Katalog Owadów Przydatnych Do Ustalania Czasu Śmierci W Lasach Polski

Szymon Matuszewski

Katalog owadów przydatnych do ustalania czasu śmierci w lasach Polski. Część 1: Wprowadzenie

Wstęp zwłokach stadiów preimaginalnych owadów [8-10]. Entomologia sądowa jest jedną z najstarszych nauk Ustalenie to daje podstawę do wniosku o tzw. minimal sądowych . Jej początk i sięgają pierwszej połowy XIX nym okresie pośmiertnym, czyli minimalnym czasie, ja wieku, okres najbardziej dynamicznego rozwoju przy ki - wed ług szacunków bieg łego - upłyną ł od zgonu. pada jednak dopiero na ostatnie 30 lat [1, 2]. W obec Okreś lanie wieku stadiów preimaginalnych owadów nym kształcie dyscyplina ta dzielona jest na trzy subdy opiera się na powta rzalności zmian wskaż ników ich scypliny: e ntomologię produktów magazynowych (sto wieku. Powtarzalny jest ogólny wzorzec zmian oraz red products entomology), entomolog ię miejską (urban czas wymagany do o si ągnięcia, w danych warunkach, entomology) oraz entomologię medyc zno-kryminalną poszczególnych wart ości w skażnika. W skaźnikami wy (medicocriminal entomology) [3]. Ta ostatnia nazywana korzystywanymi do ustalania wieku są stadium rozwo jest r ówn ie ż ent o m o s ko p i ą [4]. W praktyce wykrywczej ju [1 1, 12] oraz dł ugoś ć larw [12-15] i ich waga [16, 17]. i dowodowej entomoskopia a n gażo wana jest zwykle do ustalania czasu śmierci, zdarza si ę jednak, że może być pomocna w ustalaniu innych o ko l icz ności, np. prze mieszczania zwłok lub przyczyny zgonu [4-6J. W Poi Słownik wybranych pojęć entomo logicznych sce entomoskopia wykorzystywana jest rzadko [7]. W ocenie autora główne przyczyny tego stanu rzeczy to: Chrząszcze (Coleoptera) Rząd owadówo przednich skrzy • brak wyników badań podstawowych (modeli suk dłach przekształconych w twarde po cesji i rozwoju), które nadawałyby się do ustalania krywy osła niające błon iaste skrzydła tylne i odwłok . czasu ś mie rci w naszym kraju, Muchówki (tnotera) Rząd owadówo dobrze wykształco • niewielka liczba biegłych, nychprzednich skrzydlach oraz • brak przygotowania techników kryminalistyki do skrzydłach tylnych p rzekszta łconych stymu lują ujawniania, zbierania i zabezpieczania śladów en w przezmianki, które i sta bilizują lot. tomologicznych, Owady (Insecta) Gromada zwierząt o segmentowa • opór organów procesowych przed wykorzystywa nym CIele (z wyodrębnioną głową . niem nietypowych metod wykrywczych i dowodo tułowiem i odwłokiem) , 3 parachod wych, nóży i z reguły 2 parach skrzydeł . preferujące zwłoki • niewielka istotność czasu zgonu w niektórych spra Owady nekrolllne Owady J8kO miej sce zerowania. Do grupy łeJ zalicza wach karnych. my przede wszystkim owady nekro Prace nad katalogiem podjęto w zamiarze osłabie lagiczne (owady zerujące na tkan kach zwłok ) oraz nekrctuneowady nia negatywnego wpływu , jaki trzecia z wyliczonych po drap i eżne (owady żenąące na In wyżej przyczyn wywiera na praktykę entomoskopii. Ka nychowadachnekrofilnych). służyć żródło talog ma technikom kryminalistyki, jako Stad;um rczwołu Wyodrębn iająca s ię część rOZWOJU I organizmu . Gatunki Uję te w katalogu wiedzy o śladach entomologicznych i zasadach postę mają następujące stadia rOZWOJU: ja powania z nimi. jo, larwa (zwykle3 stadialarwalne). W ramach entomologii sądowej wypracowano dwie poczwarka oraz owad dojrzały metody ustalania czasu śmierci na podstawie śladów (czyliImago; w liczbiemnogiej ima gines). Pierwsze3 stadianazywane metodę rozwojową metodę entomologicznych - oraz są stadiami prelmaglnalnyml. s ukcesyj ną [8, 9J . Ślady entomologiczne Ślady biologiczne będące owadami albo pochodzące od owadów, w tym: Usta lanie czasu ś m i e r c i na podstawie ś la dó w żywe j martweowady, ich częśct oraz ślady aktywności . entomologicznych - po dejśc ie rozwojowe Takson Kategoria w systematyceorgani zmów (np. gatunek, rodzaj , rodzi Metoda rozwojowa to zes p ó ł c z y n n ośc i, których ce na, r ząd oraz gromada). lem jest ustalenie wieku najstarszych obecnych na

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 267 (styczen-marzec) 2010 5 C h cą c u sta l i ć czas wymagany do osi ąg ni ęci a kon myślą o ich wykorzystywaniu w ustalaniu wieku stadiów kretnej wa rt ości wskaź nika , na l eży sięgnąć do modelu preimaginalnych, ich przyda tność do tego celu jest czę rozwoj u, którym jest zwykle uogólnienie wyników ekspe sto znaczn ie ograniczona. rymentów nad rozwojem danego gatunku [9]. P o n i eważ czas ten ś c iśl e za leż y od temperatury, w której przebie Ustalanie czasu śmierci ga rozwój, w wielu nowszych modelach rozwój opisywa na podstawie śladów entomologicznych ny jest pojęcia mi stopnio dni lub stopniogodzin (degree - podejście sukcesyjne -days oraz degree-hours) [np. 18, 19J. P oj ęc i a te wyra ż ająilość c iepła s k u mu lowa n ą w danej jednostce czasu Metoda sukcesyjna to zespó ł czynno śc i , których ce i wy korzystywane s ą do wskazan ia, jaka ilość cie p ła lem jest ustalenie czasu obecnośc i na zwłokach stwier musi si ę skumu lować , aby osiągnięła została dana war dzon ego z espołu taksonów [8, 9, 25, 26]. Ustalenie to tość ws kaź ni ka [20J. Zaczerpniętą z modelu kon k retną daje pod s t awę do wniosku w przedmiocie zarów no mi wa rt ość np. stopniodni można wy korzysta ć do oszaco nimalnego, jak i maksymalnego okresu p o ś m i e rtn eg o . wania, kiedy rozpoczął się rozwój okazu . Oczywi śc ie te Metoda opiera si ę na p owta rz al n o ś c i sukcesji owa go rodzaju szacowanie wymaga dostępu do odpowied dów na zwło ka ch . Powtarzalna jest ko lej ność pojawia nich danych temperaturowych, a jego dokładn oś ć jest nia s ię poszczególnych taksonów oraz , w danych wa funkcją m iędzy innymi dokładności , z jaką odtworzona runkach, czas ich pojawiania si ę i d ł u go ść okresu obec została temperatura, w której okaz się ro zwijał. n o śc i . Należy zaznaczyć , że ze względu na międzygatun Chcą c u stalić cza s obe cno śc i na z włoka ch danego kowe oraz wewnątrzgatunkowe różnice tempa rozwoju z e s p o ł u taksonów należy s i ęg n ąć do modelu sukcesji, zalecane jest korzystanie z modeli rozwoju tych gatun którym jest zwykle uogólnienie wyników eksperymen ków oraz tych populacji geograficznych danego gatun tów nad sukcesją owadów na zwłokach [9J . Modele te ku, których okazy są przedmiotem ekspertyzy [8-10, pokazują , jak w trakcie rozkładu zmienia s ię s k ł ad 20]. Z tej perspektywy warto zauważyć, że modele roz i struktura fauny zwłok , często wy ko rzys t u ją c do tego woju opracowano dla wielu gatunków muchówek wy celu m atrycę obecnośc i owadów na zwłok a ch [np. stępujących na terenie Polski. Co więcej , wie le z tych 27]. W metodzie suk ces yjnej w uję c i u zapro ponowa modeli stworzono w badaniach prowad zonych w Austrii nym przez Schoenly'ego i współpracow n ików [25] [np . 13-15,21] i Rosji [przegląd w 22J, a w i ęc na przed czas obecności na zw ło kach danego ze s po łu takso staw icielach blisk ich geog raficznie popul acji. Dostępne nów wyz nac zany jest przez dwa, wc ho dz ące w sk ład są zatem modele, które można śmiał o wyk orzystywać teg o zes po ł u , tzw. taksony ro zs t rzy ga ją c e (delinitive w Polsce . O wiele gorzej przedstawia si ę sytuacja w taxa). Pierwszy z nich wy znacza dolną gran i cę obec przypadku chrząszczy. Żaden z gatunków europejskich noś c i zespołu, a w konsekwencji minimalny okres po nie docze kał się modelu rozwoju stworzonego specjal śmie rt ny [25J. W celu jego wy bo ru n a leż y u st ali ć , któ• nie dla potrzeb sza cowania czasu zgonu. Fragm enta ry z obecnych na zwło kach taksonów ma - wed ług ryczne dane o niektórych gatunkach do stępne są tylko mo delu - n ajpóżn i ejszy czas pojawiania s ię (ryc . 1). w klasycznych pracach entomologicznych [np. 23, 24J. Drugi takson rozs trzygający wyz nacza górną granicę P on ieważ jednak prace te nie były przygotowywa ne z obecności zespoł u , a w konsekwencji maksymalny

TI T rz A K T3 s o T4 N Y T5

DN ROZKŁADU ZW Ł OK

Ryc. 1. Uproszczony model sukcesji. Zakłada ją c o b ecnoś ć na zwłokach pokaz anych 5 taksonów (T1-T5), taksonami rozstrzygającym i byłyby T2 (wyznacza g órną g r ani cę o becno ści wszystk ich 5 taksonów) oraz T5 (wyznacza dolną g ra n i cę ob ecno ści wszystkich 5 taksonó w). Fig. 1. Simplilied model ot succession. If 5 taxa presented nere (t t-TS) are collected on a corpse. a definitive taxa in this case would be T2 (defines upper limit ot all 5 taxa presence) and TS (defines /ower limit ot al/5 taxa prese nce). iródlo (ryc. 1-6): autor

6 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 267 (stvceen -marzec] 2010 okres pośmiertny [25]. Chcąc go wybrać , należy usta sony, których rozwój przebiega na zwłokach. Natomiast lić , dla którego z obecnych na zwłokach taksonów su w metodzie sukcesyjnej postuluje się , aby za takowe ma czasu pojawiania się i długości okresu obecnośc i uznawać taksony, które mają ograniczony okres obec jest - według modelu - najmniejsza (ryc. 1). Po wybo noś ci na zwłokach oraz pojawiają się na zwłokach re rze taksonów rozstrzygających należy oszacować dol gularnie w tym samym momencie ro zkładu [32]. ną i górną granicę czasu obecnoś ci danego zespołu taksonów, które to wartości będą wyznaczaty minimal Gatunki owadów przydatne do ustalania ny i maksymalny okres pośmiertny . Oszacowania tego czasu śmierci w lasach Polski biegły dokonuje na podstawie modelu sukcesji, re aliów sprawy oraz w łasnego doświadczenia [9, 25]. Do katalogu włączono tylko te gatunki, które można Podobnie jak w przypadku metody rozwojowej, do u znać przynajmniej w przypadku jednej metody za kł adn ość szacunków metody sukcesyjnej istotnie za l eż y ws ka ż n i ko we i które pojawiają się na zwłokach w la od adekwatności zastosowanego modelu sukcesji. Wy sach. Z grupy tej zdecydowano się jednak wyłączyć te, bór modelu i - wobec nieistnienia modeli idealnie dopa które wprawdzie stwierdzano na zwłokach w lasach, sowanych do realiów spraw - umiejętne posłużenie się ale nie na tyle licznie, aby za realne uznać ich ujawnie nim to w zasadzie najważniejsze czynności rozpatrywa nie w konkretnej sprawie. Sporządzając listę gatunków, nej metody. Z tej perspektywy należy pamiętać , że suk opierano się przede wszystkim na wynikach badań suk cesja owadów na zwłokach jest zjawiskiem o bardzo zło cesji owadów na zwłokach świn i domowej, które reali żonej naturze. Jego zrozumienie i przewidywanie wyma zowano w lasach Wielkopolski w latach 2005-2007 [27, ga uwzględnienia wielu zmiennych wchodzących niejed 31-33]. Ponieważ badaniami tymi objętozwłoki wyeks nokrotnie w złożone interakcje. Wybierając i posługując ponowane na powierzchni gruntu , katalog jest w pełni się modelem, należy zatem uwzględnić cały szereg użyteczn y wfaśnie dla tej kategorii zwłok. zmiennych, wśród których najważ niejs ze to: Las to w zasadzie każdy zwarty zespól drzew. W - obszar geograficzny [28], przyrodzie zespoły roślinności przechodzą jedne w dru - pora roku [29-33], gie stopniowo , co skutkuje występowaniem stref przej - typ ś rodowiska [27, 31, 33-36], ściowych . Przykładem takiej strefy może być skraj lasu, - sposób wyeksponowania z w łok [37-40], gdzie na z włokach obok owadów typowych dla lasów - waga zwłok [41, 42], pojawiają się gatunki terenów otwartych [451. Podobna - poddanie zwł o k szczególnym zabiegom [22, 43, 44]. mieszanka gatunków może występować na zwłokach Należ y zaznaczyć , że dotychczas dla obszaru Polski w zadrzewieniach śródpolnych oraz parkach . Mając to opracowano eksperymentalne modele sukcesji przy na uwadze, należy zastrzec, że katalog jest w pelni datne do ustalania czasu zgonu w przypadku zwłok wy użyteczny dla zwłok w lasach w czystej postaci. eksponowanych na powierzchni gruntu w trzech typach Kierując się przyjętymi założeniami, do katalogu lasów nizinnych wiosną, latem i jesienią [27, 33J. Moż włączono 14 gatunków muchówek (tab. 1) i 16 gatun na również sięgać po modele opracowane w innych ków chrząszczy (tab. 2). krajach Europy, w tym zwłaszcza Europy Środkowej [np. 36 , 45J. Niestefy liczba modeli eksperymentalnych Informacje zamieszczone w katalogu stworzonych dla obszaru Europy Środkowej jest nie wielka. Z tego powodu szersze wykorzystywanie meto Opisy gatunków poprzedzano uwagami o przydat dy sukcesyjnej w naszym kraju nadal niesie ze sobą ry ności gatunku do ustalania czasu śmierci w podejściu zyko po ważnych błędów w opiniowaniu. rozwojowym oraz w podejściu sukcesyjnym . Przyjęto , że opisy te będą zawierać informacje z każdej z 9, opi P r zydat ność owadów do ustalania czasu śmierci sanych poniżej , kategorii. Informacje z kategorii VII-IX - taksony wskaźnikowe często podawano jednak dla taksonów wyższego szczebla niż gatunek. W klimacie umiarkowanym entomofaunę zwłok mo że tworzyć nawet kilkaset gatunków. W jednym z badań I. Stadia rozwoju występujące na zwłokach w trakcie całego rozkładu stwierdzono aż 422 gatunki dużych kręgowców w lasach owadów [461. Oczywiście tylko niewielka część tej fau ny to taksony ws ka ż n i k o we , czyli taksony spełniające Katalog obejmuje zarówno te stadia rozwoju, które kry1eria przydatnoś ci do ustalania czasu zgonu. Należy przebywają bezpośrednio na zwłokach, jak i te, które z a u w a żyć , że inne kryteria są istotne w metodzie roz przebywają w glebie w pobliżu zwłok, ale tylko w tych wojowej, a inne w metodzie sukcesyjnej . W przypadku przypadkach , gdy ich obecność wynika z obecności metody rozwojowej za wskażnikowe można uznać tak- zwłok . Oczywiście uwzględniono tylko te stadia, które

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 267 (styczeń-marzec) 2010 7 Tabela 1 II, III. Pokrój imagines oraz larw Muchówki przydatne do ustalania czasu śmierci w lasach Polski Ponieważ ułatwiać wstępne F/ies usefulforpostmottem intervel estimetion katalog ma jedynie roz in forests ot Poland poznanie obecnych na zwłokach owadów, zamieszczo no w nim tylko zdjęcia pokroju larw i imagines, bez opi Rodzina Gatunek su ich cech diagnostycznych. Katalog nie może pełnić zatem roli klucza do oznaczania. W przypadku takso Calliphoridae Calliphora vicina Aobineau-Desvoidy, 1830 nów, których nie można odróżnić na podstawie takich Calliphora vomitoria (Linnaeus, 1758) zdjęć, zamieszczano zdjęcie tylko jednego przedstawi Chrysomya a/biceps (Wiedemann, 1819) Cynomya mortuorum (Linnaeus, 1761) ciela danej grupy. Zrezygnowano z zamieszczania przy Luci/ia caesar(Linnaeus, 1758) poszczególnych gatunkach zdjęć jaj i poczwarek. Phormia regina (Meigen , 1826) Dryomyzidae Dryomyza f/aveola (Fabricius, 1794) IV, Sezonowość występowania na zwłokach w lasach Fannidae Fannia coracina (Loew, 1873) Fannia manicata (Meigen, 1826) Niektóre taksony wskażnikowe wykazują wyrażną Muscidae Hydrotaeaaenescens (Wiedemann, 1830) sezonowość występowania zwłokach . Hydrotaea armipes (Fallen, 1825) na Jest ona Hydrotaeadentipes (Fabricius, 1805) szczególnie wyrażna w przypadku stadiów preimagi Hydrotaeaignava (Harris, 1780) nalnych chrząszczy. Spośród 10 taksonów chrząszczy, Piophilidae Stearibianigriceps (Meigen, 1826) jakie stwierdzono na zwłokach świni domowej w lasach Wielkopolski w stadium larwy, 6 występowało tylko w źródlo własne (tab. 1-3): opracowanie jednej porze roku [32]. Ponieważ informacje o sezono Tabela 2 wości mogą być pomocne w trakcie ujawniania śladów Chrząszcze przydatne do ustalania czasu śmierci entomologicznych, włączono je do katalogu. w lasach Polski Beet/esusefultor postmortem interva/ estimation in torests ot Poland V. Powtarzalność występowania na zwłokach w lasach

Rodzina Gatunek Taksony wskaźnikowe różnią się powtarzalnością występowania na zwłokach [32]. Niektóre pojawiają się licznie na wszystkich zwłokach w danej porze roku. In Cleridae Necrabia violecee(Linnaeus, 1758) ne licznie występują tylko na niektórych zwłokach, in Derrnestłdae Dermestesmurinus Linnaeus, 1758 zasiedlając Histeridae Margarinotus brunneus (Fabricius, 1775) nych nie w ogóle, a na jeszcze innych poja Saprinus p/aniusculus Motschulsky, 1849 wiając się nielicznie. Jeszcze inne występują tylko incy Saprinus semistriatus (Scriba, 1790) dentalnie. Ponieważ dane o powtarzalności występo Nitidulidae Omosita depressa (Linnaeus, 1758) wania mogą być pomocne w toku ujawniania śladów Silphidae Necrodes littoralis (Linnaeus, 1758) entomologicznych , włączono je do katalogu. W tym za Nicrophorus vespi//oides Herbst. 1783 przyjęto 3-wartościową skalę powtarzalności: Oiceoptoma thoracicum (Linnaeus, 1758) kresie Thanatophilus rugosus (Linnaeus, 1758) - niska: < 50% zwłok, Thanatophilus sinustus (Fabricius, 1775) - średnia: < 50%-80% > zwłok, Staphylinidae Creopnlłus maxi//osus (Linnaeus, 1758) - wysoka: > 80% zwłok. Omaliumrivulare (Payku!ł, 1789) Stosując skalę , uwagę zwłoki, Aleocharacurtula (Goeze, 1777) brano pod tylko te na Philonthus po/itus (Linnaeus, 1758) których stwierdzono co najmniej 10 okazów taksonu w Philonthus suce/cola (Thomson, 1860) trakcie całego okresu rozkładu [32].

mogą wystąpić na zwłokachdużych kręgowców. W tym VI. Czas pojawiania się na zwłokach w lasach względzie oparto się głównie na wynikach badań ento (względem rozkładu) mofauny zwłok świni domowej, albowiem nie różni się ona istotnie od entomofauny zwłok człowieka [47]. Je Czas pojawiania się to moment rozkładu, w którym żeli dostępne dane dotyczyły stadiów preimaginalnych na zwłokach zwykle pojawiają się pierwsze okazy da poziomu rodzaju - a tak było w przypadku rodzajów nego taksonu. Katalog zawiera zatem informację tylko Dermestes, Margarinotus, Saprinus, Thanatophilus, o początku okresu obecności taksonu na zwłokach, nie Omalium i Phi/onthus - w katalogu zamieszczano informuje natomiast o tym jak długi jest ten okres. Wo osobną tabelę z danymi o stadiach preimaginalnych te bec braku szczegółowych danych o jajach i poczwar go rodzaju. Opisy gatunków zawierają wtedy informa kach, w katalogu zamieszczono tylko informacje o cza cje tylko o postaciach dojrzałych. sie pojawiania się imagines i larw.

8 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 267 (styczeń-marzec) 2010 W celu umożliwien ia oceny w trakcie oględzin , czy da natomiast zawsze póżniej niż początek aktywnego dany takson może być obecny na zwłokach , jego czas rozkładu [31]. Przebieg rozkład u zwłok świni domowej pojawiania się wyrażono względem łatwo zauważal pokazano na rycinie 5. nych zjawisk w trakcie rozkładu . Zjawiskami tymi w Oczywiście owady nekrofilne pojawiają się na zwło przypadku zwłok rozkładających się na powierzchni kach w odpowiedzi na lotne związk i organiczne uwal gruntu są wzdęc ie oraz aktywny i zaawansowany roz niane w trakcie rozkładu i to właśn ie uwalnianie tych kład . zw iązków jest przyczyną pojawiania się owadów, a nie Wzdęc ie to zwiększenie objętośc i zwłok spowodo procesy rozkładu. Te ostatnie mogą jedynie lepiej czy wane nagromadzeniem s ię gazów gnilnych (ryc. 2). gorzej kore lować z okresami uwalniania rozpatrywa Jest to jedna z oznak gnicia. Aktywny rozkład to roz nych związków . Dlatego katalogowe czasy pojawiania kład tkanek m i ękkich zwłok przez żerując e w masie lar s ię na zwłokach winny być traktowane jako dane orien wy owadów ( głównie muchówek z rodziny Calliphori tacyjne. dae) (ryc. 3). Ozna k ą tego procesu są larwy ż e r u j ą c e w masie. Zaawansowany rozkład to ro z kła d p o z os t ał o ś c i VII. M iejsce wy st ę p o w a n i a na z włokac h po aktywnym rozkła dzie ( g łówni e skóra oraz pochodne rozkład u tkanek m i ę k k i ch ) przez ró ż n e grupy organi Wy odrę b n i o n o dz ie w i ę ć miejsc wyst ępowa n ia : zmów (ryc. 4). Niestety proces ten (albo raczej zes pół - powierzchnia zw ł o k , procesów) nie ma łatwo dostrzegalnych oznak. W pew - wnęt rze zwłok, nym uproszczeniu za jego ozna kę m ożn a p rzyj ą ć obec - pochodne r oz kładu tkanek m iękk ich, n o ś ć pozos ta łości po aktywnym rozkładzi e . Tym, co - o dsło n i ę t e kośc i , o dróżnia procesy roz kła d u (czyli gnicie, aktywny i za - roś li n ność w pobliżu z włok, awansowany ro z k ł a d), s ą różne grupy organizmów, - powierzchnia gleby w pobliżu zwło k, które procesy te napęd zaj ą (tab. 3). Jako oznak ę za - gleba w pobl iżu zwłok , awansowanego r o z kła du m o ż na więc ró wnież trakto - powierzchnia gleby pod zwł o kami , wa ć obec n ość na zwło kac h właśc iwych dla tego proce - gleba pod zwłokami. su organizmów. Po n iew aż z w ło ki podleg ają w toku r o z kł ad u istotnym Procesy roz kła du są wzajemnie p o w iąza n e. W tym zmianom (ryc. 5), pewne miejsca za n ik aj ą , a inne poja kontekście kluczowa jest rola aktywnego ro z kł a d u . Na wiają się dopiero na pewnym etapie rozkładu . Dla przy tych częściach zwłok , które o bjęte są aktywnym ro zkła kład u , pochodne roz k ład u tkanek mi ę k k i ch oraz odsło dem zanikają procesy gnicia i usuwane są jego oznaki. nięte kości p o j awiają s i ę dopiero w nas t ępstw i e aktyw Ponadto aktywny rozkład - poprzez wytworzenie pro nego r ozk ł ad u . Warto ws kazać, że poza miejscami wy duktów ubocznych (pozosta łości) - warunkuje procesy od rę bnionymi w katalogu mogą pojawić się inne miej zaawansowanego rozkła du . Proces ten zatem z jednej sca wy stę powa nia taksonów ws każ n ikowyc h . W tym strony przerywa gnicie, a z drugiej l eż y u podstaw za ko n tekśc i e przykła d em niech będą miejsca, które mo ż awansowanego rozkładu . Warto zaz n a cz yć , ż e aktyw na dodatkowo wyod r ę bn ić na zw ł o k ac h ubranych (kie ny rozkład bardzo rzadko obejmuje w danym momen szenie, zaw inięte rękawy, nogawki ltp.). cie całe zwłoki. Zwykle jest tak, że rozpoczyna się w obręb ie naturalnych otworów ciała zw ł a s z cza głowy, Tabela 3 aby następ nie o bjąć całość tej cz ęści ciała i stopniowo Organizmy napędzające procesy rozkładu przejść na poszczególne części tułowia (ryc. 5) [31]. Organismsdriving decomposWonal processes Skutkiem tego przesuwania się aktywnego rozkładu jest jednoczesna o bec ność oznak często dwóch, a cza Proces rozkładu Organizmy napędzające dany proces sami nawet trzech procesów rozkła du , np. zaawanso wanego rozkła du w ob rębie g ł owy oraz aktywnego roz kład u w o b rębie tu łowia (ryc. 6) [31]. R ó wn ol eg ł ość Gnicie Bakterie przebiegu procesów roz kładu ok r eśla na jest mianem mozaikowatości rozkładu Wz d ęci e [31]. i aktywny roz Aktywny rozkład Larwy owadów kład roz poczy nają się niezależ ni e od siebie. Latem po ( główni e muchówek czątek obydwu procesów przypada zwykle w tym sa mym momencie rozkładu, wiosną i jesien ią brak jednak z rodziny Calliphoridae) w tym zakresie re g u la rności (w niektórych przypadkach wz d ęcie mo ż e roz p ocząć się szybciej ni ż aktywny roz kład, w innych mo że natomiast wystąpi ć sytuacja od Zaawansowany rozkł ad Larwy owa dów, nicienie, grzyby wrotna). P o cz ą tek zaawansowanego rozkł ad u przypa-

PROBLEMV KRYMINALISTYKI 267 (styczen-marzec) 2010 9 Ryc. 2. Wzdęcie . Zdjęc ia tworzą 3 pary; każda para obejmuje zd ję c ie zw ł o k w 2-3 godziny po śmierci (lewe z d j ę ci e z pary) oraz zdj ęc ie tych samych zwłok w jakiejś części wzdętych (prawe zdjęcie z pary). Górna para pokazuje wzd ęcie ca ły ch zw ł ok , środ kowa para wzd ęc ie tułow ia , dolna para wzdęc i e tylnej części tułowia. Fig. 2. Bloating . Photos are arranged in 3 pa/rs; each pair includes a photo ot a carcass about 2-3 hours ener death (lelt) and a photo ot the same carcass bloated in some part (right). Toppair shows bloating ot the whole carcass, midd/e pair bloating ot the trunk, lower pair-bloating ot the posterior part ot the trunk.

10 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 267 (styczeń-marzec) 2010 Ryc. 3. Aktywny roz kł a d. Zdjęcia tworzą 3 pary; każ d a para obejmuje zdjęcie zwłok w 2-3 godziny po śmierci (lewe zdj ęcie z pary) oraz zdj ę ci e tych samych zwłok w jakiejś częś ci objętych aktywnym rozkładem (prawe zdjęcie z pary). Górna para pokazuje aktywny rozkład w obręb i e g ł owy , ś r odkowa para aktywny r oz k ł a d niemal ca ł yc h zwłok, dolna para aktywny rozkład w obrębie częśc i tułowia. Fig. 3. Active decay. Photos are arranged in 3 pairs; each pair incfudes a photo ot a carcass about 2-3 hours after death (left) and a photo ot the same carcass actively decaying in some part (right). Top pair shows active decay in the head, middle oett active decay ot a/most the wnote carcass, lower pair active decay in the part ot trunk .

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 267 (styczeń-marzec) 2010 11 Ryc. 4. Zaawansowany rozkład. Zdjęcia tworzą 3 pary; każda para obejmuje zdjęcie zwłok w 2-3 godziny po śmierci (lewe zdjęcie z pary) oraz zdjęcie tych samych zwłok w jakiejś części objętych zaawansowanym rozkładem (prawe zdjęcie z pary). Górna para pokazuje zaawansowany rozkład w obrębie głowy, środkowa para w obręb ie głowy i części tułowia , dolna para w obrębie całych zwłok . Fig. 4. Advanced decay. Photos are arranged in 3 pairs; each pair includes a photo ot a carcass about 2-3 hours alter death (/eft) and a pnoto ot the same carcass in some pan in advanced decay (right).Top pair srows advanced decay in the head, midd/e pair in the head and panially in tne trunk, lower pair in the who/e carcass.

12 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 267 (styczeń-marzec) 2010 .., :c o ..r m ;: < :c'" ;:-c li!.. r- iii ::! 1; :l\ ..~ ~ o ~ ,-----_t j j •~ r I ! IOzieńrozkład u 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 20 22 24 26 28 31 35 ~ Wzdcie ę =: o ktywny rozkład .,,-, zaawansowany rozkła d :"I;~'1;\ IW' .. ~ ~ . eńrozkładu Ozi 1 2 3 4 5 6 7_ 15 18 20 22 24 26 28 31 35 ------', I l ł 1 1

Ryc . 5. Rozkładzwłokjesieniąw olsie Fig. 5. Carcass oecomposmon during autumn in alder tcrest

~ '" Ryc. 6. Mozaikowatość rozkładu. Lewe zdjęcie u góry - aktywny rozkład w obrębie głowy i wzdęcie tułow ia; zdjęcie prawe u góry - zaawansowany rozkład w obrębie głowy , aktywny rozkład i wzdęcie w obrębie tulowia; lewe zdjęcie u dołu - zaawansowany rozkład w obrębie glowy i aktywny rozklad w obrębie tułowia; prawe zdjęcie u dołu - zaawansowany rozkład w obrębie głowy i tułowia oraz aktywny rozkład w obrębie tułowia. Fig. 6. Mosaic nature ot decomposilion. Top /eft - active decay in the head and b/oating ot the lrunk; top right - advanced decay in the head, aclive decay and b/oaling in the trunk; bottom /eft photo - advanced decay in the head and aclive decay in the trunk; bottom right photo - advanced decay in the head and trunk and active decay in tre trunk:

VIII. Sposób zbioru - utrwalenie w 75% alkoholu etylowym po zabiciu we wrzątku (larwy), Wyodrębniono trzy sposoby zbioru taksonów wskaź - zachowanie źywych okazów w glebie (jaja, po nikowych: czwarki), - zbiór s iatką entomologiczną (imagines muchó• - zachowanie żywych okazów na substracie żero wek), wania (jaja, larwy). - zbiór pęsetą albo ręką (imagines chrząszczy oraz Ze względu na ramy niniejszego opracowania zrezy stadia preimaginalne), gnowano ze szczegółowego omawiania sposobów i - zbiór substratu występowania np. gleby bądź od technik zbioru, zabezpieczania i hodowania śladów en słoniętych kości (stadia preimaginalne) . tomologicznych . Informacje na ten temat zawarte są w większości podręczników do entomologii sądowej [np. IX . Sposób zabezpieczenia 48 oraz w języku polskim 49]. Na zakończenie warto wskazać, że katalog - w za Wyodrębniono cztery sposoby zabezpieczenia tak mierzeniu autorów - ma być źródłem wiedzy o śladach sonów wskaźnikowych: entomologicznych. Ponadto ma on stanowić pomoc - utrwalenie w 75% alkoholu etylowym (imagines, dla techników kryminalistyki w ujawnianiu, zbieraniu i jaja i poczwarki), zabezpieczaniu tych śladów. W tym zakresie kata10-

14 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 267 (styczeo-marzec) 2010 giem można p o sł ug i w ać się na dwa sposoby. Można 9. Well s J.D., LaMolte L.R.: Eslimaling lhe postmortern go wykorzys tać do wstępnego rozpoznania ujawnio interval. [w:] Byrd J.H., Castner J.L. [red.], Forensic entomo nych albo zebranych śla dów. W tym przypadku m oż e logy. The uWity ot arthropods in legal investigations, GRG on również uki e runkowywać dalsze postępowanie ze Press, Boea Raton 2001 , 263-285. śladami , poprzez pomoc w podj ęciu decyzji o zabez 10. Amendl J., Campobasso C.P., Gaudry E., Reiler C.. pieczeniu oraz wskazanie jego sposobu. Ponadto ka LeB lanc H., Hall M. : Best practice in torensic entomology, "In· talog można p r ó b ować wykorzyst ać do ukierunkowa ternational Joumal ot Legal Medicine" 2007 , 121: 90. nia samego procesu ujawniania . Z n a j d u j ą się w nim 11. Anderson G.S. :Minimum and maximum development bowiem informacje o se zonowoś ci i powtarzaln oś ci rates ot some forensically important Galliphoridae (Oiptera), wystę powa nia , czasie pojawiania się oraz miejscu wy ..Journal ot Forensic Sciences" 2000 , 45: 824. stępowa nia na zw łokach taksonów w skażnikowyc h . W 12. Byrd J.H., Allen J.C.: The development ot the blaek trakcie og lędzi n zwłok w danej porze roku technik mo blow tly, Phormia regina (Meigen) , .Forensic Science Interna że zatem s p róbowa ć usta lić, jakie procesy rozkładu tional" 2001 ,120: 79 . prz eb i e g aj ą na zwłokac h i na jakim s ą etapie i na tej 13. Reite r C. : Zum Wachstumsverhalten der Made n der podstawie m o ż e n a s t ęp ni e ust alić w katalogu, które blauen Schmeisstliege CaJliphora vicins, . Zeitschrift fOr taksony ws każ n i k owe m og ą by ć obecne na zwłokach i Reehtsmedizin" 1984, 91: 295. gdzie n a le ży ich szukać . Oczywiści e takie ukierunko 14. Grassberger M., Reiter C.: Effect ot temperature on wane ujawnianie i zbiór ś la dów entomologicznych wy Lucilia sericete (Diptera: Ca lliphoridae) development with m ag a j ą sporego do ś wi ad czeni a, s ą jedn o cz e ś ni e bar special reference to the isomegalen- and isomorphen-dia dziej czas oc h ło n n e niż ujawnianie i zbiór nisukierun gram, .Forensic Science International" 2001, 120: 32. kowany. Wydaje się jednak, że ten sposób istotnie 15. Grassberger M., Reiter C.: Etfect ot tempe rature on zmniejsza ryzyko przeoczenia taksonów wskaż niko development of the torensically important hotarotle blowfly wych. Protopn ormie terraenovae (Robineau-Desvoidy) (Diptera: Ca lliphoridae) , .Forensic Science International" 2002, 128: BIBLIOGRAFIA 177. 16. Will iams H.: A model tor the aging of fly larvae in teren 1. Benecke M.: A brief historyot lorensie entomology, . Fo sic entomology, .Forenslc Science International" 1984, 25: 191. rensic Scie nce International" 2001, 120 : 2. 17. Wells J.D., LaMolte L.R.: Estimating maggot age trom 2. Klotzbaeh H., Kreltek R.. Bralzke H., POsehel K., Ze weight using inverse prediction, "Journalot Forensic Scien hner R., Amendt J.: The history ot lorensie entomology in ces" 1995, 40: 585 . German-speaking countries, . Forensic Science International" 18. Nabity P.O., Higley L.G., Heng-Moss T.M.: Elleets ot 2004 , 144 : 259. temperature on development ot Phormia regina (Oiptera: Cal 3. Hall R.D .: Introduction. Perceptions and status ot toren liphoridae) and use ot developmental data in determining time sic entomology. [w:) Byrd J.H., Caslner J.L. [red.), Foransie intervals in lorens ie entomology, .Journal ot Medical Entomo entomology. The utility ot arthropods in legal investigations, logy" 2006. 43: 1276. CRC Press, Boca Baton 2001 . 1-15. 19. Velasquez Y., Viloria A.L. : Effects ot temperature on 4. Matuszewski 5 .: Entomoskopia, [w:] Bulsiewicz A., the development of the Neotropical carnon beetle Oxelytrum Marek A.. Kwiatkowska -Darul V. [red.], Doctrina muttiplex discicolle (BruIle, 1840) (Coleoptera: Silphidae), .Forensic veritas una. Księga jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Ma· Science International" 2009 , 185: 107. riuszowi Kulickiemu. Wydawn ictwo Uniwersytetu Mikołaja xo 20 . Hlgley L.G. , Haskell N.H.: Inseet developrne nt and lo pemika, Toruń 2004 , 271-280 . rensie enlomology, [w:] Byrd J.H., Caslner J.L. [red.). Foren 5. Haskell N.H.. Hall R.O.. Cervenka V.J., Clark M.A.: On sic entomology. The utility of arthropods in legal investiga the body: insects' life stage presence and their postmortem tions, eRC Press, Boca Raton 200 1, s. 287-302 . artitacts, [w:) Haglund W.D., 50rg M.H.[red.). Forensie ta 21. Grassberger M., Friedriech E., Reiter C.: The blowfly phonomy. The postmortem tate of human remains, GAG Chrysomya albieeps (Wiedemann) (Oiptera: Calliphoridae) as Press, Boea Raton 1997 , 415-448. a new terensic indicator in Ce ntral Europe, "International Jo 6. Gof! M.L.: Enlomology, [w:] Byard R., Corey T., Hen umai ot Legal Medieine" 2003, 117: 75. derson C. , Payne..James J. [red.], Encyclopedia of terensic 22. Marchenko M.I. : Medicolegal relevance ot cadaver en and legaI medicine, Academic Press , 2005, 263-269. tomofauna for the determination of the tlme of death, .Foren 7. Matuszewski S., Baje rlein D., Konwerski S., Szpila sic Science International" 2001, 120: 89. K.: Entomologia sądo wa w Polsce, "W iad o m o ś ci Entomolo 23. Heymons R., Lengerken H.v. : Studian Ober die Leben giczne" 2008 , 27: 49. serseheinungen der Silphini (Coleopt.) VII. Oeceoptome tho 8. Catts E.P., GoN M.L. : Forensic entomology in criminal racica L., .Zeitschrltt fur Morphologie und Okologie der Tiere" investigations, .Annual Review in Entomology" 1992, 37: 253. 1931, 20: 691.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 267 (stvczen-marzec) 2010 15 24. Lengerken H.v.: Studien Ober die Lebenserscheinun carrion in coastal Washington State, "Journal ot Forensic gen der Silphini (Coleop!.) XI-XIII. Thanatophilus sinuatus F., Sciences" 1993, 38 : 938 . rugosus L., dispar Hrbst., .Zeitsc hrift fOr Morphologie und 38. VanLaerhoven S.L., Anderson G.S.: lnsect succes Okoloqie der Tiere" 1938, 33: 654. sion on buried carnon in two biogeoclimatic zones ot British 25 . Schoenly K., Golf M.L. , Early M.: ABASIC algorithm Columbia,"Journal ot Forensic Sciences" 1999, 44: 32. for calculating the postmortem lnterval from arthropod succes 39. Shalaby O.A., deCarvalho L.M.L., Golf M.L.: Compa sional data, "Journal ot Forensic Sciences" 1992, 37: 808. rison of patterns ot decomposition in a hanging carcass and a 26. Schoenly K., Golf M.L., Welis J.D., Lord W.D.: Ouan carcass in contact with soil in a xerophytle habitat on the ts titying statistlcal uncertainty in succession-based entomologi land ot Oahu, Hawaii, .Journal ot Forensic Sciences" 2000, cal estimates ot the postmortem interval in death scene inve 45: 1267. stigations: a simulation study, .,American Entomologist" 1996, 40. Voss S.C., Forbes S.L., Dadour I.R.: Decornposition 42: 106. and insect succession on cada vers inside avehicie envi 27. Matuszewski S., Bajerlein D., Konwerskl S., Szpila ronment,. Forensic Science , Medicine, and Pathology" K.: An initial study ot insect succession and carnon decornpo 2008 ,4: 22 . sition in various torest habitats ot Central Europe, .Forensic 41. Hewadikaram K.A., Gotf M.L.: Effect ot carcass size Science International" 2008, 180: 61. on rate ot decomposition and arthropod succession pattems. 28. Anderson G.S.: Insect succession on carnon and its re .Arnerican Journal ot Forensic Medicine and Pathology'"1991, lationship to determining time ot death, [w:] Byrd J.H., Cast 12: 235. ner J.L. [red.], Forensic entomology. The utility ot arthropods 42. Koma r D., Beattie O.: Effects of carcass size on decay in legaj investigatio ns, CRC Press, Boca Raton 2001, rates ot shade and sun exposed carnon. .Journal ot the Ca 143-175. nadłan Society ot Forensic Science" 1998, 31: 35. 29 . Tanlawi TJ., El-Kady E.M., Greenberg B., EI-Ghaf 43. Avila F.W., Gotf M.L.: Arthropod succession patterns far H.A.: Arthropod successlon on exposed rabbit carrio n in onto burnt carnon in twe contrasting habitats in the Hawaiian Alexandr ia, Egypt, .Journal ot Medical Entomology" 1996, Islands, .Journal ot Forensic Sciences" 1998, 43: 581. 33: 566. 44. Charabidze D., Bourel B., Hedouin V" Gosset D.: Re 30 . Sharanowskl B.J., Walker E.G., Anderson G.S.: ln pellent enect ot some household products on f1y attractron to secl succession and decomposition patterns on shaded and cadavers, ..Forensic Science Internalionar 2009, 189: 28. sunlit carrion in Saskatchewan in three difterent seasons,. Fo 45. Fiedler A., Halbach M., Sinclair B., Benecke M.: What rensic Science International" 2008,179: 219. is the edge ot a torest? A diversity analysis ot adult Diptera 10 31. Matuszewski S., BajerJein D., Konwerskl S., Szpila und on decomposing piglets inside and on the edge ol a we K.: lnsect succession and carnon decomposition in selected stern german woodland inspired by a courtroom question, torests ot Central Europe. Part 1: Pattern and rate ot decom .Entrnoloqie Heute" 2008, 20: 173. position,.Forensic Science International" 2010, 194: 85. 46. Payne J.A. : A summer carnon study ot the baby pig Sus 32. Matuszewski S., Bajerlein D., Konwerskl S., Szpila scrote Linnaeus, . Eccloqy" 1965, 46: 592. K.: Insect succession and carnon decomposition in selecled 47. Schoenly K.G., Haskell N.H., Hall R.D., Gbur J.B. : lorests ot Central Europe. Part 2: Composition and residency Comparative performance and complementarity ot tour sam patterns ot carrion tauna, .Forensic Science International" pling methods and arthropod preterence tests tor human and 2010, 195: 42. porcine remains at the Forensic Anthropology Center in Kno 33. Matuszewski S., Bajerlein D., Konwerskl S., Szpila xvitle. Tennessee, .Journal ot Medical Entomolegy" 2007, 44: K.: Insect succession and carrion decomposition in selected 881. torests ot Central Europe. Part 3: Succession ot carnon tauna 48. Haskell N.H., Lord W.D., Byrd J.H.: Colleclion ot ento (w przygotowaniu). rnoloqical evidence during death investigations, [w:] Byrd J.H., 34. Richards E.N., Gotf M.L.: Arthropod succession on Castner J.L. [red.], Forensic entomology. The utility ot arthro exposed carrion in three contrasting tropical nabitats on Ha pods in legal investiqations, CRC Press, Baca Raton 2001, waii island, Hawaii,"Journal ot Medical Entomology" 1997, 34: 263-285. 328. 49. Kaczorowska E., Draber· Mo ńko A.: Wprowadzenie do 35. Hobischak N.R., Anderson G.S.: Tirne ot submergen entomologii sądowej , Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańsk ie ce using aquatic invertebrate succession and decompositio go, Gdańsk 2009. naj changes, "Journal ot Forensic Sciences" 2002, 47: 142. 36. Grassberger M., Frank C.: lnitial study ot arthropod Streszczenie succession on pig carnon in a central european urban habitat, Metody ustalania czasu śmie rci na podstawie ś l adów ento .Journalot Medical Entomology" 2004 , 41: 511. n1010gicznych są rzadko wykorzystywane w Polsce. WY~Jika to 37. Shean B.S., Messinger L., Papworth M,: Observations między innipni z braku przygotowania techn ikówkryminalisty ot differential decomposition on sun exposed vs. shaded pig ki do ujawniania, zbierania i zabezpieczania tej kategorii ś la dów .

16 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 267 (styczeń-marzec) 2010 W związku z tym opracowano katalog owadów przydatnych do śmierci będący m ustalania czasu w lasach Polski. W artykule, W na stępnym numerze wprowadzeniem do zasadniczej części katalogu, przedstawiono krótką charakterystykę metod ustalania czasu śmierci na podsta wie śladów entomologicznvch, Ponadto zamieszczono wykazga tunków muchówek i chrząszczy speb liającyc ll kryteria przydat ności do listalania czasu śm ierci w lasach Polski oraz ogólnie schnrakteryzowano zawartość katalogu. Z m od yfik ow a ne k annabino idy Słowa kluczowe: entomologia sądowa; czas śm ierc i; ślady entomologiczne; gatunki wskaźnikowe; lasy. - nowe groźne narkotyki

Summary Bogdan Szukaiski, Dariusz Błach ut MetllOds of poetmonem interoal (PMIJ estimationfrom en tomologicol euidenceorc rarely used ;'J Poland. U results among Starzenie się others from the fact that crime seene technicia ns are not prepa red to detcct, colleet and preserve lhis kind of eoidence. For this śladów daktyloskopijnych reason a eatalogue of insects usefulJor PMl estimation in fore sts oj Poland was creatcd. In this paper, which is an introduciion naniesionych tłuszczami to the main part oj the catalogue, methods oj PMI estimation jrom entomologieal evidence are shortly described. Moreo ver a Marcin Mazurek list oj species oj flies and beeiles meeiing the eriteria oj usefut nessJor PMI eetimation in forests oj Poland is included and a Analiza śladów kontaktowych. eontent of the cata/ogll e is generallypresented. Keywords:forensic entomology; postmorteminterval; ento Mikroślady narkotykowe mologiealeoidence; indicative species; forests. iwona Perkowska, Łukasz Matyjasek

Katalog owadów

przydatnych do ustalenia

czasu śmierci w lasach Polski.

Część 2. Muchówki

Szymon Matuszewski, Krzysztof Szpila

Podpisy podrobione

metodą odwzorowania

M ieczysł aw Goc, Ja rosław M oszczyński

Metody p racy

Praca naukowa finansowana ze środ ków informacyjno·wywiadowczej na na ukę w latach 2005-2008 jako projekt badawczy Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa policji politycznej Wyższe go nr 2P04C10429 oraz z grantu Wyd zi ału Prawa i Administracji Uniwersytetu w okresie wojennym im. Adama Mickiewicza w Poznaniu nr 06/2008 /20091WPA. Krzysztof Halicki -- ---=

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 267 (styczeń-marzec) 2010 17