Szymon Matuszewski Katalog owadów przydatnych do ustalania czasu śmierci w lasach Polski. Część 1: Wprowadzenie Wstęp zwłokach stadiów preimaginalnych owadów [8-10]. Entomologia sądowa jest jedną z najstarszych nauk Ustalenie to daje podstawę do wniosku o tzw. minimal­ sądowych . Jej początk i sięgają pierwszej połowy XIX nym okresie pośmiertnym, czyli minimalnym czasie, ja­ wieku, okres najbardziej dynamicznego rozwoju przy­ ki - wed ług szacunków bieg łego - upłyną ł od zgonu. pada jednak dopiero na ostatnie 30 lat [1, 2]. W obec­ Okreś lanie wieku stadiów preimaginalnych owadów nym kształcie dyscyplina ta dzielona jest na trzy subdy­ opiera się na powta rzalności zmian wskaż ników ich scypliny: e ntomologię produktów magazynowych (sto­ wieku. Powtarzalny jest ogólny wzorzec zmian oraz red products entomology), entomolog ię miejską (urban czas wymagany do o si ągnięcia, w danych warunkach, entomology) oraz entomologię medyc zno-kryminalną poszczególnych wart ości w skażnika. W skaźnikami wy­ (medicocriminal entomology) [3]. Ta ostatnia nazywana korzystywanymi do ustalania wieku są stadium rozwo­ jest r ówn ie ż ent o m o s ko p i ą [4]. W praktyce wykrywczej ju [1 1, 12] oraz dł ugoś ć larw [12-15] i ich waga [16, 17]. i dowodowej entomoskopia a n gażo wana jest zwykle do ustalania czasu śmierci, zdarza si ę jednak, że może być pomocna w ustalaniu innych o ko l icz ności, np. prze­ mieszczania zwłok lub przyczyny zgonu [4-6J. W Poi­ Słownik wybranych pojęć entomo logicznych sce entomoskopia wykorzystywana jest rzadko [7]. W ocenie autora główne przyczyny tego stanu rzeczy to: Chrząszcze (Coleoptera) Rząd owadówo przednich skrzy­ • brak wyników badań podstawowych (modeli suk­ dłach przekształconych w twarde po­ cesji i rozwoju), które nadawałyby się do ustalania krywy osła niające błon iaste skrzydła tylne i odwłok . czasu ś mie rci w naszym kraju, Muchówki (tnotera) Rząd owadówo dobrze wykształco­ • niewielka liczba biegłych, nychprzednich skrzydlach oraz • brak przygotowania techników kryminalistyki do skrzydłach tylnych p rzekszta łconych stymu lują ujawniania, zbierania i zabezpieczania śladów en­ w przezmianki, które i sta­ bilizują lot. tomologicznych, Owady (Insecta) Gromada zwierząt o segmentowa­ • opór organów procesowych przed wykorzystywa­ nym CIele (z wyodrębnioną głową . niem nietypowych metod wykrywczych i dowodo­ tułowiem i odwłokiem) , 3 parachod­ wych, nóży i z reguły 2 parach skrzydeł . preferujące zwłoki • niewielka istotność czasu zgonu w niektórych spra­ Owady nekrolllne Owady J8kO miej­ sce zerowania. Do grupy łeJ zalicza­ wach karnych. my przede wszystkim owady nekro­ Prace nad katalogiem podjęto w zamiarze osłabie­ lagiczne (owady zerujące na tkan­ kach zwłok ) oraz nekrctuneowady nia negatywnego wpływu , jaki trzecia z wyliczonych po­ drap i eżne (owady żenąące na In­ wyżej przyczyn wywiera na praktykę entomoskopii. Ka­ nychowadachnekrofilnych). służyć żródło talog ma technikom kryminalistyki, jako Stad;um rczwołu Wyodrębn iająca s ię część rOZWOJU I organizmu . Gatunki Uję te w katalogu wiedzy o śladach entomologicznych i zasadach postę ­ mają następujące stadia rOZWOJU: ja­ powania z nimi. jo, larwa (zwykle3 stadialarwalne). W ramach entomologii sądowej wypracowano dwie poczwarka oraz owad dojrzały metody ustalania czasu śmierci na podstawie śladów (czyliImago; w liczbiemnogiej ima­ gines). Pierwsze3 stadianazywane metodę rozwojową metodę entomologicznych - oraz są stadiami prelmaglnalnyml. s ukcesyj ną [8, 9J . Ślady entomologiczne Ślady biologiczne będące owadami albo pochodzące od owadów, w tym: Usta lanie czasu ś m i e r c i na podstawie ś la dó w żywe j martweowady, ich częśct oraz ślady aktywności . entomologicznych - po dejśc ie rozwojowe Takson Kategoria w systematyceorgani­ zmów (np. gatunek, rodzaj , rodzi­ Metoda rozwojowa to zes p ó ł c z y n n ośc i, których ce­ na, r ząd oraz gromada). lem jest ustalenie wieku najstarszych obecnych na PROBLEMY KRYMINALISTYKI 267 (styczen-marzec) 2010 5 C h cą c u sta l i ć czas wymagany do osi ąg ni ęci a kon ­ myślą o ich wykorzystywaniu w ustalaniu wieku stadiów kretnej wa rt ości wskaź nika , na l eży sięgnąć do modelu preimaginalnych, ich przyda tność do tego celu jest czę ­ rozwoj u, którym jest zwykle uogólnienie wyników ekspe­ sto znaczn ie ograniczona. rymentów nad rozwojem danego gatunku [9]. P o n i eważ czas ten ś c iśl e za leż y od temperatury, w której przebie­ Ustalanie czasu śmierci ga rozwój, w wielu nowszych modelach rozwój opisywa­ na podstawie śladów entomologicznych ny jest pojęcia mi stopnio dni lub stopniogodzin (degree­ - podejście sukcesyjne -days oraz degree-hours) [np. 18, 19J. P oj ęc i a te wyra­ ż ają ilość c iepła s k u mu lowa n ą w danej jednostce czasu Metoda sukcesyjna to zespó ł czynno śc i , których ce­ i wy korzystywane s ą do wskazan ia, jaka ilość cie p ła lem jest ustalenie czasu obecnośc i na zwłokach stwier­ musi si ę skumu lować , aby osiągnięła została dana war­ dzon ego z espołu taksonów [8, 9, 25, 26]. Ustalenie to tość ws kaź ni ka [20J. Zaczerpniętą z modelu kon k retną daje pod s t awę do wniosku w przedmiocie zarów no mi­ wa rt ość np. stopniodni można wy korzysta ć do oszaco­ nimalnego, jak i maksymalnego okresu p o ś m i e rtn eg o . wania, kiedy rozpoczął się rozwój okazu . Oczywi śc ie te­ Metoda opiera si ę na p owta rz al n o ś c i sukcesji owa­ go rodzaju szacowanie wymaga dostępu do odpowied­ dów na zwło ka ch . Powtarzalna jest ko lej ność pojawia­ nich danych temperaturowych, a jego dokładn oś ć jest nia s ię poszczególnych taksonów oraz , w danych wa­ funkcją m iędzy innymi dokładności , z jaką odtworzona runkach, czas ich pojawiania si ę i d ł u go ść okresu obec ­ została temperatura, w której okaz się ro zwijał. n o śc i . Należy zaznaczyć , że ze względu na międzygatun ­ Chcą c u stalić cza s obe cn o śc i na z włoka ch danego kowe oraz wewnątrzgatunkowe różnice tempa rozwoju z e s p o ł u taksonów należy s i ęg n ąć do modelu sukcesji, zalecane jest korzystanie z modeli rozwoju tych gatun­ którym jest zwykle uogólnienie wyników eksperymen­ ków oraz tych populacji geograficznych danego gatun­ tów nad sukcesją owadów na zwłokach [9J . Modele te ku, których okazy są przedmiotem ekspertyzy [8-10, pokazują , jak w trakcie rozkładu zmienia s ię s k ł ad 20]. Z tej perspektywy warto zauważyć, że modele roz­ i struktura fauny zwłok , często wy ko rzys t u ją c do tego woju opracowano dla wielu gatunków muchówek wy­ celu m atrycę obecnośc i owadów na zwłok a ch [np. stępujących na terenie Polski. Co więcej , wie le z tych 27]. W metodzie suk ces yjnej w uję c i u zapro ponowa­ modeli stworzono w badaniach prowad zonych w Austrii nym przez Schoenly'ego i współpracow n ików [25] [np . 13-15,21] i Rosji [przegląd w 22J, a w i ęc na przed­ czas obecności na zw ło kach danego ze s po łu takso­ staw icielach blisk ich geog raficznie popul acji. Dostępne nów wyz nac zany jest przez dwa, wc ho dz ące w sk ład są zatem modele, które można śmiał o wyk orzystywać teg o zes po ł u , tzw. taksony ro zs t rzy ga ją c e (delinitive w Polsce . O wiele gorzej przedstawia si ę sytuacja w taxa). Pierwszy z nich wy znacza dolną gran i cę obec­ przypadku chrząszczy. Żaden z gatunków europejskich noś c i zespołu, a w konsekwencji minimalny okres po­ nie docze kał się modelu rozwoju stworzonego specjal­ śmie rt ny [25J. W celu jego wy bo ru n a leż y u st ali ć , któ• nie dla potrzeb sza cowania czasu zgonu. Fragm enta­ ry z obecnych na zwło ka ch taksonów ma - wed ług ryczne dane o niektórych gatunkach do stępne są tylko mo delu - n ajpóżn i ejszy czas pojawiania s ię (ryc . 1). w klasycznych pracach entomologicznych [np. 23, 24J. Drugi takson rozs trzygający wyz nacza górną granicę P on ieważ jednak prace te nie były przygotowywa ne z obecności zespoł u , a w konsekwencji maksymalny TI T rz A K T3 s o T4 N Y T5 DN ROZKŁADU ZW Ł OK Ryc. 1. Uproszczony model sukcesji. Zakłada ją c o b ecnoś ć na zwłokach pokaz anych 5 taksonów (T1-T5), taksonami rozstrzygającym i byłyby T2 (wyznacza g órną g r ani cę o becn o ści wszystk ich 5 taksonów) oraz T5 (wyznacza dolną g ra n i cę ob ecno ści wszystkich 5 taksonó w). Fig. 1. Simplilied model ot succession. If 5 taxa presented nere (t t-TS) are collected on a corpse. a definitive taxa in this case would be T2 (defines upper limit ot all 5 taxa presence) and TS (defines /ower limit ot al/5 taxa prese nce). iródlo (ryc. 1-6): autor 6 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 267 (stvceen -marzec] 2010 okres pośmiertny [25]. Chcąc go wybrać , należy usta­ sony, których rozwój przebiega na zwłokach. Natomiast lić , dla którego z obecnych na zwłokach taksonów su­ w metodzie sukcesyjnej postuluje się , aby za takowe ma czasu pojawiania się i długości okresu obecnośc i uznawać taksony, które mają ograniczony okres obec­ jest - według modelu - najmniejsza (ryc. 1). Po wybo­ noś ci na zwłokach oraz pojawiają się na zwłokach re­ rze taksonów rozstrzygających należy oszacować dol­ gularnie w tym samym momencie ro zkładu [32]. ną i górną granicę czasu obecnoś ci danego zespołu taksonów, które to wartości będą wyznaczaty minimal­ Gatunki owadów przydatne do ustalania ny i maksymalny okres pośmiertny . Oszacowania tego czasu śmierci w lasach Polski biegły dokonuje na podstawie modelu sukcesji, re­ aliów sprawy oraz w łasnego doświadczenia [9, 25]. Do katalogu włączono tylko te gatunki, które można Podobnie jak w przypadku metody rozwojowej, do­ u znać przynajmniej w przypadku jednej metody za kł adn ość szacunków metody sukcesyjnej istotnie za l eż y ws ka ż n i ko we i które pojawiają się na zwłokach w la­ od adekwatności zastosowanego modelu sukcesji.