w pracach Zespołu do Badań Historii Szkła. Pracownicy Muzeum opublikowali ogółem w wydaw­ Mgr M. Winiarska-Kabacińska uczestniczyła w bada­ nictwach polskich i zagranicznych 19 artykułów, omó­ niach wykopaliskowych na stanowisku paleolitycznym wień, sprawozdań itp., a 13 prac oddali do druku. i mezolitycznym w Wojnowie w woj. zielonogórskim, pro­ wadzonych przez doc. dr hab. M. Kobusiewicza z Zakła­ Podnoszenie kwalifikacji zawodowych du Archeologii Wielkopolski IHKM w Poznaniu. Od marca 1985 r. do lutego 1986 r. dr M. Chłodnicki Kilku pracowników Muzeum będąc członkami różnych przebywał na stypendium naukowym w Egipcie, przy­ komisji i towarzystw naukowych brało aktywny udział znanym mu przez Ministra Nauki i .Szkolnictwa Wyż­ w pracach tych zespołów. Wymienić tu należy Komisję szego w ramach polsko-egipskiego programu wymiany Archeologiczną Oddziału PAN w Poznaniu (doc. dr hab. stypendialnej. L. Krzyżaniak — członek prezydium, dr St. Jasnosz), Kilku pracowników Muzeum wzięło udział w kursie Komisję Archeologiczną Poznańskiego Towarzystwa Przy­ „Mikrokomputery i ich zastosowanie”, zorganizowanym jaciół Nauk (doc. dr hab. L. Krzyżaniak — zastępca prze­ przez Naczelną Organizację Techniczną w Poznaniu. wodniczącego, dr St. Jasnosz, dr A. Prinke), Wydział Wiązało się to z przygotowaniami do komputeryzacji Historii i Nauk Społecznych PTPN (doc. dr hab. informacji o stanowiskach archeologicznych w Wielko- L. Krzyżaniak, dr St. Jasnosz — sekretarz) oraz Pol­ polsce w ramach prac Konserwatora Zabytków Arche­ skie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, Od­ ologicznych na woj. poznańskie. dział w Poznaniu (dr St. Jasnosz — prezes, dr M. Chłod­ Mgr M. Dardas i mgr J. Kaczmarek uczestniczyły nicki, mgr Z. Karolczak, mgr Z. Pieczyński). w szkoleniu nt. konserwacji archiwaliów i organizacji archiwum, prowadzonym przez Archiwum Państwowe Współpraca z zagranicą w Poznaniu. Pracownicy Muzeum wzięli także udział w zorganizo­ Doc. dr hab. L. Krzyżaniak jest przy ICOM/UNESCO wanym przez Konserwatora Zabytków Archeologicznych w Paryżu stałym konsultantem do spraw muzealnictwa na woj. poznańskie szkoleniu dla ekip badawczych AZP prahistorycznego Afryki i Bliskiego Wschodu, jest także w woj. poznańskim nt. badań na terenach zurbanizowa­ członkiem „Association Internationale des Egyptologues”, nych oraz klasyfikacji chronologicznej materiałów póź­ członkiem rady redakcyjnej rocznika „The African Ar­ nośredniowiecznych i nowożytnych. chaeological Review” (Cambridge University Press), se­ kretarzem „International Commission for the Later Pre­ Współpraca z innymi instytucjami history of North-East Africa” oraz — podobnie jak naukowymi w kraju dr M. Chłodnicki — członkiem „The International So­ W ramach współpracy z Instytutem Prahistorii Uni­ ciety for Nubian Studies”. wersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Muzeum kontynuowało wymianę szkoleniową pra­ z Instytutem Archeologii i Etnografii Uniwersytetu im. cowników, prowadzoną już od wielu lat w Museum Mikołaja Kopernika w Toruniu dr M. Chłodnicki pro­ für Ur- und Frühgeschichte w Poczdamie i z Landes­ wadził w obu uniwersytetach wykłady z archeologii museum für Vorgeschichte w Halle/Saale w Niemiec­ powszechnej (paleolit) dla studentów II roku archeologii. kiej Republice Demokratycznej. W ramach tej wymiany W dziedzinie badań pomocniczych Muzeum współpra­ na tygodniowy pobyt do Poczdamu wyjechały mgr cowało z kilkoma poznańskimi placówkami naukowy­ A. Swierkowska i A. Mrozek, do Halle/Saale natomiast mi: z Zakładem Antropologii, Zakładem Magnetometrii — wicedyr. mgr H. Adamski i mgr J. Stiller, zaś Mu­ (analizy metalograficznej) i Katedrą Geologii Uniwer­ zeum nasze gościło 3 osoby z Poczdamu. sytetu im. Adama Mickiewicza, z Zakładem Anatomii Muzeum odwiedzili również archeolodzy z Cypru, Zwierząt Instytutu Zoologii Stosowanej Akademii Rol­ Czechosłowacji, Francji, RFN, Syrii i Szwecji. niczej, z Zakładem Badań Metali Instytutu Obróbki Pla­ stycznej (badania mikroskopowe śladów zużycia na za­ Kongresy, konferencje, sympozja, bytkach krzemiennych) i z Instytutem Organizacji i Za­ zjazdy, posiedzenia naukowe rządzania (współpraca dotycząca systemu mikrokompu­ terowego) Politechniki Poznańskiej oraz z Pracownią Wielu pracowników naukowych brało udział w róż­ Paleobotaniczną Zakładu Archeologii Wielkopolski IHKM nych konferencjach, sympozjach, zjazdach i in. Wymie­ PAN. Współpracowano też z Instytutem Fizyki Politech­ nić tu należy: Światowy Kongres Archeologiczny w So­ niki Śląskiej w Gliwicach (analizy C-14). uthampton — Wielka Brytania (doc. dr hab. L. Krzyża- niak — referat), Międzynarodową Konferencję Studiów i żelaza. Kontynuowano konserwację wczesnośrednio­ Nubiologicznych w Uppsali — Szwecja (dr M. Chłodnicki wiecznej łodzi klepkowej z Lądu oraz studni drewnia­ — referat), konferencję „Chronological Problems of the nej z Piasków. Prowadzono także wewnętrzny katalog Later Prehistory in north-eastern Africa” w Kolonii — zabytków poddanych konserwacji. RFN (doc. drhab. L. Krzyżaniak — referat), Między­ Pracownia plastyczna. Wykonano 460 rysun­ narodową Konferencję „Lithic Industries: Traceology ków zabytków, oprawę plastyczną sześciu wystaw cza­ and Technology” w Valbonne — Francja (mgr M. Wi- sowych oraz inne prace graficzne i plastyczne. niarska-Kabacińska — referat in absentia), Międzynaro­ Pracownia fotograficzna. Wykonano 1225 dową Konferencję „Pradziejowe górnictwo krzemienia zdjęć i reprodukcji, 7913 odbitek i powiększeń oraz 227 oraz badania nad surowcami skalnymi Kotliny Karpac­ przeźroczy. Do księgi inwentarzowej negatywów wpisa­ kiej” w Budapeszcie i Siimeg — Węgry (dr Prinke — no 714 pozycji (nr inw. 38 093 - 38 806). Wykonano 262 kar­ referat), Międzynarodowe Sympozjum „50 years of Po­ ty katalogu fotograficznego. W pracowni wykonywano lish excavations in the Mediterranean” w Warszawie również zdjęcia dla Konserwatora Zabytków m. Po­ (doc. dr hab. L. Krzyżaniak — referat, dr M. Chłodnic­ znania. ki), Międzynarodowe Sympozjum „Neolit i początki epo­ ki brązu na Ziemi Chełmińskiej” w Toruniu (dr Konserwator Zabytków M. Chłodnicki, dr A. Prinke, mgr D. Prinke, mgr W. Archeologicznych na woj. poznańskie Tetzlaff), III Konferencję Sprawozdawczą „Wielkopolski Na terenie Poznania i woj. poznańskiego przeprowa­ sezon archeologiczny — 1985” w Poznaniu (pracownicy dzono 30 inspekcji i interwencji konserwatorskich na 11 naukowi Muzeum), konferencję „Komputery w archeolo­ stanowiskach. Na obiektach szczególnie zagrożonych gii” w Warszawie (dr A. Prinke — referat, mgr D. Prin­ przeprowadzono ratownicze badania wykopaliskowe. Kon­ ke), konferencję „Informacja naukowa w muzeach” w tynuowano badania powierzchniowe w ramach akcji Poznaniu (dr A. Prinke — referat), Ogólnopolski Zjazd „Archeologiczne Zdjęcie Polski” (patrz wyżej). Konserwatorów Zabytków Archeologicznych w Toruniu Wydano 5 zezwoleń na prowadzenie badań wykopa­ (dr A. Prinke, mgr U. Narożna-Szamalek, mgr E. Stel­ liskowych, 8 decyzji konserwatorskich o wpisaniu obiek­ machowska) oraz seminarium w ramach 3-letniego Stu­ tów archeologicznych do rejestru zabytków oraz rozpo­ dium Konserwatorstwa Archeologicznego w Cedzynie częto weryfikację wszystkich wydanych dotychczas de­ (dr. A. Prinke). Ponadto pracownicy Muzeum uczestni­ cyzji (286 pozycji) w celu ich skorygowania lub uzupeł­ czyli w posiedzeniach naukowych Zakładu Archeologii nienia. Zaopiniowano pod względem konserwatorskim Wielkopolski IHKM PAN w Poznaniu, Komisji Arche­ 25 projektów inwestycyjnych oraz przekonsultowano ologicznej Oddziału PAN w Poznaniu, Komisji Archeolo­ 7 planów zagospodarowania przestrzennego miast i gmin gicznej Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk oraz woj. poznańskiego. Wydziału Historii i Nauk Społecznych PTPN, a także Zebrano informacje o rocznych planach pracy poznań­ w czterech wewnątrzmuzealnych zebraniach naukowych. skich biur projektów w celu prowadzenia bieżącej kon­ sultacji konserwatorskiej przyszłych inwestycji oraz pro­ Biblioteka naukowa wadzono rozmowy z Wojewódzkim Zarządem Inwesty­ cji Rolniczych celem wypracowania wzorca techniczno- Księgozbiór biblioteki powiększył się o 843 pozycje, finansowego badań ratowniczych na terenach inwesty­ w tym 448 pozycji wydawnictw zwartych i 395 tomów cji melioracyjnych. czasopism. Stan księgozbioru na dzień 31 XII 1986 r. (Zainaugurowano, we współpracy z Wielkopolskim To­ wynosił 35 396 woluminów, na co złożyło się 17 432 po­ warzystwem Kulturalnym, działalność „Społecznej Służ­ zycje w księdze inwentarzowej wydawnictw zwartych by Archeologiczno-Konserwatorskiej w Wielkopolsce”, i 17 964 pozycje w księdze inwentarzowej czasopism. mającej na celu wzmożenie ochrony znanych już obiek­ Prowadzono wymianę wydawnictw z 97 placówkami tów archeologicznych oraz informowanie o przypadko­ naukowymi w kraju i z 369 instytucjami zagranicznymi. wych odkryciach. Uczestnicy „Społecznej Służby ...” Łącznie w ramach wymiany wysłano 1036 pozycji a uzy­ otrzymali legitymacje uprawniające do przeprowadza­ skano 649. nia powierzchniowych wizji lokalnych w miejscach po­ Wykonano 1 553 karty katalogu alfabetycznego, rze­ tencjalnych zagrożeń. czowego i katalogu analitycznego artykułów zawartych Uzupełniano archiwum KZA: m. in. gromadzono do­ w czasopismach i w wydawnictwach sei'yjnych. Prze­ kumentację ze zbadanych obszarów AZP i z ratowni­ prowadzono także skontrum księgozbioru. Liczba czytelników z końcem i'oku sprawozdawczego czych badań wykopaliskowych, opracowano mapę gro­ dzisk w woj. poznańskim (w skali 1:150 000), zlecono wynosiła 221 osób; udostępniono im 1804 pozycje. wykonanie 8 planów sytuacyjno-wysokościowych sta­ W ramach prac kserograficznych przyjęto 108 zleceń nowisk archeologicznych, uzupełniono drogą zakupu ze­ i wykonano 8740 odbitek. stawy podstawowych map. Współpracowano też z Ośrodkiem Dokumentacji Za­ Muzealne pracownie pomocnicze bytków w Warszawie, z Konserwatorami Zabytków Ar­ Pracownia rekonstrukcji ceramiki. Wy- cheologicznych sąsiednich województw i z Pracownią klejono i uzupełniono gipsem 233 całe naczynia, sklejo­ Archeologiczną PKZ w Poznaniu. no 715 fragmentów oraz przejrzano 11416 ułamków ce­ ramiki. DZIAŁALNOŚĆ OŚWIATOWA Pracownia konserwacji zabytków me­ Wystawy talowych i organicznych. Zabiegom konserwa­ torskim poddano 297 zabytków wykonanych z brązu W gmachu Muzeum czynne były dwie wystawy stałe: „Pradzieje Wielkopolski” oraz ..Początki i rozwój Sta­ W konkursie „Świat archeologii w oczach dziecka”, rego Miasta w Poznaniu do XV w.”. zorganizowanym z okazji Międzynarodowego Dnia Dziec­ W roku sprawozdawczym eksponowano w Muzeum ka, wzięło udział 56 dzieci z dwóch przedszkoli. pięć wystaw czasowych. Wystawami własnymi były: „Profesor dr Józef Kostrzewski — prahistoryk i muzc- Odczyty popularno-naukowe olog, w 100-lecie urodzin” (wystawa otwarta w końcu i pogadanki 1985 r.) i „Wielkopolski sezon archeologiczny — 1985”, " natomiast obcymi — „Średniowieczne wsie na Mora­ wach” (wystawa z Muzeum Morawskiego w Brnie), „Ce­ Pracownicy naukowi wygłosili dwa odczyty: na te­ ramika Jana Rzeczkowskiego w Muzeum Archeologicz­ mat badań wykopaliskowych w Lądzie w woj. konińskim nym w Poznaniu” (zorganizowana we współpracy oraz w Egipcie. z Wielkopolskim Ogniskiem Związku Podhalan w Po­ W ramach współpracy ze szkołami i innymi instytuc­ znaniu) i „Kruszwica średniowieczna” (wystawa z Za­ jami pracownicy Działu Naukowo-Oświatowego wygło­ kładu Archeologii Wielkopolski IHKM PAN w Pozna­ sili 46 prelekcji. niu). Ogółem na wystawach i imprezach oświatowych fre­ Wystawę stałą i wystawy czasowe zwiedziło ogółem kwencja w roku sprawozdawczym wyniosła 23 846 osób. 11551 osób. Muzeum partycypowało również w zorganizowaniu Informacja i propaganda wystawy „50 years of Polish exacavations in the Medi- terranean”, eksponowanej w gmachu Uniwersytetu War­ Wydano drukiem i rozprowadzono ulotki informujące szawskiego a przygotowanej ze zbiorów muzeów pol­ o organizowanych w Muzeum imprezach oświatowych skich. Natomiast w Wojewódzkim Ośrodku Archeolo­ („Niedzielne poranki filmowe”, XX „Tydzień archeologii”, giczno-Konserwatorskim we Wrocławiu Muzeum nasze warunki konkursu dla młodzieży szkolnej — razem 2000 eksponowało wystawę „Starożytna ceramika Sudanu”. egz.). Wydano również „Informator Muzeum Archeolo­ Zwiedziło ją 9200 osób. gicznego w Poznaniu, XVIII sezon oświatowy 1986 - 1987” Przygotowano także dwie wystawy oświatowe: „Wie­ (500 egz.) oraz składanki dotyczące wystaw: „Wielkopol­ rzenia i magia u Słowian” — wystawa prac dziecięcych ski sezon archeologiczny — 1985” (1000 egz.), „Ceramika zorganizowana na zakończenie konkursu pod powyższym Jana Reczkowskiego w Muzeum Archeologicznym w tytułem i „Najważniejsze badania Muzeum Archeolo­ Poznaniu” (500 egz.) i „Kruszwica średniowieczna” (500 gicznego w Poznaniu” — wystawa z okazji XX „Ty­ egz.). godnia archeologii”. W „Informatorze imprez turystycznych i kultural­ W witrynie na zewnątrz gmachu Muzeum oraz w nych”, wydawanym co miesiąc przez Wojewódzki Ośro­ trzech stałych witrynach na terenie miasta znajdowały dek Imprez Turystycznych, zamieszczano informacje się plansze informacyjne o wystawach muzealnych. 0 wystawach i innych akcjach oświatowych Muzeum. W prasie lokalnej i ogólnopolskiej ukazywały się ko­ „Niedzielne poranki filmowe” munikaty i wywiady na temat działalności Muzeum. Każda impreza archeologiczna i otwarcie nowej wy­ W ciągu roku odbyło się 19 seansów filmowych, na stawy czasowej podane zostały do wiadomości w prasie których wyświetlono zestawy krótkometrażowych filmów 1 na antenie Polskiego Radia. Ponadto pracownicy na­ oświatowych (łącznie 57 filmów) o tematyce z zakresu ukowi Muzeum udzielali wywiadów radiowych i tele­ archeologii, historii starożytnej, historii sztuki, etno­ wizyjnych. grafii itp. Projekcje poprzedzone były prelekcjami wpro­ wadzającymi w problematykę filmów i poszerzającymi ich zakres tematyczny. Filmy obejrzało 985 osób. DZIAŁALNOŚĆ ADMINISTRACYJNO-GOSPODARCZA W roku 1986 Muzeum zatrudniało 73 pracowników, XX „Tydzień archeologii” w tym nowo przyjętych było pięciu i tyluż z Muzeum W ramach XX „Tygodnia archeologii’ (24 - 28 XI) — odeszło. 22 grudnia zmarł nagle wieloletni pracownik imprezy upowszechniającej archeologię i przeznaczonej Muzeum, kustosz, mgr Zbigniew Pieczyński. dla młodzieży szkolnej — odbywały się dwa razy dzien­ Bieżące sprawy muzealne omawiano na posiedzeniach nie pokazy filmów oświatowych o treści związanej kolegium muzealnego (5) i kolektywu dyrekcyjnego. przede wszystkim z archeologią. Wyświetlono ogółem 40 W ramach remontów bieżących i kapitalnych wymie­ filmów. Projekcje poprzedzone były słowem wstępnym. niono wszystkie pionowe zwody instalacji odgromowej Filmy obeji’zało 1354 uczniów. na wykonane z miedzi, przeprowadzono remont insta­ lacji centralnego ogrzewania, wykonano nowy wyciąg do żużla z kotłowni (od ul. Koziej, likwidując stary na Konkursy dla młodzieży szkolnej zabytkowym dziedzińcu Pałacu Górków), wykonano ko­ Na konkurs plastyczny „Wierzenia i magia u Słowian” lejne prace przy zainstalowaniu wentylacji w pracow­ nadesłano 700 prac wykonanych przez uczniów z 21 niach: konserwacji zabytków metalowych i organicz­ szkół podstawowych i ponadpodstawowych. Przyznano nych, rekonstrukcji ceramiki, fotograficznej i plastycz­ po dwie równorzędne pierwsze, drugie i trzecie nagro­ nej oraz w warsztatach i w garażu. W Regionalnej dy oraz 29 wyróżnień. Pozostali uczestnicy konkursu Składnicy Materiałów Archeologicznych naprawiono dach, otrzymali nagrody pocieszenia. Przyznano także nagrody założono instalację elektryczną, naprawiono okna i wsta­ nauczycielom tych szkół, które nadesłały najlepsze pra­ wiono brakujące szyby oraz zamontowano dodatkowe ce i największą ich ilość. zabezpieczenie do obsługi żurawika. Drobne naprawy ślusarskie, stolarskie i elektryczne mieszkaniowego. Dokonano podziału funduszu nagród wykonywano we własnym zakresie. w wysokości 136 000,— zł pomiędzy 34 pracowników. W roku sprawozdawczym zakupiono m.in. sprzęt kom­ puterowy (mikrokomputer, drukarka, stacja dysków, Inne dyskietki), maszyny do pisania, aparaty fotograficzne, suszarkę bębnową do odbitek fotograficznych, części do Mgr Z. Pieczyński odznaczony został Krzyżem Kawa­ c.o., uzupełniono sprzęt wykopaliskowy i wyposażenie lerskim Orderu Odrodzenia Polski. Odznakę „Zasłużony pomieszczeń muzealnych. Działacz Kultury” otrzymała mgr A. Lipińska a Medale Z funduszu socjalnego zrefundowano wczasy dla 32 40-lecia PRL przyznane zostały wicedyr. mgr. H. Adam­ pracowników i ich rodzin oraz kolonie letnie dla dwoj­ skiemu, mgr E. Naumowicz-Smigielskiej, mgr. Z. Pie­ ga dzieci, na łączną sumę 143 000,— zł. Udzielono 12 czyńskiemu, Z. Smoleniowej, A. Swierczykowej i O. Wy- pożyczek na kwotę 580 000,— zł z zakładowego funduszu pijewskiej. w u “

- “

> »

u // . !(/

•i ii i '

u U " I •

\\

' 1 ił fi

■ •

1. -

• Fontes Arehaeologici Posnanienses t. 36: 1987/1988 Poznań 1988

Zenon Głogowski

Wystawa „Średniowieczne wsie na Morawacli w świetle badań archeologicznych9’

Ausstellung „Mittelalterliche Dörfer in Mähren im Lichte der archäologischen Forschungen”

W ramach szeroko pojętej „polityki” wystawienniczej a ze strony polskiej autor niniejszego omówienia. Wy­ prowadzonej od szeregu lat przez Muzeum Archeologicz­ stawa stanowiła podsumowanie ponad 12-letnich, syste­ ne w Poznaniu, oprócz prezentacji najważniejszych osiąg­ matycznych badań historyczno-archeologicznego oddzia­ nięć własnych i innych polskich ośrodków archeologicz­ łu Muzeum Morawskiego w Brnie nad zanikłymi śred­ nych, pragniemy przybliżyć polskiemu widzowi także niowiecznymi wsiami na Morawach. znaczące osiągnięcia archeologii europejskiej. Podkreślić W przeciągu historycznego rozwoju nastąpiły w szczególnie w tym miejscu należy stałą wymianę wy­ strukturze osadnictwa podstawowe zmiany, które dopro­ staw prowadzoną od 1970 r. pomiędzy Muzeum Arche­ wadziły w przeciągu XI - XV stulecia do zaniku na Mo­ ologicznym w Poznaniu a Morawskim Muzeum w Brnie, rawach 1400 wsi. Z dotychczasowych badań wynika, że (CSSR), akcję mieszczącą się w ramach szerszej współ­ szczyt osadnictwa, będącego wynikiem intensywnego pracy kulturalnej nawiązanej między Poznaniem procesu osadniczego inspirowanego zarówno przez we­ a Brnem. Kontynuację tej współpracy stanowiła wystawa wnętrzne jak i zewnętrzne czynniki, przypada na XIII pt. „Średniowieczne wsie na Morawach w świetle ba­ stulecie. W następnych wiekach rozpoczyna się proces dań archeologicznych” eksponowana w naszym Muzeum powolnego zaniku wsi, związany na Morawach zarówno w dniach od 26.VI. do 12.VIII.1986 r. Komisarzami ze z pustoszącymi wypadami Tatarów, jak też ze zmianami strony czeskiej byli dr Jan Choloupka i V. Tomaśek struktury rolnej i intensyfikacją rolnictwa. Pociągnęło

24 Fontes t. 36 Ryc. 2. „Średniowieczne wsie na Morawach w świetle badań archeologicznych” — fragment wystawy obrazującej rozwój garncarstwa Wystawa „Średniowieczne wsie na Morawach w świetle badań archeologicznych” 187

to za sobą zmiany w strukturze społecznej i charakterze zajmowało kowalstwo. Bez tego typu wyrobów nie mogła wsi średniowiecznej, a wymienione powyżej procesy do­ się obejść produkcja rolna, jak też żadna inna gałąź wy- tyczyły oczywiście nie tylko Moraw, ale całej średnio­ twórstwa. Rozwój kowalstwa poświadczają kloce żelaza wiecznej Europy. Dotychczasowe wiadomości dotyczące i narzędzia kowalskie odkryte w Mstenicach, a o tech­ rozwoju wsi średniowiecznych opierały się głównie na, nologii i zręczności średniowiecznych kowali świadczą nielicznych zresztą, źródłach pisanych, które dotykają prezentowane na wystawie liczne ich wyroby związane tylko niektórych problemów związanych z osadnictwem z rolnictwem (sierpy, radlice, motyki, okucia kos, żelazna średniowiecznym. Nie uwzględniają one między innymi rękojeść pługa), przedmioty codziennego użytku (noże, ilościowego rozwoju wsi, którego odtworzenie jest nie­ klucze, okucia wiader, żelazne łyżki, zamki, kłódki) oraz możliwe bez systematycznych badań oddających w peł­ broń (groty, topory, fragmenty miecza, ostrogi, części ni obraz socjalnych i ekonomicznych stosunków panu­ kuszy). Wśród innych rzemiosł dużą rolę odgrywało tkac­ jących w dobie średniowiecza, jako niezbędnego elemen­ two, poświadczone licznymi przęślikami glinianymi i ka­ tu w rozwoju sił wytwórczych. W tym świetle, istotnego miennymi oraz garncarstwo, o rozwoju którego świadczą znaczenia nabierają badania Morawskiego Muzeum odkryte w wielu wsiach piece garncarskie jak też liczne w Brnie. Kompleksowe badania wsi Pfaffenschlag wyroby ceramiczne. Na wystawie prezentowane są za­ i Mstenice pozwoliły na wyjaśnienie szeregu problemów bytki mówiące o rozwoju garbarstwa, wyrobu dziegciu związanych z rozwojem osadnictwa w południowo-za­ i wapna. Osobną grupę zabytków stanowią ozdoby-zausz- chodnich Morawach dając jednocześnie początkowy ma­ nice, fibule, pierścionki szklane, sprzączki i szpile. teriał porównawczy do badań tego typu na ziemiach są­ Ważną dziedziną wytwórczości wsi średniowiecznej był siednich. Chodzi tu głównie o odtworzenie ważniejszych chów zwierząt, poświadczony przede wszystkim poprzez dziedzin działalności materialnej, jak chociażby wyro­ znaleziska kości zwierząt hodowlanych, a także pośred­ bu narzędzi i przedmiotów użytkowych, rekonstrukcji nio poprzez przedmioty z chowem związane, jak np. pod­ planów wsi czy typów domów i budowli gospodarczych, kowy, wędzidła, nożyce do wełny. Uzupełnieniem części a co się z tym wiąże, odtworzenie stosunków społecz­ zabytkowej, umożliwiającym poszerzenie wyniesionych nych i gospodarczych panujących wewnątrz średnio­ z wystawy wiadomości, było 27 plansz zawierających wiecznej społeczności. mapy z rozmieszczeniem zanikłych osad na Morawach, Na wystawie zaprezentowanych zostało około 300 za­ rekonstrukcjami domów i obiektów gospodarczych, śred­ bytków ruchomych, pochodzących głównie z komplek­ niowiecznego piśmiennictwa oraz ikonografii średnio­ sowo przebadanych wsi Pfaffenschlag i Mstenice, do­ wiecznej, ukazującej różnego rodzaju prace gospodarcze kumentujących rozwój kultury materialnej średnio­ związane z rolnictwem. Ta część wystawy zawiera także wiecznej wsi. Silny akcent położony został na ukazaniu szereg informacji dotyczących gospodarczego i socjalnego rozwoju rzemiosła, wśród którego poczesne miejsce położenia średniowiecznego rolnika. Wystawę uatrakcyj-

^yc. niają modele rekonstrukcji zagrody odkrytej w Msteni- szeregu ważnych historycznie problemów. Należy sobie cach i wsi Pfaffenschlag oraz model pieca garncarskiego. bowiem zdać sprawę, że im liczniejsze będą komplekso­ Kończąc, trzeba jednak zaznaczyć, że na wystawę skła­ we badania wsi średniowiecznych, tym więcej uzyskamy dały się głównie zabytki kultury materialnej, więc nie informacji nie tylko co do rozwoju kultury materialnej, mogła ona podjąć wszystkich aspektów związanych z ży­ ale i do studiów nad gospodarczym i społecznym ich ciem mieszkańców śiedniowiecznych wsi. Dotyczy to rozwojem. głównie strony duchowej i prawnej zagadnienia. Z dru­ Wystawa eksponowana była wcześniej w kilku krajach giej jednak strony wystawa dowiodła, że archeologiczne europejskich (Republika Federalna Niemiec, Austria, badania zanikłych już średniowiecznych wsi otwierają Szwecja, Włochy) oraz w kilku ważniejszych ośrodkach nowe możliwości studiów nad życiem ich mieszkańców. archeologicznych w kraju, wzbudzając duże zaintereso­ Wystawa prezentowała tylko początkowe wyniki prowa­ wanie nie tylko wśród profesjonalistów, ale i szerokiej dzonych badań, wskazując jednocześnie ich dalsze kie­ widowni. runki rozwoju, które staną się inspiracją do podjęcia

u Fontes Archaeologici Posnanienses t. 36: 198771988 Poznań 1988 II STUDIA I MATERIAŁY Z ZAKRESU ARCHEOLOGII POWSZECHNEJ

STUDIEN UND MATERIALIEN ZU DER ALLGEMEINEN ARCHÄOLOGIE

Joachim Sliwa

Qasr el-Sagha

Studies on the Middle Kingdom and the Second Intermediate Period Settlements in 1979 - 1985 * Qasr el-Sagha, Badania nad osadnictwem okresu Średniego Państwa i II Okresu Przejściowego w la­ tach 1979- 1985

An interesting architectural complex with its begin­ -Thompson and E. W. Gardner, K. Bittel and O. Menghin, nings dating back to the Xllth Dynasty (1991 -1786 B.C.) P. Gilbert, M. Werbrouck)2. It was only in 1977, when is situated in the northern region of the Fayum depres­ the profound architectural and archaeological studies sion (Fig. 1), some 8 km from the shore of the today’s conducted by Dieter Arnold proved undeniably that the Birket Quarun Lake (ancient Lake of MoerLs). The structure came into being under the Xllth Dynasty group comprises a small temple (8X21 m) built of large (presumably, in the time span from Sesostris II to limestone blocks (Fig. 2), which makes unusually massive, Amenemhat III, with the former’s region more concei­ almost defensive impression, and two urban complexes vable) 3. situated at the foot of the temple. To the east, however, Also, until late, the closest surroundings of the temple one of the settlement complexes borders upon an exten­ have not evoked the more detailed egyptologists’ interest. sive necropolis with its tombs hewn in the high gebel As a matter of fact, attention had formerly been paid face (unfortunately, their bad state of preservation ham­ to a series of problems related to the occurence of pot­ pers an undertaking of the necropolis’ examination). tery, location of the settlement below the temple, rock Owing mainly to the mentioned temple structure, the graves and the so-called pan-graves, the Early Dynastic region of Qasr el-Sagha had attracted attention of explo­ cemetery and ramps covered by stone blocks, situated rers and travellers as early as in the last years of the S-W to the temple and the settlement4. These problems, nineteenth century. The basic problem emerging was though, have not generally reached the proper interpre­ dating and determining the significance of the temple tation. As in the case of the temple, only the studies which shows atipic architectural features and, more­ done in 1977 by Dieter Arnold have brought forth new over, bears no inscriptions (the structure had eventually materials and solutions. Particularly important then was been left unfinished). The first scholar to have drawn the trial trench made in the area of the Dynastic settle­ attention to the Qasr el-Sagha temple was Georg ment situated S-W to the temple5. Its dating was esta­ Schweinfurth, also merited with its discovery (1881), blished to the Xllth Dynasty (time from the reign of and who proposed its dating to the period of Xllth - Sesostris II to that of Amenemhat III, with the traces of - XHIth Dynasties K In the years to come, an opinion use still during the XHIth Dynasty) and the pottery ma­ prevailed that this temple should be attributed rather terial obtained alongside the detailed studies by Dorothea to the Old Kingdom times (among others, G. Caton- Arnold yielded the foundation for further conclusions, since the pottery has to constitute the basic chronological • From April 1979 on, the team of archaeologists from Ja- criterion in this area °. At that time the opinion was giellonian University has undertaxen, in cooperation with Ger­ man Archaeological Institute (Cairo Branch), the excavation corrected, among other things, on the occurence of large works in the northern region of tue Fayum depression, aimed numbers of the Old Kingdom pottery7, confirming its at examination of remains of prehistoric and dynaistic settlement near the Qasr el-Sagha temple. In the years 1979, 1980 and 1981 the works were conducted parallelly by two teams, while in the years 1983 and 1985 the works were under way only over the dynastic settlement in the area of the so- s Cf. juxtaposition of opinions: Arnold, Der T e m p e l . . . , -called Western Settlement (these excavations were directed p. 7. by Joachim śliwa in cooperation with Andrzej Matoga). »Arnold, D e r T e m p e l ..., p. 20-21. The excavation works within the subsequent campaigns * Cf. among others G. Caton-Thorapson, E. W. Gard- were conducted in the following periods: 7. IV — 30. IV. 1979, n e r, The Desert Fayum. London 1934, p. 132; K. Bittel, 12. XI — 19. X II. 1980, 10. XT — 15. XII 1981, 12. XI. — 10. O. Menghin, Kasr el-Sagha, Mitteilungen des Deutschen XII. 1983, 12. I — 10. II. 1985. In the course of the first three Archäologischen Instituts, Abt. Kairo (=MDAIK), Vol. 5, 1934, seasons Egyptian Antiquities Organization was represented in p. 1-10; F. Wendorf, R. Schild, Prehistory of the Nile person of inspector Hamdi Abd el-AIi Ahmed, while in 1983 V a l l e y , New York 1976. the said Service was represented by inspector Ahmed Mortada, 5 D ieter Arnold made two small trial trenches of dimen­ and in 1985 its representative was inspector Youssuf Abd el- sions 5X5 m, which enabled an ascertainment here of the re­ -Rahman Qassem. gular dwelling area within the boundaries of a separate set­ 1 G. Schweinfurth, Ein altes Heiligtum an den Ufern tlement site, cf. D e r T e m p e l ..., p. 26 - 27. d e s M ö r i s . Illustrierte Deutsche Monatshefte 1895, p. 361 - 372. Cf. s Arnold, D e r T e m p e l .... p. 32 - 39. also the date ,,1881” and G. Schweinfurth’s initials incised on 7 Cf. among others statements of G. Caton-Thompson one of the temple blocks (Dieter and Dorothea Arnold, and e . G a rd n e r, Recent Work on the Problem of Lake Der Tempel Qasr el-Sagha. Archäologische Veröffentlichen 27, M o e r i s , The Geographical Journal 73, 1929, p. 45; K. Bittel, M ainz 1979, pi. 13d). O. Mengh In, Kasr el-Sagha, MDAIK 5, 1934, p. 10. Joachim Slima Gebe-l Qatroni >M*-

/ V / ^

#™ d.4/w idQn el-Fqpos

ROAD to cui.Rr«içr

V/% a Î ^ j v

0 5 10 20 km

aar-ln i.^,nVlritnS of ®asr el-SaSiia (scale 1: 200 000). The area more densely stroked denotes today’s water level of the Birket ^ uu j-aKe, wnereas the less densely stroked area indicates hypothetical range of the lake at water level 12-15 m in the Middle Kingdom times (after D. Arnold, 1979)

presence only on the so-called L-shaped mound and tion of the ancient settlement remains close to the Qasr the so-called basalt deposit8. el-Sagha temple and brought solution to a series of cur­ The excavations launched in 1979 by the Jagiellonian rently emerging research problems./ University expedition enabled a more precise examina- As a result of the five excavation campaigns hitherto conducted, it can be stated presently that two urban In o Cl. the material collected by Dorothea Arnold complexes were situated in the distance of a couple of spring 1978 (Der T e m p e l .... P- 39 - 40, fig. 23, 1 - 7). Fig. 2. Qasr el-Sagha. The Middle Kingdom temple. View of the façade. Photo by J. Sliwa hundred meters both S-W and S-E to the temple (and over, it has been attempted to identify the settlement not merely one, as previously assumed), which are called structures situated even further S-W and not directly conventionally by us the Western and the Eastern Settle­ linked to the Western Settlement (site QS III/79) n. ment (Fig. 3). They were parted one from another by The principal task of the 1980 season was, on the a deep wadi and each had its own fortification system, other hand, the examination of the vast settlement as­ the presence of which has not even been earlier suspec­ semblage situated S-E to the Qasr el- Sagha temple 12. ted. The terrain here is much more eroded and destroyed As can be clearly ascertained on the ground of stu­ than its western counterpart and basically it does not dies done in the precincts of the better preserved Wes­ augur the uncovering of better preserved dwelling tern Settlement, these were the structures erected under quarters. Up to now, the area in question has not been the supervision of architects, with their rooms based subject to more detailed investigation. In spite of the upon a regular plan and walls orientated along the works’ concentration in the Eastern Settlement area, one N-S and E-W axis. The inhabitants of both these twin small trial trench was also located in 1980 in the Western urban type structures had undoubtedly been associated Settlement assemblage 13. with the functioning of the temple and that of the nearby In 1981 the excavation works were conducted in both necropolis (surely a classic definition of the „workers’ the Western and the Eastern Settlement area with only village” can be employed here) °. the site QS VIIH/80 having been examined in the Eastern In the first stage of the excavations (season 1979), our Settlement area which had been located already during interest focused on the remains of the so-called Western the previous season, whereas the main stress was laid Settlement. A small trial trench (3X5 m) was dug at on the further identification of the Western Settlement’s the S-W edge of the settlement (site QS VIA/79)10. More- defence system u.

o Another known this type object from the Middle Kingdom f1 Cf. MDAIK 36, 1980, p. 146 - 150. times (reign of Sesostris II) is only the urban complex at Ka- » Cf. B. Ginter, J. Kozłowski, M. Paw likow ski, hun (the workers and officials’ village), situated as well in M. Pazdur, J. Sliwa, Qasr el-Sagha 1980. Contributions to the Fayum oasis region (ci. W. M. F. Petrie, K a h u n , G u - the Holocene Geology, the Predynas tic and Dynastic Settle­ rob, Hawara. London 1830, p. 21 ff.). On classification and m e n t s in the Northern Fayum Desert. Prace Archeologiczne criteria characterizing Egyptian city complexes cf. recently 35. K raków 1983, p. 87 - 99. M. B i e t a k, Urban Archaeology and the „Town Problem” in 13 Cf. Q a s r e l - S a g h a 1980, p. 81 -87. Ancient Egypt [in:] Egyptology and the Social Sciences, edited 17 Cf. A. D a g n a n - G i nt e r, B. G i n t er, J. K. Kozłow­ by K. R. Weeks, Cairo 1973, p. 97 - 144. ski, J. Sliwa, Excavations in the Region of Qasr el-Sag­ i» Cf. B. G i n t e r, W. Heflik, J. K. K o z l o w s k i, ha, 1981. Contribution to the Neolithic Period. Middle King­ J. Sliwa, Excavations In the Region of Qasr el-Sagha, 1979. dom Settlement and Chronological Sequences In the Northern MDAIK 36, 1980, p. 130 - 134. Fayum Desert. MDAIK 40, 1984, p. 65 - 82. out to become one of the basic factors in the classifi­ cation and a series of more general conclusions, in­ cluding technological ones. The Middle Kingdom pottery, evaluated on the ground of samples coming from the sites in the region of Qasr el-Sagha, represents relatively low technological level which is indicated, among others, by the properties of groundmass, way of the minerals’ composition and their graining as well as quite low firing temperatures (slighthy over 600 C). Basing on the material hitherto obtained, a functional differentiation may be suggested between the two set­ tlements in question. It seems that the Western Settle­ ment had performed housing functions, while in the area of the Eastern Settlement the elements are discernible, which might point to the prevalence of the productive and economic factors. This may be confir­ med, among other things, by the fragments of semi- -finished artefacts (e.g. those of stone vessels and sta­ tuettes), so far observed exclusively in the Eastern Set­ tlement area, and also by the occurence in the said area only of the characteristic crescent drills. The stone implements analysis from the both complexes constitu­ tes anyway a separate important problem and throws much light on the two settlements’ functional differen­ tiation 20. Fig. 4. Qasr el-Sagha. The Western Settlement. Pottery frag­ ments from the dwelling room near the northern gate. 1, 2 — ”pan-grave” pottery, 3 — ’’Tell el-Yahudiyeh” ware THE WESTERN SETTLEMENT The excavation works in 1983 and 1985 were concen­ trated exclusively in the Western Settlement area1S *. It has been located some 250 - 300 m S-W to the tem­ The settlement complex discussed here, situated at the ple (Fig. 3). Its area is enclosed within the sides of the Qasr el-Sagha temple foot, had flourished during the regular rectangle embraced by a system of fragmen­ Middle Kingdom and the Second Intermediate Period (ca tary preserved reinforcements, pierced by the beds of 2000 —1600 B.C.), which is clearly indicated by the ana­ minor wadis, now running through the settlement’s lysis of abundant pottery and minor finds and by seve­ area21. Along the E-W axis, the city covered an area ral radiocarbon dates obtained here10. The moment of staked out by defensive brick walls 113 m long, whereas both settlements’ abandonment falls presumably at the along the N-S axis the city limits were defined by the close of the Second Intermediate Period. walls 81 m long (Fig. 5). All in all, the settlement’s area As was the case in the course of D. Arnold’s trial covered 9.153 m2 (nearly a hectare). excavations, we have established, also on the basis of The principal defence system of the city was made the pottery, two stages of the settlement’s use 17, 1) the of deeply founded brick walls 2.10 - 2.15 m thick. The older stage associated directly with brick constructions, building material was constituted by large dried sand dated to the XUth Dynasty and, 2) the younger stage bricks with dimensions of 34X17X10 cm. cemented with connected with the settlement’s use still during the a clay mortar22. The city wall foundation trench reached XHIth Dynasty and even later-in the finds of ”pan- in depth down to the rock bed (some 1.10-1.50 m). Five -grave” and „Tell el-Yahudiyeh” ware (Fig. 4) 18 *. These layers of bricks were put onto it (Fig. 6), which con- belong to the latest pottery finds, fixing the last phase situted a kind of the substructure for the whole con­ of the Western Settlement’s occupation. struction (the substructure’s width was 2.15 m). The The mineralogical and petrographical studies on selec­ next component consisted of four layers of bricks, yet ted pottery objects from the Middle Kingdom period 10, superimposed less widely (1.80 - 2.10 m). From this level discovered in the course of our research work, may also on, the brick wall began to be cemented with limestone essentially contribute to closer determination and cha­ blocks placed in the corners or possibly in other vital racterization of the respective groups, and following more such analyses, the regularities observed can turn points.

"8 Cf. conclusions arrived at by B. G i n t e r in subsequent 15 Cf. J. śliwa, Die Sledlunq des Mittleren Reiches bei Qasr excavations reports from the years 1979 - 1981 (notes 10, 12, el-Sagha. Grabungsbericht 1983 und 1385. MDAIK 42, 1986, p. 167 - 14) and idem, przemysly kamienne z osad Sredntego Pah- - 179, pl. 24 - 26. stwa w rejonle Qasr el-Sagha. Meander XL, 1985, p. 185 - 191. 18 The laboratory investigations basing on the charcoal sam­ 31 In the course of the last two seasons (1983, 1985) the pre­ ples from Qasr el-Sagha have been conducted by Miec/.ystaw sence has been established of partly preserved defence walls F. Pazdur (Institute of Physics of the Engineering College at the western, northern, and southern side of the settlement (cf. of Silesia in Gliwice). below). Only from the eastern side not even their smallest 17 Arnold, D e r T e m p e l .... p. 26 - 27. portion survived, due to the formation of an extensive and 78 Analogous finds of „pan-grave” pottery from Qasr el- deep deflation basin, reaching up to the Inner edge of the -Sagha, cf. Arnold, D a r T e m p e l .... p. 36, pl. 21 a,b. As to the „ramp” protecting the settlement from the side of the lake fragment of Tell cl-Yahudiyeh pottery cf. M. F. Kaplan, (site QS VlA-i/81). The line of the eastern wall course has The Orl'Hn and Distribution of Tall el Yuhudlveh Ware (SIMA been established theoretically on the basis that the street linking LXII), Göteborg 1980, p. 255, fig. 28a (fragment from Kahun). the northern and the southern gate made the symmetry axis of 78 All the below cited analyses of this type have been done the whole object. by Maciej Pawlikowski (Academy of Mining and Me- 33 Cf. the mineralogical and petrographical analysis of bricks talurgy in Cracow). and mortar [in:] Qasr el-Sagiia 1980, p. 85 - 87. \

/ / f s

wall (Fig. 10 and 11). As it oppeared, the gate the defence wall northwards is constituted by the third leading to the city from the north (from the side of section uncovered also in 1983, which leads directly to the temple) had been made of large limestone blocks the N-W corner of the settlement’s defence system. ------1------1------1------H------1------*------1 1 1 Fig. 5. Qasr el-Sagha. Flan of the Western Settlement’s fortifications and the hitherto uncovered (excavation campaigns 1983 and 1985) remains of the inner area. Drawing by A. Matoga

Such a solid and carefully finished foundation struc­ founded upon less carefully dressed rock blocks coming ture enables to forward a conclusion that the visible probably from the nearby gebel. The blocks preserved (overground) part of the defence wall could have consi­ in situ rendered it possible to establish that the width derably surpassed the height of 2 -3 m. An important of the passage leading to the city amounted merely up conclusion is also the fact that in particularly vital to 1.40 m (Fig. 10). On the ground of the conducted stu­ points (the wall corner, the area of the city gate) the dies and preserved limestone blocks elements a more brickwork was reinforced by means of stone components precise reconstruction will be possible of that part of (Figs. 6 and 7). Such regularity has also been ascer­ the city fortifications. tained within the inner dwelling area (Fig. 8). On the other hand, the western wall has been iden­ The only preserved section of the brick wall, bordering tified in three sections. In accordance with the topo­ the settlement from the south, was observed in 1983 graphical situation, it is cut by two arms of the wadi along the considerable portion of the ancient occupation which converge in the very range of the ancient urban level alongside scanty remains of the foundation of the area, while the wadi runs further south (cf. Fig. 3). One gate providing access to the city from this side (Fig. 9). of the sections unearthed in 1983 constitutes at the same The 30 m long wall remains have not undergone here time the S-W corner of the settlement’s fortification such an intense water erosion as is the case in the system (Fig. 12). The length of the preseiwed western neighbouring areas. The other parts of the wall east and wall section amounts here to some 10 m. From the west to the observed section were utterly destroyed, outside of the corner the presence has been ascertained only the shorter portion of this wall (3 m long) makes of an old robbing shaft (1.80 m deep), dug presumably part of the S-W corner of the settlement’s defence sys­ in the beginning of this century in search of the foun­ tem (cf. Fig. 12). dation deposit. After a breakthrough caused by the in­ In the course of the 1985 excavation season the re­ trusion of the wadi, a 15 m long wall section has been mains were as well unearthed of the lower portion of spotted (Fig. 13), east of which there are poorly pre­ the city gale halfway the length of the northern defence served remains of the urban area. The continuation of Wall (Fig. 10 and 11). As it oppeared, the gate the defence wall northwards is constituted by the third loading to the city from the north (from the side of section uncovered also in 1983, which leads directly to the temple) had been made of large limestone blocks the N-W cox-ner of the settlement’s defence system. < 3 ------f

Fig. 7. Qasr el-Sagha. The Western Settlement. NrW corner of the defence wall with a preserved limestone block. Photo by J. Sliwa

Site QS VIA-3/81 Fig. 6. Qasr el-Sagha. The Western Settlement. N-W corner of the defence wall with a preserved limestone block. Drawing Aiming at an establishment of the character and the by A. Matoga layout of the fortifications from the eastern side, a cle­ aring was undertaken in 1981 of an elongated sandy mound (situated along the E-W line), which makes the From the east, i.e. from the side of Birket Qarun settlement’s limit from the side of its N-E corner (cf. Lake, the fortification system was additionally supple­ Fig. 3). Having removed the layer of the weathered, mented by the solid sand rampart23, reinforced at its loose sandy material (20 - 40 cm thick), an extensive outer face by a stone revetment, which has survived stratum has been encountered beneath the well-preserved at the 65 m length and was situated in the settlement’s sand bricks. Its uncovering has been done over an area foreground (Fig. 14). Its task was most probably the of more than 10 m, measuring along the mound’s axis settlement’s protection from the pressure of the lake (Fig. 15). The maximum width of the preserved casing waters, whose level had been considerably higher in the is 5 m. In the course of works neither mobile finds Middle Kingdom times (cf. Fig. 1). nor potsherds have been encountered on this site. On the other hand, the N-E corner of the settlement The unearthed cover was made of the flatly arranged complex was shielded by a sort of rampart piled up sand brick of dimensions 24X12 cm and thickness 6 -8 with sand (surely the natural dune had been used here cm. Some parts of this cover has preserved the layer of to a considerable degree), yet strengthened not with a not very cohesive mortar (Fig. 15) probably superim­ stone, but covered by a brick casing and probably com­ posed by subsequent brick layers, now completely ero­ pleted with a wall. The northern, outer slope of this ded. The lowest brick layer of this cover, unearthed rampart-dune reinforced with the brick cover sinks during the 1981 season, constitutes the last trace of the steeply towards the bed of a fairly deep wadi (cf. Fig. settlement’s supplementary protection from the side of 3), which constituted an additional safeguard for this its N-E corner. part of the settlement. Both ramparts, i.e. the structure reinforced with the stone casing, and another, covered by Site QS VIA-2/81 the brick coating, were most certainly connected, but On the eastern edge of the above discussed sand ram­ the point of their hypothetical convergence is nowadays part a small regular construction has been uncovered particularly strongly eroded and destroyed. 33 also in 1981 in the lowest layer of the strongly destroyed brick casing, which most probably had served as a re­ 33 Or a natural dune revetted by means of a stone capping pository for the foundation deposit. Only the lowest part (the so-called pier or „Kai-Anlage” in the publication by D.A r n o i d). of the repository has survived, and its outline became Fig. 8. Qasr el-Sagha. The Western Settlement. N-W corner of the defence wall with preserved elements of the inner area (in the foreground) witli preserved limestone blocks. Photo by J. Sliwa

Fig. 9. Qasr el-Sagha. The Western Settlement. Fragment of the city wall bordering the settlement from the south with remains of the city gate. Drawing by A. Matoga

discernible already 20 - 30 cm below the surface after the establish, however, whether the charcoals were di­ removal of loose, weathered material (Fig. 16). rectly related to the foundation deposit, or should A small square-shaped repository (Fig. 17), with its rather be linked to the moment of destruction of this internal dimensions 25X25 cm, was constructed of sand part of fortifications. Basing on a charcoal sampled from bricks measuring 34X17X10 cm. As has been already the repository, the earliest radiocarbon date has been said, only its lower part has survived, and the traces of obtained for the Western Settlement, 3580±60 B.P. (Gd- destruction are clearly discernible, among others as -970). fragments of strongly burnt sand brick inside the re­ From the northern side of the repository, in its clo­ pository (cf. Fig. 17). Apart from the mentioned brick sest vicinity, there was also a fairly large concentration fragments, the repository contained only fairly large of bigger and smaller potsherds (cf. Fig. 17). All in all, charcoals, scattered all over the nearest vicinity (the oc­ 64 potsherds were recorded, of which the majority (54) curence of charcoal lumps as a component of the foun­ belongs to the category of thick-walled pottery (2.5 - dation deposit has also been ascertained in other sites)24. - 3.5 cm thick) with the traces of turning, of rough sur­ In the face of evident destruction traces it is difficult to face, fired from its outer face into red colour and from inside grey. The groundmass was the Nile silt tempered with sand and medium-grained mineral lumps. The u Cf. B. L e t e 1 1 i e r, Gründungsdeposit [in:] Lexikon der Ägyptologie, vol. II, 1976, col. 908. traces of red painting are frequently found on the outer 23 00 -h

22.00 -h + 22.00

21.00 + + 21.00

4 m — i------1------1 i ' i------r—

Fio if) O a s r el-Sacha The Western Settlement. Fragment of the northern city wall with remains of the city gate l e a d i n g , t° ° B settlement from the temple side. Drawing by A. Matoga

Fig. 11. Qasr el-Sagha. The Western Settlement. View of the lower part of the northern city gate. Photo by J. Sliwa Fig. 12. Qasr el-Sagha. The Western Settlement. S-W corner of the defence wall with the fragment of the so-called sinusoidal wall. Drawing by A. Matoga

surface. Fragments of the pottery falling into this cate­ Western Settlement area -5. One of the fragments has gory were not very characteristic and not suitable for the rim decorated from outside with a narrow stripe of the reconstruction of forms. red paint (Fig. 18:1), which is a feature often encountered The remaining 10 fragments belong to the different

group of thin-walled pottery made as well of the Nile ss Cf. Dorothea Arnold, D e r T e m p e l .... p. 38 and fig. 22.5-7. an tne sites discussed belo>v and sites QS 111/78 and silt, leaned with sand and other finely ground mineral QS VIIC/80 in the Eastern Settlement area. However, 3 m so­ admixtures. A layer of thin slip of fine clay often ap­ uth of the described repository a wholly preserved bowiet has been found wit.i a hemispherical bottom and of features pears on the surface. That type of pottery was relatively described above (cf. fig. 18:3). The fragments of hemispheri­ well-fired and in the course of burning it developed cal drinking bowls from the sites QS QS VIA/79, QS VIA-2/81, QS VIA-1/81 and QS 111/79 have been subject of detailed mi­ a red or red-tawny, les frequently grey, colour. The neralógica! and petrographical investigations. As has been established, the groundmass used for production of this ware cross-section is red and brown after burning. had a mixed fine-and medium grained structure. The ground- From among six reconstructed small vessels, four mass consists of the two basic components: thermally trans­ formed silty matrix and quartz. The silty mass, although ba­ fall into the category of specific hemispherical bowlets ked, contains in places single chunks of silty minerals. Quartz (Fig. 18: 1, 2, 4, 5) being one of typical products of the occurs hr form of medium or weakly rounded grains accom­ panied by chips of muscovite and sharp-edged grains of Xflth Dynasty period and appearing in gross in the piagioclases. The presence has been also ascertained oí indi- Fig. 13. Qasr el-Sagha. The Western Settlement. Fragment of the western defence wall with adjoining sinusoidal wall. Drawing by A. Matoga cegty piaskow

- zaprawa 0 1______2 3 4 5 m

Fig. 15. Qasr el-Sagha. The Western Settlement (site QS VIA-3/81). Layer of sand bricks in the N-E part of the fortification system among this category of ware20. In accordance with the also in 1981 the subject of more detailed investigations. findings of Dorothea Arnold, the above described type A small trial trench has been located on its ridge, which of straight-walled bowlets should be classified with the was 5 m long along the N-S axis and had a varying classic forms of the Xllth Dynasty pottery27, whereas width (maximum up to 2.80 m), depending on the actual the variant with the specific curve and narrowing below outline of the feature. Unfortunately, regarding the fear the rim occurs only under the XHIth Dynasty23. tied to a possibility of disruption of the construction’s The latter fragments originate from the small bowl structure (as already has been signalled, it was probably with a thickened rim (Fig. 18:6) and the shallow bowl- a heightened and reinforced dune), the commenced -plate (Fig. 18:7). trial trench has not been extended and continued as a cross-cut through the whole rampart. Therefore, the Site QS VIA-1/81 complete perspective has not been obtained of subsequent The sand rampart mentioned earlier, which had guar­ layers and their development over the whole width of ded the city from the east (cf. Fig .14), covered by a sto­ the feature. However, it is planned during one of the ne casing from the side of the Birket Qarun Lake, became forthcoming campaigns to continue excavations in this site, which is conditioned by an elaboration of a pro­ vidual grains of potassium feldspras alongside individual ig­ ject enabling the rebuilding and permanent protection neous rock chunks. Tne occurence of calcite has been establi­ shed as well, of which part has probably a secondary charac­ of this extraordinarily characteristic defence structure. ter. The pottery is thermally weakly transformed. It was fired For this reason, we confine ourselves here only to in temperature exceeding 600° in an oxidizing atmosphere. Both distinctly marked parallel texture (at times less discer­ the presentation of undisputable facts, presently possible nible) and the traces noticeable on the fragments’ outer sur­ face testify to the wheel-made pottery. to be determined basing on the obtained material20. It 2« Cf. below, fig. 19. remains beyond doubt that the mentioned dune harbours «Arnold, D er T e m p e l .. ., p. 38 and fig. 22, 5-7, ea- d e m , Keramlkbearbetunq in Dahschur, 1976 - 1981. MDAIK 38, 1982, p. 60 - 61 and fig. 17. Cf. also J. B o u r r i a u, Umm el- -Gaab. Pottery from the Nile Valley before the Arab Conquest. «Some assumptions signalled [In:] MDAIK 40, 1984, p. 65- C am bridge 1981, p. 69, n r 128. -74, figs. 22 - 24 have only Introductory character; their possible «Arnold, D e r T e m p e l .... p. 34, fig. 20, 2 and e a d e m, confirmation and extension of conclusions calls for. the con­ Keramlkbearbeltung .... M DAIK 38, 1982, p. 62 and fig. 18. tinuation of works on that site. ! I

Fig. 16. Qasr el-Sagha. The Western Settlement (site QS V1A-2/81). Brick repository housing tne foundation deposit. Photo J. Sliwa in its western part a fragment of the ancient occupation If, as appears from the situation, the brick level is to level remains from the Middle Kingdom times in form be associated with the Middle Kindom period (which of the sand bricks layer and the traces of destruction is also indicated by an analysis of the pottery as well), accumulated above it. The bricks delimiting the eastern then, after the destruction of this part of the settlement edge of this level drop distinctly downwards. The bottom (due to some natural cataclysm), the sand embankment layer of bricks is relatively well preserved and in some was raised and revetted in order to protect the settle- places their interdependence can be recorded fairly ac- ment from the lake waters’ pressure. This could have curately. The space above is occupied by a compact, unstructured stratum of decomposed bricks, evidently thinning eastwards. This had been reduced by the ma­ terial shifting above it, which illustrates the process of O G the settlement’s destruction. Most conceivably, the mas­ ses of water had shifted the culture layer beyond the brick-reinforced utility level, which coincides with the terrain inclination towards the lake. This layer, in turn, was superimposed by a thick deposit of Tertiary shale drifted from the adjacent cliff. Only then, a layer can be A seen of clean sand, which forms a kind of an embank­ ^ ZA „ o ment whose outer slope, as has been said, is covered by regularly arranged stone blocks (cf. Fig. 14), whereas inside a regular trench is discernible with the remains preserved of the ’’inner” brick wall once situated here, which had additionally heightened and revetted the des­ cribed structure. A great deal of archaeological material has been yiel­ ded by the destruction layer, intensively dark-hued, with maximum thickness of 33 cm, clearly sinking down towards the east. It is composed of a sandy fill (probably of decayed bricks) with a large amount of ashes, char­ coals and potsherds. Moreover, several scraps of fish­ bones have been observed together with the fragments of molluscs. The mentioned intensively dark-hued destruction layer is distinctly divided into the two phases by a lighter stratulum containing equally many potsherds, but devoid of ashes and charcoal. Owing to a large amount of char­ coals in both destruction stages, another radiocarbon dates could be obtained, for the lower phase 3160±50 0 10 50 100 cm H----- 1~ - t - B.P. (Gd-1486), and for the upper phase 3430+60 B.P. Fig. 17. Qasr el-Sagha. The Western Settlement (site QS VIIA- (Gd-969). -2/81). Brick repository for the foundation deposit Another group is also worth of attention, which is quantitatively much more modest (0.57% and consists of flat, round plates with a thickened rim, displaying often an incised ornament near the rim38. The ground- mass is the Nile silt with much organic tempering ad­ mixtures. The coarse surface of plates bears at times traces of a red layer (ochre?). The above desribed destruction layer has been later superimposed by a thick stratum of Tertiary shale, drifted from the neighbouring cliff (water transpor­ tation). which also contained some pottery material of features analogous to that already presented. However, these fragments are considerably smaller, and as they bear distinct traces of transportation, are generally of little use. Anyway, a dozen or so fragments should be mentioned of the typical hemispherical thin-walled bowls (Fig. 19: 4, 5, 8, 11, 12). Part of them has a rim decorated with a narrow stripe of red paint37. The two lower fragments have also been identified of the conical bread forms (Fig. 20:6) analogous to other objects of this type, which occur in gross in the layer underneath. Apart from those, the larger fragment has been observed of a stora­ ge vessel with a thickened rim. * * *

7 Since the earlier excavation campaigns were in con­ Fig. 18. Qasr el-Sagha. The Western Settlement (site QS VIA-2/ /81). Pottery siderable degree devoted to an identification of the city defence system and its extent, a continuation is now nesessary of the works aimed at a consistent recording taken place probably at the close of the Second Inter­ of dwelling quarters and at a overall identification of mediate Period, in the last phase of the settlement’s exis­ the urban system. Taking into consideration* the poor tence. state of the object’s preservation (strong destruction The pottery coming from the destruction level is very abundant, but is represents only groups of ware already known from the other places of both the Western and ss An excellent instance of this type moulds from the Xlth Dynasty and genuine preserved bakings found in them, the Eastern Settlement. All in all, 2116 potsherds have cf Dieter Arnold, The Temple of Mentuhotep at been recorded here, which fall principally into the two Dalr el-Baharl. New York 1979, p. 57 - 60 and pi. 33. Cf. also mould from Fitzwilliam Museum Cambridge, also from the categories, i.c. hemispherical bowls and conical bread Xlth Dynasty times (J. B o u r r i a u, Umm el-Gaab, p. 65, Nr. 116. moulds. 33 h . Larsen, On Baking in Egypt during the Middle The most numerous group of pottery finds includes Kingdom. An Archaeological Contribution. Acta Archaeologica VII, 1936, p. 51-57. In his considerations, the author relied on the small fragments of thin-walled (0.3 - 0.8 cm) bowls the finds of bread moulds coming from excavations he conduc­ (Fig. 19), which make for 59.12% of the total number of ted in Abu GhSlib, cf. MDAIK 6, 1936, p. 73-74 and MDAIK 10, 1941, p. 39 - 40. the collected material. The bowl rims are frequently *‘H. Jacquet-Gordon, A Tentative Chronology of Egyptian Bread Moulds [in:] Studien zur altagyptishen Keramik, decorated with a narrow stripe of the red paint (Fig. Mainz 1981, p. 16 - 19, fig. 4. Dorothea Arnold (Der T e r n - 19:1 - 6, 11 - 16). They rank among the classic ware of the p e l . . .) does not principally distinguish this type of bread moulds and does not devote much attention to them (cf. only Xllth Dynasty3n, while the variant dated to the XITIth pi. 19b, 8 and note 116). »3 The fragments of such bread moulds from the sites QS Dynasty, with a specific curve and narrowing below VIA/79, QS III/79, QS VIA-l/81 have been subject to mine- the rim, is represented only by one fragment (Fig. 19: ralogical and petrographical investigations, which proved that the groun'-’mass used here has the fine-grained character, its 18)«. components are poorly mixed, with many empty spaces. This in­ Of the total number of potsherds, 34.5% falls to the dicates a quite primitive way of forming of that ware, be­ ing not turned on the wheel, but hand-made. The discussed fragments of slender, conical bread moulds (Fig. 20) of bread moulds were fired in an oxidizing atmosphere and in tem­ perature over 600°C. The silty background is most often charac­ shape typical for the Middle Kingdom period % Accor­ terized by a low thermal transformation and contains con­ ding to the classification of H. Larsen 33, they belong to siderable admixture of scattered compounds of trivalent Fe. In some samples individual concentrations have been obser­ the type Bl, whereas in keeping with the latest typology ved of siltv minerals, which in places display an orientated of this ware category forwarded by H. Jacquet-Gordon 31, wav of sunpressing the light. Quartz is present as large rounded grains and fine sharp-edged grains. Besides, sharp-edged this variant has been defined as type C. This kind of grains of plagioclases have been observed together with in­ dividual chips of muscovite and grains of microcline (potas­ pottery was made of the Nile silt tempered with quartz sium feldspar). Moreover, the feldspars occur, represented and rock chips, hand-shaped and poorly fired 3S. In some mainly by moderately acid elements of the albite-anorthite series. Together with the mentioned minerals, also heavy mi­ dozen of cases, the traces are visible inside of thin, nerals appear with pyroxenes and amphiboles identified among burnt layer, which is considerably finer. them . 3* Analogous plates are also known from the Eastern Set­ tlement area, cf below n. 210 (fig. 31 (site QS VIIC/80) and p. 213, fig. 35 (site QS VIIH/80). so C£. above p. 197 and notes 25 and 27. 37 Cf. characterization of that group above, p. 197 and notes m Cf. above p. 199 and note 28. 25. 27.

26 Fontes t. 36 Fig. 20. Qasr el-Sagha. The Western Settlement (site QS VIA-1/81). A group of conical bread moulds 22.44

6 m

^ f»Tte area with remains of the inner street and elements of the 21. Qasr «1-S.gh.- ykn„ and adjacent rooms). Drawing by A. Matoga Fig. 22. Qasr el-Sagha. The Western Settlement. Inner street in the northern city gate area. Photo by J. Sllwa

caused by the water flow from the west in the direc- re situated at the northern wall of the courtyard (Fig. tion of the Birket Quarun Lake, which in turn had chan- 21). neld the numerous wadis, and moreover intense eolic The traces of a dwelling complex of analogous fea- erosion), this would be possible mainly in the northern tures, uncovered in 1983, are also discernible near the part of the complex and in its N-W corner (cf. Figs. 3 and 5). As can be stated even now, the artery of the settle­ ment’s communication system was made by a street cutting the city on the N-S axis and connecting the city gates one with another (cf. Fig. 5). This thorough­ fare converged in the vicinity of both gates with the street circling from inside the entire defence system. This street occupied the space between the city walls and elements of the inner dwelling area. A considerable section of this thoroughfare has been uncovered in 1985 in the northern gate area (Figs. 21 and 22). In that place, it occupied the width of 3.15 m, was carefully lined with bricks and covered by a layer of hard mor­ tar (3-5 cm thick). It cannot be excluded that the communication system had also been supplemented by a transversal street running along the E-W line, cut­ ting halfway the length the street linking the northern and the southern gates. The walls of the living quarters hitherto discovered were subordinated to the above discovered communi­ cation system and confined within the limits of the units situated between street connecting the N and the S gate and the street circling the city wall from inside. The housing quarters are separated from the streets by means of an additional wall 0.90 m thick (Fig. 21) and their walls are also orientated exactly along the N-S and E-W axes. In 1985 an important dwelling unit has been unearth­ ed in the area of the northern city gate (not yet whol­ ly examined), composed of a courtyard accessible from the main street (Fig. 21) and four adjacent rooms with dimensions 2.10X8 m each. In the area of the said co­ urtyard, which was lined with brick and covered with Fig. 23. Qasr el-Sagha. The Western Settlement. Finds from a hard mortar layer, there was a round oven, whereas the dwelling room near the northern city gate. 1, 2 — palette and grinder of amphibolite, 3 — copper stick. Drawing b y an ash container together with an earthen bench we- A. M atoga Fig. 24. Qasr el-Sagha. The Western Settlement. Fragments of tae so-called sinusoidal wall at the inner face of the defence wall, protecting the city from the west. Photo J. Sliwa

southern gate. This complex had been as well provided the level of the last two brick layers, and frequently with a round kiln built of bricks; numerous fragments even at the level of the lowest, single brick layer. of animal bones have been found in it together with In one of the rooms adjoining the courtyard with fishbones and a lesser amount of potsherds. the kiln, discovered in 1985, attention is drawn by a cer­ It should also be stressed that the elements of the tain number of minor finds, such as a rectangular pa­ inner housing area are generally preserved at most at lette made of amphibolite, decorated with an incised

Fig. 25. Qasr el-aSgha. The Eastern Settlement. Sand rampart with the stone revetment, making part of the city fortifications. Photo J. Sliwa line (cf. Fig. 13). As has already been said, its quite ' extensive section has been observed along the inner edge Af the western city wall (facing the city area). During the existence of the city, this structure had been1 bccupying the space underneath the 2.5 m wide street,1 which runs along the strip between the defence wall skriting housing structures. Curiously enough, in the two neighbouring regular „niches”, formed in the course of the sinusoidal wall line, three bricks had been ^ dntentionally laid („niche A”) and a lump of the clay mortar („niche B") with the plaits distinctly impressed on its surface of a sack it had once been placed in (cf. Figs. 13 ^nd 24). jj The fragments of the sinusoidal ¡¡nall from Qasr el- -Sagha provide an interesting contribution to the dis­ cussion on the function and significance of suchlike constructions already known from several other Mid­ dle Kingdom sites88. The majority of the cited instances comes from the Xllth Dynasty times. Later on, the sinusoidal walls happen to appear much more rarely. Considering the characteristic features of particular „sinusoidal walls", the known instances may be divi­ ded into some principal'/groups. There belong both the solid, highl walls erected along tblp sinusoidal outline and mostl by used as the walls su#ounding the funeral complexes, the walls protecting from the drifting or loose sand,1 permanent or temporary revetments. However, - the example of the „sinusoidal wall” from Qasr el-Saglia falls into another category, which com­ prises a few walls of symbolic character, founded along the same wavy outline, but never fulfilling any con­ structional or even auxiliary function. This type walls are very regularly planned, but never high (most fre­ quently they are built only of a single layer of bricks). They were supposed to play their role in more uncon­ ventional way and at times, as is the case in Qasr el- -Sagha, they had simply been concealed from the inha- bitans’ eyes. At present, the problem of the Qasr el-Sag- Fig. 28. Qasr el-Sagha. The Eastern Settlement. Small finds from the sites QS VIIB/80 (1) and QS VIIC/80 (2-4): 1 — grin­ ha „sinusoidal wall” destination must remain open, alt­ der, 2 — unfinished stone vessel, 3 — a kind of a calcite pawn(?>, hough the most convincing seems to be its association 4 — stone spindle whorl. Drawing by A. Matoga with some kind of foundation ritual, related e.g. to a provisional layout of the city wall limits (it may be outline of cartouche (dimensions 13.8X8.5X2 cm) to­ testified to at least by the placing of symbolic bricks gether with a conical grinder (Fig. 23: 1,2) *®, a copper stick probably for paints or kohl (Fig. 23:3), a fragment and mortar in the ,,niches”-bends of the wall under con­ of an alabaster vessel, beads of limestone and amethyst sideration). ,, and a large' Quantity of ostrich eggshells. In the course of the 1983 excavation campaign the existence has been ascertained in the Western Settle­ THE EASTERN SETTLEMENT ment area of an interesting auxiliary structure, called It is situated some 200 - 250 m S-E to the temple conventionally the „sinusoidal wall”

Except for fairly well-preserved elements of the sand stone revetment (Fig. 25), marked as site QS VIIG/8040. dune, reinforced from outside with a stone cover and In the N-W part of the object, on a secondary deposit, situated to the south, i.e. facing the Birket Qarun Lake there is a large concentration of pottery and stone ar­ (Fig. 3), no other remains of the Eastern Settlement's tefacts (site QS VIIF/80. Gf. Fig. 3). fortifications have been observed here. A particularly « such structures are mentioned In the work of G. C a- well-preserved fragment attracts attention of such for­ ton-Thompson and E. V. Gardner, The Desert Foyum. London 1934, p. 134, pi. LXXV.b as the Old Kingdom struc­ tifications with the elements perfectly visible of the ture, shielding the Egyptian settlement from Libyan raids. Further on N-W to this site,, on the western outskirt of« the discussed settlement complex, another concentra­ tion has been located of the pottery material (3ite QS VIIE/80) and, situated north to it (yet considerably be­ low), a small outlier with distinct remains of a single sand bricks layer. ‘ Site QS VII/80 ' Further on north to the QS VIIF/80 site, in the cen­ tral part of the settlement, there is a characteristically shaped, elongated mound 25 m long, covered by a se- * ries of transverse furrows41, marked as’feite QS VIIB/80, with a large amount of the pottery fragments and stone artefacts. On its surface two grinders have been disco- wered, appearing near it one made of microcrystal­ line diabase42, another of dolomitizecT organogenic li­ mestone (Fig. 26:1) At the east side of the mound, a, small trial'trench has been dug but unfortunately neither, »traces of brick structures have heen observed in it, nor any other archaeological , ^material appeared there; the natural sand bedding nas been discernible already as deep as 40 - 50 cm. ; \ Among the pSp\tery occuring in host on the QS VIIB/80 Fig. 28. Qasr el-Sagha. The Eastern . Settlement. Fragments of site surface, mdihly the fragments of large storage ves­ wine Jars from site QS VII B/80 (1 - 5) and from site QS VII C/80 sels, besides those of the so-called cauldrons and frag­ (6-8) ments draw attention of typical, wine jars. The category of the above mentioned storage vessels embraces large bulbous containers with short necks of strongly thickened rims (Fig. 27:1-4), the rim dia­ meter is ca 20-30 cm, whereas the body walls’ thick­ ness ranges from 0.8 -1.3 cm. The storage vessels of that type were shaped of the good marly material („Mergelton”) with large amount of sand and other well- aground mineral admixtures (white and yellow grains) and larger red-coloured lumps. Both the outer and the inner surface of the sherds is brick-red or red-tawny, whereas the core remains dark-grey. Such pottery was well-fired, probably in a relatively high temperature. The surface of the fragments in question is now coarse, but outside on some sherds are preserved the traces of a fine cream-yellowish, sometimes red, layer, superim­ posed after the firing of the vessels. The vessels of that type can be only approximately dated to the close of the Xllth Dynasty and the XHIth Dynasty, when they had ranked among the popular ware48. Related to that group are also potsherds belonging to typical cauldrons (Fig. 27: 5, 6) with the traces of uti­ lization {apparent spots of sooit and fire). Unfortunately, Fig. 29. Qasr el-Sagha. The Eastern Settlement. Fragments of the only identified rim fragments fail to permit the re­ plates from the surface of site QS VII B/80 construction of the whole vessels (bottoms globular or flat?). The group of the so-called cauldrons its dated to This type ware is made of a marly material („Mergel- the X llth-X IIIth Dynasty as well44. , ton”) of good quality, well-fired in an oxidizing atmos­ Anothet group comprises characterististic wine jars. phere and the temperature of at least 600°C45. In the co­ They had ovoid bodies and carefully shaped caliciform urse of firing, the groundmass tempered with sand and or cylindrical necks, at times quite slender, decorated other well-ground mineral admixtures (among others ca& with horizontal ring-shaped raised pattern (Fig. 28:1 - 5). cite) and organic detritus, had a brick-red colour (at times, The rim diameter reaches some 10 -12 cm and .the wall slightly grey stripes appear in the cross-section), whe­ thickness is between 0.6 - 0.8 cm. reas on the inner and the outer side of the surface a characteristic coating was formed, yellow-greenish in «t These are most sorely the traces of earlier robbing tren­ colour (strongly thermally transformed silty minerals, ches; this fact should be kept in mind also when evaluating the pottery material from this site. containing a small admixture of quartz). » Gf. ah'analogous object; Arnold, Der T e m p e l . . , , pi. wd. . <* Cf. Arnold, D e r T e m p e l .... p. 34, fig. 20, 4-5. In keeping with the results obtained by M. Pawlikow­ “ Arnold, Der t e m p e l ..., p. 36 - 37, fig. 22, 3-4; cf. ski; .on the other hand, Dorothea Arnold allows even also J. & 1 i W a, MDA1K 36, 1980, p. 155, fig. 25:5, 7. 900° temperature (Der Tempel ..., p. 38). Fig. 30. Qasr el-Sagha. The Eastern Settlement. Pottery from the surface of site QS VII B/BO. 1 - 3 — jars, 4 — deep bowl, 5 — potstand

The vessels falling into that category were hand-ma­ de, with only their necks being turned on a slow-speed wheel (the traces of this process are still visible on the inner surface of the necks). The more precise dating of those specific vessels as a long-lived type is not pos- sible-they occur in the time span from the middle of the Xllth Dynasty and during the Xlllth Dynasty48. From among the other forms, the fragments should be also mentioned of the medium size bowls (their dia­ Fig. 31. Qasr el-Sagha. The Eastern Settlement. Fragments of meter measures some 24-30 cm) with a thickened rim flat tray-plates from the surface of site QS VUC/80 of various kinds (Fig. 29). Their material was the Nile silt tempered with sand and well-ground mineral ad­ silt tempered with sand and well-ground mineral ad­ mixtures (although considerably larger red-coloured mixtures. The groundmass was uniformly red after firing lumps appear here as well), fairly well fired. The cross- and from outside are** preserved traces of a fed layer -section of the vessels remains red, at times with grey (ohre?), superimposed just after firing. stripes. On some potsherds the traces are visible of The potsherds are also characteristic of vessels with a red-coating outside and inside, which was superim­ / oval body and short turned out rim. The rim walls are posed after the vessels’ firing. Characteristic rim fe­ thickened and from inside profiled firmly archwise atures (Fig. 29:3, 4) do enable the dating of some po­ (Fig. 30:1-3). The vessels of that type were made of tsherds to the middle of the Xllth Dynasty47. good silty material („Mergelton)” tempered with much An interesting example of a good quality product is mineral admixtures (sand, fairly well-ground calcite tha fragment of bowl some 30 cm in diameter, deco- chips and considerably larger red lumps). The ground- vated outside with a stripe consisting of several wavy li­ mass became dark-red after burning, with the light- nes (Fig. 29:1) This object was made of an excellent -grey core ‘ visible in the cross-section. On the outer marly material („Mergelton”), well-fired and ^becoming surface of vessels are visible the traces of turning to­ light-red in colour in the course of burning^ where­ gether with the remains of light-red or cream slip. as its outer and inner side acquired a characteristic la­ Excellent analogies, dated to the reign of Amenemnat yer of yellow-greenish coating analogous to that of II, enable also a more precise dating of our objects4B. the above discussed wine jars. Our object makes the frag­ An interesting object is also a large fragment of a cy­ ment of a vessel similar to the bowl with a ring-shaped lindrical stand with its rim turned out (Fig. 30:5). This foot, coming from Nubt, and presently in the collec­ had 20 om in diameter and was made of the Nile silt tion of University College in London, which is dated tempered with sand and mineral and organic admixtures. to earlier phase of the Second Intermediate Period48. The groundmass core is grey after firing, whereas Also worth mentioning is a fragment of bowl both the inner and the outer surface is fed-tawny. 11 cm in diametefi with rim edges turned out (Fig. 30:4) The fragment under consideration belongs to the ty­ and walls 0.4 0.5 cm thick. It was formed the of Nile pe already known from Qasr el- Sagha and dated to the end of the Xllth Dynasty so< *> Cf. A r n o ld , Der Tempel..., p. 37 - 38, fig. 22, 11 and pi. 20b, 1-2. " Cf. A rnold, Der Tempel..., p, 31, .fig. 18,3 and 3a. “ Cf. A rn o ld , Der Tempel.... p. 34; fig. 19.7 and 7a. « J . B o u r r i a u , Umm al-Gaab, p. 68, N r 101, *9 Cl. A rn o ld , D er Tempel..., p, 37, fig. 28, 13. 27 Fontes t. 36 Site QS VIIC/80 A considerable assemblage of the archaeological ma­ terial, marked as site QS VIIC/80, is situated in the centre of the Eastern Settlement. Numerous potsherds covered here a kind of a sandy mound some 1,80 m in diameter and 0.20 - 0,25 m in height (site QS VIIC-1/ /80). In the course of its exploration more than 800 potsherds of 'various sizes have been collected coming from different vessels. The majority (as much as 56%) of the obtained pot­ tery material belongs to primitive, poorly-fired thick- -walled (1,5 - 3 cm) large vessels, made of the Nile silt tempered with much organic admixtures (chaff). Such potsherds are tawny or red-tawny in colour, very un- durable, simply loose and flaking off. They are uncha­ racteristic and difficult for reconstruction. On the outer surface often appear traces of the easily cissing red layer (ochre?). From technological point of view, a dozen or so frag­ ments should be also classified within the said group of round, flat tray-plates with a thickened rim and convex central part, often displaying an incised orna­ ment near the rim (Fig. 31). Basing on the recored fragments, the diameter of the said plates has been Fig. 32. Qasr el-Sagha. The Eastern Settlement. Fragments of determined to some 30 - 40 cm. The groundmass was bowls from the surface of site QS VII C/80 the Nile silt with a large amount of clearly visible mi­ neral admixtures (big brown and black lumps) and or­ ganic inclusions. This ware was poorly fired and had a coarse surface covered by a red layer of fine ma­ terial (ochre?). The remains of the latter have survi­ ved at the bottom on all the distinguished potsherds, and in some cases also on their upper surface. Considering the number (15% of the total collected material), the second place is taken by relatively small fragments of thin-walled vessels (0,5 - 0,8 cm), both me­ dium-sized bowls (Fig. 32:1, 3, 5) and bowlets with a globular bottom, straight-walled edges and also narro­ wing and slightly turned outwards rims (Fig. 32: :2, 4, 6)% Next (10% of the material) come medium-walled potsherds (1 - 1,5 cm thick) with a characteristically thickened rim, falling into the category of medium size storage vessels and probably also that of globular ca­ uldrons of cooking destination 52. In some cases, an empty lens is visible in thickened rim (turning out of Fig. 33. Qasr el-Sagha. The Eastern Settlement. Pottery from edges). the surface of site QS VII C/80. 1 - 3 — potstands, 4 - 6 — conical bread moulds Another group (8% of the material) embraces thick- -walled potsherds (2-4 cm thick), which belong to large storage vessels. The preserved potsherds are uncharac­ 2% of the total collected material constituted frag­ teristic and hardly suitable for reconstruction. Here ments of typical, slender conical bread moulds (Fig. 33: belongs the hard pottery, made of the Nile silt, having :4 - 6) already discussed above54. An exception is a sin­ a coarse surface and well-fired. Like in the former gle fragment, which is the lower part of a cone much group, after firing the vessels became red outside, whe­ more carefully made, with the «traces of turning, cove­ reas inside they had a colour wavering from dark-grey red from outer side by a red slip (Fig. 33:6). This ob­ to black. ject was made of the Nile silt with fine-grained mine­ Next group (also 8% of the material) includes cha­ ral admixtures, well-fired, brick-red in color in cross- racteristic potsherds of wine jars (Fig. 28:6-8), which -section (in thicker parts grey stripes are visible). occur also in host in the assemblage QS VIIB/80 53. The least numerous group (1% of the material' is composed of small fragments of thin-walled pottery of the marly material (,,Mergelton”) and excellently pre­ pared groundmass, well-fired and having uniform m on the groundmass and closer characterization and dating of this group cf. above, p. 197 and notes 25,27 and 28. The variety yellowish colour (also in the cross-section). On the ou­ of bowls discussed here, corning from site QS VIIC/80 includes analogous, yet slightly bigger objects. ter surface are discernible the traces of turning. Ho- m On the groundmass, shapes and dating cf. above, p. 208, fig. 27 (site QS VIIB/80). ” Cf. above, p. 208, fig. 28: 1-5. « Cf. p. 201, notes 32 - 35. Fig. 35. Qasr el-Sagha. The Eastern Settlement. Pottery from site QS VII H/80 Fig. 34. Qasr el-Sagha. The Eastern Settlement. Pottery from site QS Vll H/80 tempering admixtures. Since only little fragments have survived, the reconstruction of forms is impossible. wever, the character of the unearthed potsherds renders Basing on the charcoal coming from the above descri­ the reconstruction of their forms impossible. bed pit, a radiocarbon date has been obtained of 3890± Three fragments of cylindrical potstands 8-10 cm in ±45 B.P (Gd-1372), which proves to be an important diameter, with slightly turned out rim (Fig. 33:1-3) are chronological reference for the settlement situated east also worth mentioning. Such ware was made of the to the temple, indicating conceivably on a somewhat Nile silt, becoming red-tawny after firing, with the cross- earlier moment of the whole complex foundation in -cut grey inside. The red slip appears both on the outer comparison to the Western SettlementE7. and the inner surface toegether with the traces of tur­ ning. Site QS VII H/80 The following finds originate as well from the as­ It is situated on the eastern outskirts of the settlement semblage QS VIIC-1/80: a fairly thick spindle whorl cluster under consideration (cf. Fig. 3)5i. This was (Fig. 26:4), a kind of a calcite pawn (Fig. 26:3) and a kind of a sandy, round mound 5,20 - 6,00 m in dia­ a semi-finished stone vessel (Fig. 26:2). meter and 0,50 m high, with a large concentration of North to the site QS VIIC-1/80, on the extension of its potsherds, stone flakes and implements, N-S axis, a 'trial trench has been located 1 m wide The said object has been divided into four quarters and 8 mlong. In its western profile, an oven pit has and, following this scheme, both the pottery and stone been observed of a regular circular outline and a rounded material have been picked up. All in all, 2167 bigger bottom. The pit had a 62 cm diameter at the depth of and smaller potsherds have been recorded in the course . 36 cm, while its maximum depth accounted for 55 cm. of exploration, which later have been carefully clas­ The sand on the pit’s border was strongly burnt to sified. the intensively red colour. The fill contained quite The greatest number of potsherds (57%) rested on a lot of charcoals, three stone implements55 and 31 the surface of the assemblage. After their removal, the small potsherds. From among them, nine particularly area of the assemblage considerably diminished. Fol­ tiny fragments belonged to thin-walled (0,5 cm and less) lowing the clearing of the pottery and stone material drinking bowls of globular bottom and straight edges, dated to the Xllth Dynasty 50. The remaining fragments 57 This would require a corroboration by more radiocarbon dates, obtained on ground, of samples coining from various po­ belong to inferior quality ware, with organic ints r { the Eastern Settlement (the material coming from the described pit may overlap the level preceding the settlement’s location on the regular plan). 55 Cf. B. G i n t e r, [in:] Qasr al-Sagha 10S0, p. 109 and fig. This site had been localized in 1980. but Its exploration 64 on p. ill was undertaken only during next excavation season ci. MDAIK 60 Cf. above, p. 197, notes 25 and 27. 40, 1984, p. 78 - 82). Fig. 36. Qasr el-Sagha. The Eastern Settlement. Site QS VII h / 80. 1-fragment of the standing limestone statuette (lower part), 2-fragment of the basalt figurine (loose find). Photo by D. Johannes

from this level, whose depth did not exceed 10 cm, Such vessels can be only approximately dated to three separate assemblages emerged (A, B, C) with the Xllth-XIIIth Dynasties period, when they had their maximum depth no more than 8-10 cm. ranked among the popular types of pottery 50. In spite of the large number of pottery, it should be Eight fragments of wine jars are also noticeable pointed out that the majority of potsherds proved (Fig. 35:1, 2), which had been occuring from the mid­ to be littie characteristic objects, not suitable for dle of the Xllth to the XHIth Dynasty u". reconstruction, and originating most certainly from lar­ Moreover, six fragments have been identified of pot- ge and medium size storage vessels. Only a few pots­ stands of cylindrical shape (Fig. 35:6, 7), already known herds from the said assemblage may provide a basis from the other Qasr el-Sagha sites and dated to the for the more detailed reconstruction of forms. Seve­ close of the XUth Dynasty 01. ral potsherds were the fragments of medium size sto­ rage vessels and cauldrons bearing the traces of utili­ c° Cf. above, p. 203, fig. 27, note 43. 01 On this group of pottery cf .above, p 208, fig. 28, note 46. zation, with a characteristic thickened rim (Fig. 34). « Cf. above, p. 203, fig. 30, note 50. sculpture (Fig. 36:2), showing an analogous state of its corroded surface to the object collected in 1980. To recapitulate, it should be clearly stressed that site QS VIIH 80 has a completely different character than other above described material assemblages from the Eastern Settlement. This character can be undoubtedly defined as a workshop one, which is clearly indicated- apart from the considerable number of stone tools (in­ cluding also typical crescent drills) and flakes and above mentioned sculpture fragments-as well as by the remains of limestone and basalt with the traces of processing, a fragment of the silicificatcd sandstone with the traces of two-sided processing and quartzite fragments bearing the traces of surface polishing G

S i t e QS III/79 It has been localized during the first excavation season (April 1979) and at the same time it has also been ex­ plored. Site Q3 111/79 is situated some 250 m S-W to the Western Settlement, at the foot of the steep gebel face (the area of the Middle Kingdom cemetery), about 20.5 m above the sea level (cf. Fig. I)07. Thereupon, the site is located beyond the limits of the two above descri­ bed settlements, and also at a different altitudecs. In the discussed site, being clearly discernible thanks to a large concentration of potsherds and remains of the burnt bricks of sand noticeable on its surface, a 10X10 m trial trench has been located, divided into 2X2 m sections (Fig. 38 embraces two such sections, since the remaining failed to yield any more interesting Fig. 37. Qasr el-Sagoa. Tne ¿.astern Settlement. Site QS VII material). H/80. Fragment of the basalt figunne. Plioto by D. Johannes Within the said sections, a group of three hearths has been discovered on the surface of silty-sand deposits Apart from those, four better preserved fragments (Fig. 38), whereas in the N-E corner of the excavation should be recalled of flat, round plates with a thicke­ has been encountered an edge of a brick structure, ned rim, with an incised ornament near the rim (Fig. strongly cemented and resting in the compact silty-sand 35:3, 5), familiar from the nearby site QSVIIC/80U2. stratum (which hampered an exact preparation of the Among the discussed material, only five fragments bricks’ arrangement). Regarding the necessity of the have been identified of conical bread moulds, which had heavy tools employment and a probability tied to it of enjoyed such a popularity in the Western Settlement the brick structures’ destruction, the excavation has not area03, and had been appearing much more rarely in been extended in that direction. the Eastern Settlement. This is also a characteristic phe­ The above mentioned hearths (Fig. 38: 1-3) were nomenon that site QS VI1H/80 displayed lack of any situated in the highest point of the site, which was fragments belonging to typical thin-walled bowlets of a kind of a mound covered on its surface by a great globular bottom, often occurring in the Western Settle­ number of potsherds with the prevalence among those of ment and registered as well in the nearby site QS VIIC/ characteristic conical bread moulds. After collecting of 80 0,1. In 1981, during the exploration of sice QS VIIH/80 the pottery from the surface and an exploration of the a lower part has been found of an unifinished, small strongly cemented silty-sand stratum, composed predo­ limestone statuette amidst the numerous potsherds at minantly of shattered, partly burnt bricks of sand and the depth of 10 cm (Fig. 36:1); the height of the pre­ charcoal concentration, the outline of three hearths at the served fragment is 3,6 cm. depth of 20 cm became fairly distinguishable (Fig. Besides, from this assemblage comes the 9,5 cm high 38). fragment of an unfinished basalt figurine of a woman Hearth 1 had the outline of an irregular oval some (Fig. 37), discovered on its surface in 1980. This frag­ 1,7 m long. Along its longitudinal cross-section the ment makes a part of the so-called double statuette hearth had a slightly hollow shape, basin-like in the which still remains within the Old Kingdom tradition, centre (maximum depth 8-10 cm), with shallownesses yet should rather be attributed to the Middle Kingdom at the borders. The hearth's central part contained a con­ period 85. centration of charcoals, small potsherds, burnt pottery In the course of works on 'the said site in 1981. yet fragments and daub. The fill was dark-grey and held out of its precincts, 25 m to the west, another fragment has been encountered in the sandy subsoil of a basalt

«» Cf. work bv B. C . f n t c r on stone implements from site 05 Cf. above, p. 210, fig. 31. QS VIIH/80 (ln:J MDAIK 40, 1984. p. 82 - 93. 03 Cf. above p. 210. fig. 20, notes 32 - 35. o: Cf. prof he of site QS 111/79 and its geological structure: 01 Cf. above, p. 97 f. nud 210. MDAIK 36 1980, p. 142 - 146. i5Cf. J. Vandle r, M anuel d’arc.'iéologle égyptienne, Vol. III. «» Site QS VlA/73 which makes part of the Western SetUc- P u r l s 1958, p. 240 - 241. ment is situated 23. 13 m — 23. 28 m above the sea level. fairly large charcoals, small potsherds, burnt unstructu­ A small amulet (dimensions 1.5X1-1 cm, thickness red dark-red sand bricks, bones of birds and small 0.5 cm) of strongly weathered faience has the shape of mammals and a few burnt fishbones. a rectangular plaque, slightly rounded at the top. On Hearth 2 had the circular outline some 50 cm in its surface, within a bordering following the plaque’s diameter at ihe depth of 20 cm. The 5 -6 cm thick fill shape, only -'two sunken hieroglyphic signs are legible contained dark-grey ash, lumps of daub and charcoals, and Tib). The back of the amulet remains undeco­ whereas the occurence of potsherds has been ascertained rated, while a trace is visible here of a protru ion, only on the burning layer (and not in the hearth fill). which once had an aperture enabling the thing’s han­ Hearth 3 had the circular outline some 40 cm in ging. diameter at the same depth. This was the smallest and On the other hand, plenty of pottery with the pre­ very shallow (maximum fill thickness in the centre was valence of conical bread moulds, resting above the 5 -6 cm). The fill harboured charcoals, lumps of burnt hearths on a stratum of crushed, unstructured, partly silt (remains of bricks?), daub lumps, while the presence burnt bricks of sand, evidently occupies here the place of potsherds has not been ascertained. of the secondary deposit. They have stratified here al-

2 m vi- D

i ig. 38. Qasr el-Sagha. Site QS III/79. Hearths (1 - 3) and fragment of the brick wall. A-larger fragment of a bone, B-fragments ( E pottery and burnt bricks, C-pottery assemblage, D-place of finding of grinder and amulet

In the area bounded to the south and west by the ready after the destruction of (the settlement structu­ above described hearths and to the north by a fragment res wih hearths, whose fragment has been identified at of brickwork, there was a concentration in the roof of the described site. It cannot be excluded that these the upper layer of fairly large fragments of conical bread finds may be associated with the neighbouring shaft moulds, which included two objects preserved almost tombs from the Middle Kingdom period, hewn in the intact (Fig. 39:1, 2). face of the gebel nearby. Somewhat south to the hearth 2, in the roof of the As far as the pottery material from the site QS III/79 upper layer, the fragment has been found of a rectan­ is concerned, principally there appear analogous forms gular palette-grinder for paints as well as a faience of ware to those already known from the both settlement amulet. The palette, made of sandstone, had on its upper sites situated at the foot of the temple. However, the polished surface a regular coarse-faced hollowness (di­ frequency of the most important pottery groups proves mensions of the found fragment: 11.2X8.6 cm, thickness to be different. 4 cm, reconstructed dimensions of the object: ca 23X1? After all, a considerable prevalence is striking of thick- cm). Such grinders are dated to the Xllth Dynasty -walled conical bread moulds fragments, occuring in period, including also two analogous objects, found in host mainly on the surface of the site 70. For instance, in the Western Settlement area0'-*. square Al (dimensions 2X2 m) they accounted for 35.8% of the total number of collected potsherds. On the other

»J Cf. A r n o 1 d, Der Tempel . . ., p. 28, table 17d and ta­ ble 29, 1, 4; similar grinders from Tell Edfu dated as well to the Middle Kingdom period — cf. K. Michałowski 70 On characterization and dating of this category of ar­ et ai., T e l l E d f o u 1!. Le Caire 1938, pi. XI, U. tefacts cf. above, p. 201, notes 32 - 35. hand, in the silly-sand quickly hardening layer, cemen­ Another category from among the identified artefacts ting itself in the course of uncovering, on the mound in this layer includes hemispherical bowl some 20 cm above the three above described hearths (cf. Fig. 38, in diameter (Fig. 40:1, 2), made of well-fired clay leaned squares B2/C2), they made for 13.3% of the total pottery with the mineral admixtures and brick-red in the cross- number after clearing the potsherds from the surface. -section. Their shapes also have their matches in the Two suchlike forms, as has already been said, almost material from the settlements close to the Qasr el-Sagha completely preserved, have been found resting parallelly temple72. one to another in the assemblage C(Fig. 38). They were The last group embraces the pottery identified in the 22 cm high, and their diameter at the top and at the ash layer of hearth 1. Here come mainly the fragments bottom was 8 cm and 5.5 cm respectively (Fig. 39:1, 2). of hemispherical drinking bowlets 10-14 cm in diameter Thick-walled pottery was represented in greatest amo­ (Fig. 39:4, 5) and also a flat bowl fragment 20 cm in unt (45.6%), and comparised fragments of quite diameter (Fig. 39:3). The characteristic hemispherical large vessels whose groundmass had been tempered with drinking bowls occurring here rank among the typical organic admixtures. The potery of medium thickness with ware of the Xllth Dynasty times7S. the organic admixtures, red, with lighter outer coating,

Fig. 40. Qasr el-Sagha. Site QS III/79. Pottery

3

The traces of the human occupation, observed in site JS III/79 as hearths and the fragment of the brick tructures, chronologically tally with both settlements ituated at the foot of the Qasr el-Sagha temple. Howe- er, the necessity arises of a verification of this view i more convenient conditions and over a wider range. ; should be noticed again here that this site’s hypso- letric position is incompatible with the both settlements’ '«g. 39. Qasr el-Sagha. Site QS III/79. Pottery. 1 . 2 “ bread ;tuation and suggests rather its association with the Moulds, 3 — bowl, 4-5 — hemispherical dunking bo i-called diorite ramp, which makes a fragment of route leading from the Gebel Qatrani quarry to the lores of the Birket Qarun Lake. accounted for 29.4% of the total number of the finds, vvhile the thin-walled pottery amounted up to 8.8%. ^he medium-thick pottery with the mineral admixtures, L and petrographical analysis of fragments coming from led in cross-section, with the ochre traces on its sur­ QS III/79, pottery of this type consists of heterogeneous -ferruginous mass and disorderly distributed chipping ma- face, made only for 2.9%. In this layer, merely one 1. The majority of the chipping material is made by the Srnall fragment has been found of ,,pan-grave’ pottery, p-edged quartzes, of which a lot suppress the light In wavy way a n d contains capiliary inclusions (quartz from "'hich bore an incised pattern. imorphic rocks?). A characteristic phenomenon is the con- ; of isotropic organic remains. The groundmass contains fa- Among the ware from the layer resting above the wide range of heavy minerals, occurring mainly in form hearths’ level, the most characteristic are the fragments ne grains (among them, cyanite has been observed toget- with amphiboles, tourmalines as well as zirconia and ru- with thickened rims (Fig. 40:3, 4), which have good coun­ . The mineral and grain composition suggests utilization quite good quality raw material. The pottery under con­ terparts among the material coming from the Western ation had been fired first in a reductive atmosphere and Settlement 71. in an oxidizing atmosphere. The firing temperature was tly above 0(1O°C. Cf. above, p. 210, fig. 32. p. 30 - 37, fig. 22, 2 -4, f. above, p. 107 -199, fig. 19, notes 25 and 27. 71 Cf. Arnold, D e r T e m p e l ....proved by the mlneralo- and above, p. 208, note 44. As lias been Joachim Śliwa

QASR EL — SAGHA

BADANIA NAD OSADNICTWEM OKRESU ŚREDNIEGO PAŃSTWA I II OKRESU PRZEJŚCIOWEGO W LATACH \ \ 1979-J985

Streszczenie i I W północnym rejonie depresji fajumskiej, w odległości sadowione mury ceglane o szerokości 2-2,10 m. Chociaż ok. 3* km od brzegu dzisiejszego jeziora Birket Qarun obiekt jest silnie zniszczony, stwierdzono na jego terenie (starożytne jezioro Moeris) usytuowany jest/ /ciekawy istnienie regularnej zabudowy miejskiej*'(mury domów obiekt architektoniczny, którego początki sięgają czasów mieszkalnych ¡zorientowane były dokładnie wzdłuż osi XII dynastii (1991 -1786 p.n.e.). Jest to niewielka świą­ północ-południe i wschód-zachód). W połowie długości tynia (8X21 m) wzniesiona z dużych bloków'gapienia, muru północnego i muru południowego, połączone ulicą, która była przedmiotem wnikliwego studium D. Arnolda, znajdowały się dwie bramy miejskie. Wspomniana ulica, opublikowanego w r. 1979 (badania wykopaliskowe na / przebiegająca wzdłuż osi północ-południe oraz łącząca jej terenie przeprowadzono w r. 1977). / / , ; się z nią ulicą obiegająca miasto wokół od wewnętrznej Poczynając od r. 1979 rozpoczęto także Wdania zmie­ strony murów, obronnych, tworzą podstawę systemu ko­ rzające do rozpoznania sytuacji osadniczej w rejonie munikacyjnego) omawianej osady. świątyni, prowadzone przy współpracy Niemieckiego In­ Osada W’s|c h o d n i a oddalona jest1 ok. 200 - 250 m stytutu Archeologicznego (Oddział w Kairze) z Instytu­ od świątyni w kierunku południowo-wschodnim. Jej re­ tem Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Po pięciu jon obejmuje obecnie powierzchnię nieregularnego, silnie przeprowadzonych do tej pory kampaniach wykopalisko­ zerodowanego owalu o długości ok. 140 m wzdłuż osi wych można stwierdzić, 'że w odległości paruset metrów wschód-zachód i długości ok. 100 - 120 m wzdłuż osi ńa południowy zachód i południowy wschód od świątyni północ-południe. Ponieważ obszar ten jest wyjątkowo sil­ znajdowały się dwa zespoły osadnicze posiadające od­ nie zniszczony (wyraźnie czytelne ślady intensywnej dzielne systemy umocnień, oddzielone od siebie głębokim erozji wodnej i eolicznej), stwierdzono tu jedynie po­ wadi. jedyncze skupiska materiału na wtórnym złożu oraz spo­ Osada Zachodnia usytuowana jest w odległości radycznie pozostałości dawnego poziomu osadniczego. ok. 250 - 300 m na południowy zachód od świątyni. Obej­ Oprócz stosunkowo dobrze .zachowanych elementów mu­ muje ona teren regularnego prostokąta, otoczonego frag­ ru kamiennego od strony jeziora Birket Qarun, nie mentarycznie zachowanymi muramd obronnymi. Wzdłuż stwierdzono tu żadnych pozostałości systemu obronnego osi wschód-zachód ceglany mur obronny posiadał dłu­ tego zespołu osadniczego. gość 116 m, wzdłuż osi północ-południe natomiast długość Omówiony wyżej kompleks złożony z dwóch bliźnia­ 82 m. Od strony wschodniej (a więc od strony jeziora czych osad usytuowanych u stóp świątyni, istniał w cza­ Birket Qarun) system obronny osady zabezpieczał dodat­ sach Średniego Państwa i II Okresu Przejściowego. Wska­ kowo mur kamienny, zachowany na długości 65 m, zuje na to analiza licznie występującej ceramiki oraz Usytuowany na przedpolu całego założenia urbanistyczne­ kilka dat radiowęglowych. Oba zespoły osadnicze zostały go. W narożniku północno-wschodnim mur ten łączył się przypuszczalnie opuszczone pod koniec II Okresu Przej­ z wałem piaskowym, Wzmocnionym dodatkowo pokryciem ściowego. ceglanym. System obronny miasta tworzyły głęboko po­

i t Fontes Archaeologlel Posnanlenses t. 3$: 1987/1988 Poznań 1988

Joachim Boessneck

Tierknochenfunde aus der Spätzeit ( 6 . - 4 . Jh. v. Chr.) aus Minshat Abu Omar (Ägypten)

\ Szczątki zwierzęce z osady 2 okresu późnego (V - IV w. p.n.e.) w Minshat Abu Omar (Egipt)

\\

Die Staatliche Sammlung Ägyptischer Kunst in Mün­ Gramm chen führt unter der Leitung von Prof. Dr. D. Wildung Schaf und Ziege 2020 ) die archäologischen Ausgrabungen in Minshat Abu Omar Ziege$, vordere Skeletthälfte 630 ¡3200 im Ostteil des Nildeltas durch. Während der Kampagne unbest. Splitter . 550 von 1982 barg Doz. Dr. L. Krzyzaniak als örtlicher (wohl nur Schaf/Ziege) Grabungsleiter auf dem Kom „B” (Teil es-Saba’ Banat) Esel 60 in Quadrat 12,5/40 - 41 annähernd 3,5 kg Tierknochenreste Rind ' 245 aus der Spä‘tzeit. In Fundzahlen läßt sich der größte Schwein 230 Teil des Fundguts nicht erfassen und ausdrücken, denn Hund 15 die Erhaltungsbedingungen sind in dem sandigen Bo­ Katze (Humeruscorpus) 2 den infolge des jahreszeitlichen Wechsels zwischen Nilpferd (Rippenstück) 30 Trockenzeit und durchsickemdem Regen für Kno­ Vögel 10 chenabfälle verheerend. Im Laufe der Jahrhunderte Fische 50 wurden sie ausgelaugt, bröcklig und leicht, weil sie kaum 3842 noch organische Substanz enthalten. Jede Berührung führt zu weiterem Zerfall, und man kann sich leicht Alle anderen nachgewiesenen Arten zusammen machen vorstellen, dass der Transport ein übriges tut, um zum­ demnach nur 16,7% des Fundgewichts aus. eist nur noch eine unzählbare Menge von zerbröckelnden Unter den Schaf- und Ziegenknochen gibt es solche Splitern übrig zu lassen. Man weiss nicht, ob man von von Lämmern (M 1 im Durchbruch) und von erwach­ Hunderten oder von Tausenden kleiner Brockel sprechen senen Tieren bis zu einem hohen Alter —(—(->). Als soll, unter denen sich hier und da festere, besser erhal­ Mindestzahl an Individuen (MIZ), vo 1 denen Reste in tene Stücke finden. Ein Teil der Knochen ist im Feuer den Funden enthalten sind, ergibt sich 15. Es können geschwärzt, aber nicht kalziniert. aber auch weit mehr Tiere zu den Abfällen beigetragen Soviel ist aber dennoch zu erkennen: Der weitaus haben, nur ist deren Menge nicht zu erfassen. Wenn überwiegende Mengeanteil der Funde stammt von den man von den bis zum Anfang der Lendenwirbelsäule kleinen Wiederkäuern Schaf und Ziege, darunter der vorliegenden zahlreichen Knochen des erwähnten Ziegen­ Vorderteil des Skeletts von einer Geiss der Schrauben­ skeletts absieht, überwiegen die Schafknochen. Manche hornziege, die als charakteristische altägyptische Zie­ von ihnen sind auffallend gross (s. Tab. 1). In der genrasse seit der vorgeschichtlichen Zeit und am be­ Spätzeit müssen in Unterägypten für die Schaf- und sten aüf den Wandbildern des Alten Reiches dargestellt Ziegenhaltung hervorragende Bedingungen bestanden ha­ wird >. Das Skelett stammt von einem volladulten Tier ben, denn die besondere Grösse der Schafe ist kein in bestem Alter mit etwa 68-89 cm Widerristhöhe2. Die AusnahmefalL Die Funde vom Teil Maskhuta weisen hintere Hälfte des Rumpfskeletts und die Hintergüed- entsprechend starke Widder nach (noch unveröffentlicht). ■massen wurden nicht gefunden. Wahrscheinlich lag die Die Funde enthalten Reste von Muttertieren und Widdern Hinterpartie des Tierkörpers ausserhalb des Grabungs­ sowie wahrscheinlich auch von Hammeln. feldes. In welchem Ausmass der Anteil der Knochen von Masse an Schaf- und Ziegenknochen8 kleinen Wiederkäuern im Fundgut vorherrscht, bringt S-Schaf, Z-Ziege, X-Ziegenskelettfund der folgende Vergleich der Knochengewichte zum Aus­ druck: a) Ziege ?x Hornzapfenbasis: UB 95, GDB 34,5 KDB 20 b) Ziege $x M3, Abkauung +bis + +L/B 25/9 >Z. B. WreszlAskl, Atlas zur Altägyptischen Kultur- gesc richte, B. I, S. 108, Leipzig 1923; B. III, S. 37, Leipzig 1936; c) Scapula Z$x Z S F. E. Z e u n e r, Geschichte der Haustiere, Abb. 65, München 1967. * Vgl* z * Schramm, Lang Bones and Helght in Witwers * Die Abkürzungen der Messstrecken entschlüsselt A. v o n o f G o a t (poln., engl. u. russ. Auszug), „Roczniki Wyższej Szko­ d e n Driesch, Das Vermessen von Tlerknochon aus vor- und ły Rolniczej” w Poznaniu, B. 38 (1867), s. 89-105. frühgeschichtlichen Siedlungen (8. Autl.), München 2983. 28 Fontes t. 36 GLP 34 36,3 39 Buntbarsch (Tilapia cf. nilotica)* 1 1 LG 27 28 30 Nilbarsch (Lates niloticus) 4 1 Bq 22 23,5 23,5 'Raubwels (Clarias lazera) ca. 30 1 Tuber + + + /— Goldbrassen (Spams auratus) 1 5 Aspatharia-Muschel 1 1 d) Humerus z $ * \ Z Z S t i BT (30)j \ 33,5 34,5 33,5 Bei den Hauseselknochen handelt es sich um ein e) Radius Z?x ; s Brustwirbelfragment, die Körper zweier aneinander GL 173,5 — passender Lendenwirbel, deren Wirbelscheiben teils Bp — 38,7 angewachsen, teils lose sind, einen Femurkörperrest BFp — 35 < » sowie um eine halbe Phalanx 3 (Zehenendglied). KD 19 — 'Bd 31 38 ' r ■ Unter den wenigen Rinder knochen befindet sich das Proximalende eines Radius (Speiche), das mit seinen f) Metacarpus Z$x S t t Massen , Bp 88, BFp 81,5 mm — auf ein starkes män­ GL 118 118,5 — ' \ i . nliches Tier schliessen lässt5. Es ist' anzunehmen, dass Bp 25,2 25 — die Rinderknochen zu den stattlichen altägyptischen * ( KD 26,2 15,7 — Langhornrindern gehören, der dominierenden Rinderrasse Bd 27,5 — (31,5) t / / / Altägyptens6. Eine Scapula von einem wenige Wochen alt gewesenen Kalb ist der einzige Jungrinderknocnen. g) Tibia s; S a w Bd Von denimindestens 3 Schweinen, die die 21 Haus- a, 34 / ( schweinknochen nachweisen, waren zwei verhältnismässig h) Talus ¡si S S s gross, ein$ kleine und schlankw,üchsig. An einem GLI 34,8 36,3 — proximalen Speichenende' beträgt die Bp 30 mm. Ein GLm 32,8 — 32,5 32,5 gleichfalls i grosser Talus misst: GLI 43, GLm 39 mm. • i T1 19t5 20 — Nur wenige der Schweineknochen sind von Jungtieren. Bd 23;3 — 22,7 — Das proximale und das distale Ende eines erwachsenen Hundehumerus gehören allem Anschein nach zu­ i) Metatarsus S S / < Bd 27 28,7 - • sammen. Die .Tp misst 35, die Bd 29,5 mm. Der Hund war mittelgross7) feeine Wuchsform lässt sich nicht erkennen. k) Phalanx 1 Z$x S S Ein Welpe, von dem ein Femur vorliegt, ist bald nach ant ./post. ant. ant. der Geburt verendet. ant. post. post. i \ GLpe 40 39,5 39 42 48 Der annähernd 5 cm lange Körperabschnitt eines Bp 14,5 14 13,7 14 17,5 Katzenhumerus mit frischen Bruchflächen an bei­ KD 11,5 11,2 11 11,5 14 den Enden lässt sich bezüglich seiner Artzugehörigkeit Bd 13,3 13,3 13,5 12,7 16 ohne weiteres als echte Katze, Felis silvestris lybica, bestimmen, aber nicht weitergehend, ob er von einer I) Phalanx 2 ant. Z?x Haus- oder einer Wildkatze stammt. Er lässt auf eine GLpe 25 25 25,5 25,5 Bp 13,5 stattliche Grösse schliessen, was aber bei altägyptischen (13) 13,3 13,7 Hauskatzen die Regel ist8. Von derart gedrungenem Bau KD 10,2 (10) 10,5 10,2 wie der Humerus des römerzeitlichen Mumienkaters aus Bd 11,5 — 12 11,2 Quseir9 ist er nicht. Die Fundumstände sprechen für Nach der MIZ muss naturgemäss das überwiegen Hauskatze. von Schaf und Ziege im Vergleich zu den anderen An dem etwa 6,5 cm langen Rippenstück vom Nil­ Tierarten scheinbar abschwächen, weil bei diesen Arten pferd ist die Oberfläche glatt geschliffen und glänzt auch vereinzelt vorliegende Knochen ein Individuum re­ wie poliert. Es muss sich um den Rest eines Gerätestücks präsentieren* Bei all diesen Arten lässt sich auch die handeln. Fundzähl total öder annähernd (Schwein* Clariaswels) Der Graureiher (Ardea cinerea), von dem ein auszählen. Von den kleinen Wiederkäuern abgesehen, verteilen sich die Funde wie folgt: i l • Für die Hilfe bei der Bestimmung der Fischknochen dankt der Verfasser Frau Prof. Dr. A. von den Driesch. n MIZ • Vgl. J. Boessneck. Teil el-Dub’a Ul. Die Tierknochen- Hausesel . 5 1 ftinde 1966 - 1)61, „Untersuch, d. Zweigst. Kairo d. österr. Archäol. Inst.”, 3, Tab. 3e. Wien 1976. Häusrind 5 2 • Vgl. J. Boessneck, Die Haustiere in Altägypten. „Ve­ 21 3 rölt. d. Zool. Staat. Sammlung München”, B. 3 (1933), S. 1 - SO. Hausschwein i V g l . <7. Boessneck, Ein altägyptisches Hunüeskelett aus Hund ' 2 2 d e r 11. D y n a s t i e , „Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts", Abteilung Kairo, B. 31 (1975), T. 1, S. I3f. Katze 1 1 • Vgl. J. Boessneck, Eine kleine AufSammlung v o n Tierknochen aus Elephantlne. „Mitteilungen des Deutschen Ar­ Nilpferd 1 1 chäologischen Instituts", Abteilung Kairo, B. 33 (1977), S. 27 - Graureifijer 2 1 -29, Taf. 5. J. Boessneck und A. von den Driesch, Zoologische Bestimmung der Tiermumien aus e i n e m G r a b Flamingo 1 1 der 30. Dynastie ln Lxlgsor. In: M. Bietak und E. Heiser-Hausla- yer, Das Grab des Anch-Hor, II, s. 2871. „Österr. Akad d. Wlss. Stockente 1 1 D6nksch< d. Gesamtakad.”, B. 7, Wien 1982. groäse Schwimmente 2 1 » J. Bbesnock und A. von den.Driesch, E i n K a t z e n - Skelett der RÖxherzelt aus Quseir (Koset) a m Roten Meer. Knik- oder Krickente 1 1 „Spixiana”, B, 6, T. 2 (1983), S. 211 - 218. Radiuskörperabschnitt und das Distalende eines Tarso- Die zerbröckelnde Klappe von Aspatharia {Spathopsis) metatarsus (Laufknochens) — Bd 15,5 mm — gefunden rubens, der gewöhnlichen grossen Süsswassermuschel wurden, ist die gewöhnliche grosse Reiherat Europas und Ägyptens17, war ursprünglich an die 10 ein lang. des Nildeltas. Flamingos (Phoenicopterus ruber roseus) halten sich Gesamtbeurteilung desFundguts vor allem in den Wintermonaten an den Küstenseen und Lagunen Ägyptens auf, brüten aber heutzutage nicht Obwohl die Knochen von Schafen und Ziegen bei mehr im Nildelta. In .der ersten Serie der Tierknochen­ weitem überwiegen, kann das nicht als Ausdruck ärmli­ funde vom Teil el-Dab’a waren Flamingoiknochen die cher Lebensbedingungen gedeutet werden. Für die Wirt­ häufigsten Vogelknochen10. "Aus Minshat Abu Omar schaftstierhaltung bestanden im Delta in der Spät­ liegt als einziger Beleg für den ^Flamingo ein ca. 8,5 cm zeit noch optiniäle Bedingungen, wie die auffallende langes Tibiaschaftstück vor. Grösse der ‘kleinen Wiederkäuer, Rinder und Schweine Ein Corpusabschnitt von einem Entenhumerus passt zum Ausdruck bringt. Die Stichprobe ist zu klein, um der Grösse und Stärke nach zur Stockente (Anas pla- die Rangfolge zu generalisieren, aber sicher standen die tyrhynchos), während ein Radius ohne Distalende und ein kleinen Wiederkäuer und das Schwein. im alten Ägypten Ulnasplitter ebensogut von der im Winter in Ägypten bei der Landbevölkerung mehr im Vordergrund als es häufigen Spiessente (Anas acuta) sein können. Sie ist nach den Wandbildern den Eindruck macht18; die das aus die am häufigsten auf altägyptischen Wandbildern dar­ der Sicht der Land- und Grabherren als Speise- und gestellte Entenart11. Bei eiher 4 cm langen Körperpartie Opfertier wertvollere Rind in den Mittelpunkt der Szenen des rechten Humerus von einer kleinen Ente ist nicht mit Opfer- und Schlachttieren stellen. zu entscheiden, ob sie zu einer Knäk- (Anas querquedu- Die Liste der Haustiere wird durch Nachweise der la) oder einer Krickente (Anas crecca) gehörte. - anderen-gewöhnlich Nüfztiere Esel, Hund und Katze er­ T i 1 a p i e n sind heutzutage die bei weitem wichtigsten weitert, von denen sich regelmässig Knochen- und Skelet- Speisefische Ägyptens. Auch in altägyptischen Texten treste in Siedlüngsabfallen finden, ohne dass es sich um werden sie oft erwähnt, auf Wandbildern dargestellt und Abfälle von Mahlzeiten handelt oder handeln muss. Inr im Kult verehrt10. Das einzige Fundstück aus dem Ma­ vorliegenden Falle tragen die Knochen keine Schnittspu­ terial vom Kom „B”, ein unvollständiges Cleithrum' von ren, die auf Schlachtung und Verzehr des Fleisches bei einem um 30 cm langen Fisch, stimmt zwar bei der Tisch hindeuten. gewöhnlichen Art, dem Nilbuntbarsch (Tilapia nilotica) .Hausgeflügelknochen fehlen im Fundgut, es sei denn überein, es kommen aber mehrere Tilapiaarten im Delta unter den Entenknochen ist der eine von einer kleineren vor >*, die morphologisch nicht auszuschliessen sind. Hausente anstatt von der Stockente. Gewöhnlich sind Ein Parasphenoidfragment und 3 caudale Wirbel eines Hausentenknochen aber eher grösser als Wüdenten- Nilbarsches (Lates niloticus) lassen auf edne un­ knochen. Die Vogelknochen waren schon vor der Aus­ gefähre Länge des Fisches von 1,10 m schliessen. Der grabung bruchstückhaft und sehen aus wie Küchenabfall. Nilbarsch ist ein hervorragender Speisefisch und zwei­ Es ist durchaus nicht ungewöhnlich Reiher- oder Fla­ fellos der wertvollste Fisch des Nils14 mingofleisch zu essen. In der 4. Auflage von Brehms Die Mehrzahl der Fischknochen des hier besprochenen „Tierleben” 19 wird noch berichtet: „Auf den Märkten Fundguts stammt von dem gewöhnlichsten Raubwels des der nordägyptischen Städte findet man den schönen Nilgebiets Clarias lazera. Meist handelt es sich um Teile Vogel oft zu Dutzenden, weil er als Wildbret sehr beliebt des charakteristischen flachen Schädeldachs, ausserdem ist”. Und in der 2. Auflage fährt Brehm fort:80 „Die um ein Articulare, ein Dentale, einen Brustflossenstachel alten Schriftsteller erzählen, dass die Römer das Fleisch, und zwei caudale Wirbel. Von den mindestens 5 Welsen insbesondere aber Zunge und Hirn ausserordentlich war einer um 45 cm, die anderen waren 60-90 cm lang, hochschätzten und von dem letzteren ganze Schüsseln also auch nicht übermässig gross. voll auftragen Hessen” 81. — „Ich habe Fleisch und Zunge selbst versucht und beides wohlschmeckend, die Zunge Der Goldbrassen iSparus auratus), von dem das aber wirklich köstlich gefunden. Von dem thranigen oder Unke Maxillare eines 35 - 40 cm langen Exemplares vor- fischigen Geschmacke, welchen das rosenröth liehe Fleisch liegt, ist der einzige Meeresfisch dn dem hier besproche­ besitzen soll, habe ich nichts gemerkt, einen gebratenen ner! Fundgut. Allerdings hat er edne Vorliebe für Brack­ Flamming vielmehr selbst an dem an Wildbret so rei­ wasser 1S, und der Mansala-See sowie kleinere Küstenseen chen Mensalehsee stets als vortreffliches Gericht be­ sind nur wenige Kilometer von Minshat Abu Omar ent­ trachtet”. fernt18. Der Goldbrassen ist ein sehr ' schmackhafter Auch bei den Fischknochen sollte es sich um Speiser- Fisch. «Vgl. G. Falkner, M ollusca. In: G. T. Martin, The Sa- cred Animal Necropolis at North Saqqara. S. 143f, Egypt Ex­ ploration Society Memoir No. 50, London 1981; G. Falkner, m j. Boessneck, T e il el-Oab'a..., S. 34f. Molluskenfunde der Ausgrabungen des Deußchen Archäolo­ « j. Boessneck und A. von den Driesch, Studien gischen Instituts Kairo im Satettempel auf Elephantlne, on subfossilen Tierknochen aus Ägypten, „Münchner Agyptolo- „Münchner Agyptologische Studien”, B. 40 (1982), S. I60ff. gische S tu d ie n ”, B. 40 (1982), S. 122. » Vgl. J. Boessneck, Gemeinsame Anliegen von Ägyp­ »Vgl. I. Gamer-Wallert, Fische und Fischkulte im Al­ tologie und Zoologie aus der Steht des Zooarchäologen, „Sit- ten Ägypten. „Agyptologische Abhandlungen”, B. 21 (1970), zungsber. d. Bayer. Akad. d. Wlss.-Phil.-Hist. Kl”, H. 5 (1981), S. I3f, 24f, I03ff. S. l; J. Boessneck und A. von den Driesch, Studien «G . A. B o u 1 e n g e r, The Fishes of the Nile (2 Bände). an subfossilen ..., S. 51. Andersons Zoology of Egypt. London 1907. »Brehms Ti erl-eben (2. Aufl.), Die Vögel, B. 1, S. >4 Vgl. J. Boessneck und A. von den Driesch, 202, Leipzig 1911. Studien an subfossilen ..., S. 44f. »Brehms Tierlebenr (2.Aufl.), Vögel, B. 3, S. 345. Lei­ m j. und G. Lythgoe, Meeresfische. Nordatlantik und pzig 1879. Mittelmeer, S. 197. München 1974. *» Vgl. O. Keller, Die antike Tierwelt, B. 2, S. 211, » Vgl. M. B 1 e t a k, op. dt., Abb. 10. Leipzig 1913. este handeln, während die einzelne Aspathariaklappe Gebrauchsgegenstand sagt die nichts darüber aus, ob in wohl eher der Zufallsfund einer im Boden eingegrabenen jener Zeit noch Flusspferde in der näheren Umgebung Muschel als ein Speiserest oder Kulturgut ist. Das Fleisch des Fundortes vorkamen **. dieser Süsswassermuschel ist aber durchaus essbar und ihre Klappen^ wurden als Behälter verwendeta. ** vgl. St. S. F 1 o w e y, Notes on the recent mammals of Schliesslich muss auf das polierte Rippenstück von Egypt with a list of the species recorded from the Kingdom, „■Proceedings of the Zoological Society”, Part. 2 (1932), S. 144; einem Nilpferd hingewiesen werden. Als Rest von einem D. Kock, Ole Verbrettungsgeschlchte des Flusspferdes, Hippo­ potamus amp'itbius Linné, 1758, im unteren Nilgebiet, „Säuge- tlerkdl. Mitt.” B. 18 (1970), S. 12-25; L>. Störk, Oie Nas­ ** G. Falkner, Mollusca ...» S. 144. hörner, S, 29ti. Hamburg 1977. \\ 1 \\ Joachim Boessneck i // SZCZĄTKI ZWIERZĘCE Z OSADY Z OKRESU PÓŹNEGO W MINSHAT ABU V\ OMAR (EGIPT) \\

I Streszczenie

W toku badań sondażowych w osadzie Tell es-Saba* domowej. Wśród niej zdecydowanie przeważa owca i ko­ Banat (Kom B) z okresu późnego w Minshat Abu O mar za, a na dalszych miejscach! znajdują się — w kolejności (VI - IV w .pji.e.) w 1982 r. uzyskano próbkę szczątków —^ krowa, świnią' osioł, pies i kot. Natomiast szczątki hi- zwierzęcych,'\które rzucają światło na dotąd słabo zbadaną (pópotama, ptactwa łownego (czapla, flaming, kaczka), ryb ekologię i podstawy gospodarcze ludności wiejskiej by­ i mięczaków słodkowodnych są pozostałością żywności tującej w tym okresie we wschodniej części delty Nilu. zdobytej drogą łowiectwa i rybołówstwa, które uprawiano Szczątki te w swej przewadze są niewątpliwie odpadka­ na zapewne jeszcze wówczas rozległych bagnach i rozle­ mi żywności i ich ogromna większość pochodzi od fauny wiskach delty.

■ A

//

! w