Rozwój Naukowo-Dydaktyczny I Kierunki

Wprowadzenie

W 2010 roku mija 65 lat od powstania obecnego Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, a wraz z nim rozwoju studiów geograficznych. W dniu 11 maja 1946 r. rozporządzeniem ministra oświaty po- wołana została Państwowa Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Krakowie. W roku akademickim 1947/1948 utworzono Pracownię Geograficzną, która wchodziła w skład ówczesnej Sekcji Przyrodniczo-Geograficznej. W roku akademickim 1948/1949 dokonano reorganizacji Uczelni, w wyniku której Sekcję Przyrodni- czo-Geograficzną przekształcono w Wydział Przyrodniczo-Geograficzny, a w jego strukturze wyodrębniono Zakład Geografii. Z dniem 1 stycznia 1953 r. nastąpiła kolejna reorganizacja Uczelni. Dotych- czasowy Wydział Przyrodniczo-Geograficzny zmienił nazwę na Wydział Geo- graficzno-Biologiczny, a w strukturze Zakładu Geografii powstały trzy samodzielne katedry: Katedra Geografii Społeczno-Gospodarczej, Katedra Geografii Fizycznej oraz Katedra Geografii Regionalnej. W nowej strukturze organizacyjnej pracownicy katedr, obok działalności dydaktycznej, rozwijali coraz szerzej własne badania naukowe i zainicjowali rozwój obecnego Instytutu Geografii. W niniejszym tomie pragniemy przedstawić proces kształtowania się naszego Instytutu, który powstał dzięki zaangażowaniu profesorów Instytutu Geo- grafii UJ i AGH oraz wybitnych nauczycieli geografii, a następnie stopniowo wykształcał się jako nowy ośrodek geograficzny w krajowej przestrzeni. Tom rozpoczynamy zarysem rozwoju Instytutu Geografii w Uniwersytecie Pedagogicznym. Zwrócono w nim główną uwagę na istotne momenty związane z wykształcaniem się współczesnej struktury organizacyjnej oraz zaprezentowano współczesne kierunki badawcze, które są efektem stopniowego rozwijania wcześniejszych idei zaproponowanych przez naszych poprzedników. W kolejnych rozdziałach zaprezentowano proces kształtowania się problematyki badań geograficznych oraz zwrócono uwagę na ważniejsze osiągnięcia z tego zakresu. Omówiono dorobek badawczy związany z rozwojem metodologii badań geograficznych, problematykę badawczą z zakresu geografii fizycznej (geomorfologii, hydrografii, klimatologii, geografii gleb, biogeografii, ochrony środowiska, geologii i kartografii), geografii ekonomicznej (geografii ludności, osadnictwa, rolnictwa, przemysłu, usług, przedsiębiorczości, turyzmu), geografii regionalnej oraz dydaktyki geografii, przyrody i przedsiębiorczości. Chcemy w ten sposób oddać hołd tym wszystkich, którzy włożyli wiele pracy i starań, przyczyniając się do powstania obecnego Instytutu Geografii, jego 6 Wprowadzenie dynamicznego rozwoju naukowego i dydaktycznego, a także przekazać jego tradycje młodszej generacji naszej społeczności akademickiej. Szczególnie chcemy wyróżnić naszych profesorów i mistrzów, którzy, choć już odeszli, żyją w naszej pamięci. Sięgamy obficie do znaczących osiągnięć i wskazań, które przekazali nam w swoich pracach naukowych: Prof. dr Franciszek Bieda, Prof. dr Maria Dobrowolska, Prof. dr Jan Flis, Prof. dr hab. Andrzej Maryański, Prof. dr Andrzej Michalik, Prof. dr Rodion Mochnacki, Prof. dr Józef Premik, Prof. dr Antoni Wrzosek. Mamy nadzieję, że będzie to wyrazem naszej dla Nich wdzięczności za życz- liwość i opiekę, która pozwoliła na wykształcenie rzeszy absolwentów, a także nowych kadr naukowych i dydaktycznych, podejmujących ich Dzieło.

Kraków, maj 2010 r. Zbigniew Długosz, Zbigniew Zioło I. Zarys kształtowania się Instytutu Geografii

Proces kształtowania się studiów geograficznych na Uniwersytecie Pedagogicz- nym im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie związany jest z powołaniem przez ministra oświaty w dniu 11 maja 1946 r. Państwowej Wyższej Szkoły Pe- dagogicznej w Krakowie. Na jej powstanie zasadniczy wpływ wywarły znaczne straty polskiej inteligencji i pilna potrzeba kształcenia kadr nauczycielskich dla podjęcia procesu edukacyjnego po II wojnie światowej. Równolegle do kreowania poszczególnych kierunków kształcenia nauczycieli, w roku akademickim 1947/1948 utworzono Pracownię Geograficzną, która zapoczątkowała działal- ność obecnego Instytutu Geografii. Wchodziła ona w skład ówczesnej Sekcji Przyrodniczo-Geograficznej, która w wyniku dalszego rozwoju przekształciła się w obecny Wydział Geograficzno-Biologiczny. Sekcja Geograficzna począt- kowo miała swoją siedzibę przy ul. Straszewskiego 22, a od roku akad. 1951/52 przeniesiona została do budynku przy Rynku Głównym 34. Pierwszym kierownikiem Sekcji był geolog – prof. dr Franciszek Bieda. W skład kadry geograficzno-dydaktycznej w pierwszych latach wchodzili profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego: Józef Szaflarski, Władysław Milata i Franciszek Bieda oraz do- świadczeni nauczyciele szkół średnich, wśród których znaleźli się były wykła- dowca Pedagogium dr Józef Premik i była dyrektor VI Liceum Ogólnokształcą- cego dr Maria Dobrowolska. Początkowo w ramach działalności dydaktycznej prowadzono dwukierunkowe 3-letnie studia zawodowe, dające uprawnienia do nauczania geografii i biologii. Ze względu na pedagogiczny charakter studiów, w programie kształcenia duży nacisk kładziono na przedmioty pedagogiczne, które obejmowały ok. 1/3 godzin wszystkich zajęć. Pozostałe godziny po 1/3 przypadały na przedmioty kierunkowe: geografię i biologię. W początkowych latach w programie kształcenia geograficznego większość czasu przeznaczano na zajęcia z geologii i geografii fizycznej, która w tym czasie odgrywała dominującą rolę w tej dyscyplinie naukowej – większą aniżeli geografia społeczno-gospodarcza i geografia regionalna. Wraz z rozwojem Uczelni, w roku akademickim 1948/1949 Sekcję Przy- rodniczo-Geograficzną przekształcono w Wydział Przyrodniczo-Geograficzny. Jego pierwszym dziekanem został prof. dr Franciszek Bieda, po nim, od 1 marca 1951 r. funkcję tę objął prof. dr Józef Premik, a od roku akademickiego 1951/ 1952 prof. Rodion Mochnacki. Równocześnie wprowadzono studia jednokie- runkowe: geografię i biologię. Na obu kierunkach zwiększono dzięki temu liczbę godzin przeznaczonych na kształcenie w zakresie przedmiotów kierunkowych, 8 I. Zarys kształtowania się Instytutu Geografii a na studiach geograficznych wprowadzono dodatkowo ćwiczenia terenowe. Wraz z przeniesieniem kierunku geografia do nowego pomieszczenia przy Ryn- ku Głównym, w 1951 r. w strukturze Wydziału Przyrodniczo-Geograficznego wyodrębniono Zakład Geografii, którego pierwszym kierownikiem została doc. dr Maria Dobrowolska. Równocześnie z polepszeniem warunków lokalowych oraz wyodrębnieniem Zakładu utworzono kierunkową bibliotekę, uzupełniano zbiory kartograficzne, gromadzono pomoce dydaktyczne oraz kompletowano okazy geologiczne. Od 1 stycznia 1953 r. nastąpiła kolejna reorganizacja Uczelni, w wyniku której dotychczasowy Wydział Przyrodniczo-Geograficzny zmienił nazwę na Wydział Geograficzno-Biologiczny, a w strukturze Zakładu Geografii powstały trzy samodzielne katedry: Katedra Geografii Społeczno-Gospodarczej, Katedra Geografii Fizycznej oraz Katedra Geografii Regionalnej. W nowej rzeczywisto- ści organizacyjnej pracownicy katedr, obok działalności dydaktycznej, zaczęli coraz szerzej rozwijać własne badania naukowe. Kierownictwo Katedry Społeczno-Gospodarczej objęła prof. dr Maria Do- browolska, a po Jej odejściu na emeryturę w 1968 r. funkcję tę przejął doc. dr Lech Pakuła. Do 1957 r. Katedrą Geografii Fizycznej kierował prof. dr Józef Premik, a jego następcą został prof. dr Jan Flis. W 1969 r. kierownictwo Katedry Geografii Fizycznej powierzono doc. dr. Tadeuszowi Ziętarze. Kierownikiem Katedry Geografii Regionalnej został prof. dr Rodion Moch- nacki. Po Jego przejściu na emeryturę w 1968 r. funkcję tę objął prof. dr hab. Andrzej Maryański. W 1957 r. w strukturze Katedry utworzono Zakład Meto- dyki Nauczania Geografii, którego kierownikiem został prof. dr Rodion Moch- nacki. Po nim, w 1968 r. kierownictwo Zakładu przejął prof. dr Jan Flis, który równocześnie zrezygnował z kierownictwa Katedry Geografii Fizycznej. W październiku 1958 r. w Katedrze Geografii Fizycznej utworzono Zakład Geologii, którego pracami kierował prof. dr Andrzej Michalik, równocześnie pracownik Instytutu Geologicznego. Zakład ten funkcjonował do grudnia 1971 r., tj. do momentu odejścia prof. dr. Andrzeja Michalika na emeryturę. Ponownie Zakład reaktywowano w 1995 r. wraz z podjęciem pracy w Instytucie przez dr. hab. Grzegorza Haczewskiego. W wyniku rozwoju naukowego i kadrowego w 1959 r. Wydział Geograficz- no-Biologiczny uzyskał prawa nadawania stopni doktorskich. Pierwszym dok- torem wśród pracowników naukowych kierunku geografii była Jadwiga Herma. W latach 1974–1981 prowadzone były zaoczne studia doktoranckie z dydaktyki geografii, którymi początkowo kierował prof. dr Jan Flis, a po nim prof. dr hab. Maria Kozanecka. Równocześnie rozwijano dokształcanie czynnych nauczycieli geografii na niestacjonarnych studiach podyplomowych z geografii, a ostatnio także na studiach z przyrody i przedsiębiorczości. Funkcjonowanie samodzielnych katedr zakończyło się w grudniu 1971 r., kiedy to w wyniku kolejnej reorganizacji utworzony został Instytut Geografii. Dotychczas funkcjonujące katedry zamieniono na zakłady. W strukturze orga- 9 nizacyjnej Instytutu Geografii utworzono: Zakład Geografii Fizycznej, Zakład Geografii Ekonomicznej, Zakład Geografii Regionalnej i Zakład Dydaktyki Geografii. W tym też roku Instytut zmienił swoją lokalizację i z Rynku Główne- go 34 został przeniesiony do nowo zbudowanego budynku przy ul. Podchorą- żych 2, zajmując 4 i 5 piętro jego wschodniego skrzydła. Na pierwszego dyrektora Instytutu Geografii powołano prof. dr. Jana Flisa, który sprawował tę funkcję do 1976 r. Po nim stanowisko to piastowali: prof. dr Andrzej Michalik (1976–1981), doc. dr Tadeusz Ziętara (1981–1991), prof. dr hab. Bronisław Górz (1991–1997), prof. dr hab. Zbigniew Zioło (1997–2000), prof. dr hab. Jan Lach (2000–2006), dr hab. Roman Malarz (2006–2008). Od 2008 r. funkcję dyrektora sprawuje dr Tomasz Rachwał. Funkcje zastępcy dyrektora w kolejnych kadencjach piastowali: prof. dr hab. Lech Pakuła (1970–1981), dr Stanisław Zając (1981–1984), prof. dr hab. Maria Kozanecka (1984–1987), prof. dr hab. Jan Lach (1987–1991), dr hab. Roman Malarz (1991–1997), dr Jan Mądry (1997–2003), dr Wiktor Osuch (2003–2006), dr Tomasz Rachwał (2006–2008), a obecnie dr Mirosław Wójtowicz (od 2008 r. z-ca ds. studenckich i dydaktycznych) i dr hab. Sławomir Kurek (od początku 2010 r. z-ca ds. nauki i współpracy zagranicznej). Wraz z reorganizacją Instytutu powoływano kierowników poszczególnych zakładów, którzy zmieniali się w kolejnych kadencjach. Kierownikami Zakładu Geografii Fizycznej byli kolejno: doc. dr Tadeusz Ziętara (1971–1997), dr Władysław Nowak (1998–2000), dr hab. Wacław Cabaj (2000–2001), dr Małgorzata Bajgier-Kowalska (2001–2002), dr hab. Ro- man Malarz (2001–2006), dr hab. Janusz Chmura (2006–2009) i dr hab. Józef Kukulak (od 2009 r.). Na kierownika Zakładu Geografii Ekonomicznej (od 2009 r. Zakład Geografii Społeczno-Ekonomicznej) powołano prof. dr. hab. Lecha Pakułę (1970–2000), a następnie Zakładem kierowali kolejno: prof. dr hab. Jan Rajman (2000–2002), prof. dr hab. Bronisław Górz (2002–2008) i prof. dr hab. Zbigniew Długosz (od 2009 r.). Kierownikiem Zakładu Geografii Regionalnej został prof. dr hab. Andrzej Maryański (1971–1994). Po nim funkcję tę przejęła prof. dr hab. Maria Koza- necka (1994–2000), a następnie prof. dr hab. Zbigniew Długosz (2000–2008). Zakładem Dydaktyki Geografii kierował prof. dr Jan Flis (1971–1982), następ- nie prof. dr hab. Sławomir Piskorz (1982–2004), dr Mariola Tracz (2004–2006), dr hab. Józef Kukulak (2006–2009) i dr hab. Bożena Wójtowicz (od 2009 r.). W roku 1994 z Zakładu Geografii Fizycznej wyodrębniony został Zakład Ochrony i Kształtowania Środowiska Geograficznego, którego kierownictwo powierzono prof. dr. hab. Janowi Lachowi (1994–2009), a ostatnio dr hab. inż. Wandzie Wilczyńskiej-Michalik (od 2009 r.). Od 2010 r., w związku z poszerze- niem problematyki badawczej, Zakład nosi nazwę: Zakład Ekorozwoju i Kształ- towania Środowiska Geograficznego. 10 I. Zarys kształtowania się Instytutu Geografii

Jak już wspomniano, w 1995 r. reaktywowano Zakład Geologii, którym kierował początkowo dr hab. inż. Grzegorz Haczewski (1995–2004), później dr hab. inż. Radosław Tarkowski (2004–2006), a od 2006 r. funkcję tę pełni dr hab. Krzysztof Bąk. Wraz z uruchomieniem nowej specjalności: geografia z przedsiębiorczością i gospodarką przestrzenną, 1 stycznia 2001 r. utworzono Zakład Przedsiębior- czości i Gospodarki Przestrzennej, a na jego kierownika powołano prof. dr. hab. Zbigniewa Zioło (2001–2007). Po nim funkcję tę przejął dr Tomasz Rachwał (od 2007 r.). W 2001 r. w strukturze Instytutu wyodrębniona została Pracownia GIS i Technik Komputerowych, którą kierował dr Mariusz Szubert (2001–2008), a następnie dr Radosław Uliszak (od 2008 r.). W latach 2002–2004 pod kierunkiem dr. hab. Wacława Cabaja funkcjonowała samodzielna Pracownia Paleo- geografii. Rozwijane w Instytucie badania i prowadzone w ramach specjalizacji prace magisterskie z zakresu turystyki sprawiły, że w 2009 r. uruchomiony został nowy kierunek studiów: turystyka i rekreacja. Zaistniała więc potrzeba reorganizacji Instytutu. Opierając się na własnej kadrze, jak i pozyskanych pracowni- kach z zewnątrz, powołano Zakład Turystyki i Badań Regionalnych (w miejsce Zakładu Geografii Regionalnej) pod kierunkiem dr. hab. Romana Malarza, natomiast Zakład Geografii Ekonomicznej przemianowano na Zakład Geografii Społeczno-Ekonomicznej pod kierunkiem prof. dr. hab. Zbigniewa Długosza. Wraz z rozwojem działalności geograficznej zwiększała się liczebność kadry naukowej o coraz wyższych kwalifikacjach zawodowych i naukowych. W 1953 r. na kierunku geografia pracowało trzech własnych wykładowców, pełniących obowiązki samodzielnych pracowników naukowych (dr Maria Dobrowolska, dr Rodion Mochnacki, dr Józef Premik) i trzech asystentów (mgr Antoni Gaw- lik, mgr Andrzej Maryański, mgr Stanisław Wojs). W ramach zajęć zleconych zatrudnionych było ośmiu pracowników z uczelni krakowskich. W kolejnych latach na stanowiska docentów etatowych mianowano doc. dr Marię Dobrowol- ską, doc. dr. Rodiona Mochnackiego, doc. dr. Józefa Premika, a na nowe etaty zatrudnieni zostali: doc. dr Jan Flis z UJ, doc. dr Andrzej Michalik z Instytu- tu Geologii w Warszawie – oddział w Krakowie oraz prof. dr Antoni Wrzosek z UJ. W następnych latach liczba pracowników systematycznie się zwiększała. W 1970 r. w Instytucie pracowało łącznie 30 osób, w 1996 r. 47 osób, a w 2009 r. liczba ta zwiększyła się do 48. Z Instytutem współpracuje ponadto kilku pra- cowników z Uniwersytetu Ekonomicznego, Uniwersytetu Rolniczego, Politech- niki Krakowskiej, Krakowskiej Akademii im. A.F. Modrzewskiego, Akademii Wychowania Fizycznego i Urzędu Miasta Krakowa, a także kilku pracowników emerytowanych. W dniu 1 stycznia 2010 r. w Instytucie Geografii było zatrudnionych łącznie 48 osób, w tym 40 pracowników naukowo-dydaktycznych (15 pracowników samodzielnych, w tym 2 z tytułem naukowym profesora, 22 doktorów na stanowisku adiunkta i 3 magistrów na stanowisku asystenta) oraz 8 pracowników 11 niebędących nauczycielami akademickimi (1 pracownik naukowo-techniczny, 4 inżynieryjno-technicznych, 1 administracyjny i 2 pracowników biblioteki). W 1951 r. powstała Biblioteka Instytutu Geografii, która zwiększała swoje zasoby wraz z rozwojem studiów geograficznych. Systematycznie powiększano zbiory biblioteczne, kompletowano czasopisma geograficzne i materiały statystyczne, słowniki i encyklopedie. Do 1966 r. zgromadzono 10 294 woluminy, z czego 90% stanowiły druki zwarte, a 2,4% zbiory specjalne wraz z kartogra- ficznymi. Obecnie księgozbiór liczy 24,9 tys. woluminów (18 183 druki zwarte, 4599 czasopism, 2118 zbiorów specjalnych). Biblioteka dysponuje księgozbio- rem specjalistycznym, ściśle związanym z kierunkiem geografii, ale także z szerokim wachlarzem nauk pokrewnych. Wraz z uruchomieniem studiów geograficznych podejmowane były prace badawcze nauczycieli akademickich, które przyczyniły się do rozwijania działal- ności wydawniczej. W 1955 r. ukazał się Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 4, Nauki geograficzno-biologiczne. W 1958 r. w tej samej serii, jako z. 8, ukazał się pierwszy tom poświęcony wynikom badawczym pracow- ników Instytutu pt. Geografia (kolejne tomy ukazały się pt. Prace Geograficz- ne). W następnych latach działalność wydawnicza systematycznie się rozwijała. Opublikowanych zostało łącznie 18 tomów Prac Geograficznych oraz kilka prac w serii Prace Monograficzne, które w większości były rozprawami habilitacyjny- mi naszych pracowników. Ponadto w Instytucie zostały uruchomione dwie nowe serie wydawnicze. Pierwszą z nich jest ogólnopolska seria Prace Komisji Geografii Przemysłu Pol- skiego Towarzystwa Geograficznego, ukazująca się od 2000 r. Jest ona kontynu- acją wydawanych wcześniej, przy współudziale Centralnego Ośrodka Metodycz- nego Studiów Nauczycielskich, prac z zakresu geografii przemysłu. Łącznie uka- zało się 26 tomów (w tym 14 tomów z serii Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG), w których prezentowane były wyniki badań pracowników naukowych ze wszystkich krajowych i wielu zagranicznych ośrodków geograficznych. Od 2005 r., z inicjatywy Zakładu Przedsiębiorczości i Gospodarki Prze- strzennej, ukazuje się druga seria wydawnicza – Przedsiębiorczość–Edukacja, we współpracy z Wydawnictwem „Nowa Era”. Do 2009 r. ukazało się 5 to- mów, a kolejny znajduje się przygotowaniu. Seria ta poświęcona jest procesom kształtowania przedsiębiorczości oraz dydaktyce tego przedmiotu w szkołach ponadgimnazjalnych. Jest ona także forum wymiany doświadczeń nauczycieli przedsiębiorczości w szkołach ogólnokształcących i zawodowych. Kolejne wydawnictwa to opracowania jubileuszowe przygotowywane dla uczczenia profesorów. Publikują w nich swoje prace geografowie ze wszystkich ośrodków akademickich z kraju, a także z zagranicy. Początkowo wychodziły one w ramach serii Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, i tak uka- zały się specjalne zeszyty dla uczczenia prof. dr. Józefa Premika (1964 r.), prof. dr. Rodiona Mochnackiego (1971 r.), prof. dr. Marii Dobrowolskiej (1987 r.), prof. dr. hab. Andrzeja Michalika (1991 r.), prof. dr. hab. Andrzeja Maryańskie- 12 I. Zarys kształtowania się Instytutu Geografii go (1994 r.), prof. dr hab. Marii Horawskiej-Morawskiej (1996 r.) i dr Alicji Kra- kowskiej (1998 r.). Pierwszą osobną publikacją była Księga Pamiątkowa ofiarowana prof. J. Flisowi w 80. rocznicę urodzin (1992 r.), kolejne dedykowane były profesorom: Mariannie Kozaneckiej (2000 r.), Lechowi Pakule (2001 r.), Sławomirowi Piskorzowi (2004 r.), Janowi Rajmanowi (2006 r.) i Zbigniewowi Zioło (2007 r.). Opracowano również wydawnictwa okolicznościowe, prezentujące sylwetki i dorobek naukowy pracowników odchodzących na emeryturę: dr. Stanisława Zająca (1998 r.), dr. Władysława A. Nowaka (2002 r.), dr. Marka Troca (2002 r.) i dr. Zygmunta Szota (2003 r.), a także publikację jubileuszową, wydaną z okazji 50. rocznicy powstania Instytutu Geografii. Od 1998 r. wydawane są Sprawozdania z pracy Instytutu Geografii, od 2007 r. ukazujące się pod tytułem Działalność naukowo-dydaktyczna Instytutu Geo- grafii (Rachwał 2007, 2008, 2009). Zawierają one omówienie problematyki badawczej poszczególnych zakładów, wykaz prac publikowanych, złożonych do druku, wykaz organizowanych konferencji naukowych, czynny udział pracow- ników w międzynarodowych i krajowych konferencjach naukowych z tytułami referatów, a także działania na rzecz popularyzacji wiedzy geograficznej, współ- pracy z krajowymi i międzynarodowymi instytucjami naukowymi oraz gospodarczymi i in. Zgodnie z przedstawianymi przez kierowników poszczególnych zakładów sprawozdaniami, w Instytucie Geografii prowadzone są liczne prace badawcze, związane w ostatnich latach głównie z problematyką geografii fizycznej, geologii, ekorozwoju i kształtowania środowiska, geografii społeczno-ekonomicznej i przedsiębiorczości, dydaktyki geografii oraz geografii turyzmu. Kierunki ba- dań nawiązują do zainteresowań pracowników poszczególnych zakładów i ich specjalności naukowych. Pracownicy Zakładu Geografii Fizycznej kontynuują w ostatnich latach prace naukowo-badawcze prowadzone głównie na terenie Karpat i Wyżyny Ślą- sko-Małopolskiej, dotyczące problematyki rozwoju rzeźby, w tym pod wpływem wydarzeń ekstremalnych, takich jak powodzie opadowe. Analizowane są ich skutki w obrębie małych zlewni, jak i w dorzeczach dużych karpackich dopły- wów Wisły (Soły, Skawy, Dunajca). W efekcie tych prac przedstawiono wyniki badań nad transformacją wybranych karpackich dolin rzecznych, zmianami śro- dowiska Karpat fliszowych na skutek wysiedlenia ludności po II wojnie świato- wej. Kontynuowane są, rozpoczęte kilka lat temu, badania nad paleogeografią Wyżyny Wieluńskiej oraz badania transportu energii cieplnej w głąb zbiornika wodnego. Prace badawcze, wykonane w Zakładzie Geologii przez K. Bąka, prowadzone we współpracy międzynarodowej, zawierają nowe koncepcje prowadzące do wyjaśnienia zmian w środowisku głębokich basenów morskich, jakie zaszły w czasie globalnego oceanicznego zdarzenia beztlenowego w górnej kredzie. Prowadzone badania mają szczególne znaczenie w analizach zmian klimatu Zie- 13 mi, w warunkach dużych perturbacji dwutlenku węgla w atmosferze i oceanie. G. Haczewski współprowadzi badania naukowe dotyczące sedymentacji wapieni kokkolitowych. R. Tarkowski natomiast kontynuuje badania dotyczące historii geologii, prowadząc je głównie z partnerami francuskimi. Głównymi kierunkami badań Zakładu Ekorozwoju i Kształtowania Środo- wiska Geograficznego są: –– zmiany środowiska przyrodniczego pod wpływem działalności człowieka w wybranych rejonach Polski Południowej, –– aerozole atmosferyczne w Krakowie, –– obieg materii w dolinach wschodniokarpackich w warunkach współczesnych zmian antropopresji rolniczej, –– zmiany stosunków wodnych pod wpływem antropopresji, –– przejawy i mechanizm wietrzenia skał w środowiskach o różnej koncentracji zanieczyszczeń w atmosferze, –– oddziaływanie antropogenicznych zanieczyszczeń atmosfery na zabytkowe budowle, –– cechy termicznej struktury powietrza na obszarach zurbanizowanych i po- zamiejskich, –– wahania klimatu w mniejszych skalach przestrzennych (mezoregionu, jednostki hydrologicznej). Prace badawcze pracowników Zakładu Geografii Społeczno-Ekonomicz- nej koncentrują się głównie na zagadnieniach społeczno-gospodarczych, doty- czących stanu i przemian w zakresie układów demograficznych, społeczno-gospodarczych, regionalnego zróżnicowania sieci miejskiej, wielofunkcyjnego rozwoju wsi na obszarach górskich i konsekwencji procesów transformacji, w odniesieniu do Polski, jej mezo- i makroregionów, głównie południa kraju, ze szcze- gólnym uwzględnieniem Karpat, a także regionów świata, przede wszystkim w odniesieniu do państw i regionów Europy, w tym m.in. pogranicza polsko- -litewskiego. W ostatnim okresie sporo miejsca zajmują prace dotyczące problematyki starzenia się ludności, tak w Polsce, jak i w Europie oraz badania nad społecznymi uwarunkowaniami rozwoju gospodarczego w krajach Ameryki Łacińskiej, także pod kątem kształtowania się procesów metropolizacji i urbanizacji. Opracowania z tego zakresu mają nie tylko charakter poznawczy, ale także metodologiczny i prognostyczny. Pracownicy Zakładu uczestniczą rów- nież w pracach z zakresu geografii turystycznej. Zakład Turystyki i Badań Regionalnych rozpoczął działalność z dniem 1 paź- dziernika 2008 roku. W pierwszym okresie funkcjonowania pracownicy Zakła- du zaangażowani byli w opracowanie programów nowo uruchamianych studiów I stopnia na kierunku turystyka i rekreacja oraz kontynuowali prace badawcze rozpoczęte wcześniej w strukturze innych zakładów. W 2009 r. rozpoczęto re- alizację badań statutowych dotyczących potencjału turystycznego Małopolski. Pracownicy Zakładu Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej prowa- dzą prace badawcze, które skupiają się na: 14 I. Zarys kształtowania się Instytutu Geografii

–– roli przedsiębiorczości w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego i budowie gospodarki opartej na wiedzy, –– metodologii nauk geograficznych i historii rozwoju myśli geograficznej, –– rozwoju teoretycznych koncepcji geografii przemysłu, w tym efektów restrukturyzacji przedsiębiorstw przemysłowych i roli przedsiębiorstw prze- mysłowych w fazie informacyjnej rozwoju cywilizacyjnego, –– funkcji sektora przemysłu i usług w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego, –– zróżnicowaniu światowej i europejskiej przestrzeni przemysłowej w ukła- dach regionalnych oraz procesów transformacji przedsiębiorstw, –– procesach koncentracji i rozwoju ponadnarodowych korporacji w przestrzeni światowej, ze szczególnym uwzględnieniem korporacji informatycznych, –– funkcji szkolnictwa wyższego i sektora nauki w rozwoju społeczeństwa informacyjnego oraz roli ośrodków akademickich w przemianach struktury regionalnej, –– kształtowaniu się struktur regionalnych oraz biegunów wzrostu w Europie, ze szczególnym uwzględnieniem Francji, –– kształtowaniu się obszarów metropolitalnych Polski Południowo-Wschod- niej, ze szczególnym uwzględnieniem roli przemysłu i szkolnictwa wyższego, –– wykorzystaniu środków unijnych dla celów rozwoju społeczno-gospodarczego Polski, –– procesach semiurbanizacji oraz miejscu przestrzeni rolniczej w strukturze przestrzeni geograficznej, –– roli postaw przedsiębiorczych i etyki w życiu społeczno-gospodarczym, –– doskonaleniu procesu dydaktycznego z zakresu przedsiębiorczości w edukacji szkolnej, m.in. poprzez liczny udział w spotkaniach z nauczycielami, aktualizację pakietów do nauczania przedsiębiorczości i przygotowanie oceny projektu zmian podstawy programowej podstaw przedsiębiorczości.

Problematyka badawcza pracowników Zakładu Dydaktyki Geografii obejmuje w ostatnim czasie następujące zagadnienia: –– instytucjonalny rozwój dydaktyki geografii w Polsce, –– metodologia pomiaru postaw i przekonań w edukacji międzykulturowej, –– rola geografii akademickiej w kształtowaniu postaw studentów, –– rola geografii jako przedmiotu ogólnokształcącego na przełomie XX i XXI wieku, –– teksty źródłowe i ich wykorzystanie w kształceniu geograficznym, –– kształcenie nauczycieli geografii w nowym systemie studiów, –– losy zawodowe absolwentów nauczycielskich studiów geograficznych na Akademii Pedagogicznej (Uniwersytecie Pedagogicznym) w Krakowie, –– doskonalenie procesu dydaktycznego z zakresu dydaktyki geografii i dydaktyki przyrody oraz podstaw przedsiębiorczości, m.in. poprzez opracowanie wstępnej wersji nowego podręcznika do dydaktyki geografii i prowadzenie badań pilotażowych nad jego efektywnością. 15

Do efektów prac badawczych w zakresie dydaktyk szczegółowych należy zaliczyć także przygotowanie przez pracowników licznych podręczników i pomocy szkolnych. Pracownicy Instytutu są autorami podręczników, zeszytów ćwiczeń, programów nauczania, poradników dla nauczycieli i płyt multimedial- nych z zakresu geografii, przyrody i przedsiębiorczości. Podejmują też prace w ramach stałego monitorowania zmian i oceny nowych projektów standar- dów kształcenia na różnych poziomach edukacji, głównie w zakresie geografii, przyrody i podstaw przedsiębiorczości. Efekty tych prac są prezentowane na konferencjach metodycznych, a następnie, w formie raportów, przekazywane do Ministerstwa Edukacji Narodowej bądź Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. W nawiązaniu do kształtujących się specjalności naukowych, w 2008 r. za- kończono prace nad nowymi kierunkami studiów, które zostały uruchomione od nowego roku akad. 2008/2009, tj. turystyka i rekreacja (studia I stopnia z 6 specjalnościami do wyboru) oraz ochrona środowiska (międzywydziałowe studia inżynierskie I stopnia z 3 specjalnościami, w tym jedną, za którą odpo- wiedzialny jest Instytut Geografii). Decyzja o uruchomieniu tych kierunków została poprzedzona analizą oferty kształcenia Instytutu wobec współczesnych przemian na rynku pracy, opracowaną przez T. Rachwała (2008). Systematycz- nie rozszerzana jest także oferta specjalności do wyboru na kierunku geografia. W roku akademickim 2009/2010 oferowanych było 8 specjalności (w tym 4 nauczycielskie i 4 nienauczycielskie), zarówno na studiach I, jak i II stopnia, a kolejne są przygotowywane do wdrożenia od roku akademickiego 2010/2011. Ponadto Instytut oferuje 6 programów studiów podyplomowych, z czego 4 sta- nowią 3-semestralne studia kwalifikacyjne z zakresu geografii, przyrody, przed- siębiorczości i edukacji regionalnej, a 2 – studia 2-semestralne doskonalące z zakresu geoturystyki i zarządzania środowiskiem geograficznym. Od roku akad. 2010/2011 planowane jest uruchomienie nowych studiów podyplomowych „Projektowanie i zarządzanie funduszami strukturalnymi Unii Europej- skiej” oraz – wspólnie z Instytutem Biologii i Instytutem Historii – studiów z zakresu gospodarowania zasobami przyrodniczo-historycznymi. Przy konstrukcji planów studiów, oferowanych specjalności i programów realizowanych na nich zajęć wykorzystano osiągnięcia poszczególnych zakładów w zakresie prowadzonych badań naukowych. Wyrazem intensywnego rozwoju Instytutu jest dynamiczny wzrost liczby studentów – od kilkudziesięciu osób w okresie początkowym funkcjonowania uczelni i kierunku geografia do ponad tysiąca, począwszy od lat 90. XX w. Obec- nie, wg stanu na 1 stycznia 2010 r., w Instytucie kształci się ponad 1400 osób na trzech kierunkach studiów I stopnia – licencjackich (geografia, turystyka i rekreacja) i inżynierskich (ochrona środowiska) oraz magisterskich II stopnia (geografia), z czego około połowa na studiach niestacjonarnych. Większość z nich to studenci geografii – ok. 500 osób na studiach stacjonarnych i 450 na niestacjonarnych. Na studiach podyplomowych na początku 2010 r. kształciło 16 I. Zarys kształtowania się Instytutu Geografii się około 80 słuchaczy. W Instytucie nie prowadzi się studiów doktoranckich III stopnia, jednak wiele osób, także niebędących pracownikami Instytutu, realizu- je z powodzeniem przewody doktorskie z zakresu geografii. Wykaz obronionych rozpraw doktorskich znajduje się na końcu niniejszego opracowania. W Instytucie prężnie rozwija się Studenckie Koło Naukowe Geografów, czego przejawem są coraz liczniejsze badania naukowe, których wyniki prezentowane są na konferencjach. SKNG jest szczególnie znane z organizacji wielu wypraw w różne części świata. Zbigniew Zioło, Tomasz Rachwał

Literatura

Banaśkiewicz-Cabaj K., 2007, Droga prof. Jana Flisa do dydaktyki geografii, [w:] Roz- ważania Jana Flisa o nauczaniu geografii: prace wybrane, red. K. Banaśkiewicz- Cabaj, W. Cabaj, Instytut Geografii AŚ, Kielce, s. 13–17. Banaśkiewicz-Cabaj K., 2007, Bibliografia prac prof. Jana Flisa, [w:] Rozważania Jana Flisa o nauczaniu geografii: prace wybrane, red. K. Banaśkiewicz-Cabaj, W. Cabaj, Instytut Geografii AŚ, Kielce, s. 19–34. Bibliografia publikacji pracowników WSP w Krakowie (1946–1967), Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1970, ss. 262. Bibliografia publikacji pracowników WSP w Krakowie (1968–1970), Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1972, ss. 116. Bibliografia publikacji pracowników WSP w Krakowie (1971–1975), Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1980, ss. 200. Bibliografia publikacji pracowników WSP w Krakowie (1981–1985), Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1992, ss. 262. Bibliografia publikacji pracowników WSP w Krakowie (1986–1995), Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1996, ss. 792. Bibliografia publikacji pracowników AP w Krakowie (1996–2000), Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 2003, ss. 662. Borowiec M., Rachwał T. (red.) 2005, Działalność naukowo-dydaktyczna Zakładu Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej w latach 2000–2005, Zakład Przedsię- biorczości i Gospodarki Przestrzennej, Instytut Geografii AP w Krakowie, Kraków. Dziesięciolecie WSP w latach 1946–1956, 1957, PWB, Kraków, ss. 557. Hampel J., Kiryk F., Pietrzkiewicz I. (red.), 2006, Leksykon profesorów AP im. KEN 1946–2006, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, ss. 660. Kiryk F. (red.), 1986, Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. KEN w 40 roku działalności, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 169. Kortus B., Pakuła L., 1998, Charakterystyka i ocena dorobku Ośrodka Krakowskiego w dziedzinie geografii przemysłu, [w:] Dorobek polskiej geografii przemysłu, Komi- sja Geografii Przemysłu PTG, Instytut Geografii WSP w Krakowie, Wyd. Krakow- skiego Oddziału PAN, Warszawa–Kraków, s. 97–120. Lach J., 1991, Bibliografia prac prof. Andrzeja Michalika, Rocznik Naukowo-Dydak- tyczny WSP w Krakowie, Prace Geograficzne XIII, s. 13–21. 17

Lach J., 1993, Uczony i nauczyciel (W 80 rocznicę urodzin prof. dra Jana Flisa), Rocz- nik Sądecki, t. XXI, Oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego i Miejski Ośro- dek Kultury w Nowym Sączu, s. 9–12. Lach J., 1994, Jan Flis (1912–1993), Rocznik Sądecki, t. XXII, Oddział Polskiego Towa- rzystwa Historycznego i Miejski Ośrodek Kultury w Nowym Sączu, s. 425–447. Obrębska-Starklowa B., Trepińska J., 1999, Meteorologia i klimatologia, [w:] Rozwój i dorobek nauk geograficznych w Uniwersytecie Jagiellońskim, red. B. Kortus, A. Jackowski, K. Krzemień, Wyd. Instytut Geografii UJ, Kraków, s. 139–210. Pakuła L., Ziętara T., 1973, Zarys rozwoju kierunku geografii w latach 1961–1971, [w:] Wyższa Szkoła Pedagogiczna w latach 1961–1971, red. Z. Tabaka, Rocznik Nauko- wo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 46, s. 172–192. Państwowe Pedagogium, Państwowa Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Akademia Pedagogiczna im. KEN – Najstarsza uczelnia pedagogiczna w Polsce, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków 2006, ss. 167. Piskorz S., Tracz M., 1999, Słownik biograficzny polskich dydaktyków geografii, Wyd. Edukacja, Kraków, ss. 143. Przyboś A., Bąkowa J., Winiarska A., 1965, Samodzielni pracownicy nauki, [w:] Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Krakowie w pierwszym piętnastoleciu rozwoju 1946–1961, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 18, s. 52–81. Rachwał T., 2008, Współczesne tendencje na rynku pracy a oferta kształcenia Instytutu Geografii, [w:] Działalność naukowo-dydaktyczna Instytutu Geografii Akademii Pedagogicznej w Krakowie w 2007 roku, red. T. Rachwał, Instytut Geografii AP w Krakowie, Kraków, s. 17–26. Rachwał T., (red.), 2007, Działalność naukowo-dydaktyczna Instytutu Geografii Aka- demii Pedagogicznej w Krakowie w 2006 r., Instytut Geografii AP w Krakowie, Kraków. Rachwał T., (red.), 2008, Działalność naukowo-dydaktyczna Instytutu Geografii Aka- demii Pedagogicznej w Krakowie w 2007 r. – 60 lat geografii, Instytut Geografii AP w Krakowie, Kraków. Rachwał T., (red.), 2009, Działalność naukowo-dydaktyczna Instytutu Geografii Uni- wersytetu Pedagogicznego w Krakowie w 2008 r., Instytut Geografii UP w Krako- wie, Kraków. Rajman J., 1961, Katedra Geografii Ekonomicznej WSP w Krakowie. Przegląd działal- ności naukowo-badawczej, Studia Socjologiczne, R. 1, nr 1, s. 255–256. Rajman J., 1996, Zarys rozwoju Instytutu Geografii Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, [w:] Instytut Geografii Wyższej Szko- ły Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 1–6. Rajman J., 1996, Instytut Geografii Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 1–40. Ruta Z. (red.), 1981, Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. KEN w latach 1946–1981, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 406. Ruta Z. (red.), 1996, Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. KEN w latach 1982–1996, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 406. Sprawozdania (roczne) z działalności Instytutu Geografii Akademii Pedagogicznej w Krakowie za lata 1998–2006. 18 I. Zarys kształtowania się Instytutu Geografii

Tabaka Z., 1957, Organizacja uczelni i jej pracownicy, [w:] Dziesięciolecie Wyższej Szkoły Pedagogicznej, PWN, Kraków, s. 23–69. Tadeusz Skawina (biogram), 2006, [w:] Leksykon profesorów Akademii Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej 1946–2006, red. J. Hampel, F. Kiryk, I. Pietrzkie- wicz, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 506. Trepińska J., 1992, Jan Śniadecki – uczony i założyciel pierwszej stacji meteorologicznej w Krakowie w 1792 roku, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne 90, Kraków, s. 7–21. Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Krakowie w pierwszym piętnastoleciu rozwoju 1946– 1961, 1965, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 18, Kraków, ss. 402. Zioło Z., 1979/1983, Problematyka przemian społeczno-ekonomicznych województwa tarnobrzeskiego w badaniach Instytutu Geografii Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie do 1979 r., Zeszyt Naukowo-Techniczny OBR Przemysłu Siarkowego „Siarkopol”, Siarka, s. 45–53. Zioło Z., 1991, Województwo Tarnobrzeskie w badaniach Instytutu Geografii Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Zeszyty Badań Regionu Tarnobrzeskiego, z. 3, O/PAN w Krakowie, Komisja Nauk Ekonomicznych, Sekcja Gospodarki Przestrzennej, Urząd Wojewódzki w Tarnobrzegu, Kopalnie i Zakłady Przetwórcze Siarki „Siarkopol” w Tarnobrzegu, Kraków–Tarnobrzeg, s. 106–163. Zioło Z., 2000, Kierunki działalności Instytutu Geografii Akademii Pedagogicznej w Krakowie, Geografia w Szkole, 4.09 (269), s. 208–209. II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

1. Zagadnienia metodologiczne

Rozwój badań zróżnicowania przestrzennego procesów przemian społeczno- -gospodarczych i kulturowych układów regionalnych, prowadzonych w obecnym Instytucie Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, związany był początkowo z koncepcjami metodolo- gicznymi zaproponowanymi przez prof. dr M. Dobrowolską wraz z powoła- niem Jej na stanowisko kierownika Katedry Geografii Ekonomicznej. Na tle ówczesnego dorobku krajowego i międzynarodowego należały one do nowator- skich ujęć, otwierających nowe pola badawcze, które dotyczyły m.in. dynamiki krajobrazu kulturowego, czynników kształtowania, przeobrażania i rozpadu społeczno-ekonomicznych struktur regionalnych, relacji procesów industrializacji i urbanizacji, kształtowania ośrodków regionalnych oraz ich powią- zania z rozwijającymi się strefami oddziaływania (Dobrowolska 1962, 1967, 1976a, 1976b, 1976c, 1978). W dalszych pracach przyjmowano założenie, że badania geograficzne należy prowadzić od analizy zachowań poszczególnych elementów (np. zakładów przemysłowych, instytucji, jednostek osadniczych), a następnie rozszerzać problematykę badawczą na coraz bardziej złożone struktury przestrzenne, które dadzą podstawę konstrukcji modeli i budowy podstaw teorii. Badania empiryczne, prowadzone głównie na terenie Polski Południowo- -Wschodniej, dotyczyły aktualnych procesów wpływających na kształtowanie się układów regionalnych i lokalnych, były podstawą wielu ujęć teoretycznych oraz dawały podstawę konstrukcji ujęć modelowych. Poniżej przedstawiamy przegląd rozwoju koncepcji metodologicznych i metodycznych badań regionalnych, prowadzonych w Instytucie Geografii. Wypracowywane koncepcje metodologiczne były podstawą kompleksowych badań prowadzonych na terenie Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego, które rozpoczynały się od badań empirycznych, poprzez ujęcia modelowe, do określania prognoz i proponowania kie- runków jego przebudowy, co przedstawiono w rozdz. 1.2. W badaniach nad procesami przemian społeczno-gospodarczych układów regionalnych znaczącą rolę przypisywano poziomowi kwalifikacji pracowniczych i kształtowaniu się ośrodków szkolnictwa średniego, kształtowaniu ośrodków akademickich jako ważnych elementów rozwijania społeczeństwa informacyjnego i budowania gospodarki opartej na wiedzy, a także ich oddziaływaniu na układy regionalne. 20 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

1.1. Metodologia badań regionalnych

Przedstawione założenia i koncepcje metodologiczne, weryfikowane w róż- norodnych badaniach empirycznych, wpływały na systematyczne pogłębianie problematyki badawczej oraz były rozwijane wraz z wykorzystywaniem metod ilościowych i ujęć modelowych wypracowanych na polu teorii systemu. W na- wiązaniu do zarysowanej idei oraz przyjmując wiodącą rolę przemysłu w procesach rozwoju społeczno-gospodarczego wykonano szereg prac teoretycznych, poświęconych wyróżnianiu i definiowaniu przestrzennych form koncentracji przemysłu (Pakuła 1978, Zioło 1971a), budowie modeli funkcjonowania za- kładów przestrzennych (Zioło 1988a, 1989a, 1994) oraz metodom oceny dzia- łalności przedsiębiorstwa (Zioło 1994b). Następnie, wychodząc z założenia, że zakład przemysłowy (przedsiębiorstwo) jest podstawowym elementem przestrzennych struktur przemysłowych, podjęto próby budowania koncepcji modelowych bardziej złożonych form koncentracji przemysłu, takich jak: ośrodki przemysłowe (Zioło 1976a, 1976b, 1981, 1990b, 1990c), ich typologie (Zioło 1983) oraz wpływ na otoczenie (Zioło 1994c), a następnie okręgi (Zioło 1978a) i kompleksy przemysłowe (Pakuła 1965). Zaproponowane modele przyjmowa- ły, że podstawowymi elementami przestrzennych struktur przemysłowych są zakłady przemysłowe, które w przestrzeni nie występują jako elementy odosob- nione, ale odznaczają się zróżnicowaniem funkcjonalnym (zakłady egzogenicz- ne: podstawowe, komplementarne, standardowe oraz endogeniczne o funkcjach lokalnych), między którymi zachodzą relacje aktywne i pasywne, reprezentowane przez powiązania rynkowe w zakresie: zaopatrzenia w różnorodne produkty, urządzenia i energię oraz kierunki zbytu wyrobów gotowych (produktów finalnych, dostaw kooperacyjnych, półfabrykatów, surowców i in.). W procesie rozwoju pod wpływem zmieniających się uwarunkowań rynkowych zarówno poszczególne zakłady, jak i relacje zachodzące między nimi wykazują różne tendencje zmian i mogą zachowywać się jako elementy: zanikłe, zanikające, stagnujące, rozwijające się i nowo pojawiające się (Zioło 1986a). Ujęcia modelowe, dotyczące zachowań przedsiębiorstw przemysłowych, ośrodków i okręgów przemysłowych, podbudowane wynikami badań empirycznych, stanowiły dobrą przesłankę do podejmowania prób zarysowania koncepcji teorii struktury przemysłu (Zioło 1987c, 1992b, 2007b, 2008b) oraz bilansu powiązań przestrzennych (Zioło 1978b, 2007a). W konsekwencji strukturę przestrzenną przemysłu traktowano jako określony system przedsiębiorstw, ośrodków, okręgów i kompleksów przemysłowych wraz z ich wzajemnymi relacjami, odznaczający się ich różnym stopniem koncentracji przestrzennej. Szereg koncepcji modelowych prezentowanych było na międzynarodowych kongresach geograficznych w Moskwie, Tokio, São Paulo (Zioło 1976b, 1980b, 1982). W industrialnej fazie rozwój przemysłu traktowany był jako podstawowy czynnik wpływający na przemiany społeczno-gospodarcze jednostek osadniczych i regionów (Dobrowolska 1962, 1976a, 1976b, 1978, Dobrowolska, Raj- 1. Zagadnienia metodologiczne 21 man 1963, Rajman 1968). W tym zakresie podjęte zostały próby modelowego ujęcia: wpływu zakładu na powstanie i rozwój miast (Zioło 1989a, 1993b), ich stref oddziaływania (Zioło 1967a, 1967b), przemian struktur regionalnych (Zioło 1980a) oraz relacji między rozwojem przemysłu a jego zapleczem i re- gionem. W analizie empirycznej struktur regionalnych zwracano uwagę na dysproporcje, zaznaczające się między różnymi procesami społeczno-gospodarczymi. Szczególnie widoczne było to w industrialnej fazie rozwoju, w której przemysł w różnym stopniu aktywizował pozostałe dziedziny życia, ale, zwłaszcza na terenie Polski Południowo-Wschodniej, w stosunkowo małym stopniu wpły- wał na rozwój procesów urbanizacji. W analizie relacji między tymi procesami wykazano poważne dysproporcje zachodzące między przyrostem miejsc pracy a miejscami zamieszkania pracowników, co przyczyniło się do rozwoju dojaz- dów do pracy i utrwalania struktur rolniczych. Zrodziło to potrzebę poszukiwania ujęć, które pozwoliłyby na wyrażenie dysharmonii zachodzących między tymi procesami. W tym celu zaproponowano model określający stopień wyprzedzenia procesów industrializacji w stosunku do procesów urbanizacji lub opóźnienia procesów urbanizacji w stosunku do procesów industrializacji. Dys- proporcje te określono przy pomocy nowego wskaźnika (Fajferek, Zioło 1979, 1983, 1985) oraz pomiaru relacji wybranych cech (Woźniak, Zając, Zioło 2001, Woźniak, Zioło 2003). W badaniach struktur przestrzennych ważnym zagadnieniem był wielo- miernikowy pomiar potencjału społeczno-gospodarczego, zróżnicowanie jego natężenia i struktury w układach przestrzennych. Nawiązywały do tego prace dotyczące: zastosowania wskaźnika koncentracji (Zioło 1968), konstrukcji mierników syntetycznych, odnoszących się do zjawisk demograficznych (Dłu- gosz 1984b), potencjału przemysłowego (Zioło 1971b, 1972, 1985b) i jego specjalizacji (Zioło 1976). Zwrócono uwagę na dobór cech diagnostycznych, dotyczących podejmowanej problematyki badawczej (Szymanowicz, Woźniak, Zioło 1998, Szeja, Woźniak, Zioło 1992). Należy zaznaczyć, że zaproponowany miernik syntetyczny jest nadal stosowany w wielocechowych analizach zjawisk w układach przestrzennych. Miernik ten pozwalał na określenie syntetycznej wartości m.in. potencjału przemysłowego (liczby zatrudnionych, wartości produkcji, wartości środków trwałych) oraz określenie, w jakim stopniu poszcze- gólne mierniki empiryczne wpływają na wartość miernika syntetycznego (Zioło 1972, 1973c). Doświadczenia zdobyte na polu modelowania zachowań zakładów przemy- słowych, ośrodków i okręgów przemysłowych, a także analiza ich wpływu na otoczenie pozwoliły na określenie koncepcji funkcjonowania bardziej złożo- nych struktur regionalnych, jakimi są metropolie (Jasieński, Zioło 1982, Zioło 1985a, Kudełko, Zioło 2007, Zioło 1979, 1995, 1999b, 2002, 2004). Przyjęto w nich założenie, że podstawowymi elementami tych struktur są różnorodne podmioty gospodarcze i instytucje reprezentujące poszczególne sektory gospodarki 22 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych o określonych funkcjach (egzogenicznych i endogenicznych), między którymi występują różnorodne relacje aktywne i pasywne. Badania empiryczne oraz zaproponowane wcześniej modelowe ujęcia zwró- ciły uwagę na konieczność podjęcia prac pozwalających na syntetyczne przedstawienie relacji różnorodnych elementów występujących w układach przestrzennych. Wobec powstającego na polu nauk geograficznych dylematu, czy geografia ma zmierzać w kierunku specjalizacji naukowej, czy też dążyć do ujęć syntetycznych, pojawił się problem poszukiwania nowych wzorców, które pozwalają na syntetyzowanie wyników badań wyspecjalizowanych osiągnięć cząstkowych. Przyjęto założenie, że dalszy rozwój badań geograficznych z jednej strony powinien zmierzać w kierunku coraz precyzyjniejszego poznania różnorodnych zachowań przestrzennych różnorodnych podmiotów gospodarczych, instytucji i sektorów gospodarki oraz zróżnicowań przestrzennych poszczególnych ele- mentów przestrzeni przyrodniczej, co jest możliwe przy postępującej specjalizacji, a z drugiej – do wypracowania metodologii integrowania wyników badań po- szczególnych specjalności, która pozwoli na analizę kształtowania się procesów, ich ocenę oraz podejmowanie określonych decyzji w zakresie przyjmowania kierunków racjonalnych przemian (Zioło 1990a, 2005, 2009). Pojawił się więc bardzo ważny problem wypracowania ujęć, pozwalających na syntetyzowanie uzyskanych wyników badań w drodze określenia relacji zachodzących między nimi. Problematykę tę powiązano z zarządzaniem różnorodnych struktur przestrzennych oraz z funkcjonowaniem przestrzeni geograficznej, jako określonej całości. Przesłanką do tego typu ujęć i możliwości ich wykorzystania do celów zarządzania było założenie, które następnie sformułowano w postaci tezy, że wszystkie procesy przyrodnicze, społeczne, gospodarcze i kulturowe oraz relacje między ich elementami kształtują się w określonym miejscu przestrzeni geograficznej (Zioło 1987a, 1994a, 2003a). Wynikiem tego była konstrukcja szeregu ujęć modelowych, dotyczących funkcjonowania przestrzeni geograficznej (Zioło 1994, 1996a, 1999a, 2008b). Przyjęto, że przemiany przestrzeni geograficznej są wynikiem nakładania się na siebie efektów działania reguł makro-, mezo- i mikroekonomicznych, które w określonym stopniu wpływają na okre- ślone relacje funkcjonalne, kształtujące się między elementami przyrodniczymi, społeczno-gospodarczymi i kulturowymi. Przy czym zróżnicowanie przestrzeni geograficznej stwarza różnorodne warunki dla kształtowania procesów przyrodniczych, społecznych, ekonomicznych i kulturowych oraz relacji zachodzących między nimi w różnej skali układów przestrzennych, w skali kontynentu, grupy państw, poszczególnych krajów, a także układów regionalnych (np. obszarów górniczych), lokalnych, czy rozwoju układów bipolarnych (Zioło 1996c, 1998, 2000, 2001a, 2003b). Wypracowywane koncepcje modelowe opierały się na wcześniejszych badaniach empirycznych, ale starano się też je wykorzystać na potrzeby wypracowania interdyscyplinarnych koncepcji badawczych w ramach badań podstawowych, a także dla praktyki gospodarczej, zwłaszcza w zakresie analizy 1. Zagadnienia metodologiczne 23 diagnostycznej, zarządzania i budowy strategii rozwoju układów regionalnych, w tym także strategii rozwoju obszarów górniczych (Zioło 1986b, 1987b, 1988b, 1989b, 1990a, 1992a, 1993a, 2001b). W wielu pracach empirycznych pojawiały się pewne trudności z określaniem prawidłowości kształtowania się struktur przestrzennych. Dokonano więc próby ich teoretycznego wyjaśniania na gruncie nauk ekonomicznych. Przyjęto, że podstawowy wpływ na procesy rozwoju przestrzennego wywierają reguły makroekonomiczne, mezoekono- miczne i mikroekonomiczne, między którymi występuje wiele sytuacji konflik- towych (Zioło 1996c). Założenie to umożliwiało przyjmowanie określonych systemów zarządzania (Kudełko, Zioło 2004, Zioło 1981, 1996b). Modelo- we ujęcie funkcjonowania przestrzeni geograficznej zostało wykorzystane do opracowania spójnej koncepcji badawczej wielu tematów badawczych, okre- ślenia miejsca w niej transportu, rolnictwa, kopalni siarki w układach przestrzennych, przemysłu (Zioło 1986b, 1990a, 1994a, 1997, 2008a) oraz ujęć prognostycznych (Zioło, Fajferek, Szymla, Zioło I., Szeja, Kusak 1991, Faj- ferek, Zioło, Woźniak, Szymla, Szeja, Zioło I. 1991). Zaproponowane ujęcia pozwoliły także na określenie miejsca przemysłu czy rolnictwa w strukturze przestrzeni geograficznej i określenie wzajemnych relacji z innymi strukturami przestrzennymi (Zioło 1997, 2008, Zioło I., Zioło 2008). W uczelni pedagogicznej dużą rolę przypisywano doskonaleniu metod dydaktycznych kształcenia studentów, odbywania praktyk terenowych i prowadzenia badań naukowych. Służyły temu opracowania, mające na celu coraz precyzyjniejsze określanie przedmiotu, celu i metod prowadzonych badań. Pierw- szą w Polsce tego typu pracą zbiorową były Wybrane zagadnienia z metodyki ćwiczeń terenowych z geografii ekonomicznej (Kraków 1967)1. Przedstawiono w niej metody badań terenowych z zakresu poszczególnych przedmiotów wcho- dzących w zakres geografii ekonomicznej. L. Pakuła (1967) przedstawił uwagi metodyczne o prowadzeniu ćwiczeń terenowych z zakresu geografii przemysłu. Wykorzystując dotychczasowe wzorce (głównie A. Kuklińskiego), szczególną uwagę poświęcił problematyce badania zakładu przemysłowego, jako podstawowego elementu struktury przestrzennej przemysłu. Do artykułu dołączył nowa- torski w tym czasie „Kwestionariusz do badań zakładu przemysłowego”, który był przez wiele lat wzorcem dydaktycznym w badaniach przedsiębiorstw prze- mysłowych. W wyniku wielu nowych doświadczeń badawczych kwestionariusz ten w następnych latach był modyfikowany. W nawiązaniu do zmieniających się uwarunkowań ekonomicznych rozwoju przemysłu został on zmodyfikowany przez M. Troca (1991a), a następnie przystosowany do badań zakładu przemy- słu rolno-spożywczego (Troc 1991b). Kwestionariusz ten był także wykorzystywany w innych ośrodkach akademickich. Kolejnej modernizacji kwestionariu-

1 Książka ta, napisana pod kierunkiem prof. dr Marii Dobrowolskiej, przez zespół Autorów w składzie: prof. M. Dobrowolska, dr L. Pakuła, dr J. Herma, dr T. Jarowiecka, dr A. Prochownik, dr J. Rajman, mgr B. Górz i mgr Z. Zioło, w 1968 r. została wyróżniona zespołową Nagrodą III stopnia Ministra Oświaty i Szkolnictwa Wyższego. 24 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych sza badania przedsiębiorstwa dokonał T. Rachwał (2001, 2008). Dostosował go do funkcjonowania przemysłu w warunkach gospodarki rynkowej. W omawianej pracy przedstawiono też metody badania: migracji ludności (Herma 1967), struktury zatrudnienia ludności wiejskiej (Jarowiecka 1967), funkcjonowania instytucji jako czynników powiązań osadniczych (Jarowiecka, Górz 1967), stref wpływu kulturalnego miast na zaplecze (Rajman 1967) oraz przemian struktury osadnictwa wiejskiego (Prochownik 1967). Zaprezento- wano również metodę badawczą, określającą kształtowanie się więzi między ośrodkiem przemysłowym a zapleczem poprzez dochody ludności z pracy pozarolniczej, która była wykorzystywana w badaniach wpływu przemysłu na wiejskie zaplecze na terenie ośrodka siarkowego (Zioło 1967). Szeroko pojętej problematyce dydaktycznej w zakresie geografii przemysłu poświęcone były ogólnopolskie konferencje naukowe2, organizowane począt- kowo przez Centralny Ośrodek Metodyczny Studiów Nauczycielskich3, przy współudziale Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficz- nego w Warszawie. Pierwsza z nich dotyczyła problematyki geografii przemy- słu w akademickim kształceniu nauczycieli (Zioło 1987a). Pracownicy naszego instytutu przedstawili: propozycję nowego programu z geografii przemysłu, w zakresie wykładów (Pakuła, Zioło 1987), programu ćwiczeń (Adamus, Troc 1987), treści kształcenia z zakresu geografii przemysłu w nowych programach szkolnych (Piskorz 1987) oraz treści programowe i sylwetkę nauczyciela geografii (Zioło 1987b), a także treści geografii przemysłu na studiach geograficznych w Czechosłowacji (Niżnik, Makieła 1987). Ważna grupa prac metodologicznych dotyczyła analiz procesów demograficznych. Generalnie przyjmowano w nich założenie, że struktury demograficzne są odzwierciedleniem procesów i poziomu rozwoju społecznego i gospodarczego układów lokalnych, regionalnych i krajowych. W zakresie badań proce- sów demograficznych posługiwano się zarówno sprawdzonymi już metodami demograficznymi, jak też proponowano nowe ujęcia, m.in. tzw. współczynnik starzenia się demograficznego, który wykorzystano w wielu opracowaniach dotyczących analizy struktur demograficznych w miastach, układach regionalnych Europy i świata. Obejmowały one: ocenę przydatności wybranych mierni- ków do typologii migracji (Długosz 1978, 1984a), typologię migracji ludności w układach regionalnych, w tym z wykorzystaniem metody Webba (Długosz

2 Zapoczątkowała ona coroczny cykl konferencji Komisji Geografii Przemysłu PTG, organizowanych w obecnym Uniwersytecie Pedagogicznym. To tej pory odbyło się już 25 konferencji poświęconych problematyce badawczej geografii przemysłu. 3 Centralny Ośrodek Metodyczny Studiów Nauczycielskich był jednostką ministerialną, funkcjonującą w strukturze obecnego Uniwersytetu Pedagogicznego. Głównym celem ośrodka były prace nad modernizacją treści i form kształcenia nauczycieli na poziomie akademickim na uniwersytetach i w wyższych szkołach pedagogicznych. W ośrodku działało 16 zespołów kierunkowych, obejmujących poszczególne kierunki kształcenia, m.in. Zespół Kierunkowy Geografii pod kierunkiem prof. dr. hab. A. Jelonka. W latach 1985–1994 funkcję dyrektora ośrodka sprawował prof. dr hab. Z. Zioło. 1. Zagadnienia metodologiczne 25

1980, 2001), typologię miast w świetle wybranych cech migracji ludności (Dłu- gosz 1987, 1992), metody graficzne w typologii ruchu naturalnego (Długosz 1984b), modelowe ujęcie zmian ruchu naturalnego ludności w układzie krajowym (Długosz 1988), wykorzystanie metody typografów dla ujęć syntetycznych i relacji powiązań w typologii miast pod względem nasilenia migracji (Długosz 1994, 1996b, Długosz, Kurek 1997), określanie zróżnicowania struktury wieku ludności na świecie i metody klasyfikacji państw (Długosz 1996a), określanie zmian starości demograficznej województwa krakowskiego i Polski (Długosz 1998, Długosz, Rachwał 1998) oraz tendencji procesu starzenia się ludności Europy (Długosz (2002) i in. Na tle analizy wybranych metod badania procesu starzenia się ludności (Kurek 2001) przedstawiono wielocechowe zmiany zróżnicowania przestrzennego struktury wieku ludności Polski wg miast i gmin w latach 1988–2002, ich typologię (Kurek 2006, 2007) oraz przestrzenne zróżnicowanie starzenia się ludności w świetle koncepcji drugiego przejścia demograficznego (Kurek 2008a). Podsumowanie tej problematyki zawiera obszerna monografia poświę- cona starzeniu się ludności Polski w ujęciu przestrzennym (Kurek 2008b). Wy- korzystano w niej metody taksonomiczne oraz skonstruowano nowe mierniki pomiaru stopnia zróżnicowania grup wieku ludności oraz relacje zachodzące między nimi. Zaproponowane pomiary obejmowały: miernik starości, uwzględ- niający zróżnicowania struktury demograficznej (wiek produkcyjny mobilny, niemobilny), dynamiczny wskaźnik starzenia się ekonomicznego oraz model przekształceń struktury wieku ludności w układzie miasto–wieś. Uwzględnia- jąc zróżnicowanie terytorialne procesu starzenia się ludności, przedstawiono przesłanki dla polityki ludnościowej i gospodarczej celem ograniczania tych ne- gatywnych tendencji. Rozwijano też metodologię badań w zakresie geografii fizycznej. W obszarze badań geomorfologicznych opracowano typologię osuwisk (Ziętara 1969), metodykę badań struktur osuwiskowych (nisz i pakietów osuwiskowych) w stosunku do układu tektonicznych nieciągłości podłoża i położenia warstw (Baj- gier 1989, Kukulak 1988) oraz metodykę datowania etapów rozwoju osuwisk skalnych w najmłodszym holocenie przy pomocy metody lichenometrycznej (Bajgier 1992, Bajgier-Kowalska 2002, 2007). Metodę tę wykorzystano po raz pierwszy w Polsce do datowania form i osadów osuwiskowych w Karpatach fliszowych. Pozwoliła ona na wyróżnienie w czasach historycznych okresów in- tensywności ruchów osuwiskowych w wybranych częściach Karpat fliszowych. Opracowano procesy sedymentacji żwirów (Malarz 2002) oraz metodykę wyznaczania pór roku (Lewik 1995, 1996).

Zbigniew Zioło 26 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Literatura

Adamus J., Troc M., 1987, Analiza programów ćwiczeń z geografii przemysłu w uniwersytetach i wyższych szkołach pedagogicznych, [w:] Geografia przemysłu w akademickim kształceniu nauczycieli, red. Z. Zioło, Materiały i Sprawozdania COMSN, z. 14, WSP w Krakowie, s. 77–83. Bajgier M., 1989, Wpływ morfostruktury na rozwój głębokich osuwisk na stokach Skrzycznego w Beskidzie Śląskim, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 21, s. 61–77. Bajgier M., 1992, Zastosowanie lichenometrii w datowaniu osuwisk w Beskidzie Ślą- skim, Ann. Soc. Geol. Polon., 62, s. 339–346. Bajgier-Kowalska M., 2002, Zastosowanie lichenometrii w datowaniu stoków osuwi- skowo-obrywowych w Beskidzie Żywieckim (Karpaty Fliszowe), Czasopismo Geo- graficzne, 73 (3), s. 215–232, Wrocław. Bajgier-Kowalska M., 2007, Zastosowanie metody Bulla-Brandona w badaniach lichenometrycznych do rekonstrukcji dynamiki procesów osuwiskowych w zachodniej części Karpat, [w:] Rekonstrukcja dynamiki procesów geomorfologicznych – formy rzeźby i osady, red. E. Smolska, D. Giriat, Warszawa, s. 33–42. Długosz Z., 1978, Przydatność niektórych mierników do typologii migracji ludności, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, z. 46, Kraków, s. 47–59. Długosz Z., 1980, Próba typologii migracji ludności na obszarze województw: krakowskiego, nowosądeckiego i tarnowskiego, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, z. 50, Kraków, s. 23–43. Długosz Z., 1984a, An Attempt to Use Graphic Classification Methods in Population Migratory Movement Typology, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, z. 60, Kraków, s. 7–16. Długosz Z., 1984b, Próba zastosowania metod graficznych w typologii ruchu naturalnego ludności na przykładzie Polski, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., vol. XVII, Kraków, s. 79–88. Długosz Z., 1987, Typologia miast Polski Południowej w aspekcie migracji ludności, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, z. 68, Kraków, s. 27–38. Długosz Z., 1988, Próba modelowego ujęcia zmian ruchu naturalnego ludności w Pol- sce za lata 1948–82, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, z. 72, Kraków, s. 63–72. Długosz Z., 1992, Typologia miast Polski w świetle wybranych parametrów migracji ludności, UJ, Rozprawy habilitacyjne nr 241, Kraków, ss. 118. Długosz Z., 1994, Metoda typografów – przykład ujęcia syntetycznego, Wiadomości Sta- tystyczne, GUS i PTS, Warszawa, s. 5–7. Długosz Z., 1996a, Zróżnicowanie struktury wieku ludności na świecie a metody jej klasyfikacji, Przegląd Geograficzny, T. LXVIII, z. 1–2, s. 151–165. Długosz Z., 1996b, Metoda „typografów” i „relacji powiązań” w typologii miast Pol- ski w świetle migracji ludności, [w:] Nowa generacja w badaniach gospodarki przestrzennej, pod red. R. Domańskiego, Biuletyn KPZK PAN, z. 174, Warszawa, s. 297–307. Długosz Z., 1998, Próba określenia zmian starości demograficznej Polski w ujęciu przestrzennym, Wiadomości Statystyczne, GUS, 3, Warszawa, s. 15–27. 1. Zagadnienia metodologiczne 27

Długosz Z., 2001, Próba dynamicznej typologii ruchu ludności w świetle klasyfikacji Webba na przykładzie województwa małopolskiego, [w:] Człowiek i przestrzeń, red. B. Kortus, IGiGP UJ, Kraków, s. 61–70. Długosz Z., 2002, Próba określenia stanu i tendencji procesu starzenia się ludności Europy w świetle wybranych mierników, Biuletyn Geograficzny nr 1, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń, s. 35–42. Długosz Z., Kurek S., 1997, Aging of the populations of large polish cites versus age patterns in other settlement units, [w:] Population changes in urban regions of the East-Central Europe in the conditions of their socio-economic transformation, Abstracts of Papers for the Conference, Studia i Materiały 4/97, Inst. Geogr. Eko- nom. i Plan. Przestrz., UŁ, s. 28–36. Długosz Z., Rachwał T., 1998, Poziom i dynamika starzenia się ludności w wojewódz- twie krakowskim w latach 1988–96 w świetle wybranych struktur demograficznych, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 198, Prace Geograficzne XVII, Kraków, s. 25–36. Dobrowolska M., 1962, Czynniki kształtowania się, przeobrażania i rozpadu społecz- no-ekonomicznych struktur regionalnych, Światowid, t. XXIV (Księga pamiątkowa ku czci prof. dr. W. Antoniewicza). Dobrowolska M., 1967, Struktura regionu i powiązań regionalnych (Problematyka i metody badań terenowych), [w:] Wybrane zagadnienia z metodyki ćwiczeń terenowych z geografii ekonomicznej, Prace z Dydaktyki Szkoły Wyższej, WSP w Kra- kowie, Kraków, s. 7–24. Dobrowolska M., 1976a, Przeobrażenia struktur regionalnych w Polsce oraz kierunki analizy, Studia nad ekonomiką regionu, Śląski Instytut Naukowy, nr 6. Dobrowolska M., 1976b, The Growth Pole Concept and Socio-Economic Development of Region Undergoing Industrialization, Geogr. Polon., vol. 33. Dobrowolska M., 1978, Procesy industrializacji i urbanizacji jako czynniki wzrostu i przemian struktury przestrzennej uprzemysławianego regionu, [w:] Przemiany społeczno-gospodarcze Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, red. Z. Zioło, Problemy Rejonów Uprzemysławianych PAN, PWN, Warszawa, s. 11–23. Dobrowolska M., Rajman J., 1963, Wpływ ośrodków przemysłowych na przemiany w strukturze społeczno-ekonomicznej województwa opolskiego, [w:] Problemy rozwoju sieci osadniczej w województwie opolskim, Opole, s. 10–26. Fajferek A., Zioło Z., 1979, Próba określenia stopnia wyprzedzenia procesów urbanizacji przez procesy industrializacji, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, KBRU PAN, z. 71, s. 159–168. Fajferek A., Zioło Z., 1983, Opóźnienie procesów urbanizacji w stosunku do procesów industrializacji w woj. tarnobrzeskim, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, KBRU PAN, z. 77, s. 127–186. Fajferek A., Zioło Z., 1985, Wirtschaftspotential und demographische Entwicklung der Stadt – Herstellung eines Modells, [w:] Territoriale Struktureffekte der Ballungsge- biete, Dresdner Reihe zur Forschung, 12, s. 116–124. Fajferek A., Woźniak M., Zioło I., Szeja J., Zioło Z., 1991, Syntetyczny program działań w celu poprawy funkcjonowania Zagłębia Siarkowego, Zeszyty Badań Regionu Tar- nobrzeskiego, z. 3, O/PAN w Krakowie, s. 61–75. Herma J. 1976, Z metodyki badań terenowych ruchu ludności, [w:] Wybrane zagadnienia z metodyki ćwiczeń terenowych z geografii ekonomicznej, Prace z Dydaktyki Szkoły Wyższej, WSP w Krakowie, Kraków, s. 61–82. 28 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Jarowiecka T., 1967, Struktura zatrudnienia ludności wsi jako temat badań terenowych, [w:] Wybrane zagadnienia z metodyki ćwiczeń terenowych z geografii ekonomicznej, Prace z Dydaktyki Szkoły Wyższej, WSP w Krakowie, Kraków, s. 83–92. Jarowiecka T., Górz B., 1967, Rola instytucji i organizacji w kształtowaniu powiązań osadniczych (Ćwiczenia terenowe z geografii gospodarczej), [w:] Wybrane zagadnienia z metodyki ćwiczeń terenowych z geografii ekonomicznej, Prace z Dydaktyki Szkoły Wyższej, WSP w Krakowie, Kraków, s. 93–118. Jasieński J., Zioło Z., 1982, Methodological Problems of Exogencus Function of Metro- politan Areas. The paper prepared for the International Seminar on „Critical Dimension of Cities” in Crakow, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, Poland, ss. 22. Kudełko J., Zioło Z., 2004, Model uwarunkowań budowy strategii rozwoju układów regionalnych, [w:] Ekonomika przedsiębiorstw w nowych uwarunkowaniach sys- temowych, red. J. Kitowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów, s. 54–69. Kudełko J., Zioło Z., 2007, Model funkcjonowania metropolii, [w:] Uwarunkowania rozwoju rzeszowskiego obszaru metropolitalnego w systemie społeczno-gospodarczym i innowacyjnym województwa podkarpackiego, red. J. Kudełko, Prace Komi- sji Nauk Ekonomicznych nr 22, Wydawnictwo PAN Oddział w Krakowie, Kraków, s. 55–74. Kukulak J., 1988. Powiązania morfostrukturalne w rozwoju osuwisk zachodniego Pod- hala, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., XX, s. 33–49. Kurek S., 2001, Wybrane metody i kierunki badania starzenia się ludności w świetle literatury problemu, Studia Demograficzne, 1(139), s. 97–113. Kurek S., 2006, Taksonomiczne zróżnicowanie struktur wieku ludności Polski w ukła- dzie miast i gmin w latach 1988–2002 na tle procesu starzenia się ludności, Studia Demograficzne, 2(150), s. 78–95. Kurek S., 2007, Typologia procesu starzenia się ludności miast i gmin Polski na tle jego demograficznych uwarunkowań, Przegląd Geograficzny, 79, 1, s. 133–156. Kurek S., 2008a, Przestrzenne zróżnicowanie starzenia się ludności Polski w świetle koncepcji drugiego przejścia demograficznego, [w:] Pomyślne starzenie się w perspektywie nauk społecznych i humanistycznych, red. J.T. Kowaleski, P. Szukalski, Wydawnictwo UŁ, Łódź, s. 239–257. Kurek S., 2008b, Typologia starzenia się ludności Polski w ujęciu przestrzennym, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków. Lewik P., 1995, Metody wyznaczania termicznych pór roku, [w:] Człowiek a środowi- sko, red. Z. Babiński, J. Szupryczyński, Toruń, s. 157–160. Lewik P., 1996, Taksonomiczne metody wyznaczania pór roku, [w:] Polska w Europie Bałtyckiej, Słupsk–Ustka, s. 167–169. Malarz R., 2002, Powodziowa transformacja gruboklastycznych aluwiów w żwiroden- nych rzekach Zachodnich Karpat Fliszowych, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, ss. 148. Niżnik A., Makieła Z., 1987, Treści nauczania geografii przemysłu w programach kształcenia geografów w Czechosłowacji, [w:] Geografia przemysłu w akademickim kształceniu nauczycieli, red. Z. Zioło, Materiały i Sprawozdania COMSN, z. 14, WSP w Krakowie, s. 77–89. 1. Zagadnienia metodologiczne 29

Pakuła L., 1965, Kształtowanie się i struktura Zachodnio-Krakowskiego Kompleksu Przemysłowego, Biuletyn Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, z. 2, Seria A. Pakuła L., 1967, Uwagi metodyczne o prowadzeniu ćwiczeń terenowych z geografii przemysłu, [w:] Wybrane zagadnienia z metodyki ćwiczeń terenowych z geografii ekonomicznej, Prace z Dydaktyki Szkoły Wyższej, WSP w Krakowie, Kraków, s. 25–42. Pakuła L., 1978, Problemy teoretyczno-badawcze form koncentracji przestrzennej prze- mysłu, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., vol. 11, s. 107–116. Pakuła L., Zioło Z., 1987, Treści kształcenia w zakresie geografii przemysłu przekazywane na wykładach, [w:] Geografia przemysłu w akademickim kształceniu nauczycieli, red. Z. Zioło, Materiały i Sprawozdania COMSN, z. 14, WSP w Krakowie, s. 58–64. Piskorz S., 1987, Treści z zakresu geografii przemysłu w nowych programach nauczania szkoły podstawowej i średniej, [w:] Geografia przemysłu w akademickim kształ- ceniu nauczycieli, red. Z. Zioło, Materiały i Sprawozdania COMSN, z. 14, WSP w Krakowie, s. 46–57. Prochownik A., 1967, Z zagadnień metodycznych osadnictwa wiejskiego (Ćwiczenia terenowe z geografii osadnictwa), [w:] Wybrane zagadnienia z metodyki ćwiczeń terenowych z geografii ekonomicznej, Prace z Dydaktyki Szkoły Wyższej, WSP w Krakowie, Kraków, s. 137–148. Rachwał T., 2001, Problematyka kwestionariusza do badań zmian funkcjonowania przedsiębiorstwa przemysłowego w okresie transformacji systemu gospodarowania, [w:] Problemy przemian struktur przestrzennych przemysłu, red. Z. Zioło, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 2, Warszawa–Kraków, s. 49–57. Rachwał T., 2008, Problematyka badawcza funkcjonowania przedsiębiorstw przemysło- wych, [w:] Problematyka badawcza geografii przemysłu, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 11, Warszawa–Kraków, s. 53–85. Rajman J., 1967, Z metodyki badań wpływu kulturalnego miast, [w:] Wybrane zagadnienia z metodyki ćwiczeń terenowych z geografii ekonomicznej, Prace z Dydaktyki Szkoły Wyższej, WSP w Krakowie, Kraków, s. 119–136. Rajman J., 1968, Urbanization process in the hinterlands of towns and industrial cen- tres in Poland, Geogr. Polon, vol. 14, s. 337–344. Szeja J., Woźniak M., Zioło Z., 1992, Zasady doboru cech i funkcji dla prognozowania rolnictwa (na przykładzie województwa tarnobrzeskiego), Sprawozdania z posiedzeń Komisji Naukowych PAN, Oddział w Krakowie, Komisja Nauk Ekono- micznych, Sekcja Gospodarki Przestrzennej, t. XXXIV/1–2, styczeń–grudzień 1990, Ossolineum, Wyd. PAN, s. 53–54. Szymanowicz K., Woźniak M., Zioło Z., 1998, Diagnostyczność cech w wielowymiaro- wej analizie porównawczej, [w:] Klasyfikacja i analiza danych, Taksonomia, z. 5, s. 136–144. Troc M., 1991a, Ćwiczenia z geografii przemysłu, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kra- ków. Troc M., 1991b, Kwestionariusz do badań zakładu przemysłu rolno-spożywczego, [w:] Problematyka przemysłu rolno-spożywczego w badaniach geograficznych, red. Z. Zioło, COMSN w Krakowie, Komisja Geografii Przemysłu PTG, Kraków–War- szawa, s. 174–182. 30 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Woźniak M., Zając K., Zioło Z., 2001, Z badań nad makroekonomicznymi relacjami w gospodarce polskiej, [w:] Mikroekonometria w teorii i praktyce, red. J. Holzer, Zeszyty Naukowe nr 320, Prace Katedry Ekonometrii i Statystyki nr 11, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin, s. 139–154. Woźniak M., Zioło Z., 2003, Współczynnik korelacji liniowej jako narzędzie miary ryzyka w obiekcie wielocechowym, Studia i materiały, z. 3, tom poświęcony 75-leciu pracy Prof. zw. dr hab. Wacława Grzybowskiego. Seria: Ekonomia, Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Zamościu, Zamość s. 328–339. Ziętara T., 1969, W sprawie klasyfikacji osuwisk w Beskidach Zachodnich, Studia Geomorph. Carp.-Balc., vol. 3, s. 111–131. Zioło I., Zioło Z., 2008, Ekologiczna koncepcja przestrzeni geograficznej, [w:] Świado- mość ekologiczna a rozwój regionalny w Europie Środkowo-Wschodniej, red. E. Rydz, A. Kowalak, Akademia Pomorska, Słupsk, s. 21–29. Zioło Z., 1967, Wpływ przemysłu na kształtowanie się więzi między ośrodkiem prze- mysłowym a zapleczem poprzez zarobki ludności (uwagi na marginesie ćwiczeń terenowych), [w:] Wybrane zagadnienia z metodyki ćwiczeń terenowych z geografii ekonomicznej, Prace z Dydaktyki Szkoły Wyższej, WSP w Krakowie, Kraków, s. 43–60. Zioło Z., 1968, Wskaźnik koncentracji jako miernik zróżnicowania przestrzennego na przykładzie rozmieszczenia ludności województwa rzeszowskiego, Rocznik Nauko- wo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 30, Prace Geograficzne V, s. 151–163. Zioło Z., 1971a, Stan badań nad problemem struktury przestrzennej przemysłu i jej form koncentracji, Materiały Informacyjne WKPG w Rzeszowie, Rzeszów, styczeń– marzec, s. 25–38. Zioło Z., 1971b, Wielomiernikowe mapy przemysłu, Polski Przegląd Kartograficzny, t. 3, nr 2, s. 58–61. Zioło Z., 1972, Próba konstrukcji syntetycznej wielomiernikowej mapy przemysłu, Pol- ski Przegląd Kartograficzny, t. 4, nr 3, s. 127–133. Zioło Z., 1976a, The Development of Optimum Territorial Forms of Industrial Concen- tration, Geogr. Polon., vol. 33, s. 172–181. Zioło Z., 1976b, The Development of Optimum Territorial Forms of Industrial Con- centration. Principal Problems of Raport, International Geography, section 6, XXIII International Geographical Congress, Moskwa 1976, s. 72–75. Zioło Z., 1976c, Wielomiernikowe mapy specjalizacji przemysłu, Polski Przegląd Kar- tograficzny, nr 4, s. 183–187. Zioło Z., 1978a, Próba konstrukcji teoretycznego modelu okręgu przemysłowego, [w:] Przemiany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, red. Z. Zioło, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa, s. 25–40. Zioło Z., 1978b, Powiązania przestrzenno-produkcyjne Tarnobrzeskiego Okręgu Prze- mysłowego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 62, Prace Geogra- ficzne VII, s. 135–151. Zioło Z., 1979, Dinamiczeskaja strukturno-funkcjonalnaja model mikroprostran- stwiennoj sistemy (regionalnobo polusa rosta). IV rosyjsko-polskie seminarium, Listwianka-Bratsk, KPZK PAN, ss. 22. Zioło Z., 1980a, Wpływ przemysłu na rozwój społeczno-ekonomiczny regionu rzeszowskiego, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa, ss. 111. 1. Zagadnienia metodologiczne 31

Zioło Z., 1980b, A Dynamic Micro-Spatial Model of an Industry Centre, [w:] Synopses of Papers. IGU-Commission on Industrial Systems, Tokyo, Meeting 25 to 31 August 1980, ss. 60. Zioło Z., 1981, Model funkcjonalny ośrodka przemysłowego a formy zarządzania. Referat na konferencję nt. „Teoretyczne problemy planowania rozwoju regionów”, organizowaną przez Instytut Naukowo-Badawczy Rozwoju Regionów i Miast w Ostrawie, Ostrawa 26–28 maja, Wydawnictwo Naukowe WSP w Krakowie, ss. 27. Zioło Z. 1982, International Connections of Polish Sulphur Industry. Latin American Regional Conference, IGU Commission on Industrial Systems, Department of Geog- raphy F.F.L.C.H. USP, São Paulo, ss. 11. Zioło Z., 1983, Typologia genetyczno-dynamiczna ośrodków przemysłowych, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 88. Prace Geograficzne X, s. 61–84. Zioło Z., 1985a, Dinamiczeskaja model gorodskoj aglomieracji. X Seminarium geogra- fów państw socjalistycznych, Sofia, 25–30 września 1985, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 33. Zioło Z., 1985b, Zastosowanie miernika syntetycznego w badaniach układów przestrzennych w geografii przemysłu. Seminarium Komisji Geografii Przemysłu PTG, Łódź, 22 luty 1985, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 11. Zioło Z., 1986a, Model przemian struktur przemysłowych, [w:] Rozwój przemysłu i przemiany struktury przestrzenno-gałęziowej województwa bielskiego w latach 1975– 1986, red. Z. Zioło, WUS, Bielsko-Biała, s. 10–13. Zioło Z., 1986b, Tarnobrzeski Okręg Siarkowy – Założenia metodyczne i metodologiczne opracowania zarysu funkcjonowania obszaru górniczego oraz warunków środowiska przyrodniczego i społeczno-gospodarczego obszaru zalegania złóż, [w:] Prace wykonane w 1986 r. w ramach podprogramu „Zasady gospodarowania śro- dowiskiem przyrodniczym na obszarach eksploatacji surowców mineralnych” realizowanego w ramach CPBP 04.10., red. S. Kozłowski, Instytut Geologiczny, Warszawa. Zioło Z., 1987a, Cele i zadania Sekcji Gospodarki Przestrzennej, Sprawozdania z po- siedzeń Komisji Naukowych PAN, Oddział w Krakowie, Komisja Nauk Ekonomicz- nych, Sekcja Gospodarki Przestrzennej, t. XXIX/2, 2. 1–2, styczeń–grudzień 1985, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wyd. PAN, s. 65–66. Zioło Z., 1987b, Opracowanie spójnej koncepcji badawczej, sprecyzowanie tematów szczegółowych, diagnoza poszczególnych tematów, Opracowanie założeń nowych zasad dokumentacji obszarów górniczych w zakresie warunków środowiska, wa- runków społeczno-gospodarczych i przestrzennego zagospodarowania, [w:] Proble- my funkcjonowania Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego, red. Z. Zioło, Baranów Sandomierski, s. 42–45. Zioło Z., 1987c, Próba zarysu teorii struktury przestrzennej przemysłu, Rocznik Nauko- wo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 112, Prace Geograficzne XI, s. 103–120. Zioło Z., 1987d, Sylwetka nauczyciela geografii – absolwenta Wyższej Szkoły Peda- gogicznej, [w:] Geografia przemysłu w akademickim kształceniu nauczycieli, red. Z. Zioło, Materiały i Sprawozdania COMSN, z. 14, WSP w Krakowie, s. 65–70. Zioło Z. (red.), 1987a, Geografia przemysłu w akademickim kształceniu nauczycieli, Materiały i Sprawozdania COMSN, z. 14, WSP w Krakowie, ss. 96. Zioło Z., 1988a, Funkcjonowanie i rozwój przedsiębiorstwa przemysłowego w przestrzeni geograficznej, [w:] Zakład przemysłowy w akademickim kształceniu nauczycieli geografii, Materiały i Sprawozdania COMSN, WSP w Krakowie, s. 8–24. 32 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Zioło Z., 1988b, Problematyka modelu funkcjonowania obszaru górniczego, Zeszyty Badań Regionu Tarnobrzeskiego, PAN, O/Kraków, Komisja Nauk Ekonomicznych, Sekcja Gospodarki Przestrzennej, Kraków–Tarnobrzeg, s. 16–38. Zioło Z., 1989a, Wpływ zakładu (przedsiębiorstwa) przemysłowego na powstanie i kształtowanie się nowego miasta – zarys teoretyczny, Acta Universitatis Lodzien- sis, Folia Geographica, 11, Łódź, s. 49–65. Zioło Z., 1989b, Zarys modelu funkcjonowania obszaru górniczego, Gospodarka surowcami mineralnymi, t. 5, z. 2, s. 545–561. Zioło Z., 1990a, Model badania relacji zachodzących między cechami charakteryzują- cymi aspekt ekonomiczny, ekologiczny, społeczny i organizacyjny w zagłębiach gór- niczo-przetwórczych, [w:] Funkcjonowanie zagłębi górniczo-przetwórczych z punktu widzenia wymogów ekologicznych, ekonomicznych i społecznych. Materiały sympozjum. PAN Centrum Podstawowych Problemów Gospodarki Surowcami Mineralny- mi i Energią, CPB-R nr 1.7 „Zwiększenie efektywności pozyskiwania i wykorzystania surowców mineralnych”, Kraków, s. 24–48. Zioło Z., 1990b, Problematyka definicji i wyróżniania ośrodków przemysłowych w strukturze przestrzennej, [w:] Problematyka ośrodka przemysłowego w akademickim kształceniu nauczycieli geografii, red. Z. Zioło, Materiały i Sprawozdania COMSN. z. 19, WSP w Krakowie, s. 9–22. Zioło Z., 1990c, Model funkcjonowania ośrodka przemysłowego, [w:] Problematyka ośrodka przemysłowego w akademickim kształceniu nauczycieli geografii, red. Z. Zioło, Materiały i Sprawozdania COMSN, z. 19, WSP w Krakowie, s. 152–171. Zioło Z., 1992a, Model powiązań funkcjonalnych otworowej kopalni siarki w przestrzeni geograficznej, [w:] Stan aktualny i kierunki rozwoju metod otworowych i eksploatacji surowców skalnych, Wydawnictwo Naukowe AGH, Kraków, s. 146–156. Zioło Z., 1992b, Współczesne przesłanki rozwoju geografii przemysłu w warunkach zmieniającego się systemu gospodarowania, [w:] Geografia przemysłu w warunkach nowego gospodarowania, red. Z. Zioło, COMSN, Komisja Geografii Przemysłu PTG, Kraków–Warszawa, s. 6–19. Zioło Z., 1993a, Dynamiczny model zmian relacji zachodzących między cechami ob- szarów górniczych, [w:] Regionalne problemy uprzemysławiania, Materiały i Spra- wozdania COMSN, Komisja Geografii Przemysłu PTG, WSP w Krakowie, s. 30–54. Zioło Z., 1993b, The Changes Interactions and Links between a Town and a Big Com- pany in the Transformation of the Polish Economical System, [w:] Urban and In- dustrial Change in the New Economic Order in the Former Socialist Countries. Con- ference Łódź, October 11–15, Studia i Materiały 2/93, Łódź, s. 97–108. Zioło Z., 1994a, Model funkcjonowania transportu w układach przestrzennych, Zeszy- ty Naukowe AE im. K. Adamieckiego nr 135, Transport, Katowice, s. 189–209. Zioło Z., 1994b, Przegląd wybranych metod analizy działalności przedsiębiorstw, [w:] Funkcjonowanie przedsiębiorstw przemysłowych w zmieniających się warunkach gospodarowania, red. Z. Zioło, COMSN, Komisja Geografii Przemysłu PTG, Kra- ków–Warszawa, s. 39–49. Zioło Z., 1994c, Zmiany otoczenia przedsiębiorstw przemysłowych w nowych warunkach gospodarowania, [w:] Funkcjonowanie przedsiębiorstw przemysłowych w zmieniających się warunkach gospodarowania, red. Z. Zioło, COMSN, Komisja Geografii Przemysłu PTG, Kraków–Warszawa, s. 13–21. 1. Zagadnienia metodologiczne 33

Zioło Z., 1994d, Zmiany roli przestrzeni geograficznej w procesie transformacji systemu gospodarowania, [w:] Zachowania przestrzenne przemysłu w zmieniających się warunkach gospodarowania, red. Z. Zioło, Komisja Geografii Przemysłu PTG, Kraków–Warszawa, s. 15–21. Zioło Z., 1995, The Development of the Business Environment in the Cracow Agglom- eration, [w:] Socio-Economic Transformation of Old Urban and Industrial Agglom- erations in Poland Against the Background of Other East-Central European Coun- tries, Studia i Materiały nr 3/1995,UŁ, Łódź, s. 143–148. Zioło Z., 1996a, Model funkcjonowania przestrzeni geograficznej i jego znaczenie dla gospodarki przestrzennej, [w:] Gospodarka, przestrzeń, środowisko, red. U. Wich, UMCS, pod patronatem Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, Lublin, s. 183–191. Zioło Z., 1996b, Znaczenie koncepcji regionu dla budowy strategii rozwoju, [w:] Roz- wój i restrukturyzacja gospodarki regionalnej, red. Z. Szymla, Akademia Ekono- miczna, Kraków, s. 76–78. Zioło Z., 1996c, Miejsce mezoekonomii w ekonomii, [w:] Rola mezoekonomii w ryn- kowym systemie zarządzania gospodarką. Księga jubileuszowa dla uczczenia 50-lecia pracy naukowo-dydaktycznej Profesora Józefa Gajdy, Akademia Ekonomiczna, Kraków, s. 55–58. Zioło Z., 1997, Miejsce struktury przestrzennej przemysłu w przestrzeni geograficznej, [w:] Geografia, Człowiek, Gospodarka. Profesorowi Bronisławowi Kortusowi w 70 rocznicę urodzin, Kraków, ss. 125–132. Zioło Z., 1998, Model funkcjonowania rozwoju społeczno-gospodarczego państw Europy Środkowej i Wschodniej, [w:] Problemy transformacji struktur regionalnych w procesie zmian systemu gospodarowania i integracji europejskiej, red. Z. Zioło, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania z siedzibą w Rzeszowie, Zeszyty Naukowe nr 4, cz. I, s. 31–40. Zioło Z., 1999a, Model funkcjonowania przestrzeni geograficznej jako próba integracji badań geograficznych, [w:] Geografia na przełomie wieków – jedność w różno- rodności, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 122–131. Zioło Z., 1999b, Zarys holistycznej koncepcji funkcjonowania regionu miejskiego, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Oeconomia, vol. XXXII/XXXIII, Lublin, s. 293–300. Zioło Z., 2000, Model funkcjonowania struktury regionalnej, [w:] Uwarunkowania i strategie rozwoju regionalnego w procesach integracji europejskiej, red. Z. Miko- łajewicz, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Uniwersytet Opolski, Komitet Prze- strzennego Zagospodarowania Kraju PAN, Wydawnictwo UO, Opole, s. 119–129. Zioło Z., 2001a, Model funkcjonowania regionu lubelskiego, [w:] Ekonomiczne i spo- łeczne problemy słabiej rozwiniętych regionów wschodniego pogranicza Polski w perspektywie integracji z Unią Europejską, red. J. Kurys, Katedra Ekonomii i Zarządzania Gospodarką Politechniki Lubelskiej, IV Wydział Nauk Technicznych Lubelskiego Towarzystwa Naukowego, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kie- rownictwa Oddział w Lublinie, Lublin, s. 37–50. Zioło Z., 2001b, Problematyka oddziaływania: przedsiębiorstwo przemysłowe – śro- dowisko geograficzne, [w:] Polska – Europa, gospodarka, przemysł, red. J. Rajman, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 181–194. 34 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Zioło Z., 2002, Wpływ procesów transformacji na zachowania się układów subre- gionalnych, [w:] Transformacja systemowa w Polsce. Ocena i perspektywy, red. Z. Szymla, Akademia Ekonomiczna, Kraków, s. 237–250. Zioło Z., 2003a, Przestrzeń geograficzna jako miejsce realizacji idei ładu przestrzennego, [w:] Społeczno-gospodarcze i przyrodnicze aspekty ładu przestrzennego, red. T. Ślęzak, Z. Zioło, Biuletyn KPZK PAN, z. 205, Warszawa, s. 25–43. Zioło Z., 2003b, Model funkcjonowania układu bipolarnego, [w:] Bipolarny rozwój aglomeracji – kierunki rozwoju układów bipolarnych, red. Z. Zioło, Biuletyn KPZK PAN, z. 209, Warszawa, s. 29–51. Zioło Z., 2004, Procesy i modele kształtowania krajowych układów regionalnych, [w:] Procesy i kierunki przemian gospodarczych w Polsce w okresie transformacji, red. Z. Mikołajewicz, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Opolskiego, Ekonomia 28, Opole, s. 143–163. Zioło Z., 2005, Model kształtowania układów przestrzennych, [w:] Studia regionalne w Polsce – teoria, polityka, projektowanie. Publikacja Jubileuszowa dedykowana profesorowi Andrzejowi Klasikowi, red. F. Kuźnik, Prace Naukowe Akademii Eko- nomicznej im. K. Adamieckiego, Katowice, s. 75–87. Zioło Z., 2007a, Zarys bilansu powiązań przestrzennych przemysłu, [w:] Rola geografii społeczno-ekonomicznej w badaniach regionalnych. Nauki geograficzne w badaniach regionalnych, t. II, red. I. Kiniorska, S. Sala, Instytut Geografii Akademii Świętokrzyskiej im. J. Kochanowskiego, Kielce s. 201–206. Zioło Z., 2007b, Zarys koncepcji budowy teorii struktury przestrzennej przemysłu, [w:] Problematyka XXII Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej nt. „Problemy metodologiczne geografii przemysłu”, red. Z. Zioło, M. Borowiec, PTG Komisja Geogra- fii Przemysłu, Akademia Pedagogiczna im. KEN w Krakowie, Instytut Geografii, Zakład Przedsiębiorczości i Przestrzennego Zagospodarowania, Warszawa–Kraków, s. 14–20. Zioło Z., 2008a, Miejsce przestrzeni rolniczej w strukturze przestrzeni geograficznej, [w:] Gospodarka przestrzenna w strefie kontinuum miejsko-wiejskiego w Polsce, red. A. Jezierska-Thole, L. Kozłowski, Wydawnictwo UMK, Toruń, s. 271–282. Zioło Z., 2008b, Problemy badawcze struktury przestrzennej przemysłu, [w:] Proble- matyka badawcza geografii przemysłu, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 11, Warszawa–Kraków, s. 9–25. Zioło Z., 2009, Model badań procesu transformacji elementów przestrzeni geograficznej, [w:] Współczesne problemy przemian strukturalnych przestrzeni geograficznej – Profesorowi Eugeniuszowi Rydzowi w 70. rocznicę urodzin, red. I. Jażewicz, Aka- demia Pomorska, Słupsk, s. 103–117. Zioło Z., Fajferek A., Szymla Z., Zioło I., Szeja J., Kusak M. 1991, Założenia dalszego rozwoju Zagłębia Siarkowego w dostosowaniu do wymogów poprawy jakości życia i jego sprawniejszego funkcjonowania, Zeszyty Badań Regionu Tarnobrzeskiego, z. 3, O/PAN w Krakowie, s. 4–60. 1. Zagadnienia metodologiczne 35 1.2. Zintegrowana koncepcja badań przemian struktur regionalnych na przykładzie Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego

Duży wkład w rozwój koncepcji metodologicznych badań regionalnych miały badania kompleksowe, obejmujące początkowo prace wielu pracowników Insty- tutu Geografii UP, a później badania interdyscyplinarne, realizowane w ramach Podstawowych Problemów Badawczych oraz Centralnych i Resortowych Badań Podstawowych, w których uczestniczyli pracownicy innych uczelni i ośrodków akademickich. Dzięki prezentowanym programom badawczym kierownictwo nad wieloma problemami powierzano pracownikom Instytutu. Wypracowa- na przez pracowników obecnego Instytutu Geografii nowa koncepcja wpływu industrializacji na procesy urbanizacji pozwalała na całościowe ujęcia problematyki prognozowania oraz budowania ujęć modelowych i tworzenia koncepcji strategicznych procesu kształtowania Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego oraz jego wpływu na przemiany regionalne. Generalnie obejmowały one wieloaspektowe analizy relacji procesów industrializacji i urbanizacji pod względem ekonomicznym, społecznym i kulturowym, a także organizacji i wdrażanych procesów technologicznych. W nawiązaniu do wspomnianych koncepcji badawczych, zaproponowanych przez prof. M. Dobrowolską, podjęto szerokie badania empiryczne, które póź- niej stały się podstawą opracowania szeregu modeli kształtowania się układów przestrzennych, a następnie były wykorzystane do określania prognoz, ich oceny oraz budowania modeli i wypracowywania koncepcji strategicznego rozwoju. Intensywnie rozwijający się Tarnobrzeski Ośrodek Siarkowy, obok nowo po- wstających okręgów: legnickiego, płockiego, puławskiego, konińskiego i turo- szowskiego, był przedmiotem badań utworzonego w tym celu Komitetu Badań Rejonów Uprzemysławianych, powołanego przy Prezydium PAN w Warszawie. Jego członkiem została prof. dr Maria Dobrowolska, kierownik Katedry Geo- grafii Ekonomicznej WSP w Krakowie oraz profesorzy z ośrodka krakowskiego: K. Dobrowolski (UJ), J. Czarkowski (UJ), J. Kubica (rektor byłej Wyższej Szko- ły Rolniczej). W ramach prac badawczych tego komitetu pracownicy byłej Ka- tedry Geografii Ekonomicznej WSP, początkowo pod kierunkiem prof. dr Marii Dobrowolskiej, a później prof. Zbigniewa Zioło, prowadzili badania dotyczące kształtowania się przemysłu, w tym przemysłu siarkowego, oraz jego wpływu na przemiany układów regionalnych. Badania te były następnie rozwijane w wielu interdyscyplinarnych problemach badawczych, podejmowanych przez krajowe ośrodki naukowe. Wyniki prac były częściowo publikowane w zwartych pracach (Dobrowolska 1965, 1968, Jankowska-Kłapkowska 1990, Zioło 1978a, 1987a, 1991, 1988, 1991). Przyjęto, że podstawowym czynnikiem kształtowania procesu rozwoju były udokumentowane w zapleczu Tarnobrzega największe w świecie złoża siarki rodzimej (Zioło 1964) oraz duże zapotrzebowanie na ten surowiec w gospo- 36 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych darce światowej i krajowej, co określały początkowo stosunkowo wysokie ceny tego surowca na rynku światowym (Zioło 1982, 1994). Czynniki te wpłynęły na lokalizację wielu zakładów wchodzących w strukturę kombinatu siarkowego, który w zasadniczym stopniu wpłynął na dynamiczne tempo kształtowania się nowego ośrodka i okręgu przemysłowego. Analizując procesy industrializacji, określono kierunki i nasilenie przekształceń struktur społeczno-gospodarczych i demograficznych wiejskiego zaplecza i struktury regionalnej. W pracach z tego zakresu przedstawiono proces funkcjonowania i rozwoju zakładów oraz relacji między nimi w strukturze kombinatu przemysłowego (Zioło 1965). Dały one podstawę kształtowania się nowego w skali kraju kombinatu przemysłowego o pionowych powiązaniach technologicznych, który obejmował: eksploatację siarki metodą odkrywkową, podziemnego wytapiania, zakłady flotacji i rafina- cji siarki oraz produkcji kwasu siarkowego, superfosfatu i innych produktów, a także przyzakładową elektrownię i zakłady mechaniczne, remontowe oraz wiele zakładów towarzyszących (Zioło 1975, 1978c, 1978d). Opracowana w pierwszym etapie badawczym koncepcja, w następnych latach ulegała ciągłej modernizacji z zastosowaniem nowych metod analitycznych (Dobrowolska 1965a, 1965b, 1965c), które wynikały z analizy wyniku pilotażo- wych badań dotyczących kształtowania się ośrodka siarkowego jako formy koncentracji zakładów przemysłowych (Zioło 1965b), kształtowania w pierwszych dwóch latach załogi kombinatu siarkowego (Turczyn 1965), napływu ludności do miast (Herma 1965), dojazdów do pracy (Bobek 1965), procesu elektryfikacji i stopnia zainwestowania w urządzenia elektroenergetyczne (Górz 1965), dochodów ludności w pracy w kombinacie (Zioło 1965a), społeczno-zawodowych struktur rodzin wiejskich, które traktowano jako ważne kryterium wyznaczania strefy uprzemysłowionej (Jarowiecka 1965), rozwoju budownictwa mieszkaniowego (Kozela, Turczyn 1965) i in. Określono, w jakim stopniu rozwijający się kombinat siarkowy integrował istniejące wcześniej zakłady przemysłowe, kształtując w przestrzeni społeczno- -gospodarczej nowy Tarnobrzeski Ośrodek Siarkowy (Zioło 1975), a także za- kłady zlokalizowane na terenie sąsiednich miast (Sandomierz, Stalowa Wola), kreując w strukturze przestrzennej nowy siarkowo-metalurgiczny okręg prze- mysłowy (Zioło 1968a, 1976). Podstawowe znaczenie dla rozwoju rejonu miały rozwijające się rynki pracy, które umożliwiały wzrost dochodów ludności z pracy pozarolniczej (Zioło 1968b). Wpływały one z kolei na przemiany ekonomiczne, społeczne i kulturowe zaplecza rolniczego i sąsiednich miast (Dobrowolska 1968b), przemiany w strukturze osadniczo-agrarnej (Prochownik 1968), kształ- towanie się załóg pracowniczych (Turczyn 1968), uaktywniały także procesy migracji do miast (Herma 1968), dojazdy do pracy ludności wiejskiej (Bobek 1968), wpływały na zmiany społeczne rodzin wiejskich (Jarowiecka 1968), po- stęp techniczny w gospodarstwach wiejskich (Górz 1968) oraz rozwój wiejskiego budownictwa mieszkaniowego (Kozela 1968). 1. Zagadnienia metodologiczne 37

W kolejnym etapie badań zespołowych prowadzonych pod kierunkiem M. Dobrowolskiej obserwowano postępujące kształtowanie się procesów uprze- mysłowienia oraz ich wpływ na przemiany struktur społeczno-gospodarczych rolniczego zaplecza. Dokonano częściowych uogólnień teoretycznych, doty- czących relacji procesów industrializacji i urbanizacji jako czynników wzrostu i przemian struktury przestrzennej rejonu uprzemysławianego (Dobrowolska 1978a, 1978c) oraz – na podstawie dotychczasowych wyników badań i okre- ślonych prawidłowości – podjęto próbę konstrukcji teoretycznego modelu okręgu przemysłowego (Zioło 1978c). W nawiązaniu do wcześniejszych badań historycznych określono wpływ podłoża fizjograficznego i historycznego proce- sów industrializacji (Dobrowolska 1978b), przedstawiono funkcje przemysłu w procesie wzrostu i w przeobrażaniu struktury przestrzennej Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, zanalizowano procesy kształtowania przemysłu i jego rolę w procesie wzrostu gospodarczego (Zioło 1974a, 1978b, 1978f, 1979), powiązań przestrzenno-produkcyjnych (Zioło 1974b, 1978g, 1982), rozwój ośrodków pracy pozarolniczej, wzrost dochodów ludności z pracy pozarolniczej (Zioło 1978d, 1978e, 1978f), zmiany w rozmieszczeniu i funkcjonowaniu transportu (Kozanecka 1978), rozwój sieci infrastruktury energetycznej i komunalnej (Górz, Zioło 1978), funkcji migracji stałych w procesie urbanizacji (Dobrowolska, Herma 1978, Krakowska 1987), kształtowanie się załogi kombinatu i jej wpływ na przemiany struktury społecznej zaplecza (Turczyn-Zio- ło 1978), problemy zdrowotno-wypoczynkowe załogi kombinatu (Jarowiecka 1978), zmiany w strukturze kształcenia i zatrudnienia młodzieży (Krakowska 1978), rozwój przestrzenno-organizacyjny usług w urbanizującym się rejonie siarkowym (Górz 1978), procesy urbanizacji wsi rejonu tarnobrzeskiego (Do- browolska, Jarowiecka 1978) oraz określono dalsze tendencje wzrostu okręgu (Zioło 1976, 1978g). Na tej podstawie M. Dobrowolska (1978c) przedstawiła wyniki badań empirycznych, zwracając uwagę na prawidłowości kształtowania procesów oraz relacji zachodzących między nimi. Częściowo synteza badań zo- stała prezentowana na sympozjum naukowym, dotyczącym przemysłu siarkowego (Zioło 1979). Rozwój działalności produkcyjnej i wzrost rynku pracy stwarzały zapotrzebowanie na kadrę pracowniczą o określonych zawodach i specjalnościach. Spe- cyficzne w tym zakresie potrzeby miała nowa kopalnia podziemnego wytapiania siarki. Wpłynęło to na podjęcie analizy struktury i klasyfikacji zawodów pracowniczych, które stanowiły podstawę kierunków kształcenia zawodowego w szkolnictwie zawodowym (Turczyn-Zioło, Zioło 1973, 1976). Ważnym zagadnieniem dla właściwego rozwoju działalności przemysłowej i usługowej oraz zmian struktur społecznych wiejskiego zaplecza była więc analiza oddziaływa- nia w przestrzeni wiodących ośrodków szkolnictwa ponadpodstawowego: Tar- nobrzega (Zioło, Zwolińska 1979), Sandomierza (Turczyn-Zioło, Opis, Zioło 1979) i Stalowej Woli (Turczyn-Zioło, Osiński 1983) oraz wyznaczenia ich stref oddziaływania edukacyjnego, a następnie procesy przemian sieci szkolnic- 38 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych twa ponadpodstawowego województwa tarnobrzeskiego (Turczyn-Zioło, Zioło 1983). W pracach tych zwracano szczególną uwagę na nasilające się relacje za- chodzące między poszczególnymi tematami odnoszącymi się do analizowanych aspektów życia społecznego, gospodarczego i kulturowego, kształtującego się w strukturze regionalnej. W procesie analizy intensywnego tempa rozwoju przemysłu okręgu siarkowo-metalurgicznego zwrócono także uwagę na konieczność ochrony środowi- ska przyrodniczego, którego silną degradację zauważono w zakresie zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego, oraz na zajmowanie i degradację terenów rolniczych (Lach, Zioło 1983, Kusak, Zioło 1990). Wypracowane koncepcje metodologiczne były podstawą do dalszego rozwoju badań prowadzonych pod kierunkiem Z. Zioło w ramach Problemów Węzło- wych oraz Podstawowych, Centralnych i Resortowych Problemów Badawczych, w które – obok pracowników Instytutu Geografii WSP w Krakowie – włączali się także pracownicy innych uczelni (Zioło 1987b, 1987c, 1990a). Po podsumowaniu dotychczasowych wyników prac prowadzonych na terenie okręgu siarkowego (Zioło 1991b), nowe badania podjęto w ramach CPB-R nr 1.7 „Zwięk- szenie efektywności pozyskiwania i wykorzystania surowców mineralnych”, którym kierował prof. dr hab. inż. R. Ney. Dotyczyły one określania procesów i prawidłowości rozwoju Zagłębia Siarkowego do 1990 r. (Turczyn-Zioło, Zioło 1990a), które posłużyły do określenia prognozy rozwoju do roku 2010 (Sze- ja, Zioło 1990). Na tej podstawie zbudowano model badania relacji zachodzą- cych między cechami charakteryzującymi aspekt ekonomiczny, ekologiczny, społeczny i organizacyjny w zagłębiach górniczo-przetwórczych (Zioło 1989a, 1989b, 1990a, 1991a). W interdyscyplinarnym zespole pod kierunkiem Z. Zioło określono założenia dalszego rozwoju Zagłębia Siarkowego w dostosowaniu do wymogów poprawy jakości życia i jego sprawniejszego funkcjonowania (Fajfe- rek, Szymla, Turczyn-Zioło, Szeja, Kusak, Zioło 1991, Zioło, Szeja 1989) oraz zaproponowano syntetyczny program działań w celu poprawy funkcjonowania Zagłębia Siarkowego (Fajferek, Woźniak, Turczyn-Zioło, Szeja, Zioło 1991). Problematyka badawcza kształtowania procesów przemian strukturalnych Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego w zakresie uwarunkowań ekologicznych i społecznych kontynuowana była w interdyscyplinarnym zespole naukowym pod kierunkiem Z. Zioło, który skupiał pracowników Instytutu Geografii WSP w Krakowie, Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Akade- mii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego oraz przedstawicieli dyrekcji KiZPS „Siarkopol” w Tarnobrzegu i Wydziału Rolnictwa Urzędu Wojewódzkiego w Tarnobrzegu. Zespół pracował ramach programu „Zasady gospodarowania środowiskiem przyrodniczym na obszarach eksploatacji surowców mineralnych” (CPBP 04.10), którym kierował prof. dr hab. inż. S. Kozłowski z Państwowego Instytutu Geologicznego PAN w Warszawie. Prace badawcze kontynuowano na podstawie opracowanego zarysu koncepcji badań, założeń metodycznych 1. Zagadnienia metodologiczne 39 i metodologicznych funkcjonowania obszaru górniczego oraz warunków śro- dowiska przyrodniczego i społeczno-gospodarczego obszaru zalegania złóż (Zioło 1986). Wykonane zostały przez pracowników Instytutu Geografii WSP w Krakowie opracowania dotyczące problemów funkcjonowania Tarnobrze- skiego Okręgu Siarkowego w zakresie dynamicznego modelu obszaru górnicze- go (Zioło 1978a, 1987b, 1987c, 1987d, 1987e, 1989a, 1989b), warunków meteorologicznych (Malarz 1987), wpływu działalności eksploatacji na zmiany sieci hydrograficznej (Pydziński 1987), zaburzeń warunków glebowych (Żółkiew- ski 1987), roli migracji w procesach urbanizacji (Krakowska 1987), aspiracji i planów życiowych młodzieży (Zioło 1987), wpływu przemysłu siarkowego na rozwój przemysłów towarzyszących (Troc 1987). Częściowe wyniki badań zostały zaprezentowane w pracach Wspólnej Komi- sji Podręcznikowej PRL–RFN, pracującej pod kierunkiem prof. I. Dynowskiej i prof. B. Kortusa (UJ), jako przykład regionu przeobrażonego przez górnictwo siarki i przemysł w zakresie zmian społeczno-gospodarczych (Turczyn-Zioło, Zioło 1990, 1991, Zioło 1990b, 1991a, 1991c).

Zbigniew Zioło

Literatura

Bobek Z., 1965, Dojazdy do pracy w Regionie Siarkowym, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 13, KBRU PAN, s. 83–89. Bobek Z., 1968, Dojazdy do pracy w Okręgu Siarkowo-Metalurgicznym, [w:] Demo- graficzno-osadnicze problemy w Tarnobrzeskim Rejonie Uprzemysławianym, red. M. Dobrowolska, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 29, KBRU PAN, s. 177–197. Dobrowolska M., (red.), 1965a, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 13, KBRU PAN. Dobrowolska M., 1965b, Rola Kombinatu Tarnobrzeskiego w przeobrażeniach demograficznych i osadniczych rolniczego zaplecza, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysła- wianych, z. 13, KBRU PAN, s. 17–34. Dobrowolska M., 1965c, Kształtowanie się regionu siarkowego. Kryteria i mierniki delimitacji strefy, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 13, KBRU PAN, s. 35–63. Dobrowolska M., (red.), 1968a, Demograficzno-osadnicze problemy w Tarnobrzeskim Rejonie Uprzemysławianym, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 29, KBRU PAN. Dobrowolska M., 1968b, Dynamika przemian społeczno-demograficznych i osadniczych w okręgu siarkowo-metalurgicznym, [w:] Demograficzno-osadnicze problemy w Tarnobrzeskim Rejonie Uprzemysławianym, red. M. Dobrowolska, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 29, KBRU PAN, s. 13–69. Dobrowolska M., 1978a, Procesy industrializacji i urbanizacji jako czynniki wzrostu i przemian struktury przestrzennej rejonu uprzemysławianego, [w:] Przemiany spo- 40 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

łeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, red. Z. Zioło, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa, s. 11–23. Dobrowolska M., 1978b, Fizjograficzne i historyczne podłoże procesów industrializacji, [w:] Przemiany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysła- wianego, red. Z. Zioło, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa, s. 41–46. Dobrowolska M., 1978c, Uogólnienia dotyczące wyników badań empirycznych nad koncepcją wzrostu społeczno-gospodarczego Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysła- wianego, [w:] Przemiany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprze- mysławianego, red. Z. Zioło, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, War- szawa, s. 281–284. Dobrowolska M., Jarowiecka T., 1978, Procesy urbanizacji wsi Tarnobrzeskiego Rejo- nu Siarkowego, [w:] Przemiany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, red. Z. Zioło, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa, s. 241–263. Fajferek A., Szymla Z., Turczyn-Zioło I., Szeja J., Kusak M., Zioło Z., 1991, Założenia dalszego rozwoju Zagłębia Siarkowego w dostosowaniu do wymogów poprawy ja- kości życia i jego sprawniejszego funkcjonowania, Zeszyty Badań Regionu Tarno- brzeskiego, z. 3, O/PAN w Krakowie, s. 4–60. Fajferek A., Woźniak M., Turczyn-Zioło I., Szeja J., Zioło Z., 1991, Syntetyczny program działań w celu poprawy funkcjonowania Zagłębia Siarkowego, Zeszyty Ba- dań Regionu Tarnobrzeskiego, z. 3, O/PAN w Krakowie, s. 61–75. Górz B., 1965, Proce elektryfikacji i stopień zainwestowania w urządzenia elektroenergetyczne w Rejonie Siarkowym, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 13, KBRU PAN, s. 55–63. Górz B., 1968, Zasoby siły roboczej, żywej siły pociągowej i energii mechanicznej w indywidualnych gospodarstwach rolnych w Okręgu Siarkowo-Metalurgicznym, [w:] Demograficzno-osadnicze problemy w Tarnobrzeskim Rejonie Uprzemysławianym, red. M. Dobrowolska, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 29, KBRU PAN, s. 251–276. Górz B., 1978, Problemy przestrzenno-organizacyjne usług w urbanizującym się rejonie siarkowym, [w:] Przemiany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, red. Z. Zioło, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa, s. 215–239. Górz B., Zioło Z., 1978, Rozwój infrastruktury energetycznej i komunalnej, [w:] Prze- miany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, red. Z. Zioło, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa, s. 131–139. Herma J., 1965, Napływ ludności do miast w Regionie Siarkowym jako współczynnik procesów urbanizacji, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 13, KBRU PAN, s. 73–81. Herma J., 1968, Napływ ludności do miast Okręgu Siarkowo-Metalurgicznego jako czynnik urbanizacji, [w:] Demograficzno-osadnicze problemy w Tarnobrzeskim Rejonie Uprzemysławianym, red. M. Dobrowolska, Zeszyty Badań Rejonów Uprze- mysławianych, z. 29, KBRU PAN, s. 138–179. Jankowska-Kłapkowska A. (red.), 1990, Funkcjonowanie zagłębi górniczo-przetwórczych z punktu widzenia wymogów ekologicznych, ekonomicznych i społecznych, PAN Centrum Podstawowych Problemów Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią, 1. Zagadnienia metodologiczne 41

CPB-R, nr 1.7 „Zwiększanie efektywności pozyskiwania i wykorzystywania surow- ców mineralnych, Kraków, grudzień. Jarowiecka T., 1965, Społeczno-zawodowa struktura rodzin wiejskich jako kryterium wyznaczania uprzemysłowionej strefy Regionu Siarkowego, Zeszyty Badań Rejo- nów Uprzemysławianych, z. 13, KBRU PAN, s. 99–107. Jarowiecka T., 1968, Struktura społeczno-zawodowa ludności wiejskiej w zespołach osadniczych Okręgu Siarkowo-Metalurgicznego, [w:] Demograficzno-osadnicze problemy w Tarnobrzeskim Rejonie Uprzemysławianym, red. M. Dobrowolska, Zeszy- ty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 29, KBRU PAN, s. 199–236. Jarowiecka T., 1978, Problemy zdrowotno-wypoczynkowe załogi Kombinatu Siarkowe- go w świetle badań ankietowych, [w:] Przemiany społeczno-ekonomiczne Tarno- brzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, red. Z. Zioło, Problemy Rejonów Uprzemy- sławianych, PWN, Warszawa, s. 181–198. Kozanecka M., 1978, Zmiany w rozmieszczeniu i funkcjonowaniu transportu w Tra- nobrzeskim Rejonie Uprzemysławianym, [w:] Przemiany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, red. Z. Zioło, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa, s. 121–130. Kozela 1968, Ogólna charakterystyka stanu budownictwa wiejskiego w Okręgu Siar- kowo-Metalurgicznego, [w:] Demograficzno-osadnicze problemy w Tarnobrzeskim Rejonie Uprzemysławianym, red. M. Dobrowolska, Zeszyty Badań Rejonów Uprze- mysławianych, z. 29, KBRU PAN, s. 277–214. Kozela M., Turczyn J., 1965, Badania nad budownictwem wiejskim w Tarnobrzeskim Regionie Siarkowym, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 13, KBRU PAN, s. 109–117. Krakowska A., 1978, Rola Tarnobrzeskiego Kombinatu Siarkowego w zmianach struktury kształcenia i zatrudnienia młodzieży, [w:] Przemiany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, red. Z. Zioło, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa, s. 199–213. Krakowska A., 1987, Rola migracji w procesach urbanizacyjnych Tarnobrzega, [w:] Problemy funkcjonowania Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego, red. Z. Zioło, CPBP, nr 04.10.04, Baranów Sandomierski, 23–24 października. Kusak M., Zioło Z., 1990, Zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego przez emitory położone na terenie województwa tarnobrzeskiego, Zeszyty Badań Regionu Tarno- brzeskiego, z. 2, Kraków–Tarnobrzeg, s. 6–12. Lach J., Zioło Z., 1983, Wpływ przemysłu siarkowego na zajmowanie i degradację rolniczego terenu tarnobrzeskiego rejonu uprzemysławianego, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 77, KBRU PAN, s. 288–320. Malarz R., 1987, Warunki meteorologiczne Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego ze szczególnym uwzględnieniem cyrkulacji powietrza, [w:] Problemy funkcjonowania Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego, red. Z. Zioło, CPBP, nr 04.10.04, Baranów Sandomierski, 23–24 października. Prochownik A., 1968, Przemiany w strukturze osadniczo-agrarnej w zapleczu Tarno- brzeskiego Ośrodka Siarkowego, [w:] Demograficzno-osadnicze problemy w Tarno- brzeskim Rejonie Uprzemysławianym, red. M. Dobrowolska, Zeszyty Badań Rejo- nów Uprzemysławianych, z. 29, KBRU PAN, s. 71–89. Pydziński B. 1987, Wpływ działalności eksploatacyjnej na zmiany sieci hydrograficznej w Tarnobrzeskim Okręgu Siarkowym, [w:] Problemy funkcjonowania Tarno- 42 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

brzeskiego Okręgu Siarkowego, red. Z. Zioło, CPBP, nr 04.10.04, Baranów Sando- mierski, 23–24 października. Szeja J., Zioło Z., 1990, Prognoza rozwoju Zagłębia Siarkowego do roku 2010, [w:] Funkcjonowanie zagłębi górniczo-przetwórczych z punktu widzenia wymogów ekologicznych, ekonomicznych i społecznych. PAN Centrum Podstawowych Proble- mów Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią, CPB-R 1.7 „Zwiększenie efek- tywności pozyskiwania i wykorzystania surowców mineralnych”, Kraków, grudzień, s. 345–375. Turczyn I., 1965, Załoga Kombinatu Siarkowego „Tarnobrzeg”, Zeszyty Badań Rejo- nów Uprzemysławianych, z. 13, KBRU PAN, s. 65–71. Turczyn I.,1968, Załoga Tarnobrzeskiego Kombinatu Siarkowego w latach 1962–1965, [w:] Demograficzno-osadnicze problemy w Tarnobrzeskim Rejonie Uprzemysła- wianym, red. M. Dobrowolska, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 29, KBRU PAN, s. 119–138. Turczyn-Zioło I., Zioło Z., 1983, Przemiany sieci szkolnictwa ponadpodstawowego w woj. tarnobrzeskim pod wpływem procesów industrializacji w latach 1960–1980, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 77, KBRU PAN, s. 187–262. Turczyn-Zioło I., 1978, Załoga Kombinatu Siarkowego i jej wpływ na przemiany struktury społecznej Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, [w:] Przemiany spo- łeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, red. Z. Zioło, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa, s. 155–179. Turczyn-Zioło I., Opis H., Zioło Z., 1979, Wpływ przemysłu siarkowego na rozwój i zasięg oddziaływania tarnobrzeskiego ośrodka szkolnictwa ponadpodstawowego, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 72, KBRU PAN, s. 167–182. Turczyn-Zioło I., Zioło Z., 1973, Struktura zawodów pracowników fizycznych kopalni „Jeziórko” na tle wybranych elementów struktury demograficznej, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 58, KBRU PAN, s. 27–131. Turczyn-Zioło I., Zioło Z., 1976, Zróżnicowanie struktury zawodowej tarnobrzeskiego ośrodka miejskiego i jego rolniczego zaplecza, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysła- wianych, z. 64, KBRU PAN, s. 35–79. Turczyn-Zioło I., Osiński Z., 1983, Współczesna struktura i zasięg oddziaływania szkolnictwa ponadpodstawowego Stalowej Woli, Zeszyty Badań Rejonów Uprze- mysławianych, z. 77, KBRU PAN, s. 263–287. Turczyn-Zioło I., Zioło Z., 1990a, Rozwój Zagłębia Siarkowego do 1990 r., [w:] Funk- cjonowanie zagłębi górniczo-przetwórczych z punktu widzenia ekologicznych, ekonomicznych i społecznych, PAN Centrum Podstawowych Problemów Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią, CPB-R nr 1.7 „Zwiększenie efektywności pozyskiwania i wykorzystania surowców mineralnych”, Kraków, grudzień, s. 305–344. Turczyn-Zioło I., Zioło Z., 1990b, Zmiany społeczno-gospodarcze województwa tarnobrzeskiego wskutek procesów industrializacji, [w:] Międzyrzecze Wisły i Sanu, przy- kład regionu przeobrażonego przez górnictwo i przemysł, red. B. Kortus, Z. Kulak, Wspólna Komisja Podręcznikowa PRL-RFN, Instytut Zachodni, Poznań, s. 87–100. Turczyn-Zioło I., Zioło Z., 1991, Sozialwirtschaftliche Veränderungen in der Wojewod- schaft Tarnobrzeg als Folge von Industrialisierngsprozessen, [w:] Deutschland – Polen – Europa, hrsg. E. Hillers, Frankfurt am Main, s. 127–136. 1. Zagadnienia metodologiczne 43

Zioło Z., 1964, Baza surowcowa jako podstawa rozwoju przemysłu północnej części województwa rzeszowskiego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 22, Prace Geograficzne IV, s. 295–310. Zioło Z., 1965a, Dochody ludności z pracy w Kombinacie Siarkowym jako czynnik jego wpływu na rolnicze zaplecze wsi powiatu tarnobrzeskiego, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 13, KBRU, s. 91–97. Zioło Z., 1965b, Kształtowanie się Siarkowego Ośrodka Przemysłowego, Zeszyty Ba- dań Rejonów Uprzemysławianych, z. 13, KBRU, s. 47–54. Zioło Z., 1968a, Tarnobrzeski Kombinat Siarkowy na tle rozwoju i struktury przemy- słu Okręgu Siarkowo-Metalurgicznego, [w:] Demograficzno-osadnicze problemy w Tarnobrzeskim Rejonie Uprzemysławianym, red. M. Dobrowolska, Zeszyty Ba- dań Rejonów Uprzemysławianych, z. 29, KBRU PAN, s. 237–250. Zioło Z., 1968b, Dochody ludności wiejskiej z pracy w przemyśle jako czynnik wpły- wu industrializacji na zaplecze rolnicze, [w:] Demograficzno-osadnicze problemy w Tarnobrzeskim Rejonie Uprzemysławianym, red. M. Dobrowolska, Zeszyty Ba- dań Rejonów Uprzemysławianych, KBRU PAN, z. 29, s. 91–117. Zioło Z., 1974a, Funkcje przemysłu w procesie wzrostu ekonomicznego i przeobrażaniu struktury przestrzennej Rejonu Siarkowego, materiał powielony, Referat na Konfe- rencji Plenarnej Komitetu Badań Rejonów Uprzemysławianych PAN, Baranów San- domierski, październik. Zioło Z., 1974b, Typy powiązań przestrzennych Tarnobrzeskiego Okręgu Przemysłowe- go, Komisja Nauk Geograficznych. Sprawozdania z posiedzeń Komisji Naukowych PAN, Oddział w Krakowie, t. XVIII/1, styczeń–czerwiec. Zioło Z., 1975, Tarnobrzeski Ośrodek Siarkowy, WSiP, Warszawa. Zioło Z., 1976, Development Tendencies of a New Industrial Region as Exemplified by the Tarnobrzeg Industrial Region, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., vol. IX, PAN, Oddział w Krakowie, s. 111–130. Zioło Z., 1978a, Próba konstrukcji teoretycznego modelu okręgu przemysłowego, [w:] Przemiany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, red. Z. Zioło, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa, s. 25–39. Zioło Z., 1978b, Funkcje przemysłu w procesie wzrostu i przeobrażaniu struktury przestrzennej Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, [w:] Przemiany społeczno- -ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, red. Z. Zioło, Proble- my Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa, s. 63–90. Zioło Z., 1978c, Dochody ludności Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego z pracy pozarolniczej, [w:] Przemiany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, red. Z. Zioło, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa s. 105–120. Zioło Z., 1978d, Wzrost zatrudnienia i kształtowanie się ośrodków pracy pozarolniczej, [w:] Przemiany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysła- wianego, red. Z. Zioło, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa, s. 91–104. Zioło Z., 1978e, Tendencje wzrostu Tarnobrzeskiego Okręgu Przemysłowego, [w:] Prze- miany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, red. Z. Zioło, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa, s. 265–280. Zioło Z., 1978f, (red.), Przemiany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa. 44 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Zioło Z., 1978g, Powiązania produkcyjno-przestrzenne Tarnobrzeskiego Okręgu Prze- mysłowego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 62, Prace Geogra- ficzne VII, s. 135–151. Zioło Z., 1979, Rola przemysłu siarkowego w przemianach społecznych i ekonomicznych Rejonu Tarnobrzeskiego, [w:] Przemysł siarkowy i jego rola w rozwoju myśli naukowo-technicznej i gospodarki narodowej Polski Ludowej, Materiały sympozjum. Instytut Geologiczny w Warszawie, NOT Oddz. Tarnobrzeg, Ośrodek Badaw- czo-Rozwojowy Przemysłu Siarkowego „Siarkopol” w Tarnobrzegu, Baranów San- domierski, s. 94–127. Zioło Z., 1982, International Connections of Polish Sulphur Industry. Latin American Regional Conference, IGU Commission on Industrial Systems, Department of Geo- graphy F.F.L.C.H. USP, São Paulo, ss. 11. Zioło Z., 1986, Tarnobrzeski Okręg Siarkowy – Założenia metodyczne metodologiczne opracowania zarysu funkcjonowania obszaru górniczego oraz warunków środowi- ska przyrodniczego i społeczno-gospodarczego obszaru zalegania złóż, [w:] Zasady gospodarowania środowiskiem przyrodniczym na obszarach eksploatacji surowców mineralnych, CPBP, nr 04.10., red. S. Kozłowski, Instytut Geologiczny, Warszawa, listopad. Zioło Z., 1987a, (red.), Problemy funkcjonowania Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowe- go, CPBP, nr 04.10.04, Baranów Sandomierski, 23–24 października. Zioło Z., 1987b, Założenia metodologiczne projektowania nowych obszarów górni- czych, [w:] Problemy regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych, Wydaw- nictwo Naukowe Uniwersytetu Wrocławskiego, Instytut Geograficzny, Wrocław, s. 42–45. Zioło Z., 1987c, Zarys dynamicznego modelu obszaru górniczego, [w:] Problemy funkcjonowania Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego, red. Z. Zioło, CPBP, nr 04.10.04, Baranów Sandomierski, 23–24 października. Zioło Z., 1987d, Zarys koncepcji badań nad funkcjonowaniem Tarnobrzeskiego Okrę- gu Siarkowego, [w:] Problemy funkcjonowania Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowe- go, red. Z. Zioło, CPBP, nr 04.10.04, Baranów Sandomierski, 23–24 października, s. 1–6. Zioło Z., 1987e, Opracowanie spójnej koncepcji badawczej, sprecyzowanie tematów szczegółowych, diagnoza poszczególnych tematów, opracowanie założeń nowych zasad dokumentacji obszarów górniczych w zakresie środowiska, warunków spo- łeczno-gospodarczych i przestrzennego zagospodarowania, [w:] Problemy funkcjonowania Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego, red. Z. Zioło, CPBP, nr 04.10.04, Baranów Sandomierski 23–24 października. Zioło Z., 1989a, Zarys modelu funkcjonowania obszaru górniczego, Gospodarka surowcami mineralnymi, t. 5, z. 2, s. 545–561. Zioło Z., 1989b, Funkcjonowanie przedsiębiorstwa górniczo-przetwórczego w przestrzeni społeczno-gospodarczej, Zeszyty Naukowe AGH, nr 1279, Górnictwo, z. 148, Kra- ków, s. 229–240. Zioło Z., 1990a, Model badania relacji zachodzących między cechami charakteryzują- cymi aspekt ekonomiczny, ekologiczny, społeczny i organizacyjny w zagłębiach gór- niczo-przetwórczych, [w:] Funkcjonowanie zagłębi górniczo-przetwórczych z punktu widzenia wymogów ekologicznych, ekonomicznych i społecznych, PAN Centrum Podstawowych Problemów Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią, CPB-R, 1. Zagadnienia metodologiczne 45

nr 1.7 „Zwiększenie efektywności pozyskiwania i wykorzystania surowców mineralnych”, Kraków, grudzień, s. 24–48. Zioło Z., 1990b, Tarnobrzeski Okręg Przemysłowy – czynniki i problemy rozwoju, [w:] Międzyrzecze Wisły i Sanu, przykład regionu przeobrażonego przez górnictwo siarki i przemysł, red. B. Kortus, Z. Kulak, Wspólna Komisja Podręcznikowa PRL-RFN, Instytut Zachodni, Poznań, s. 69–80. Zioło Z., 1991a, Der Industriebezirk von Tarnobrzeg – Entwicklungsfaktoren und probleme, [w:] Deutschland – Polen – Europa, hrsg. E. Hillers, Frankfurt am Main, s. 117–126. Zioło Z., 1991b, Dotychczasowe prace nad budowaniem podstaw efektywnego funkcjonowania zagłębi górniczych i przetwórczych wykonane na terenie Zagłębia Siarkowego, Zeszyty Badań Regionu Tarnobrzeskiego, z. 3, O/PAN w Krakowie, s. 76–105. Zioło Z., 1991c, Przemiany struktur zatrudnienia województwa tarnobrzeskiego w latach 1975–1989, Rzeszowskie Zeszyty Naukowe „Prawo–Ekonomia”, t. X, UMCS Filia w Rzeszowie, Rzeszów, s. 385–403. Zioło Z., 1993, Geneza Tarnobrzeskiego Okręgu Przemysłowego, [w:] Problematyka okręgu przemysłowego w akademickim kształceniu nauczycieli, red. Z. Zioło, Ma- teriały i Sprawozdania nr 26, COMSN, Komisja Geografii Przemysłu PTG, Wydaw- nictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 49–78. Zioło Z., 1994, Problematyka zmian powiązań polskiego przemysłu siarkowego na rynku międzynarodowym, [w:] Siarka rodzima – geologia, górnictwo, ekonomika, ochrona środowiska, red. S. Hajdo, Kraków, s. 143–152. Zioło Z., Szeja J., 1989, „Prognoza rozwoju rolnictwa województwa tarnobrzeskiego”, maszynopis powielany, Kraków, ss. 132. Zioło Z., Zwolińska E., 1979, Kształtowanie się i zasięg oddziaływania sandomierskiego ośrodka szkolnictwa ponadpodstawowego, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysła- wianych, z. 72, KBRU PAN, s. 143–166. Żółkiewski M., 1987, Problematyka badawcza zaburzeń warunków glebowych w Tar- nobrzeskim Okręgu Przemysłowym, [w:] Problemy funkcjonowania Tarnobrzeskie- go Okręgu Siarkowego, red. Z. Zioło, CPBP, nr 04.10.04, Baranów Sandomierski, 23–24 października.

1.3. Metodologia badań szkolnictwa i jego wpływu na przemiany układów regionalnych

Problematyka badawcza szkolnictwa podejmowana w pracach Instytu- tu Geografii ma swoją długą tradycję i traktowana była jako ważny element kształtowania struktur regionalnych zarówno w industrialnej fazie rozwoju, jak i w warunkach przebudowy systemu gospodarowania i wdrażania reguł gospodarki rynkowej. W podejmowanych pracach starano się określać prawidłowo- ści w zakresie rozmieszczenia kadr kwalifikowanych, ich oddziaływanie przestrzenne, jako wyraz przemian społeczno-gospodarczych układów regionalnych, a także kształtowanie się ośrodków edukacyjnych szkolnictwa średniego 46 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych i akademickiego oraz ich oddziaływanie w strukturze przestrzennej Polski Południowo-Wschodniej. Początkowo problematyka ta była podejmowana w zespołowych badaniach prowadzonych pod kierunkiem prof. dr M. Dobrowolskiej w ramach prac Ko- mitetu Badań Rejonów Uprzemysławianych przy Prezydium PAN, na terenie Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, województwa opolskiego i kraju. W badaniach tych ważną rolę przypisywano problematyce wpływu szkolnictwa ponadpodstawowego na kształtowanie przemian społecznych w strukturach regionalnych i lokalnych oraz rozmieszczenie kadr pracowniczych (Rajman 1971, 1972, 1977, 1981, 1987). Analizując początkowo procesy kształtowania się załóg pracowniczych, zwrócono uwagę na pewne trudności w zakresie przygotowania zawodowego pracowników dla potrzeb rozwijającego się przemysłu siarkowego (Turczyn 1965, 1968, Turczyn-Zioło 1973, 1978). Szczególne znaczenie miało przygotowanie zawodowe pracowników, na poziomie zawodowym i średnim technicznym (Turczyn-Zioło, Zioło 1973). Wypracowana koncepcja badawcza pozwoliła na ocenę struktur zawodowych pracowników głównie pod względem poziomu wykształcenia oraz wykonywanego zawodu, a także możli- wości przygotowania i przekwalifikowania ich do wykonywania nowych prac. Cechy załóg pracowniczych zostały powiązane różnorodnymi strukturami demograficznymi oraz lokalizacją szkół i zasięgiem ich oddziaływania w przestrzeni regionalnej. W tym zakresie wykonane zostały studia dotyczące struktury zawodów (Turczyn-Zioło, Zioło 1973, 1976), sieci szkolnictwa ponadpodstawowego województwa tarnobrzeskiego (Turczyn-Zioło, Zioło 1983), kształto- wania się ośrodków szkolnictwa ponadpodstawowego (Zioło, Zwolińska 1976, Turczyn-Zioło, Opis, Zioło 1979, Turczyn-Zioło, Osiński 1983) oraz określo- no ich zasięgi oddziaływania poprzez miejsca stałego zamieszkania młodzieży, jako wyraz wpływu szkolnictwa na przemiany społeczne rejonu. Wypracowa- ne koncepcje badawcze były nadal rozwijane dla określania kształtowania się i zasięgów oddziaływania wielu ośrodków szkolnictwa ponadpodstawowego w Polsce Południowo-Wschodniej. W latach zmian systemu gospodarowania oraz pojawiających się nowych tendencji, zmierzających do budowania gospodarki opartej na wiedzy, ważnym problemem badawczym było przygotowanie kadr na poziomie wyższym i kształ- towanie ośrodków akademickich. Podjęte badania w tym zakresie określały pra- widłowości kształtowania się wyższych uczelni oraz ich oddziaływania w przestrzeni regionalnej. Dotyczyły one analizy wybranych uczelni krakowskiego ośrodka akademickiego, wszystkich wyższych uczelni ośrodka rzeszowskiego oraz uczelni powstających w mniejszych miastach (Jarosławiu, Mielcu, Jaśle). Biorąc pod uwagę zmiany zasięgów oddziaływania uczelni, określono stopień przemian społecznych w układach regionalnych Polski Południowo-Wschodniej. Wskazano nowe prawidłowości kształtowania się stref oddziaływania ośrodków akademickich w świetle zmian ich potencjału edukacyjnego oraz przemiany za- sobów intelektualnych i kapitału ludzkiego w układach regionalnych. 1. Zagadnienia metodologiczne 47

Doświadczenia zdobyte w badaniach kształtowania ośrodków szkolnictwa średniego wykorzystano w analizach kształtowania się ośrodków akademickich i ich oddziaływania w układach regionalnych. Nawiązywały one do tezy, że wkraczanie w informacyjną fazę rozwoju cywilizacyjnego i kształtowania gospodarki opartej na wiedzy powszechnie podnosi znaczenie nauki i edukacji w zakresie kształtowania jakości zasobów intelektualnych społeczeństwa, jako- ści kapitału ludzkiego i społecznego, a w konsekwencji wpływa także na pod- noszenie konkurencyjności układów regionalnych (Borowiec 2007f). Przyjęto, że rozwój funkcji naukowo-badawczych i edukacyjnych dokonuje się w różnego typu instytucjach naukowych, które występują głównie na obszarze aglomeracji. W świetle przedstawionych założeń przyjęto, że ośrodki naukowe należy traktować jako ważne elementy regionalnych struktur społeczno-gospodarczych i kulturowych. Szczególną rolę przypisano wyższym uczelniom, które warun- kują zwiększanie i poprawę stanu zasobów intelektualnych, kapitału ludzkiego i społecznego różnej skali układów przestrzennych (Borowiec 2008a, 2008b). Proces ten w układzie regionalnym w głównym stopniu zależy od rozmieszczenia ośrodków szkolnictwa wyższego oraz ich przestrzennych zasięgów oddzia- ływania. Wraz z rozwijanymi badaniami empirycznymi, obejmującymi ośrodki szkolnictwa wyższego Polski Południowo-Wschodniej, następowało doskonalenie metod badawczych. Pozwoliły one na określenie prawidłowości w procesie kształtowania się uczelni i ośrodków akademickich oraz zmiany ich struktur, które nawiązywały do postępujących procesów transformacji gospodarczej, a także różnicowania zasięgów ich oddziaływania w układach regionalnych. W nawiązaniu do przedstawionych założeń w pracach empirycznych stopniowo rozwijano metody obejmujące coraz szerszą problematykę badawczą, a więc kształtowanie się poszczególnych uczelni ośrodka krakowskiego (Boro- wiec 2000a, 2001a, 2002, 2007a, 2007b), rzeszowskiego (2007c) i jasielskiego (Zioło, Polański 2008). Określono w nich prawidłowości w zakresie wpływu zmian systemu gospodarowania oraz zwiększenia samodzielności uczelni w zakresie kształcenia na zmiany potencjału edukacyjnego, poprzez analizę liczby studentów na poszczególnych kierunkach kształcenia, a także zmiany na rynku pracy (Borowiec 2008a). W wyniku przeprowadzonych analiz określono kierunki: zanikłe (które zostały zlikwidowane), regresywne (o zmniejszającej się liczbie studentów), stagnujące (o stałej lub niewielkiej zmianie liczby studen- tów), rozwojowe (o wzrastającej liczbie studentów) oraz kierunki nowo powo- łane. Kierunki rozwijające się i nowo powołane związane są głównie z: procesami transformacji społeczno-gospodarczej, rozwojem kierunków kształcenia, niewymagających wysokich nakładów na kształcenie, głównie w uczelniach niepublicznych, nawiązywaniem do potrzeb zmieniającego się rynku pracy i często do nowych wyzwań cywilizacyjnych związanych z kształtowaniem spo- łeczeństwa przedsiębiorczego i innowacyjnego, a także rozwijaniem gospodarki opartej na wiedzy. Niezwykle szybki rozwój szkół niepublicznych na poziomie licencjackim wynika ze znacznego ograniczenia kształcenia na poziomie śred- 48 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych nim zawodowym. Likwidacji ulegały zwłaszcza technika zawodowe, cieszące się w latach centralnego systemu sterowania dużym zainteresowaniem młodzie- ży. Pozwalały one w tym czasie na zdobywanie poszukiwanych i stosunkowo dobrze płatnych zawodów w przedsiębiorstwach przemysłowych i gospodarce. Stwierdzono, że obecnie ich funkcje edukacyjne przejęły w pewnym zakresie zawodowe szkoły wyższe, kształcące na poziomie licencjackim, w których ze względu na wysokie koszty nie rozwijano kierunków technicznych. Przyjmując założenie, że podstawowymi elementami strukturalnymi ośrod- ków akademickich są poszczególne uczelnie, rozszerzono badania dotyczące kształtowania się ośrodków akademickich oraz określania ich roli w strukturach regionalnych (Borowiec 2003, 2005a). Stwierdzono, że krakowski i rzeszowski ośrodek akademicki, jak i występujące w ich strukturze uczelnie w latach zmian systemu gospodarowania wykazywały różne tendencje zmian w zakresie poten- cjału edukacyjnego. Likwidacja limitów naboru studentów oraz możliwości tworzenia uczelni niepublicznych, a także zmniejszenie atrakcyjności kształcenia technicznego, wpływały na zmiany rangi poszczególnych uczelni w strukturze ośrodka oraz struktury kształcenia studentów. W fazie budowania społeczeństwa informacyjnego stwierdzono zmianę bazy ekonomicznej miast wojewódzkich oraz wzrost znaczenia w ich strukturze instytucji edukacyjnych (Borowiec 2006). Potwierdzono to w badaniach doty- czących wpływu szkolnictwa wyższego na kształtowanie metropolii oraz zwią- zanych z nimi obszarów metropolitalnych. Zaproponowano i zweryfikowano w badaniach empirycznych nowy miernik wpływu metropolii na kształtowanie obszaru metropolitalnego, poprzez określenia zasięgu oddziaływania ośrod- ka akademickiego w przestrzeni regionalnej, uwzględniając miejsca stałego zamieszkania studentów kształcących się w danym ośrodku (Borowiec 2005, 2007d, 2007e). Analiza zmian oddziaływania krakowskiego i rzeszowskiego ośrodka akademickiego (według miejsc stałego zamieszkania studentów), przedstawiona w dwóch przekrojach czasowych, wykazała pewne zmiany w ich zasięgach od- działywania. Wskazano przy tym na relacje konkurencji przestrzennej, zazna- czające się między tymi sąsiadującymi z sobą ośrodkami w zakresie terenów re- krutacji studentów (Borowiec 2008c, 2008e). W nawiązaniu do modelu układu bipolarnego dało to podstawę do wyróżnienia w przestrzeni regionalnej Polski Południowo-Wschodniej obszarów związanych z różnym stopniem nasilenia powiązań metropolii z układami regionalnymi (Borowiec 2003, 2005b, 2007d). Podjęte prace empiryczne wzbogaciły teoretyczne koncepcje układów bipolarnych z zakresu ich kształtowania i funkcjonowania oraz oddziaływania w przestrzeni regionalnej. Umożliwiła to analiza nasilenia powiązań obu ośrodków w strukturze obszarów dominującego oddziaływania. Wyróżniono w nim różne kategorie obszarów, m.in. obszary dominującego oddziaływania. Empirycznie wyznaczone zasięgi dominującego oddziaływania dały takie same wyniki jak przy zastosowaniu teoretycznego modelu określania zasięgu dominującego od- działywania (Borowiec 2007d, 2008d). 1. Zagadnienia metodologiczne 49

Ustalono, że na kształtowanie się zasięgu i nasilenia oddziaływania stref układu bipolarnego w głównym stopniu wpływają potencjał demograficzny i sieć transportowa, które ułatwiają młodzieży z poszczególnych jednostek osadniczych dostęp do danego ośrodka akademickiego, a także ich położenie w przestrzeni oddziaływania innych konkurencyjnych ośrodków akademickich oraz bariery przyrodnicze i historycznie wykształcone tradycje ciążeń. Weryfikacja teoretycznego modelu oddziaływania w wyniku przeprowadzonych badań empirycznych pozwoliła na sformułowanie tezy, że podobne pod względem potencjału ekonomicznego i funkcji elementy układów bipolarnych, występujące w ich strukturze, wykształcają proporcjonalne do ich potencjału zasięgi dominującego oddziaływania. Pozwoliło to na pewne uogólnienia i wyznaczenia w przestrzeni Polski Południowo-Wschodniej stref dominującego od- działywania ośrodków akademickich, wykształconych na terenie Krakowa, Rze- szowa, Lublina i Kielc (Borowiec 2008e). Aktualnie problematyka jest nadal rozwijana i częściowo już także przedstawiona w kolejnych pracach złożonych do publikacji.

Monika Borowiec

Literatura

Borowiec M. 2000a, Terytorialne pochodzenie studentów Wydziału Geograficzno-Bio- logicznego Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej w Kra- kowie, [w:] Działalność człowieka i jego środowisko. Księga ku Czci Profesor Ma- rianny Kozaneckiej w 70. rocznicę urodzin, red. Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków 2000, s. 337–354. Borowiec M., 2001a, Zmiany kierunków kształcenia Politechniki Krakowskiej i Aka- demii Górniczo-Hutniczej w Krakowie na tle polskiego szkolnictwa technicznego w latach transformacji gospodarki, [w:] Problemy przemian struktur przemysło- wych w procesie wdrażania reguł gospodarki rynkowej, red. Z. Zioło, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 3, Warszawa–Kraków–Rzeszów, s. 221–240. Borowiec M., 2002, Zmiany kierunków kształcenia Akademii Ekonomicznej w Kra- kowie w latach transformacji gospodarki, [w:] Problemy transformacji struktur przemysłowych, red. Z. Zioło, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 4, War- szawa–Kraków–Rzeszów, s. 155–168. Borowiec M., 2003a, Funkcjonowanie układu bipolarnego Kraków–Rzeszów w zakresie kształcenia studentów, [w:] Bipolarny rozwój aglomeracji – kierunki rozwoju układów bipolarnych, red. Z. Zioło, Biuletyn KPZK PAN, z. 209, Warszawa, s. 141–157. Borowiec M., 2003b, Kształtowanie się krakowskiego ośrodka akademickiego w latach 1960–2001, [w:] Geograficzne aspekty globalizacji i integracji europejskiej, red. M. Śmigielska, J. Słodczyk, Wydawnictwo PTG, Uniwersytet Opolski, Opole 2003, s. 385–391. 50 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Borowiec M., 2005a, Kształtowanie się rzeszowskiego ośrodka akademickiego, [w:] Uwarunkowania rozwoju i konkurencyjności regionów, red. Z. Zioło, Wyd. Instytut Gospodarki WSiZ w Rzeszowie, Kraków–Rzeszów, s. 126–140. Borowiec M., 2005b, Funkcje szkolnictwa wyższego w strukturze obszaru metropolitalnego, [w:] Infrastruktura techniczno-ekonomiczna w obszarach metropolitarnych, red. Z. Makieła, T. Marszał, Biuletyn KPZK PAN, z. 222, Warszawa 2005, s. 204–218. Borowiec M., 2006, Rola szkolnictwa wyższego w kształtowaniu metropolii, [w:] Rze- szowski i Krakowski Obszar Metropolitalny, red. Z. Makieła, R. Fedan, KSW w Kra- kowie, Kraków, s. 241–259. Borowiec M., 2007a, Pochodzenie terytorialne studentów Akademii Pedagogicznej w Krakowie, [w:] Idee i praktyczny uniwersalizm geografii, red. T. Komornicki i Z. Podgórski, Dokumentacja Geograficzna nr 33, PAN, Instytut Geografii i Prze- strzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyńskiego, Warszawa. Borowiec M., 2007b, Zmiany oddziaływania Akademii Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie w strukturze przestrzennej w latach 1998–2004, [w:] Procesy transformacji społeczno-ekonomicznych i przyrodniczych struktur przestrzennych, red. J. Lach, T. Rachwał, M. Borowiec, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 514–527. Borowiec M., 2007c, Rola Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie w przestrzeni regionalnej Polski Południowo-Wschodniej, [w:] Rola geografii spo- łeczno-ekonomicznej w badaniach regionalnych, Nauki Geograficzne w Badaniach Regionalnych T. II, red. I. Kiniorska, S. Sala, Instytut Geografii Akademii Święto- krzyskiej im. Jana Kochanowskiego w Kielcach, Kielce, s. 147–157. Borowiec M., 2007d, Krakowski Obszar Metropolitalny w świetle powiązań w zakresie kształcenia na poziomie akademickim (przykład Akademii Pedagogicznej), [w:] Małe miasta w obszarach metropolitalnych, red. K. Heffner, T. Marszał, Biuletyn KPZK PAN, z. 232, Warszawa, s. 225–237. Borowiec M., 2007e, Rola rzeszowskiego ośrodka akademickiego w przestrzeni regionalnej i procesie kształtowania Rzeszowskiego Obszaru Metropolitalnego, [w:] Uwa- runkowania rozwoju rzeszowskiego obszaru metropolitalnego w systemie społecz- no-gospodarczym i innowacyjnym województwa podkarpackiego, red. J. Kudełko, Prace Komisji Nauk Ekonomicznych, nr 22, Wydawnictwo PAN, Kraków, s. 241–265. Borowiec M., 2007f, Rola szkolnictwa wyższego w podnoszeniu jakości kapitału ludzkiego, [w:] Rola przedsiębiorczości w aktywizacji gospodarczej, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość–Edukacja, nr 3, Zakład Przedsiębiorczości i Gospo- darki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa–Kra- ków, s. 142–151. Borowiec M., 2008a, Kształcenie na poziomie wyższym dla potrzeb przemysłu w województwie podkarpackim, [w:] Procesy transformacji układów przestrzennych przemysłu na tle zmieniającego się otoczenia, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 10, Warszawa–Kraków 2008, s. 245–266. Borowiec M., 2008b, Rola szkolnictwa wyższego w procesie kształtowania gospodarki opartej na wiedzy, [w:] Rola przedsiębiorczości w procesie kształtowania gospodarki opartej na wiedzy, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość–Edukacja, nr 4, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydaw- nictwo „Nowa Era”, Warszawa–Kraków, s. 24–37. 1. Zagadnienia metodologiczne 51

Borowiec M., 2008c, Zmiany oddziaływania Akademii Pedagogicznej w Krakowie i Uniwersytetu Rzeszowskiego w Rzeszowie w strukturze regionalnej, [w:] Podsta- wy i perspektywy rozwoju małych miast, red. E. Rydz, Wydawnictwo Naukowe Aka- demii Pomorskiej w Słupsku, Słupsk 2007, s. 337–350. Borowiec M., 2008d, Rola kapitału ludzkiego w procesie podnoszenia konkurencyjności układów przestrzennych, [w:] Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno- -przestrzennych, red. D. Ilnicki, K. Janc, Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 3, Wrocław 2008, s. 91–99. Borowiec M., 2008e, Konkurencyjność przestrzenna uczelni jako elementów struktury centrów układu bipolarnego Kraków–Rzeszów, [w:] Mechanizmy i uwarunkowania budowania konkurencyjności miast, red. J. Słodczyk i E. Szafranek, Uniwersy- tet Opolski, Opole, s. 145–157. Rajman J., 1971, Młodzież opolska w szkołach wyższych Krakowa (1966–1970), Mate- riały i Studia Opolskie, R. 13, z. 24, s. 151–162. Rajman J., 1972, Koncentracja kadr kwalifikowanych w Polsce, Czasopismo Geogra- ficzne, 43 (1), s. 57–65. Rajman J., 1977, Struktura i rozmieszczenia kadr kwalifikowanych w Polsce w 1975 r., Czasopismo Geograficzne, 48 (4), s. 439–448. Rajman J., 1981, Rozmieszczenie geograficzne absolwentów szkół wyższych makroregionu południowo-wschodniego (rocznik 1979), Urząd Miasta Krakowa, Biuro Rady Nauki i Techniki Makroregionu Południowo-Wschodniego, ss. 28. Rajman J., 1987a, Rozmieszczenia kadr kwalifikowanych w Polsce (1975–1983), Ze- szyty Naukowe WSI, z. 16, Opole, Nauki Społeczne, z. 16, s. 5–20. Rajman J. 1987b, Rozmieszczenia kadr kwalifikowanych w Polsce, Zeszyty Naukowe WSI, z. 131, Opole, Nauki Społeczne, z. 16, s. 5–20. Turczyn I., 1965, Załoga Kombinatu Siarkowego „Tarnobrzeg”, Zeszyty Badań Rejo- nów Uprzemysławianych, z. 13, KBRU PAN. Turczyn I.,1968, Zmiany struktury załogi Kombinatu Siarkowego „Tarnobrzeg” w latach 1962–1965, [w:] Demograficzno-osadnicze problemy w Tarnobrzeskim Rejo- nie Uprzemysławianym, red. M. Dobrowolska, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysła- wianych, z. 29, KBRU PAN, s. 119–138. Turczyn-Zioło I., 1978, Załoga Kombinatu Siarkowego i jej wpływ na przemiany struktury społecznej Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, [w:] Przemiany spo- łeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, red. Z. Zioło, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa, s. 155–179. Turczyn-Zioło I., Zioło Z., 1983, Przemiany sieci szkolnictwa ponadpodstawowego w woj. tarnobrzeskim pod wpływem procesów industrializacji w latach 1960–1980, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 77, KBRU PAN, s. 187–262. Turczyn-Zioło I., Osiński Z., 1983, Współczesna struktura i zasięg oddziaływania szkolnictwa ponadpodstawowego Stalowej Woli, Zeszyty Badań Rejonów Uprze- mysławianych, z. 77, KBRU PAN, s. 263–287. Turczyn-Zioło I., Opis H., Zioło Z., 1979, Wpływ przemysłu siarkowego na rozwój i zasięg oddziaływania tarnobrzeskiego ośrodka szkolnictwa ponadpodstawowego, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, nr 72, KBRU PAN, s. 167–182. Turczyn-Zioło I., Zioło Z., 1973, Struktura zawodów pracowników fizycznych kopalni „Jeziórko” na tle wybranych elementów struktury demograficznej, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 58, KBRU PAN, s. 27–131. 52 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Turczyn-Zioło I., Zioło Z., 1976, Zróżnicowanie struktury zawodowej tarnobrzeskiego ośrodka miejskiego i jego rolniczego zaplecza, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysła- wianych, z. 64, KBRU PAN, s. 35–79. Zioło Z., 2008, Polański S., Funkcje Podkarpackiej Szkoły Wyższej w społeczno-gospodarczej przestrzeni miasta Jasła, [w:] Rola wyższych uczelni w rozwoju społeczno- -gospodarczym i przestrzennym miast, red. T. Markowski, D. Drzazga, KPZK PAN, Studia t. CXXI, s. 132–149. Zioło Z., Zwolińska E., 1979, Kształtowanie się i zasięg oddziaływania sandomierskiego ośrodka szkolnictwa ponadpodstawowego, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysła- wianych, nr 72, KBRU PAN, s. 143–166.

2. Geomorfologia

W Instytucie Geografii UP w Krakowie badania z zakresu geomorfologii prowadzone są przez pracowników Zakładu Geografii Fizycznej, jak również przez pracowników Zakładu Ochrony i Kształtowania Środowiska Geograficz- nego oraz Zakładu Geologii. Prace badawcze z tego zakresu były realizowane od początku powstania Katedry Geografii Fizycznej w 1952 r., która następnie w 1971 r. została przemianowana na Zakład Geografii Fizycznej. Główna problematyka prac naukowych dotyczy procesów kształtowania rzeźby na obszarze Karpat i Wyżyny Małopolskiej, a także wybranych obszarów Polski i świata. W pierwszym okresie rozwoju Katedry, której kierownikiem był J. Premik, a od 1957 r. J. Flis, badania geomorfologiczne dotyczyły rozwoju stoków karpackich w wyniku grawitacyjnych ruchów mas skalnych, rozwoju stoków i dolin na Wyżynie Małopolskiej oraz rzeźby krasowej Niecki Nidziańskiej. Efektem tych badań były pierwsze prace geomorfologiczne J. Flisa (1952, 1954, 1956), w których dał on nowy i oryginalny pogląd na rozwój geomorfologiczny obszaru zbudowanego z gipsów, a pojęcie wertebów na trwałe weszło do pod- ręcznikowej literatury geomorfologicznej. W kolejnej pracy (1958), dotyczącej form grawitacyjnych na Sądecczyźnie, udowodnił on, że osuwiska w Karpa- tach, klasyfikowane przez innych autorów jako odmienne typy, są w większości przypadków jedynie rozwojowymi stadiami jednolitego procesu. Efektem badań stoków Babiej Góry i innych stoków beskidzkich przez T. Ziętarę (1958, 1962) było udowodnienie, że formy, które uważano za glacjalne, są pochodzenia gra- witacyjnego. W latach 60. ubiegłego wieku problematyka badawcza koncentrowała się na kilku zagadnieniach. Badania J. Flisa, dotyczące rzeźby Niecki Nidziańskiej, były kontynuowane przez W.A. Nowaka, który przedstawił genezę rzeźby Progu Lelowskiego i innych progów kredowych w Niecce Nidziańskiej (1964, 1965) oraz opublikował syntetyczną pracę na temat morfogenezy północno-zachod- 2. Geomorfologia 53 niej części Niecki Nidziańskiej (1968). Badania nad procesami powodziowymi w dolinach rzek karpackich i rolą ulew w transformacji rzeźby Beskidów były prowadzone przez T. Ziętarę (1968a, 1968b, 1968c). W okresie tym prace badawcze dotyczyły również osuwisk i ich roli w przekształcaniu rzeźby Karpat. Na uwagę zasługują publikacje T. Ziętary (1964, 1969), gdzie przedstawił nową klasyfikację osuwisk, która weszła do literatury geomorfologicznej. W latach 70. nastąpiły zmiany w organizacji Uczelni. W 1971 r. w miejsce katedr powstał Instytut Geografii, w ramach którego zaczął funkcjonować Zakład Geografii Fizycznej. Jego kierownikiem został T. Ziętara, a funkcję tę sprawo- wał do 1998 r. Badania geomorfologiczne prowadzone w Zakładzie koncentro- wały się wokół kompleksowych zagadnień fizyczno-geograficznych wybranych regionów Karpat, kotlin przedgórskich i Wyżyny Małopolskiej, metod badań nad środowiskiem przyrodniczym oraz rozwoju rzeźby wybranych obszarów Polski Południowej. Celem kompleksowych badań fizyczno-geograficznych było określenie racjonalnego kierunku wykorzystania gospodarczego regionów, przy zachowaniu ich naturalnych cech i ochronie zasobów przyrody. Powstało kilka fizyczno-geograficznych monografii, m.in. dorzecza Soły (Ziętara 1971a, 1972, 1976), regionu olkuskiego (Nowak 1974a, 1978), tarnowskiego (Ziętara 1971b) i bocheńskiego (Ziętara 1980a), mających dużą wartość poznawczą, a jednocześnie precyzujących pewne prawidłowości rozwoju rzeźby. Badania nad rozwojem rzeźby wybranych regionów Karpat i Wyżyny Ma- łopolskiej podjęto w celu ustalenia dynamiki naturalnych procesów morfogenetycznych i związanych z nimi zmian w krajobrazie oraz tempa degradacji rzeźby, a także wpływu gospodarczej działalności człowieka na kształtowanie środowiska geograficznego. Należy tu wymienić prace T. Ziętary (1973a, 1974a, 1975), dotyczące tempa erozji i denudacji oraz prognoz modelowania rzeźby Karpat w czasie powodzi. Problemami powodzi zajmowali się również J. Mądry (1974) i M. Żółkiewski (1974). Tematyka rozwoju rzeźby Karpat dotyczyła genezy przełomów Skawy (Mądry 1970), Bramy Wilkowickiej (Żółkiewski 1970) oraz rozwoju powierzchni zrównań karpackich, gdzie krytycznej ocenie poddane zostały poglądy na temat ich wieku (Malarz 1974; Malarz, Ziętara 1975). Zajmowano się również wpływem budowy geologicznej na rzeźbę terenu w gór- nej części dorzecza Ropy w Beskidzie Niskim (Lach 1974) oraz w południowej części Beskidu Śląskiego (Malarz 1975). Badania nad ruchami grawitacyjnymi mas skalnych były prowadzone w Beskidzie Niskim, w obrębie Magury Wąt- kowskiej (Lach 1970) oraz na Pogórzu Rożnowskim (Ziętara 1973b, 1974b). Prace J. Lacha dotyczyły wpływu antropopresji na rzeźbę terenu i dynamikę procesów geomorfologicznych na obszarze Beskidu Niskiego (1975). Z zakresu metodologii J. Lach, J. Żychowski i matematyk J. Tabor (1979, 1980) zapro- ponowali morfometryczną miarę rzeźby w postaci współczynnika degradacji oraz wskaźnik rozwinięcia powierzchni terenu (urzeźbienia), pozwalający na ilościowe ujęcie rzeźby w obrębie pól podstawowych i zobiektywizowaną jej klasyfikację (Lach 1981). 54 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Badania geomorfologiczne na Wyżynie Małopolskiej obejmowały formy krasu zakrytego, odzwierciedlające się w pokrywie osadów czwartorzędowych, i ewolucję układu sieci dolinnej (Nowak 1970, 1971). Dotyczyły one także pe- ryglacjalnego rozwoju stoków (Nowak 1974b) oraz genezy wzgórz plejstoceń- skich w Paśmie Przedborsko-Małogoskim i w północnej części Niecki Włosz- czowskiej (Żołnierz 1971; Cabaj 1974). W latach 70. i w pierwszej połowie lat 80. ukazało się wiele prac będących wynikiem badań ekspedycyjnych. W 1975 r. T. Ziętara uczestniczył w ekspedycji naukowej w góry Changaj, Gobijski Ałtaj i na Pustynię Gobi, zorganizowanej przez PAN, przy współpracy z Zakładem Geografii Fizycznej WSP. W 1977 r. T. Ziętara zorganizował ekspedycję naukową w rejon Chenteju w Azji Central- nej, w której wzięli udział: J. Lach, R. Malarz, Z. Woźniczka z Zakładu Geogra- fii Fizycznej oraz pracownicy PAN. Celem tych ekspedycji były kompleksowe badania fizyczno-geograficzne wybranych obszarów Mongolii, a wynikiem było szereg ważnych opracowań (Ziętara, Pękala 1977; Lach 1980a; Malarz 1980; Malarz, Pękala 1980; Ziętara 1980b; Ziętara, Pękala 1980a, 1980b). W latach 80. i 90. ukazały się dalsze liczne prace dotyczące morfotektoniki, młodych ru- chów tektonicznych oraz piętrowości procesów w obszarach wysokogórskich Azji Centralnej (Ziętara 1980c, 1980d, 1980e, 1981, 1984, 1985, 1986, 1996a, 1997a). Problematyka ta była również prezentowana na międzynarodowych kongresach geologicznych i geomorfologicznych, m.in. w Kioto, Tokio, Stras- burgu, Paryżu i Moskwie. W kolejnym dziesięcioleciu kontynuowano badania zmierzające do odtworzenia rozwoju rzeźby i poznania jej charakteru na podstawie szczegółowego kartowania geomorfologicznego, jak również z zakresu geomorfologii dynamicznej, których celem było poznanie przebiegu, intensywności i mechanizmu współczesnych procesów morfogenetycznych na podstawie obserwacji i pomia- rów dokonywanych w terenie (Cabaj 1981, 1989; Malarz 1983, 1986; Nowak 1986; Cabaj, Nowak 1986, 1989; Bajgier 1988; Ziętara, Jakubska 1989; Szubert 1988, 1989; Nowak, Żółkiewski 1989; Lewik 1989). W badaniach nad grawitacyjnymi ruchami mas skalnych wykazano powiązania morfostrukturalne w rozwoju wybranych osuwisk karpackich (Ziętara, Jakubska 1984; Kukulak 1988; Ziętara 1988; Bajgier 1989; Ziętara, Bajgier 1989a, 1989b; Ziętara, Jakubska 1989). Przeprowadzono badania dotyczące procesów i teras krioplanacyjnych w Karpatach fliszowych (Ziętara 1989, 1995a, 2001) oraz genezy i klasyfikacji progów skalnych w korytach rzek karpackich (Ziętara, Lis 1987), a także pozio- mów zrównań w dorzeczu Białki w Tatrach Wysokich (Bąk 1989). Efektem badań nad wpływem antropopresji na współczesne procesy rzeź- botwórcze była obszerna praca J. Lacha Geomorfologiczne skutki antropopresji rolniczej w wybranych częściach Karpat i ich przedgórza (1984). Problem transformacji rzeźby wybranych obszarów Beskidu Niskiego pod wpływem działalności człowieka został wyeksponowany także w innych pracach J. Lacha (1981, 1985, 1986, 1993; Lach, Tabor 1986; Lach, Ziętara 1989). 2. Geomorfologia 55

W ostatnim dwudziestoleciu badania geomorfologiczne w Instytucie Geo- grafii Akademii Pedagogicznej były prowadzone w ramach Zakładu Geogra- fii Fizycznej, jak i w wyodrębnionym z niego w 1994 r. Zakładzie Ochrony i Kształtowania Środowiska Geograficznego oraz, od 1995 r., w Zakładzie Geologii. W obrębie Wyżyny Małopolskiej kontynuowano badania nad rozwojem rzeźby krasowej Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej w rejonie Częstochowy, przedstawiając po raz pierwszy w literaturze rozmieszczenie, rozmiary i obję- tości podziemnego krasu (Nowak 1993), oraz rzeźbą kopalną Wyżyny Woźnic- ko-Wieluńskiej, prezentując nowe podejście do jej interpretacji (Szubert 1991, 1995, 1998). Efektem tych badań były również późniejsze publikacje metodyczne M. Szuberta (2000, 2004a, 2004b). W. Cabaj (1991) prowadził badania w Niecce Nidziańskiej nad morfogenezą doliny Pilicy, zaś A. Żołnierz (1991) nad morfologią doliny Lipnicy w Niecce Włoszczowskiej. W latach 90. XX w. na obszarze Karpat kontynuowano badania z zakresu geomorfologii strukturalnej, które mają zasadnicze znaczenie dla rekonstrukcji postorogenicznego etapu ich rozwoju. Efektem tych badań była praca M. Baj- gier (1993), przedstawiająca wieloetapowy rozwój rzeźby jednego z najwięk- szych progów tektonicznych w Karpatach fliszowych, oddzielających Beskid Śląski od Kotliny Żywieckiej. Problem wpływu młodych ruchów tektonicznych na ewolucję i wykształcenie elementów rzeźby na Podhalu poruszał w swych pracach J. Kukulak (1991a, 1991b, 1992, 1993). Rolę litologii i tektonicznych nieciągłości podłoża w rozmieszczeniu i genezie osuwisk karpackich uwypu- klono w pracach T. Ziętary (1991a), M. Bajgier (1992a, 1994a), M. Bajgier- Kowalskiej (1996a), natomiast w rozwoju dolin w pracach R. Malarza (1991a) i J. Kukulaka (1994, 1995, 1998). Problemy dotyczące rozmiarów denudacji w różnych regionach i strefach klimatycznych zostały podjęte przez R. Malarza (1991b, 1992a, 1992b). Na podstawie analizy osadów stożka Domańskiego Wierchu na Podhalu J. Kukulak (1996, 1997–1998) zrekonstruował jego podepozycyjny etap rozwoju i ewolucję natury denudacyjnej. Istotną rolę w dziedzinie współczesnych procesów stokowych odegrały badania grawitacyjnych ruchów mas skalnych. Ich efektem są liczne publikacje (Ziętara 1990, 1991b, 1999a; Ziętara, Bajgier, Lis 1990, 1991; Bajgier 1992b, 1994b; Bajgier-Kowalska 1998; Ziętara, Bajgier-Kowalska 1999, 2000) oraz mapy rozmieszczenia osuwisk w Polsce i Karpatach zamieszczone w Atlasie Rzeczypospolitej Polskiej (Ziętara 1995b, 1995c, 1995d). Badania współcze- snej dynamiki rzeźby koncentrowały się również na procesach spływów gruzowo-błotnych, które w związku z katastrofalnymi opadami, jakie miały miejsce w drugiej połowie lat 90. XX w. i na początku XXI w., wystąpiły w Karpa- tach fliszowych. Efektem tych badań były prace ukazujące ich dużą rolę we współczesnej transformacji rzeźby stoków i dolin beskidzkich oraz niszczeniu infrastruktury technicznej (Ziętara 1997b, 1999b, 1999c, 1999d, 2000a, 2002a; Ziętara, Bajgier-Kowalska 1998; Bajgier-Kowalska, Ziętara 1999). 56 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Badania nad procesami rzeźbotwórczymi w dolinach rzek karpackich sku- piały się zarówno na paleogeografii, jak i na poznaniu dynamiki koryt rzecznych na podstawie jakościowych oraz ilościowych badań przebiegu i natężenia współczesnych procesów morfogenetycznych, a także wpływu antropopresji na procesy korytowe. Problematyką tą zajmowali się w tym czasie J. Lach (1991), R. Malarz (1993, 1997, 2000a), R. Soja (1997) i J. Żychowski (1995, 2002). Wy- kazano wpływ sedymentacji na formowanie i strukturę tafocenozy karpologicznej w środowisku rzecznym (Cabaj 1993). Badania dotyczyły także problemów niszczenia brzegów retencyjnych zbiorników karpackich przez współczesne procesy geomorfologiczne i ich zamulania (Bajgier 1992c; Ziętara 1992, 1994a, 1994b, 2005a, 2005b). Ważną częścią badań geomorfologicznych stały się zapoczątko- wane w drugiej połowie lat 90. zainteresowania R. Malarza żwirami rzek karpackich, czego efektem były liczne publikacje, wnoszące istotny wkład w poznanie mechanizmów transportu żwirowego i przebiegu przekształcania żwirowych frakcji podczas powodzi (Malarz 1999, 2000b, 2001, 2002, 2005a; Malarz, Sza- farczyk 2003). Autor przeprowadził również badania żwirów rzecznych w dolinie Czeremoszu i Prutu na Ukrainie (Malarz i in. 2001; Malarz 2003a). Przedmiotem badań była także kompleksowa analiza rzeźby wybranych ob- szarów Karpat (Bajgier-Kowalska i in. 1998; Ziętara 2000b, 2004a, 2007a). Problematyka ta znalazła również swoje miejsce w opracowaniach fizyczno-geograficznych określonych regionów (Nowak 1992, 1994a, 1994b, 1998, 2002; Malarz 2003b; Warcholik, Cała 2005). Powstały prace, prezentujące wybrane zagadnienia rzeźby terenu Europy oraz rzeźbę powierzchni Ziemi, zamieszczone w Encyklopedii geograficznej świata, wydanej przez wydawnictwo Opres (Bajgier-Kowalska 1996b; Ziętara 1996b, 1997c). W związku ze współpracą pracowników Instytutu Geografii z instytucjami i placówkami naukowymi za granicą, powstało szereg opracowań z zakresu geomorfologii regionalnej świata (Bajgier 1991a, 1991b; Cabaj 1991b, 2005; Zię- tara 1993; Bajgier, Ziętara 1995; Malarz 1996; Kalicki, Kukulak 2007, 2008a, 2008b). W tym miejscu należy wspomnieć o dokonaniach naukowych R. Soi, przyjętego do pracy w ZGF w 2005 r.. W ostatnich latach, bazując na wynikach badań okresu poprzedniego, prowadzono dalsze prace paleogeograficzne i aktualistyczne. W badaniach nad rozwojem osuwisk karpackich M. Bajgier-Kowalska kontynuowała badania lichenometryczne, wykorzystując je po raz pierwszy w Polsce do datowania form i osadów osuwiskowych. Efektem tych badań były publikacje, w których przedstawiono sukcesywnie wyniki datowań lichenometrycznych ścian osu- wiskowo-obrywowych oraz pakietów koluwialnych w obrębie wybranych osuwisk karpackich (Bajgier-Kowalska 2002a, 2002–2003, 2004, 2007a). Dały one możliwość wskazania okresów intensywności ruchów grawitacyjnych w najmłodszym holocenie (Bajgier-Kowalska 2008). Autorka ta przedstawi- ła również propozycję typologii form skałkowych, związanych z osuwiskami oraz uwagi o wpływie pokrywy leśnej na powstawanie i odmładzanie osuwisk 2. Geomorfologia 57

(Bajgier-Kowalska 2002b, 2002c). Prowadzono badania osadów deponowanych w wybranych zagłębieniach osuwiskowych, które pomogły w odtworzeniu szaty roślinnej i warunków środowiska sedymentacyjnego w czwartorzędzie (Bryndal 2003, Bryndal i in. 2003). Kontynuowano również badania nad zamulaniem Szmaragdowego Jeziorka w dolinie Wetlinki w Bieszczadach i sukcesją roślinną na osuwisku Połoma (Malarz 2008). Jednym z ważnych kierunków badań geomorfologicznych była kontynuowana problematyka antropogenicznej transformacji rzeźby w terenach o różnym sposobie użytkowania ziemi oraz wpływu zmiany użytkowania terenu na dyna- mikę współczesnych procesów rzeźbotwórczych (Lach 1999, 2000, 2001, 2002, 2005; Lach, Wyżga 2001, 2002; Warcholik 2002a, 2002b, 2002c; Kukulak 2003; Bajgier-Kowalska 2003, 2004–2005, 2005). W związku z licznymi powodziami, jakie nawiedziły Polskę w drugiej poło- wie lat 90. XX w. i na początku XXI w., prowadzono badania dotyczące róż- norodnych aspektów rozwoju i transformacji rzeźby w czasie zdarzeń ekstremalnych. Geomorfologiczne skutki ulew i powodzi z różnych terenów Karpat zostały przedstawione przez T. Ziętarę (2000c, 2000d, 2002b, 2003, 2005c, 2007b, 2007c), J. Lacha (2003, 2004–2005) oraz M. Bajgier-Kowalską i T. Zię- tarę (2008). Przeprowadzone badania ujawniły jednocześnie wiele nieprawidło- wości w zakresie gospodarki wodnej analizowanych regionów. Przy współpracy z Naczelną Organizacją Techniczną i Instytutem Meteorologii i Gospodarki Wodnej powstało kilka prac aplikacyjnych, dotyczących racjonalnego użytkowa- nia ziemi w obszarach górskich (Ziętara 2004b, 2007d; Bajgier-Kowalska 2006; Ziętara, Pyrc 2009). Przedstawiono również geomorfologiczne skutki działania zapór wodnych w okresach powodziowych, na przykładzie doliny Soły (Malarz 2004–2005) oraz historię powodzi w Krakowie (Malarz 2005). Efektem badań nad współczesnymi ruchami masowymi było przedstawienie aktywności pro- cesów osuwiskowych w Karpatach fliszowych w ostatnich latach, wywołanych warunkami pluwialnymi (Ziętara 2001; Bajgier-Kowalska, Ziętara 2002, 2003; Bajgier-Kowalska 2005b), oraz zagadnień prognozowania i stabilizacji ruchów osuwiskowych (Ziętara 2006). Przy współpracy z innymi ośrodkami naukowymi J. Zawiejska prowadziła i nadal kontynuuje badania nad naturalnymi i antropogenicznymi uwarunkowaniami oraz przebiegiem transformacji karpackich koryt rzecznych (Wyżga, Kaczka, Zawiejska 2002–2003; Wyżga, Zawiejska 2005; Zawiejska, Wyżga 2009). Prowadzono także badania morfologii koryt wybranych rzek Polski Po- łudniowej, w sąsiedztwie dawnych młynów wodnych (Kramarz i in. 2006). W ostatnich latach podjęto badania geomorfologiczne bazujące na metodologii z zakresu Systemów Informacji Geograficznej, które wciąż stanowią wą- ską grupę opracowań w porównaniu z pracami, w których autorzy w sposób tradycyjny dokonują zestawień i analizy materiałów kartograficznych. Metody z zakresu GIS-u w swych opracowaniach wykorzystał M. Szubert (2004c, 2005, 2007) do rekonstrukcji powierzchni kopalnych na Wyżynie Woźnicko-Wieluń- 58 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych skiej i W. Warcholik (2005, 2006) przy opracowaniu cyfrowego modelu potencjalnego zróżnicowania morfodynamiki w zlewniach zachodniej części Beskidu Niskiego. Przedstawiono również koncepcję geomorfologii cyfrowej, która wy- korzystuje geomatykę oraz GIS jako narzędzia do badań geomorfologicznych i paleogeomorfologicznych, w zakresie pozyskiwania, analizy i wizualizacji danych o ukształtowaniu terenu (Szubert 2008). Do prac o charakterze metodologicznym w ostatnim okresie należy zaliczyć także opracowanie W. Warcholika i M. Dygoń (2007) oraz J. Kukulaka (2007). Obecne badania geomorfologiczne koncentrują się w dalszym ciągu zarówno na zagadnieniach paleogeomorfologicznych, jak i na problemach transformacji środowiska geograficznego pod wpływem współczesnych procesów morfogenetycznych i antropogenicznych.

Małgorzata Bajgier-Kowalska

Literatura

Bajgier M., 1988, Ewolucja tektoniczna wschodniej części Beskidu Śląskiego i zachodniej części Kotliny Żywieckiej, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 20, s. 51–67. Bajgier M., 1989, Wpływ morfostruktury na rozwój głębokich osuwisk na stokach Skrzycznego w Beskidzie Śląskim, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 2, s. 61–77. Bajgier M., 1991a, W sprawie poglądów na genezę skałek w masywie granitowym w Dartmoor (Anglia), Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 142, Prace Geograficzne XIII, s. 149–160. Bajgier M., 1991b, W sprawie genezy skałek w masywie granitowym Dartmoor w An- glii, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 22, s. 25–36. Bajgier M., 1992a, Geneza osuwisk skalnych na progu dyslokacji Białej w Beskidzie Śląskim, Księga Pamiątkowa IG WSP Kraków, 1, s. 133–145. Bajgier M., 1992b, Zastosowanie lichenometrii w datowaniu osuwisk w Beskidzie Ślą- skim, Ann. Soc. Geol. Polon., 62, s. 339–346. Bajgier M., 1992c, Rzeźba Pogórza Wielickiego ze szczególnym uwzględnieniem współ- czesnych procesów stokowych w otoczeniu zbiornika wodnego w Dobczycach, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 151, Prace Geograficzne XIV, s. 33–61. Bajgier M., 1993, Rola struktury geologicznej w ewolucji rzeźby wschodniego skłonu Beskidu Śląskiego i zachodniej części Kotliny Żywieckiej, Zeszyty Naukowe AGH, Kwartalnik Geologia, 19, z. 1, s. 1–69. Bajgier M., 1994a, Rozwój osuwisk w czołowej strefie płaszczowiny magurskiej w dorzeczu górnej Soły, Przegląd Geograficzny, 46, 3–4, s. 376–388. Bajgier M., 1994b, Rola grawitacyjnych ruchów mas skalnych w rozwoju progu zachodniej części Beskidu Małego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 170, Prace Geograficzne XV, s. 181–195. Bajgier M., Ziętara T., 1995, Wpływ struktury geologicznej na modelowanie wybrzeży południowej Anglii przez grawitacyjne ruchy mas skalnych, [w:] Geologia i geomorfologia Pobrzeża i południowego Bałtyku 2, red. W. Florek, Słupsk, s. 287–299. 2. Geomorfologia 59

Bajgier-Kowalska M., 1996a, Role of deep transversal dislocations in development of landslides in the flysch Carpathians, [w:] Landslides, vol. 3, ed. K. Senneset, Balke- ma, Rotterdam, s. 1847–1851. Bajgier-Kowalska M., 1996b, Ukształtowanie poziome Europy, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. V, Europa, Wyd. Opres, Kraków, s. 17–24. Bajgier-Kowalska M., 1998, Rozmieszczenie i geneza osuwisk w Beskidzie Wyspowym (Karpaty fliszowe), [w:] Główne kierunki badań geomorfologicznych w Polsce: Stan aktualny i perspektywy, IV Zjazd Geomorfologów Polskich, UMCS Lublin, s. 97–103. Bajgier-Kowalska M., Łajczak A., Michalik S., Witkowski Z., Ziętara T., 1998, Przyroda Żywieckiego Parku Krajobrazowego, Poznań, s. 1–152. Bajgier-Kowalska M., Ziętara T., 1999, Osuwiska jako obszar źródłowy spływów gruzowo-błotnych w Karpatach fliszowych, [w:] Funkcjonowanie geoekosystemów zlewni rzecznych 2, red. A. Kostrzewski, Poznań, s. 205–218. Bajgier-Kowalska M., 2002a, Zastosowanie lichenometrii w datowaniu stoków osuwi- skowo-obrywowych w Beskidzie Żywieckim (Karpaty Fliszowe), Czasopismo Geo- graficzne, 73 (3), s. 215–232. Bajgier-Kowalska M., 2002b, Formy skałkowe jako element rzeźby osuwiskowej w Be- skidzie Żywieckim, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Geogr. 32, 109, s. 31–46, Toruń. Bajgier-Kowalska M., 2002c, Wpływ pokrywy leśnej na powstawanie i odmładzanie osuwisk w Karpatach fliszowych, [w:] Roślinność a procesy erozji, transportu i depozycji, red. K. Klimek, K. Kocel, WNoZ UŚ, Sosnowiec, s. 1–12. Bajgier-Kowalska M., Ziętara T., 2002, Sukcesja ruchów osuwiskowych w ostatnim 5-leciu w Karpatach fliszowych, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 48, s. 31–42, Kraków. Bajgier-Kowalska M., 2002–2003, Etapy rozwoju osuwisk w okresie historycznym w Beskidzie Żywieckim na podstawie datowania lichenometrycznego, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 33–34, s. 5–26. Bajgier-Kowalska M., 2003, Wpływ działalności człowieka na odmładzanie i rozwój osuwisk, [w:] Człowiek w środowisku przyrodniczym – zapis działalności, red. J.M. Waga, K. Kocel, PTG – Oddział Katowicki, Sosnowiec, s. 16–21. Bajgier-Kowalska M., Ziętara T., 2003, Landslide succession in the flysch Carpathians over the last five years, Geomorphologia Slovaca, 3, 2, Bratislava, s. 5–11. Bajgier-Kowalska M., 2004, The application of lichenometry in dating landslide slopes in the polish flysch Carpathians, Geografický Časopis, 56, 4, s. 297–313. Bajgier-Kowalska M., 2004–2005, Rola gospodarczej działalności człowieka w powstawaniu i odmładzaniu osuwisk w Karpatach fliszowych, Folia Geogr. Ser. Geogr.- Phys., 35–36, s. 11–30. Bajgier-Kowalska M., 2005a, Wpływ człowieka na rzeźbę osuwiskową stoków beskidzkich, [w:] Human Impact on Mid Mountain Ecosystems, vol. 2, Antropopresja w górach średnich strefy umiarkowanej i skutki geomorfologiczne, na przykładzie wybranych obszarów Europy Środkowej, red. A. Łajczak, Sosnowiec, s. 67–74. Bajgier-Kowalska 2005b, Osuwiska Małopolski, Konspekt, 24, nr 3, s. 42–45. 60 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Bajgier-Kowalska M., 2006, Destrukcyjny wpływ osuwisk na zabudowę i infrastrukturę techniczną na przykładzie Karpat fliszowych, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 53, s. 183–196. Bajgier-Kowalska M., 2007a, Zastosowanie metody Bulla-Brandona w badaniach lichenometrycznych do rekonstrukcji dynamiki procesów osuwiskowych w zachodniej części Karpat, [w:] Rekonstrukcja dynamiki procesów geomorfologicznych – formy rzeźby i osady, red. E. Smolska, D. Giriat, Warszawa, s. 33–42. Bajgier-Kowalska M., 2007b, Aktywność procesów osuwiskowych w Karpatach fliszowych w ostatnim dziesięcioleciu, [w:] Rola geografii fizycznej w badaniach regionalnych, red. R. Sołtysik, R. Suligowski, Kielce, s. 11–16. Bajgier-Kowalska M., 2008, Lichenometric dating of landslide episodes in the Western part of the Polish Flysch Carpathians, Catena, 72, Rotterdam, s. 224–234. Bajgier-Kowalska M., Ziętara T., 2008, Wpływ gwałtownych opadów na modelowanie rzeźby w Dolinie Kościeliskiej w Tatrach Zachodnich, Landform Analysis, vol. 8, s. 5–8. Bąk K., 1989, W sprawie poziomów zrównań w dorzeczu Białki w Tatrach Wysokich, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 21, s. 95–115. Bryndal T., 2003, Charakterystyka sedymentologiczna osadów mineralnych zagłębień osuwiskowych, [w:] Geograficzne aspekty globalizacji i integracji europejskiej, red. M. Śmigielska, J. Słodczyk, Opole, s. 29–36. Bryndal T., Cabaj W., Margielewski W., Pelc S., 2003, Record of the neoholocene pa- laeoenvironmental changes in the carpathian lanslide: a case study of Siekier- czyna landslide (Beskid Wyspowy Mt, Outer Carpathians), Folia Quaternaria, 74, s. 75–96. Cabaj W., 1974, Geneza wzgórz plejstoceńskich w północnej części Niecki Włoszczow- skiej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 55, Prace Geograficzne VI, s. 123–139. Cabaj W., 1981, Deglacjacja północnej części Niecki Nidziańskiej w czasie zlodowace- nia środkowopolskiego, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 14, s. 103–120. Cabaj W., Nowak W.A., 1986, Rzeźba Niecki Nidziańskiej, Studia Ośr. Dok. Fizjogr., 14, s. 119–209. Cabaj W., 1989, Czwartorzędowe osady doliny Wisły w obrębie Kotliny Oświęcimskiej i Sandomierskiej, Studia Ośr. Dok. Fizjogr., 17, s. 33–53. Cabaj W., 1991a, Geneza wyższych teras Pilicy w Niecce Nidziańskiej między Koniec- polem a Przedborzem, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 142, Prace Geograficzne XIII, s. 73–90. Cabaj W., 1991b, Zrębowa rzeźba okolic Adelaide (Południowa Australia), Rocznik Nau- kowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 142, Prace Geograficzne XIII, s. 161–170. Cabaj W., 1993, Wpływ sedymentacji na formowanie i strukturę tafocenozy karpologicznej w środowisku rzecznym, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 1–135. Cabaj W., 2005, Rzeźba, [w:] Kamieniec Podolski: studia z dziejów miasta i regionu, T. 2, red. F. Kiryk, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 26–34. Flis J., 1952, Zarys geograficzny okolic Wiślicy, Materiały Wczesnośredniowieczne, 2. Flis J., 1954, Kras gipsowy Niecki Nidziańskiej, Prace Geograficzne PAN, Inst. Geogr. 1, PWN, Warszawa, s. 1–73. 2. Geomorfologia 61

Flis J., 1956, Szkic fizyczno-geograficzny Niecki Nidziańskiej, Czasopismo Geograficz- ne, 27 (2), s. 123–159. Flis J., 1958, Formy terenu wywołane grawitacyjnymi ruchami mas skalnych w Sądec- czyźnie, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 71, Geografia VIII, s. 35–53. Kramarz P., Ciszewski D., Malik I., Owczarek P., Zygmunt E., 2006, Geomorfologiczne skutki funkcjonowania i degradacji progów wodnych, Czasopismo Geograficzne, 76 (4), s. 329–343. Kukulak J., 1988, Powiązania morfostrukturalne w rozwoju osuwisk zachodniego Pod- hala, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 20, s. 33–49. Kukulak J., 1991a, Stadia rozwoju rzeźby doliny Domagalskiego Potoku na Podhalu. Rocz- nik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 142, Prace Geograficzne XIII, 142, s. 107–125. Kukulak J., 1991b, Udział tektoniki w rozwoju poziomów grzbietowych zachodniego Podhala, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 22, s. 87–102. Kukulak J., 1992, Przydatność parametru stromości terenu w badaniach rzeźby dolin bocznych, Księga pamiątkowa poświęcona Prof. J. Flisowi, Instytut Geografii WSP, Kraków, s. 121–132. Kukulak J., 1993, Przejawy aktywności ruchów pionowych w rzeźbie zachodniego Pod- hala, Folia Quaternaria, 64, s. 151–164. Kukulak J., 1994, Złożona geneza głębokości dolin zachodniego Podhala, Rocznik Nau- kowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 170, Prace Geograficzne XV, s. 197–205. Kukulak J., 1995, Strefowe zmiany spadku dopływów górnej Skawy, Czasopismo Geo- graficzne, 66 (3–4), s. 267–281. Kukulak J., 1996, Podepozycyjny etap w rozwoju stożka Domańskiego Wierchu na Ora- wie, Acta Geographica Lodziensia, 71, s. 121–130. Kukulak J., 1997–98, Ewolucja stożka Domańskiego Wierchu na Podhalu w jego etapie denudacyjnym, Studia Ośr. Dok. Fizjograf., XXV, s. 23–40. Kukulak J., 1998, Dojrzałość podłużnych profilów dopływów górnej Raby i Skawy w świetle analizy ich spadków, Czasopismo Geograficzne, 69 (1), s. 25–42. Kukulak J., 2003, Ewolucja koryta Sanu w Bieszczadach Wysokich w 2 połowie minionego 1000–lecia, [w:] Dynamika zmian środowiska geograficznego pod wpływem antropopresji, red. J. Lach, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Kraków, s. 134–140. Kukulak J., 2007, Evolution of the water divide between the Vistula and Danube rivers in the Polish Carpathians, [w:] Landform evolution in mountain areas, red. A. Kotarba, Studia Geomorph. Carp.-Balc., 41, s. 29–44. Kalicki T., Kukulak J., 2007, Formowanie sieci rzecznej zachodniego skłonu Andów Peruwiańskich na przykładzie doliny Rio Colca, [w:] Rekonstrukcja dynamiki procesów geomorfologicznych – formy rzeźby i osady, red. E. Smolska, Warszawa, s. 245–257. Kalicki, T., Kukulak J., 2008a, Czwartorzędowa ewolucja Doliny i Kanionu Colca – raport z badań geomorfologicznych wykonanych w roku 2006, [w:] Polskie badania w Kanionie Colca i Dolinie Wulkanów, red. A. Paulo, A. Gałaś, Geologia, Kwartal- nik AGH, t. 34, z. 2/1, Kraków, s. 55–81. 62 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Kalicki T., Kukulak J., 2008b, Zapis procesów ekstremalnych w osadach i rzeźbie doliny Rio Colca (Andy Środkowe), Landform Analysis, vol. 8, s. 33–35. Lach J., 1970, Fazy rozwoju form skalnych w Magurze Wątkowskiej, Rocznik Nauko- wo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 40, Prace Geograficzne V, s. 27–33. Lach J., 1974, Rola budowy geologicznej w kształtowaniu rzeźby górnej części dorzecza Ropy, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 55, Prace Geograficzne VI, s. 77–91. Lach J., 1975, Ewolucja i typologia krajobrazu Beskidu Niskiego z uwzględnieniem gospodarczej działalności człowieka, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 1–71. Lach J., Tabor J., Żychowski J., 1979, Der Dehnungskoeffizient für die Oberfläche als morphometrisches Map des Reliefs, Wissenschaftliche Zeitschrift der Pädagogischen Hochschule, Dresden, s. 87–94. Lach J., 1980a, Zmiany środowiska geograficznego spowodowane gospodarczą działal- nością człowieka na zachodnim skłonie Chentaju, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 71, Prace Geograficzne VIII, s. 153–157. Lach J., Tabor J., Żychowski J., 1980b, Współczynnik rozwinięcia powierzchni jako wskaźnik syntetycznego przedstawienia rzeźby, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 71, Prace Geograficzne VIII, s. 159–166. Lach J., 1981, Współczynnik degradacji jako morfometryczna miara rzeźby, Sprawo- zdania z posiedzeń Komisji Nauk PAN Oddział w Krakowie. Lach J., 1984, Geomorfologiczne skutki antropopresji rolniczej w wybranych częściach Karpat i ich przedgórza, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 1–142. Lach J., 1985, Transformacja rzeźby wywołana gospodarczą działalnością człowieka w dorzeczu Mleczki, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 17, s. 121–139. Lach J., 1986, Geomorphologische Folgen der landwirtschaftlichen Anthropopression in den ausgewählten Teilen der Karpathen und ihres Vorgebirges, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 1–141. Lach J., Tabor J., 1986, Zastosowanie mapy geomorfologicznej do wyznaczania obsza- rów morfodynamicznych, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 19. Lach J., Ziętara T., 1989, Wpływ zmiany granicy rolno-leśnej na ewolucję współcze- snych procesów geomorfologicznych na przykładzie górnej Jasiołki w Beskidzie Niskim, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 29, s. 77–84. Lach J., Chmura J., Rettinger W., 1991, Transport materiału w małych zlewniach karpackich jako wskaźnik degradacji środowiska przyrodniczego, Problemy Zagospo- darowania Ziem Górskich, 32. Lach J., 1993, Geomorfologiczne skutki zmiany granicy rolno-leśnej w dorzeczu Jasioł- ki (Beskid Niski), Studia Ośr. Dokum. Fizjograf., 22, s. 181–193. Lach J., 1999, Współczesne tempo erozji wgłębnej w dorzeczu górnej Wisłoki, [w:] Interdyscyplinarność w badaniach dorzecza, IG UJ, Kraków, s. 219–229. Lach J., 2000, Geomorphological results of changes in land use, structure in the Beskid Niski in the 20th century, the Carpathians Poland, [w:] Geomorphology of the Carpatho-Balcan Region, ed. D. Balteanu, M. Ilenicz and N. Popescu, Romania, s. 201–211. Lach J., 2001, Współczesne wcinanie się rzek karpackich jako przejaw zaburzenia równowagi pomiędzy ich zdolnością transportową a zasilaniem rumowiskiem, 2. Geomorfologia 63

[w:] Przemiany środowiska przyrodniczego Polski i jego funkcjonowanie, Kraków, s. 543–549. Lach J., Wyżga B., 2001, Zmiany geometrii koryta i przepływu górnej Wisłoki po zwięk- szeniu się lesistości jej zlewni, Czasopismo Geograficzne, 72 (3–4), s. 329–355. Lach J., 2002, Współczesne zmiany geometrii koryta i wielkości odpływu w zlewni gór- nej Wisłoki, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Geografia 32, Nauki Matematycz- no-Przyrodnicze, z. 109, Toruń. Lach J., Wyżga B., 2002, Channel incision and flow increase of the upper Wisłoka river, Southern Poland, sub-sequent to the reafforestation of its catchment, Earth Surface Process. Landforms, 27, p. 445–465. Lach J., 2004–2005, Skutki powodzi w lipcu 2001 roku w powiecie nowosądeckim, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 35–36, s. 77–91. Lach J., 2005, Zmiany granicy rolno-leśnej w Beskidzie Niskim i jej wpływ na współ- czesne procesy geomorfologiczne, [w:] Wybrane problemy geomorfologii Karpat fliszowych, red. A. Kotarba, Z. Rączkowska, VII Zjazd Geomorfologów Polskich, Kraków, 19–22 IX, s. 101–108. Lewik P., 1989, Młode ruchy tektoniczne w północnej części Wyżyny Wieluńskiej, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 21, s. 119–140. Malarz R., 1974, Próba określenia wieku beskidzkiej powierzchni zrównania, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 55, Prace Geograficzne VI, s. 93–100. Malarz R., 1975, Zależność rzeźby od litologii w południowej części Beskidu Śląskiego, Czasopismo Geograficzne, 46 (3), s. 277–293. Malarz R., Ziętara T., 1975, On the age the Beskid planation surface in the Western Beskidy Mountains, Studia Geomorph. Carp.-Balc., 9, s. 125–133. Malarz R., 1980, Wstępne rozpoznanie budowy geologicznej dorzecza Sugnugurin– goł i Kotliny Batsumber w górach Chentej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 71, Prace Geograficzne VIII, s. 21–27. Malarz R., Pękala K., 1980, Utwory pyłowe Kotliny Batsumber i doliny Sugnugurin–goł. Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 71, Prace Geograficzne VIII, s. 29–37. Malarz R., 1983, Związki rzeźby terenu z litologią na przykładzie wybranych serii fliszowych w dorzeczu Soły, Studia Geomorph. Carp.-Balc., 16, s. 51–68. Malarz R., 1986, Wpływ litologicznego składu podłoża na nachylenie stoków w beskidzkiej części dorzecza Soły, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 18, s. 51–57. Malarz R., 1991a, Wpływ budowy geologicznej na układ i morfologię dolin w beskidzkiej części dorzecza Soły, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 142, Prace Geograficzne XIII, s. 127–148. Malarz R., 1991b, Charakterystyka produktów naturalnej degradacji skalnego podłoża wynoszonych przez rzeki z polskich Karpat fliszowych, [w:] Krajowa Konferencja: „Geologiczne aspekty ochrony środowiska”, AGH Kraków, s. 182–186. Malarz R., 1992a, Rozmiary denudacji w różnych regionach i strefach klimatycznych. Księga Pamiątkowa ofiarowana prof. J. Flisowi w 80 rocznicę Jego Urodzin, Wy- dawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 93–107. Malarz R., 1992b, Etap denudacyjny w polskich Karpatach fliszowych, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 1–157. 64 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Malarz R., 1993, Współczesne procesy akumulacji w naturalnym zbiorniku zaporowym w dolinie Wetlinki w Bieszczadach, Studia Ośr. Dok. Fizjogr. PAN, t. XXII, Kra- ków, s. 195–205. Malarz R., 1996, Rola budowy geologicznej w transformacji rzeźby południowych wy- brzeży Wielkiej Brytanii, 45 Zjazd Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Słupsk– Ustka, s. 57–59. Malarz R., 1997, Powodzie w dorzeczu Soły, Wiadomości Ziem Górskich, z. 6, s. 5–25. Malarz R., 1999, Strefowa i piętrowa zmienność udziału żwirów kwarcowych w aluwiach rzek karpackich, [w:] Materiały z sympozjum: „Strefowość i piętrowość pro- cesów w środowisku przyrodniczym późnego glacjału i holocenu”, UŚ, Sosnowiec, s. 129–133. Malarz R., 2000a, Powodzie w dorzeczu Soły i Skawy w latach 1996 i 1997, [w:] Dzia- łalność człowieka i jego środowisko, red. Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kra- ków, s. 131–138. Malarz R., 2000b, Plejstoceńskie żwiry w dolinie Soły, [w:] Sympozjum „Transformacja dolin plejstoceńskich w Holocenie – strefowość i piętrowość zjawiska”, Sosnowiec, 13–14 kwietnia, s. 89–93. Malarz R., 2001, Tempo abrazji żwirów w rzekach karpackich, [w:] Sympozjum „Po- krywy stokowe jako zapis zmian klimatycznych w późnym vistulianie i holocenie”, Sosnowiec, 5–7 kwietnia, s. 39–42. Malâž R., Nov´ak V., Proskurnâk M., Andrejčuk V., 2001, Ruslovij alûvìj Čeremošu [w:] Gìdrologìâ, Gìdrohìmìâ ì Gìdroekologìâ, T. 2, Kiïvs´kij Nacìonaľnij Unìversitet, Kiïv, s. 253–262. Malarz R., 2002, Powodziowa transformacja gruboklastycznych aluwiów w żwiroden- nych rzekach Zachodnich Karpat fliszowych, Wydawnictwo Naukowe AP Kraków, ss. 148. Malarz R., 2003a, Downstream changes of fluvial gravels, the Prut River, Ukraine, Studia Geomorph. Carp.-Balc., 37, s. 77–96. Malarz R., 2003b, Polskie góry, Wydawnictwo R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. Malarz R., Szafarczyk A., 2003, Downstream reduction of gravel size in the Carpathian rivers, Geomorfologia Slovakia, Bratislava, s. 45–47. Malarz R., 2004–2005, Geomorfologiczne skutki działania zapór wodnych w okresach powodziowych w dolinie Soły, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 25–26, s. 53–64. Malarz R., 2005a, Effects of flood abrasion of the Carpathian alluvial gravels, Catena, 64, s. 1–26. Malarz R., 2005b, Powodzie w Krakowie, Konspekt, 23, Kraków, s. 46–49. Malarz R., 2008, Dynamika procesów rzeźbotwórczych we Wschodnich Karpatach fliszowych (na przykładzie dorzecza Wetlinki w Bieszczadach), [w:] Przyrodniczo- -ekonomiczny potencjał regionów na pograniczu polsko-ukraińskim, red. R. Fedan, Z. Makieła, Jarosław, s. 103–112. Mądry J., 1970, Próba odtworzenia genezy przełomów Skawy poniżej Skawiec, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 40, Prace Geograficzne V, s. 35–41. Mądry J., 1974, Powodzie w dorzeczu Skawy w ostatnim dwudziestoleciu, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 55, Prace Geograficzne VI, s. 43–59. 2. Geomorfologia 65

Nowak W.A., 1964, Z morfologii kredowych progów strukturalnych zachodniej czę- ści Wyżyny Małopolskiej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 22, Prace Geograficzne III, s. 13–26. Nowak W.A., 1965, Rzeźba progu kredowego w Niecce Nidziańskiej, Czasopismo Geo- graficzne, 36 (2), s. 139–154. Nowak W.A., 1968, Studium nad morfogenezą północno-zachodniej części Niecki Nidziańskiej, Dokumentacja Geograficzna, 6, s. 19–24. Nowak W.A., 1970, Rzeźba podczwartorzędowa i ewolucja układu sieci dolinnej w północno-środkowej części Wyżyny Małopolskiej, Prace Geograficzne PAN, Inst. Geogr., nr 80, s. 89–124. Nowak W.A., 1971, Kras reprodukowany wschodniej części Wyżyny Częstochowskiej, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 5, s. 65–86. Nowak W.A. 1974a, Środowisko geograficzne, [w:] Sławków, pod red. F. Kiryka, Kra- ków, s. 12–20. Nowak W.A., 1974b, Peryglacjalny rozwój stoków północno-środkowej części Wyżyny Małopolskiej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 55, Prace Geo- graficzne VI, s. 101–121. Nowak W.A., 1978, Środowisko geograficzne, [w:] Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, T. 1, pod red. F. Kiryka i R. Kołodziejczyka, PWN, Warszawa, s. 1–17. Nowak W.A. 1986, Zjawiska krasowe w Niecce Nidziańskiej, Studia Ośr. Dok. Fizjogr., 14, s. 87–117. Nowak W.A. 1989, Zarys budowy geologicznej doliny Wisły w obrębie Kotliny Oświęcim- skiej i Sandomierskiej (bez utworów czwartorzędowych), Studia Ośr. Dok. Fizjogr., 17, s. 13–32. Nowak W.A., Żółkiewski M., 1989, Kopalna rzeźba stropu miocenu pod doliną Wisły w obrębie Kotliny Oświęcimskiej i Sandomierskiej, Studia Ośr. Dok. Fizjogr., 17, s. 55–85. Nowak W.A., 1992, Środowisko geograficzne Jaworzna, [w:] Jaworzno: zarys dziejów do 1939 roku, pod red. J. Hampla, J. Zawistowskiego, Kraków, s. 9–39. Nowak W.A., 1993, Skrasowienie podziemne wapieni i jego odzwierciedlenie w rzeźbie Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej w rejonie Częstochowy, Studia Ośr. Dok. Fizjogr., 21, s. 9–157. Nowak W.A., 1994a, Środowisko geograficzne, [w:] Siewierz, Czeladź, Koziegłowy: studia i materiały z dziejów Siewierza i księstwa siewierskiego, pod red. F. Kiryka, Muzeum Śląskie, Katowice, s. 13–46. Nowak W.A., 1994b, Środowisko geograficzne, [w:] Trzebinia: zarys dziejów miasta i regionu, red. F. Kiryk, Kraków, s. 9–40. Nowak W.A., 1998, Przyrodnicze warunki rozwoju miasta i gminy, [w:] Kłobuck: dzieje miasta i gminy (do roku 1939), red. F. Kiryk, Kraków, s. 11–61. Nowak W.A., 2002, Środowisko przyrodnicze, [w:] Częstochowa: dzieje miasta i Klasz- toru Jasnogórskiego. T. 1: Okres staropolski, red. F. Kiryk, Częstochowa, s. 17–52. Soja R. 1997, Typy genetyczne wezbrań w dorzeczu górnej Wisły, Wiadomości Ziem Górskich, z. 6, s. 27–39. Szubert M., 1988, Dysjunktywna tektonika utworów jurajskich północnej części monokliny śląsko-krakowskiej, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 20, s. 68–84. 66 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Szubert M., 1989, Rzeźba podłoża czwartorzędu w południowej części Wyżyny Wieluń- skiej, Geologia, 4, s. 95–106. Szubert M., 1991, W sprawie kopalnej rzeźby w północnej części Wyżyny Śląsko-Kra- kowskiej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 142, Prace Geogra- ficzne XIII, s. 55–72. Szubert M., 1995, Rzeźba podczwartorzędowa w południowej części Wyżyny Woźnic- ko-Wieluńskiej, [w:] Człowiek a środowisko, red. W. Niewiarowski, UMK, Toruń. Szubert M., 1998, Wpływ tektoniki na rzeźbę podczwartorzędową w południowej części Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej, [w:] Główne kierunki badań geomorfologicznych w Polsce, stan aktualny i perspektywy, UMCS, Lublin, s. 89–96. Szubert M., 2000, Pokrywa plejstoceńska w południowej części Wyżyny Woźnicko- Wieluńskiej, [w:] Działalność człowieka i jego środowisko, red. Z. Zioło, Wydaw- nictwo Naukowe AP, Kraków, s. 163–182. Szubert M., 2004a, Utwory plejstoceńskie w kopalnych obniżeniach w południowej części Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej, [w:] Geneza, litologia i stratygrafia utworów czwartorzędowych. T. IV, red. A. Kostrzewski, Wyd. UAM, Poznań, s. 419–438. Szubert M., 2004b, Rozwój rzeźby podczwartorzędowej w okolicach Częstochowy, [w:] Badania geograficzne w poznaniu środowiska, red. Z. Michalczyk, UMCS, Lublin, s. 114–117. Szubert M., 2004c, Cyfrowy model wysokości powierzchni podczwartorzędowej na Wy- żynie Woźnicko-Wieluńskiej, Archiwum Fotogrametrii, Kartografii i Teledetekcji, 13a, s. 233–242. Szubert M., 2005, Geostatystyczne metody rekonstrukcji rzeźby podczwartorzędowej na przykładzie Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej, [w:] Współczesna ewolucja rzeźby Polski, UJ, Kraków, s. 439–442. Szubert M., 2007, Metody geostatystyczne i cyfrowy model wysokości (DEM) w badaniach geomorfologicznych, [w:] Rola geografii fizycznej w badaniach regionalnych, red. R. Sołtysik, R. Suligowski, Kielce, s. 247–254. Szubert M., 2008, Rekonstrukcja ukształtowania powierzchni kopalnych metodami geostatystycznymi na przykładzie Wyżyny Wieluńskiej i Częstochowskiej, Archi- wum Fotogrametrii, Kartografii i Teledetekcji, 17, s. 327–338. Warcholik W., 2002a, Zmiany przebiegu granicy rolno-leśnej a procesy erozyjne w dorzeczu Białej Dunajcowej, [w:] Roślinność a procesy erozji, transportu i depozycji, red. K. Klimek, K. Kocel, WNoZ UŚ, Sosnowiec, s. 151–155. Warcholik W., 2002b, Procesy korytowe jako wskaźnik tempa antropopresji w zachodniej części Beskidu Niskiego, [w:] Zapis działalności człowieka w środowisku przyrodniczym, t. I, red. P. Szwarczewski, E. Smolska, WGiSR UW, Warszawa, s. 145–150. Warcholik W., 2002c, Rola czynnika antropogenicznego w modelowaniu rzeźby dna doliny Białej Dunajcowej, [w:] Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, red. Z. Górka, A. Jelonek, IGiGP UJ, Kraków, s. 255–261. Warcholik W., Cała M., 2005, Karkonosze, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 64. Warcholik W., 2005, Rejestracja różnic w przebiegu granicy rolno-leśnej w Beskidzie Niskim na obszarze Polski i Słowacji (1933–1975) z wykorzystaniem GIS, Proble- my Zagospodarowania Ziem Górskich, 51, s. 59–69. Warcholik W., 2006, Zmiany lesistości jako element cyfrowego modelu potencjalnego zróżnicowania morfodynamiki w zlewniach Beskidu Niskiego, Dokumentacja Geo- graficzna, 32, IGiPZ PAN, Warszawa, s. 291–294. 2. Geomorfologia 67

Warcholik W., Dygoń M., 2007, Cyfrowe modele zmian środowiska w planowaniu wybranych form zagospodarowania przestrzennego polskiej i słowackiej części Beskidu Niskiego, [w:] Waloryzacja środowiska przyrodniczego w planowaniu przestrzennym, red. M. Kistowski, B. Korwel-Lejkowska, Gdańsk–Warszawa, s. 287–296. Wyżga B., Kaczka R.J., Zawiejska J., 2002–2003, Gruby rumosz drzewny w ciekach gór- skich – formy występowania, warunki depozycji i znaczenie środowiskowe, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 33–34, s. 117–138. Wyżga B., Zawiejska J., 2005, Wood storage in a wide mountain river: case study of the Czarny Dunajec, Polish Carpathians. Earth Surface Processes and Landforms, 30, s. 1475–1494. Zawiejska J., Wyżga B., 2009, Twentieth-century channel change on the Dunajec River, southern Poland: patterns, causes and controls, Geomorphology, online. Ziętara T., 1958, O rzekomo glacjalnej rzeźbie Babiej Góry, Rocznik Naukowo-Dydak- tyczny WSP w Krakowie, z. 8, Geografia, s. 55–78. Ziętara T., 1962, O pseudoglacjalnej rzeźbie Beskidów Zachodnich, Rocznik Naukowo- Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 10, Prace Geograficzne, s. 69–87. Ziętara T., 1964, O odmładzaniu osuwisk w Beskidach Zachodnich, Rocznik Nauko- wo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 22, Prace Geograficzne III, s. 55–86. Ziętara T., 1968a, Powodziowe procesy erozji, transportu i sedymentacji w Beskidach Zachodnich, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 30, Prace Geo- graficzne IV, s. 35–61. Ziętara T., 1968b, Fazy erozji, transportu i akumulacji wód powodziowych w Beski- dach Zachodnich, Studia Geomorph. Carp.-Balc., 2, s. 77–83. Ziętara T., 1968c, Rola gwałtownych ulew i powodzi w modelowaniu rzeźby Beskidów, Prace Geograficzne IG PAN, 60, Warszawa, s. 1–116. Ziętara T., 1969, W sprawie klasyfikacji osuwisk w Beskidach Zachodnich, Studia Geomorph. Carp.-Balc., 3, s. 111–131. Ziętara T., 1971a, Krajobraz Kotliny Żywieckiej, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, s. 1–75. Ziętara T., 1971b, Położenie miasta i środowisko geograficzne, Prace Geograficzne IG PAN, 82: Studia z geografii średnich miast w Polsce. Problematyka Tarnowa, War- szawa, s. 13–28. Ziętara T., 1972, Rzeźba beskidzkiej części dorzecza Soły, Czasopismo Geograficzne, 43 (2), s. 151–170. Ziętara T., 1973a, The prognosses of modelling the relief of the Carpathian Mts. during Floods, [w:] Seminaire international sur les programes d’education mesoloque union Internationale pour la Conservation de la Natura et de ses Ressources, Aosta, s. 1–5. Ziętara T., 1973b, Obszary osuwiskowe w dolinie Dunajca nad Jeziorem Rożnowskim, Rocznik Sądecki, t. 14, s. 685–712. Ziętara T., 1974a, Uwagi o roli murów w modelowaniu rzeźby Karpat, Rocznik Nauko- wo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 55, Prace Geograficzne VI, s. 5–41. Ziętara T., 1974b, Rola osuwisk w modelowaniu Pogórza Rożnowskiego (Zachodnie Karpaty Fliszowe), Studia Geomorph. Carp.-Balc., 8, s. 115–133. Ziętara T., 1975, Wielkość i tempo niszczenia rzeźby Beskidów w czasie powodzi oraz prognozy jej modelowania, [w:] Problemy gospodarki górskiej w badaniach krajów europejskich, Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., PAN, 162, Warszawa, s. 281–296. 68 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Ziętara T., 1976, Krajobraz Ziemi Żywieckiej, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, ss. 113. Ziętara T., Pękala K., 1977, Concerning the yearly and monthly balance of recent mor- phogenetic processes in the sant Valley, Bull. Acad. Pol. Sc. Ser. Terre, 3/4, s. 149–158. Ziętara T., 1980a, Środowisko geograficzne, [w:] Bochnia. Dzieje miasta i regionu, red. F. Kiryk, Kraków, s. 7–29. Ziętara T., 1980b, Główne rysy rzeźby zachodniego skłonu Chenteju i jego przedpo- la w dorzeczach Sugnugurin-goł i Bajan-goł, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 71, Prace Geograficzne VIII, s. 39–59. Ziętara T., 1980c, Altitudinal zonation of present by geomorphic processes in Khangai Mts. (Mongolian), [w:] The Third Meeting of IGU Commission on Field Experi- ments in Geomorphology, Kyoto, s. 12–16. Ziętara T., 1980d, Contemporary geomorphological processes in the morphoclimatic Zones of the Khangai Mountains (Mongolia), [w:] Proceedings of the third meeting of IGU Commission on Field experiments in Geomorphology, Kyoto, s. 187–201. Ziętara T., 1980e, The Effect of Structure on the Relief of the Western Slope of the Khentei Mountains and Their Forefield in the Sugnuguringol and bayan-gol basins, Bull. Acad. Pol. Sci. Ser. Terre, 28, No 2, Warszawa, s. 93–105. Ziętara T., Pękala K., 1980a, The role of present-day geomorphological processes in the shaping of the relief of the Sugnugurin-gol river basin (Mongolia). Bull. Acad. Pol. Sci. Ser. Terre, 2/3, s. 115–129. Ziętara T., Pękala K., 1980b, Geomorphic processes and the present-day relief transformation, [w:] Environment of the sant valley (Southern Khangai Mountains), Geographical Studies 137, vol. V, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, s. 63–65. Ziętara T., 1981, Contemporary geomorphological processes in the morphoclimatic Zones of the Khangai Mountains (Mongolia), [w:] Japanese Geomorphological Union, Kyoto, s. 187–203. Ziętara T., 1984, Vertical zones of development of geomorphological processes in the south Silesian taiga and tundra (Mongolia), [w:] 25th International Geomorphologi- cal Congress, vol. 2, Paris, s. 18–21. Ziętara T., Jakubska O., 1984, Importance of structural directions in massmovements development in the Western Beskidy Mountains, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 16, s. 5–24. Ziętara T., 1985, Mature tectonic slopes and genesis of below-slopes planation in Cen- tral Asia (Mongolia), Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 22, s. 19–38. Ziętara T., 1986, Development and zonality of contemporary geomorphological processes in south Siberian taiga and tundra. Mongolia, Geographia Polonica, vol. 52, p. 111–125. Ziętara T., Lis J., 1987, Part of geological structure in evolution of waterfalls rapids in the Flysh Carpathians, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 18, s. 31–49. Ziętara T., 1988, Landslide areas in the Polish Flysch Carpathians, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 20, s. 21–31. Ziętara T., 1989, Rozwój teras krioplanacyjnych w obrębie wierzchowiny Babiej Góry w Beskidzie Wysokim, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 21, s. 79–92. 2. Geomorfologia 69

Ziętara T., Bajgier M., 1989a, Influence of morphotectonics on landslide development in the western part of the flysch Carpathians, [w:] International Geographical Union, Morphotectonics Working Group, Modena, p. 1–22. Ziętara T., Bajgier M., 1989b, Role of tectonics in development of landslides in the Beskid Śląski, [w:] Proceedings the Carpatho-Balcan Geomorphological Commi- sion, ed. Z. Pinczes, Debrecen, sp. 191–197. Ziętara T., Jakubska O., 1989, Structural features of young Carpathian relief on the example of the eastern part of the Babia Góra Range, [w:] Proceedings the Carpatho- Balcan Geomorphological Commission, Debrecen, s. 179–189. Ziętara T., 1990, Procesy osuwiskowe, [w:] Współczesne przemiany rzeźby Polski po- łudniowo-wschodniej, red. M. Bogacki, Prace Geograficzne, IG i PZ PAN, Wrocław, s. 109–117. Ziętara T., Bajgier M., Lis J., 1990, Rola zdjęć lotniczych w badaniach osuwisk w Be- skidzie Śląskim, Fotointerpretacja w geografii, t. 20, s. 93–104, Katowice. Ziętara T., 1991a, Influence of geological structure on landslide development in the eastern part of the Flysch Carpathians, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 22, s. 71–86. Ziętara T., 1991b, Procesy grawitacyjne, [w:] Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze, red. L. Starkel, PWN, Warszawa, s. 430–434. Ziętara T., Bajgier M., Lis J., 1991, Ocena przydatności zdjęć lotniczych w badaniach osuwisk na przykładzie Beskidu Śląskiego i Małego, Rocznik Naukowo-Dydaktycz- ny WSP w Krakowie, z. 142, Prace Geograficzne XIII, s. 171–187. Ziętara T., 1992, Wstępne wyniki badań i prognozy dotyczące przebiegu niszczenia brzegów zbiornika w Dobczycach, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krako- wie, z. 151, Prace Geograficzne XIV, s. 95–107. Ziętara T., 1993, Wpływ osuwisk na modelowanie wybrzeży południowej Anglii, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 24–25, s. 31–45. Ziętara T., 1994a, Niszczenie brzegów zbiornika „Besko” przez współczesne procesy geomorfologiczne, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 170, Prace Geograficzne XV, s. 167–180. Ziętara T., 1994b, Problems of coast destruction and silting up water reservoirs in the Flysch Carpathians, [w:] Regional Conference of the International Geographical Union, Prague, s. 38–42. Ziętara T., 1995a, Rozmieszczenie i rozwój teras krioplanacyjnych w Karpatach fliszowych, [w:] Późnoczwartorzędowy rozwój rzeźby i zmiany środowiska przyrodniczego, Instytut Badań Czwartorzędu, Poznań, s. 42–44. Ziętara T., 1995b, Rozmieszczenie osuwisk, Landslide occurrence, mapa 1:6000000, [w:] Współczesne procesy rzeźbotwórcze, Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, ark. 23, 3, mapa 4, PAN, IGiPZ, Warszawa (wyd. 1996). Ziętara T., 1995c, Rozmieszczenie osuwisk w Karpatach, Landslide occurrence in the Carpathians, mapa 1:1500000, [w:] Współczesne procesy rzeźbotwórcze, Atlas Rze- czypospolitej Polskiej, ark. 23, 3, mapa 5, Warszawa (wyd. 1996). Ziętara T., 1995d, Osuwiska Cergowej góry, Landslide of Mt. Cergowa Góra, mapa 1:1500000, [w:] Współczesne procesy rzeźbotwórcze, Atlas Rzeczypospolitej Pol- skiej, ark. 23, 3, mapa 6, Warszawa (wyd. 1996). 70 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Ziętara T., 1996a, Influence of neotectonics and earthquakes on landlides development in the Gobi Altay and Khangai (Central Asia), [w:] Landslides, vol. 3, ed. K. Sen- nest, Balkema, Rotterdam, s. 1061–1067. Ziętara T., 1996b, Rzeźba terenu Europy, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. V, Europa, Wyd. Opres, Kraków, s. 28–37. Ziętara T., 1997a, Influence of neotectonics of development of young tectonical scarps in the Gobi Altay and Khangai (Central Asia), [w:] Supplementi di Geografia Fisica e Dynamica Quaternaria, I, Supplemento III, Bologna–Torino (Italia), s. 410–418. Ziętara T., 1997b, Prognozy i etapy niszczenia rzeźby Karpat w czasie powodzi, [w:] Zagrożenia powodziowe w zlewniach górskich. Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, red. Więzik B., Bielsko-Biała, s. 233–245. Ziętara T., 1997c, Rzeźba terenu, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. IX, Zie- mia, Wyd. Opres, Kraków, s. 52–92. Ziętara T., Bajgier-Kowalska M., 1998, Potencjalne zagrożenia przez katastrofalne strumienie gruzowo-blotne w Karpatach fliszowych, [w:] Zagrożenie klęskami ży- wiołowymi, Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, Bielsko-Biała, s. 301–315. Ziętara T., 1999a, Procesy grawitacyjne mas skalnych w Polsce, [w:] Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze, PWN, Warszawa, s. 413–416. Ziętara T., 1999b, The role of mud and debris flows modelling of the flysch Carpathians relief, Poland, Studia Geomorph. Carp.-Balc., 33, s. 81–99. Ziętara T., 1999c, Współzależność procesów stokowych i fluwialnych w czasie gwał- townych ulew i powodzi na przykładzie dorzecza Soły, [w:] Interdyscyplinarność w badaniach dorzecza, Instytut Geografii UJ, Kraków, s. 165–173. Ziętara T., 1999d, Rola spływów gruzowo-błotnych w niszczeniu infrastruktury hydro- technicznej w Karpatach fliszowych, [w:] Hydrotechnika II. Strategiczny program zabezpieczeń przeciwpowodziowych, NOT, Ustroń, s. 120–135. Ziętara T., Bajgier-Kowalska M., 1999, Piętrowość grawitacyjnych ruchów mas skalnych w Karpatach fliszowych, [w:] Strefowość i piętrowość procesów w środowisku przyrodniczym późnego glacjału i holocenu, Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Śląski, Sosnowiec, s. 1–9. Ziętara T., 2000a, Potencjalne zagrożenia dolin beskidzkich przez spływy gruzowo-błot- ne w Karpatach, [w:] Hydrotechnika III. Program zabezpieczeń przeciwpowodziowych, NOT, Ustroń, s. 137–153. Ziętara T., 2000b, Położenie i rzeźba terenu, [w:] Przyroda Popradzkiego Parku Krajo- brazowego, Stary Sącz, s. 12–27. Ziętara T., 2000c, Geomorphological results of heavy rainfall on july 9, 1997 in the Beskid Wyspowy on the background of floods in the Flysch Carpathians, [w:] Geo- morphology of the Carpatho-Balcan region, Bucarest, s. 177–186. Ziętara T., 2000d, Zagrożenia i zniszczenia powodziowe na Ziemi Sądeckiej, Rocznik Sądecki, t. 28, s. 167–185. Ziętara T., Bajgier-Kowalska M., 2000, Piętrowość procesów osuwiskowych w Karpa- tach fliszowych, [w:] Geomorfologia gór i wyżyn w Polsce – kontrowersje i nowe spojrzenia, Prace Instytutu Geografii Akademii Świętokrzyskiej w Kielcach, s. 7–11. 2. Geomorfologia 71

Ziętara T., 2001, Zmiany klimatu i ich wpływ na transformację teras krioplanacyjnych w Karpatach fliszowych, [w:] Funkcjonowanie geosystemów w zróżnicowanych warunkach morfoklimatycznych. Monitoring, ochrona, edukacja, red. A. Karczew- ski, Z. Zwoliński, Poznań, s. 563–575. Ziętara T., 2002a, The role of debris-mud flows in devastation of settlement infrastructure in the Flysch Carpathians, Geograficky Ćasopis, Bratislava, s. 59–73. Ziętara T., 2002b, Rola gwałtownych ulew i powodzi w modelowaniu rzeźby terenu oraz niszczeniu infrastruktury osadniczej w górnej części dorzecza Wisły, [w:] Geo- graficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, red. Z. Górka, A. Jelonek, Oddział Krakowski PTG, IG i GP UJ, Kraków, s. 37–54. Ziętara T., 2003, Rola gwałtownych ulew i powodzi w modelowaniu rzeźby i niszczeniu infrastruktury osadniczej w Beskidzie Sądeckim, [w:] Hydrotechnika V, NOT, Ustroń, s. 167–182. Ziętara T., 2004a, Rzeźba Babiej Góry, [w:] Babiogórski Park Narodowy, red. B.W. Woło- szyn, A. Jaworski, J. Szwagrzyk, Komitet Ochrony Przyrody PAN, Kraków, s. 121–147. Ziętara T., 2004b, Problemy prognozowania i stabilizacji ruchów osuwiskowych w Kar- patach, [w:] Hydrotechnika VI. Powodzie, przyczyny, skutki zapobiegania, NOT, Katowice–Ustroń, s. 329–345. Ziętara T., 2005a, Dynamika rozwoju platform abrazyjnych na wybranych zbiornikach w Karpatach fliszowych, [w:] Współczesna ewolucja rzeźby Polskiej, IGiGP UJ, Kraków, s. 543–549. Ziętara T., 2005b, Wpływ abrazji na etapy rozwoju osuwisk w strefie brzegowej zbiornika w Dobczycach, [w:] Hydrotechnika VII, NOT FSNT, Katowice, s. 131–140. Ziętara T., 2005c, Gwałtowne ulewy i powodzie w otoczeniu Kotliny Sądeckiej, [w:] Wybrane problemy geomorfologii Karpat fliszowych, VII Zjazd Geomorfologów Pol- skich, IGiGP UJ, Kraków, s. 57–62. Ziętara T., 2006, Zagadnienia prognozowania i stabilizacji ruchów osuwiskowych w Karpatach, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, PAN, 53, Kraków, s. 169–182. Ziętara T., 2007a, Budowa geologiczna i rzeźba rejonu bocheńskiego, [w:] Badania i podróże naukowe krakowskich geografów, PTG, Kraków, s. 159–166. Ziętara T., 2007b, Wpływ procesów stokowych na procesy fluwialne w czasie gwałtow- nych ulew i powodzi na przykładzie dorzecza Soły, [w:] Hydrotechnika IX, NOT, Katowice, s. 199–214. Ziętara T., 2007c, Rola powodzi błyskawicznych w niszczeniu infrastruktury osadniczej w Karpatach, [w:] Procesy transformacji społeczno-ekonomicznych i przyrodniczych struktur przestrzennych, red. J. Lach, M. Borowiec, T. Rachwał, Wydawnic- two Naukowe AP, Kraków, s. 662–674. Ziętara T., 2007d, Wpływ prowadzi błyskawicznych na niszczenie infrastruktury osadniczej w Karpatach, [w:] Rola geografii fizycznej w badaniach regionalnych, IG Akademii Świętokrzyskiej, Kielce, s. 265–273. Ziętara T., Pyrc R., 2009, Geomorfologiczne i ekonomiczne skutki powodzi w dorzeczu Białki na Podhalu w 2008 r., [w:] Hydrotechnika XI, Instytut Meteorologii i Gospo- darki Wodnej, NOT, Ustroń. Żołnierz A., 1971, Kemowe formy w Paśmie Przedborsko-Małogoskim, Rocznik Nauko- wo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 40, Prace Geograficzne V, s. 121–136. 72 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Żołnierz A., 1991, Morfologia doliny Lipnicy, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 142, Prace Geograficzne XIII, s. 91–105. Żółkiewski M., 1970, W sprawie genezy Bramy Wilkowickiej, Rocznik Naukowo-Dy- daktyczny WSP w Krakowie, z. 40, Prace Geograficzne V, s. 43–48. Żółkiewski M., 1974, Katastrofalne powodzie w dorzeczu górnej Wisły w latach 1958– 1972, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 55, Prace Geograficzne VI, s. 61–76. Żychowski J., 1995, Zagrożenie dla środowiska geograficznego eksploatacją żwirów na Jasiołce, [w:] Człowiek a Środowisko, 44 Zjazd Polskiego Towarzystwa Geograficz- nego, Toruń, 24–27 sierpnia. Żychowski J. 2002, Zalesianie stoków górskich w strefach nadgranicznych przyczyną degradacji środowiska przyrodniczego w przyszłości, [w:] Czynniki i bariery regionalnej współpracy transgranicznej – bilans dokonań, 50 Zjazd Polskiego Towarzy- stwa Geograficznego, Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów.

3. Klimatologia i meteorologia

Klimatologia jako jedna z nauk fizyczno-geograficznych znalazła się w kręgu zainteresowań geografów, chociaż w Krakowie pierwsze obserwacje instrumen- talne pogody były wykonane przez astronomów (Trepińska 1992). Dopiero nie- które prace W. Pola (1807–1872) poświęcone były zagadnieniom klimatycznym (Obrębska-Starklowa, Trepińska 1999). Ważną datą w rozwoju klimatologii krakowskiej był rok 1952, kiedy w In- stytucie Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego, w ramach Katedry Geografii Fizycznej, utworzono Zakład Klimatologii i Meteorologii. Dało to podstawy do dynamicznego rozwoju badań naukowych z zakresu klimatologii i meteorologii oraz kształcenia kadry naukowej, która w kolejnych latach zasilała szeregi pra- cowników naukowo-dydaktycznych w rozwijającej się sieci wyższych uczelni, mających w swym programie nauki o Ziemi. Dotyczyło to także dzisiejszego Uniwersytetu Pedagogicznego, w której to uczelni najpierw w Pracowni Geo- graficznej (1947/48), następnie w Zakładzie Geografii (do 1953 r.), Katedrze Geografii Fizycznej (do XII 1971 r.), Zakładzie Geografii Fizycznej (do 1994 r.), a w końcu w Zakładzie Ochrony i Kształtowania Środowiska Geograficznego realizowano nie tylko programy dydaktyczne (Rajman 1996). Początkowo podstawowe treści z zakresu meteorologii i klimatologii były przekazywane na zajęciach z geografii fizycznej. Od 1952 r. przedmiot ten był już realizowany oddzielnie w formie wykładów i ćwiczeń. Treści te były wykła- dane także okresowo na kierunku biologicznym, w ramach specjalizacji ochrona środowiska. Ważnym uzupełnieniem studiów geograficznych były terenowe ćwiczenia przedmiotowe z meteorologii i klimatologii, w czasie których studen- 3. Klimatologia i meteorologia 73 ci mogli rozwijać praktyczne umiejętności prowadzenia pomiarów oraz obserwacji i metod opracowania zebranego materiału. W pierwszym okresie istnienia geografii, zajęcia z klimatologii i meteorologii prowadził doc. dr Władysław Milata, pracownik naukowo-dydaktyczny Uniwer- sytetu Jagiellońskiego. Po jego przedwczesnej śmierci (1954 r.) dydaktyką zajmowali się klimatolodzy pracujący etatowo w innych krakowskich uczelniach wyższych: Jerzy Michalczewski (prof. w Instytucie Meteorologii i Gospodarki Wodnej), Mieczysław Hess (późniejszy prof., kierownik Zakładu Klimatologii), Anna Czemerda (dr, później adiunkt w Instytucie Ochrony Przyrody PAN). Zainteresowania badawcze sprawiły, że zajęcia z klimatologii na studiach geograficznych powierzono mgr Eleonorze Janikowskiej-Wilczyńskiej (do 1992 r.). Ćwiczenia okresowo prowadzili także dr Bronisław Pydziński oraz mgr Roman Malarz. Od 1984 r. okresowo, a w latach 1992–1996 jako etatowy pracownik, za- jęcia dydaktyczne z zakresu meteorologii i klimatologii prowadziła prof. dr hab. Maria Morawska-Horawska. Po jej przejściu na emeryturę kształceniem z meteorologii i klimatologii zajmują się do dziś dr Piotr Lewik i dr Eligiusz Brzeźniak. Zagadnienia klimatologiczne nie były początkowo przedmiotem rozważań i analiz naukowych. Pracownicy prowadzący wówczas zajęcia dydaktyczne byli zatrudnieni w innych jednostkach badawczych i placówkach naukowo-dydaktycznych. Prace W. Milaty, M. Hessa, J. Michalczewskiego i A. Czemerdy po- wstawały na bazie badań prowadzonych w macierzystych instytucjach i w tych- że dokonywano analizy dorobku naukowego wspomnianych autorów. Nieliczne prace związane tematycznie z klimatologią były efektem szczególnych zaintere- sowań bądź badań prowadzonych w uprzednim miejscu zatrudnienia (Brzeź- niak, Malarz 1980; Janikowska-Wilczyńska 1970; Rajman 1960, 1963). Prace naukowe z zakresu meteorologii i klimatologii zostały podjęte dopiero z chwilą rozpoczęcia pracy w pełnym wymiarze godzin w ówczesnej Wyż- szej Szkole Pedagogicznej przez prof. M. Morawską-Horawską. Jej główne zainteresowania badawcze koncentrowały się wokół zagadnień związanych z klimatologią urbanistyczną, klimatami górskimi, prognozami meteorologicz- nymi i były kontynuacją prac wcześniej podjętych w Instytucie Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Specjalne znaczenie miały studia nad zanieczyszczeniem powietrza nad Górnośląskim Okręgiem Przemysłowym (Morawska-Horawska, Kuroś 1992b) i Krakowem (Lach i in. 1992, 1992/1993), a zwłaszcza próby konstrukcji stochastycznych modeli prognozy stężeń SO2 w powietrzu (Moraw- ska-Horawska i in. 1986, 1993). Warunki aerosanitarne mieszkańców były tak- że przedmiotem rozważań zespołu z udziałem klimatologów z innych ośrodków (Morawska-Horawska i in. 1984, Powroźnik i in. 1991). W kręgu zaintereso- wań znalazły się także badania nad wybranymi elementami klimatu Krakowa, którego specyficzne położenie akcentuje się szczególnymi cechami temperatury, jej fluktuacjami w wieloleciu, ustalonymi na podstawie danych z sieci stacji meteorologicznych działających wówczas na terenie Krakowa (Morawska- Horawska 1992b, 1996, Morawska-Horawska, Lewik 1997a, 1997b). Wyniki 74 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych obserwacji prowadzonych na uczelnianej meteorologicznej stacji pomiarowej (ASM–94) posłużyły do oceny struktury termicznej powietrza w Krakowie (Brzeźniak 2001). Ostatnie lata znaczone są zainteresowaniami dotyczącymi określenia zmienności usłonecznienia i zachmurzenia w Krakowie (Matuszko i in. 2008, Morawska-Horawska 1984, 1985, 1993, Morawska-Horawska, Olecki 1994/1995). Problematyka współczesnych badań klimatycznych koncentruje się często na zagadnieniach zmian klimatu w skali czasowej, gdzie wyznacznikami różnych form niestabilności są temperatura powietrza i opady atmosferyczne. Zmiany i wahania tych elementów szczególnie wyraźnie zaznaczają się na obszarach górskich. W Instytucie Geografii szczególną pozycję mają zatem studia z zakresu klimatologii górskiej. Fluktuacjami temperatury w Karpatach polskich lub ich częściach zajmowali się: E. Brzeźniak (2002), E. Brzeźniak, D. Limanów- ka (1999, 2001), E. Brzeźniak, P. Lewik (1999) oraz M. Morawska-Horaw- ska (1994). Istotna jest zwłaszcza praca dotycząca możliwości prognozowania średniej temperatury powietrza na obszarach o urozmaiconej rzeźbie (Moraw- ska-Horawska, Kuroś 1992a). Katastrofalne wydarzenia hydrologiczne w ostatnim 15-leciu zwróciły uwagę wielu badaczy na opady atmosferyczne, ich okresowe nadmiary lub niedobory. Zagadnienia te znalazły się w profilu badawczym Instytutu Geografii, a doty- czyły fluktuacji opadów, tendencji ich zmian oraz anomalii w skali czasowej, w części Karpat polskich, na wschód od doliny Białej Dunajcowej (Brzeźniak 2003, 2006, 2007a, 2007b, 2008; Brzeźniak, Lach 2003, Żychowski 1996). Studia nad problematyką klimatów górskich dotyczyły także stosunków anemologicznych Karpat polskich, głównie genezy wiatru halnego i – często kontrowersyjnego – jego północnego zasięgu (Morawska-Horawska 1992a, Morawska-Horawska, Lewik 2000). Badania klimatologiczne są prowadzone w różnych skalach przestrzennych i w różnych obiektach przyrodniczych, także w naturalnych (groty, jaskinie) i antropogenicznych (kopalnie) systemach podziemnych. Jednymi z nich są „Groty Kryształowe” w Kopalni Soli Wieliczka, objęte ochroną prawną w formie rezerwatu przyrody. Krystaliczny wystrój obu grot podlegał wyraźnej de- strukcji, wywołanej – jak się okazało – przez nadmierną wilgotność powietrza wypełniającego te obiekty. Prowadzone ciągłe pomiary i analizy pozwoliły na ustalenie podstawowych cech warunków mikroklimatycznych, wyznaczenie optymalnych dla tego środowiska parametrów termiczno-wilgotnościowych i określenie zabiegów chroniących je przed gwałtownymi zmianami, a także organizację monitoringu środowiska gazowego grot. Zadania te były realizowane, między innymi, w Instytucie Geografii przez E. Brzeźniaka (Alexandrowicz, Brzeźniak 1996–1997, 2000; Brzeźniak 2000b, 2000c, 2000d; Brzeźniak, Bed- narczyk 2000). W Instytucie Geografii podjęte zostały także studia nad metodycznymi podstawami wyznaczania termicznych pór roku, zgodnie z zasadami i procedurami 3. Klimatologia i meteorologia 75 klasyfikacji stosowanymi w taksonometrii. Pozwoliły one na precyzyjne defi- niowanie okresów termicznych i określenie ich struktury (Bednorz i in. 2003; Lewik 1995, 1996a, 1996b, 2000, 2001). Wśród zadań z zakresu klimatologii, realizowanych w ostatnich latach, są opracowania klimatu o charakterze monograficznym, w których dokonano oceny zróżnicowania przestrzennego poszczególnych elementów klimatu, wywoła- nego zwłaszcza przez procesy cyrkulacyjne (Brzeźniak 2005) i czynniki lokalne. Terytorialnie obejmowały one zarówno pogórską (Lewik 1992), górską (Brzeź- niak, Czemerda 2000), jak i wyżynną (Brzeźniak, Partyka 2009) część Polski oraz fragment Wyżyny Podolskiej na Ukrainie (Brzeźniak 2005a).

Eligiusz Brzeźniak

Literatura

Alexandrowicz Z., Brzeźniak E., 1996–1997, Zagrożenie środowiska Grot Kryształowych w Kopalni Soli Wieliczka, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 28, Kraków, s. 59–78. Alexandrowicz Z., Brzeźniak E., 2000, Wpływ zabiegów ochronnych na warunki termiczno-wilgotnościowe grot, [w:] Groty Kryształowe w Kopalni Soli Wieliczka, Stu- dia Naturae, 46, s. 159–166. Bednorz E., Bielec-Bąkowska Z., Bokwa A., Kicińska B., Kolendowicz L., Lewik P., Nowosad M., Ustrnul Z., Żelazny M., 2003, Regionalizacje, typologie i wyznaczanie sezonów klimatycznych z zastosowaniem analizy skupień, Przegląd Geofizyczny, 1–2, s. 11–32. Brzeźniak E., 1998, Wybrane cechy bioklimatu polskiej części doliny Popradu, Wiado- mości Ziem Górskich, 7 (11), s. 45–57. Brzeźniak E., 2000a, Wahania opadów atmosferycznych w dorzeczu Wisłoka w latach 1951–1995, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 46, s. 73–86. Brzeźniak E., 2000b, Antropogenne zmiany mikroklimatu Grot Kryształowych w Ko- palni Soli Wieliczka, [w:] Działalność człowieka i jego środowisko, red. Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 121–129. Brzeźniak E., 2000c, Warunki termiczno-wilgotnościowe w grotach, [w:] Groty Krysz- tałowe w Kopalni Soli Wieliczka, Studia Naturae, 46, s. 145–150. Brzeźniak E., 2000d, Antropogeniczne oddziaływania na mikroklimat grot, [w:] Groty Kryształowe w Kopalni Soli Wieliczka, Studia Naturae, 46, s. 167–170. Brzeźniak E., 2001, Badania termicznej struktury powietrza w Krakowie za pomocą Automatycznej Stacji Meteorologicznej ASM–94, [w:] Problematyka pomiarów i opracowań elementów meteorologicznych, red. Sz. Mrugała, Lublin, s. 17–21. Brzeźniak E., 2002, Anomalne temperatury powietrza w Beskidzie Sądeckim w drugiej połowie XX wieku, [w:] Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, red. Z. Górka i A. Jelonek, Wyd. IGiGP UJ, Kraków, s. 123–129. Brzeźniak E., 2003, Anomalne opady atmosferyczne w dorzeczu Wisłoka w półwieczu 1951–2000, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 49, s. 19–35. 76 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Brzeźniak E., 2005a, Klimat, [w:] Kamieniec Podolski. Studia z dziejów miasta i regionu, red. F. Kiryk, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 35–43. Brzeźniak E., 2005b, Cyrkulacja atmosferyczna nad Polskimi Karpatami Zachodni- mi w drugiej połowie XX wieku, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 51, s. 81–89. Brzeźniak E., 2006, Opady atmosferyczne w karpackiej części doliny Sanu w drugiej połowie XX wieku, Rocznik Sanocki, IX, Sanok, s. 47–54. Brzeźniak E., 2007a, Tendencje zmian opadów atmosferycznych w Karpackim Wschod- nim regionie opadowym, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 54, s. 71–82. Brzeźniak E., 2007b, Zmiany opadów atmosferycznych w Karpackim Wschodnim regionie opadowym w drugiej połowie XX wieku, [w:] Wahania klimatu w różnych skalach przestrzennych i czasowych, red. K. Piotrowicz, R. Twardosz, Kraków, s. 397–402. Brzeźniak E., 2008, Opady atmosferyczne o anomalnej wysokości w karpackiej części dorzecza Sanu, [w:] Przyrodniczo-ekonomiczny potencjał regionów na pograniczu polsko-ukraińskim, red. R. Fedan, Z. Makieła, Jarosław, s. 27–38. Brzeźniak E., Bednarczyk J., 2000, Parametry termiczno-wilgotnościowe powietrza wschodniego rejonu wentylacyjnego, [w:] Groty Kryształowe w Kopalni Soli Wie- liczka, Studia Naturae, 46, s. 139–145. Brzeźniak E., Czemerda A., 2000, Klimat, [w:] Przyroda Popradzkiego Parku Krajobra- zowego, red. J. Staszkiewicz, Stary Sącz, s. 37–46. Brzeźniak E., Lach J., 2003, Wpływ warunków pluwialnych na reżim hydrologiczny Wisłoka, [w:] Dynamika zmian środowiska geograficznego pod wpływem antropopresji, red. J. Lach, Kraków, s. 23–33. Brzeźniak E., Limanówka D., 1999, Zmiany temperatury powietrza w Beskidzie Są- deckim w latach 1961–1990, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 45, s. 5–18. Brzeźniak E., Limanówka D., 2001, Temperatura powietrza w Beskidzie Sądeckim w drugiej połowie XX wieku, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 47, s. 5–14. Brzeźniak E., Lewik P., 1999, Profil termiczno-wilgotnościowy w zlewni Rzyczanki w Beskidzie Małym, Wiadomości Ziem Górskich, 8 (12), s. 59–71. Brzeźniak E., Malarz R., 1980, Warunki klimatyczne doliny Sugnugurin-gol w okresie letnim (Climatic conditions in the Sugnugurin-gol valley within summer season), Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 71, Prace Geograficzne VIII, s. 69–82. Brzeźniak E., Partyka J., 2008, Warunki klimatyczne Ojcowskiego Parku Narodowego, [w:] Monografia Ojcowskiego Parku Narodowego, red. A. Klasa, J. Partyka, Ojców, s. 121–136. Janikowska-Wilczyńska E., 1970, Genetyczna klasyfikacja klimatu wg P.B. Alisowa, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 40, Prace Geograficzne V, s. 137–155. Lach J., Morawska-Horawska M., Ziętara T., 1992, Zmiany w zanieczyszczeniu powietrza województwa krakowskiego w latach 1976–1990, [w:] Geografia i aktualne problemy miasta Krakowa i regionu, PTG, Kraków, s. 52–73. 3. Klimatologia i meteorologia 77

Lach J., Morawska-Horawska M., Ziętara T., 1992/1993, Tendencje zmian w zanieczyszczeniu powietrza w Krakowie po II wojnie światowej, Folia Geogr. Ser. Geogr. -Phys., 26/27, s. 39–57. Lewik P., 1992, Klimat otoczenia zbiornika wodnego „Dobczyce” na Rabie, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 151, Prace Geograficzne XIV, s. 63–77. Lewik P., 1995, Metody wyznaczania termicznych pór roku, [w:] Człowiek a środowi- sko, Toruń, s. 157–160. Lewik P., 1996a, Taksonomiczne metody wyznaczania pór roku, [w:] Polska w Europie Bałtyckiej, Słupsk–Ustka, s. 167–169. Lewik P., 1996b, Thermal seasons of the year in southern Poland – tendencies of the terms and duration, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne 102, s. 355–358. Lewik P., 2000, Rozwój i ocena metod wyznaczania termicznych pór roku, [w:] Dzia- łalność człowieka i jego środowisko, red. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kra- ków, s. 63–72. Lewik P., 2001, Zastosowanie taksonomii numerycznej do wyznaczania termicznych pór roku na przykładzie południowej Polski, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 31/32, s. 31–32. Matuszko D., Lewik P., Morawska-Horawska M., 2008, Circulatory conditions of the segmentation of the multi-annual course of cloudiness and sunshine duration in Krakow, [w:] Advances in weather and circulation type classifications & applications, Kraków, s. 62 Morawska-Horawska M., 1984, Współczesne zmiany w zachmurzeniu i usłonecznieniu Krakowa na tle 120-lecia, Przegląd Geofizyczny, 29, 3, s. 271–284. Morawska-Horawska M., 1985, Cloudiness and sunshine in Cracow, 1961–1980 and its contemporary tendencies, Journal of Climatology, 5, 6, s. 633–642. Morawska-Horawska M., 1991a, Wpływ rozwoju miasta i globalnego ocieplenia na wzrost temperatury powietrza w Krakowie w 100–leciu 1889–1980, Przegląd Geo- fizyczny, 36, 4, s. 321–328. Morawska-Horawska M., 1991b, Czy warunki termiczne w dniu św. Barbary mogą być prognostykiem dla świąt Bożego Narodzenia?, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 22, s. 65–69. Morawska-Horawska M., 1991c, Fale ciepła i chłodu w Krakowie w Krakowie w stuleciu 1881–1980, Wiadomości IMGW, 14, s. 1–4. Morawska-Horawska M., 1992a, Warunki powstawania wiatru halnego i próba oceny jego zasięgu, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 23, s. 73–79. Morawska-Horawska M., 1992b, Niektóre właściwości przebiegu temperatury powietrza w Krakowie w latach 1881–1980, Wiadomości IMGW, 15, 1–2, s. 5–12. Morawska-Horawska M., 1993, The comparison of the evening cloudiness in Cracow and on Lubomir in the period from 1922 till 1931, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geo- graficzne 95, s. 41–48. Morawska-Horawska M., 1994, Trendy temperatury powietrza w Tatrach, w Niżnych Tatrach i Karkonoszach w okresie 1948–1990, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 170, Prace Geograficzne XV, s. 159–166. Morawska-Horawska M., 1995, Meteorologiczna interpretacja zjawiska atmosferycznego w Jerzmanowicach, Przegląd Geofizyczny, 4, s. 343–354. 78 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Morawska-Horawska M., 1996, Anomalie termiczne w Krakowie w stuleciu 1881–1980, Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej, 24, s. 291–306. Morawska-Horawska M., Kuroś E., 1992a, Metoda prognozy średniej dobowej temperatury powietrza dla obszaru dorzecza Dunajca, Wiadomości IMGW, 15, 2, s. 13–19. Morawska-Horawska M., Kuroś E., 1992b, Specyfika kształtowania się wielkości emisji

SO2 na obszarze GOP (Górniczy Okręg Przemysłowy) i możliwości prognozowania

średnich dobowych stężeń SO2, Ochrona Powietrza, 26, 6, s. 148–150. Morawska-Horawska M., Lewik P., 1997a, Ekstremalne gradienty temperatury w przy- ziemnej 100-metrowej warstwie powietrza nad Krakowem, [w:] Ekstremalne zjawiska meteorologiczne, hydrologiczne i oceanograficzne, Warszawa, s. 45–46. Morawska-Horawska M., Lewik P., 1997b, Termiczne warstwy hamujące w przyziem- nej 100-metrowej warstwie powietrza nad Krakowem, Folia Turistica, 7, s. 53–76. Morawska-Horawska M. Lewik P., 2000, Rozprawa meteorologiczna o naturze, przy- czynach, liczbie i ruchu wiatrów (przyczynek do dziejów meteorologii w Polsce), Przegląd Geofizyczny, 3–4, s. 321–329. Morawska-Horawska M., Lewik P., 2003, Wpływ wysokości i ukształtowania terenu na zróżnicowanie warunków meteorologicznych w Krakowie, [w:] Dynamika zmian środowiska geograficznego pod wpływem antropopresji, red. J. Lach, Kraków, s. 85–94. Morawska-Horawska M., Olecki Z., 1994/1995, Wieloletnie zmiany w zachmurzeniu, usłonecznieniu i dopływie promieniowania słonecznego w Krakowie, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 26/27, s. 59–74. Morawska-Horawska M., Rysz M., Mokrzycki E., Tumidajski T., 1984, Wpływ niektó- rych zanieczyszczeń powietrza na zdrowie mieszkańców Krakowa, Ann. Acad. Med. Siles., 8, s. 127–134 Morawska-Horawska M., Tumidajski T., 1986, Stochastyczne modele prognoz średniego

dobowego stężenia SO2 dla Krakowa, Wiadomości IMGW, 9, s. 41–46. Morawska-Horawska M., Tumidajski T., Kuroś E., 1993, Stochastyczne modele progno-

zy stężeń SO2 dla sterowania emisją zanieczyszczeń powietrza w Krakowie, Arch. Ochr. Środow., 19, 1–2, s. 159–166. Powroźnik M., Tumidajski T., Morawska-Horawska M., 1991, Wpływ warunków pogo- dowych oraz zanieczyszczeń powietrza na liczbę interwencji pogotowia ratunkowe- go w Krakowie, Folia Medica Cracoviensia, 32, 1–2, s. 131–136. Rajman J., 1960, Katastrofalne zjawiska klimatyczne w roku 1959, Gazeta Obserwato- ra PIHM, 6, s. 12–14. Rajman J., 1963, Bibliografia z zakresu meteorologii i klimatologii polskiej do roku 1939, Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, Warszawa, s. 1–239 (Bibliography of Polish Meteorology and Climatology up to 1939, Warszawa (wyd. angielskie na zlecenie U.S. Departament of Commerce Clearringhouse for Federal Scientific and Technical Information, Springfield, Virginia – dla czytelnika amerykańskiego) Żychowski J., 1996, Ocena porównawcza reprezentatywności posterunków opadowych w Beskidzie Niskim, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 184, Pra- ce Geograficzne XVI, s. 83–101. 4. Hydrografia 79 4. Hydrografia

Hydrografia – jako dyscyplina naukowa – nie była uprawiana w Instytucie Geografii przez pracowników tworzących oddzielny zakład. Wynikało to z jednej strony z relatywnie słabych zainteresowań pracowników tą problematyką, a z drugiej – z istnienia silnych zespołów badawczych w ośrodku krakowskim w innych jednostkach naukowych (UJ, AGH, AR, PK). Jako przedmiot dydaktyczny hydrografia funkcjonowała w obrębie Zakładu Geografii Fizycznej, a później w Zakładzie Ochrony i Kształtowania Środowiska Geograficznego. W pierwszych latach wykłady z tego przedmiotu prowadziły osoby z zewnątrz, m.in. Z. Kajetanowicz z Politechniki Krakowskiej. W zakresie hydrografii wyspecjalizował się w latach 60. Bronisław Pydziński, którego prace nawiązywały do kartowania hydrograficznego na Żywiecczyźnie. Jego publikacje pozwoliły poznać stosunki wodne i zaleganie wód gruntowych w dorzeczu Soły (Pydziński 1969, 1970). Badania prowadzone przez niego na tym terenie umożliwiły przygotowanie wraz z J. Dynowskim i K. Waksmundz- kim z UJ przewodnika wycieczki hydrograficznej w Beskid Śląski z okazji Ogól- nopolskiej Konferencji Hydrograficznej w 1970 roku (Pydziński i inni 1971). Wiedzę z tego zakresu wykorzystał on w pracy dotyczącej wpływu działalności eksploatacyjnej siarki na zmiany sieci hydrograficznej w Tarnobrzeskim Okręgu Siarkowym (Pydziński 1987). Swoje doświadczenie dydaktyczne przekazywał również nauczycielom, publikując w czasopiśmie „Geografia w Szkole”. Zwra- cał szczególną uwagę na wpływ właściwości środowiska geograficznego na re- żim rzek w różnych strefach klimatycznych, w tym karpackich (Pydziński 1984, 1985). Problematyka ustrojów rzecznych pozwoliła na wykazanie zależności odpływu w rzekach od środowiska geograficznego. Przeprowadził i dokonał delimitacji obszarów o dodatnim i ujemnym bilansie wodnym (Pydziński 1986). Gdy w Instytucie Geografii zatrudnił się w latach 70. A. Michalik, zagadnienia dotyczące środowiska wodnego zostały rozszerzone w pracach badawczych o problematykę hydrogeologiczną. Posiadał on stosowne uprawnienia do opracowywania dokumentacji hydrogeologicznych (m.in. Michalik 1979). Udo- kumentował wiele struktur wodonośnych w Karpatach, dzięki którym szereg miejscowości zaopatruje się dziś w wodę, np. Kalwaria Zebrzydowska, Lancko- rona, Piwniczna, Muszyna, Arłamów. Wielkim osiągnięciem A. Michalika było odkrycie w rejonie Ustronia-Zawodzia solanek jodowo-bromowych, wykorzystanych później dla celów kąpielowych, oraz solanki wodorowęglanowej (Mi- chalik 1972). Dzięki tym badaniom Ustroń uzyskał status uzdrowiska. Przed- miotem badań profesora były również wody mineralne Krakowa oraz polskiej części Karpat Zachodnich (np. Michalik 1982). Pracował także nad metodyką badań hydrogeologicznych otworów studziennych w karpackim fliszu (Micha- lik 1969). Zaproponował nową metodę graficznego przedstawienia składu chemicznego wód pitnych (Michalik 1974). Swoją wiedzą służył również innym 80 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych krajom, np. Irakowi, gdzie pod jego kierunkiem opracowano warunki geologiczno-inżynierskie pod rozbudowę miast. Jako wybitny praktyk opracowywał także stosunki wodne, np. Oświęcimia (Michalik 1975). Pozostawił po sobie także mapy hydrogeologiczne w skali 1:50 000 południowej części Polski wraz z objaśnieniami (m.in. Michalik 1968). Mocno angażował się w proces dydaktyczny. Prowadził społecznie wiele poznawczych wyjazdów geografów w teren, szczególnie w Pieniny i Tatry (Michalik 1963). Prace hydrologiczne, najczęściej z pogranicza geomorfologii, publikował także J. Lach. Badał on zmiany stosunków wodnych w Beskidzie Niskim, wy- wołane gospodarczą działalnością człowieka (Lach 1972, 1975). Szczególną uwagę zwrócił na zmiany w użytkowaniu ziemi, które współcześnie wpływają na obieg wody i procesy erozyjne w korytach potoków. Na początku lat 90. rozpoczął również badania dotyczące jakości wody. Pierwsza tego rodzaju praca, we współpracy z A. Michalikiem, dotyczyła wód mineralnych Swoszowic (Michalik, Lach 1991). Pod koniec lat 80. badał wraz z A. Michalikiem i F. Pu- litem warunki hydrogeologiczne województwa tarnowskiego, w wyniku czego wydana została monografia tego obszaru (Lach, Michalik, Pulit 1981). Wiele miejsca J. Lach poświęcał tematyce wodnej w gospodarce miast przy realizo- waniu opracowań monograficznych na obszarze południowo-wschodniej Pol- ski, w tym szczególnie Nowego Sącza (Lach 1997). Jego badania zaowocowa- ły również opracowaniem dotyczącym zasobów wodnych Polski (Lach 1994). W ostatnich dwóch dekadach podejmował badania dotyczące powodzi w karpackiej części dorzecza Wisłoki (Lach 1999). Poza historycznym ujęciem tego zagadnienia odniósł się w tej pracy do przyczyn dużych wezbrań, a szczególnie powodzi, która wystąpiła w lipcu 2001 r. na Sądecczyźnie (Lach 2003). Badał także wraz z E. Brzeźniakiem nieregularność miar odpływu w dorzeczu Wisłoka w drugiej połowie XX wieku (Lach, Brzeźniak 2002). Dla tego samego okresu określili oni również wpływ warunków pluwialnych na reżim hydrologiczny Wisłoka (Lach, Brzeźniak 2003). Badania hydrologiczne prowadził również Z. Woźniczka w roku 1975 i 1977 w dorzeczu Sugnugurin-goł w górach Chentej w ramach mongolsko-polskiej ekspedycji fizycznogeograficznej „Transmongolia” (Woźniczka 1980). Obejmo- wały one pomiary limnigraficzne na Sugnugurin-goł latem 1977 roku, spora- dyczne pomiary przepływów na dopływach oraz termikę i wydajność 18 źródeł występujących w piętrze tundry i w dnach dolin w górnej części badanego dorzecza. Prace te nie zaowocowały jednak większym opracowaniem. Wpływem czynników antropogenicznych na kształtowanie środowiska geograficznego zainteresował się również J. Żychowski. Koncentrował się on na znaczeniu użytkowania terenu dla odpływów w małych zlewniach o podobnej rzeźbie i powierzchni. Z końcem lat 70. zamontował limnigrafy na 5 potokach w Beskidzie Niskim i prowadził badania terenowe w latach 80. Edukacja w innych ośrodkach naukowych pozwoliła mu realizować i kontynuować interdyscyplinarne badania. Określił on wpływ wybranych elementów środowiska 4. Hydrografia 81 geograficznego, z uwzględnieniem ich cech, na odpływy w 2 małych zlewniach reprezentatywnych dla Beskidu Niskiego (Żychowski 1988a). Elementy środo- wiska przyrodniczego przedstawił ilościowo i traktował kompleksowo, wyka- zując różnice pomiędzy zlewniami (Żychowski 1991). To podejście holistyczne zostało oparte na badaniach kameralnych, terenowych oraz własnych wieloletnich limnigraficznych pomiarach, które objęły powódź z roku 1980 i 1983. Ży- chowski ustalił zależności w badanych zlewniach pomiędzy opadami ulewnymi i rozlewnymi a dobowymi odpływami. Jego badania udowodniły, że poza użyt- kowaniem również różna wielkość i charakter opadów decydują o transformacji opadu w odpływ w zlewniach o podobnej rzeźbie i powierzchni (Żychowski 1988b, 2000, 2002). Wykazał, że w przypadku opadów ulewnych i burzowych (powyżej 40 mm w ciągu doby) w badanych zlewniach większy odpływ ma miejsce w zlewni o wyższym wskaźniku zalesienia (Żychowski 1997, 2000). Taki pogląd nie dominował dotychczas w opinii hydrologów i geografów. Według J. Żychowskiego, wzrost zalesienia jest jedną z przyczyn procesów erozyjnych. Za pomocą badania hydrogramów jednostkowych – czasów koncentracji i trwa- nia fal wezbraniowych – potwierdził badaną hipotezę. Autor tych opracowań wykazał także, jakie wielkości opadów i właściwości badanych zlewni decydują o podnoszeniu się stanów wody w korytach na początku opadu. W innych badaniach ustalił również zależność, na podstawie 17 zlewni Be- skidu Niskiego i Pogórzy, pomiędzy średnim nachyleniem zlewni, obliczonym metodami uproszczonymi Kajetanowicza i Strahlera, a dokładną metodą Stein- hausa (Żychowski 1999a). Ustalenie tej zależności ułatwia i upraszcza dokład- ne obliczanie tak istotnego dla badań hydrologicznych średniego nachylenia zlewni. Innym problemem, który podjął J. Żychowski, była ocena wpływu rzeź- by rusztowej na zróżnicowanie odpływów gruntowych w zlewniach o podobnej powierzchni (Żychowski 1999b). Do tego celu wykorzystał on własne pomiary limnigraficzne. Badania te objęły charakterystyki odpływów wód gruntowych, krzywe regresji, wpływ środowiska na parametry krzywych regresji oraz za- leżność zasobów wód gruntowych od właściwości środowiska. Stwierdził, że w zlewni o podobnej wielkości, z główną doliną subsekwentną, w porównaniu z doliną poprzeczną o upadzie warstw niezgodnym z biegiem cieku, występują: dwukrotnie większe odpływy gruntowe i retencyjność zlewni, wyższe na ogół procentowe udziały odpływu gruntowego w odpływie całkowitym itp. Badał on również jakość chemiczną wody w regionach i w tym celu opracował miernik regionalnej, chemicznej jakości wody do picia (Żychowski 2002b). Miernik ten pozwala porównać, niezależnie od wielkości badanych stężeń, zawartości róż- nych jonów (WRz) oraz jakość wody w regionach (WJ). Problematyką jakości wody, już w nowym Zakładzie Ochrony i Kształtowa- nia Środowiska Geograficznego, utworzonym w 1994 r., zajmował się P. Gór- ski. Interesowała go jakość wody powierzchniowej na terenie Krakowa (Górski 1996). Został on również włączony do badań nad wpływem cmentarzy na śro- dowisko. Problematyką jakości chemicznej wód podziemnych i powierzchnio- 82 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych wych w zlewni Dłubni zajął się także jego następca na stanowisku asystenta – P. Kramarz (patrz rozdział Ochrona i kształtowanie środowiska). Badał on także wpływ małej retencji, związanej z młynami wodnymi, na zmiany stosun- ków wodnych (Kramarz 2004). Wraz z W. Warcholikiem rejestrował, z wykorzystaniem pomiarów GPS, obiekty małej retencji z XX w. w zlewni Dłubni (Kramarz, Warcholik 2003). W Zakładzie Geografii Fizycznej T. Bryndal podjął badania dotyczące zależ- ności maksymalnych natężeń przepływów i odpływów jednostkowych od para- metrów fizjograficznych wpierw w zlewniach karpackich, wyżynnych, a potem – wraz z W. Cabajem – w różnych regionach Polski (Bryndal 2009c; Bryndal i inni 2008). Ustalili oni równania krzywej obwiedni przepływów maksymalnych w małych zlewniach położonych w Niecce Nidziańskiej (Bryndal i inni 2008) oraz w Karpatach (Bryndal 2009b, 2009c). Uzyskane przez nich wyniki pomogą ocenić zagrożenia, które mogą wystąpić w małych zlewniach w wyniku gwałtownych wezbrań. T. Bryndal określił także parametry fizjograficzne 83 zlewni, w których wystąpiły wezbrania i lokalne powodzie. Wraz z zespołem wskazał te charakterystyczne parametry zlewni, które decydowały o gwałtow- nych wezbraniach (Bryndal 2008c; Bryndal i inni 2008). Badania transformacji opadu w odpływ – z wykorzystaniem modeli SCS oraz GIUH – wykazały, że określone parametry fizjograficzne zlewni predysponują generowanie fali wezbraniowej o krótkim czasie koncentracji oraz dużym natężeniu przepływu (Bryndal 2007a; Bryndal 2008a, 2008b, 2009a). Badania nad generowaniem wezbrań, z zastosowaniem wymienionych modeli hydrologicznych, pozwoliły określić także wpływ, poza opadami, naturalnych i antropogenicznych uwa- runkowań wezbrań (Bryndal 2008c; Bryndal i inni 2002). T. Bryndalowi uda- ło się wskazać regiony predysponowane do występowania gwałtownych wez- brań (Bryndal 2007b). Jego badania wykazały, że cechy morfologiczne zlewni, na które człowiek poprzez swoją działalność nie może znacząco wpłynąć, tj. rozmiary zlewni, rzeźba terenu, sieć dolin oraz warunki geologiczno-glebowe, odgrywają dużą rolę w generowaniu gwałtownych wezbrań i jest ona większa niż rola czynników, które człowiek może modyfikować (np. użytkowanie ziemi w zlewni, Bryndal 2008c). Zaproponowana identyfikacja zlewni poprawi prognozowanie gwałtownych wezbrań oraz pozwoli ograniczyć negatywne ich skutki. Jak widać, mimo niewielkiego potencjału ludzkiego powstało wiele opraco- wań mieszczących się w nurcie szeroko pojętych badań hydrologicznych. W tym jednak miejscu należy zdawać sobie sprawę, że sama pasja i wysiłek badacza na niewiele się zdadzą, bez wykorzystania danych z regularnych pomiarów prowadzonych przez IMiGW, a to z kolei warunkowane będzie poziomem finansowa- nia badań przy stale komercjalizującym się rynku danych.

Józef Żychowski 4. Hydrografia 83 Literatura

Bryndal T., 2007a, Transformacja opadu w odpływ w karpackich zlewniach przy wykorzystaniu GIUH, [w:] Obieg wody w środowisku naturalnym i przekształconym, red. Z. Michalczyk, t. VIII, Wyd. UMCS, Lublin, s. 117–126. Bryndal T., 2007b, Wpływ naturalnych i antropogenicznych uwarunkowań na możli- wość wystąpienia lokalnej powodzi, [w:] Zapis działalności człowieka w środowi- sku przyrodniczym, t. III, red. E. Smolska, P. Skwarczewski,Wydawnictwo WSPR, Warszawa, s. 23–29. Bryndal T., Cabaj W., Ciupa T., 2008, Gwałtowne wezbrania małych cieków w Niecce Nidziańskiej, Przegląd Geograficzny, 80, 1, s. 127–146. Bryndal T., 2008a, Wyznaczanie małych zlewni podatnych na występowanie gwałtow- nych wezbrań. Metoda wspomagająca prognozowanie lokalnych powodzi, Doku- mentacja Geograficzna, 37, IGiPZ PAN, Warszawa, s. 42–48. Bryndal T., 2008b, Delineation of small basins prone to flash floods occurrence, as a method supporting local floods prediction – on the example of southern part of the Nida Basin, [w:] Hydrological Extremes in small Basins, red. W. Chełmicki, J. Siwek, s. 49–53. Bryndal T., 2008c, Parametry zlewni, w których wystąpiły lokalne powodzie, Annales UMCS, sec. B, vol. LXIII, 10, s. 176–200. Bryndal T., 2009a, identification of small basins prone to flash flooding as a method supporting local flood forecasting – based on the example of the southern part of the Nida River Basin (Poland), Technical Documents in Hydrology, 84, s. 9–14. Bryndal T., 2009b, Investigation of the maximum discharge in ungauged small basins in the Polish part of the Carpathian Mts., [w:] Status and Perspectives of Hydrology in Small Basins Goslar-Hahnenklee, Landschaftsökologie und Umweltforschung, 50, s. 39–42. Bryndal T., 2009c, Przepływy maksymalne odnotowane podczas gwałtownych wez- brań, spowodowanych krótkotrwałymi ulewnymi opadami deszczu w małych zlewniach karpackich, [w:] Zasoby i ochrona wód. Obieg wody i materii w zlewniach rzecznych, red. R. Bogdanowicz, J. Fac-Beneda, Gdańsk 2009, s. 329–334. Cabaj W., Ciupa T., Bryndal T., 2002, Rola czynników naturalnych i antropogenicznych w kształtowaniu lokalnych powodzi w południowej części Wyżyny Małopol- skiej, [w:] Obieg wody w zmieniającym się środowisku, Prace IG AŚ w Kielcach 7, s. 353–360. Górski P., 1996. Wpływ zanieczyszczeń dopływów na jakość wód Wisły w Krakowie, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 184, Prace Geograficzne XVI, s. 101–113. Kramarz P., 2004, Antropogeniczne zmiany stosunków wodnych w Dłubniańskim Par- ku Krajobrazowym, [w:] Badania geograficzne w poznaniu środowiska, red. Z. Mi- chalczyk, Wyd. UMCS, Lublin, s. 310–311. Kramarz P., Warcholik W., 2003, Mała retencja w zlewni Dłubni w XX wieku. Reje- stracja przestrzenna zespołów młyńskich z wykorzystaniem pomiarów GPS, [w:] Dynamika zmian środowiska geograficznego pod wpływem antropopresji, red. J. Lach, Kraków–Sanok, s. 58–60. Lach J., 1972, Zmiany stosunków wodnych w Beskidzie Niskim spowodowane gospo- darczą działalnością człowieka, [w:] Problemy gospodarki górskiej w badaniach 84 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

krajów europejskich, red. J. Lach, Komitet Zagospodarowania Ziem Górskich, Kra- ków. Lach J., 1975, Ewolucja stosunków wodnych wywołana gospodarczą działalnością człowieka, Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych, z. 162, s. 365–369. Lach J., 1988, Wpływ zbiornika Besko na zmiany ustroju wodnego Wisłoka, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 20, s. 85–100. Lach J., 1994, Zasoby wodne Polski i ich wykorzystanie, Beskidzkie Forum Ekologicz- ne, Magazyn szkolnych kół LOP i szkolnych klubów ekologicznych, nr 3, Bielsko- Biała, s. 3–10. Lach J., 1997, Gospodarka wodna Nowego Sącza, Rocznik Sądecki, t. XXV, Zarząd Miasta Nowego Sącza i Oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego w Nowym Sączu, s. 88–97. Lach J., 1999, Powodzie w karpackiej części dorzecza Wisłoki w latach 1975–1997, Wiadomości Ziem Górskich, 8, 12, s. 17–32. Lach J., 2003, Przyczyny i skutki powodzi w lipcu 2001 roku na Sądecczyźnie, Proble- my Zagospodarowania Ziem Górskich PAN KZZG, z. 49, Kraków, s. 49–61. Lach J., Brzeźniak E., 2002, Nieregularność miar odpływu w dorzeczu Wisłoka w drugiej połowie XX wieku, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, z. 48, Kraków, s. 139–145. Lach J., Brzeźniak E., 2003, Wpływ warunków pluwialnych na reżim hydrologiczny Wisłoka w drugiej połowie XX wieku, [w:] Dynamika zmian środowiska geograficznego pod wpływem antropopresji, red. J. Lach, NFOSiGW, Wydawnictwo Na- ukowe AP, Kraków, s. 23–33. Lach J,. Michalik A., Pulit F., 1981, Warunki hydrogeologiczne województwa tarnowskiego, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 98. Michalik A., 1963, Budowle hydrotechniczne w Pieninach. Przewodnik XXXVI Zjazdu PTGeol. w Pieninach, Rocznik PTG, r. 11, nr 7, s. 323–324. Michalik A., 1968, Objaśnienia do przeglądowej mapy hydrogeologicznej Polski, arkusz Cieszyn 1:300 000, Warszawa, ss. 120. Michalik A., 1969, Z metodyki badań hydrogeologicznych otworów studziennych we fliszu karpackim, Kwartalnik Geologiczny, t. 13, z. 3, Warszawa, s. 713–714. Michalik A. 1972, Dokumentacja hydrogeologiczna podziemnych wód mineralnych z utworów kredy i dewonu w Ustroniu-Zawodziu, Uzdrowisko Ustroń, z. 30, ss. 60. Michalik A., 1973, Wody mineralne w polskiej części Karpat Zachodnich, Biuletyn In- stytutu Geologii, 227, Z badań hydrogeologicznych w Polsce, t. III, Warszawa. Michalik A., 1974, Nowa metoda graficznego przedstawiania składu chemicznego wód pitnych, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 55, Prace Geograficz- ne VI, s. 147–152. Michalik A., 1975, Opracowanie stosunków wodnych w rejonie Oświęcimia, WRN w Krakowie, Wydział Gospodarki Przestrzennej, Geologii i Ochrony Środowiska, ss. 25. Michalik A., 1979, Dokumentacja hydrogeologiczna woj. tarnowskiego, Wojewódzki Zarząd Inwestycji Rolnych, Tarnów, ss. 55. Michalik A., Drobisz Z., 1982, Wody mineralne w okolicy Żywca, Biuletyn Instytutu Geologii 339, Z badań hydrogeologicznych w Polsce, t. IV, s. 83–102. Michalik A., Lach J., 1991, Wody mineralne Swoszowic, Rocznik Naukowo-Dydaktycz- ny WSP w Krakowie, z. 142, Prace Geograficzne XIII, s. 23–53. 4. Hydrografia 85

Pydziński B., 1969, Stosunki wodne w dorzeczu Soły, Dokumentacja Geograficzna, 6, s. 27–33. Pydziński B., 1970, Wody gruntowe w dorzeczu Soły, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 40, Prace Geograficzne V, s. 49–61. Pydziński B., Dynowski J., Waksmundzki K., 1971, Przewodnik wycieczki hydrograficznej w Beskid Śląski, [w:] Ogólnopolska Konferencja Hydrograficzna, UJ, Kraków, ss. 18. Pydziński B., 1984, Rzeki Afryki na tle rzeźby i klimatu, Geografia w Szkole, z. 5, s. 241–249. Pydziński B. 1985, Rzeki karpackie – ich ustrój i znaczenie gospodarcze, Geografia w Szkole, z. 5, s. 41–47. Pydziński B. 1986, Obszary o dodatnim i ujemnym bilansie wodnym, Geografia w Szkole, z. 3, s. 135–140. Pydziński B. 1987, Wpływ działalności eksploatacyjnej na zmiany sieci hydrograficznej w Tarnobrzeskim Okręgu Siarkowym, [w:] Problemy funkcjonowania Tarno- brzeskiego Okręgu Przemysłowego, red. Z. Zioło, Baranów Sandomierski, s. 15–16. Woźniczka Z., 1980, Z badań hydrologicznych w dorzeczu Sugnugurin-goł w górach Chentej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 71, Prace Geograficz- ne VIII, s. 95–109. Żychowski J., 1988a, Wpływ wybranych elementów środowiska geograficznego na odpływy w małych zlewniach Beskidu Niskiego, streszczenia prac habilitacyjnych i doktorskich 1986, 1987. Żychowski J., 1988b, Wpływ wybranych elementów środowiska geograficznego na kształtowanie wezbrań w małych zlewniach wschodniej części Beskidu Niskiego, Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Naukowych, Wydawnictwo PAN, t. XXX/1–2, styczeń–grudzień 1986, s. 60–63. Żychowski J., 1991, Propozycja ilościowej oceny przestrzennego rozmieszczenia cech elementów środowiska geograficznego w zlewniach, Rocznik Naukowo-Dydaktycz- ny WSP w Krakowie, z. 142, Prace Geograficzne XIII, s. 189–195. Żychowski J., 1997, Zróżnicowanie wezbrań w ekstremalnych warunkach w małych zlewniach Beskidu Niskiego, [w:] Ekstremalne zjawiska meteorologiczne, hydrologiczne i oceanograficzne, Warszawa, s. 210–211. Żychowski J., 1999a, Średnie nachylenie zlewni, [w:] Interdyscyplinarność w badaniach dorzecza, Wydawnictwo UJ, Kraków, s. 173–175. Żychowski J., 1999b, Zróżnicowanie odpływów gruntowych w rzeźbie rusztowej na przykładzie reprezentatywnych zlewni Beskidu Niskiego, Wiadomości Ziem Gór- skich, z. 8 (12), s. 33–49. Żychowski J., 2000, Przyczyny różnej transformacji opadów w odpływy w dwóch zlewniach Beskidu Niskiego, [w:] Działalność człowieka i jego środowisko, red. Z. Zio- ło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 93–121. Żychowski J., 2002a, Zalesianie stoków górskich w strefach nadgranicznych przyczyną degradacji środowiska przyrodniczego w przyszłości, [w:] Czynniki i bariery regionalnej współpracy transgranicznej – bilans dokonań, PTG i Uniwersytet Rzeszow- ski, Rzeszów, s. 99–117. Żychowski J. 2002b, Miernik regionalnej fizyczno-chemicznej jakości wody do picia, [w:] Stan i antropogeniczne zmiany jakości wód w Polsce, red. J. Burchard, t. II, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 275–282. 86 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych 5. Geografia gleb

Geografia gleb w krakowskiej uczelni pedagogicznej była traktowana głów- nie jako przedmiot dydaktyczny. W pierwszym okresie istnienia Państwowej Wyższej Szkoły Pedagogicznej (1946–1950), na trzyletnich, dwukierunkowych studiach, zagadnienia dotyczące gleb były raczej marginalnie poruszane na przedmiotach geograficznych. Jako odrębny przedmiot nauczania, geografia gleb (istniała też pod nazwą geografia gleb z elementami gleboznawstwa) pojawiła się później na jednolitym kierunku studiów geograficznych. Dla nauczania tego przedmiotu zatrudniono w 1952 r. (na godziny zlecone) dr. Tadeusza Skawinę, pracownika Akademii Górniczo-Hutniczej, późniejszego profesora tejże uczelni. Profesor T. Skawina zajmował się głównie ochroną gleb i rekultywacją terenów poprzemysłowych. W latach 60. ćwiczenia prowadziła mgr Lucyna Skawinowa. Część tych ćwiczeń odbywała się w pracowniach Instytutu Ochrony Terenów Górniczych AGH. Działalność naukowa prof. T. Skawiny była afiliowana na AGH, a jego prace dotyczyły głównie ochrony i rekultywacji terenów górniczych. Prof. Skawina jest autorem ok. 130 publikacji z tego zakresu. Do tej pory w podstawowym podręczniku pod redakcją S. Zawadzkiego (1999) z zakresu gleboznawstwa są rozdziały jego autorstwa. Na ówczesnej WSP prowadził on tylko wykłady. Biogram profesora został zamieszczony w Leksykonie profesorów Akademii Pedagogicznej im. KEN 1946–2006 (Kraków 2006). Po nagłej śmierci prof. T. Skawiny, w listopadzie 1976 r., prowadzenie zajęć powierzono doraźnie asystentom Markowi Żółkiewskiemu i Wacławowi Caba- jowi. Od 1977 do 1981 r. przedmiot geografia gleb realizował dr Stefan Skiba z ówczesnej Akademii Rolniczej w Krakowie (późniejszy profesor UJ). Następ- nie przedmiot ten wykładał W. Cabaj, który uzyskał stopień doktora habilito- wanego w 1996 r. Początkowo prowadził on wykłady i ćwiczenia, a także zaję- cia terenowe z tego zakresu w ramach puli godzin przeznaczonych na praktyki z geografii fizycznej. Ogólna koncepcja przedmiotu była oparta na planie opracowanym jeszcze przez prof. T. Skawinę. Od 2003 r. dr hab. W. Cabaj zajął się dydaktyką geografii gleb, czego wyrazem były publikacje (2004). Jest również autorem krótkiego opracowania gleb Kamieńca Podolskiego (2005). W dydaktyce od 2001 r. wspierał go mgr Tomasz Bryndal, prowadząc ćwi- czenia; po uzyskaniu stopnia doktora w 2006 r. przejął on cały przedmiot i prowadzi go do dzisiaj.

Tomasz Bryndal, Wacław Cabaj 6. Biogeografia 87 Literatura

Bryndal T., Cabaj W., Pelc S., Piróg D. Piskorz S., (red.), 2004, Klucze dydaktyczne do rozpoznawania wybranych elementów środowiska przyrodniczo-kulturowego Pol- ski, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, ss. 191. Cabaj W., 2004, Nauczanie o glebach występujących w Polsce, Geografia w Szkole, 4, s. 202–207. Cabaj W., 2005, Gleby i szata roślinna, [w:] Kamieniec Podolski. Studia z dziejów miasta i regionu, t. 2, red. F. Kiryk, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 53–56. Zawadzki S., (red.), 1999, Gleboznawstwo, PWRiL, Warszawa, ss. 559.

6. Biogeografia

W pierwszym okresie istnienia Państwowej Wyższej Szkoły Pedagogicznej (1946–1950), na trzyletnich, dwukierunkowych studiach treści z zakresu biogeografii, podobnie jak geografii gleb, mieściły się w bloku przedmiotów geograficznych. Ponieważ kształcenie obejmowało wówczas dwa przedmioty (biologię i geografię), niektóre przedmioty, np. biogeografia, były realizowane wspólnie. Jako odrębne przedmioty nauczania geografia roślin i geografia zwierząt poja- wiły się na jednolitym kierunku studiów geograficznych. Geografia roślin była wykładana przez dr Wandę Wróbel-Stermińską z UJ w latach 1952–1956, a geografia zwierząt przez prof. dr. Józefa Fudakowskiego z UJ (Tabaka 1957). Pod koniec lat 50. odrębne dotychczas przedmioty scalono w jeden o nazwie biogeografia. Był on wykładany przez docenta (od 1970 r. profesora) Jana Flisa. Ponadto treści z zakresu biogeografii były także prezentowane w ramach geografii fizycznej ogólnej (Flis 1962). W latach 70. i 80. wykłady prowadził również dr Jan Lach (późniejszy profesor naszej uczelni). Na początku lat 80. wykłady z tego zakresu przejął dr Wacław Cabaj. Od 2005 r. przedmiot pro- wadzą biolodzy z Instytutu Biologii UP: dr Marek Guzik – zoolog i dr Ryszard Kozik – botanik. Dorobek naukowy pracowników Instytutu Geografii z zakresu biogeografii nie jest obszerny. Dominują w nim prace dydaktyczne lub prace z pogranicza biogeografii i innych dyscyplin. Profesor Jan Flis opublikował kompendium biogeografii (1969a), które później weszło w skład Wstępu do geografii fizycznej (1969b). Regionalne opracowania szaty roślinnej i fauny zostały zawarte w Geo- grafii fizycznej świata (Czeppe, Flis, Mochnacki 1966). Śladem jego wyjazdu na stypendium do Etiopii jest artykuł o tamtejszych uprawach (Flis 1964). Pro- fesor J. Flis starał się zainteresować studentów tematyką biogeograficzną. Słu- żyły temu m.in. wystawy znaczków ze zwierzętami i roślinami, ilustrujące syste- matykę lub w połączeniu z mapami prezentującymi rozmieszczenie gatunków. 88 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Profesor Jan Lach, zajmujący się głównie geografią kompleksową oraz ochro- ną i kształtowaniem środowiska, niewiele miejsca poświęcał w owej pracy naukowej stricte zagadnieniom z zakresu biogeografii. Na początku lat 80. W. Cabaj, we współpracy z dr. Stanisławem Pelcem z Instytutu Biologii, rozpoczęli badania nad formowaniem tafocenoz karpolo- gicznych w środowisku rzecznym. W badaniach nad odzwierciedleniem współ- czesnej szaty roślinnej w zespołach diaspor, zdeponowanych w osadach rzecznych, są również elementy biogeografii, m.in. w pracach W. Cabaja (1993) oraz W. Cabaja i S. Pelca (1986, 1991a, 1991b, 1999). Zakres treści biogeografii jako przedmiotu dydaktycznego był wzorowany na koncepcji prof. J. Flisa, w zasadzie odpowiadającej zakresowi Kompendium biogeografii (1969a). Był on dostosowany głównie do potrzeb kształcenia nauczycieli geografii. Późniejsze modyfikacje i unowocześnienia programu nie wprowadziły większych zmian. Modyfikacje nazwy przedmiotu z biogeografii na ekologię nie wniosły merytorycznych zmian.

Wacław Cabaj

Literatura

Cabaj W., 1993, Wpływ sedymentacji na formowanie i strukturę tafocenozy karpologicznej w środowisku rzecznym, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 139. Cabaj W., Pelc S., 1986, Odzwierciedlenie współczesnej roślinności w diasporach z osa- dów sztucznego zbiornika w Olsztynie koło Częstochowy, Folia Geogr. Ser. Geogr.- Phys., 18, Kraków, s. 121–136. Cabaj W., Pelc S., 1991a, Seeds and fruits from sediments of a recent landslide lake in the Wetlinka river valley (the planned Sine Wiry reserve), Ochrona Przyrody, z. 49, Kraków, s. 31–52. Cabaj W., Pelc S., 1991b, Zmiany zalesienia Ścigockiego Potoku (Krościenko nad Du- najcem) w świetle profilu karpologicznego i przekazów historycznych, Geologia AGH, 17, 1–2, Kraków, s. 127–153. Cabaj W., Pelc S., 1999, Odtwarzanie szaty leśnej w górach – aktualizm, interpretacje, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, z. 45, Kraków, s. 171–177. Czeppe Z., Flis J., Mochnacki R., 1966, Geografia fizyczna świata, PWN, Warszawa, s. 810. Flis J., 1962, Geografia fizyczna ogólna w studiach geograficznych WSP, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 10, Prace Geograficzne II, s. 15–24. Flis J., 1964, O niektórych uprawach rolniczych w Etiopii, Rocznik Naukowo-Dydak- tyczny WSP w Krakowie, z. 22, Prace Geograficzne III, s. 413–424. Flis J., 1969a, Kompendium biogeografii, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 58. Flis J., 1969b, Wstęp do geografii fizycznej, PZWS, Warszawa, ss. 415. 6. Biogeografia 89 7. Ochrona i kształtowanie środowiska

Pierwsze szczegółowe badania i prace naukowe z zakresu ochrony środo- wiska rozpoczęto w roku 1975 w ramach Zakładu Geografii Fizycznej. Przy- kładem jest artykuł Ewolucja stosunków wodnych wywołana gospodarczą działalnością człowieka w dorzeczu Ropy (Lach 1975b). Z lat 80. XX wieku pochodzą wyniki badań z wyprawy mongolskiej, dotyczące zmian w środowisku geograficznym związanych z gospodarczą działalnością człowieka na zachodnim skłonie Chenteju (Lach 1980; Lach, Ziętara 1986). W latach 80. XX wieku w wyniku przeprowadzonej diagnozy stanu środowi- ska wyróżniono w Polsce 27 obszarów ekologicznego zagrożenia. Został do nich zaliczony także Kraków, co przyczyniło się do intensyfikacji badań nad proble- matyką degradacji środowiska w Polsce Południowej i Południowo-Wschodniej. Wśród prac z lat 1968–1994, obejmujących tematykę związaną z ochroną środo- wiska, na szczególną uwagę zasługują prace Lacha (1968, 1972, 1973, 1975a, 1989, 1991a, 1991b, 1992a, 1992b, 1993a, 1993b, 1993c, 1994a, 1994b), Lacha i Michalika (1982, 1984, 1986), Lacha i Ziętary (1985, 1989, 1992), Lacha i Zioło (1983), zespołu Lach, Morawska-Horawska, Ziętara (1992), Lacha i Suł- kowskiej (1994) oraz Dynowskiej i Morawskiej-Horawskiej (1988). Stale wzbogacana problematyka z zakresu geografii fizycznej oraz postępu- jący proces przekształceń i degradacji środowiska wyzwoliły potrzebę powo- łania w 1994 r. w Instytucie Geografii Wyższej Szkoły Pedagogicznej Zakła- du Ochrony i Kształtowania Środowiska Geograficznego (obecnie, od 2010 r. Zakład Ekorozwoju i Kształtowania Środowiska Geograficznego). Zakład ten powstał w wyniku podziału Zakładu Geografii Fizycznej. W zakresie dydaktyki problematyka powstałego Zakładu obejmowała zasoby przyrody nieożywionej, reprezentowane przez takie dyscypliny, jak meteorologia i klimatologia, hydro- logia, ekologia krajobrazu oraz przedmiot integrujący – podstawy kształtowania i ochrony środowiska. Organizujący się zakład skompletował kadrę naukowo- -dydaktyczną, w skład której weszli wówczas: prof. dr hab. Maria Morawska- Horawska, dr hab. Jan Lach, doktorzy: Wanda Wilczyńska-Michalik i Józef Żychowski oraz asystenci: mgr Piotr Lewik i mgr Paweł Górski. Nieco później do tego grona dołączył dr Eligiusz Brzeźniak, natomiast w ostatnich latach mgr Paweł Kramarz. Od początku istnienia zakładu funkcję kierownika piastował prof. dr hab. Jan Lach, którego po przejściu na emeryturę w 2009 r. zastąpiła dr hab. inż. Wanda Wilczyńska-Michalik, prof. UP. Pracownicy Zakładu Ochrony i Kształtowania Środowiska Geograficzne- go skoncentrowali swoje badania na problematyce transformacji środowiska przyrodniczego obszarów Polski Południowej i Południowo-Wschodniej. W po- czątkowym okresie problematyka badawcza dotyczyła dynamiki procesów geomorfologicznych, zachodzących wskutek zmian struktury użytkowania ziemi. Badano wpływ tego zjawiska na obieg materii w dolinach wschodniokarpackich 90 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych oraz skutki antropogenicznej transformacji rzeźby na obszarze Tarnobrzeskiego Ośrodka Siarkowego. W kolejnych latach rozwinięto badania nad zmiennością warunków klimatycznych Krakowa i obszaru Polski Południowo-Wschodniej. Prowadzone pomiary opadów atmosferycznych i temperatury powietrza stały się podstawą do określenia gradientów termicznych i stratyfikacji termicznej powietrza. Wyniki badań umożliwiły przeprowadzenie analizy kształtowania się warunków aerosanitarnych obszarów zurbanizowanych, głównie w zakresie zanieczyszczenia dolnej części atmosfery. Jednym z nurtów badawczych były badania dynamiki zmian zanieczyszczenia atmosfery oraz wpływ zanie- czyszczeń na środowisko przyrodnicze oraz zasoby kulturowe. Przedmiotem badań prowadzonych w Zakładzie była także zmienność składu chemicznego wód powierzchniowych i podziemnych na terenach rolniczych i w otoczeniu nekropolii, a także badania składu chemicznego i mineralnego wód z opadów atmosferycznych. W miarę rozwoju Zakładu problematyka badawcza była stale wzbogacana. Celem prowadzonych analiz było zebranie informacji o stanie środowiska przyrodniczego oraz procesach w nim zachodzących, a także określenie negatyw- nych skutków działalności społeczno-gospodarczej na środowisko Polski Połu- dniowej i Południowo-Wschodniej. Główny nacisk położono na przestrzenną ocenę stanu poszczególnych elementów środowiska. Dla szczegółowego udo- kumentowania tych zmian nawiązano współpracę z Instytutem Meteorologii i Gospodarki Wodnej w Krakowie. Wśród wielu opracowań należy podkreślić prace Marii Morawskiej-Horawskiej (1987, 1996) i Jana Lacha (Lach 1992a, 1992b), poświęcone problemowi miejskiej wyspy ciepła oraz zanieczyszczeniu powietrza dwutlenkiem siarki (SO2) i pyłami przemysłowymi w Krakowie (i na wybranym obszarach Polski Południowej). Problematyka badań naukowych w Zakładzie koncentrowała się szczególnie wokół zagadnień kompleksowej oceny warunków przyrodniczych dla potrzeb gospodarki człowieka (Lach, Ziętara 1985; Lach, Sułkowska 1994; Lach, Wil- czyńska-Michalik 1996b). Bogaty dorobek naukowy publikowany był w pracach zbiorowych o charakterze monografii miast, w których oprócz opisu warunków przyrodniczych podejmowano próby przybliżenia stanu ekologicznego środowi- ska (Lach 1991a, 1994b, 1995b, 1996, 1998, 1999a, 1999b, 2000, 2001a, 2008a, 2008b; Lach, Michalik 1982, 1984, 1986; Lach, Kukulak 1995, 2006; Lach, Wil- czyńska-Michalik 1996b; Lach, Żychowski 2006; Lach, Mrówka 2009). Wyniki badań nad wpływem antropopresji na transformację rzeźby oraz nad wpływem zmiany granicy rolno-leśnej na intensywność współczesnych procesów geomorfologicznych były opublikowane m.in. w Studiach Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej PAN (Lach 1993c), a synteza tych badań w „Earth Surface Pro- cesses and Landforms” (Lach, Wyżga 2002) i Problemach Zagospodarowania Ziem Górskich PAN (Lach 2005). Skoncentrowano się w nich na nasileniu i prognozowaniu rozmiarów zniszczeń przyrodniczych i szkód gospodarczych oraz na współczesnych procesach morfologicznych w zależności od wielkości powodzi na wybranych obszarach Karpat. 7. Ochrona i kształtowanie środowiska 91

Problematyką stopnia zniszczenia obiektów zabytkowych w zanieczyszczo- nej atmosferze miejskiej, rozpoznania mechanizmu tego procesu, jak również modelowych badań eksperymentalnych, dotyczących tempa niszczenia skalnych materiałów budowlanych zajmowała się Wanda Wilczyńska-Michalik (Florczyk, Lach, Michalik, Wilczyńska-Michalik 1998; Michalik, Wilczyńska-Michalik, 1998a; Wilczyńska-Michalik, Michalik, 2004, 2006). O jej wcześniejszym zain- teresowaniu problematyką zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego świad- czy m.in. praca Z badań mineralogicznych pyłów emitowanych przez Hutę im. Lenina w Krakowie (Wilczyńska-Michalik 1981). Najistotniejszą część jej dorobku stanowi określenie wpływu zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego na wietrzenie skał (Wilczyńska-Michalik 1999, 2003, 2004a; Wilczyńska-Michalik, Michalik, 1995, 1996, 2001; Wilczyńska-Michalik, Michalik, Niezgoda, Hałas, 2008). Analizie poddawano próbki reprezentujące główne skalne materiały bu- dowlane w Krakowie. Analogicznie badano skały poddane procesom wietrzenia w środowiskach o niższym poziomie zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego. Wyniki analiz petrograficznych, mineralogicznych, chemicznych, izotopowych, mikrobiologicznych, wykonanych na bogatym materiale analitycznym, dały podstawę do opracowania modeli procesów wietrzenia, zachodzących w warstwach zewnętrznych skał w różnych warunkach. Zakres zainteresowań badawczych W. Wilczyńskiej-Michalik dotyczy również wpływu czynników biologicznych na skały (Wilczyńska-Michalik, Michalik 2000). Badania te do dziś koncentrują się na określeniu roli porostów w procesach zachodzących w przy- powierzchniowych warstwach skał. Inne podejmowane prace badawcze polegały na szczegółowym opracowaniu emisji i składu mineralnego i chemicznego pyłów z Huty im. T. Sendzimira (ob. ArcelorMittal Poland S.A. Oddział Kraków) i Huty Aluminium w Ska- winie (Lach, Ziętara 1989, 1992; Lach 1991b, 1992a, 1994b; Lach, Moraw- ska-Horawska, Ziętara 1992, 1996) oraz Elektrociepłowni Kraków S.A. (Wil- czyńska-Michalik 1997; Wilczyńska-Michalik, Gasek, Dańko, Michalik 2009a; Wilczyńska-Michalik, Michalik, 1996; Wilczyńska-Michalik, Michalik 1998). Przeprowadzono też prace eksperymentalne, mające na celu ocenę możliwości wykorzystania ubocznych produktów spalania węgla, m.in. w celu sekwestracji dwutlenku węgla (Michalik, Wilczyńska-Michalik, 1998b; Wilczyńska-Michalik Gasek, Dańko, Michalik 2009b). Badano także pyły, aerozole i skład opadów atmosferycznych, m.in. w Krakowie, Tatrzańskim i Ojcowskim Parku Narodo- wym. Dokonano też analizy pyłów pochodzenia przemysłowego, deponowanych w glebach w Krakowie, składu chemicznego wód opadowych, składu fazowego suchej pozostałości z tych wód oraz składu izotopowego siarczanów. Badania te miały na celu powiązanie składu opadów atmosferycznych z mechanizma- mi wietrzenia skał i skalnych materiałów budowlanych. Na uwagę zasługują prace z tego zakresu: Monitoring drobnozdyspergowanych składników aerozoli atmosferycznych w Krakowie; wyniki badań izotopowych i geochemicznych (Kozak, Michalik, Wilczyńska-Michalik 1998) i Skład chemiczny opa- 92 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych dów atmosferycznych w Krakowie jako czynnik wietrzenia solnego skalnych materiałów budowlanych (Wilczyńska-Michalik 2004a, 2004b; Wilczyńska- Michalik, Pieczara, Łatkiewicz, Michalik 2000). Wanda Wilczyńska-Michalik i Szymon Biały uczestniczyli w pracach zespołu opracowującego analizę mate- riału z opadu eolicznego w Tatrach z marca 2007 r. (Michalik, Biały, Stuchlik, Wilczyńska-Michalik 2008). Wanda Wilczyńska-Michalik opracowywała także przemiany żużli z historycznych ośrodków hutniczych w Tatrach, zwracając uwagę na potencjalne zagrożenia dla środowiska (Michalik, Małoszowski, Wil- czyńska-Michalik 2009). Ważnym aspektem działalności naukowej jest podejmowanie problematyki związanej ze zmianami środowiska naturalnego, które zachodzą pod wpływem działalności człowieka (Lach 1968, 1972, 1973, 1975a, 1975b, 1989, 1993b, 1995a; Lach, Gniadek 2000; Lach, Wilczyńska-Michalik 1996a; Żychowski 2006, 2007). Opracowania te dotyczą zarówno obszaru Krakowa, jak i innych części Małopolski i regionu podkarpackiego. Na podstawie źródeł kartograficznych odtworzono granicę rolno-leśną w kilku przekrojach czasowych w ostatnich 200 latach (Lach 2005). Stwierdzono, że malejąca antropopresja w dorzeczu Wisłoki miała wpływ na wzrost powierzchni leśnej z ok. 25 do 65%. Spowodowało to ukształtowanie się nowego reżimu morfodynamicznego w dorzeczu. Obrazują to m.in. prace Lacha i Wyżgi (Lach 2001b; Lach, Wyżga 2000, 2001, 2003; Wyżga, Lach 2001). Wyniki przeprowadzonych badań dowodzą postępującego procesu pogłębiania się koryt rzecznych, a ich konsekwencją jest zaburzenie równowagi między zdolnością transportową rzek a zasilaniem rumowiska. W świetle obserwacji morfologicznych, danych hydrograficznych i zmian w profilu poprzecznym koryta stwierdzono wzmożony proces erozji wgłębnej. Koryto Wisłoki w beskidzkiej części dorzecza w okresie ostatnich 70 lat zosta- ło pogłębione o 3,8 m. Głębokie wcinanie się rzek karpackich spowodowało ujawnienie się w ich korytach i dnach dolin szeregu zjawisk niekorzystnych dla środowiska przyrodniczego i gospodarki człowieka. Obniżanie się zwiercia- dła wody gruntowej w dnach dolin, wzrost podatności brzegów na erozję oraz ubożenie zespołów roślinnych to negatywne skutki widoczne w skali lokalnej. Podmywanie budowli regulacyjnych i filarów mostowych spowodowało ko- nieczność kosztownych napraw. Wobec licznych niekorzystnych efektów tego procesu potrzebne są zmiany zmierzające do zahamowania wcinania się rzeki i ograniczenia jego niepożądanych skutków. Kolejny nurt badań dotyczył degradacji środowiska przyrodniczego pod wpły- wem przemysłu i urbanizacji. Badania te realizowano na obszarze aglomeracji krakowskiej i Tarnobrzeskiego Rejonu Siarkowego, czyli terenów zaliczanych do obszarów ekologicznego zagrożenia (Lach, Zioło 1983; Lach, Ziętara 1989; Lach 2007, 2008a). Dla miejskiego województwa krakowskiego opracowano tendencje zmian zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego oraz wydzielo- no rejony o szczególnym zagrożeniu dla zdrowia mieszkańców (Lach, Ziętara 1992). Wyniki badań stanu sanitarnego powietrza miasta Krakowa były prezen- 7. Ochrona i kształtowanie środowiska 93 towane także w Folia Geographica (Lach, Morawska-Horawska, Ziętara 1996). Obszarem wielu konfliktów, wynikających z nadmiernej ingerencji człowieka i eksploatacji zasobów przyrody, był rejon tarnobrzeski (Lach, Zioło 1983; Lach 1993a, 1993c). Badania nad antropogeniczną transformacją środowiska geograficznego województwa tarnobrzeskiego ukazują koncentrację zjawisk negatyw- nych dla zdrowia mieszkańców w wyniku działalności górnictwa i przetwórstwa siarki. Zarejestrowano i udokumentowano wielkie zmiany w rzeźbie terenu w postaci nowych form i procesów geomorfologicznych. Formy antropogeniczne w postaci wulkanów błotnych, kotlin antropogenicznych, powstałych w wyniku podziemnego wytopu siarki, deformacje terenu na przedpolu pagórów antropogenicznych, utworzonych z deponowanego nadkładu oraz wzrost wysokości względnych zdominowały rzeźbę naturalną tego terenu (Lach 1993b, 2007). Skład chemiczny wód gruntowych i podziemnych od kilku lat bada Józef Żychowski (2002, 2007). W ostatnim okresie badania zostały ukierunkowane na zagadnienia wpływu cmentarzy na środowisko przyrodnicze, ze szczególnym uwzględnieniem wód podziemnych. Pracami kierował Józef Żychowski przy współpracy z Mariuszem Kolberem (mgr chemii) oraz początkowo także z Paw- łem Górskim. Wyniki tych prac były prezentowane regularnie na ogólnopolskich konferencjach na temat chemizmu opadów atmosferycznych, wód powierzchniowych i podziemnych w Łodzi (Żychowski, Lach, Kolber 2002, 2005, 2007). Pierwsze z nich dotyczyły przede wszystkim oceny chemicznej wód gruntowych w warstwie saturacji pod 77 cmentarzami w Polsce Południowo-Wschodniej oraz w ich otoczeniu. Następnie oceniano wpływ cmentarzy na zawartości wybranych aminokwasów. W badaniach tych uwzględniono zróżnicowane warunki podłoża. Badania nad wpływem masowego grobu z II wojny światowej na podłoże oraz wody gruntowe rozpoczął Józef Żychowski w Niepołomicach. Przeprowadzono tu również badania mineralogiczno-petrograficzne osadów, do których złożono pochówek (Żychowski, Pawlikowski, Lach 2006). Szero- kie i kompleksowe badania dotyczyły wpływu na środowisko przyrodnicze ponad 240 masowych grobów zlokalizowanych w Polsce Południowo-Wschodniej z I i II wojny światowej (Żychowski 2002, 2007; Mączyńska, Pawlikowski, Żychowski 2006; Żychowski, Lach, Kolber 2000, 2002, 2005, 2007). Wykorzy- stując metody statystyczne, ustalono zależność pomiędzy zawartościami cha- rakterystycznych pierwiastków w masowych grobach a typowymi dla badanych grobów właściwościami środowiska geograficznego. Badania dotyczyły także zawartości wybranych związków chemicznych w masowych grobach ponad po- chówkiem oraz produktów mineralnych dekompozycji w profilach pionowych 9 masowych grobów, a także oceny chemicznej wody podziemnej w otoczeniu i pod pochówkami. Obejmowały one porównawczą ocenę jakości wody podziemnej na terenie grobów lub w ich sąsiedztwie z tłem hydrogeochemicznym oraz zmienność składu chemicznego tej wody. Wyniki tych badań zostały zawarte w książce Wpływ masowych grobów z I i II wojny światowej na śro- dowisko przyrodnicze (Żychowski 2008). Zestawione wnioski mogą ułatwić 94 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych decydentom zarządzającym nekropoliami podejmowanie decyzji w sprawie lokalizacji cmentarzy. Wyniki badań pracowników Zakładu Ochrony i Kształtowania Środowiska były prezentowane na licznych międzynarodowych konferencjach i sympozjach, m.in. w Bukareszcie, Bratysławie, Moskwie, Debreczynie, Irkucku, Kijowie, Sztokholmie, Baile Herculane, Smolenicach, Uppsali, Belfaście, Kopenhadze, Wiedniu, Wolverhampton, Turku, Kobe, Vancouver, Davos.

Jan Lach, Wanda Wilczyńska-Michalik

Literatura

Dynowska I., Morawska-Horawska M., 1988, Konieczne działania w celu zahamowania degradacji środowiska i poprawy życia mieszkańców Krakowa, Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Naukowych PAN w Krakowie, t. XXXII, cz. 1, s. 156–158. Florczyk R., Lach J., Michalik M., Wilczyńska-Michalik W., 1998, Wpływ zanieczysz- czeń atmosfery na rozwój warstw powierzchniowych na materiałach budowlanych kapliczek przydrożnych w Krakowie, [w:] Air protection in theory and applications, red. T. Suchecki, J. Konieczyński, Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska PAN, Komitet Inżynierii Środowiska, Prace i Studia 49, Zabrze, s. 131–147. Kozak K., Michalik M., Wilczyńska-Michalik W., 1998, Monitoring drobnozdyspergowanych składników aerozoli atmosferycznych w Krakowie; wyniki badań izotopowych i geochemicznych, [w:] Air protection in theory and applications, Section III, Transformations and Transport of pollutants in the atmosphere/troposphere, red. T. Suchecki, J. Zwoździak, Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska PAN, Komitet Inżynierii Środowiska, Prace i Studia 48, Zabrze, s. 207–225. Lach J., 1968, Zmiany pokrywy leśnej na obszarze powiatu gorlickiego, Rocznik Nauko- wo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 30, Prace Geograficzne IV, s. 63–73. Lach J., 1972, Zmiany w krajobrazie spowodowane gospodarczą działalnością człowie- ka na przykładzie zachodniej części Beskidu Niskiego, Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Naukowych PAN w Krakowie, T. XVI, s. 195–196. Lach J., 1973, Typologia fizjotopów zachodniej części Beskidu Niskiego, Dokumentacja Geograficzna, z. 6, s. 39–42. Lach J., 1975a, Ewolucja i typologia krajobrazu Beskidu Niskiego z uwzględnieniem gospodarczej działalności człowieka, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 72. Lach J., 1975b, Ewolucja stosunków wodnych wywołana gospodarczą działalnością człowieka w dorzeczu Ropy, Zeszyty Problemowe Postępu Nauk Rolniczych, z. 162, s. 365–369. Lach J., 1980, Zmiany środowiska geograficznego spowodowane gospodarczą działal- nością człowieka na zachodnim skłonie Chenteju, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 71, Prace Geograficzne VIII, s. 153–157. Lach J., 1989, Usłovija razvitja gornych abrazovanij v zapadnoj casti Niskogo Beski- da, [w:] Carpatho-Balcan Geomorphological Commission: proceedings, Debrecen, s. 95–104. 7. Ochrona i kształtowanie środowiska 95

Lach J., 1991a, Środowisko geograficzne, [w:] Ropczyce. Zarys dziejów, red. W. Bonu- siak, F. Kiryk, KAW, Rzeszów, s. 9–30. Lach J., 1991b, Wybrane problemy ochrony środowiska przyrodniczego aglomeracji krakowskiej, [w:] Wychowanie środowiskowe w nauczaniu–uczeniu się geografii, Wojewódzki Ośrodek Metodyczny, PTG Oddział w Krakowie, s. 20–24. Lach J., 1992a, Ekologiczne problemy aglomeracji krakowskiej, [w:] Wychowanie śro- dowiskowe w nauczaniu–uczeniu się geografii, cz. II, Wojewódzki Ośrodek Meto- dyczny, PTG Oddział w Krakowie, s. 13–26. Lach J., 1992b, Zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego na terenie Polski połu- dniowo-wschodniej, Komisja Nauk. PAN w Krakowie, t. XXXVI/1–2, s. 73–75. Lach J., 1993a, Stan środowiska przyrodniczego Tarnobrzeskiego Obszaru Ekologiczne- go Zagrożenia, [w:] Wychowanie środowiskowe w nauczaniu–uczeniu się geografii, cz. IV, Materiały dydaktyczne, Wojewódzki Ośrodek Metodyczny, PTG Oddział w Krakowie, s. 6–35. Lach J., 1993b, Wpływ antropopresji na transformację krajobrazu Beskidu Niskie- go, [w:] Wiodące problemy rozwoju rolnictwa w południowo-wschodniej Polsce, cz. II, Przyrodnicze i technologiczne aspekty optymalizacji produkcji roślinnej, AR w Krakowie, Filia w Rzeszowie, s. 7–17. Lach J., 1993c, Wybrane problemy degradacji środowiska przyrodniczego w Tarnobrze- skim Okręgu Przemysłowym, Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej PAN, t. XXI, s. 159–182. Lach J. 1993d, Geomorfologiczne skutki zmiany granicy rolno-leśnej w dorzeczu Ja- siołki (Beskid Niski), Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej PAN, t. XXII, s. 181–193. Lach J., 1994a, Antropogeniczne przeobrażenia środowiska geograficznego, [w:] Trzebinia. Zarys dziejów miasta i regionu, red. F. Kiryk, Wyd. Secesja, Kraków, s. 639–656. Lach J., 1994b, Zmiany w zanieczyszczeniu powietrza w Krakowie po II wojnie świa- towej, Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Naukowej PAN w Krakowie, t. XXXVIII, cz. 1, s. 252–253. Lach J., 1995a, Przyrodnicze podstawy gospodarki woj. przemyskiego, [w:] Wielofunk- cyjny rozwój obszarów wiejskich w woj. przemyskim, Akademia Rolnicza w Kra- kowie, Filia w Rzeszowie, Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Przemyślu, Ośrodek Do- radztwa Rolniczego w Korytnikach, Przemyśl–Korytniki, s. 31–39. Lach J., 1995b, Środowisko geograficzne, [w:] Sanok. Dzieje miasta, red. F. Kiryk, Wyd. Secesja, Kraków, s. 11–45. Lach J., 1996, Przyrodnicze warunki rozwoju gminy Szczurowa, [w:] Szczurowa. Z dzie- jów wsi i gminy, red. J. Hampel, Wyd. Secesja, Kraków, s. 12–44. Lach J., 1998, Środowisko przyrodnicze Żołyni, [w:] Dzieje Żołyni, red. W. Bonusiak, Żołynia, s. 5–37. Lach J., 1999a, Przyrodnicze warunki rozwoju miasta, [w:] Limanowa. Dzieje miasta, T. I, 1565–1945, red. F. Kiryk, Wyd. Secesja, Kraków, s. 13–46. Lach J., 1999b, Zmiany w zanieczyszczeniu powietrza atmosferycznego w uzdrowiskach woj. nowosądeckiego, Rocznik Sądecki, t. XXVII, Oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego i Miejski Ośrodek Kultury w Nowym Sączu, s. 122–139. Lach J., 2000, Przyrodnicze podstawy rozwoju miasta i gminy, [w:] Proszowice. Zarys dziejów do 1939 roku, red. F. Kiryk, Wyd. Secesja, Kraków, s. 11–45. 96 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Lach J., 2001a, Środowisko naturalne, Charakterystyka środowiska geograficznego, [w:] Wilamowice. Przyroda, historia, język, kultura oraz społeczeństwo miasta i gminy, Wyd. Gmina Wilamowice przy współfinansowaniu Fundacji Polsko-Nie- mieckiej w Warszawie, Wilamowice, s. 33–68. Lach J., 2001b, Współczesne zmiany lesistości w zlewni górnej Wisłoki oraz ich odzwierciedlenie w zmianach geometrii koryta i przepływów rzeki, [w:] Wpływ użyt- kowania terenu i antropogenicznych przekształceń środowiska przyrodniczego na elementy obiegu wody w zlewni rzecznej, Kielce, s. 67–68. Lach J., 2005, Przyrodnicze skutki zmian granicy rolno-leśnej w Beskidzie Niskim, Pro- blemy Zagospodarowania Ziem Górskich PAN, z. 51, s. 17–29. Lach J., 2007, Dynamika krajobrazu antropogenicznego tarnobrzeskiego ośrodka siarkowego, [w:] Procesy transformacji społeczno-ekonomicznych i przyrodniczych struktur przestrzennych, red. J. Lach, M. Borowiec, T. Rachwał, Wydawnictwo Na- ukowe AP, Kraków, s. 648–661. Lach J., 2008a, Dynamika krajobrazu antropogenicznego Tarnobrzeskiego Ośrodka Siarkowego, [w:] Świadomość ekologiczna a rozwój regionalny w Europie środko- wo-wschodniej, red. E. Rydz, A. Kowalak, Wydawnictwo Naukowe AP w Słupsku, s. 196–211. Lach J., 2008b, Środowisko przyrodnicze gminy Radłów, [w:] Radłów i gmina radłow- ska, red. F. Kiryk, Wyd. Secesja, Kraków, s. 21–50. Lach J., Gniadek E., 2000, Wpływ warunków przyrodniczych na stan dróg w górskiej części województwa małopolskiego, [w:] Działalność człowieka i jego środowisko, red. Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 47–61. Lach J., Kukulak J.,1995, Przyrodnicze warunki rozwoju Dębicy, [w:] Dębica. Zarys dziejów miasta i regionu, red. J. Buszko, F. Kiryk, Wyd. Secesja, Kraków, s. 9–44. Lach J., Kukulak J., 2006, Środowisko przyrodnicze, [w:] Brzesko. Dzieje miasta i regionu, red. F. Kiryk, J. Lach, Urząd Miejski w Brzesku, Brzesko, s. 9–43. Lach J., Michalik A., 1982, Środowisko geograficzne, [w:] Tarnów. Dzieje miasta i regionu, red. F. Kiryk, KAW, Rzeszów, s. 9–42. Lach J., Michalik A., 1984, Środowisko geograficzne, [w:] Mielec. Dzieje miasta i regionu, red. F. Kiryk, KAW, Rzeszów, s. 13–41. Lach J., Michalik A., 1986, Środowisko geograficzne, [w:] Dzieje Rzeszowa, t. I, red. F. Kiryk, KAW, Rzeszów, s. 11–48. Lach J., Morawska-Horawska M., Ziętara T., 1992, Zmiany w zanieczyszczeniu powietrza województwa krakowskiego w latach 1976–1990, [w:] Geografia i aktualne problemy miasta Krakowa i regionu, 41 Zjazd PTG Oddział w Krakowie, s. 52–73. Lach J., Morawska-Horawska M., Ziętara T., 1996, Tendencje zmian zanieczyszczenia powietrza w Krakowie po II wojnie światowej, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 26–27, 1994–1995, s. 39–57. Lach J., Mrówka T., 2009, Warunki przyrodnicze rozwoju miasta i gminy Ożarów, [w:] Ożarów – monografia miasta i gminy, red. F. Kiryk, Wyd. Secesja, Kraków, s. 1–24. Lach J., Sułkowska L., 1994, Rola warunków przyrodniczych w rozwoju sadownictwa Sądecczyzny, Rocznik Sądecki, t. XXII, Oddział Polskiego Towarzystwa Historycz- nego i Miejski Ośrodek Kultury w Nowym Sączu, s. 175–188. Lach J., Wilczyńska-Michalik W., 1996a, Problemy geosozologiczne obszaru górniczego Wieliczki i Baryczy (komentarz do trasy wycieczki), [w:] Dynamika zmian środo- wiska geograficznego pod wpływem antropopresji: atmosfera, hydrosfera, litosfera, 7. Ochrona i kształtowanie środowiska 97

człowiek, red. J. Lach, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 184, Prace Geograficzne XVI, s. 169–170. Lach J., Wilczyńska-Michalik W., 1996b, Zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego w województwie krośnieńskim i jego wpływ na osobliwości przyrody nieożywio- nej, [w:] Dynamika zmian środowiska geograficznego pod wpływem antropopresji: atmosfera, hydrosfera, litosfera, człowiek, red. J. Lach, Rocznik Naukowo-Dydak- tyczny WSP w Krakowie, z. 184, Prace Geograficzne XVI, s. 13–36. Lach J., Wyżga B., 2000, Współczesne zmiany geometrii koryta i wielkości odpływu w zlewni górnej Wisłoki, [w:] Dorobek i pozycja polskiej geomorfologii u progu XXI wieku, Instytut Geografii UMK w Toruniu, Stowarzyszenie Geomorfologów Polskich, Toruń. Lach J., Wyżga B., 2000, Zmiany geometrii koryta i przepływu górnej Wisłoki po zwięk- szeniu się lesistości jej zlewni, Czasopismo Geograficzne, t. LXXII, z. 3–4, Bratisla- va, s. 329–355. Lach J., Wyżga B., 2002, Channel incision and flow increase of the upper Wisłoka River, southern Poland, subsequent to the reafforestation of its catchment, Earth Surface Processes and Landforms, 27, s. 445–462. Lach J., Wyżga B., 2003, Present-day downcutting of Carpathian tributaries to the Vis- tula, Southern Poland: the effect of increased transporting ability of the rivers and decreasing sediment supply, Geomorphologia Slovaca, R. 3, nr 1, s. 80–81. Lach J., Ziętara T., 1985, Influenta schimbării linitei agro-forestiere asupra modificării proceselor actuale de modelare ĭn Beschizii Estici (Polonia) rezumt, [w:] Cercetări Geomorfologice Pentru Lucrările de Ĭmbunătătiri Funciare, Universitatea din Bucur- esti, Instizutul de Geografie, s. 66–67. Lach J., Ziętara T., 1986, Degradacija geograficeskoj sredy vyzvannaja chozjajstvennoj dejatel’nostju celoveka na zapadnom sklone Chenteja, [w:] Prirodnyje uslovija i bio- logiceskie resursy Mongol’skoj Narodnoj Respubliki, Izdat. Nauka, Moskva, s. 43–44. Lach J., Ziętara T., 1989, Problems of natural environment protection in Cracow agglomeration, [w:] Teachers education in the field of environment protection, Stockholm, s. 54–61. Lach J., Ziętara T., 1992, Problemy zanieczyszczenia atmosfery aglomeracji krakowskiej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 151, Prace Geograficzne XIV, s. 141–170. Lach J., Zioło Z., 1983, Wpływ przemysłu siarkowego na zajmowanie i degradację rolniczego terenu Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, Zeszyty Badań Re- jonów Uprzemysławianych, KBRU PAN, z. 77, s. 288–320. Lach J., Żychowski J., 2006, Antropogeniczne przeobrażenia środowiska przyrodniczego, [w:] Brzesko. Dzieje miasta i regionu, red. F. Kiryk, J. Lach, Urząd Miejski w Brze- sku, Brzesko, s. 1037–1057. Mączyńska M., Pawlikowski M., Żychowski J., 2006, Wyniki badań mineralogicznych i chemicznych grobu 104 i jego otoczenia. Cmentarzysko kultury wielbarskiej Babi Dół-Borcz, powiat Kartuzy, Pomorania Antiqua, Muzeum Archeologiczne w Gdań- sku, t. XXI, s. 249–263. Michalik M., Biały S., Stuchlik L., Wilczyńska-Michalik W., 2008, Mineral and Chemi- cal Composition of Aeolian Material from the Tatra Mts. (Poland), Geochimica et Cosmochimica Acta, Journal of the Geochemical Society and the Meteoritical Soci- ety, Vol. 72, No. 12S, s. A625. 98 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Michalik M., Małoszowski M., Wilczyńska-Michalik W., 2009, Transformation of slag from historical smelting slag dumps in the Tatra National Park (S Poland), Geochi- mica et Cosmochimica Acta, 73, 13, Suppl., s. A878. Michalik M., Wilczyńska-Michalik W., 1998a, The influence of air pollution on weathering of building stones in Kraków, Folia Fac. Sci. Nat. Univ. Mas. Brun., Geologia, 39, s. 159–167. Michalik M., Wilczyńska-Michalik W., 1998b, Synteza zeolitów z popiołów lotnych wy- twarzanych w elektrowniach jako próba rozszerzenia możliwości utylizacji odpa- dów, Przegląd Geologiczny, 46, s. 421–425. Morawska-Horawska M., 1987, Stan środowiska geograficznego Krakowa w świetle istniejących ekspertyz, Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Naukowych PAN w Kra- kowie, t. XXXI, cz. 2, s. 93–94. Morawska-Horawska M., 1996, Anomalie termiczne w Krakowie w stuleciu 1881–1980, [w:] Wartości środowiska przyrodniczego Krakowa i zagadnienia jego ochrony, red. A. Kleczkowski, Wyd. PAN, Kraków, s. 291–306. Wilczyńska-Michalik W., 1981, Z badań mineralogicznych pyłów emitowanych przez Hutę im. Lenina w Krakowie, Prace Mineralogiczne PAN, 68, s. 1–57. Wilczyńska-Michalik W., Michalik M., 1996, Petrograficzno-mineralogiczne i geoche- miczne wskaźniki oddziaływania antropogenicznych zanieczyszczeń atmosfery na skały, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 184, Prace Geograficzne XVI, s. 13–36. Wilczyńska-Michalik W., 1997, Exploitation and usage of black coal – influence on environmental and cultural heritage in Kraków, [w:] Mineral Deposits: Research and Exploration – Where do They Meet?, ed. H. Papunen, Wyd. A.A. Balkema, Rot- terdam/Brookfield, s. 931–934. Wilczyńska-Michalik W., 1999, Development of weathering crusts on carbonate rocks in relation to different environmental conditions, IAS, 19th Regional European Meeting of Sedimentology, Copenhagen, Abstracts, s. 277–278. Wilczyńska-Michalik W., 2003, Air pollution and damage to the cultural heritage in cities – The decay of the cultural heritage of Kraków, [w:] Sustainable Urban Pat- terns around the Baltic Sea. Case Studies, vol. IV, Reports from the Superbs Project, Urban Environmental Management, s. 42–53. Wilczyńska-Michalik W., 2004a, Influence of atmospheric pollution on the weathering of stones in Cracow monuments and rock outcrops in Cracow, Cracow-Częstochowa Upland and the Carpathians, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, ss. 247. Wilczyńska-Michalik W., 2004b. Chemical Composition of precipitation in Kraków; its role in the salt weathering of stone building materials, [w:] Stone Decay; Its Causes and Controls, eds. B. Smith, A. Turkington, Belfast, s. 129–148. Wilczyńska-Michalik W., Gasek R., Dańko J., Michalik M., 2009a, Composition of fly ash from co-combustion of biomass with coal in power plant, Geochimica et Cos- mochimica Acta, 73, 13, Suppl., s. A1445. Wilczyńska-Michalik W., Gasek R., Dańko J., Michalik M., 2009b, Fly ash from coal

and biomass co-combustion and its role in CO2 sequestration, Mineralogia Special Papers, 35, s. 114. Wilczyńska‑Michalik W., Michalik M., 1995, Deterioracja materiałów skalnych w bu- dowlach Krakowa, Przegląd Geologiczny, 43, 3, s. 227–235. 7. Ochrona i kształtowanie środowiska 99

Wilczyńska-Michalik W., Michalik M., 1996, Charakterystyka morfologiczna i chemicz- na produktów spalania paliw stałych, Aura, nr 6, s. 5–6. Wilczyńska-Michalik W., Michalik M., 1998, Skład mineralny i chemiczny popiołów lotnych oraz produktów ich eksperymentalnych przeobrażeń, [w:] Air protection in theory and applications, Section IV. Problems of environmental protection, red. T. Suchecki, J. Konieczyński, PAN, Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska, Komitet Inżynierii Środowiska, Prace i Studia, 49, 4, s. 69–78. Wilczyńska-Michalik W., Michalik M., 2000, Impact of lichens on rock weathering; results of preliminary study of the Tatra granites, Polskie Towarzystwo Mineralogicz- ne, Prace Specjalne, 17, s. 267–268. Wilczyńska-Michalik W., Michalik M. 2001, Wpływ zanieczyszczeń atmosfery na wietrzenie skał, Przegląd Geologiczny, 49, s. 353. Wilczyńska-Michalik W., Michalik M., 2004, Influence of anthropogenic factors on weathering of the Carpathian Flysch Sandstones, [w:] Stone Decay; Its Causes and Controls, eds. B. Smith, A. Turkington, Belfast, s. 225–245. Wilczyńska-Michalik W., Michalik M., 2006, Celestite in the weathering crust on li- mestone in urban atmosphere in Cracow (Poland), Mineralogia Polonica, Vol. 37, No. 2, s. 133–142. Wilczyńska-Michalik W., Michalik M., Niezgoda H., Hałas S. 2008, Black crust on the Dolomite In Polluted Urban Atmosphere Differences in Dry and Wet Deposition Dominated Environments, Geochimica et Cosmochimica Acta, Journal of the Geo- chemical Society and the Meteoritical Society, Vol. 72, No. 12S, s. A1020. Wilczyńska-Michalik W., Pieczara P., Łatkiewicz A., Michalik M., 2000, Skład chemiczny opadów atmosferycznych w Krakowie jako czynnik wietrzenia solnego skalnych materiałów budowlanych, [w:] Działalność człowieka i jego środowisko, red. Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 73–91. Wyżga B., Lach J., 2001, Współczesne wcinanie się rzek karpackich jako przejaw zaburzenia równowagi pomiędzy ich zdolnością transportową a zasilaniem rumowiska, [w:] Przemiany środowiska Polski a jego funkcjonowanie, Problemy Ekologii Kra- jobrazu, red. K. German, J. Balon, t. X, IGiGP UJ, Kraków, s. 562–576. Żychowski J. 2002, Jakość wód podziemnych w gminie Nowy Wiśnicz, [w:] Geograficz- ne uwarunkowania rozwoju Małopolski, red. Z. Górka, A. Jelonek, Kraków, s. 289. Żychowski J. 2006, The effect of abiotic environment on Cu content in soil on the example of urbanized area, Ecological chemistry and engineering, Vol. 13, s. 591–596. Żychowski J., 2007, Delimitation of zinc and copper concentration in Bochnia soil, Ecological chemistry and engineering, Vol. 14, No. 1, s. 91–97. Żychowski J., 2007, Wpływ masowego grobu na zawartość wybranych związków or- ganicznych w wodzie gruntowej, [w:] Stan i antropogeniczne zmiany jakości wód w Polsce, vol. IV, red. M. Ziułkiewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 359–366. Żychowski J., 2008, Wpływ masowych grobów z I i II wojny światowej na środowisko przyrodnicze, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, ss. 305. Żychowski J., Lach J., Kolber M., 2000, Właściwości fizyczno-chemiczne wód podziemnych nekropolii Polski południowo-wschodniej, [w:] Stan i antropogeniczne zmiany jakości wód w Polsce, vol. I, red. J. Burchard, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 249–261. 100 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Żychowski J., Lach J., Kolber M., 2002, Zróżnicowanie zawartości lizyny i kwasu glu- taminowego w wodach podziemnych na wybranych cmentarzach w Polsce połu- dniowo-wschodniej, [w:] Stan i antropogeniczne zmiany jakości wód w Polsce, vol. II, red. J. Burchard, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 241–251. Żychowski J., Lach J., Kolber M., 2005, Zróżnicowanie zawartości glicyny, leucyny i izoleucyny w wodach podziemnych na cmentarzach zlokalizowanych w różnych podłożach, [w:] Stan i antropogeniczne zmiany jakości wód w Polsce, vol. III, red. J. Burchard, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 281–290. Żychowski J., Lach J., Kolber M., 2007, Wpływ podłoża z masowym pochówkiem z II wojny światowej na skład chemiczny wód gruntowych, [w:] Stan i antropogeniczne zmiany jakości wód w Polsce, vol. V, red. M. Ziułkiewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 349–358. Żychowski J., Pawlikowski M., Lach J., 2006, Produkty dekompozycji szczątków orga- nicznych na przykładzie masowego grobu w Niepołomicach, Geologia, Kwartalnik AGH, 32, 2, s. 203–225.

8. Geografia ludności

Geografia ludności od początku zajmowała poczesne miejsce w rozwoju naukowym Instytutu Geografii. Jej rola została wzmocniona szczególnie z chwilą utworzenia w 1952 r. Katedry Geografii Ekonomicznej, pod kierunkiem wówczas doc. dr Marii Dobrowolskiej. Metodologia badań geografii lud- ności ukierunkowana była między innymi na problematykę analiz nad zagadnieniami obszarów wiejskich i ich związków z migracjami ludności, dojazdami do pracy, oraz przemianami demograficzno-strukturalnymi wsi małopolskiej. W drugiej połowie lat 50. ubiegłego wieku, spośród grona młodych wówczas adeptów geografii w ślady doc. dr M. Dobrowolskiej poszli dr A. Prochownikowa oraz asystenci: Jadwiga Herma, Teofila Jarowiecka, Lech Pakuła i Jan Rajman. To oni, m.in. współpracując z Wojewódzką Komisją Planowania Przestrzen- nego w Krakowie, zdobyli duże doświadczenie w badaniach nad długofalowy- mi przemianami demograficznymi i społeczno-gospodarczymi w szczególno- ści struktur agrarnych wsi małopolskiej i jej powiązań z ośrodkami miejskimi w zakresie dojazdów do pracy. Od 1958 r. w związku z nową Ustawą o szkolnictwie wyższym rozpoczął się kolejny etap nie tylko w kształceniu studentów, ale także w działalności naukowej. Poszerzył się zakres przestrzenny badań. Pracownicy pod kierunkiem (od 1961 r. prof.) M. Dobrowolskiej, w ścisłych powiązaniach badawczych z Radą Naukowo-Ekonomiczną województwa krakowskiego i opolskiego oraz Insty- tutu Śląskiego w Opolu, wykonywali podstawowe opracowania z zakresu dziś szeroko rozumianej geografii społecznej. Z początkiem lat 60. grono badaczy powiększyli późniejsi profesorowie: Bronisław Górz i Zbigniew Zioło. Awan- 8. Geografia ludności 101 se naukowe kadry w latach 60. w istotny sposób wpłynęły nie tylko na jakość kształcenia, ale i na rozwój i spectrum pogłębionych zainteresowań badawczych. Znaczący jest dorobek naukowy z tego okresu, szczególnie w zakresie zmian ludnościowych w południowej Polsce oraz ich przemieszczeń. Osiągnięcia w tym zakresie podyktowane były ścisłą współpracą z Komitetem Nauk Geogra- ficznych PAN i Komitetem Badań Rejonów Uprzemysławianych PAN. Badania wynikały z potrzeb organów planowania regionalnego w Krakowie, Rzeszowie i Opolu. Ważny udział w tych pracach wówczas, jak i w następnych dekadach miał Z. Zioło, m.in. poprzez opracowanie metody obliczania porównywanych danych dla potencjału demograficznego powiatów województwa rzeszowskiego dla szeregu przekrojów czasowych w okresie 1932–1970, wykorzystanych w pracach planistycznych Wojewódzkiej Komisji Planowania (Zioło 1970; Turczyn-Zioło, Zioło 1973); projekcje prognoz dla makroregionu południowo- wschodniego (Jasieński, Zioło 1983), ze szczególnym uwzględnieniem byłego województwa bielskiego (Szeja, Zioło 1987a, 1987b; Turczyn-Zioło, Zioło, 1987), a także określenie nasilenia przemian demograficznych miast, w zakresie przyrostu ruchu naturalnego, migracji i wybranych struktur (Turczyn-Zioło, Zioło, 1991; Zioło, Zioło 1998). Do wiodących demograficznych nurtów badawczych w Instytucie należały problemy migracji ludności, w tym dojazdy do pracy, rozpatrywane w różnych aspektach i układach przestrzennych (Herma 1961, 1962, 1964a, 1964b, 1965, 1966, 1968a; Dobrowolska 1957; Dobrowolska, Rajman 1964; Dobrowolska, Herma 1968, 1978; Rajman 1960, 1965), problemy struktur zawodowych w regionie, jak i obszarach uprzemysławianych, z ukierunkowaniem na kate- gorię ludności określaną wówczas jako „chłopo-robotnicy” (Jarowiecka 1962, 1963a, 1963b, 1968; Herma, Jarowiecka 1960). Wówczas to, wraz z sympto- mami okresu „powyżowego”, zaczęły pojawiać się opracowania nad zmianami w strukturach demograficznych pod wpływem migracji (Dobrowolska 1976; Dobrowolska, Czarkowska 1965), starzenia się ludności (Dobrowolska 1970; Herma 1968b, Prochownikowa 1964, 1972a, 1972b), jak i wskutek uprzemysła- wiania kraju (Dobrowolska 1964, 1966; Krakowska 1972). Po śmierci I. Hermy, a później M. Dobrowolskiej badania w zakresie geografii ludności kontynuowa- ła przede wszystkim A. Krakowska. Jej opracowania, jak i innych pracowników dotyczyły problematyki migracji ludności (Herma 1987a, 1987b, 1994b), ze szczególnym uwzględnieniem regionów przemysłowych (Herma 1987), Podhala (Herma 1994a, 1994c, 1994d) i Śląska (Rajman 1989, 1990a, 1990b, 1994), a także regionów przygranicznych (Rajman 1993). Tym obszarom poświęco- ne były także opracowania B. Górza (1983, 1989, 1994), także we współpracy z S. Kurkiem (2000) i Z. Zioło (1970). W latach 80. i 90. ubiegłego wieku oprócz kontynuowania problematyki badawczej przez J. Rajmana (1987, 1997) zainteresowania pracowników parają- cych się geografią ludności uległy uściśleniu na stricte demograficzne (demo- geografię) i szerzej pojętą geografię społeczną. Stało się to w pewnym sensie za 102 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych sprawą zmian kadrowych. W Instytucie w 1995 r. został zatrudniony Zbigniew Długosz, dotychczasowy pracownik UJ, a w następnych latach kolejni młodzi pracownicy, którzy zajmowali się problematyką ludnościową nie tylko w odniesieniu do obszarów Polski, ale też do innych regionów1. Jednym z głównych pro- blemów badawczych stało się zagadnienie procesu starzenia się ludności. Wni- kliwej analizie zostały poddane układy regionalne różnych części naszego kraju (Długosz 1996, 1998b, 1999a, 2003c, 2004a; Długosz, Kurek 2005), ośrodków i całej Polski (Długosz 1997, 1999b, 2002c, 2002d, 2005). Także w odniesieniu do obszaru Europy powstało wiele opracowań z zakresu starzenia się ludności (Długosz 2002a, 2002b, 2002e, 2003a, 2003b, 2004b, 2006a, 2006b, 2007c) w różnych układach strukturalnych (Długosz 2001b, 2003d; Długosz, Raźniak 2008). Kontynuowane były także zapoczątkowane przez Z. Długosza na Uniwer- sytecie Jagiellońskim badania nad szeroko rozumianym ruchem ludności (Dłu- gosz 1999c, 2000/1, 2001a) i migracjami (Długosz 1998a, 2001c, 2007a, 2007b). Istotny udział w badaniach z zakresu geografii ludności od końca lat 90. XX w. miał Sławomir Kurek. Podejmował on badania nad problematyką przestrzennego zróżnicowania poziomu starości i dynamiki procesu starzenia się ludności w różnych układach przestrzennych na przykładzie Polski i Europy (Kurek 1998, 2001a, 2001b, 2002a, 2002b, 2002c, 2003, 2004, 2005, 2006a, 2006b, 2006c; Długosz, Rachwał 1998; Długosz, Kurek 1997, 1998, 1998b, 2004, 2006). Z powyższą problematyką S. Kurek wiązał zagadnienia odnoszą- ce się do szeroko pojętego ruchu ludności, jak i zaludnienia oraz dzietności w świetle teorii drugiego przejścia demograficznego (Kurek 2004a, 2004b, 2005b, 2008b). Podobny charakter miały jego opracowania we współpracy z de- mografami Niemiec i Anglii (Kemper, Kurek 2006; Walford, Kurek 2008a). Były to studia porównawcze stanu zaawansowania i dynamiki procesu starzenia się ludności w ujęciu mikroprzestrzennym obszarów górskich w Polsce (Karpaty), Austrii (Alpy Salzburskie) i Niemiec (Alpy Bawarskie), a także Polski, Anglii i Walii. Ukoronowaniem całego cyklu badań S. Kurka była opublikowana praca habilitacyjna (2008) o charakterze nie tylko poznawczym, ale także metodologicznym i aplikacyjnym. Nową, dotychczas słabo eksponowaną w opracowaniach tematykę dotyczącą jakości życia, podejmowała zatrudniona w Instytucie po studiach doktoranckich na UJ Anna Winiarczyk-Raźniak. Z jednej strony opracowania te miały charakter ogólny (Zborowski, Winiarczyk-Raźniak 2008), a z drugiej – były ukierunkowane na wybrane kategorie społeczne (Zborowski, Winiarczyk-Raźniak 2006) i konkretne miasta lub regiony – w tym przypadku Krakowa (Winiar- czyk-Raźniak 2006, 2008; Zborowski, Winiarczyk-Raźniak 2007). Zagadnienia te podejmowała także w odniesieniu do regionu Ameryki Łacińskiej2.

1 Dorobek z tego zakresu omówiono w rozdziale poświęconym geografii regionalnej. 2 Patrz rozdział Geografia regionalna. 8. Geografia ludności 103

W dorobku z zakresu geografii ludności na uwagę zasługują ponadto prace Agnieszki Kwiatek-Sołtys w zakresie przemian demograficznych, ich struktur i migracji w wybranych miastach i całym regionie Małopolski oraz kraju (Kwia- tek-Sołtys 1996, 2000, 2004a, 2004b, 2006a, 2006b), Grażyny Mróz – na temat struktur ludności Podhala, w której dokonano porównań procesów zachodzą- cych w Serbii (Mróz, Prochownik 1991) oraz L. Haydukiewicza, parającego się wieloaspektowo zagadnieniami demograficznymi w Polsce, szczególnie Połu- dniowej (Haydukiewicz 2005; Długosz, Haydukiewicz 1995, 1999; Haydukie- wicz, Kwiatek-Sołtys 2004). Zaprezentowane zainteresowania i kierunki badawcze są nadal realizowane, głównie przez zespół skupiony – po reorganizacji Instytutu w 2008 r. – w nowym Zakładzie Geografii Społeczno-Ekonomicznej.

Zbigniew Długosz, Anna Winiarczyk-Raźniak

Literatura

Długosz Z., 1996, Województwa Małopolski w świetle dynamiki starzenia się ludności, [w:] Małopolska – regionalna wspólnota interesów, Wyższa Szkoła Biznesu, Nowy Sącz, s. 141–156. Długosz Z., 1997, Stan i dynamika starzenia się ludności Polski, Czasopismo Geogra- ficzne, 68 (2), Wrocław, s. 227–232. Długosz Z., 1999a, Proces starzenia się ludności w świetle struktury aktywności zawodowej na obszarze byłego województwa zamojskiego w latach 1978–96, Zamojskie Studia i Materiały, WSZiA, Zamość, s. 23–34. Długosz Z., 1999b, Demographic processes and demographic structure in Poland during the transformation period – vulnerable areas, [w:] Regional prosperity and sus- tainability, Institute of Geonics and Academy of Sciences of the Czech Republic, Slovakov u Brna, s. 49–59. Długosz Z., 1999c, Zmiany w strukturach demograficznych pod wpływem tendencji w ruchu ludności na obszarze byłego województwa zamojskiego, [w:] Przemiany społeczno-gospodarcze struktur przestrzennych w procesie przechodzenia do gospodarki rynkowej, red. Z. Zioło, WSZiA, Zamość, s. 9–20. Długosz Z., 2000/1, Kierunki zmian ruchu ludności w okresie przemian ustrojowo – gospodarczych na obszarze województwa małopolskiego, [w:] Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych, red. S. Ciok, D. Ilnicki, Zakład Geo- grafii Społeczno-Ekonomicznej Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 71–81. Długosz Z., 2001a, Kształtowanie się przestrzennych układów zaludnienia w Polsce w okresie przeobrażeń polityczno-gospodarczych pod wpływem zmian w ruchu lud- ności, [w:] Polska – Europa, gospodarka, przemysł, red. J. Rajman, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 281–290. Długosz Z., 2001b, Stan i tendencje procesu starzenia się ludności wiejskiej w Polsce w świetle wybranych parametrów struktur demograficznych, [w:] Teraźniejszość i przyszłość demograficzna polskich regionów, red. J.T. Kowaleski, Zakład Demogra- fii IEiS UŁ., Wyd. Absolwent, Łódź, s. 7–18. 104 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Długosz Z., 2001c, Migration trends in South-Eastern Poland during the period of po- litical and economic transformations, [w:] Nature and society in Regional Context, Institute of Geonics Akademy of Sciences of the Czech Republic, Brno, s. 24–30. Długosz Z., 2002a, Próba określenia stanu i tendencji procesu starzenia się ludności Europy w świetle wybranych mierników, Biuletyn Geograficzny 1, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń, s. 35–42. Długosz Z., 2002b, Przestrzenne zróżnicowanie starzenia się ludności w Polsce na tle Europy ze szczególnym uwzględnieniem państw Unii Europejskiej, [w:] Proces starzenia się ludności – potrzeby i wyzwania, I Kongres Demograficzny w Polsce, Tom B, Zakład Demografii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 85–95. Długosz Z., 2002c, Ruch ludności w Polsce na tle państw Unii Europejskiej, [w:] Geo- graficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, red. Z. Górka, A. Jelonek, Wyd. PTG, IGiGP UJ, IG AP, Kraków, s. 329–334. Długosz Z., 2002d, Stan i tendencje procesu starzenia się ludności miast Polski w świe- tle wybranych mierników, [w:] Demograficzne i społeczne aspekty rozwoju miast, J. Słodczyk, Uniwersytet Opolski, Opole, s. 93–101. Długosz Z., 2002e, An Attempt to Identify the Status and Trends in the Population Ageing Process in Europe with the use of Selected Measures, Acta Facultatis Studio- rum Humanitatis et Naturae Universitatis Presoviensis, Folia Geogr. 6, R. XXXVIII, Prešov, s. 95–100. Długosz Z., 2003a, Population Ageing in Europe in the Light of Selected Demographic and Social-Economic Parameters in the Years 1975–2000 and Its Perspectives to 2025, European Association for Population Studies (EAPS), Institute of Econom- ics (SGH), Committee of Demographic Sciences Polish Academy Sciences, Polish Demographic Society, Central Office of Poland, Governmental Population Council, Statistical Publishing Establishment, Warsaw, ss. 241. Długosz Z., 2003b, Przestrzenne zmiany w zaludnieniu Polski i krajów Unii Euro- pejskiej na tle pozostałych państw kontynentu w świetle wybranych parametrów ruchu ludności, [w:] Procesy demograficzne w krajach Unii Europejskiej – porów- nania z Polską, I Kongres Demograficzny w Polsce, PTD i Gdańska Wyższa Szkoła Humanistyczna, Gdańsk, s. 22–32. Długosz Z., 2003c, Migracje w województwie małopolskim w latach 1986–1998, Folia Geogr.-Oecon., vol. XXXI–XXXII, Oddział PAN, Kraków, s. 51–60. Długosz Z., 2003d, The Level and dynamics of population ageing process on the example of demographic situation in Europe, Bulletin of Geogr., Socio-economic series, 2, N. Copernicus University, Toruń, s. 5–16. Długosz Z., 2004a, Population ageing in towns of the Małopolskie Voivodeship as con- cerns economic activity, Bulletin of Geogr., Socio-economic series, 3, N. Copernicus University, Toruń, s. 125–134. Długosz Z., 2004b, Poland and European countries in the light od population ageing (co-author S. Kurek), [w:] Geografie a Promĕny Poznáni Geografické Reality, Ostrawská Univerzita v Ostravĕ, Česká Geografická Společnost, Ostrava, s. 63–67. Długosz Z., 2005, Population movements in large Polish cities in 1988–2002, Bulletin of Geogr., Socio-economic series, 4, N. Copernicus University, Toruń, s. 25–36. Długosz Z., 2006a, Stan i perspektywy starzenia się ludności w Europie w latach 2004– 2025, [w:] Starość i starzenie się jako doświadczenie jednostek w zbiorowości ludzkich, red. J.T. Kowaleski, P. Szukalski, Zakład Demografii UŁ, Łódź, s. 429–439. 8. Geografia ludności 105

Długosz Z., 2007a, Selected aspects of foreign immigration to Poland at the turn 20th/21st century, Bulletin of Geogr., Socio-economic series, 7, N. Copernicus Uni- versity, Toruń, s. 55–72. Długosz Z., 2007b, Wybrane aspekty stałej emigracji ludności z Polski za granicę po 1989 roku, Czasopismo Geograficzne, 78 (1–2), s. 3–22. Długosz Z., 2007c, Present state and the perspectives of the ageing of European population, Bulletin of Geogr., Socio-economic series, 8, N. Copernicus University, Toruń, s. 17–27. Długosz Z., Haydukiewicz L., 1995, Kierunki przemian w ruchu ludności miast woje- wództw karpackich w oparciu o metodę J. Webba, [w:] Zadania badawcze geografii społecznej i ekonomicznej w obliczu transformacji ustrojowej i restrukturyzacji gospodarczej, red. J. Łoboda, Wrocław–Szklarska Poręba, s. 67–74. Długosz Z., Haydukiewicz L., 1999, Migracje ludności na obszarze województw ma- łopolskiego i podkarpackiego w latach 1986–97 w świetle wybranych mierników, Zeszyty Naukowe UMK, Toruń, s. 147–157. Długosz Z., Kurek S., 1997, Aging of the populations of large Polish cities versus age patterns in other settlement units, [w:] Population changes in urban regions of the East-Central Europe in the conditions of their socio-economic transformations, Stu- dia i Materiały nr 4, Uniwersytet Łódzki, Łódź, s. 28–36. Długosz Z., Kurek S. 1998, Migration of the population of the carpathian provinces in 1986–1995 in light of selected migration parametres, Polish Population Review, 18, Polish Demographic Society and Central Statistical Office, Warsaw, s. 131–138. Długosz Z., Kurek S., 1999, Proces starzenia się ludności w województwach Polski Pd.- Wsch., Zeszyty Naukowe WSiZ w Rzeszowie, nr 3, s. 91–100. Długosz Z., Kurek S., 2004, Poland and European countries in the light of population ageing, [w:] Geografie a promeny poznani geografickie reality, ed. A. Wahla, Ostra- vska Univerziteta v Ostrave, Česká Geografická Spolecňost, Ostrava, s. 63–67. Długosz Z., Kurek S., 2005, Starzenie się ludności w Polsce Pd.-Wsch. na tle kraju i państw Europy, [w:] Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych – Regionalny wymiar integracji europejskiej, red. E. Jakubowicz, A. Ra- czyk, IG i RR Uniwersytetu Wrocławskiego, vol. VIII/2, s. 55–63. Długosz Z., Kurek S., 2006b, Demographic ageing in European Union countries, [w:] Regional periphery in central and Eastern Europe, ed. T. Komornicki, K. Czapiewski, Institute of Geography and Spatial Organization Polish Academy of Sciences, War- szawa, s. 185–198. Długosz Z., Rachwał T., 1998, Poziom i dynamika starzenia się ludności w wojewódz- twie krakowskim w latach 1988–96 w świetle wybranych struktur demograficznych, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 198, Prace Geograficzne XVII, s. 25–36. Długosz Z. Raźniak P., 2008, Population movement and changes in population in European countries. Present state and perspectives, Bulletin of Geography, Socio- Sconomic series, 10, N. Copernicus University, Toruń, s. 21–35. Dobrowolska M., 1957, Wieś i miasto: migracje ludności wiejskiej do Krakowa w latach 1880–1939 i ich społeczne funkcje, Prace i Materiały Etnograficzne, T. 10, z. 2, s. 207–239. Dobrowolska M., 1964, Strefa podmiejska. Procesy demograficzne i społeczno-osadnicze, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 22, Prace Geograficzne III, s. 119–163. 106 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Dobrowolska M., 1966, Podstawowe problemy demograficzne regionu krakowskiego, Folia Geogr.-Oecon., 4, s. 129–136. Dobrowolska M., 1970, Demographic and social changes in post-war Polish villages, [w:] Studies in Hungarian geography, T. 7, Recent population movements in the East European countries, Budapeszt, s. 35–41. Dobrowolska M., 1976, The impact of industrialization on the transformation of the rural settlement structures and social and occupational structures in southern Po- land, [w:] Rural Social Change in Poland, ed. J. Turowski, L.M. Szwengrub, Osso- lineum, s. 109–139. Dobrowolska M., Czarkowska W., 1965, Węzłowe problemy demograficzne regionu, [w:] Rozwój ekonomiczny regionu krakowskiego w 20-leciu Polski Ludowej, Prace Komisji Nauk Ekonomicznych PAN Oddz. w Krakowie, nr 7, s. 239–312. Dobrowolska M., Herma J., 1968, Migrations of manpower in southern Poland as a factor of changes in regional structures, Geogr. Polon., vol. 14, s. 321–329. Dobrowolska M., Herma J., 1978, Funkcje migracji stałych w procesie urbanizacji Tar- nobrzeskiego Rejonu Siarkowego, [w:] Przemiany społeczno-ekonomiczne Tarno- brzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, red. Z. Zioło, Problemy Rejonów Uprzemy- sławianych KBRU PAN, Warszawa, s. 141–154. Dobrowolska M., Rajman J., 1964, Dojazdy do pracy w województwie opolskim, Mate- riały i Studia Opolskie, R. 5, z. 10, s. 5–36. Górz B., 1983, Ludność obszarów górskich i podgórskich, Wieś Współczesna, R. 27, nr 11, s. 124–129. Górz B., 1990, Powojenne zmiany w zaludnieniu wsi województwa nowosądeckie- go i ich związek z rolnictwem, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, z. 29, s. 195–208. Górz B., 1994, Emigracja zarobkowa ludności wsi podhalańskich do Stanów Zjedno- czonych Ameryki Północnej, [w:] Studia nad przemianami Podhala, red. B. Górz, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 92–116. Górz B., Kurek W., 2000, The population of the polish countryside: demography and living conditions, GeoJournal, vol. 50, nr 2–3, s. 101–104. Haydukiewicz L., 2005, Uwarunkowania demograficzno-społeczne rozwoju Polski, [w:] Ku odnowie Polski, Wyd. Apostolicum, Ząbki. Haydukiewicz L., Kwiatek-Sołtys A., 2004, The level of life quality in small district towns in Poland, [w:] Featuring the quality of urban life in contemporary cities of Eastern and Western Europe, Gdańsk–Poznań, s. 179–182. Herma J., 1961, Migracje wewnętrzne ludności w województwie krakowskim, Tereny odpływu, Studia Socjologiczne 2, s. 308–315. Herma J., 1962, Dojazdy do pracy w województwie krakowskim, Rocznik Naukowo- Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 10, Prace Geograficzne, s. 129–141. Herma J., 1964, Kwalifikacje zawodowe pracowników dojeżdżających do przemysłu w ośrodkach województwa krakowskiego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 22, Prace Geograficzne III, s. 191–214. Herma J., 1964, Migracje wewnętrzne ludności woj. krakowskiego po II wojnie świato- wej, Studia Demograficzne, T. 2, z. 5, s. 76–93. 8. Geografia ludności 107

Herma J., 1965, Napływ ludności do miast regionu siarkowego, jako współczynnik pro- cesów urbanizacji, Biuletyn Komitetu Badań Rejonów Uprzemysławianych PAN, nr 13, Warszawa, s. 73–82. Herma J., 1966, Dojazdy do pracy w Polsce południowej (woj. katowickie, krakowskie, opolskie i rzeszowskie), Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 159. Herma J., 1968, Migracje zarobkowe ze wsi do miast w województwie krakowskim, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 30, Prace Geograficzne IV, s. 117–122. Herma J., 1968, Wyż demograficzny a kierunki kształcenia i zatrudnienia młodzieży (na przykładzie miast województwa rzeszowskiego), Studia Demograficzne, nr 17, s. 87–94. Herma J., Jarowiecka T., 1960, Struktura zatrudnienia i dojazdy do pracy w woj. krakowskim, Wieś Współczesna, z. 10, s. 77–93. Jarowiecka T., 1962, Struktura zatrudnienia mieszkańców województwa krakowskiego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 10, Prace Geograficzne, s. 143–157. Jarowiecka T., 1963a, Chłopi-robotnicy jako element struktury ekonomiczno-społecznej wsi, Wieś Współczesna, z. 3, s. 89–102. Jarowiecka T., 1963b, Przemiany społeczno-zawodowe wsi krakowskiej. Cz. 1, Histo- ryczne podłoże współczesnej struktury zawodowej wsi krakowskiej, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 76. Jarowiecka T., 1968, Struktura społeczno-zawodowa ludności wiejskiej w zespołach osadniczych okręgu siarkowo-metalurgicznego, [w:] Demograficzno-osadnicze problemy w Tarnobrzeskim Rejonie Uprzemysławianym, Zeszyty KBRU PAN, z. 29, s. 199–236. Jasieński J., Zioło Z., 1983, Procesy koncentracji ludności miejskiej Makroregionu Po- łudniowo-Wschodniego w latach 1950–1979, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 88, Prace Geograficzne X, s. 131–154. Kemper F.J., Kurek S., 2006, Population ageing in Germany and Poland. A comparison of regional developments in the 1990s., Arbeitsberichte, Heft 120, Geographisches Institut, Humboldt-Universität, Berlin, ss. 93. Krakowska A., 1972, Zróżnicowanie zawodowe ludności w wybranych wsiach powiatu kozielskiego, [w:] Ziemia Kozielska, T. 2, Opole, s. 85–99. Krakowska A., 1987a, Kierunki migracji ludności, [w:] Przemiany demograficzne woj. bielskiego w latach 1975–1986, Wojew. Urząd Statystyczny, Bielsko-Biała, s. 77–93. Krakowska A., 1987b, Rola migracji w procesie zaludnienia miast i gmin, [w:] Prze- miany demograficzne woj. bielskiego w latach 1975–1986, Wojew. Urząd Staty- styczny, Bielsko-Biała, s. 73–77. Krakowska A., 1987c, Typologia rozwoju demograficznego miast okręgach przemysło- wych Nadodrza, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 112, Prace Geograficzne XI, s. 191–205. Krakowska A., 1994a, Emigracja zagraniczna na Podhalu w latach 1975–1988, [w:] Studia nad przemianami Podhala, red. B. Górz, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kra- ków, s. 69–91. Krakowska A., 1994b, Ruchliwość ludności w Polsce Południowo-Wschodniej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 170, Prace Geograficzne XV, s. 87–95. 108 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Krakowska A., 1994c, Ruchliwość przestrzenna mieszkańców wsi podhalańskich, [w:] Studia nad przemianami Podhala, red. B. Górz, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kra- ków, s. 41–68. Krakowska A., 1994d, Zmiany w zaludnieniu Podhala w latach 1931–1988, [w:] Stu- dia nad przemianami Podhala, red. B. Górz, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kra- ków, s. 13–40. Kurek S., 1998, Zróżnicowanie przestrzenne procesu starzenia się ludności Europy w latach 1960–1996 w świetle wybranych mierników, Czasopismo Geograficzne, 69 (3–4), ss. 261–274. Kurek S., 2001a, Obszary zagrożone starością demograficzną w Polsce południowo- wschodniej, Czasopismo Geograficzne, 72 (1), s. 89–100. Kurek S., 2001b, Starzenie się ludności w Polsce południowo-wschodniej, Wiadomości Statystyczne, nr 12, s. 63–73. Kurek S., 2002a, Proces starzenia się ludności w województwie podkarpackim, Biule- tyn Geograficzny, nr 1, UMK Toruń, s. 215–225. Kurek S., 2002b, Przestrzenne zróżnicowanie starzenia się ludności w Polsce w ukła- dzie miast i gmin w okresie 1988–1998, [w:] Proces starzenia się ludności – potrzeby i wyzwania, red. J.T. Kowaleski, P. Szukalski, I Kongres Demograficzny w Polsce, Zakład Demografii Uniwersytetu Łódzkiego, s. 96–105. Kurek S., 2002c, Population ageing in the Podkarpackie Voivodship in Poland, Prier- odne vedy, Folia Geogr. 6, vol. 38, Acta Facultatis Studiorum Humanitatis et Natu- rae Universitatis Presoviensis, s. 118–126. Kurek S., 2003 (wyd. 2004), The spatial distribution of population ageing in Poland in the years 1988–2001, Bulletin of Geography, Socio-economic series, 2, N. Coperni- cus University, Toruń, s. 65–76. Kurek S., 2004a, Ruch naturalny i migracje a proces starzenia się ludności w Polsce, [w:] Nasze starzejące się społeczeństwo. Nadzieje i zagrożenia, red. J.T. Kowaleski, P. Szukalski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 19–29. Kurek S., 2004b, Przemiany demograficzne miast województwa podkarpackiego w latach 1988–2001, [w:] Przemiany demograficzne i jakość życia ludności miast, red. J. Słodczyk, Uniwersytet Opolski, Opole, s. 101–120. Kurek S., 2005, Proces starzenia się ludności w Polsce na tle zmian w zaludnieniu w okresie 1991–2001, [w:] Struktury i procesy społeczno-gospodarcze w różnych wymiarach terytorialnych, red. J. Jurek, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin, s. 38–41. Kurek S., 2005a, Regional Differentiation of Population Ageing in Poland, [w:] Geo- graphy in Europe of Regions, ed. E. Kallabova, A. Vaishar, J. Zapletalova, Institute of Geonics, Academy of Sciences of the Czech Republic, s. 57–62. Kurek S., 2005b, Territorial Distribution of population change in Poland in the years 1991–2001, Bulletin of Geography, Socio-economic series, 4, N. Copernicus Univer- sity, Toruń, s. 117–134. Kurek S., 2006a, Przestrzenne zróżnicowanie stanu zaawansowania i dynamiki procesu starzenia się ludności w Polsce, [w:] Idee i praktyczny uniwersalizm geografii. Geografia społeczno-ekonomiczna. Dydaktyka, Dokumentacja Geograficzna, nr 33, IGiPZ PAN, s. 156–160. Kurek S., 2006b, Przestrzenne zróżnicowanie starzenia się ludności Polski w świetle prognoz GUS, [w:] Starość i starzenie się jako doświadczenie jednostek i zbiorowo- ści ludzkich, red. J.T. Kowaleski, P. Szukalski, Zakład Demografii, Łódź, s. 394–400. 8. Geografia ludności 109

Kurek S., 2006c, Migration of the elderly in Poland in 1991–2001, Bulletin of Geogra- phy, Socio-economic series, 7, N. Copernicus University, Toruń, s. 161–172. Kurek S., 2007, Population ageing research from a geographical perspective – methodological approach, Bulletin of Geography, Socio-economic series, 8, N. Copernicus University, Toruń, s. 30–49. Kurek S., 2008, Typologia starzenia się ludności Polski w ujęciu przestrzennym, Wy- dawnictwo Naukowe AP, Kraków, ss. 201. Kurek S., 2008, Zróżnicowanie poziomu dzietności w Europie w świetle teorii drugiego przejścia demograficznego, [w:] Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych – Europa bez granic – nowe wyzwania I, red. J. Ilnicki, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego, s. 241–250. Kwiatek-Sołtys A., 1996, Czynniki rozwoju demograficznego małych miast w zapleczu Krakowa, Problemy Społeczne Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Śląski, Sosno- wiec, s. 37–43. Kwiatek-Sołtys A., 2000, Przemiany demograficzne małych miast województwa mało- polskiego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny AP w Krakowie, z. 209, Prace Geogra- ficzne XVIII, Kraków, s. 15–28. Kwiatek-Sołtys A., 2004a, The dynamics of population changes of small towns in Poland in the years 1950–2002, Bulletin of Geography, Socio-economic series, 3, N. Copernicus University, Toruń, s. 77–83. Kwiatek-Sołtys A., 2004b, Przemiany struktur ludnościowych w małych miastach powiatowych w Polsce w latach 1992–2002, [w:] Przemiany demograficzne i jakość życia ludności miast, red. J. Słodczyk, D. Rajchel, Uniwersytet Opolski, Opole. Kwiatek-Sołtys A., 2006a, Przemiany demograficzne Brzeska w okresie powojennym, [w:] Brzesko. Dzieje miasta i regionu, red. F. Kiryk, J. Lach, Brzesko, s. 753–768. Kwiatek-Sołtys A., 2006b, Migration attractiveness of small towns in the Małopolska Province, Bulletin of Geography, Socio-economic series, 5, N. Copernicus Univer- sity, Toruń, s. 155–160. Mróz G., Prochownik A., 1991, Struktury demograficzne ludności obszarów górskich na przykładzie Podhala i Serbii, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 23, s. 103–131. Prochownik A., 1964, Starzenie się ludności wiejskiej a emigracja ze wsi (np. rolniczego powiatu proszowickiego), Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 22, Prace Geograficzne III, s. 215–243. Prochownikowa A., 1972, Z badań nad procesem starzenia się ludności wsi Polski po- łudniowej (np. wsi powiatów proszowickiego, krakowskiego i kozielskiego), Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 5, s. 75–98. Prochownikowa A., 1972, Z badań nad strukturą wieku ludności wiejskiej powiatu Koźle, [w:] Ziemia Kozielska, T. 2, Opole, s. 71–83. Rajman J., 1960, Dojazdy do pracy w powiecie Strzelce Opolskie i ich wpływ na przemiany życia społeczno-gospodarczego wsi, Przegląd Zachodni, nr 1, s. 112–126. Rajman J., 1965, Z problematyki demograficznej i geograficzno-ekonomicznej woje- wództwa opolskiego po II wojnie światowej, Komunikaty, Instytut Śląski, ss. 23. Rajman J., 1972, Koncentracja kadr kwalifikowanych w Polsce, Czasopismo Geogra- ficzne, 1, s. 57–65. Rajman J., 1973, Przestrzenne układy struktury zatrudnienia w aglomeracji Górnoślą- skiego Okręgu Przemysłowego, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon. 6, s. 5–21. 110 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Rajman J., 1977, Struktura i rozmieszczenie kadr wykwalifikowanych w Polsce w 1975 r., Czasopismo Geograficzne, 4, s. 439–448. Rajman J., 1978, Wybrane aspekty napływu ludności do miast Rybnickiego Okręgu Węglowego, Studia Demograficzne, T. 53, s. 85–93. Rajman J., 1980, Proces starzenia się ludności w makroregionie południowo-wschodnim i jego społeczno-ekonomiczne konsekwencje (1980–1990), Raporty i opinie, PAN, Kraków, ss. 44. Rajman J.,1987, Rozmieszczenie kadr kwalifikowanych w Polsce (1973–1983), Zeszyty Naukowe WSI Opole, nr 131, Nauki Społeczne, z. 16, s. 5–20. Rajman J., 1989, Związki przestrzenne ludności rodzimej na Śląsku Opolskim, [w:] Polska ludność rodzima na Śląsku w okresie Polski Ludowej, cz. 2, red. M. Lis, Instytut Śląski, Opole, s. 189–208. Rajman J., 1990b, Ruchliwość przestrzenna ludności wiejskiej (np. XIX-wiecznych kolonii strzeleckich), Studia Śląskie, t. 49, Opole, ss. 80. Rajman J., 1993, Problematyka demograficzna i osadnicza w badaniach regionów przygranicznych Polski, [w:] Czynniki i bariery rozwoju regionów przygranicznych, red. J. Kitowski, Z. Zioło, Kraków, s. 221–229. Rajman J., 1994, Tendencje rozwoju demograficznego miast województwa katowickiego w latach 1970–1990, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 170, Prace Geograficzne XV, s. 75–85. Rajman J., 1997, Struktura przestrzenna ludności i osadnictwa aglomeracji katowickiej w okresie transformacji gospodarczej, [w:] Aglomeracje miejskie w procesie transformacji, T. 6, red. P. Korcelli, Zeszyty IGiPZ PAN, nr 46, s. 39–67. Rajman J., Dobrowolska M., 1964, Dojazdy do pracy w województwie opolskim, Mate- riały i Studia Opolskie, nr 10, s. 5–36. Szeja J., Zioło Z., 1987a, Wzrost demograficzny miast i gmin województwa bielskiego w latach 1975–1986, [w:] Przemiany demograficzne województwa bielskiego w latach 1975–1986, red. Z. Zioło, WUS, Bielsko-Biała, s. 17–26. Szeja J., Zioło Z., 1987b, Prognoza demograficzna województwa bielskiego do 1995 r., [w:] Przemiany demograficzne województwa bielskiego w latach 1975–1986, red. Z. Zioło, WUS, Bielsko-Biała, s. 94–105. Turczyn-Zioło I., Zioło Z., 1973, Struktura zawodów pracowników fizycznych kopalni „Jeziórko” na tle wybranych elementów struktury demograficznej, Zeszyty KBRU PAN, z. 58, s. 27–131. Turczyn-Zioło I., Zioło Z., 1987, Dynamika ludności województwa bielskiego w okresie powojennym, [w:] Przemiany demograficzne województwa bielskiego w latach 1975–1986, red. Z. Zioło, WUS, Bielsko-Biała, s. 9–16. Turczyn-Zioło I., Zioło Z., 1991, Przemiany demograficzne, [w:] Ropczyce, zarys dzie- jów, red. W. Bonusiak, F. Kiryk, KAW, Rzeszów, s. 496–507. Walford N., Kurek S., 2008, A comparative analysis of population ageing in urban and rural areas of Britain and Poland, Population, Space and Place, vol. 14 (5), s. 365–386. Winiarczyk-Raźniak A., 2006, Uczestnictwo w kulturze jako przejaw miejskiego stylu życia w regionie miejskim Krakowa, [w:] Urbanizacja i społeczeństwo, red. B. Górz, Wyd. IG AP, Kraków, s. 203–213. 8. Geografia ludności 111

Winiarczyk-Raźniak A., 2008, Wybrane usługi a jakość życia mieszkańców w regionie miejskim Krakowa, Wydawnictwo Naukowe UP, Kraków, ss. 159. Zborowski A., Winiarczyk-Raźniak A., 2006, Jakość życia emerytów i rencistów w regionie miejskim Krakowa u progu XXI w., [w:] Starość i starzenie się jako doświad- czenie jednostek i zbiorowości ludzkich, red. J.T. Kowaleski, P. Szukalski, Wydaw- nictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 135–140. Zborowski A., Winiarczyk-Raźniak A., 2007, Poziom życia w małych miastach obszaru metropolitalnego Krakowa – centrum versus peryferie, [w:] Małe miasta w obszarach metropolitalnych, red. K. Heffner, T. Marszał, Biuletyn KPZK PAN, z. 232, Warszawa, s. 147–163. Zborowski A., Winiarczyk-Raźniak A., 2008, Poziom życia, [w:] Społeczeństwo i gospodarka subregionu krośnieńskiego na przełomie XX i XXI wieku, red. Cz. Guzik, Ł. Szmyd, Prace Naukowo-Dydaktyczne PWSZ w Krośnie, z. 32, s. 79–92. Zioło Z., 1970, Przemiany gęstości zaludnienia powiatów województwa rzeszowskiego w latach 1921–1970, Biul. Infor. Woj. Kom. Plan. Gosp. WRN, Rzeszów, s. 84–97. Zioło I., Zioło Z., 1988, Przemiany demograficzne i społeczno-gospodarcze, [w:] Dzieje Żołyni, red. W. Bonusiak, Rada Gminy Żołynia, s. 497–593.

9. Geografia osadnictwa

Wczesne badania w zakresie geografii osadnictwa wiążą się w krakowskiej Wyższej Szkole Pedagogicznej z powołaniem w 1952 r. Katedry Geografii Eko- nomicznej, którą do 1967 r. kierowała prof. Maria Dobrowolska. W tematyce pierwszych prac magisterskich znalazły też swe odbicie podstawowe tezy sfor- mułowane przez M. Dobrowolską, a nawiązujące do zapoczątkowanych wów- czas przemian społeczno-gospodarczych na wsi polskiej (Dobrowolska 1957). Warto przy tym nadmienić, że metodologia badań M. Dobrowolskiej cechowa- ła się od początku historycznym i w pełni dynamicznym ujmowaniem zjawisk osadniczych, z szerokim uwzględnianiem problematyki społeczno-demograficznej oraz poważnym rozwinięciem badań terenowych. Lustracje terenowe do- starczały wówczas podstawowych informacji merytorycznych, gdyż pierwsze seminaria magisterskie przypadały na okres ogólnie jeszcze obowiązującej ta- jemnicy państwowej, kiedy to nawet liczba mieszkańców miast i wsi była obję- ta tymi przepisami, nie mówiąc już o podkładach kartograficznych. Niezbędne informacje rzeczowe gromadzono wówczas przede wszystkim na drodze żmud- nych, ale odpowiednio przygotowanych pod względem metodycznym, badań terenowych, z szerokim już jednak zastosowaniem wybranych metod socjotech- nicznych (Dobrowolska 1955). Przywołując pamięcią ten wczesny okres badań osadniczych należy odnoto- wać pracę M. Dobrowolskiej (1948) na temat kształtowania się krajobrazu kulturalnego, w której omówiła ona w szerokim kontekście historycznym dynami- 112 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych kę takiego krajobrazu w okresie poprzedzającym forsowną industrializację kraju. Opracowanie to nawiązywało jeszcze wyraźnie do kierunku krajobrazowego w geografii, ale równocześnie było jednak swoistym wprowadzeniem teoretycznym do późniejszych studiów nad przemianami układów osadniczych różnej skali – od lokalnych zespołów do układów regionalnych i krajowych. Zaktu- alizowanym uzupełnieniem podstawowych tez tego artykułu były późniejsze opracowania poświęcone teoretycznym koncepcjom i empirycznym podstawom analizy struktur regionalnych (Dobrowolska 1971a, 1975). W problematyce pierwszych prac magisterskich, których cząstkowe wyniki zostały opublikowane w Roczniku Naukowo-Dydaktycznym WSP w Krakowie (m.in. Herma 1958, Jarowiecka 1958, Kozela 1958, Matuzik 1958), dominowały ujęcia monograficzne małych miast i wsi z różnych regionów południowej Polski. Były to w przeważającej mierze ujęcia problemowe, uwzględniające przede wszystkim ówczesny stan przekształceń ludnościowych, społeczno-gospodarczych i agrarnych. W podsumowaniu tych badań M. Dobrowolska zwróciła zatem uwagę nie tylko na ich kompleksowy charakter, przy różnorodności tematycznej, ale także na aktualność oraz praktyczną przydatność prac dla władz lokalnych i regionalnych (Dobrowolska 1958). Omawiane prace nie ograniczały się tylko do przedstawienia stanu aktual- nego w momencie badań, ale uwzględniały również zróżnicowane podłoże historyczne współcześnie przebiegających procesów osadniczych. Jednym z historycznych aspektów, ukazywanym w pracach nad osadnictwem wiejskim, były przykładowo stosunki własnościowe i ich zmiany, analizowane na podstawie częściowo dostępnych austriackich map katastralnych i map gruntowych do- minialnych, a uzupełniane wywiadami z przedstawicielami władz lokalnych oraz ze starszymi mieszkańcami badanych wsi. Opierając się na porównaniu dawnych map katastralnych ze stanem podziałów własnościowych z połowy lat 50. XX w. prześledzono zatem na wybranych przykładach zróżnicowane typy układu gruntów i charakterystyczną dla wielu wsi małopolskich szachownicę gruntów. Na odmiennych podstawach źródłowych musiały natomiast bazować badania genetyczne wsi powiatu proszowickiego, gdyż na terenie byłego zaboru rosyjskiego nie zachowały się klasyczne mapy katastralne, zaś stosunki własno- ściowe zostały zaburzone w wyniku procesu komasacji gruntów, przeprowadzonej w okresie międzywojennym (Prochownik 1962). Historyczny i współczesny aspekt przemian osadniczych i agrarnych, w po- wiązaniu z teoretycznymi założeniami genezy regionów kulturowych, był też kilkakrotnie prezentowany przez M. Dobrowolską na forum międzynarodowym: w Vadstenie – 1960, Moskwie – 1964, Budapeszcie – 1967, Zagrzebiu – 1969 (Dobrowolska 1961b, 1964a, 1970b). Znacznie później podobną problematy- ką, w nawiązaniu do przeprowadzanej wówczas komasacji gruntów, zajął się B. Górz, uczeń prof. M. Dobrowolskiej, przygotowując obszerne studium dużej wsi orawskiej Jabłonka (Górz 1985). Jednym z ważniejszych zakresów badawczych prof. M. Dobrowolskiej i jej zespołu były studia historyczno-geograficz- 9. Geografia osadnictwa 113 ne nad zmianami osadniczymi konkretnych miejscowości i większych obsza- rów. Uwieńczeniem tego kierunku badawczego były dwie książki autorstwa M. Dobrowolskiej: o przemianach środowiska geograficznego Polski, z szerokim uwzględnieniem zmian krajobrazu osadniczego (Dobrowolska 1961a) oraz wydane pośmiertnie wnikliwe studium osadnictwa dorzecza Wisłoki i Bia- łej Dunajcowej (Dobrowolska 1985), nawiązujące do wcześniejszych studiów autorki nad osadnictwem Puszczy Sandomierskiej (Dobrowolska 1931, 1965b). Mniej lub bardziej rozbudowany wątek historii osadnictwa przewijał się również w wielu innych opracowaniach uczniów i współpracowników M. Do- browolskiej, dotyczących np. wsi powiatu proszowickiego (Prochownik 1965, 1970), sieci osadniczej i jej przemian na terenie województwa opolskiego (Raj- man 1962b, 1965), przeobrażeń sieci miast na obszarze Centralnego Okręgu Przemysłowego (Zioło 1991) i w dorzeczu górnej Wisły (Rajman, Zioło, 1992), a także trwałości ośrodków regionalnych na Pomorzu (Rajman, 2009a) i w ca- łym kraju (Rajman 1977e, 2007), czy też w monografii miasta Zawadzkie (Raj- man 1990). Kolejnym tematem badawczym Katedry Geografii Ekonomicznej były szeroko pojmowane, społeczno-ekonomiczne przeobrażenia wsi, głównie zaś przemiany strukturalne wywołane oddziaływaniem miejskich rynków pracy. Przedmiotem naukowych zainteresowań było z jednej strony historyczne pod- łoże (Jarowiecka 1963), z drugiej zaś współczesny przebieg przemian odzwier- ciedlonych nie tylko w strukturze zatrudnienia mieszkańców wsi, ale także w układach przestrzennych. Już wtedy wyniki szeregu badań jednostkowych prowadziły m.in. do zaobserwowania zjawisk określanych dziś jako semi- i sub- urbanizacja, a ostatnio ponownie analizowanych na przykładach z wojewódz- twa małopolskiego (Borowiec 2008; Zioło 2008). Szczegółowej analizie poddawano również aktualne wyposażenie badanych wsi w podstawowe urządzenia infrastrukturalne, tak w zakresie technicznym, jak i społecznym. W konkretnych warunkach niezakończonego jeszcze wówczas procesu elektryfikacji wsi małopolskiej i podkarpackiej rozwój budownictwa mieszkaniowego na wsi był najważniejszym procesem, silnie przekształcającym współczesny krajobraz wiejski (Górz 1964). Podstawowe elementy infrastruktury technicznej wpływały też czynnie na przestrzenne scalanie się lokalnych podsystemów osadniczych (Rajman 1976). Badania nad budownictwem miesz- kaniowym na wsi, i to nie tylko w bezpośrednim sąsiedztwie miast, wykazały również, że zmienia ono z jednej strony fizjonomię wsi, z drugiej zaś przekształ- ca często jej układ przestrzenny (Galiniak 1994). Widocznym przejawem tych zmian były później m.in. powstające nowe przysiółki i kolonie nowocześnie wy- posażonych domów jednorodzinnych oraz prowadzące do nich drogi. Pewnego rodzaju podsumowaniem pierwszego etapu tych badań terenowych była zbiorowa publikacja pt. Wybrane zagadnienia z metodyki ćwiczeń terenowych z geografii ekonomicznej (1967), wyróżniona w następnym roku Nagrodą Ministra. Należy dziś stwierdzić, że publikacja ta stanowiła wtedy trwały wkład 114 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych metodyczny w badania mikroprzestrzennych struktur osadniczych i społeczno- -demograficznych, określanych później w literaturze geograficznej jako „odręb- na szkoła badawcza Marii Dobrowolskiej” (Dziewoński 1986; Jackowski 2008). W toku późniejszych badań terenowych potwierdzono równocześnie na wielu przykładach, że powstające na wsi nowe budownictwo mieszkaniowe ludności nierolniczej stanowiło ważny czynnik w procesie przekształcania tradycyjnych układów osadniczych. Na obszarach wiejskich południowej Polski budownictwo to podlegało już wówczas głębokim przemianom technicznym i funkcjonalnym, co w konsekwencji prowadziło często ku strukturom charakterystycznym dla wielofunkcyjnych osiedli wiejskich (Górz 1984). W kolejnym okresie tematyka ta była realizowana m.in. na przykładach aktywizacji turystycznej osiedli gór- skich (Ustupski 1994), w tym także uzdrowisk (Kwiatek-Sołtys 2005a, 2005b, 2006b). W nowszych studiach nad osadnictwem wiejskim pojawiło się również interesujące pole badawcze, jakim był wpływ lokalnych, pozarolniczych źródeł utrzymania na przemiany wsi (Górz 2003b). Ważne miejsce w tym nurcie należy przypisać pracom nad rozwojem agroturystyki, która w wielu wsiach na Pogó- rzu Karpackim i w samych Karpatach zaczęła, obok rosnącej roli indywidualnej działalności gospodarczej na wsi, wpływać na ich wielofunkcyjny w przyszłości rozwój. Wobec coraz trudniejszej sytuacji tradycyjnego rolnictwa agroturystyka stała się udaną na ogół próbą znalezienia alternatywnych źródeł dochodu na wsi (Górz, Uliszak 2006; Ustupski 2007; Bajgier-Kowalska, Rettinger 2008). Badania terenowe i lustracje konkretnych jednostek osadniczych, miast i wsi, umożliwiły również głębsze rozpatrzenie struktury osadniczej i społeczno-gospodarczej osiedli, stanowiąc punkt wyjścia dla określania funkcji osad i ich przemian. Po statystycznym uzupełnieniu i weryfikacji zebranych w terenie podstawowych informacji badania te pozwoliły na precyzyjne wyodrębnienie istotnych cech osiedli i ustalenie podstaw typologii najmniejszych jednostek społeczno-gospodarczych (Dobrowolska 1959; Rajman 1962a). Jak się dziś okazuje, były to jedne z pierwszych w polskiej literaturze geograficznej prób analiz funkcjonalnych osadnictwa. Do ujęć typologicznych osadnictwa powra- cano później niejednokrotnie, śledząc zmiany w strukturze funkcjonalnej miast i gmin różnych regionów południowej Polski (Rajman 1972b, 1983b; Fajferek, Zioło 1985; Jasieński, Zioło 1985; Zioło, 1999, 2001; Kwiatek-Sołtys 1999, 2003), a ostatnio także w potencjale ekonomicznym wybranych miast świa- ta (Zioło 2006). Odrębną typologię miast, opartą na wybranych wskaźnikach ich rozwoju demograficznego, przedstawił Z. Długosz (Długosz 1992, 2006). Podjęte w Katedrze badania wspomnianych układów mikroprzestrzennych ułatwiały również wykrycie czynników różnicujących życie społeczno-gospodarcze ludności wiejskiej w bezpośrednim zapleczu miast. Biorąc pod uwagę kryterium zasięgów i natężenia codziennych dojazdów do pracy do ponad 30 ośrod- ków miejsko-przemysłowych południowej Polski, o różnej genezie i funkcjach miastotwórczych, starano się wyznaczyć konkretne mikroregiony społeczno-gospodarcze, śledząc w nich z kolei zmiany struktury demograficznej i społeczno- 9. Geografia osadnictwa 115

-zawodowej ludności wiejskiej. Analiza stref dojazdów do pracy, ich natężenia i czasochłonności, powiązana z odtworzeniem podstawowych funkcji kon- kretnego ośrodka miejskiego, doprowadziła dosyć wcześnie do wniosku, że w każdym poszczególnym przypadku istniał szereg lokalnych czynników kształ- tujących układy przestrzenne stref podmiejskich (Dobrowolska 1962b). Mecha- nizm powstawania i przekształceń tych stref był zatem kolejnym przedmiotem wieloletnich studiów prowadzonych w Katedrze Geografii Ekonomicznej WSP w Krakowie. Częściowe podsumowanie pierwszego etapu tego kierunku badań zawierał syntetyczny artykuł, opublikowany w Roczniku Naukowo-Dydaktycz- nym WSP w Krakowie (Dobrowolska 1964b). Autorka naświetliła w nim z jednej strony historyczne podłoże kształtowania się bliskiego zaplecza Krakowa, z drugiej zaś – szczegółową charakterystykę stref wykształconych wokół kilku- nastu ośrodków miejskich południowej Polski. Problematyka ta była później kontynuowana i rozwijana w ramach szerszych studiów nad mechanizmem ów- czesnych procesów urbanizacyjnych (m.in. Dobrowolska, Rajman 1965; Rajman 1968, 1969, 1972a, 1975; Fajferek, Zioło 1979). Swoistym podsumowaniem pierwszego etapu tego kierunku badań nad osadnictwem miejskim były studia nad procesami urbanizacyjnymi wybranych regionów, początkowo odnoszące się do dawnych województw: opolskiego (Rajman 1964, 1988) i katowickiego (Rajman 1969, 1970a, 1970b), ale później także obejmujące zróżnicowane obszary południowej Polski (Rajman 1980b, 1982, 1989; Długosz 2000). Podstawą podjętych w instytutowym zespole badań nad strefą podmiejską, jej powstawaniem, strukturą i przemianami była teza, że teoretyczne koncepcje o podziale funkcjonalnym zaplecza miasta i planowaniu jego strefy podmiejskiej muszą być poprzedzone dogłębnym poznaniem jej struktury społeczno-gospodarczej. To założenie było podstawą licznych prac magisterskich, których tematem były funkcjonalne przekształcenia podmiejskich wsi i miasteczek, głównie zaś przemiany wywołane dojazdami do pracy, wyraźnie nasilonymi w okresie forsownej industrializacji kraju. W pracach tych, w których reprezentowano różne obszary południowej Polski, potwierdzono ilościowe i jakościowe przemiany demograficzne i społeczne oraz narastanie skupień robotniczych i chłop- sko-robotniczych, co z kolei przyspieszało krystalizowanie się nowych struktur regionalnych (Dobrowolska 1962a, 1972). Historyczne podłoże takich struktur, przekształcanych później nieraz radykalnie przez wzajemne oddziaływanie procesów industrializacji i urbanizacji, było też przedmiotem obszernego opracowania, przedstawionego na ogólnopolskiej konferencji poświęconej naukom pomocniczym historii (Dobrowolska, Rajman 1974). Problematyka kształtowania się i współczesnych przekształceń stref podmiejskich była także później sporadycznie kontynuowana w ramach prac nad układami przestrzenno-strukturalnymi aglomeracji miejsko-przemysłowych (Rajman 1977b, 1978) oraz regionów miejskich (Zioło 1999). W kolejnym okresie poddano również krytycznej analizie procesy demograficzne w strefie podmiejskiej Krakowa (Rajman 1980a) oraz współczesne przeobrażenia funk- 116 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych cjonalne ukształtowanych już stref podmiejskich, wraz z rolą indywidualnych podmiotów gospodarczych, głównie usługowych, w wypełnianiu ich struktury przestrzennej (Rajman 1997a; Winiarczyk-Raźniak 2002). Odrębnego podejścia badawczego wymagały studia nad miejską siecią osad- niczą i jej przemianami, w tym nad aktywizacją gospodarczą małych miast, głównie zaś ośrodków lokalnych, położonych na obszarach rolniczych (Raj- man, Kwiatek-Sołtys 1998; Rajman 2006). Badaniami tymi objęto różne rejony południowej Polski, w tym położone na terenie Karpat (Rajman 1983a; Górz, Prochownik 1985) oraz na obszarze dawnych województw: opolskiego (Raj- man 1977a) i kieleckiego (Opalski 1981), krakowskiego (Kwiatek-Sołtys 1996, 1998), a później także małopolskiego (Rajman, Kwiatek-Sołtys 1998; Rajman, 2000, 2003; Kwiatek-Sołtys 2000b, 2001, 2002b, 2002c, 2004a) i podkarpackiego (Zioło 2000; Kudełko, Zioło 2006). Zainicjowana przez B. Górza problematyka prac nad Podhalem obejmowała głównie zmiany w budownictwie wiejskim, w zaludnieniu oraz w funkcjach wsi, z podkreśleniem znaczenia funkcji turystycznych (Górz 2003a; Ustupski 1990). Na osobne omówienie zasługuje również udział Katedry w studiach nad szybko postępującymi przemianami sieci osadniczej Tarnobrzeskiego Rejonu Siarkowego oraz nad kształtowaniem się jego struktury przestrzenno-funkcjonalnej (Dobrowolska 1965a, 1968; Górz, Jarowiecka 1969; Zioło 1974, 1975). W badaniach tych można było prześledzić proces przekształceń osadniczych od samego początku działania impulsu uprzemysłowienia, a zarazem odtworzenie mechanizmu powstawania pierwszych skupień wsi robotniczych i chłopsko-robotniczych, stanowiących obok Kombinatu Siarkowego zalążek powstawania nowej strefy uprzemysławianej (Dobrowolska 1971b). Ważne miejsce w nurcie badań nad osadnictwem miejskim zajmowały prace o charakterze monograficznym, których przedmiotem były miasta średniej wielkości, jak np. Racibórz (Pakuła, Rajman 1968), Skarżysko-Kamienna (Raj- man 1977c) oraz Nowy Sącz (Rajman 1977d, 1983b, 1996; Rajman, Krakowska 1978). Istotny był także wkład pracowników Katedry (B. Górz, A. Krakowska, A. Kwiatek-Sołtys, J. Rajman, Z. Zioło) w opracowaniach zbiorowych, stano- wiących wieloaspektowe monografie szeregu miast południowej Polski (m.in. Brzeska, Dębicy, Jaworzna, Mielca, Nowego Sącza, Ropczyc, Starego Sącza). W rozdziałach geograficznych tych obszernych zazwyczaj tomów przedstawia- no bowiem nie tylko dawne i współczesne stosunki społeczno-demograficzne i najważniejsze funkcje opisywanych ośrodków, ale również układy przestrzenne miast, wraz z ich zmiennością historyczną. Odrębną grupę tematyczną stanowią nieliczne syntezy sieci osadniczej wybranych regionów, najczęściej województw. Opracowania takie obejmowały zazwyczaj całą sieć osadnictwa miejskiego i wiejskiego oraz zachowania jej ogniw w okresie transformacji gospodarczej (Rajman 1989, 1997b, 1998, 2001, 2009b; Górz 2009). Uzupełnieniem tych rozważań mogą być studia nad reliktami ma- łomiasteczkowego osadnictwa na przykładzie miast zdegradowanych, które 9. Geografia osadnictwa 117 w sieci osadniczej kraju odgrywają ważne miejsce, pełniąc z reguły funkcje ośrodków lokalnych (Kwiatek-Sołtys 2002a). Rzadziej podejmowanym tematem badawczym były analizy funkcjonalne osadnictwa miejskiego, w tym np. prowadzące do ukazania roli oraz znaczenia funkcji kulturalnych i oświatowych miast (Rajman 1967; Rajman, Kłosow- ski 1989; Winiarczyk-Raźniak 2006; Zioło, Zwolińska 1979; Zioło, Polański 2008). Ostatnio zwrócono też uwagę na zmienną rolę przemysłu jako czynnika miastotwórczego (Kwiatek-Sołtys 2000a; Rajman 2001). Po zmianach administracyjnych kraju podjęto ponadto próbę analizy zachowania małych miast w systemie ośrodków powiatowych w Polsce (Kwiatek-Sołtys 2002d, 2005c). Do aktualnych tematów badawczych, podejmowanych w Zakładzie Geogra- fii Społeczno-Ekonomicznej Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, należą zmiany w strukturze własności i użytkowania ziemi w miastach, rozpatrywane początkowo na zróżnicowanym funkcjonalnie zbiorze małych miast Polski (Kwiatek-Sołtys 2006a, 2007, 2008). Inny zakres tematyczny, wraz z odmien- ną metodologią badań, reprezentują aktualnie prowadzone studia nad struk- turą społeczną miast i jej przestrzennymi zmianami (Kwiatek-Sołtys 2004b), Winiarczyk-Raźniak 2008). Omawiając dorobek Katedry, od 1971 r. Zakładu Geografii Ekonomicznej, zaś od 2008 r. Zakładu Geografii Społeczno-Ekonomicznej w zakresie badań osadniczych należy także wspomnieć o podsumowaniach określonych etapów badań i ich zakresach tematycznych (Górka, Rajman 1987; Rajman 1994, 1997c) oraz o adresowanych przede wszystkim do studentów geografii ujęciach pod- ręcznikowych (Rajman 1985), przewodnikach metodycznych (Rajman 1984, 1990, 2000) i słowniku terminologicznym z zakresu geografii ludności i osadnictwa (Rajman 2003).

Jan Rajman, Agnieszka Kwiatek-Sołtys

Literatura

Bajgier-Kowalska M., Rettinger R., 2008, Gospodarstwa agroturystyczne powiatu bieszczadzkiego i leskiego jako forma aktywizacji obszaru pogranicza polsko-ukraińsko- -słowackiego, [w:] Przyrodniczo-ekonomiczny potencjał regionów na pograniczu polsko-ukraińskim, red. R. Fedan, Z. Makieła, Jarosław, s. 13–26. Borowiec M., 2008, Obszary wiejskie objęte semiurbanizacją w województwie ma- łopolskim, [w:] Obszary urbanizacji i semiurbanizacji wsi polskiej a możliwości ich rozwoju w ramach PROW 2007–2013, red. T. Markowski, Z. Strzelecki, Studia KPZK PAN, t. 119, s. 90–122 Długosz Z., 1992. Typologia miast karpackich w aspekcie podstawowych mierników migracji ludności w 1953–1988, [w:] Sbornik referatu IX Severomoravskeho demo- grafickeho kolokvia, Okresni Urad, Bruntal–Opole, s. 260–270. Długosz Z., 2000, Wpływ migracji ludności w miastach na poziom urbanizacji w okresie przemian ustrojowo-ekonomicznych, na przykładzie powiatów południowo- 118 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

-wschodniej Polski, [w:] Społeczne, gospodarcze i przestrzenne przeobrażenia miast, red. nauk. J. Słodczyk, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole, s. 59–67. Długosz Z., 2006, Migration of population in big polish cities as compared to smaller sities in town in the light of selected parameters of the migration process, Bulletin of Geography, Socio-economic series, 6, N. Copernicus University, Toruń, s. 33–50. Dobrowolska M., 1931, Osadnictwo Puszczy Sandomierskiej między Wisłą i Sanem, Krakowskie Odczyty Geograficzne PTG, nr 14, Kraków, ss. 26. Dobrowolska M., 1948, Dynamika krajobrazu kulturalnego, Przegląd Geograficzny, 21, s. 151–203. Dobrowolska M., 1955, Geograficzno-ekonomiczne badania terenowe, Rocznik Nauko- wo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 4, Nauki Geograficzno-Biologiczne, s. 48–84. Dobrowolska M., 1957, Badania regionalne Katedry Geografii Ekonomicznej WSP w Krakowie, [w:] Dziesięciolecie Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie 1946– 1956, PWN, Kraków, s. 528–540. Dobrowolska M., 1958, Badania nad geografią osiedli południowej Małopolski, Rocz- nik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 8, Geografia, s. 94–124. Dobrowolska M., 1959, Przemiany struktury społeczno-gospodarczej wsi małopolskiej, Przegląd Geograficzny, 31, 1, s. 3–32. Dobrowolska M., 1961, Przemiany środowiska geograficznego Polski do XV wieku, PWN, Warszawa, ss. 173. Dobrowolska M., 1961a, The influence of industrialization on the formation of region, [w:] Problem of economic region, Prace Geograficzne IG PAN, nr 27, s. 243–255. Dobrowolska M., 1961b, The Morphogenesis of the Agrarian Landscape of Southern Poland, Geografiska Annaler, vol. XLIII, Stockholm, s. 26–45. Dobrowolska M., 1962a, Czynniki kształtowania się, przeobrażania i rozpadu społecz- no-ekonomicznych struktur regionalnych, Światowit, t. 24, s. 127–158. Dobrowolska M., 1962b, Dynamika kształtowania się regionów w Polsce południowej po drugiej wojnie światowej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 10, Prace Geograficzne, s. 89–101. Dobrowolska M., 1964a, Dynamics of the formation of cultural regions in southern Poland, VII International Congress of Antropolog. and Ethnolog. Sciences, Moscow, August 3–10, Abstract, ss. 3. Dobrowolska M., 1964b, Strefa podmiejska. Procesy demograficzne i społeczne osadnictwa, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 22, Prace Geograficz- ne III, s. 119–163. Dobrowolska M., 1965a, Kształtowanie się regionu siarkowego: kryteria i mierniki delimitacji strefy uprzemysławianej, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, KBRU PAN, nr 13, s. 35–46. Dobrowolska M., 1965b, Puszcza Sandomierska, [w:] Dzieje lasów, leśnictwa i drzew- nictwa w Polsce, Państwowe Wydawnictwa Rolne i Leśne, Warszawa, s. 655–666. Dobrowolska M., 1968, Dynamika przemian społeczno-demograficznych i osadniczych w Okręgu Siarkowo-Metalurgicznym, [w:] Demograficzno-osadnicze problemy w Tarnobrzeskim Rejonie Uprzemysławianym, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemy- sławianych, KBRU PAN, nr 29, s. 13–69. 9. Geografia osadnictwa 119

Dobrowolska M., 1970a, Demographic and social changes in post-war polish villages, [w:] Recent population movements in the East European countries, Studies in Geo- graphy in Hungary, vol. 7, Budapest, s. 35–41. Dobrowolska M., 1970b, The dynamics of settlement structures and their socio-economic connections: (problems of methods), Geographical Papers, Nr 1, Zagreb, s. 69–81. Dobrowolska M., 1971a, Koncepcje teoretyczne i empiryczne podstawy analizy struktury regionalnej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 40, Prace Geo- graficzne V, s. 157–173. Dobrowolska M., 1971b, Wsie robotnicze i chłopsko-robotnicze rejonów uprzemysła- wianych, [w:] Rejony uprzemysławiane: problematyka i badania, Problemy Rejo- nów Uprzemysławianych, KBRU PAN, s. 324–329. Dobrowolska M., 1972, Struktury osadnicze i ich regionalne zróżnicowanie, [w:] Stu- dia z zakresu socjologii, etnografii i historii ofiarowane Kazimierzowi Dobrowol- skiemu, Wydawnictwo Literackie, Kraków, s. 89–113. Dobrowolska M., 1975, Przeobrażenia struktur regionalnych Polski oraz kierunki ich analizy, Studia nad Ekonomiką Regionu, t. 6, s. 7–50. Dobrowolska M., 1985, Procesy osadnicze w dorzeczu Wisłoki i Białej Dunajcowej w tysiącleciu, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 196. Dobrowolska M. i in., 1969, Ludność i osadnictwo w powiecie chrzanowskim, [w:] Ziemia Chrzanowska i Jaworzno, red. M. Dobrowolska, Wydawnictwo Literackie, Kraków, s. 187–225. Dobrowolska M., Prochownik A., 1971, Urbanizacja wsi a przemiany układów osadniczych, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 4, s. 5–52. Dobrowolska M., Rajman J., 1965, Socio-economic structure and dynamics of the suburban zone, Geogr. Polon., vol. 7, s. 115–132. Dobrowolska M., Rajman J., 1974, Współzależność procesów industrializacji i urbanizacji w kształtowaniu regionu historycznego w czasach nowożytnych i współcze- snych, [w:] Problemy nauk pomocniczych historii, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego, nr 96, s. 67–89. Dziewoński K., 1986, Maria Dobrowolska. 1895–1984, Przegląd Geograficzny, 58, 1–2, s. 291–292. Fajferek A., Zioło Z., 1979, Próba określenia stopnia wyprzedzenia procesów urbanizacji przez procesy industrializacji, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, KBRU PAN, nr 71, s. 159–168. Fajferek A., Zioło Z., 1985, Typy funkcjonalne miast Makroregionu Południowo- Wschodniego na tle założeń planu krajowego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 99, Prace Ekonomiczno-Społeczne IV, s. 273–303. Galiniak J., 1994, Przemiany budownictwa mieszkaniowego we wsiach podhalańskich w latach 1931–1988, [w:] Studia nad przemianami Podhala, red. B. Górz, Wydaw- nictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 221–244. Górz B., 1964, Elektryfikacja wsi województwa krakowskiego, Rocznik Naukowo-Dy- daktyczny WSP w Krakowie, z. 22, Prace Geograficzne III, s. 245–271. Górz B., 1984, Uwarunkowania rozwoju gmin jako mikroregionów społeczno-gospodarczych (na przykładach województw krakowskiego i nowosądeckiego), Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 17, s. 103–110. 120 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Górz B., 1985, Skutki komasacji gruntów we wsi Jabłonka na Orawie, [w:] Z badań nad strukturą i infrastrukturą rolnictwa, Dokumentacja Geograficzna, z. 3, s. 41–100. Górz B., 2003a, Społeczeństwo i gospodarka Podhala w okresie transformacji, Wydaw- nictwo Naukowe AP, Kraków, ss. 238. Górz B., 2003b, Współczesne procesy społeczno-gospodarcze i przyszłość wsi w kotlinach śródkarpackich (na przykładzie wsi Gołkowice Dolne w pow. nowosądeckim, [w:] Współczesne przekształcenia i przyszłość polskiej wsi, red. B. Górz, Cz. Guzik, Studia Obszarów Wiejskich, t. 4, Warszawa, s. 147–167. Górz B. (red), 1994, Studia nad przemianami Podhala, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 296. Górz B. (red.), 2006, Urbanizacja i społeczeństwo, Wyd. P.W. Stabil, Kraków, ss. 316. Górz B., Jarowiecka T., 1969, Działalność instytucji i organizacji w uprzemysławianym rejonie siarkowym i ich wpływ na kształtowanie powiązań regionalnych, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, KBRU PAN, nr 37, s. 96–125. Górz B., Prochownik A., 1985, Wsie górskie w procesie przemian po II wojnie świato- wej, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 18, s. 43–61. Górz B., Uliszak R., 2006, Procesy ludnościowo-osadnicze na Sądecczyźnie, [w:] Urba- nizacja i społeczeństwo, red. B. Górz, Instytut Geografii AP, Kraków, s. 279–297. Górz B., Uliszak R., 2009, Przestrzeń wiejska Małopolski i jej zmiany pod wpływem funduszy europejskich, [w:] Współczesne problemy przemian strukturalnych przestrzeni geograficznej, red. I. Jażewicz, Akademia Pomorska, Słupsk, s. 233–248. Herma J., 1958, Przemiany demograficzne i gospodarcze osiedla Brzeszcze, Rocznik Na- ukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 8, Geografia, s. 155–166. Jackowski A., 2008, Krakowski ośrodek badań geograficznych, [w:] Historia geografii polskiej, red. A. Jadowski, S. Liszewski, A. Richling, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 298–324. Jarowiecka T., 1958, Przemiany demograficzne i gospodarcze Krzeszowic, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 8, Geografia, s. 145–154. Jarowiecka T., 1963, Przemiany społeczno-zawodowe wsi krakowskiej, Część I. Histo- ryczne podłoże współczesnej struktury społeczno-zawodowej wsi krakowskiej, Wy- dawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 76. Jasieński J., Zioło Z., 1985, Typy funkcjonalne miast Makroregionu Południowo- Wschodniego na tle założeń planu krajowego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 99, Prace Ekonomiczno-Społeczne IV, s. 273–303. Kozela M., 1958, Przemiany demograficzne i gospodarcze wsi Wiatowice w dziesię- cioleciu Polski Ludowej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 8, Geografia, s. 125–137. Kudełko J., Zioło Z., 2006, Funkcje małych miast w przestrzeni rolniczej, [w:] Rola ma- łych miast w rozwoju obszarów wiejskich, red. E. Rydz, Studia Obszarów Wiejskich, t. 11, Warszawa, s. 39–58. Kwiatek-Sołtys A., 1996, Krzeszowice-studium funkcjonalne małego miasta, Czasopi- smo Geograficzne, 67 (3–4), s. 365–375. Kwiatek-Sołtys A., 1998, Rolnicza baza ekonomiczna małych miast regionu krakowskiego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 198, Prace Geograficz- ne XVII, s. 37–47. Kwiatek-Sołtys A., 1999, Czynniki aktywizacji małych miast województwa krakowskiego, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 29–30, PAN, s. 49–60. 9. Geografia osadnictwa 121

Kwiatek-Sołtys A., 2000a, Miejsce przemysłu w strukturze funkcjonalnej małych miast regionu krakowskiego, [w:] Problemy transformacji struktur przemysłowych w procesie przechodzenia do gospodarki rynkowej, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 1, Warszawa–Kraków 2000, s. 89–95. Kwiatek-Sołtys A., 2000b, Rozwój przestrzenno-funkcjonalny Limanowej, [w:] Dzia- łalność człowieka i jego środowisko, red. Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kra- ków, s. 309–321. Kwiatek-Sołtys A., 2001, Libiąż – rozwój miasta przemysłowego, [w:] Polska – Eu- ropa, gospodarka, przemysł, red. J. Rajman, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 167–177. Kwiatek-Sołtys A., 2002a, Miejsce byłych miast w sieci osadniczej południowej Polski, [w:] Czynniki i bariery regionalnej współpracy transgranicznej – bilans dokonań, 50. Zjazd PTG, Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów, s. 425–432. Kwiatek-Sołtys A., 2002b, Współczesne uwarunkowania rozwoju miast w wojewódz- twie małopolskim, [w:] Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, red. Z. Górka, A. Jelonek, Kraków, s. 385–388. Kwiatek-Sołtys A., 2002c, Zmiany na rynkach pracy w małych miastach województwa małopolskiego, [w:] Przemiany bazy ekonomicznej i struktury przestrzennej miast, red. J. Słodczyk, Opole, s. 253–263. Kwiatek-Sołtys A., 2002d, Miejsce małych miast w systemie ośrodków powiatowych w Polsce, [w:] Współczesne formy osadnictwa miejskiego i ich przemiany, red. I. Jażdżewska, XV Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Łódź, s. 229–235. Kwiatek-Sołtys A., 2003, Czynniki aktywizacji gospodarczej małych miast wojewódz- twa małopolskiego, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 31–32, s. 81–97. Kwiatek-Sołtys A., 2004a, Małe miasta województwa małopolskiego w okresie transformacji systemowej, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, ss. 92. Kwiatek-Sołtys A., 2004b, Poziom życia mieszkańców małego miasta powiatowego, [w:] Zróżnicowanie warunków życia ludności w mieście, red. I. Jażdżewska, XVII Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Łódź, s. 141–146. Kwiatek-Sołtys A., 2005a, The Carpathians Spa Settlements in Transition, [w:] Geo- graphy in Europe of Regions, Institute of Geonics, Academy of Sciences of the Czech Republik, Luhacovice, s. 63–67. Kwiatek-Sołtys A., 2005b, Funkcje turystyczne w mieście uzdrowiskowym na przy- kładzie Szczawnicy, [w:] Kształtowanie funkcji turystycznych w miejscowościach uzdrowiskowych, red. E. Rydz, Pomorska Akademia Pedagogiczna, Słupsk, s. 88–95. Kwiatek-Sołtys A., 2005c, The role of small district towns in the urban agglomeration system in Poland, Bulletin of Geography, Socio-economic series, 4, N. Copernicus University, Toruń, s. 135–140. Kwiatek-Sołtys A., 2006a, Dynamika zaludnienia a zmiany w użytkowaniu przestrzeni małych miast w Polsce, [w:] Przemiany przestrzeni miast i stref podmiejskich, red. J. Słodczyk, R. Klimek, Uniwersytet Opolski, Opole, s. 223–229. Kwiatek-Sołtys A., 2006b, Polskie karpackie uzdrowiska w dobie przekształceń – na przykładzie Iwonicza Zdroju, [w:] Urbanizacja i społeczeństwo, red. B. Górz, Insty- tut Geografii AP, Kraków, s. 195–202. Kwiatek-Sołtys A., 2007, Struktura własnościowa ziemi w małych miastach (na przy- kładzie miast województwa małopolskiego), [w:] Polska geografia osadnictwa. 122 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Dotychczasowy dorobek. Program badań, red. I. Jażdżewska, XX Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Łódź, s. 113–123. Kwiatek-Sołtys A., 2008, Zmiany w strukturze użytkowania ziemi w małych miastach a konkurencyjność miejskiej przestrzeni, [w:] Przekształcenia strukturalne miast i zrównoważony rozwój gospodarki miejskiej, red. J. Słodczyk, D. Rajchel, Uniwer- sytet Opolski, Opole, s. 269–281. Matuzik Z., 1958, Przemiany demograficzne i gospodarcze wsi Wołowice, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 8, Geografia, s. 139–144. Opalski F., 1981, „Funkcje współczesnych i dawnych miast na rolniczych obszarach województwa kieleckiego”, praca doktorska, Instytut Geografii WSP, Kraków. Pakuła L., Rajman J., 1968, Ośrodek przemysłowo-usługowy Raciborza i jego funkcje, Komunikaty Instytutu Śląskiego, Seria Monogr. nr 98, Opole, ss. 68. Prochownik A., 1962, Rozdrabnianie gospodarstw a emigracja ze wsi. Studium wsi Piotrkowice Wielkie w pow. proszowickim, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 10, Prace Geograficzne, s. 159–176. Prochownik A., 1965, Przemiany struktury osadniczo-agrarnej wsi powiatu proszowickiego od połowy XIX w. do 1960 r., Dokumentacja Geograficzna IG PAN, z. 6, ss. 159. Prochownik A., 1970, Zmiany w przestrzennych układach wsi jako wyraz przekształ- ceń ich życia gospodarczego i społecznego, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 3, s. 171–190. Rajman J., 1962a, Próba klasyfikacji funkcjonalnej pozarolniczych ośrodków pracy w woj. krakowskim, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 10, Prace Geograficzne, s. 103–112. Rajman J., 1962b, Rozwój ośrodków przemysłowych nad Małą Panwią do 1939 roku, Wyd. Śląsk, Katowice, ss. 104. Rajman J., 1964, Procesy urbanizacyjne w województwie opolskim w XX wieku, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 22, Prace Geograficzne III, s. 273–293. Rajman J., 1965, Uprzemysłowienie a przemiany ludnościowo-osadnicze województwa opolskiego, Wyd. Śląsk, Katowice, ss. 164. Rajman J., 1967, Z metodyki badań strefy wpływu kulturalnego miast, [w:] Wybrane zagadnienia z metodyki ćwiczeń terenowych z geografii ekonomicznej, Prace z Dy- daktyki Szkoły Wyższej, z. 4, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 119–136. Rajman J., 1968, Niektóre aspekty urbanizacji obrzeży miast i ośrodków przemysło- wych, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 30, Prace Geograficzne IV, s. 83–91. Rajman J., 1969, Procesy urbanizacyjne w obrzeżu Górnośląskiego Okręgu Przemy- słowego po II wojnie światowej, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 104. Rajman J., 1970a, Urbanisierungsprozesse und Bevölkerungsentwicklung im Ballungs- gebiet von Górny Śląsk, Petermann’s Geogr. Mitteilungen, Jg. 114, H. 4, s. 267–273. Rajman J., 1970b, Zmiany w sieci miast aglomeracji wielkoprzemysłowej Górnoślą- skiego Okręgu Przemysłowego, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 3, s. 83–95. Rajman J., 1972a, Charakterystyka osadnictwa strefy brzeżnej okręgów przemysłowych województwa katowickiego, Studia nad Ekonomią Regionu, t. 3, s. 157–165. Rajman J., 1972b, Klasyfikacja typologiczna miast i osiedli miejskich aglomeracji Gór- nośląskiego Okręgu Przemysłowego, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 5, s. 23–37. 9. Geografia osadnictwa 123

Rajman J., 1975, The dynamics of suburban zones formation: methods of socio-occupational structure analysis. Case Study of the Upper-Silesian Industrial District, Geogr. Polon., vol. 30, s. 69–80. Rajman J., 1976, Wiejskie zespoły produkcyjno-osadnicze Opolszczyzny. Geneza i współ- czesne przeobrażenia, Kwartalnik Opolski, nr 2, s. 18–28. Rajman J., 1977a, Miejsce małych miast w systemie osadniczym województwa opolskiego, Studia Śląskie, t. 32, s. 361–377. Rajman J., 1977b, Rozwój Górnośląskiego Zespołu Miejskiego. Wybrane problemy osadnicze i społeczno-demograficzne, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 62, Prace Geograficzne VII, s. 5–21. Rajman J., 1977c, Skarżysko-Kamienna na tle regionu, [w:] Skarżysko-Kamienna. Stu- dia i materiały, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 251–257. Rajman J., 1977d, Struktura przestrzenno-funkcjonalna Nowego Sącza, [w:] Niektóre problemy teoretyczne z geografii miast, red. L. Straszewicz, Łódź, s. 1–9. Rajman J., 1977e, Trwałość i zmienność historyczna ośrodków wzrostu regionalnego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 112, Prace Geograficzne XI, s. 147–164. Rajman J., 1978, Urbanization of the Upper Silesia and Cracov Voivodship countryside and the socio-professional stratification of population, [w:] Transformation of Ru- ral Areas, IG PAN, Warszawa, s. 35–46. Rajman J., 1980a, Demographic Processes in Suburban Zones in Southern Poland, Geogr. Slovenica, nr 11, s. 91–102. Rajman J., 1980b, Urbanization processes in southern Poland. An attempt at a synthesis, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 13, s. 39–50. Rajman J., 1982, Procesy urbanizacyjne w makroregionie południowym, Studia nad Ekonomią Regionu, t. 12, s. 41–66. Rajman J., 1983a, Funkcje miast karpackich, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 15, s. 39–50. Rajman J., 1983b, Funkcje zespołu miejskiego Nowy Sącz–Stary Sącz, [w:] Wybrane problemy geograficzne Sądecczyzny, red. A. Jelonek, Wydawnictwo UJ, Kraków, s. 35–45. Rajman J., 1984, Geografia osadnictwa i zaludnienia. Przewodnik metodyczny, Wy- dawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 43 (wyd. 2, 1990, ss. 46, wyd. nowe, 2000, ss. 64). Rajman J., 1985, Osadnictwo, [w:] Geografia ekonomiczna Polski, red. R. Domański, PWE, Warszawa, s. 81–113 (wyd. 2, s. 80–112). Rajman J., 1989, Studia nad urbanizacją południowej Polski, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 195. Rajman J., 1990, Zawadzkie: historia i współczesność, [w:] Encyklopedia wiedzy o Ślą- sku, Instytut Śląski, Opole, ss. 80. Rajman J., 1994, Przemiany społeczno-gospodarcze osadnictwa wiejskiego (przegląd problematyki badawczej), [w:] Geografia osadnictwa i ludności w niepodległej Polsce: lata 1918–1993, t. 2: Kierunki badań naukowych, red. S. Liszewski, Łódź, s. 93–109. Rajman J., 1996, Przemiany ludnościowe i rozwój życia gospodarczego (Nowego Sącza), [w:] Dzieje miasta Nowego Sącza, t. 3, red. F. Kiryk, Z. Ruta, Wyd. Secesja, Kraków, s. 463–504. 124 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Rajman J., 1997a, Strefa podmiejska – mechanizm powstawania i przekształceń: nowe problemy badawcze, [w:] Geografia, człowiek, gospodarka, red. A. Jackowski, Wy- dawnictwo UJ, Kraków, s. 67–73. Rajman J., 1997b, Struktura przestrzenna ludności i osadnictwa aglomeracji katowickiej w okresie transformacji gospodarczej, [w:] Aglomeracje miejskie w procesie transformacji, t. 6, red. P. Korcelli, Zeszyty IGiPZ PAN, nr 46, s. 39–67. Rajman J., 1997c, Śląsk Opolski w badaniach geograficzno-osadniczych, [w:] Reflek- sje nad czterdziestoleciem badań naukowych w Instytucie Śląskim w Opolu, Śląsk Opolski, R. 7, nr 3, s. 16–25. Rajman J., 1998, Miejska sieć osadnicza południowej Polski w okresie transformacji społeczno-gospodarczej kraju, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 198, Prace Geograficzne XVII, s. 15–23. Rajman J., 2001, Zmienna rola przemysłu jako czynnika miastotwórczego, [w:] Pol- ska – Europa, gospodarka, przemysł, red. J. Rajman, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 109–124. Rajman J., 2000/2001, Sieć osadnicza województwa małopolskiego w okresie transformacji społeczno-gospodarczej, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 31/32, s. 61–79. Rajman J., 2003, Geografia ludności i osadnictwa. Słownik terminologiczny, Wydaw- nictwo Naukowe AP, Kraków, ss. 138. Rajman j., 2006, Małe miasto w przestrzeni rolniczej – wybrane kwestie metodologiczne, [w:] Rola małych miast w rozwoju obszarów wiejskich, red. E. Rydz, Studia Obszarów Wiejskich, t. 11, s. 13–24. Rajman J., 2007, Trwałość ośrodków regionalnych w krajowej sieci osadniczej, [w:] Procesy transformacji społeczno-ekonomicznych i przyrodniczych struktur przestrzennych, red. J. Lach, M. Borowiec, T. Rachwał, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 167–173. Rajman J., 2009a, Grody kasztelańskie a średniowieczne miasta (z genezy pomorskich miast), Słupskie Prace Geograficzne nr 6, Akademia Pomorska, Słupsk, s. 5–18. Rajman J., 2009b, Przemiany strukturalne obszarów rolniczych – wybrane problemy badawcze, [w:] Współczesne problemy przemian strukturalnych przestrzeni geograficznej, red. I. Jażewicz, Akademia Pomorska, Słupsk, s. 71–82. Rajman J., Górka Z., 1987, Charakterystyka dorobku geografii osadnictwa w środowi- sku krakowskim, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 20, s. 25–46. Rajman J., Kłosowski F., 1989, Dostępność placówek kulturalnych dla mieszkańców wsi województwa katowickiego (w 1987 r.), Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 22, s. 105–119. Rajman J., Krakowska A., 1978, Nowy Sącz i jego funkcje, Rocznik Sądecki, t. 15/16, s. 43–66. Rajman J., Kwiatek-Sołtys A., 1998, Rola małych miast w kształtowaniu struktury przestrzennej wiejskiego zaplecza (powiązania funkcjonalno-przestrzenne) na przy- kładzie województw południowej Polski, [w:] Problemy transformacji struktur regionalnych w procesie przemian systemu gospodarowania i integracji europejskiej, Zeszyty Naukowe WSIiZ w Rzeszowie, nr 5, s. 113–123. Rajman J., Zioło Z., 1992, Przemiany sieci miast regionu Górnej Wisły w XIX i XX wieku, [w:] Studia nad gospodarką i siecią osadniczą regionu górnej Wisły, red. J. Rajman, J. Hampel, Wisła w Dziejach i Kulturze Polski, t. 4, Wydawnictwo Uniwer- sytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 97–138. 9. Geografia osadnictwa 125

Ustupski J. 1990, Stosunki etnograficzno-kulturalno-gospodarcze Podhala okresu mię- dzywojennego wg ankiety Karola Stryjeńskiego, [w:] Stanisław Leszczycki: Osad- nictwo Podhala w okresie międzywojennym, Wyd. Muzeum Tatrzańskiego im. dra T. Chałubińskiego w Zakopanem, Vol. XVIII, s. 163–190. Ustupski J., 1994, Rozwój przestrzenno-funkcjonalny Zakopanego po II wojnie świato- wej, [w:] Studia nad przemianami Podhala, red. B. Górz, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 245–264. Ustupski J., 2007, Przemiany w turystyce na Podhalu w warunkach gospodarki wol- norynkowej, [w:] Studia nad turystyką. T. 3: Prace ekonomiczne i społeczne, red. W. Kurek, R. Pawlusiński, IGiGP UJ, Kraków, s. 243–251. Winiarczyk-Raźniak A., 2002, Ocena funkcjonowania usług w strefie podmiejskiej Krakowa, [w:] Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, red. Z. Górka, A. Jelonek, Wydawnictwo UJ, Kraków, s. 469–474. Winiarczyk-Raźniak A., 2006, Uczestnictwo w kulturze jako przejaw miejskiego stylu życia w regionie miejskim Krakowa, [w:] Urbanizacja i społeczeństwo, red. B. Górz, Wyd. P.W. Stabil, Kraków, s. 203–213. Winiarczyk-Raźniak A., 2008, Wybrane usługi a jakość życia w regionie miejskim Kra- kowa, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, ss. 159. Zbiorowe, 1967, Wybrane zagadnienia z metodyki ćwiczeń terenowych z geografii ekonomicznej, Prace z Dydaktyki Szkoły Wyższej, z. 4, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 153. Zioło Z., 1974, Wpływ zatrudnienia w przemyśle na rozwój demograficzny miast wo- jewództwa rzeszowskiego w latach 1937–1970, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 7, s. 39–55. Zioło Z., 1975, Tarnobrzeski Ośrodek Siarkowy, WSiP, Warszawa, ss. 103. Zioło Z., 1991, Przemiany sieci miejskiej obszaru Centralnego Okręgu Przemysłowe- go w latach 1938–1984, [w:] W pięćdziesięciolecie Centralnego Okręgu Przemy- słowego, red. J. Gołębiowski, Z. Tabaka, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 203–217. Zioło Z., 1999, Społeczno-gospodarcza typologia gmin woj. krakowskiego, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 29/30, s. 61–75. Zioło Z., 2000, Problematyka kształtowania się centrów miejskich wzdłuż szlaku transportowego na odcinku Kraków–Lwów, [w:] Liberalizacja i konkurencja na rynku transportowym w Europie, red. S. Dziadek, M. Michałowska, Prace Naukowe AE, Katowice, s. 247–266. Zioło Z., 2001, Konkurencyjność miast w układach przestrzennych, [w:] Konkuren- cyjność miast i regionów, red. Z. Szymla, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Kraków, s. 33–49. Zioło Z., 2006, Potencjał ekonomiczny wiodących światowych miast na przełomie wie- ków, [w:] Urbanizacja i społeczeństwo, red. B. Górz, Wyd. P.W. Stabil, Kraków, s. 67–95. Zioło Z., 2008, Renesans badań nad procesami semiurbanizacji, [w:] Obszary urbanizacji i semiurbanizacji wsi polskiej a możliwości ich rozwoju w ramach PROW 2007–2013, red. T. Markowski, Z. Strzelecki, Studia KPZK PAN, t. 119, s. 163– 169. Zioło Z., Polański S., 2008, Funkcje Podkarpackiej Szkoły Wyższej w społeczno-gospodarczej przestrzeni Jasła, [w:] Rola wyższych uczelni w rozwoju społeczno-gospo- 126 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

darczym i przestrzennym miast, red. T. Markowski, D. Drzazga, Studia KPZK PAN, t. 121, s. 132–149. Zioło Z., Zwolińska E., 1979, Kształtowanie się i zasięg sandomierskiego ośrodka szkolnictwa ponadpodstawowego, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, KBRU PAN, nr 72, s. 143–161.

10. Geografia rolnictwa

Zagadnienia dotyczące wsi i rolnictwa, którymi tradycyjnie zajmuje się geografia rolnictwa, zajmowały zawsze ważne miejsce w badaniach prowadzonych przez geografów dzisiejszego Uniwersytetu Pedagogicznego. Wczesne ich kierunki wiązały się głównie z badaniami prof. Marii Dobrowolskiej, która jeszcze w okresie przedwojennym rozwinęła bardzo ważne dla polskich badań geograficznych studia nad genezą krajobrazu rolniczego. Były one kontynuowane tak- że po wojnie, już w ramach Katedry Geografii Społeczno-Ekonomicznej. W dorobku naukowym M. Dobrowolskiej z tego okresu, który można bezpo- średnio powiązać z geografią rolnictwa, a powstałym w czasie, kiedy w polskiej geografii zaczęło się kształtować nowe podejście badawczo-analityczne, pole- gające na dynamicznym ujmowaniu zjawisk i traktowaniu ich we wzajemnych związkach, najważniejsze miejsce zajmuje praca zatytułowana Dynamika krajobrazu kulturalnego. Na wybitną wartość tego opracowania składa się zarówno zaprezentowana metodologia analizy form przestrzennych wytworzonych przez człowieka, jak też merytoryczne treści dotyczące w szczególności przedstawionego przez autorkę krajobrazu rolniczego. Opierając się na badaniach własnych oraz na obszernej światowej literaturze, zwrócono w tej pracy uwagę, że przestrzenne formy rolnictwa, widoczne w układach pól, w rolniczym użytkowaniu ziemi czy też w gatunkach hodowanych zwierząt gospodarskich, należy trak- tować jako rezultat określonych uwarunkowań środowiskowych. To podejście metodologiczne zostało znacznie szerzej odzwierciedlone w innym studium M. Dobrowolskiej, Badania nad geografią osiedli w południowej Małopolsce (1958). Równolegle prowadzone też były przez M. Dobrowolską i jej zespół (szczególnie T. Jarowiecką) studia nad dynamiką procesów ludnościowych na wsi i w rolnictwie pod wpływem uprzemysłowienia i urbanizacji, które można powiązać z tzw. społecznym kierunkiem badań w geografii rolnictwa. Zaintere- sowanie tym obszarem zjawisk, występujących na obszarach wiejskich, wynika- ło niewątpliwie z masowych migracji ludności wiejskiej Małopolski, co znalazło odbicie w kilku opracowaniach (Dobrowolska 1959, 1962, Jarowiecka 1965). Istotnym osiągnięciem tych studiów była przede wszystkim identyfikacja wpły- wu uprzemysłowienia na przemiany ilościowo-strukturalne wiejskiej siły roboczej i na ewolucję stosunków agrarnych w różnych typach obszarów położonych 10. Geografia rolnictwa 127 na południu Polski. Dzięki tym badaniom udało się rozpoznać różnorodne skutki zarobkowania pozarolniczego ludności pochodzącej z gospodarstw rolnych, znajdujących się nie tylko w zapleczach miast uprzemysłowionych, ale także w niektórych rejonach rolniczych, np. w Gorcach czy Beskidzie Wyspowym. Badane były przestrzenne zasięgi oddziaływania różnego typu zakładów prze- mysłowych na wieś i rolnictwo oraz różnej wielkości miasta. Określone zostały stadia przekształceń obszarów wiejskich w zakresie istniejących struktur spo- łecznych i występujących typów społeczno-ekonomicznych gospodarstw, które łączono z długotrwałością oddziaływania przemysłu na wiejskie strefy rolnicze (Dobrowolska 1959, 1962, 1965, Jarowiecka 1978). Z działalnością naukową Katedry Geografii Ekonomicznej w latach 60., kierowanej przez M. Dobrowolską, związany jest znaczny postęp w rozwoju badań terenowych – jako sposobu poznawania obszarów wiejskich i ich społeczno-ekonomicznych problemów, a także odwoływanie się do studiów przykładowych, jako metody wyjaśniającej zróżnicowanie przestrzenne form i cech rolnictwa. Takie podejście badawczo-analityczne odpowiada najlepiej poznawaniu rolnictwa w warunkach występujących na południu Polski, charakteryzujących się zarówno dużą zmiennością cech środowiska naturalnego (w szczególności rzeź- by i gleb), jak również znacznym zróżnicowaniem społeczno-ekonomicznym. Nie zastępuje ono analizy całościowej, dotyczącej bądź to określonego obszaru, bądź też analizowanych problemów, lecz stanowi narzędzie szczegółowego rozpoznania tych zjawisk i procesów, których nie sposób ustalić na podstawie zagregowanych materiałów statystycznych. To podejście badawczo-analityczne znalazło szerokie zastosowanie zarówno w pracach M. Dobrowolskiej (1958, 1959, 1961, 1962), jak i jej uczniów: Amalii Prochownikowej (1962, 1964, 1965, 1985) i Bronisława Górza (1982, 1983, 1985). W rozwijających się w Polsce kierunkach badawczych geografii rolnictwa dobrze mieszczą się prowadzone w tym czasie w Instytucie studia nad zmianami w gospodarstwach rolnych, związanymi z rozbudową na obszarach wiejskich infrastruktury technicznej, a w szczególności z elektryfikacją. W pracochłon- nych studiach terenowych, prowadzonych w Tarnobrzeskim Regionie Siarko- wym, B. Górz dokonał oceny roli elektryczności w modernizacji technicznej gospodarstw rolnych. Wskazał na istotne różnice terytorialne w zasięgu tego zjawiska, związane przede wszystkim z charakterem społeczno-ekonomicznym funkcjonujących tam gospodarstw rolnych (Górz 1968, 1970). Omówione wyżej prace potwierdzały bardzo duże zróżnicowanie przestrzenne rolnictwa południowej Polski i wskazywały na postępujący wzrost dwuzawo- dowości właścicieli gospodarstw rolnych, który zdecydowanie ograniczał kon- centrację ziemi na większości obszarów tej części naszego kraju. Wskazywały też na potrzebę zróżnicowania polityki państwa w odniesieniu do silnie spolary- zowanych przestrzennie i strukturalnie form tutejszego rolnictwa. Przekonanie o względnej trwałości drobnych gospodarstw i ich powszechnej obecności na obszarach południowej Polski skłoniło B. Górza do podjęcia na przełomie lat 128 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

70. i 80. szerszych studiów nad ich przyszłością i wykorzystaniem posiadanych zasobów ziemi, środków produkcji i siły roboczej (Górz 1982, 1983a, 1985). Opierając się na szczegółowych studiach i badaniach przykładowych, przeprowadzonych w różnych częściach południowej Polski, poddano analizie możli- wości zmian w drobnoobszarowym rolnictwie, warunkujących rozwój produkcji rolniczej i wzrost dochodów ludności. Praktycznym wnioskiem z tych badań było, aby w polityce rolnej państwa skoncentrować się na aktywności produkcyjnej drobnych gospodarstw poprzez działania inwestycyjne i organizacyjne w sferze otoczenia rolnictwa (infrastruktura handlowa, usługi mechanizacyjne itp.). Jednym z tych działań powinna być też komasacja gruntów (Górz 1985). Nie należy natomiast upowszechniać tutaj modeli uspołecznionego rolnictwa. Bogaty materiał empiryczny z badań terenowych i ze studiów kameralnych posłużył do zredagowania kilku prac i referatów, których przedmiotem było rolnictwo karpackie. Były one prezentowane na konferencjach i sympozjach mię- dzynarodowych oraz publikowane zarówno w kraju, jak i za granicą (Górz, Rajman 1987, 1988a, 1988b, 1989; Górz 1989a, 1989b). Pod koniec lat 80. ubiegłego wieku szczególnym obszarem zainteresowań osób z Instytutu Geografii stało się Podhale. Okazją była zarówno współpraca z Zakładem Geografii Rolnictwa PAN, kierowanym przez J. Kostrowickiego, jak i przede wszystkim współudział w tych badaniach S. Leszczyckiego. Z jego inicjatywy przeprowadzone zostały szerokie studia porównawcze, ukazujące czynniki przekształceń Podhala, obejmujące również rolnictwo. Nawiązano w nich do prowadzonych jeszcze przed II wojną światową badań Profesora, które zawierały bardzo szczegółowe materiały. Znajdują się one w pracy zaty- tułowanej Region Podhala. Podstawy geograficzno-gospodarcze planu regionalnego, wydanej w 1938 r. Syntezą tych studiów jest wydane w 1994 r. przez Instytut opracowanie zatytułowane Studia nad przemianami Podhala. Dużą jego część poświęcono gospodarce rolnej tego regionu, która już na początku lat 70. ubiegłego stulecia zaczęła ulegać stopniowemu ograniczeniu w związ- ku z rozwojem turystyki i powstałymi możliwościami zarobkowania pozarolniczego mieszkańców Podhala w miejscowych zakładach przemysłowych oraz w sąsiedniej Czechosłowacji. W pracy zwrócono też uwagę na rolę emigracji zagranicznej (szczególnie do Stanów Zjednoczonych) w rozwoju obszarów wiejskich Podhala (szczególnie w rozwoju nowego budownictwa) i ewolucji samego rolnictwa w sferze technicznej (znaczny rozwój mechanizacji). Na początku lat 90. badania geograficzno-rolnicze w Instytucie zostały po- szerzone o zagadnienia związane z transformacją rolnictwa i obszarów wiejskich w nowych warunkach ustrojowych. W tym okresie najwyraźniej zaznaczy- ły się cztery kierunki zainteresowań badawczych. Pierwszy dotyczył studiów poświęconych wielofunkcyjnej gospodarce na obszarach wiejskich Polski południowej i jej roli w przemianach struktury agrarnej i produkcyjnej drobnoobszarowego rolnictwa. B. Górz uczestniczył w realizacji grantu, prowadzonego przez ówczesną Akademię Rolniczą w Krakowie, 10. Geografia rolnictwa 129 którego celem było określenie możliwości uprawy warzyw w małych gospodarstwach, położonych w różnych warunkach geograficznych regionów górskich Małopolski (Cebula, Górz 1995). W badaniach, których wyniki zostały prze- kazane ośrodkom doradztwa rolniczego, działającym w dawnych wojewódz- twach południowej Polski, wyznaczone zostały obszary o najkorzystniejszych warunkach dla produkcji warzyw gruntowych i pod osłonami. Przy ich okre- ślaniu wzięto pod uwagę zarówno czynniki związane ze środowiskiem przyrodniczym (rzeźba, mikroklimat, gleby), jak i lokalne zasoby siły roboczej oraz inne elementy niezbędne przy organizacji rejonów warzywniczych. W tym kierunku badań mieszczą się też inne studia B. Górza (1995c, 1998a, 1998b) oraz J. Rajmana (1999, 2009), poświęcone regionalnym i lokalnym uwarunkowaniom wielofunkcyjnej gospodarki na obszarach wiejskich południowych części kraju. W pracach tych wskazywano, że szansą drobnych gospodarstw, które dominują w tych regionach Polski, są długie tradycje pracy na własny rachunek, związane z turystyką, wytwórczością rzemieślniczą, a także z uprawą pracochłonnych kultur ogrodniczych, rozwijaną tu szczególnie intensywnie w okresie socjalistycznej kooperacji z zakładami przetwórstwa rolno-spożywczego. Druga grupa badań prowadzonych w latach 90. związana była ze śledzeniem zmian w rolnictwie i na obszarach wiejskich krajów postkomunistycznych. Inspiracją tych studiów była podjęta w tym okresie współpraca B. Górza i W. Kurka z Uniwersytetu Jagiellońskiego z D. Turnockiem, brytyjskim geo- grafem i redaktorem kilku tomów prac poświęconych przemianom społecz- no-gospodarczym w krajach byłego bloku wschodniego. Opracowania te były wówczas podstawowym źródłem wiedzy o zachodzących w tym regionie świa- ta procesach transformacji gospodarki i społeczeństwa, związanych z upad- kiem komunizmu, oraz o wprowadzonych reformach ustrojowych. Łącznie w wydawnictwach kierowanych przez D. Turnocka zredagowanych zostało pięć prac podejmujących problematykę rolniczą i związaną z obszarami wiejskimi, rozważaną w szerszym kontekście problemów społecznych wsi oraz zmian w infrastrukturze technicznej (Górz, Kurek 1998, 1999, 2001a, 2001b, 2001c). Dotyczyły one nie tylko naszego kraju (w tym szczególnie Polski Południowej), ale także państw byłego Związku Radzieckiego, gdzie zmiany systemowe gospodarki i społeczeństwa okazały się szczególnie trudne. W omawianej grupie studiów mieszczą się też bardzo interesujące badania Renaty Rettinger, poświę- cone uwarunkowaniom rozwoju i sytuacji rolnictwa ukraińskiego na początku zmian ustrojowych w tym kraju, zawarte w jej pracy doktorskiej z 1998 r., za- tytułowanej „Stan środowiska przyrodniczego Ukrainy i jego wpływ na gospo- darkę rolną”. Także w późniejszych latach R. Rettinger opublikowała kilka prac poświęconych gospodarce rolnej Ukrainy i dokonującym się w tym kraju trans- formacjom na obszarach wiejskich. Interesujące są zwłaszcza cztery jej prace, z których dwie dotyczą roli sektora prywatnego i gospodarstw przyzagrodowych w potencjale produkcyjnym Ukrainy (1998, 2007, 2009). Oddzielnego omówienia, ze względu na charakter i przeznaczenie, wymaga dorobek wydawniczy pracowników Instytutu związany z pracami poświęcony- 130 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych mi rolnictwu wybranych regionów lub też krajów. Chodzi tu w szczególności o opracowania zamieszczone w monografiach o charakterze podręcznikowym wybranych krajów i regionów świata, a także w encyklopediach geograficznych. Do najwcześniejszych z tej grupy opracowań należą niewątpliwie podręczniki o charakterze monograficznym, przeznaczone dla studentów geografii. W latach 90. powstało kilka większych opracowań poświęconych rolnictwu niektó- rych kontynentów i całego świata, zamieszczonych w XI-tomowej Encyklopedii geograficznej świata, wydanej przez Wydawnictwo Opres (patrz rozdział Geo- grafia regionalna). W latach 90. ubiegłego wieku publikowane były też prace poświęcone pro- blemom przestrzennym i strukturalnym rolnictwa Europy Zachodniej, a zwłasz- cza Francji. Interesującym opracowaniem z tego zakresu jest przede wszystkim publikacja S. Dorockiego Proces kształtowania się regionalnej struktury rolnictwa Francji, w której na podstawie statystyk rolniczych oraz prac poświę- conych rolnictwu Francji dokonano pogłębionej oceny zmian przestrzennych w produkcji rolniczej tego kraju i ukazano istniejące zróżnicowanie podstawowych cech tutejszego rolnictwa w długim okresie historycznym – od końca XIX w. aż po czasy współczesne. Opracowanie zasługuje na uwagę również z tego względu, że pokazuje zmienną rolę różnych czynników w kształtowaniu struktury przestrzennej rolnictwa Francji, należącej do czołowych w skali świa- ta producentów żywności. Druga praca z tego zakresu, wydana pod redakcją Z. Zioło, zatytułowana Kooperatywa Scara – być może wzór do naśladowania, opublikowana w PAN Oddział Kraków, miała na celu przybliżyć francuskie doświadczenia w zakresie przekształcania dość prymitywnego i silnie rozdrobnionego rolnictwa w jednym z regionów tego kraju, które funkcjonuje obecnie efektywnie w formie rolniczo- -przetwórczej kooperatywy. W omawianej grupie prac poświęconych europejskiemu rolnictwu umieścić też można kilka publikacji Radosława Uliszaka. Najważniejsze z nich dotyczą problemów produkcyjnych gospodarstw rolnych Unii Europejskiej, rozwa- żanych w kontekście stosowanych przez kraje Europy Zachodniej sposobów wzrostu produkcyjności roślin i wydajności zwierząt (1995, 1998). Bliska tej tematyce jest też inna jego praca (2000), omawiająca transformacje polskiego rolnictwa w drodze do Unii Europejskiej, związane przede wszystkim z wdraża- niem mechanizmów rynkowych i pozyskiwaniem środków z różnych programów przedakcesyjnych, skierowanych na obszary wiejskie naszego kraju. Wśród prac R. Uliszaka szczególnie ważna dla praktycznych działań związanych z moder- nizacją drobnego rolnictwa, występującego powszechnie w południowej Polsce, jest jego praca doktorska „Problemy przestrzennego i strukturalnego rozwoju rolnictwa Polski Południowej w świetle doświadczeń krajów Europy Zachod- niej”, za którą otrzymał nagrodę pierwszego stopnia marszałka woj. małopol- skiego w konkursie na prace doktorskie, podejmujące najważniejsze problemy regionu. R. Uliszak był także współautorem opracowania przygotowanego 10. Geografia rolnictwa 131 wspólnie z B. Górzem na konferencję podręcznikową polsko-niemiecką (2002), w którym przedstawione zostały główne problemy polskiego rolnictwa, w związ- ku z akcesją naszego kraju do Unii Europejskiej. W dorobku Instytutu, związanym z geografią rolnictwa, należy wymienić działalność organizacyjną i wydawniczą oraz współpracę z ośrodkami naukowymi w kraju i za granicą. Szczególnie ważne wydają się działania B. Górza i R. Uliszaka w ramach współpracy z IGiGP UJ przy organizacji ogólnokra- jowych seminariów geograficzno-rolniczych. Jedno miało miejsce w 1990 r. i poświęcone było funkcjom rolniczym stref podmiejskich, a drugie – w 2003 r.; jego dorobkiem są dwa tomy prac pod tytułem Współczesne przekształcenia i przyszłość polskiej wsi, wydane w serii Studia Obszarów Wiejskich PAN. B. Górz od początku istnienia tego wydawnictwa bierze udział w jego Radzie Redakcyjnej. Wielu pracowników Instytutu, interesujących się geografią rolnictwa, pozostaje w stałym kontakcie z ważnymi w kraju i za granicą ośrodkami badań geograficzno-rolniczych, m.in. uniwersytetami w: Warszawie, Poznaniu, Lublinie oraz we Lwowie, a ostatnio także z Uniwersytetem Zachodniego Ben- galu, z siedzibą w Siliguri (R. Uliszak). Z przedstawionych dokonań wynika, że w pierwszych powojennych dziesię- cioleciach prace powstawały często we współpracy z instytucjami planowania gospodarczego i były pomocne w kształtowaniu polityki rozwoju terenów wiejskich południowej Polski, natomiast od lat 70. większość badań wykonanych w Instytucie powstawała w ścisłej współpracy z Zakładem Geografii Rolnictwa PAN w Warszawie, który należał wówczas do wiodących ośrodków badań geograficzno-rolniczych w Polsce i na świecie. Istotnym wkładem metodologicznym Instytutu w rozwój geografii rolnictwa jest przede wszystkim posługiwanie się mikroanalizą i studiami przykładowy- mi, jako sposobem identyfikacji złożonych procesów kształtujących zjawiska społeczno-gospodarcze w wiejskiej przestrzeni. Takie podejście ma szczegól- ne zastosowanie w badaniach obszarów silnie zróżnicowanych pod względem przyrodniczym, historycznym i kulturowym, występującym głównie w regionach górskich i na pograniczach dużych jednostek gospodarczych. Okazuje się też bardzo przydatne przy wyjaśnianiu przyczyn zmiennych w czasie i w przestrzeni transformacji rolnictwa, prowadzących do coraz bardziej złożonych jego form, występujących w obrębie różnych regionów i krajów. Z badaniami prowadzonymi w Instytucie łączyć też można stosunkowo dobre rozpoznanie problemów ustrojowych, produkcyjnych i dotyczących róż- nych funkcji tzw. drobnoobszarowego rolnictwa, występującego na terenach południowej Polski, którym poświęcono najwięcej opracowań. Pozwoliły one jeszcze w czasach gospodarki socjalistycznej sformułować tezę, że tutejsze rolnictwo wymaga odrębnego podejścia w zakresie kształtowania jego form orga- nizacyjno-produkcyjnych, pozwalających dobrze wykorzystać posiadane zasoby siły roboczej, ziemi i kapitału. Te ustalenia są aktualne także obecnie, w okresie upowszechniania na obszarach wiejskich uniwersalnych zasad gospodarki 132 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych rynkowej, które spowodowały widoczną degradację ekonomiczną wielu gospodarstw rolnych i osłabiły ich funkcje produkcyjne. W latach zmian systemu gospodarowania przebudowie ulega także sektor rolnictwa i obszary wiejskie, które należy traktować jako podstawowe elementy gospodarki narodowej (Zioło 2008b). W nowych konkurencyjnych warunkach muszą ulec przebudowie obszary wiejskie, szczególnie Polski Południo- wo-Wschodniej, charakteryzujące się dużym rozdrobnieniem agrarnym (Zioło 2008a). Na tle zarysowanych przesłanek funkcjonowania gospodarki żywno- ściowej opracowana została koncepcja kompleksu gospodarki (Zioło 1991a). Powinna ona stanowić docelową ideę przebudowy wsi i rolnictwa oraz ich otoczenia. Koncepcja ta została częściowo weryfikowana w organizacji gminnego ośrodka przemysłu rolno-spożywczego oraz określenia miejsca upraw lucerny w kompleksie gospodarki żywnościowej (Maj, Zioło 1991, Zioło 1991b). W świetle analizy historycznego procesu przemian rolnictwa francuskiego przy- jęto, że wypracowane tam metody można wykorzystać w przebudowie krajowej przestrzeni rolniczej (Zioło, Debelle i in. 1996; Zioło 2008). W działaniach na rzecz ograniczenia przeludnienia agrarnego zaproponowano wykorzystanie dorobku badawczego, związanego w procesami urbanizacji wsi.

Bronisław Górz, Radosław Uliszak

Literatura

Borowiec M., 2008, Obszary wiejskie objęte semiurbanizacją w woj. małopolskim, [w:] Obszary urbanizacji i semiurbanizacji wsi polskiej a możliwości ich rozwoju w ramach PROW 2007–2013, red. T. Markowski, Z. Strzelecki, Studia KPZK PAN, CXIX, Warszawa, s. 90–122. Cebula S., Górz B., 1995, Wykorzystanie walorów przyrodniczych terenów podgórskich do uprawy niektórych warzyw przyspieszonych i gruntowych, Biuletyn Reg. Zakła- du Doradztwa Rolniczego AR w Krakowie, 310, s. 39–40. Dobrowolska M., 1948, Dynamika krajobrazu kulturalnego, Przegląd Geograficzny, 21, 3–4, s. 151–203. Dobrowolska M., 1958, Badania nad geografią osiedli południowej Małopolski, Rocz- nik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 8, Geografia, s. 93–124. Dobrowolska M., 1959, Przemiany struktury społeczno-gospodarczej wsi małopolskiej, Przegląd Geograficzny, 31, 1, s. 3–32. Dobrowolska M., 1961, The morphogenesis of the agrarian landscape of southern Poland, Geogr. Ann., 43, 1–2, s. 26–45. Dobrowolska M., 1962, Dynamika kształtowania się regionów w Polsce południowej po drugiej wojnie światowej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 10, Prace Geograficzne, s. 89–101. Dobrowolska M., 1965, Rola kombinatu siarkowego w przeobrażeniach demograficznych i osadniczych rolniczego zaplecza, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławia- nych, PAN, 13, s. 17–34. 10. Geografia rolnictwa 133

Dobrowolska M., 1970, Demographic and social changes in post-war Polish villages, [w:] Recent population movements in the East European countries, red. B. Sárfalvi, Studies in Geography in Hungary, 7, Akad. Kiado, Budapeszt, s. 35–41. Dobrowolska M., 1976, The impact of industrialization on the transformation of the rural settlement structures and occupational structures in Southern Poland, [w:] Rural Social Change in Poland, red. J. Turowski, L.M. Szwengrub, Ossolineum, Wrocław, s. 109–139. Dobrowolska M., 1978, Changes in the agrarian structure and the villages of southern Poland in the 19th and 20th centuries, Geogr. Pol., vol. 38, s. 41–48. Dobrowolska M., Górz B., 1974, Differenciation regionale du niveau de modernisation de la campagne dans le secteur de l’economie paysanne individuelle. Problemes methodologiques, Geogr. Pol., vol. 29, s. 81–102. Dobrowolska M., Jarowiecka T., 1978, Procesy urbanizacji wsi Tarnobrzeskiego Rejonu Siarkowego, [w:] Przemiany społeczno-ekonomiczne tarnobrzeskiego rejonu uprze- mysłowionego, red. Z. Zioło, PWN, Warszawa, s. 241–263. Dobrowolska M., Prochownik A., 1971, Urbanizacja wsi a przemiany układów osadniczych, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 4, s. 5–52. Dorocki S., 2007, Proces kształtowania się regionalnej struktury rolnictwa Francji, [w:] Procesy transformacji społeczno-ekonomicznych i przyrodniczych struktur przestrzennych, red. J. Lach, M. Borowiec, T. Rachwał, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP, Kraków, s. 567–583. Górz B., 1964, Elektryfikacja wsi woj. krakowskiego. Wpływ energii elektrycznej na przemiany ekonomiczno-społeczne na przykładzie wsi powiatu Nowy Sącz, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 22, Prace Geograficzne III, s. 245–271. Górz B., 1968, Zasoby siły roboczej, żywej siły pociągowej i energii mechanicznej w indywidualnych gospodarstwach rolnych w okręgu siarkowo-metalurgicznym, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, PAN, 29, s. 251–277. Górz B., 1970a, Organizacja przestrzenna i działalność instytucji i organizacji usługo- wych rolnictwa w Tarnobrzeskim Rejonie Siarkowym, Rocznik Naukowo-Dydak- tyczny WSP w Krakowie, z. 40, Prace Geograficzne V, s. 235–245. Górz B., 1970b, Wpływ elektryfikacji na postęp w modernizacji technicznej rolnictwa Tarnobrzeskiego Rejonu Siarkowego, Folia Geographica III, s. 129–149. Górz B., 1977, Zmiany w użytkowaniu ziemi w województwie katowickim w latach 1931–1970, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 62, Prace Geogra- ficzne VII, s. 113–134. Górz B., 1980, Rolnictwo regionu strzyżowskiego, [w:] Studia nad dziejami Strzyżowa i okolic, red. S. Cynarski, wyd. Towarzystwo Naukowe, Rzeszów, s. 236–243. Górz B., 1982, Problemy rozwoju i modernizacji drobnoobszarowego rolnictwa (na przy- kładach z Regionu Krakowskiego), Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 202. Górz B., 1983a, Problemy rozwoju rolnictwa drobnoobszarowego (na przykładach z Regionu Krakowskiego), Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 15, s. 97–114. Górz B., 1983b, Pozaprzyrodnicze czynniki wzrostu produkcji rolniczej w gospodarstwach indywidualnych województwa nowosądeckiego, Rocznik Naukowo-Dydak- tyczny WSP w Krakowie, z. 88, Prace Geograficzne X, s. 203–230. Górz B., 1983c, Specyficzne cechy i problemy rolnictwa Sądecczyzny, [w:] Wybrane problemy geograficzne Sądecczyzny, Wydawnictwo UJ, Kraków, s. 61–74. 134 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Górz B., 1984, Uwarunkowania rozwoju gmin jako mikroregionów społeczno-gospodarczych na przykładach województwa krakowskiego i nowosądeckiego, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 17, s. 103–119. Górz B., 1985, Skutki komasacji gruntów we wsi Jabłonka na Orawie, [w:] Z ba- dań nad strukturą i infrastrukturą rolnictwa, Dokumentacja Geograficzna, z. 3, s. 41–100. Górz B., 1987, Główne kierunki zmian w rolnictwie indywidualnym południowej Pol- ski, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 112, Prace Geograficzne XI, s. 207–224. Górz B., 1988, Proizvodststvennye i obscetvenno-ekonomiceskie priznaki sel’skogo chozjajstva Verchnesilezskogo Promyslennogo Okruga, [w:] Die gegenwartigen Funktionierungsprobleme der ökonomischen Strukturen der Oberschlesischen Bal- lung und des Ballungsgebiets von Dresden, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 35–49. Górz B., 1989a, Changes of the mountainous areas in Poland on the example of the Podhale region, [w:] The special-book with the referats from the V Yugoslav-Polish, Geographica Iugoslavica, 10, s. 212–223. Górz B., 1989b, Contemporary trends and problems concerning the development of villages and agriculture in the Carpathian areas (a case-study from the Nowy Sącz voivodeship), [w:] Socio-economic problems of the development of rural areas, red. A. Stasiak, W. Tyszkiewicz, IGiPZ PAN, Warszawa, s. 147–159. Górz B., 1989c, Powojenne zmiany w zaludnieniu wsi województwa nowosądeckiego i ich związek z rolnictwem, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, z. 29, PAN, s. 195–208. Górz B., 1990a, Powojenne tendencje rozwojowe rolnictwa i ich wpływ na środowisko przyrodnicze, [w:] Program rozwoju ekoenergetyki i ratowania zasobów naturalnych Tatr, Podhala, Spisza, Orawy, Pienin i Gorców, AGH, Kraków, s. 105–115. Górz B., 1990b, Przeobrażenia obszarów górskich Polski na przykładzie Podhala, Wy- brane zagadnienia z geografii rolnictwa, 3, IGiPZ PAN, Warszawa, s. 61–11. Górz B., 1990c, Rolnictwo woj. nowosądeckiego i jego wpływ na środowisko przyrodnicze, [w:] Charakterystyka i ocena stanu środowiska przyrodniczego województwa nowosądeckiego, red. L. Korzeniowski, CDN Oddz. w Nowym Sączu, s. 101–121. Górz B., 1990d, Transformations of the rural areas and agriculture in Central Carpathi- an Mountains, [w:] The impact of urbanization upon rural areas, red. P. Korcelli, B. Gałczyńska, IGiPZ PAN, Warszawa, s. 91–108. Górz B., 1992, Problemy restrukturyzacji rolnictwa w strefie podmiejskiej Krakowa, na przykładzie upraw warzywnych, [w:] Restrukturyzacja obszarów wiejskich Pol- ski, ze szczególnym uwzględnieniem stref podmiejskich, PTG, Instytut Geogr. Ekon. w Łodzi, Instytut Geografii UMK w Toruniu, s. 66–83. Górz B., 1993, Rola turystyki w rozwoju społeczno-gospodarczym wsi i rolnictwa w polskiej części Euroregionu Karpat, [w:] Gospodarka żywnościowa w Regio- nie Karpackim. AR w Krakowie, Urząd Wojewódzki w Krośnie i Przemyślu, TPN w Przemyślu, Ośrodki Doradztwa Rolniczego w Korytnikach i Iwoniczu, Przemy- śl–Korytniki, s. 23–31. Górz B., 1994a, Emigracja zarobkowa ludności wsi podhalańskich do Stanów Zjedno- czonych Ameryki Północnej, [w:] Studia nad przemianami Podhala, red. B. Górz, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 92–116. 10. Geografia rolnictwa 135

Górz B., 1994b, Główne problemy restrukturyzacji rolnictwa i gospodarki wiejskiej w Makroregionie Południowo-Wschodnim, [w:] Przekształcenia w rolnictwie, Czło- wiek i Środowisko, 18, 1, s. 63–80. Górz B., 1994c, Niektóre problemy rozwoju agroturystyki na terenie Polski południo- wo-wschodniej, Biuletyn Regionalny Zakładu Doradztwa Rolniczego AR w Krako- wie, 309, s. 87–98. Górz B., 1994d, Rolnictwo Podhala, [w:] Studia nad przemianami Podhala, red. B. Górz, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 142–175. Górz B., 1995a, Rolnictwo, [w:] Historia Starego Sącza 1939–1980, red. F. Kiryk, Wyd. Secesja, Kraków, s. 152–176. Górz B., 1995c, Uwarunkowania społeczne rozwoju rolnictwa i pozarolniczych stref gospodarki w woj. przemyskim, [w:] Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich w woj. przemyskim, red. S. Makarski, AR w Krakowie, Filia w Rzeszowie, TPN w Przemyślu, Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Korytnikach, Przemyśl, Korytniki s. 19–29. Górz B., 1996c, Warzywnictwo i sadownictwo (mapy i tekst): Warzywa (1988, 1:3 000 000). Uprawa warzyw gruntowych (1992, 1:6000000). Produkcja warzyw (1992, 1:6000 000). Uprawy warzyw pod osłonami (1992, 1:6000 000), Atlas Rze- czypospolitej Polskiej, Główny Geodeta Kraju, PPWK, Warszawa. Górz B., 1996d, Współczesne problemy rozwoju Sądecczyzny, Rocznik Sądecki, 24, s. 60–67. Górz B., 1998a, Obszary wiejskie Południowej Polski po roku 1989. Wybrane problemy rozwoju, Zeszyty Naukowe WSIiZ w Rzeszowie, 5, s. 75–95. Górz B., 1998b, Procesy wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich w południowej Polsce, [w:] Gospodarka przestrzenna obszarów wiejskich Polski, XV Ogólnopolskie Seminarium Geograficzno-Rolnicze, Wydział Zarządzania i Marketingu Politechniki Białostockiej, Instytut Geografii UMK, PTG, Białystok–Toruń, s. 69–82. Górz B., 1998c, Wybrane problemy planowania regionalnego. Rolnictwo, [w:] Zało- żenia metodyczne i organizacyjne planowania regionalnego, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Oddz. w Krakowie, Kraków, s. 82–92. Górz B., 2000, Główne kierunki zmian ustrojowych i produkcyjnych w rolnictwie państw Europy Środkowo-Wschodniej i byłego ZSRR, [w:] Działalność człowieka i jego środowisko, red. Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 207–224. Górz B., 2001, Budownictwo mieszkaniowe na obszarach wiejskich południowej Pol- ski po roku 1988, [w:] Polska – Europa, gospodarka, przemysł, red. J. Rajman, Wy- dawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 261–278. Górz B., 2002, Współczesne przemiany na obszarach wiejskich Podhala, Przegląd Geo- graficzny, 74, 3, s. 451–468. Górz B., 2003, Współczesne procesy społeczno-gospodarcze i przyszłość wsi w kotlinach śródkarpackich (na przykładzie wsi Gołkowice Dolne w pow. nowosądeckim), [w:] Współczesne przekształcenia i przyszłość polskiej wsi, red. B. Górz, Cz. Guzik, Stu- dia Obszarów Wiejskich, 4, PTG, IGiPZ PAN, Warszawa, s. 163–180. Górz B., 2004, Współczesne przemiany na obszarach wiejskich południowo-wschodniej Polski, [w:] Polska przestrzeń wiejska. Procesy i perspektywy, red. J. Bański, Studia Obszarów Wiejskich, 6, IGiPZ PAN, Warszawa, s. 197–218. Górz B., Guzik Cz., 1987, Stan i wyniki badań ośrodka krakowskiego z zakresu geografii rolnictwa, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 20, s. 67–81. 136 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Górz B., Guzik Cz., 1992, Środowisko geograficzne i gospodarka na Pogórzu Karpac- kim na wschód od Krakowa, PTG Oddz. w Krakowie, Kraków, s. 1–23. Górz B., Guzik Cz., 2005, Geografia rolnictwa w ośrodku krakowskim, [w:] Dorobek naukowy geografii rolnictwa w Polsce, red. K. Czapiewski, R. Kulikowski, Studia Obszarów Wiejskich, Komisja Obszarów Wiejskich PTG, Warszawa, s. 91–116. Górz B., Jedut R., 2000, Podstawy rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich ze szczegól- nym uwzględnieniem pogranicza polsko-ukraińskiego, UMCS, Lublin, s. 112–124. Górz B., Kurek W., 1998, Poland, [w:] Privatization in Rural Eastern Europe. The Pro- cess of Restitution and Restructuring ed. D. Turnock, Northampton, s. 169–199. Górz B., Kurek W., 1999, Variations in technical infrastructure and private economic activity in the rural areas of Southern Poland, GeoJournal, 46, Kluwier Academic Publishers, s. 231–242. Górz B., Kurek W., 2001a, The population of the Polish countryside. Demography and living conditions, GeoJournal, 50, Kluwier Academic Publishers, s. 101–104. Górz B., Kurek W., 2001b, Agrarian change, [w:] East Central Europe and the Former Soviet Union. Environment and Society, ed. D. Turnock, Arnold, London, co-published by Oxford University Press Inc., New York, s. 104–117. Górz B., Kurek W., 2001c, Sustainable agriculture, [w:] East Central Europe and the Former Soviet Union. Environment and Society, ed. D. Turnock, Arnold, London, co-published by Oxford University Press Inc., New York, s. 200–206. Górz B., Prochownik A., 1985, Wsie górskie w procesie przemian po II wojnie świato- wej, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 18, s. 43–61. Górz B., Rajman J., 1987, Die landwirtschaftlichen Produktionsformen in der VR Po- len, Praxis Geographie, 17, 2, s. 23–28. Górz B., Rajman J., 1988a, Rolnictwo górskie w Karpatach (wybrane problemy), [w:] Geograficzne problemy rolnictwa w Polsce, IV Sympozjum Geografów Wspólnej Ko- misji Podręcznikowej PRL-RFN, Instytut Zachodni, Poznań, s. 117–124. Górz B., Rajman J., 1988b, Współczesne kierunki rozwoju rolnictwa w Karpatach, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 21, s. 5–23. Górz B., Rajman J., 1989, Die Gebirgslandwirtschaft in den Karpaten – ausgewählte Themen, [w:] Die Bundesrepublik Deutschland und die Volksrepublik Polen. Schul- buchgesprache in Geographie 1987/1988. Studien zur Internationalen Schulbuch- forschung, Schriftenreihe des Geogr-Eckert-Instituts, 61, s. 119–125. Górz B., Rajman J., 1995, Społeczno-ekonomiczne skutki restrukturyzacji gospodarki na przykładach z Południowej Polski. Problemy metodyczne badań, [w:] Zadania badawcze geografii społecznej i ekonomicznej w obliczu transformacji ustrojowej i restrukturyzacji gospodarczej, red. A. Jagielski, Zakład Geografii Społecznej i Eko- nomicznej IG, Wrocław, s. 83–91. Górz B., Rajman J., 1996, Ekonomiczno-społeczne uwarunkowania przekształceń obszarów wiejskich w południowej Polsce, [w:] Wielofunkcyjna gospodarka na obszarach wiejskich (ze szczególnym uwzględnieniem Pomorza Środkowego), red. J. Falkowski, E. Rydz, PTG, Wydawnictwo Uczelniane WSP, Słupsk, s. 55–62. Górz B., Uliszak R., 2002a, Poland‘s agriculture faces integration into the European Union, [w:] Polen, Deutschland und die Osterweiterung der EU aus geographischen Perspektiven, ed. G. Stöber, Studien zur Internationalen Schulbuchforschung, 108, Verlag Hahnsche Buchhandlung, Hannover, s. 76–90. 10. Geografia rolnictwa 137

Górz B., Uliszak R., 2002b, Wielofunkcyjny rozwój na obszarach wiejskich w połu- dniowej Polsce, [w:] Wielofunkcyjna gospodarka na obszarach wiejskich, red. W. Kamińska, IG Akademii Świętokrzyskiej, PTG, Kielce s. 223–239. Górz B., Uliszak R., 2009, Przestrzeń wiejska Małopolski i jej zmiany pod wpływem funduszy europejskich, [w:] Współczesne problemy przemian strukturalnych przestrzeni geograficznej, red. I. Jażewicz, Akademia Pomorska, Słupsk, s. 233–248. Górz B., Ustupski J., 1996, Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości w dziedzinie gospodarki na Podhalu, [w:] Regionalne uwarunkowania rozwoju przedsiębior- czość, Akademia Ekonomiczna, Kraków, s. 121–126. Guzik Cz., Górz B., 1987, Stan i wyniki badań ośrodka krakowskiego z zakresu geografii rolnictwa, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 20, s. 67–82. Jarowiecka T., 1965, Praca pozarolnicza ludności wiejskiej w zapleczu niektórych ośrodków przemysłowych Małopolski, Problemy Ekonomiczne, s. 84–108. Kozanecka M., 1968, Rolnictwo na Bliskim Wschodzie, Nauka dla wszystkich, 78, PAN, Kraków, ss. 40. Maj R., Zioło Z., 1991, Koncepcja organizacji gminnego ośrodka przemysłu rolno-spo- żywczego, [w:] Problemy przemysłu rolno-spożywczego w badaniach geograficznych, red. Z. Zioło, COMSN w Krakowie, Komisja Geografii Przemysłu PTG, Kra- ków–Warszawa, s. 143–150. Prochownik A., 1965, Przemiany struktury osadniczo-agrarnej wsi powiatu proszowickiego od połowy XIX w. do 1960 roku (na wybranych przykładach), Dokumentacja Geograficzna, z. 6, Warszawa, ss. 154. Prochownik A., 1971, Z problematyki urbanizacji wsi podkrakowskiej (wsie powiatu krakowskiego), Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP, z. 40, Prace Geograficzne V, Kraków, s. 248–259. Prochownik A., 1975, Rozdrobnienie gruntów w rolnictwie indywidualnym Polski. Struktura przestrzenna rolnictwa, Biuletyn Informacyjny IG PAN, 3, Warszawa, s. 114–121. Rajman J., 1999, Przekształcenia urbanizacyjne wsi krakowskiej w okresie transformacji gospodarczej, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 29–30, s. 31–46. Rajman J., 2009, Przemiany strukturalne obszarów rolniczych – wybrane problemy badawcze, [w:] Współczesne problemy przemian strukturalnych przestrzeni geograficznej, red. I. Jażewicz, Akademia Pomorska, Słupsk, s. 71–82. Rettinger R., 1993, Stan zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego Ukrainy, Czaso- pismo Geograficzne, 1, Wrocław, s. 85–88. Rettinger R., 1998, Rola sektora prywatnego w rolnictwie Ukrainy, Rocznik Naukowo- Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 198, Prace Geograficzne XVII, Kraków, s. 63–77. Rettinger R., 2007, Gospodarstwa farmerskie jako forma aktywizacji gospodarczej obwodu lwowskiego, Przedsiębiorczość – Edukacja nr 3, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP, Kraków–Warszawa, s. 133–141. Rettinger R., 2009, Rola gospodarstw przyzagrodowych w potencjale produkcyjnym rolnictwa Ukrainy, [w:] Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych. Europa bez granic – nowe wyzwania – nowa jakość przestrzeni, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Wrocław, s. 269–276. Uliszak R., 1995, Główne problemy produkcyjne i ekologiczne rolnictwa Unii Europej- skiej, Geografia w Szkole, z. 3, s. 131–138. 138 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Uliszak R., 1998, Przemiany w poziomie intensywności rolnictwa Unii Europejskiej w latach 1975–1993, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 198, Pra- ce Geograficzne XVII, s. 77–97. Uliszak R., 2000a, Polskie rolnictwo w drodze do Unii Europejskiej, Geografia w Szkole, z. 4, s. 178–185. Uliszak R., 2000b, Poziom wykształcenia ludności rolniczej w gminach Polski połu- dniowo-wschodniej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny AP w Krakowie, z. 209, Prace Geograficzne XVIII, Kraków, s. 47–62. Uliszak R., 2001, „Problemy przestrzennego i strukturalnego rozwoju rolnictwa Polski Południowej w świetle doświadczeń krajów Europy Zachodniej”, praca doktorska, AP, Kraków, ss. 215. Uliszak R., 2004, Cattle breeding in southern Poland and recent changes in Polish agriculture, La Cañada, nr 18, Spring/Summer, s. 21. Zioło Z., Debelle L. i inni, 1996, Kooperatywa SCARA, być może wzór do naśladowa- nia, PAN Oddz. w Krakowie, Prace Komisji Nauk Ekonomicznych nr 21, Wyd. Oddz. PAN w Krakowie, Kraków [Praca tłumaczona na j. francuski: La cooperative SCARA – Peut etre un modele a suivre, red. Z. Zioło. Academie Polonaise Des Sciences – Section a Cracovie. Commission Des Scence Economiques, nr 21, Cracovie 1998]. Zioło Z., 1991, Wybrane problemy gospodarki żywnościowej, [w:] Problemy przemysłu rolno-spożywczego w badaniach geograficznych, red. Z. Zioło, COMSN, Komisja Geografii Przemysłu PTG, Kraków–Warszawa, s. 118–130. Zioło Z., 1991, Zarys koncepcji kompleksu rolniczo-przemysłowego w układzie regionalnym, [w:] Problemy przemysłu rolno-spożywczego w badaniach geograficznych, red. Z. Zioło, COMSN, Komisja Geografii Przemysłu PTG, Kraków–Warszawa 1991, s. 131–142. Zioło Z., 2008, Miejsce lucerny w kompleksie gospodarki żywnościowej, [w:] Lucerna w żywieniu ludzi i zwierząt, red. E.R. Grela, Studia Regionalne i Lokalne Polski Południowo-Wschodniej, nr 3, Stowarzyszenie Rozwoju Regionalnego i Lokalnego „PROGRESS” w Dzierdziówce, Dzierdziówka–Lublin, s. 181–196. Zioło Z., 2008a, Renesans badań nad procesami semiurbanizacji, [w:] Obszary urbanizacji i semiurbanizacji wsi polskiej a możliwości ich rozwoju w ramach PROW 2007–2013, red. T. Markowski, Z. Strzelecki, Studia KPZK PAN, t. CXIX, Warsza- wa, s. 163–169. Zioło Z., 2008b, Miejsce przestrzeni rolniczej w strukturze przestrzeni geograficznej, [w:] Gospodarka przestrzenna w strefie kontinuum miejsko-wiejskiego w Polsce, red. A. Jezierska-Thole, L. Kozłowski, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń, s. 271–282.

11. Geografia przemysłu i usług

Problematyka geografii przemysłu podejmowana była od powołania Kate- dry Geografii Ekonomicznej, następnie kontynuowana w Zakładzie Geografii Ekonomicznej, a obecnie w Zakładzie Przedsiębiorczości i Gospodarki Prze- strzennej. Prace badawcze zmierzały do wyjaśniania zmieniających się tenden- 11. Geografia przemysłu i usług 139 cji rozwoju przemysłu i określania jego wpływu na rozwój społeczno-gospodarczy struktur regionalnych i lokalnych. Początkowo nawiązywały one do kształ- tujących się procesów industrializacji, które szczególnie silnie zaznaczyły się na terenie Polski Południowej. Procesy industrializacji traktowane były w tym czasie jako główna siła motoryczna złożonego procesu wzrostu gospodarczego, jak i możliwości lepszego zaspokajania potrzeb społecznych. Przemysł – jako wiodący czynnik intensyfikujący rozwój społeczno-gospodarczy – w najbardziej widocznym stopniu zmieniał struktury gospodarcze, społeczne i kulturowe różnej skali układów przestrzennych oraz stanowił podstawowy element terytorialnych zespołów produkcyjnych. W następnych latach, ze zmianą systemu gospodarowania, rola przemysłu i procesów industrializacji stopniowo zmniej- szała się wraz w wkraczaniem w postindustrialną fazę rozwoju, a obecnie w fazę kształtowania społeczeństwa informacyjnego i budowania gospodarki opartej na wiedzy. W tym nurcie badawczym znajdowały się badania zapoczątkowane w zespole prof. dr Marii Dobrowolskiej. Zakładano w nich znaczącą rolę przemysłu jako głównego czynnika wzrostu ekonomicznego, zmieniającego struktury społecz- no-gospodarcze miast i wsi, zwłaszcza na terenie Polski Południowej. Pogłębia- ły one znajomość reguł kształtowania się struktur przemysłowych w zmieniają- cych się warunkach przechodzenia od centralnego systemu gospodarowania do wdrażania reguł gospodarki rynkowej. Rozległe badania empiryczne, dotyczące funkcjonowania zakładów przemysłowych i kształtujących się przestrzennych form koncentracji, umożliwiały rozwijanie istniejących i proponowanie nowych koncepcji metodologicznych i budowania pewnych wzorców, które następnie były wykorzystywane w zakresie rozwijania metodologii i budowy teorii geografii przemysłu. W świetle rozwijającej się wówczas teorii systemów pod pojęciem struktury przyjmowano ogół stosunków zachodzących między elementami. W odniesieniu do badań przemysłu przyjęto, że podstawowym elementem struktur prze- mysłowych są zakłady (przedsiębiorstwa) przemysłowe, między którymi oraz ich otoczeniem występują określone relacje aktywne i pasywne. Przyjmowa- no, że struktury przemysłowe określa ogół stosunków zachodzących między zakładami, które wpływają na kształtowanie się określonych więzi produkcyjno-ekonomicznych (Pakuła 1964, Zioło 1969). W konsekwencji, na podstawie ówczesnych prac przyjęto, że struktura przestrzenna przemysłu obejmuje za- kłady przemysłowe zlokalizowane w określonych punktach przestrzeni, między którymi wykształcają się różnego typu powiązania. W późniejszych pracach modelowych strukturę przestrzenną przemysłu traktowano jako jeden z elemen- tów przestrzeni społeczno-gospodarczej, która obok przestrzeni przyrodniczej i kulturowej, wraz z relacjami zachodzącymi między ich elementami, tworzy przestrzeń geograficzną (Zioło 1997a). Do tej idei nawiązywały badania geograficzno-przemysłowe, które w ramach prac Katedry Geografii Ekonomicznej podjął początkowo L. Pakuła. Jego głów- 140 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych ne zainteresowania badawcze koncentrowały się na problematyce kształtowania się struktury przestrzennej przemysłu na obszarze byłego województwa krakowskiego, a później wielkoprzemysłowej aglomeracji Górnośląskiego Okręgu Prze- mysłowego oraz jej powiązań z okręgami obrzeża. W późniejszych latach pro- blematykę kształtowania się struktur przemysłowych podjął Z. Zioło, którego teren badań empirycznych obejmował głównie obszar kształtującego się okręgu siarkowego i byłego województwa rzeszowskiego. Początkowe prace dotyczyły analizy ośrodków przemysłowych na terenie powiatu chrzanowskiego (Pakuła 1960) oraz ośrodka siarkowego (Zioło 1965)3. Zdobyte doświadczenia badawcze wykorzystano do analizy zróżnicowania struktury przestrzennej przemysłu województwa krakowskiego, w którym po raz pierwszy wyróżniono przestrzenne formy koncentracji przemysłu, a to: skupienia, zespoły i ośrodki przemysłowe oraz przemysł rozproszony (Pakuła 1962, 1965, 1967). Problematyka ta zosta- ła pogłębiona o studia historyczne, dotyczące analizy zmian w rozmieszczeniu przemysłu w strukturze województwa krakowskiego w latach 1938–1949 (Pakuła 1973c), a także o przykłady z województwa opolskiego (Dobrowolska, Rajman 1963, Rajman 1962). Kontynuacja tego typu badań doprowadziła do określenia zmian potencjału przemysłowego w miejskim województwie krakowskim (Kortus, Pakuła 1979a) oraz Polski Południowej (Pakuła 1968). Wykorzystując wypracowane metody, również w strukturze przestrzennej przemysłu województwa rzeszowskiego wyróżniono tego typu formy koncentracji (Zioło 1970a, 1970b, 1970c). Na tej podstawie, dla potrzeb byłej Wojewódzkiej Komisji Planowania Gospodarczego w Rzeszowie, omówiono, wykorzystując wcześniejszą rozprawę doktorską, teoretyczne założenia stanu badań nad strukturą przestrzenną przemysłu i jej formami koncentracji (Zioło 1970d, 1971). Przyjmując założenie, że zakłady przemysłowe nie są odizolowanymi elementami w strukturze przestrzennej przemysłu, ale istnieją między nimi określone relacje, podjęta została nowa problematyka badawcza, związana z kształtowa- niem się powiązań produkcyjnych. Biorąc pod uwagę koncentrację zakładów, ich potencjał produkcyjny i powiązania zachodzące między nimi, uzasadniono wykształcenie się Zachodnio-Krakowskiego Kompleksu Przemysłowego, jako najwyższej formy koncentracji przestrzennej przemysłu (Pakuła 1964, 1965). Badania te otworzyły nowe pola badawcze, zwłaszcza dotyczące procesów kształtowania się ośrodków, które rozwijano, analizując na wybranych przykła- dach ośrodki przemysłowe Polski Południowej (Pakuła 1968), ośrodki obrzeża Górnego Śląska (Pakuła 1971a, 1973a) oraz ośrodki wykształcone w strukturze miast Raciborza, Tarnowa, Skarżyska-Kamiennej, Dębicy i skupienia przemy- słowego Alwerni (Pakuła 1971b, 1977a, 1977b, 1987b, 1995, Pakuła, Rajman 1968).

3 Precyzyjniej problematyka ta została omówiona w rozdziale Zagadnienia metodologiczne, podrozdz. 1.1. 11. Geografia przemysłu i usług 141

W następnych latach L. Pakuła rozwijał problematykę badawczą koncentracji przemysłu i powiązań przestrzenno-produkcyjnych oraz rozszerzył pole i zakres badań, obejmując nimi województwo katowickie. Przedmiotem badań były procesy aglomeracyjne w obrzeżu Górnośląskiego Okręgu Przemysłowe- go (Pakuła 1970) oraz czynniki lokalizacji przemysłu na tym terenie (Pakuła 1971a). Wiele szczegółowych badań empirycznych oraz wykorzystane z tego zakresu koncepcje teoretyczne zaowocowały obszerną monografią poświęconą procesom aglomeracyjnym i integracyjnym przemysłu w obrzeżu Górnośląskie- go Okręgu Przemysłowego (Pakuła 1973b). Koncepcje te były nadal rozwijane i udostępniane czytelnikom zagranicznym (Pakuła 1976b, 1980, 1989, 1996a, 1997a, Kortus, Pakuła 1976, Pakuła, Wicherek 1988). W szczegółowych badania coraz precyzyjniej poznawane były procesy kształ- towania się okręgów przemysłowych strefy zewnętrznej GOP-u, poprzez anali- zę struktury wewnętrznej Częstochowskiego Okręgu Przemysłowego (Pakuła, Nowak 1979, Pakuła 1979a, 1979b, 1992), Bielskiego Okręgu Przemysłowego (Pakuła 1984, 1986), Rybnickiego Okręgu Węglowego (Pakuła 1985), obszaru Karpat (Pakuła, Zioło, Adamus, Troc 1985, Zioło, Makieła 1985). Wieloletnie i coraz precyzyjniejsze badania były podstawą ujęć teoretycznych, które dotyczyły omówienia podstaw teoretycznych kształtowania i badań przestrzennych form koncentracji przemysłu (Pakuła 1978a), ocen regionalnych badań przemysłu i zarysowania nowych propozycji w tym zakresie (Pa- kuła 1983a, 1987a, 1994b), oceny dorobku naukowego ośrodka krakowskiego (Kortus, Pakuła 1987, 1998) oraz zakreślenia nowych współczesnych proble- mów badawczych aglomeracji wielkoprzemysłowych GOP-u (Pakuła 1987a). W latach zmian systemu gospodarowania uległy zmianom warunki kształ- towania się rozwoju przemysłowego. Nastąpiło osłabienie przemysłu jako bazy ekonomicznej rozwoju społeczno-gospodarczego oraz pojawiły się symptomy przemian postindustrialnych. Wiele przedsiębiorstw nie zdołało przystosować swojej produkcji do reguł rynkowych. Wymagało to podejmowania nowej problematyki badawczej, związanej z restrukturyzacją przedsiębiorstw i funkcjonu- jących do tej pory przestrzennych form koncentracji przemysłu. Problematyka ta znalazła swój wyraz w badaniu restrukturyzacji wybranych gałęzi przemy- słu w wiodących okręgach przemysłowych Polski Południowej (Pakuła 1992, 1994a, 1994b, 1996b, 1997b). W badaniach byłej Katedry Geografii Ekonomicznej wiele miejsca poświę- cono także przemianom struktury przestrzennej przemysłu województwa rzeszowskiego. Opierały się one na rozeznaniu znaczenia surowców mineralnych (światowe – siarka, krajowe, regionalne i lokalne, Zioło 1964). Na tym tle, dla potrzeb instytucji planistycznych województwa rzeszowskiego, przedstawiono prawidłowości w zakresie rozmieszczenia przemysłu (Zioło 1970a, 1973), a następnie, w świetle wielu mierników, przedstawiono strukturę przestrzenno- -gałęziową przemysłu w układzie powiatów (Zioło 1970b). Następnie dokonano bardziej pogłębionej wielomiernikowej (liczba zatrudnionych, wartość 142 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

środków trwałych, moc zainstalowanych urządzeń odbiorczych, zużycie energii elektrycznej, wartość produkcji globalnej) analizy zróżnicowania struktury przestrzennej według miejsc lokalizacji zakładów przemysłowych oraz wyróż- nionych form koncentracji przemysłu (Zioło 1973). Na podstawie relacji rozwoju potencjału przemysłowego i wzrostu potencjału demograficznego miast określono wzajemne powiązanie procesów industrializacji z procesami urbanizacji w latach 1937–1970 (Zioło 1974). W dalszych pracach uzasadniono tezę, że zasadnicza konstrukcja struktury przestrzennej przemysłu województwa rzeszowskiego związana była z odpowiednią polityką państwa, wyrażającą się budową zakładów przemysłowych na terenie COP-u (Zioło 1984). W pewnym stopniu porównywalne studia przeprowadzono na terenie województwa krakowskiego, określając kierunki przemian potencjału przemysłowego i struktury przestrzennej przemysłu (Zioło 1990), a w latach osłabienia roli przemysłu jako czynnika rozwoju dokonano analizy zmian funkcji gospodarczych Krakowa (Kortus, Zioło 1995). W wyniku współpracy z byłym Wojewódzkim Urzędem Statystycznym w Bielsku dokonana została zespołowa analiza kształtowania się struktury przestrzennej przemysłu, która dotyczyła: zarysu rozwoju przemysłu (Pakuła 1986), dynamiki potencjału produkcyjnego (Boja, Makieła 1986), przemiany struktury gałęziowej (Makieła, Zioło 1986a), roli przemysłu w gospodarcze uspołecznio- nej (Makieła 1986), wielomiernikowej analizy struktur gałęziowo-przestrzennych (Zioło, Makieła 1986) oraz przemian struktury przestrzennej (Troc 1986) i własnościowej (Troc, Jańczyk 1086). Wiele badań zostało wykorzystanych w pracach instytucji planistycznych nad studium dotyczącym problemów rozwoju przemysłu w Makroregionie Południowo-Wschodnim (Jasieński, Zioło 1982, 1983, Krakowiak, Szymla, Zioło, 1987). Istotne miejsce w tych pracach zajmowała problematyka przemian struktury przestrzenno-gałęziowej przemysłu (Zioło 1988a, 1989b). Prowadzone badania naukowe związane były często z potrzebami przedsię- biorstw czy władz terenowych. W tym zakresie podjęto problematykę określenia Zakładów Chemicznych „Blachownia Śląska” jako rynku pracy, co miało duże znaczenie wobec jeszcze rosnącego zapotrzebowania na nowe zasoby pracy (Zioło 1971b). Podobne znaczenie miała praca wykonana w zespole badawczym, na temat kształtowania się wiodącego przedsiębiorstwa COP-u – Wytwór- ni Sprzętu Komunikacyjnego „PZL-Mielec”, która służyła m.in. jako podstawa do określenia kierunków przemian przedsiębiorstwa w obliczu zbliżającej się zmiany systemu gospodarowania i konieczności dalszego rozszerzania profilu produkcji (Grochot, Pająk, Zioło 1988). Określano także wpływ przemysłu na kształtowanie się struktur regionu rzeszowskiego (Zioło 1980b), województwa tarnobrzeskiego (Zioło 1991b), powiatu strzyżowskiego (Zioło 1980a), rozwi- jającego się miasta Ropczyce w związku z wykreowaną dzielnicą przemysłowo- -składową (Zioło 1991a), miasta Dębicy (Zioło 1995b) oraz Jaworzna (Pakuła 1996c). 11. Geografia przemysłu i usług 143

Zmiana systemu gospodarowania oraz otwarcie polskiej gospodarki na otoczenie międzynarodowe wymaga coraz precyzyjniejszego poznania kierunków przemian krajowej i światowej przestrzeni przemysłowej, zwłaszcza od strony lokalizacji centrów zarządzania. W pracach badawczych korporacje ponadna- rodowe traktowano jako wiodące czynniki pobudzające proces globalizacji. Poprzez przeznaczanie znacznych nakładów na prace naukowe i wdrażanie postępu technicznego dążą one do zwiększania swojego potencjału ekonomicznego, podnoszenia pozycji konkurencyjnej produktów i zwiększania efektów ekonomicznych. W związku z prawem koncentracji kapitału następuje kształ- towanie się coraz większych korporacji przemysłowych, finansowych, usługo- wych i innych, obejmujących swoim zasięgiem gospodarkę światową. Do tego procesu nawiązywała praca poświęcona zmianie koncentracji siedzib zarządów wiodących firm krajowych (Kudełko, Zioło 2006). Ważnym zagadnieniem dla kreowania polityki rozwoju przemysłu jest także poznanie procesów rozwoju światowych korporacji przemysłowych, koncentracji przestrzennej lokalizacji ich zarządów i określania struktur branżowych. Ważnym zagadnieniem dla budowania polityki rozwoju przemysłu jest poznanie procesów rozwoju, koncentracji zarządów i struktur branżowych wio- dących światowych korporacji przemysłowych, które są podstawowym czynnikiem aktywizującym procesy globalizacji. W tym celu podjęto badania dotyczą- ce rozmieszczenia lokalizacji zarządów największych firm światowych (Zioło 2001b, 2006e, 2009) i zachodnioeuropejskich (Piróg, Zioło, 2002). Pozwoliły one na zarysowanie procesu koncentracji centrów decyzyjnych, wynikających stąd uwarunkowań przekształceń polskiej przestrzeni przemysłowej i roli krajowej gospodarki w strukturach europejskich i światowych oraz pozwoliły na tworzenie zarysów koncepcji modelowych (Zioło 2007, 2008). Wśród korporacji światowych ważną rolę odgrywają firmy informatyczne, które reprezentują nowy sektor gospodarczy, wpływający na kształtowanie się społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy. O ich znaczącej pozycji świadczy fakt, iż w strukturze rangowej światowych sektorów między- narodowych korporacji zajmują drugą pozycję. W nawiązaniu do tej idei w pracach badawczych podjęta została problematyka kształtowania się światowych i krajowych firm informatycznych, jako nowych elementów przestrzeni przemy- słowej, świadczących o stopniu zaawansowania budowy społeczeństwa informacyjnego (Kilar 2008b). Dążenie do unowocześnienia struktur gospodarczych i budowania społeczeństwa informacyjnego zaznaczyło się także na terenie naszego kraju. Wyrazem tego było pojawienie się w przestrzeni przemysłowej nowych firm informatycznych, które równocześnie odznaczały się silnymi ten- dencjami do koncentracji regionalnej i osadniczej (Zioło 2001, 2004, 2006). Przyjęto założenie, że wkraczanie w informatyczną fazę rozwoju i kształtowanie gospodarki opartej na wiedzy wymaga poznania funkcjonowania ponadnarodowych korporacji (m.in. Honda), w tym światowych firm informatycznych (m.in. Microsoft, Apple), oraz przekazywania tej wiedzy na poziom edukacji ponad- 144 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych gimnazjalnej (Kilar 2007a, 2007b, 2009, Kilar, Cieluch 2008). Zwrócono uwa- gę na koncentrację przestrzenną zarządów firm informatycznych, zatrudnienie w działalności badawczo-rozwojowej (Kilar 2008a, 2008b, 2009a, 2009b) oraz ich wpływ na kształtowanie się metropolii (Kilar 2009c). Wdrażanie nowego systemu gospodarowania, otwarcie polskiej gospodarki na otoczenie międzynarodowe oraz wdrażanie reguł gospodarki rynkowej stwo- rzyło odmienne uwarunkowania funkcjonowania i rozwoju krajowych przedsię- biorstw przemysłowych i przemysłowej przestrzeni regionalnej. Krajowe przed- siębiorstwa, podlegające regułom centralnego systemu gospodarowania, musia- ły się przekształcić w samodzielne jednostki produkcyjno-usługowe i znaleźć na oferowane produkty miejsce na różnych kategoriach rynków (światowych, europejskich, krajowych). W stosunku do poprzednich warunków, w których poprzez centralny system zarządzania określano rynki zbytu, w nowej sytuacji przedsiębiorstwa musiały same szukać swojego miejsca na rynku w warunkach międzynarodowej konkurencji. Krajowa gospodarka otworzyła także rynek krajowy, na którym stosunkowo szybko znajdowały swoje miejsce produkty oferowane przez zorganizowane już korporacje międzynarodowe. Porozrywane, zwłaszcza międzynarodowe, powiązania gospodarcze, rynkowe, technologiczne i organizacyjne, wykształcone w centralnym systemie gospodarowania w ramach byłej RWPG, oraz napływ konkurencyjnych produktów na krajowy rynek, a także konieczność przeprofilowania asortymentu produkcji wielu przedsię- biorstw, zwłaszcza przemysłu obronnego, stwarzało wiele trudności w dostosowaniu się istniejących przedsiębiorstw do nowych warunków związanych z sa- modzielnym poszukiwaniem nowych rynków, zmian produktów, podnoszenia ich jakości i konkurencyjności, zwłaszcza cenowej (Zioło 1995a, 1997, 2001c, 2006b). Wychodząc z powyższych przesłanek, podejmowana była nowa problematyka badawcza, związana z dostosowaniem się funkcjonujących wcześniej przedsiębiorstw do nowych warunków. W publikacjach zmierzano do określania tendencji rozwoju przemysłu, problematyki zmian zachowań przedsiębiorstw i przestrzennych struktur przemysłu układów regionalnych, które zostały wykorzystane w dalszych badaniach empirycznych (Zioło 2001c, 2001d). W celu w miarę precyzyjnego poznania procesu przemian prowadzono wiele badań empirycznych, dotyczących zachowań przedsiębiorstw przemysłowych w latach zmian systemu gospodarowania. Problematyka ta rozwijana jest głów- nie w pracach T. Rachwała, który z tego zakresu obronił rozprawę doktorską. Szczegółowe badania dotyczyły zmian zachowań zakładów reprezentujących różne branże, m.in. przemysłu dziewiarskiego (Kilar 2006), cukierniczego (Rachwał 2000b, 2001b), szklarskiego (Rachwał 2000a), elektrotechnicznego (Rachwał 2001a), mięsnego (Rachwał 2001c) oraz przedsiębiorstwa budowla- nego (Gaweł, Rachwał 2001). Rozwijano badania nad procesami restrukturyzacji układów regionalnych, zwłaszcza Polski Południowo-Wschodniej, które dotyczyły restrukturyzacji przemysłu miast (Zioło 1988b), obszarów przygranicznych (Malisiewicz, Zioło 1993), województwa rzeszowskiego (Malisiewicz, 11. Geografia przemysłu i usług 145

Zioło 1994), obszarów Polski Południowo-Wschodniej (Rachwał 2002, 2003, 2004, 2006a, 2006b, 2006c, 2006e, 2007, 2008) oraz układów metropolitalnych (Rachwał 2005, 2006d, 2009). Podjęta została także współautorska analiza innych regionów, w której zwracano uwagę na efekty restrukturyzacji przemy- słu (Rachwał, Wiedermann 2008, Kilar, Rachwał, Wiedermann 2008a, 2008b, Rachwał, Wiedermann, Kilar 2008). W zależności od zachowań przedsiębiorstw w procesie transformacji wyróżniono szereg typów przedsiębiorstw (Rachwał 2006a, 2006c): przedsiębiorstwa rozwijające się, które zakończyły pierwszy etap restrukturyzacji; przedsiębiorstwa nadal poszukujące dróg rozwoju, któ- re nie zakończyły jeszcze pierwszego etapu restrukturyzacji; przedsiębiorstwa zanikające, które nie przeszły pomyślnie procesu restrukturyzacji oraz przed- siębiorstwa upadłe. Potwierdziło to wcześniejsze ujęcie modelowe, w którym wyróżniono przedsiębiorstwa: zanikłe, zanikające, stagnujące, rozwijające się, nowo pojawiające się (Zioło 1986). Rozwijające się procesy industrializacji doprowadziły do degradacji śro- dowiska przyrodniczego. Wynikało to w znacznym stopniu z przestarzałych procesów wytwórczych, niskiej kultury ekologicznej wielu decydentów, chęci obniżenia kosztów produkcji poprzez obniżenie nakładów na wymianę parku maszynowego i ochronę środowiska. Problematyka ta znalazła żywe zainteresowanie w pracach. Problemy te ze szczególną ostrością występowały na terenie GOP-u, stąd tereny te wymagają podejmowania działań na rzecz ograniczenia negatywnego wpływu antropopresji na środowisko przyrodnicze. Zwrócił na nie uwagę w swoich badaniach L. Pakuła, podejmując wiele badań w powiąza- niu z niemieckimi ośrodkami naukowymi (Pakuła 1986, 1988, 1996, 1997, Pa- kuła, Ziętara 1989). Problemy te występowały także na terenie Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego, gdzie elektrownie zawodowe, eksploatacja siarki metodą odkrywkową i podziemnego wytapiania, a także produkcja kwasu siarkowego superfosfatu oddziaływały negatywnie na warunki przyrodnicze (Lach, Zioło 1983, Zioło, Kusak 1990). W wyniku tych prac zaproponowano model funkcjonowania przedsiębiorstwa przemysłowego w środowisku geograficznym, obejmującym przestrzeń przyrodniczą, społeczno-gospodarczą oraz kulturową (Zioło 1989, 2001). Pracownicy Instytutu we współpracy z różnymi instytucjami brali udział w pracach kartograficznych. Efektem tego były mapy przygotowane do atla- sów województwa krakowskiego (Kortus, Pakuła 1979), bielskiego (Pakuła Zelech 1981) oraz Atlasu Rzeczypospolitej Polski (Pakuła 1997, Zioło, Kamiń- ska 1997a, 1997b). W celu dokumentacji prac badawczych w zakresie geografii przemysłu do- konywane były opracowania bibliograficzne oraz oceny kierunków badawczych prowadzonych w Instytucie Geografii, a także w ośrodku krakowskim. Pod- sumowanie pewnych etapów dorobku badawczego polskiej geografii przedstawione zostało w bibliografii geografii przemysłu (Pakuła, Troc 1987) oraz w pracach poświęconych dorobkowi krakowskiego ośrodka naukowego (Kor- tus, Pakuła 1987, 1998, Pakuła 1983a) i rzeszowskiego (Zioło 1998). 146 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Problematyka badawcza związana z geografią przemysłu znalazła także swoje odzwierciedlenie w pracach badawczych prowadzonych w powiązaniu z róż- nymi instytucjami naukowymi na terenie Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego, które przedstawione są w zagadnieniach metodologicznych. Reasumując, należy podkreślić, iż podejmowana w obecnym Instytucie Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego problematyka badawcza w zakresie geografii przemysłu nawiązywała zawsze do aktualnej sytuacji gospodarczej kraju. Początkowo odnosiła się do rozwoju procesów industrialnego rozwoju, następnie – w latach wdrażania reguł gospodarki rynkowej – do restrukturyzacji przemysłu, a także do kształtowania społeczeństwa informacyjnego i tworzenia gospodarki opartej na wiedzy.

Zbigniew Zioło, Tomasz Rachwał 4 Wykaz ogólnopolskich i międzynarodowych konferencji naukowych poświęco- nych problematyce geografii przemysłu i usług*

1. „Geografia przemysłu w akademickim kształceniu nauczycieli geografii”, Kraków, 9–10 grudnia 1985 r. 2. „Zakład przemysłowy w akademickim kształceniu nauczycieli geografii”, Kraków, 15–17 grudnia 1986 r. 3. „Problematyka ośrodka przemysłowego w akademickim kształceniu nauczycieli geografii”, Kraków, 30 listopada – 2 grudnia 1987 r. 4. „Problematyka okręgu przemysłowego w akademickim kształceniu nauczycieli geografii”, Kraków, 12–13 grudnia 1988 r. 5. „Regionalne problemy uprzemysłowienia – zagadnienia teoretyczno-poznawcze”, Kraków, 27–28 listopada 1989 r. 6. „Problemy przemysłu rolno-spożywczego w badaniach geograficznych”, Kraków, 26–27 listopada 1990 r. 7. „Geografia przemysłu w warunkach nowego systemu gospodarowania, problemy badawcze i odzwierciedlenie ich w kształceniu nauczycieli”, Kraków, 2–4 grudnia 1991 r. 8. „Funkcjonowanie przedsiębiorstw przemysłowych w zmieniających się warunkach gospodarowania”, Kraków, 23–25 listopada 1992 r. 9. „Zachowania przestrzenne przemysłu w zmieniających się warunkach gospodarowania”, Kraków, 8–10 listopada 1993 r. 10. „Wpływ procesów transformacji gospodarki narodowej na funkcjonowanie jednostek gospodarczych i układów przestrzennych”, Kraków, 5–6 grudnia 1994 r. 11. „Osiągnięcia i kierunki badawcze geografii przemysłu w ośrodkach akademickich”, Kraków, 4–5 grudnia 1995 r. 12. „Problemy transformacji struktur przemysłowych w procesie przechodzenia do gospodarki rynkowej” (I), Kraków, 9–10 grudnia 1996 r.

* Konferencje organizowane przez Instytut Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Kra- kowie i Komisję Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego, przy współpra- cy z Centralnym Ośrodkiem Metodycznym Studiów Nauczycielskich w Krakowie oraz Sekcją Gospodarki Przestrzennej Komisji Nauk Ekonomicznych PAN Oddz. w Krakowie. 11. Geografia przemysłu i usług 147

13. „Problemy transformacji struktur przemysłowych w procesie przechodzenia do gospodarki rynkowej” (II), Kraków, 8–9 grudnia 1997 r. 14. „Problemy transformacji struktur przemysłowych w procesie przechodzenia do gospodarki rynkowej” (III), Kraków, 7–8 grudnia 1998 r. 15. „Problemy transformacji struktur przemysłowych w procesie przechodzenia do gospodarki rynkowej” (IV), Kraków, 6–7 grudnia 1999 r. 16. „Przemiany struktur przemysłowych w procesie przechodzenia do gospodarki rynkowej”, Kraków, 4–5 grudnia 2000 r. 17. „Problemy transformacji struktur przemysłowych”, Kraków, 3–4 grudnia 2001 r. 18. „Przemysł w procesie globalizacji”, Kraków, 2–3 grudnia 2002 r. 19. „Międzynarodowe uwarunkowania rozwoju przemysłu”, Kraków, 1–2 grudnia 2003 r. 20. XX Jubileuszowa Ogólnopolska Konferencja Naukowa nt. „Efekty restrukturyzacji polskiej przestrzeni przemysłowej”, Kraków, 6–7 grudnia 2004 r. 21. XXI Ogólnopolska Konferencja Naukowa nt. „Procesy transformacji przemysło- wych układów regionalnych na tle zmieniającego się otoczenia”, Kraków, 5–6 grudnia 2005 r. 22. XXII Ogólnopolska Konferencja Naukowa nt. „Problemy metodologiczne geografii przemysłu”, Kraków, 4–5 grudnia 2006 r. 23. XXIII Ogólnopolska Konferencja Naukowa nt. „Wpływ procesów globalizacji i integracji europejskiej na transformację struktur przemysłowych”, Kraków, 3–4 grudnia 2007 r. 24. XXIV Międzynarodowa Konferencja Naukowa nt. „Funkcje przemysłu i usług w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego” (Functions of Industry and Servi- ces in Development of the Information Society), Kraków, 1–2 grudnia 2008 r. 25. XXV Międzynarodowa Konferencja Naukowa nt. „Procesy transformacji przemysłu i usług w regionalnych i krajowych układach przestrzennych” (The Processes of Transformation of Industry and Services in Regional and National Spatial Systems), Kraków, 30 listopada – 1 grudnia 2009 r. 26. XXVI Międzynarodowa Konferencja Naukowa nt. „Wpływ kryzysu na funkcjonowanie przedsiębiorstw oraz zmiany struktur przestrzennych przemysłu i usług” (The Impact of Crisis on the Activity of Enterprises and Changes in the Spatial Structures of Industry and Services), Kraków, 6–7 grudnia 2010 r. (planowana)

Literatura

Boja F. Makieła Z.,1986, Dynamika potencjału produkcyjnego przemysłu, [w:] Rozwój przemysłu i przemiany struktury przestrzenno-gałęziowej województwa bielskiego w latach 1975–1986, red. Z. Zioło, WUS, Bielsko-Biała, s. 29–32. Dobrowolska M., Rajman J., 1963, Wpływ ośrodków przemysłowych na przemiany w strukturze społeczno-ekonomicznej województwa opolskiego, [w:] Problemy rozwoju sieci osadniczej w województwie opolskim, Opole, s. 10–26. Gaweł M., Rachwał T., 2001, Zmiany funkcjonowania Przedsiębiorstwa Budownictwa Ogólnego i Przemysłowego RESBUD S.A. w procesie transformacji gospodarczej, [w:] Polska–Europa. Gospodarka, przemysł, red. J. Rajman, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 251–260. 148 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Grochot J., Pająk J., Zioło Z., 1988, Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego „PZL-Mie- lec”, [w:] Mielec. Studia i materiały z dziejów miasta i regionu, t. 2, red. F. Kiryk, KAW, Rzeszów, Mielec, s. 392–412. Jasieński J., Zioło Z., 1982, Problemy badań funkcji egzogenicznych obszarów metropolitalnych, Biuro Rozwoju Krakowa, Kraków, ss. 23. Jasieński J., Zioło Z., 1983, Typy funkcjonalne miast Makroregionu Południowo- Wschodniego na tle założeń planu krajowego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 99, Prace Ekonomiczno-Społeczne IV, Kraków, s. 273–303. Kilar W., 2006, Przemiany funkcjonowania Zakładów Przemysłu Dziewiarskiego „Jar- lan” w Jarosławiu, [w:] Efekty restrukturyzacji polskiej przestrzeni przemysłowej, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 9, Warsza- wa–Kraków, s. 145–169. Kilar W., 2007a, Zagadnienia globalizacji i korporacji ponadnarodowych w edukacji przedsiębiorczości, [w:] Przedsiębiorczość w aktywizacji gospodarczej, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość – Edukacja, nr 3, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa–Kraków, s. 297–304. Kilar W., 2007b, Zarys kształtowania się korporacji ponadnarodowej Microsoft, [w:] Rola geografii społeczno-ekonomicznej w badaniach regionalnych, red. I. Kiniorska, S. Sala, Nauki Geograficzne w Badaniach Regionalnych, Tom II, Instytut Geografii Akademii Świętokrzyskiej im. Jana Kochanowskiego w Kielcach, Oddział Kielecki Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Kielce, s. 381–389. Kilar W., 2008a, Zatrudnienie w działalności badawczej i rozwojowej jako czynnik rozwoju gospodarki opartej o wiedzę, [w:] Rola przedsiębiorczości w gospodarce opartej na wiedzy, red. Z. Zioło i T. Rachwał, Przedsiębiorczość – Edukacja, nr 4, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa–Kraków, s. 60–69. Kilar W., 2008b, Koncentracja przestrzenna światowych firm informatycznych, [w:] Problematyka XXIII Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej nt. „Wpływ procesów globalizacji i integracji europejskiej na transformację struktur przemysłowych”, red. Z. Zioło i M. Borowiec, Komisja Geografii Przemysłu PTG i Zakład Przedsię- biorczości IG AP w Krakowie, Warszawa–Kraków, s. 47–50. Kilar W., 2009a, Koncentracja przestrzenna światowych firm informatycznych, [w:] Wpływ procesów globalizacji i integracji europejskiej na transformację struktur przemysłowych, red. Z. Zioło i T. Rachwał, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 12, Warszawa–Kraków s. 97–108. Kilar W., 2009b, Zróżnicowanie potencjału ekonomicznego światowych korporacji informatycznych, [w:] Funkcje przemysłu w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego, red. Z. Zioło i T. Rachwał, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 13, Warszawa–Kraków, s. 110–121. Kilar W., 2009c, Korporacje informatyczne jako element struktury metropolii, [w:] Potencjalne metropolie ze szczególnym uwzględnieniem Polski Wschodniej, red. Z. Makieła, Studia Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, War- szawa, S. 136–153. Kilar W., 2009d, Rola korporacji Apple w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego, [w:] Rola przedsiębiorczości w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość – Edukacja, nr 5, Zakład Przedsiębiorczości 11. Geografia przemysłu i usług 149

i Gospodarki Przestrzennej IG AP, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa–Kraków, s. 48–56. Kilar W., Cieluch M., 2008, Kształtowanie się i organizacja przestrzenna korporacji ponadnarodowej Honda, [w:] Procesy transformacji przemysłu układów przestrzennych na tle zmieniającego się otoczenia, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 10, Warszawa–Kraków, s. 188–203. Kilar W., Rachwał T., Wiedermann K., 2008, Rola przemysłu w gospodarce układów regionalnych Unii Europejskiej, [w:] Problematyka XXIV Międzynarodowej Kon- ferencji Naukowej nt. „Funkcje przemysłu i usług w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego”, red. Z. Zioło i M. Borowiec, Komisja Geografii Przemysłu PTG i Zakład Przedsiębiorczości IG AP w Krakowie, Warszawa–Kraków, s. 54–55. Kilar W., Rachwał T., Wiedermann K., 2008a, Changes in differentiation of Polish regions’ industrial potential within the European Union, [w:] New functions of rural and industrial space in central and eastern Europe, eds, K. Czapiewski, T. Komor- nicki, Europa XXI, vol. 17, Institute of Geography and Spatial Organization – Polish Academy of Sciences, Academic Division – Polish Geographical Society, Warszawa, s. 145–158. Kilar W., Rachwał T., Wiedermann K., 2008b, Zmiany potencjału przemysłowego wo- jewództw Polski wschodniej na tle regionów Unii Europejskiej, [w:] Przyrodniczo- ekonomiczny potencjał regionów na pograniczu polsko-ukraińskim, red. R. Fedan, Z. Makieła, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. ks. Bronisława Markiewicza w Jarosławiu, Stowarzyszenie Instytut Polsko-Ukraiński, Jarosław, s. 287–306. Kortus B., Pakuła L., 1979a, Mapy: Przemysł, 15 map, [w:] Atlas miejskiego wojewódz- twa krakowskiego, Oddziałał PAN w Krakowie, UMK, s. 33–36. Kortus B., Pakuła L., 1979b, Rozwój i struktura przemysłu, [w:] Miejskie województwo krakowskie: Elementy geograficzno-ekonomiczne, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 12, s. 61–72. Kortus B., Pakuła L., 1976c, Spatial development tendencies and production links in Upper Silesian Industrial Complex, [w:] The organization of spatial Industrial Sys- tems, Nowosybirsk, vol. 1, s. 44–49. Kortus B., Pakuła L., 1987, Charakterystyka i ocena dorobku ośrodka krakowskiego w zakresie geografii przemysłu, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 20, s. 47–66. Kortus B., Pakuła L., 1998, Charakterystyka oceny dorobku ośrodka krakowskiego w dziedzinie geografii przemysłu, [w:] Dorobek polskiej geografii przemysłu w badaniach ośrodków akademickich, red. S. Misztal, Z. Zioło, Wyd. Krakowskiego Oddz. PAN, Warszawa–Kraków, s. 97–120. Kortus B., Zioło Z., 1994–1995, Rola i przemiany funkcji gospodarczych Krakowa, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 27–28, s. 209–223. Krakowiak R., Szymla Z., Zioło Z., 1987, Problemy rozwoju przemysłu w Makrore- gionie Południowo-Wschodnim, Rada Nauki i Techniki Makroregionu Południowo- Wschodniego, Kraków, ss. 64. Kudełko J., Zioło Z., 2006, Zmiany koncentracji przestrzennej zarządów wiodących polskich przedsiębiorstw oraz ich struktury własnościowej i branżowej, [w:] Gospo- darcze i społeczne skutki akcesji Polski do Unii Europejskiej, red. Z. Mikołajewicz, Uniwersytet Opolski, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Oddz. w Opolu, Opole, s. 509–528. 150 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Lach J., Zioło Z., 1983, Wpływ przemysłu siarkowego na zajmowanie i degradację rolniczego terenu tarnobrzeskiego rejonu uprzemysławianego, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, KBRU PAN, z. 77, s. 288–320. Makieła Z., 1986, Rola przemysłu w gospodarce uspołecznionej, [w:] Rozwój przemysłu i przemiany struktury przestrzenno-gałęziowej województwa bielskiego w latach 1975–1986, red. Z. Zioło, WUS, Bielsko-Biała, s. 19–27. Makieła Z., Zioło Z., 1986a, Przemiany struktury gałęziowej przemysłu, [w:] Rozwój przemysłu i przemiany struktury przestrzenno-gałęziowej województwa bielskiego w latach 1975–1986, red. Z. Zioło, WUS, Bielsko-Biała, s. 35–48. Makieła Z., Zioło Z., 1986b, Struktura gałęziowa przemysłu w świetle wybranych mierników, [w:] Rozwój przemysłu i przemiany struktury przestrzenno-gałęziowej województwa bielskiego w latach 1975–1986, red. Z. Zioło, WUS, Bielsko-Biała, s. 49–56. Malisiewicz E., Zioło Z., 1993, Problemy restrukturyzacji przemysłu obszarów przygranicznych województwa krośnieńskiego i przemyskiego, [w:] Czynniki i bariery rozwoju rejonów przygranicznych, red. J. Kitowski, Z. Zioło, Sekcja Gospodarki Prze- strzennej Komisji Ekonomicznej Oddz. PAN w Krakowie, Wydział Ekonomiczny Filii UMCS w Rzeszowie, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej w Warszawie, Kraków–Rzeszów–Warszawa, s. 55–68. Malisiewicz E., Zioło Z., 1994, Zarys procesów restrukturyzacji przemysłu w wojewódz- twie rzeszowskim, [w:] Zachowania przestrzenne przemysłu w zmieniających się warunkach gospodarowania, red. Z. Zioło, Komisja Geografii Przemysłu PTG, Kra- ków–Warszawa, s. 126–131. Pakuła L., 1960, Kształtowanie się ośrodków przemysłowych powiatu chrzanowskiego, Czasopismo Geograficzne, 31 (4), s. 375–393. Pakuła L., 1962, Analiza struktury i przestrzennych form koncentracji przemysłu wo- jewództwa krakowskiego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 10, Prace Geograficzne, s. 113–127. Pakuła L., 1964, Powiązania produkcyjne Zachodnio-Krakowskiego Kompleksu Prze- mysłowego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 22, Prace Geogra- ficzne III, s. 165–190. Pakuła L., 1965, Kształtowanie się i struktura Zachodnio-Krakowskiego Kompleksu Przemysłowego, Biuletyn Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, z. 2, Seria A. Pakuła L., 1967, Rozwój przemysłu w woj. krakowskim. Spis przemysłowy 1965, woj. krakowskie, Zakłady Przemysłowe, z. 12, GUS, Seria A, Warszawa, s. XVII–XXVII. Pakuła L., 1968, Procesu uprzemysłowienia Polski Południowej (wybrane przykłady), Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 30, Prace Geograficzne IV, s. 75–86. Pakuła L., 1970, Procesy aglomeracyjne w obrzeżu Górnośląskiego Okręgu Przemysło- wego, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 3, s. 66–82. Pakuła L., 1971a, Czynniki lokalizacji i rozwoju obrzeża GOP, Rocznik Naukowo-Dy- daktyczny WSP w Krakowie, z. 40, Prace Geograficzne V, s. 185–198. Pakuła L., 1971b, Ośrodek Tarnowa, czynniki jego rozwoju i powiązania produkcyjne, [w:] Studia z geografii średnich miast: Problematyka Tarnowa, Prace Geograficzne IG PAN nr 82, PWN, Warszawa, s. 107–124. 11. Geografia przemysłu i usług 151

Pakuła L., 1973a, Dynamika wzrostu ośrodków przemysłowych obrzeża Górnośląskie- go Okręgu Przemysłowego, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 6, s. 23–45. Pakuła L. 1973b, Procesy aglomeracyjne i integracyjne przemysłu Górnośląskiego Okrę- gu Przemysłowego, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków. Pakuła L., 1973c, Zmiana w rozmieszczeniu i strukturze przemysłu województwa krakowskiego w latach 1938–1949, Studia Historyczne, R. XVI, z. 3/62, s. 383–417. Pakuła L., 1976a, Concentratiom and Integration tendencies of industry in the area surrounding the Upper Silesian Industrial Region, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon, 9, s. 61–78. Pakuła L., 1976b, Tendencja prostranstwonnogo rozwitja i proizwodstwiennyje swjazi wierchnyje silezskogo promyszlennogo rejona, [w:] Izwiestja Sibirskogo Otdielenija AN SSSR, Serja obszestwiennych nauk, Wypusk 2, nr 6, Nowosybirsk, s. 48–51. Pakuła L., 1977a, Tendencje rozwojowe ośrodka przemysłowego Skarżyska-Kamienna w 25-leciu powojennym (1945–1970), [w:] Skarżysko-Kamienna. Studia i mate- riały, red. M. Dobrowolska, J. Rajman, T. Ziętara, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 129–146. Pakuła L., 1977b, Studium lokalizacji i perspektywy rozwoju skupienia przemysłowego Alwerni, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 62, Prace Geograficz- ne VII, s. 45–59. Pakuła L., 1978a, Problemy teoretyczno-badawcze form koncentracji przestrzennej przemysłu, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon, 11, s. 107–116. Pakuła L., 1978b, Integracja aglomeracji wielkoprzemysłowej Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego w świetle różnozakresowych powiązań przestrzennych przemysłu, [w:] Problemy kształtowania przestrzennej struktury przemysłu, PAN, IGiPZ, Ze- spół Koordynacyjny Problemu Międzyresortowego „Podstawy przestrzennego zagospodarowania kraju”, Biuletyn Informacyjny, z. 22, s. 35–55. Pakuła L., 1979a, Rozwój i funkcje Częstochowskiego Okręgu Przemysłowego, [w:] Geograficzne problemy Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Referaty XXX Ogól- nopolskiego Zjazdu PTG, Częstochowa 27–30 czerwca, Częstochowa, s. 33–36. Pakuła L., 1979b, Rozwój przestrzenny i gospodarczy Częstochowy, [w:] Przewodnik XXX Zjazdu PTG, Częstochowa, 27–30 czerwiec, s. 19–28. Pakuła L., 1980, The Upper Silesian core Region: its growth and evolution, Geogr. Polon., vol. 42, s. 213–222. Pakuła L., 1983a, Próba oceny regionalnych badań przemysłu, Folia Geogr. Ser. Geogr.- Oecon, 15, s. 25–37. Pakuła L., 1983b, Zmiany w uprzemysłowieniu rejonu nowosądeckiego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 88, Prace Geograficzne X, s. 25–60. Pakuła L., 1984, Przemysł województwa bielskiego, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 16, s. 53–66. Pakuła L., 1985, Zmiany strukturalne przemysłu Rybnickiego Okręgu Węglowego po II wojnie światowej, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych PAN, KBRU, z. 78, Warszawa, s. 165–186. Pakuła L., 1986, Zarys rozwoju przemysłu województwa, [w:] Rozwój przemysłu i przemiany struktury przestrzenno-gałęziowej województwa bielskiego w latach 1975– 1986, red. Z. Zioło, WUS, Bielsko-Biała, s. 14–18. 152 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Pakuła L., 1987a, Główne współczesne problemy aglomeracji wielkoprzemysłowej Gór- nośląskiego Okręgu Przemysłowego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Kra- kowie, z. 112, Prace Geograficzne XI, s. 33–54. Pakuła L., 1987b, Rozwój przemysłu, [w:] Tarnów: Dzieje miasta i regionu, cz. 3, red. F. Kiryk, Z. Ruta, Tarnów, s. 251–301. Pakuła L., 1988, Probleme der Anthropopression im Oberschlesischen Industriebezik unter dem Einfluss des Steinkohlenbergbaus, [w:] Die genwartigen Funktionie- rungsprobleme der Ökonomischen Strukturen der Oberschelesischen Ballung und des Ballungsgebiets von Drezden, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków s. 5–20. Pakuła L., 1989, The process of natural environment degradation in Upper Silesia In- dustrial District under influence of coal mining, [w:] Teachers education in the field of environment protection, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 107–112. Pakuła L. 1992, Problemy restrukturyzacji przemysłu w wybranych gałęziach w okrę- gach Górnośląskim, Częstochowskim i Bielskim, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 24, s. 37–51. Pakuła L., 1994a, Rewitalizacja obszarów przemysłowych Zespołu Miejskiego Górno- śląskiego Okręgu Przemysłowego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krako- wie, z. 170, Prace Geograficzne XV, s. 131–142. Pakuła L., 1994b, Rola przemysłu i rzemiosła w życiu gospodarczym ludności Podhala, [w:] Studia nad przemianami Podhala, red. B. Górz, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 177–200. Pakuła L. 1995, Fazy rozwojowe przemysłu, [w:] Dębica: zarys dziejów miasta i regionu, red. J. Buszko, F. Kiryk, Wyd. „Secesja”, Kraków, s. 603–625. Pakuła L., 1996a, Der Oberschlesische Industriebezik. Zur Entwicklung und zum strukturellen Wandel der Industrie innerhalb der Agglomeration, Zeitschrift für den Erdkundeunterricht, Teil I, Hetft 12, s. 490–494. Pakuła L., 1996b, Restrukturyzacja przemysłu z zmiany w degradacji środowiska Gór- nośląskiego Okręgu Przemysłowego, [w:] Dynamika zmian środowiska geograficznego pod wpływem antropopresji, red. J. Lach, D. Limanówka, W. Wilczyńska-Mi- chalik, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 109–111. Pakuła L., 1996b, Rozwój i zmiany strukturalne przemysłu 1945–1993, [w:] Jaworzno: Zarys dziejów, red. J. Zawistowski, KAW, Kraków, s. 153–192. Pakuła L., 1997a, Der Oberschlesische Industriebezik. Zur Entwicklung und zum strukturellen Wandel der Industrie innerhalb der Agglomeration, Zeitschrift für den Erdkundeunterricht, Teil II, Hetft 1, s. 2–8. Pakuła L., 1997b, Zmiany strukturalne i proces transformacji przemysłu Górnośląskie- go Okręgu Przemysłowego, [w:] Aglomeracje miejskie w procesie transformacji, IV red. P. Korcelli, Zeszyty Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, nr 46, s. 68–93. Pakuła L., 1997c, Wpływ restrukturyzacji przemysłu na zmiany w degradacji środo- wiska Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, [w:] Geografia. Człowiek. Gospo- darka. Profesorowi Bronisławowi Kortusowi w 70. rocznicę urodzin, Wydawnictwo IG UJ, Kraków, s. 159–167. Pakuła L., Nowak W., 1979, Ośrodki i skupienia przemysłowo-miejskie Częstochow- skiego Okręgu Przemysłowego na tle warunków przyrodniczych, [w:] Przewodnik XXX Zjazdu PTG, Częstochowa, 27–30 czerwca, s. 87–108. 11. Geografia przemysłu i usług 153

Pakuła L., Rajman J., 1968, Ośrodek przemysłowo-usługowy Raciborza i jej funkcje, Instytut Śląski w Opolu, Opole. Pakuła L., Wicherek S., 1988, Les principaux problèmes actuales des agglomérations industrielles de Haute-Silesie et leures influences sur le milieu, Annales de Geogr. nr 5443, s. 561–577. Pakuła L., Zelech J., 1981, Mapy: 13 map, [w:] Atlas województwa bielskiego, Oddział PN w Krakowie, UW, s. 22–25. Pakuła L., Troc M., 1987, Bibliografia geografii przemysłu za lata 1963–1983, Wydaw- nictwo Naukowe WSP, Kraków. Pakuła L., Ziętara T., 1989, The influence of antropopression upon the water degradation in chosen mining region of Poland, [w:] Teachers education in the field of environment protection. International conference: Hogskolan for Lararutbilding, Stockholm, s. 46–53. Pakuła L., Zioło Z., 1985, Adamus J., Troc M., Przemysł Karpat, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 18, s. 5–24. Piróg S., Zioło Z., 2002, Lokalizacja zarządów i potencjał ekonomiczny wiodących firm zachodnio-europejskich. Problemy transformacji struktur przemysłowych, red. Z. Zioło, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 4, Warszawa–Kraków–Rze- szów, s. 25–36. Rachwał T., 2000a, Wpływ inwestycji zagranicznych na zmiany w funkcjonowaniu Huty Szkła Jarosław S.A. w procesie transformacji gospodarczej, Rocznik Nauko- wo-Dydaktyczny AP w Krakowie, z. 209, Prace Geograficzne XVIII, red. Z. Zioło, s. 63–72. Rachwał T., 2000b, Zmiany funkcjonowania Zakładów Przemysłu Cukierniczego „San” S.A. w Jarosławiu pod wpływem inwestycji zagranicznych, [w:] Działalność człowieka i jego środowisko, red. Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 323–336. Rachwał T., 2001a, Funkcjonowanie Krakowskich Zakładów Elektronicznych „TEL- POD” w świetle przemian w polskim przemyśle elektronicznym, [w:] Problemy przemian struktur przemysłowych w procesie wdrażania reguł gospodarki rynkowej, red. Z. Zioło, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 3, Warszawa–Kra- ków–Rzeszów, s. 167–180. Rachwał T., 2001b, Kształtowanie się wiodących zakładów przemysłu cukierniczego w Krakowie do 1950 r., [w:] Problemy przemian struktur przemysłowych w procesie wdrażania reguł gospodarki rynkowej, red. Z. Zioło, Prace Komisji Geografii Prze- mysłu PTG, nr 3, Warszawa–Kraków–Rzeszów, s. 199–220. Rachwał T., 2001c, Proces restrukturyzacji Zakładów Mięsnych „Nisko” S.A. jako po- tencjalny czynnik aktywizacji rolniczej bazy surowcowej północnej części woje- wództwa podkarpackiego, [w:] Problemy przemian struktur przemysłowych w procesie wdrażania reguł gospodarki rynkowej, red. Z. Zioło, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 3, Warszawa–Kraków–Rzeszów, s. 181–189. Rachwał T., 2002, Proces restrukturyzacji przedsiębiorstw przemysłowych Polski Południowo-Wschodniej (na wybranych przykładach), [w:] Problemy transformacji struktur przemysłowych, red. Z. Zioło, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 4, Warszawa–Kraków–Rzeszów, s. 79–88. Rachwał T., 2003, Globalne uwarunkowania restrukturyzacji przedsiębiorstw przemy- słowych Polski Południowo-Wschodniej, [w:] Przemysł w procesie globalizacji, red. 154 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Z. Zioło, Z. Makieła, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 6, Warszawa–Kra- ków, s. 129–138. Rachwał T., 2004, Restrukturyzacja przedsiębiorstw przemysłowych Polski Południo- wo-Wschodniej jako warunek ich konkurencyjności na rynku Unii Europejskiej, [w:] Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorstw, red. J.D. Antoszkiewicz, M. Kuli- kowski, Instytut Wiedzy SGH, Warszawa, s. 275–288. Rachwał T., 2005, Zachowania głównych przedsiębiorstw przemysłowych w strukturze obszaru metropolitalnego, [w:] Infrastruktura techniczno-ekonomiczna w obszarach metropolitarnych, red. Z. Makieła, T. Marszał, Biuletyn KPZK PAN, z. 222, Warszawa, s. 158–169. Rachwał T., 2006a, Procesy restrukturyzacji zatrudnienia przedsiębiorstw przemysło- wych Polski Południowo-Wschodniej w okresie transformacji systemu gospodarowania, [w:] Idee i praktyczny uniwersalizm geografii, red. T. Komornicki, Z. Pod- górski, Dokumentacja Geograficzna, nr 33, IGiPZ PAN, Warszawa, s. 217–223. Rachwał T., 2006b, Zmiany funkcjonowania przedsiębiorstw przemysłowych Polski Południowo-Wschodniej w procesie transformacji systemu gospodarowania, [w:] Przedsiębiorstwo i region, red. R. Fedan, Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Ekono- mii, Zakład Ekonomiki i Organizacji Przedsiębiorstw, Rzeszów, s. 405–415. Rachwał T., 2006c, Efekty restrukturyzacji wybranych przedsiębiorstw przemysłowych Polski Południowo-Wschodniej, [w:] Efekty restrukturyzacji polskiej przestrzeni przemysłowej, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 9, Warszawa–Kraków, s. 98–115. Rachwał T., 2006d, Restrukturyzacja przedsiębiorstw przemysłowych Krakowskiego Obszaru Metropolitalnego, [w:] Rzeszowski i Krakowski Obszar Metropolitalny, red. Z. Makieła, R. Fedan, Wydawnictwo Krakowskiej Szkoły Wyższej, Kraków, s. 225–240. Rachwał T., 2006e, Restrukturyzacja technologiczna przedsiębiorstw przemysłowych Polski Południowo-Wschodniej jako czynnik podnoszenia ich konkurencyjności na rynku międzynarodowym, [w:] Międzynarodowe uwarunkowania rozwoju przemy- słu, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 8, War- szawa–Kraków, s. 192–203. Rachwał T., 2007, Zmiany powiązań przestrzennych przedsiębiorstw przemysłowych Polski Południowo-Wschodniej w latach transformacji systemu gospodarowania, [w:] Procesy transformacji społeczno-ekonomicznych i przyrodniczych struktur przestrzennych. Księga Jubileuszowa dedykowana Profesorowi Zbigniewowi Zioło, red. J. Lach, M. Borowiec, T. Rachwał, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 325–351. Rachwał T., 2009, Rola przedsiębiorstw przemysłowych w kształtowaniu obszarów metropolitalnych, [w:] Potencjalne metropolie ze szczególnym uwzględnieniem Polski Wschodniej, red. Z. Makieła, Studia KPZK PAN, tom CXXV, Warszawa, s. 121–135. Rachwał T., Wiedermann K., 2008, Multiplier effects in regional development: The case of the motor vehicle industry in Silesian voivodeship (Poland), Questiones Geo- graphicae 27B/1, Adam Mickiewicz University Press, Poznań, s. 67–80. Rachwał T., Wiedermann K., Kilar W., 2008, Wydajność i koszty pracy jako czynniki konkurencyjności przemysłu regionów Polski w Unii Europejskiej w ujęciu regio- 11. Geografia przemysłu i usług 155

nalnym, [w:] Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych „Europa bez granic – nowe wyzwania”, red. D. Ilnicki, K. Janc, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 79–90. Rachwał T., Wiedermann K., Kilar W., 2009, Rola przemysłu w gospodarce regionów Unii Europejskiej, [w:] Problemy kształtowania się przestrzennych struktur prze- mysłowych i ich otoczenia, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Prace Komisji Geografii Prze- mysłu PTG, nr 14, Warszawa–Kraków, s. 31–42. Rajman J., 1962, Rozwój ośrodków przemysłowych nad Małą Panwią do 1939 roku, Wyd. „Śląsk”, Katowice. Troc M., 1986, Przemiany struktury przestrzennej przemysłu, [w:] Rozwój przemysłu i przemiany struktury przestrzenno-gałęziowej województwa bielskiego w latach 1975–1986, red. Z. Zioło, WUS, Bielsko-Biała, s. 61–74. Troc M., Janczyk A., 1986, Przemiany struktury wielkościowej zakładów, [w:] Rozwój przemysłu i przemiany struktury przestrzenno-gałęziowej województwa bielskiego w latach 1975–1986, red. Z. Zioło, WUS, Bielsko-Biała, s. 57–60. Zioło Z., Makieła Z., 1985, Wpływ przemysłu na przemiany społeczno-zawodowe lud- ności Karpat, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., XVIII, s. 25–41. Zioło Z., 1964, Baza surowcowa jako podstawa rozwoju przemysłu północnej części województwa rzeszowskiego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 22, Prace Geograficzne IV, s. 295–310. Zioło Z., 1965, Kształtowanie się Siarkowego Ośrodka Przemysłowego, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych PAN, z. 13, s. 11–95. Zioło Z., 1969, „Przemiany struktury przestrzennej przemysłu województwa rzeszowskiego w latach 1937–1965”, maszynopis rozprawy doktorskiej, Katedra Geografii Ekonomicznej WSP w Krakowie, Kraków, ss. 258, tab. 110, map 28, ryc. 29. Zioło Z., 1970a, Formy koncentracji przemysłu w strukturze przestrzennej wojewódz- twa rzeszowskiego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 40, Prace Geograficzne V, s. 273–295. Zioło Z., 1970b, Struktura przestrzenna przemysłu województwa rzeszowskiego w 1965 r., Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., III, PAN, Oddział w Krakowie, s. 97–127. Zioło Z., 1970c, Rozmieszczenie przemysłu w województwie rzeszowskim, Biuletyn Informacyjny WKPG w Rzeszowie, Rzeszów, s. 5–27. Zioło Z., 1971, Stan badań nad problemem struktury przestrzennej przemysłu i jej form koncentracji, Materiały Informacyjne WKPG w Rzeszowie, Rzeszów, s. 25–38. Zioło Z., 1971b, Zakłady Chemiczne „Blachownia Śl.” w Blachowni Śląskiej jako mię- dzyregionalny rynek pracy, Ziemia Kozielska, t. II, s. 101–112. Zioło Z., 1973a, Analiza struktury przestrzennej i form koncentracji przemysłu woje- wództwa rzeszowskiego w świetle wybranych mierników, Folia Geogr. Ser. Geogr.- Oecon., VI, s. 95–116. Zioło Z., 1973b, Przemysł województwa rzeszowskiego, Nauka dla wszystkich, z. 198, Krakowski Oddział PAN, Kraków. Zioło Z., 1974, Wpływ zatrudnienia w przemyśle na rozwój demograficzny miast woje- wództwa rzeszowskiego w latach 1937–1970, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., VII, PAN Odział w Krakowie, s. 39–55. 156 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Zioło Z., 1980a, Przemysł regionu strzyżowskiego, [w:] Studia nad dziejami Strzyżowa i okolic, red. S. Cynarski, Rzeszów, s. 357–370. Zioło Z., 1980b, Wpływ przemysłu na rozwój społeczno-ekonomiczny regionu rzeszowskiego, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa, ss. 111. Zioło Z., 1984, Wpływ polityki państwa na rozwój i przemiany struktury przestrzennej przemysłu (na przykładzie Centralnego Okręgu Przemysłowego), Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., XVII, s. 89–102. Zioło Z., 1986, Model przemian struktur przemysłowych, [w:] Rozwój przemysłu i przemiany struktury przestrzenno-gałęziowej województwa bielskiego w latach 1975– 1985, red. Z. Zioło, WUS, Bielsko-Biała. Zioło Z., 1988a, Przemiany struktury przestrzenno-gałęziowej przemysłu Makroregionu Południowo-Wschodniego, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., XXI, s. 5–24. Zioło Z., 1988b, Some Problems of Researches on Industrial Change in Towns, [w:] Restructuring of the industry in towns. Proceedings of the Conference, Łódź, maj 24–25, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 61–68. Zioło Z., 1989a, Zarys modelu funkcjonowania obszaru górniczego, Gospodarka surowcami mineralnymi, t. 5, z. 2, s. 545–561. Zioło Z., 1989b, Przestrzenne rozmieszczenie przemysłu, [w:] Problemy rozwoju prze- mysłu w Makroregionie Południowo-Wschodnim, Centralny Urząd Planowania. Biuro Planowania Regionalnego w Krakowie, Kraków, s. 15–30. Zioło Z., 1991a, Rozwój przemysłu w latach 1945–1985, [w:] Ropczyce, zarys dziejów, red. W. Bonusiak, F. Kiryk, KAW, Rzeszów, s. 460–495. Zioło Z., 1991b, Przemiany struktur zatrudnienia województwa tarnobrzeskiego w latach 1975–1989, Rzeszowskie Zeszyty Naukowe „Prawo – Ekonomia”, t. X, UMCS Filia w Rzeszowie, Rzeszów, s. 385–403. Zioło Z., 1992, Wzrost i struktura przestrzenna przemysłu województwa krakowskiego w latach 1975–1990, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., XXIV, PAN, Kraków, s. 69–77. Zioło Z., 1995a, Międzynarodowe uwarunkowania procesu restrukturyzacji przemysłu w Polsce, [w:] Człowiek a środowisko, 44. Zjazd Polskiego Towarzystwa Geogra- ficznego, Toruń, s. 288–291. Zioło Z., 1995b, Wzrost i przemiany struktury zatrudnienia miasta Dębicy, [w:] Dębi- ca, red. F. Kiryk, Wyd. „Secesja”, Kraków, s. 692–700. Zioło Z., 1997a, Miejsce struktury przestrzennej przemysłu w przestrzeni geograficznej, [w:] Geografia. Człowiek. Gospodarka. Profesorowi Bronisławowi Kortusowi w 70. rocznicę urodzin, Kraków, ss. 125–132. Zioło Z.,1997b, Problemy transformacji struktur przemysłowych w procesie przechodzenia do gospodarki rynkowej, [w:] Problemy transformacji struktur przemysłowych w procesie przechodzenia do gospodarki rynkowej, red. Z. Zioło, Komisja Geografii Przemysłu PTG w Warszawie, Instytut Geografii WSP im. KEN w Krakowie, War- szawa–Kraków, s. 13–19. Zioło Z., 1998, Problematyka badawcza z dziedziny geografii przemysłu w ośrodku rzeszowskim, [w:] Dorobek polskiej geografii przemysłu w badaniach ośrodków akademickich, red. S. Misztal, Z. Zioło, Wyd. Krakowskiego Oddz. PAN, Warsza- wa–Kraków, s. 249–254. 11. Geografia przemysłu i usług 157

Zioło Z., 2001a, Informatyzacja przestrzeni gospodarczej jako wyznacznik konkuren- cyjności regionu, [w:] Konkurencyjność miast i regionów a przedsiębiorczość i przemiany strukturalne, red. A. Klasik, AE w Katowicach, Katowice, s. 33–57. Zioło Z., 2001b, Struktura branżowa i koncentracja przestrzenna wiodących świato- wych firm przemysłowych, [w:] Problemy przemian struktur przemysłowych w procesie wdrażania reguł gospodarki rynkowej, red. Z. Zioło, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 3, Warszawa–Kraków–Rzeszów, s. 29–41. Zioło Z., 2001c, Współczesne tendencje rozwoju przemysłu i ich problematyka badawcza, [w:] Problemy przemian struktur przestrzennych przemysłu, red. Z. Zioło, Pra- ce Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 2, Warszawa–Kraków, s. 9–20. Zioło Z., 2001d, Problematyka oddziaływania: przedsiębiorstwo przemysłowe – śro- dowisko geograficzne, [w:] Polska – Europa, gospodarka, przemysł, red. J. Rajman, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 181–194. Zioło Z., 2004, Kształtowanie się firm informatycznych jako nowych elementów struktury przestrzennej przemysłu, [w:] Przemiany struktur przemysłowych, red. Z. Zio- ło, Z. Makieła, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 7, Warszawa–Kraków, s. 97–106. Zioło Z., 2006a, Firmy informatyczne w województwach Polski, [w:] Idee i praktyczny uniwersalizm geografii. Geografia społeczno-ekonomiczna, red. T. Komornicki, Z. Podgórski, Dokumentacja Geograficzna, nr 33, PAN, Warszawa, s. 282–290. Zioło Z., 2006b, Problematyka badawcza efektów restrukturyzacji polskiej przestrzeni przemysłowej, [w:] Efekty restrukturyzacji polskiej przestrzeni przemysłowej, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 9, Warszawa–Kra- ków 2006, s. 11–19. Zioło Z., 2006c, Zróżnicowanie światowej przestrzeni przemysłowej w świetle siedzib zarządów wiodących korporacji, [w:] Międzynarodowe uwarunkowania rozwoju polskiego przemysłu, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 8, Warszawa–Kraków, s. 9–26. Zioło Z., 2007, Uwarunkowania rozwoju polskiej przestrzeni w integrującej się Euro- pie, [w:] Rola polskiej przestrzeni w integrującej się Europie, red. T. Markowski, A. Stasiak, Biuletyn KPZK PAN, z. 233, Warszawa, s. 205–230. Zioło Z., 2008, Procesy transformacji przemysłowych układów przestrzennych na tle zmieniającego się otoczenia, [w:] Procesy transformacji układów przestrzennych przemysłu na tle zmieniającego się otoczenia, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Prace Ko- misji Geografii Przemysłu PTG, nr 10, Warszawa–Kraków, s. 11–22. Zioło Z. 2009, Procesy kształtowania się światowych korporacji i ich wpływ na otoczenie, [w:] Wpływ globalizacji i integracji europejskiej na transformację struktur przemysłowych, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 12, Kraków, s. 12–31. Zioło Z., Kamińska W., 1997a, Małe przedsiębiorstwa prywatne – 1991 r., [w:] Atlas Rzeczypospolitej Polski – plansza nr 111.3, tekst polski i angielski, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa. Zioło Z., Kamińska W., 1997b, Małe przedsiębiorstwa prywatne – 1994 r., [w:] Atlas Rzeczypospolitej Polski – plansza nr 111.4, tekst polski i angielski, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa. Zioło Z., Kusak M., 1990, Zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego przez emitory położone na terenie województwa tarnobrzeskiego, Zeszyty Badań Regionu Tarno- brzeskiego, z. 2, Kraków–Tarnobrzeg, s. 6–12. 158 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych 12. Geografia transportu

Problemy transportowe, podejmowane w obecnym Instytucie Geografii, w znacznym stopniu nawiązywały do zmian zachowań pozostałych elementów przestrzeni społeczno-gospodarczej. Zmierzano w nich do ujęć holistycznych, które uwzględniały wzajemne relacje pomiędzy badanymi elementami transportowymi a zmieniającymi się warunkami gospodarczymi, demograficznymi, osadniczymi i przyrodniczymi: miast, powiatów, województw, Polski oraz wybranych krajów i regionów świata. Rozwijały one metody badań terenowych, kameralnych, statystycznych, odnoszące się zarówno do analizy zmienności układów sieci, jak i funkcjonowania transportu w strukturach regionalnych, które umożliwiały wyjaśnianie złożonych procesów kształtujących powiązania przestrzenno-transportowe. Początkowe prace obejmowały problematykę kształtowania się sieci kolejowej, drogowej oraz przewozu ładunków transportem kolejowym (Kozanecka 1958, 1964a, 1964b). Pewnym podsumowaniem tego okresu badań była praca M. Kozaneckiej (1967), dotycząca transportu województwa rzeszowskiego. Określała ona zróżnicowanie stanu sieci transportowej i pracy przewozowej oraz nakreślała nowe kierunki badań. Za ważne osiągnięcie należy uznać przeprowadzenie klasyfikacji stacji kolejowych w 1930 i 1963 r., odtworzenie sieci dróg oraz zmieniających się ich funkcji w ujęciu historycznym. Funkcjonalno-strukturalne podejście do procesów transportowych prezen- tują opracowania poświęcone wybranym obszarom: Krosna, Krakowa, rejonu Strzyżowa oraz województwa katowickiego, kieleckiego, tarnowskiego, chełm- skiego, przemyskiego i krakowskiego (Kozanecka 1970b, 1971a, 1973, 1980c, 1987, 1996a; Kozanecka, Warszyńska 1979a, 1979b, Kozanecka, Troc 1984, 1988). Do ważnych z punktu widzenia rozwoju metodologicznego badań należą studia nad węzłami transportowymi oraz ich typologią. Problematyka ta przewija się w różnych publikacjach poświęconych m.in. Skarżysku-Kamiennej, Bielsku-Białej, Sandomierzowi, Krakowowi i Dębicy. Znaczącą rolę odgrywały w tym zakresie procedury typologii węzłów komunikacyjnych (Kozanecka 1977, 1987, 1989, 2000; Kozanecka, Chorąży, Troc 1984; Kozanecka, Troc 1995). Jako kryteria oceny znaczenia węzłów przyjmowano: stopień złożono- ści, rodzaje zbiegających się szlaków transportowych, wielkość obrotów ła- dunków, bezpośrednie zasięgi ruchu pasażerskiego oraz liczbę zatrudnionych. W tym nurcie badawczym znajdują się także prace związane z określaniem stopnia identyfikacji systemu osadniczego w Polsce o znaczeniu krajowym z węzłami transportu zlokalizowanymi w centrach miejskich (Kozanecka 1978a, 1982a). Problematykę tę rozpatrzono w powiązaniu z układami hierarchiczny- mi ośrodków osadniczych i dróg transportowych. Stwierdzono, iż ośrodki wzrostu o znaczeniu krajowym generalnie tworzą z siecią transportową względnie 12. Geografia transportu 159 spójną całość, tylko na pewnych obszarach środkowo-wschodniej Polski zauwa- żono brak tej zgodności między obu systemami (Kozanecka 1994). Ważną pozycję zajmują opracowania poświęcone analizie funkcji transportu w życiu gospodarczym i społecznym struktur regionalnych. Służyły one celom aplikacyjnym i wykonywane były na zlecenie różnorodnych instytucji, w tym dla Rady Naukowej Babiogórskiego Parku Narodowego, dotyczące przemian sieci komunikacyjnej w dorzeczu Górnej Wisły (Kozanecka, Warszyńska 1969; Kozanecka, Troc 1992). W pracach Komitetu Badań Rejonów Uprzemysławianych PAN, które do- tyczyły wpływu inwestycji związanych z przemysłem siarkowym na zmiany struktury regionalnej, określono poziomu zagospodarowania w zakresie infrastruktury transportowej, jakości urządzeń transportowych i ich wielofunkcyjnej roli w stosunkach gospodarczych i społecznych z pozostałymi elementami gospodarki. Uzasadniono tezę o nienadążaniu rozwoju infrastruktury transportu w stosunku do potrzeb i tempa uprzemysłowienia, wskazano także na koniecz- ność zmian w organizacji transportu oraz celowości wykorzystania dróg wodnych dla transportowych powiązań regionalnych (Kozanecka 1970a, 1970b, 1971b, 1976a 1976b, 1978b; Górz, Kozanecka 1969). Stwierdzono także, że w fazie industrialnego rozwoju nowo rozwijający się przemysł siarkowy wpły- nął w zasadniczym stopniu na rozwój infrastruktury energetycznej, komunalnej, co w zasadniczym stopniu zmieniało układy regionalne, wpływając na rozwój infrastruktury niezbędnej dla działalności produkcyjnej i usługowej przedsię- biorstw kształtującego się ośrodka przemysłowego (Górz, Zioło 1978). Wiele miejsca w badaniach zajmowała problematyka komunikacji samochodowej w Polsce, a zwłaszcza jej dynamika, funkcje w obsłudze ludności oraz w procesie integracji różnej skali układów przestrzennych (Kozanecka 1980b, 1984, 1994, 1995b). Określono natężenia ruchu na liniach autobusowych oraz zasięg linii w relacji do funkcji i hierarchii ośrodków osadniczych w strukturze przestrzennej województwa nowosądeckiego (Kozanecka 1992b). Wyniki tych badań wykazały wysoki poziom spójności między centrum administracyjnym województwa a siedzibami gmin, a także z ośrodkami osadniczymi innych województw. Pewnym podsumowaniem tej problematyki badawczej jest pierwsza w polskiej literaturze monografia geograficzna komunikacji autobusowej, obejmują- ca obszar całego kraju (Kozanecka 1980b). Jej wartość metodologiczna polega na określeniu związków sieci komunikacji samochodowej z jej otoczeniem, z fazami wykształcenia układów przestrzennych oraz jej rolą w przestrzeni spo- łeczno-gospodarczej. Sformułowano w niej nowe prawidłowości, rządzące ukła- dami przestrzennymi sieci transportowych w odniesieniu do poszczególnych typów hierarchicznych sieci osadniczej. Badaniami z tego zakresu objęto także państwa i regiony europejskie. Wska- zuje na to szereg prac dotyczących wybranych krajów lub grup państw europejskich (Kozanecka 1958, 1971c, 1982b, 1983a, 1983b, 1983c, 1996) oraz świata 160 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

(Kozanecka 1985). Na podkreślenie zasługuje także praca syntetyzująca wiedzę na temat dorobku geografii transportu w krakowskim ośrodku akademickim w latach 1945–1985 (Kozanecka 1987). Problemy transformacji gospodarki narodowej zmieniły rolę funkcji transportowych w przestrzeni geograficznej. Nawiązywały do tego prace, dotyczące zmian struktur własnościowych środków transportu, organizacji usług przewozowych oraz rozwoju motoryzacji w Polsce (Kozanecka 1992b, 1993a, 1993b, 1993c; Zioło 1999). W warunkach zmian systemu gospodarowania i otwartości granic politycznych dla handlu oraz rozwoju na terenie kraju produkcji samo- chodów następuje bardzo intensywny wzrost i zróżnicowanie nasycenia samo- chodami osobowymi przestrzeni krajowej. Samochód w coraz większym stopniu staje się narzędziem pracy i wygrywa konkurencję z dotychczasowymi środ- kami transportu publicznego (Zioło 1999). W wyniku tego wskazano na regres w przewozach osób i spadek częstotliwości połączeń PKS. W tych warunkach szybko dostosował się do nowej sytuacji węzeł w Przemyślu, który poprzez roz- winięcie połączeń z wieloma miastami Ukrainy zmienił się z typu węzła przy- granicznego w węzeł transgraniczny (Kozanecka 1995a, 1999). Zagadnieniem integralnie związanym z reorganizacją usług przewozowych była analiza zmian sieci transportowej Polski Południowo-Wschodniej (Kozanecka 1994). Na podstawie wielu badań wyrażono pogląd, iż ze względu na tranzytowe położenie Polski oraz dynamiczny wzrost liczby pojazdów poważnej rozbudowie winny być poddane ciągi transportowe o funkcjach krajowych i międzynarodowych, jak również zwiększona winna być drożność na obszarach transgranicznych poprzez budowę nowych przejść granicznych. Stwierdzono, że współczesny układ linii kolejowych na obszarze Polski Południowo-Wschodniej bardzo ściśle nawiązuje do przebiegu dawnej granicy zaborów, co obecnie stwarza duże trudności w zakresie integracji tego obszaru z przestrzenią krajową (Zioło 1993). Sieć kolejowa stanowiła ważny element integracji układów przestrzennych i była jednym z głównych czynników kształ- towania miejskich układów osadniczych. Wychodząc z powyższego założenia, określono wpływ szlaku transportowego na odcinku Kraków–Lwów oraz na- silające się procesy konkurencyjności przestrzennej na kształtowanie się po- tencjału demograficznego centrów miejskich. Stwierdzono, że w okresie 120 lat, przy ogólnych tendencjach rozwoju, następował w miarę proporcjonalny wzrost demograficzny miast położonych wzdłuż tego odcinka linii kolejowej (Zioło 2000).

Zbigniew Długosz, Zbigniew Zioło 12. Geografia transportu 161 Literatura

Górz B., Kozanecka M., 1969. Zagospodarowanie transportowe Tarnobrzeskiego Rejo- nu Siarkowego, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, KBRU PAN, nr 37, s. 204–233. Górz B., Zioło Z., 1978, Rozwój infrastruktury energetycznej i komunalnej, [w:] Prze- miany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, red. Z. Zioło, PWN, Warszawa, s. 131–140. Kozanecka M., 1958, Kolejnictwo polskie na tle komunikacji kolejowej w niektórych krajach europejskich, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 8, Geo- grafia s. 207–220. Kozanecka M., 1964a, Rozwój sieci drogowej na terenie województwa rzeszowskiego i polityka drogowa do 1945 r. [w:] Konferencja Naukowo-Techniczna nt. „Rzeszow- skie Dni Drogowe”, Rzeszów, s. 1–21. Kozanecka M., 1964b, Struktura i kierunki przewozów towarowych kolejami PKP wo- jewództwa rzeszowskiego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 22, Prace Geograficzne III, ss. 25. Kozanecka M., 1967, Przewozy towarowe i osobowe w województwie rzeszowskim w latach 1930–1963, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 133 oraz aneks z rycinami. Kozanecka M., 1968 [wyd. 1969], Transport i aktywizacja turystyczna obrzeżenia Ba- biej Góry, Wierchy, R. 37, s. 182–188. Kozanecka M., 1970a, Żelaznodarożnyj i avtomobilnyj transport w tarnobrzeskim rejonie, Industrializirujemyyje Rajony, Problematyka i Issledovanije, Komitet i Otdie- lennje Issledovanija Industrializirujemy Rajonov Akademii Nauk, Warszawa, s. 351–360. Kozanecka M., 1970b, Wybrane zagadnienia transportu uspołecznionego w wojewódz- twie katowickim na tle krajowym, Przegląd Komunikacyjny, nr 5, s. 176–179. Kozanecka M., 1971a, Tendencje rozwojowe transportu autobusowego w wojewódz- twie kieleckim, Przegląd Komunikacyjny, nr 5, s. 72–75. Kozanecka M., 1971b, Komunikacja kolejowa i kołowa w rejonie tarnobrzeskim, [w:] Rejony Uprzemysławiane: problematyka i badania, Problemy Rejonów Uprzemysła- wianych KiZBRU PAN, s. 315–324. Kozanecka M., 1971c, Zagadnienia komunikacji autobusowej w niektórych europejskich krajach socjalistycznych, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 40, Prace Geograficzne V, s. 303–311. Kozanecka M., 1973, Zagadnienia transportu, [w:] Krosno. Studia z dziejów miasta i regionu, pod red. J. Garbacika, t. 2, PWN, Kraków, s. 285–299. Kozanecka M., 1976a, Struktura i kierunki przepływów ładunków w Tarnobrzeskim Rejonie Uprzemysławianym, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, KBRU PAN, nr 64, Warszawa, s. 209–228. Kozanecka M., 1976b, Transport jako czynnik integrujący i aktywizujący siły wytwór- cze. Na przykładzie powiatu staszowskiego, ze szczególnym uwzględnieniem Kopal- ni Siarki „Siarkopol” w Grzybowie, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, KBRU PAN, nr 64, Warszawa, s. 96–139. 162 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Kozanecka M., 1977, Skarżysko-Kamienna jako węzeł transportu, [w:] Skarżysko-Ka- mienna: studia i materiały, red. M. Dobrowolska, J. Rajman, T. Ziętara, Wydawnic- two Naukowe WSP, Kraków, s. 147–169. Kozanecka M., 1978a, Niektóre metody badań węzłów komunikacji autobusowej, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., XI, s. 125–134. Kozanecka M., 1978b, Zmiany w rozmieszczeniu i funkcjonowaniu transportu w Tar- nobrzeskim Rejonie Uprzemysławianym, [w:] Przemiany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, pod red. Z. Zioło, KBRU PAN, War- szawa, s. 121–130. Kozanecka M., 1980a, Bus communication in Poland and its correlation connections with elements of the economic-geographical space, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., XIII, s. 27–37. Kozanecka M., 1980b, Tendencje rozwojowe komunikacji autobusowej w Polsce. Stu- dium geograficzno-ekonomiczne, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 240 oraz oddzielny aneks kartograficzny. Kozanecka M., 1980c, Rozwój komunikacji w rejonie strzyżowskim w okresie po II wojnie światowej, [w:] Studia nad dziejami Strzyżowa i okolic, pod red. S. Cynar- skiego, Wydawnictwo Naukowe, Rzeszów, s. 371–381. Kozanecka M., 1982a, Ośrodki wzrostu społeczno-gospodarczego o znaczeniu krajowym na tle sieci transportowej w Polsce, Przegląd Komunikacyjny, nr 1, s. 10–14. Kozanecka M., 1982b, Pasażerski transport kolejowy w Wielkiej Brytanii, Przegląd Ko- munikacyjny, nr 8, s. 242–246. Kozanecka M., 1983b, Znaczenie żeglugi śródlądowej w systemie transportowym RFN, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 88, Prace Geograficzne X, s. 231–246. Kozanecka M., 1983c, Moskwa – największy pasażerski węzeł kolejowy ZSRR, Prze- gląd Komunikacyjny, nr 2, s. 58–59. Kozanecka M., 1985, Główne szlaki transportu światowego w powiązaniu z handlem międzynarodowym, Geografia w Szkole, R. 38, z. 3, s. 123–135. Kozanecka M., 1987, Problematyka badawcza geografii transportu w ośrodku krakowskim w okresie 1945–1985, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., XX, s. 83–94. Kozanecka M., 1987, Sandomierz jako centrum komunikacyjne, Rocznik Naukowo- Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 112, Prace Geograficzne XI, s. 121–132. Kozanecka M., 1989, Studia geograficzne nad węzłami komunikacyjnymi w Polsce, red. W. Rakowski, Monografie i Opracowania, nr 249, SGPiS, Warszawa, s. 219. Kozanecka M., 1992a, Innowacje w transporcie polskim i ich wpływ na powiązania przestrzenne aglomeracji krakowskiej, [w:] Współczesne problemy geografii komunikacji, red. K. Warakomska, UMCS, Lublin, s. 85–92. Kozanecka M., 1992b, Transport autobusowy jako czynnik integrujący przestrzeń wo- jewództwa nowosądeckiego, [w:] Księga Pamiątkowa Instytutu Geografii WSP w Krakowie, vol. I, Kraków, s. 35–46. Kozanecka M., 1993a, Kierunki przemian w komunikacji miejskiej aglomeracji krakowskiej, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., XXV–XXVI, s. 53–64. Kozanecka M., 1993b, Aktualne tendencje w transporcie pasażerskim województwa krakowskiego, Przegląd Komunikacyjny, nr 1–2, s. 25–29. 12. Geografia transportu 163

Kozanecka M., 1993c, Zróżnicowanie przestrzenne sieci transportowej w województwie nowosądeckim, Rocznik Sądecki, t. XXI, s. 65–70. Kozanecka M., 1994, Funkcje sieci transportowej południowo-wschodnich regionów przygranicznych Polski, [w:] Problemy transformacji struktur regionalnych w procesie przechodzenia do gospodarki rynkowej, pod red. J. Kitowskiego i Z. Zioło, Rozprawy i Monografie Wydziału Ekonomicznego Filii UMCS w Rzeszowie, nr 5, Warszawa–Kraków–Rzeszów, s. 383–392. Kozanecka M., 1995a, Komunikacja autobusowa jako miernik powiązań przestrzennych województwa przemyskiego, [w:] Przemiany struktur społeczno-gospodarczych obszarów przygranicznych, pod red. J. Kitowskiego i Z. Zioło, Rozprawy i Monografie Wydziału Ekonomicznego Filii UMCS w Rzeszowie, nr 7, Warszawa– Kraków–Rzeszów, s. 253–269. Kozanecka M., 1995b, Międzynarodowe powiązania transportowe Krakowa, ze szczegól- nym uwzględnieniem 1992 roku, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., XXVII–XXVIII, s. 225–237. Kozanecka M., 1996a, Komunikacja autobusowa jako miernik powiązań przestrzennych województwa przemyskiego, Prace Komisji Geografii Komunikacji PTG, t. I, pod red. T. Lijewskiego i J. Kitowskiego, Warszawa–Rzeszów, s. 109–124. Kozanecka M., 1996b, Zróżnicowanie gałęziowe i przestrzenne przewozów ładun- ków w Wielkiej Brytanii, Prace Komisji Geografii Komunikacji PTG, t. II, pod red. T. Lijewskiego i J. Kitowskiego, Warszawa–Rzeszów, s. 125–138. Kozanecka M., 1999, Zróżnicowanie nasycenia wybranymi elementami komunikacji polskiej części Euroregionu Karpackiego, Prace Komisji Geografii Komunikacji PTG, t. V, pod red. J. Kitowskiego, Warszawa–Rzeszów, s. 137–156. Kozanecka M., 2000, Rzeszów jako centrum publicznej komunikacji pasażerskiej, jego rozwój i powiązania przestrzenne, Prace Komisji Geografii Komunikacji PTG, t. VI, pod red. T. Lijewskiego i J. Kitowskiego, Warszawa–Rzeszów, s. 73–95. Kozanecka M., Troc M., Chorąży G., 1984, Powiązania transportowe węzła Bielsko- Biała, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., XVI, s. 103–119. Kozanecka M., Troc M., 1984, Zmiany układu przestrzennego komunikacji autobusowej w województwie chełmskim w 40-leciu PRL, Przegląd Komunikacyjny, nr 9, s. 257–260. Kozanecka M., Troc M., 1988, Komunikacja województwa tarnowskiego, [w:] Mono- grafia województwa tarnowskiego, red. J. Warszyńska, PWN, Warszawa, s. 271– 288. Kozanecka M., Troc M., 1992b, Zmiany w zagospodarowaniu siecią transportową obszaru górnej Wisły w latach 1946–1984, [w:] Studia nad gospodarką i siecią osad- niczą regionu górnej Wisły, pod red. nauk. J. Rajmana i J. Hampla, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 185–226. Kozanecka M., Troc M., 1995, Węzeł komunikacyjny, [w:] Dębica. Zarys dziejów miasta i regionu, pod red. J. Buszko i F. Kiryka, Wyd. „Secesja”, Kraków, s. 626–645. Kozanecka M., Warszyńska J., 1979a, Komunikacja, Telekomunikacja, [w:] Atlas miejskiego województwa krakowskiego, PAN Oddz. w Krakowie, Urząd m. Krakowa, Kraków, s. 38–39. Kozanecka M., Warszyńska J., 1979b, Układ przestrzenny i funkcje komunikacji, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., XII, s. 93–104. 164 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Zioło Z., 1993, Wpływ politycznej granicy zaborów na sieć kolejową Polski Południowo- Wschodniej, Zeszyty Naukowe AE w Katowicach, nr 128, Katowice, s. 221–232. Zioło Z., 1994, Model funkcjonowania transportu w układach przestrzennych, Zeszyty Naukowe AE w Katowicach, nr 135, Katowice, s. 189–209. Zioło Z., 1999, Zmiany stopnia nasycenia polskiej przestrzeni krajowej samochoda- mi osobowymi w okresie przebudowy gospodarczej, [w:] Komunikacja a otoczenie, red. S. Dziadek, Studia Ekonomiczne, AE, Katowice, s. 29–40. Zioło Z., 2000, Problematyka kształtowania się centrów miejskich wzdłuż szlaku transportowego na odcinku Kraków – Lwów, [w:] Liberalizacja i konkurencja na rynku transportowym w Europie, red. S. Dziadek, M. Michałowska, AE, Katowice, s. 247–266.

13. Geografia turyzmu

Kierunek studiów turystyka i rekreacja powstał w 2009 r., jednak specjali- zacja w zakresie geografii turyzmu prowadzona była w Instytucie od wielu lat, a badania naukowe z zakresu geografii turystycznej mają w Instytucie Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie wieloletnią tradycję. Już w okresie międzywojennym niektórzy z późniejszych profesorów tej uczelni publikowa- li doniesienia o charakterze turystyczno-krajoznawczym. Należy tu wymienić m.in. opracowanie Rodiona Mochnackiego – Tarnów i okolica jako teren wycieczek geograficznych. Krajoznawstwo i wycieczki szkolne z racji charakteru uczelni były dość częstym tematem pierwszych publikacji pracowników Kate- dry Geografii WSP w Krakowie. W tym miejscu wspomnieć należy prace Marii Dobrowolskiej (1947), Jana Flisa (1952, 1953), a nieco później Jana Rajmana (1959a, 1959b, 1970), Lecha Pakuły (1960), Tadeusza Ziętary (Pakuła, Zięta- ra 1962a, 1962b), a także Wacława Cabaja i Sławomira Piskorza (1985, 1987, 1988, 1989). W końcu lat 50., z inicjatywy M. Dobrowolskiej, Walerego Goetla i Władysława Szafera został reaktywowany szkolny ruch krajoznawczy, które- go zarząd zbierał się w Katedrze Geografii Ekonomicznej krakowskiej WSP. Częściowy dorobek tej Komisji był publikowany na łamach Biuletynu Krajo- znawczego wydawanego przy subwencji Krakowskiego Kuratorium Oświaty. Z czasem, wraz z dynamicznie rozwijającą się turystyką, na rynku wydawniczym zaczęło pojawiać się coraz więcej publikacji, co wiązało się nie tylko z po- pularyzacją tego sektora usług, ale także z podejmowaniem badań naukowych przez m.in. pracowników Instytutu Geografii. W latach 90. ubiegłego wieku w Instytucie powstawały liczne opracowania z zakresu turystyki krajowej i zagranicznej. W tym okresie pojawiły się publikacje dotyczące szeroko rozumianej turystyki w Polsce (Malarz, Piskorz 1986; Malarz 1996, Kwiatek-Sołtys 1996, Rettinger 1997, Zioło 1997, Zioło I., Zioło Z. 13. Geografia turyzmu 165

2009) oraz na świecie (Rettinger, Mróz 1992, Uliszak 1996). Na szczególną uwagę zasługuje opracowanie monograficzne słowacko-polskich Tatr, przygotowane przez R. Malarza oraz pracowników Słowackiej Akademii Nauk (Kol- lar, Lacika, Malarz 1998a, 1998b, 1998c, 1998d, 1998e). Zawiera ono szereg ważnych turystycznych informacji i zostało opublikowane w pięciu wersjach językowych. Począwszy od 2000 r. rozpoczęła się współpraca pracowników Instytutu Geografii z Wydawnictwem R. Kluszczyński w Krakowie. Zaowocowała ona publikacją kilku encyklopedii i wydawnictw albumowych. Jednym z najważ- niejszych opracowań jest Encyklopedia. Geografia turystyczna świata (2001) przygotowana przez zespół pracowników Instytutu Geografii pod kierunkiem R. Malarza. W skład zespołu weszli: M. Bajgier-Kowalska, E. Brzeźniak, W. Cabaj, Z. Długosz, A. Kwiatek-Sołtys, B. Pydziński, J. Rajman, L. Róg, M. Szelińska-Kukulak, M. Szubert i W. Warcholik. Encyklopedia ta została wyróżniona nagrodą Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Ten sam zespół redakcyjny przygotował kolejne popularnonaukowe publikacje: Cuda świata (2001), Cuda natury (2002) i Parki narodowe świata (2003). Bardzo duży wkład w popularyzację wiedzy o regionach turystycznych Polski i świata mia- ły opracowania encyklopedyczne i albumowe przygotowane przez R. Malarza (2003b), W. Warcholika (2004, 2006, 2006a, 2007; Warcholik, Cała 2005a, 2005b; Warcholik, Gaweł 2005; Warcholik, Wójtowicz, Słowiak 2005) oraz R. Rettinger (2002a). Kierunek badań regionalnych reprezentują opracowania pracowników zajmujących się warunkami i skutkami rozwoju turystyki na obszarze Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej (Partyka, Gradziński, Kwiatek- Sołtys 2002, Rettinger 2000, 2002b) czy – szerzej – Małopolski (Kwiatek-Sołtys 2005b). W 2005 r. zespół geografów pod kierunkiem prof. Z. Długosza, jako autora koncepcji i redaktora, rozpoczął pracę nad Encyklopedią geograficzno-tury- styczną świata. W trzech tomach, które się dotychczas ukazały, hasła przygotowali: W. Cabaj, J. Kukulak, S. Kurek, A. Kwiatek-Sołtys, R. Malarz, W. Nowak, J. Rajman, R. Rettinger, M. Szelińska-Kukulak i Z. Szot. Ta problematyka o charakterze poznawczym w dalszym ciągu kontynuowana była przez Z. Dłu- gosza w opracowaniach o charakterze regionalnym (2006a, 2006b). Dorobek Z. Długosza w ostatnim okresie uzupełniły publikacje z zakresu wielkości i przestrzennego zróżnicowania międzynarodowego ruchu turystycznego (2008, 2009c) oraz ekonomicznej funkcji turystyki (2009b). Jest on także autorem bibliografii polskiego piśmiennictwa ogólnotematycznego z zakresu turystyki (2009a). W tym okresie prowadzone były prace przez W. Cabaja i Tadeusza Le- śniaka, geologa z AGH, nad inwentaryzacją stanowisk geologicznych dla tury- stów w Niecce Nidziańskiej i na Pomorzu Gdańskim (Cabaj, Leśniak 2005, 2006). Istotny udział w badaniach z zakresu geografii turystyki od początku lat 90. XX w. miał Janusz Ustupski. Podjął on badania nad problematyką rozwoju tu- 166 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych rystyki na Podhalu. Jest on autorem i współautorem opracowań z zakresu historycznego i współczesnego krajobrazu kulturowego Podhala (1990, 1994, 2002, 2007a) oraz turystyki jako czynnika aktywizującego rozwój przedsiębiorczości w regionie (Górz, Ustupski 1996; Ustupski 1999, 2007b, 2007c). W 2008 r. w Instytucie Geografii została zatrudniona Bożena Wójtowicz, której głównym kierunkiem badawczym jest wykorzystanie walorów środo- wiska przyrodniczego dla celów edukacyjnych (Wójtowicz, Wójtowicz 1993a, 1993b, Wójtowicz, Wójtowicz, Kościak 1994, Wójtowicz, Wójtowicz, Zalew- ski 1994a, 1994b). Ta problematyka jest uzupełniana zagadnieniami rozwoju i wpływu turystyki na środowisko przyrodnicze, a w szczególności na obszary chronione (Wójtowicz, Stachurski, Sidło 2000; Wójtowicz, Dybska 2002; Jastrzębski, Wójtowicz 2009; Wójtowicz 2009a, 2009c). W opracowaniach B. Wójtowicz pojawia się także problematyka wieloaspektowego wymiaru produktu turystycznego, zarówno w ujęciu regionalnym, jak i problemowym (2002, 2007, 2009b; Wójtowicz, Wójtowicz 2009). W tym nurcie mieszczą się studia nad słabą percepcją obiektów przyrodniczych (Banaśkiewicz-Cabaj, Cabaj, Leśniak 2005; Banaśkiewicz-Cabaj, Cabaj 2006). Zaprezentowane kierunki badawcze są nadal realizowane i uzupełniane przez nową problematykę, np. rozwój turystyki na obszarach wiejskich czy też turystyka edukacyjna. Zagadnienia te zostały podjęte zarówno przez geografów fizycznych, jak i społeczno-ekonomicznych (Bajgier-Kowalska, Malarz, Rettin- ger 2007; Bajgier-Kowalska, Rettinger 2008; Lach 2005, 2006, 2007, 2008). Dla potrzeb dydaktycznych w zakresie turystyki W. Cabaj, jako współautor, opracował podręcznik Podstawy geografii turystycznej (2007). Powstały też opracowania na zamówienie (Cabaj 1993; Banaśkiewicz-Cabaj, Cabaj 2007), opracowanie będące rezultatem wyjazdów zagranicznych (Brzeźniak, Cabaj, Lewik, Nowak 2005), a także pomoce o charakterze dydaktycznym (Cabaj, Jaśkowski 2009). W związku z przygotowaniami do uruchomienia w 2009 r. studiów na kierunku turystyka i rekreacja, w 2008 r. został utworzony w Instytucie Geografii Zakład Turystyki i Badań Regionalnych (TiBR), którego kierownikiem został dr hab. Roman Malarz, profesor Akademii Pedagogicznej (obecnie UP). Spo- śród nauczycieli akademickich w skład Zakładu weszli: dr hab. Bożena Wójto- wicz, prof. AP (UP), oraz doktorzy: Grażyna Mróz, Renata Rettinger, Mariusz Szubert, Janusz Ustupski, Witold Warcholik, a od 2009 r. dr hab. Wacław Cabaj i dr hab. Janusz Feczko – profesorowie UP.

Roman Malarz, Renata Rettinger 13. Geografia turyzmu 167 Literatura

Bajgier-Kowalska M., 2001a, Hasła, [w:] Encyklopedia. Geografia turystyczna świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków. Bajgier-Kowalska M., 2001b, Hasła, [w:] Cuda świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. Bajgier-Kowalska M., 2002, Hasła, [w:] Cuda natury, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. Bajgier-Kowalska M., 2003, Hasła, [w:] Parki narodowe świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. Bajgier-Kowalska M., Malarz R., Rettinger R., 2007, Turystyka edukacyjna w TPN na przykładzie ćwiczeń terenowych studentów geografii AP w Krakowie, Studia i Mo- nografie nr 46, AWF w Krakowie, TPN, Kraków–Zakopane, s. 143–149. Bajgier-Kowalska M., Rettinger R., 2008, Gospodarstwa agroturystyczne powiatu bieszczadzkiego i leskiego jako forma aktywizacji pogranicza polsko-ukraińsko-słowac- kiego, [w:] Przyrodniczo-ekonomiczny potencjał regionów na pograniczu polsko- -ukraińskim, red. R. Fedan, Z. Makieła, PWSZ, Jarosław, s. 13–26. Banaśkiewicz-Cabaj K., Cabaj W., 2006, Percepcja współwystępujących obiektów kulturowych i przyrodniczych, [w:] Funkcje turystyki i krajoznawstwa w strategii rozwoju regionów w Polsce, red. B. Wójtowicz, Instytut Geografii Akademii Święto- krzyskiej w Kielcach, Kielce, s. 17–23. Banaśkiewicz-Cabaj K., Cabaj W., 2007, Materiały pielgrzyma. Ziemia Święta, Synaj, Jordania, Wyd. Katolickie Biuro Pielgrzymkowe, Warszawa, ss. 32. Banaśkiewicz-Cabaj K., Cabaj W., Leśniak T., 2005, Rola obiektów przyrodniczych w tworzeniu oferty turystycznej miejscowości uzdrowiskowych, [w:] Kształtowanie funkcji turystycznych w miejscowościach uzdrowiskowych, red. E. Rydz, Pomorska Akademia Pedagogiczna w Słupsku, s. 182–191. Brzeźniak E., 2001, Hasła, [w:] Encyklopedia. Geografia turystyczna świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków. Brzeźniak E., 2001, Hasła, [w:] Cuda świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. Brzeźniak E., 2002, Hasła, [w:] Cuda natury, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. Brzeźniak E., 2003, Hasła, [w:] Parki narodowe świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. Brzeźniak E., Cabaj W., Lewik P., Nowak W.A. 2005, Osobliwości przyrodnicze, [w:] Kamieniec Podolski. Studia z dziejów miasta i regionu, t. 2, red. F. Kiryk, Wydaw- nictwo Naukowe AP, Kraków, s. 62–87. Cabaj W., 2001a, Hasła, [w:] Encyklopedia. Geografia turystyczna świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków. Cabaj W., 2001b, Hasła, [w:] Cuda świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. Cabaj W., 2002, Hasła, [w:] Cuda natury, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. Cabaj W., 2003, Hasła, [w:] Parki narodowe świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. Cabaj W., 2004a, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. I. Euro- pa Zachodnia, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków. 168 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Cabaj W., 2004b, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. II. Europa Wschodnia i Rosja, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków. Cabaj W., 1993, Mapa Białki Tatrzańskiej, [w:] Białka Tatrzańska zaprasza, Oficyna Artystów „Sztuka”, Kraków. Cabaj W., Jaśkowski B., 2009, Nowo powstałe atrakcje turystyczne, [w:] Rozwój turystyki w warunkach Unii Europejskiej, red. J. Feczko, W. Cabaj, Wyd. WSEiP w Kielcach, Kielce, s. 101–109. Cabaj W., Kruczek Z., 2009, Podstawy geografii turystycznej, Wyd. Proksenia, Kraków. Cabaj W., Leśniak T., 2005, Valuation of abiotic nature objects, [w:] Geoturism – new dimension in XXI century tourism and chances for future development, Wydawni- ctwo AGH, Kraków, s. 13–15. Cabaj W., Leśniak T. 2006. Geoturystyka w południowej części Niecki Nidziańskiej, Problemy Ekologii Krajobrazu, 16, Warszawa, s. 305–308. Cabaj W., Piskorz S., 1985, Obserwacje z okien autobusu na trasie Kraków–Zakopane, Geografia w Szkole, z. 5, s. 260–266. Cabaj W., Piskorz S., 1987, Obserwacje z okien autobusu na trasie Kraków–Kielce, Geografia w Szkole, z. 5, s. 265–271. Cabaj W., Piskorz S., 1988, Obserwacje z okien autobusu na trasie Kraków–Sando- mierz, Geografia w Szkole, z. 5, s. 279–283. Cabaj W., Piskorz S., 1989, Obserwacje z okien autobusu na trasie Kraków–Olkusz- Zawiercie–Częstochowa, Geografia w Szkole, z. 4, s. 272–277. Długosz Z., 2001a, Hasła, [w:] Cuda świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. Długosz Z., 2001b, Hasła, [w:] Encyklopedia. Geografia turystyczna świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków. Długosz Z., 2002, Hasła, [w:] Cuda natury, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. Długosz Z., 2003, Hasła, [w:] Parki narodowe świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. Długosz Z., 2004a, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. I. Europa Zachodnia, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków. Długosz Z., 2004b, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. II. Europa Wschodnia i Rosja, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków. Długosz Z., 2005, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. III. Ameryka Północna i Środkowa, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków. Długosz Z., 2006a, Zarys geograficzno-regionalny walorów i atrakcji turystycznych krajów europejskich, WSU – Kielce, Wyd. SMS, Kraków, ss. 183. Długosz Z., 2006b, Zarys geograficzno-regionalny walorów i atrakcji turystycznych krajów pozaeuropejskich, WSU – Kielce, Wyd. SMS, Kraków, ss. 246. Długosz Z., 2008, Wybrane aspekty międzynarodowego ruchu turystycznego w krajach Europy na przełomie XX i XXI w., [w:] Przyrodniczo-ekonomiczny potencjał ekonomiczny regionów na pograniczu polsko-ukraińskim, red. R. Fedan, Z. Makieła, PWSZ, Jarosław, s. 13–26. Długosz Z., 2009a, Bibliografia polskiego piśmiennictwa turystycznego 2000–2008, Krakowska Akademia im. F. Modrzewskiego, Kraków, ss. 1–62 13. Geografia turyzmu 169

Długosz Z., 2009b, Wpływy finansowe z turystyki zagranicznej na świecie na przeło- mie XX i XXI wieku, [w:] Turystyka i ekologia – rozbudzanie potrzeb poznawczych i świadomości społeczeństwa, red. B. Wójtowicz, Wyd. WSU, Kielce, s. 51–58. Długosz Z., 2009c, Zagraniczny ruch turystyczny na świecie na przełomie XX i XXI wieku, [w:] Turystyka i ekologia – rozbudzanie potrzeb poznawczych i świadomości społeczeństwa, red. B. Wójtowicz, Wyd. WSU, Kielce, s. 41–50. Dobrowolska M., 1947, Wycieczki krajoznawcze, Dziennik Urzędowy Kuratorium Okręgu Szkolnego Krakowskiego, nr 4, s. 16–20. Flis J., 1952, Z biegiem Dunajca, Turystyka, R. 3, nr 4, s. 8–9. Flis J., 1953, Głos geografa w sprawie regulaminu GOT (Górska Odznaka Turystycz- na), Turystyka, nr 1, s. 10. Górz B., Ustupski J., 1996, Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości w dziedzinie gospodarki na Podhalu, [w:] Regionalne uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczo- ści, red. J. Targalski, Wydawnictwo AE, Kraków, s. 177–187. Jastrzębski C., Wójtowicz B., 2009, Zmiany środowiska przyrodniczego Niecki Nidziań- skiej pod wpływem działalności człowieka związanej z funkcją turystyczno-rekre- acyjną, [w:] Turystyka i ekologia – rozbudzanie potrzeb poznawczych i świadomo- ści społeczeństwa, red. B. Wójtowicz, Wyd. WSU, Kielce, s. 181–192. Kollar D., Lacika J., Malarz R., 1998a, A Szlovák ės a Lengyel Tátra (wersja węgierska), Wyd. Dajama, Bratysława, ss. 354. Kollar D., Lacika J., Malarz R., 1998b, Die Slowakisch-Polnische Tatra (wersja niemiec- ka), Wyd. Dajama, Bratysława, ss. 354. Kollar D., Lacika J., Malarz R., 1998c Slovensko-polskė Tatry (wersja słowacka), Wyd. Dajama, Bratysława, ss. 354. Kollar D., Lacika J., Malarz R., 199d, Słowacko-polskie Tatry, Wyd. Dajama, Bratysła- wa, ss. 354. Kollar D., Lacika J., Malarz R., 1998e, The Slovak-Polish Tatras (wersja angielska), Wyd. Dajama, Bratysława, ss. 354. Kukulak J., 2005, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. III. Ameryka Północna i Środkowa, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków. Kurek S., 2004a, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. I. Euro- pa Zachodnia, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków. Kurek S., 2004b, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. II. Europa Wschodnia i Rosja, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków. Kurek S., 2005, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. III. Ame- ryka Północna i Środkowa, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków. Kwiatek-Sołtys A., 1996, Miejsce ośrodków turystyczno-wypoczynkowych w systemie miast karpackich, [w:] Polska w Europie Bałtyckiej, red. E. Rydz, Słupsk, s. 217–218. Kwiatek-Sołtys A., 2001a, Hasła, [w:] Encyklopedia. Geografia turystyczna świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków. Kwiatek-Sołtys A., 2001b, Hasła, [w:] Cuda świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. Kwiatek-Sołtys A., 2002, Hasła, [w:] Cuda natury, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. 170 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Kwiatek-Sołtys A., 2003, Hasła, [w:] Parki narodowe świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. Kwiatek-Sołtys A., 2004a, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. I. Europa Zachodnia, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków. Kwiatek-Sołtys A., 2004b, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. II. Europa Wschodnia i Rosja, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków. Kwiatek-Sołtys A., 2005a, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. III. Ameryka Północna i Środkowa, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków. Kwiatek-Sołtys A., 2005b, Funkcje turystyczne w mieście uzdrowiskowym na przy- kładzie Szczawnicy, [w:] Kształtowanie funkcji turystycznych w miejscowościach uzdrowiskowych, red. E. Rydz, Wyd. Pomorska Akademia Pedagogiczna, Słupsk, s. 88–95. Lach J., 2005, Waloryzacja warunków przyrodniczych dla celów turystycznych ziemi sądeckiej, Rocznik Sądecki, t. XXXIII, Prezydent Miasta Nowego Sącza i Polskie Towarzystwo Historyczne w Nowym Sączu, s. 140–157. Lach J., 2006, Osobliwości przyrody nieożywionej w dolinie Sanu między Załużem a Mrzygłodem, Rocznik Sanocki, nr 9, Towarzystwo Przyjaciół Sanoka i Ziemi Sanockiej, Sanok, s. 35–46. Lach J., 2007, Atrakcyjność turystyczna województwa podkarpackiego, [w:] Turystyka w obszarach Natura 2000, red. Z. Wnuk, M. Ziaja, Zakład Ekologii i Ochrony Przy- rody w Turystyce, Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów, s. 215–227. Lach J., 2008, Ekologiczne uwarunkowania rozwoju turystyki w powiecie przewor- skim, [w:] Współczesne problemy rozwoju społeczno-ekonomicznego Podkarpacia ze szczególnym uwzględnieniem turystyki, red. L. Kisiel, Urząd Miasta Przeworska, Przeworsk, s. 23–33. Malarz R., 1996, Krakowskie – z cyklu „Regiony Polski”, WSiP, Warszawa, ss. 111. Malarz R., 2001a, Hasła, [w:] Encyklopedia. Geografia turystyczna świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków. Malarz R., 2001b, Hasła, [w:] Cuda świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. Malarz R., 2002, Hasła, [w:] Cuda natury, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. Malarz R., 2003a, Hasła, [w:] Parki narodowe świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. Malarz R., 2003b, Polskie góry, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. Malarz R., 2004, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. II. Euro- pa Wschodnia i Rosja, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków. Malarz R., Piskorz S., 1986, Wycieczka autobusowa na trasie Kraków – Wadowice – Bielsko Biała – Cieszyn, Geografia w Szkole, z. 3, s. 178–184. Malarz R., Rettinger R., Warcholik W., (w druku), Preferencje młodzieży wiejskiej w wyborze kierunku studiów (np. Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie), [w:] Perspektywy rozwoju i promocji turystyki wiejskiej i agroturystyki w Polsce, Kielce. Nowak W., 2004a, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. I. Europa Zachodnia, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków. Nowak W., 2004b, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. II. Europa Wschodnia i Rosja, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków. 13. Geografia turyzmu 171

Nowak W., 2005, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. III. Ameryka Północna i Środkowa, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków. Pakuła L., 1960, Okolice Krzeszowic jako teren wycieczek szkolnych, Biuletyn Krajo- znawczy, 6, s. 16–19. Pakuła L., Ziętara T. 1962a, Zaplecze Krakowa jako teren wycieczek szkolnych, cz. 1, Geografia w Szkole, z. 2, s. 91–97. Pakuła L., Ziętara T., 1962b. Zaplecze Krakowa jako teren wycieczek szkolnych, cz. 2, Geografia w Szkole, z. 3, s. 144–150. Partyka J., Gradziński M., Kwiatek-Sołtys A., 2002, Uwarunkowania przyrodnicze i kulturowe rozwoju turystyki na Wyżynie Krakowskiej, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Ojcowski Park Narodowy, Ojców, ss. 44. Pydziński B., 2001, Hasła, [w:] Encyklopedia. Geografia turystyczna świata, Kraków Wyd. R. Kluszczyński, Kraków. Pydziński B., 2003, Hasła, [w:] Parki narodowe świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kra- ków. Rajman J., 1959a, Jak prowadzić wycieczkę do Grot Wierzchowskich, Biuletyn Krajo- znawczy, 7, s. 18–21. Rajman J., 1959b, Poznajemy środowisko geograficzne swojej okolicy. Kwestionariusz dla szkolnych kół krajoznawczych, Biuletyn Krajoznawczy, 7, Kraków, s. 8–14. Rajman J., 1970, Osiągnięcia 25-lecia Polski Ludowej na trasach turystycznych Ziemi Krakowskiej (na przykładzie trasy Śląsk-Tarnów), Informator Krajoznawczy, Kra- ków, s. 9–15. Rajman J., 2001a, Hasła, [w:] Encyklopedia. Geografia turystyczna świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków. Rajman J., 2001b, Hasła, [w:] Cuda świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. Rajman J., 2002, Hasła, [w:] Cuda natury, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. Rajman J., 2003, Hasła, [w:] Parki narodowe świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. Rajman R., 2004a, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. I. Europa Zachodnia, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków. Rajman J., 2004b, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. II. Europa Wschodnia i Rosja, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków. Rajman J., 2005, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. III. Ameryka Północna i Środkowa, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków. Rettinger R., 1997, Stan sanitarny Sanu w Górach Słonnych a jego wykorzystanie rekreacyjno-turystyczne, Folia Turistica nr 7, AWF, Kraków, s. 81–91. Rettinger R., 2000, Rajdy rowerowe jako sposób realizacji ścieżki edukacyjnej – dziedzictwo kulturowe w regionie, [w:] Turystyka na obszarach jurajskich wojewódz- twa małopolskiego – kierunki rozwoju, Wyd. Urząd Miasta Trzebinia, s. 13–19. Rettinger R. 2002a, Australia i Oceania, [w:] Kraje pozaeuropejskie – zarys geografii turystycznej, red. Z. Kruczek, Wyd. Proksenia, Kraków, s. 261–287. Rettinger R., 2002b, Gmina Trzyciąż jako alternatywa wypoczynku weekendowego dla mieszkańców Krakowa, Folia Turistica, nr 11, AWF, Kraków, s. 55–59. Rettinger R., 2005, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna, T. II. Europa Wschodnia i Rosja, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków. 172 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Rettinger R., Mróz G., 1992, Baza turystyczno-wypoczynkowa Jugosławii i jej wpływ na zróżnicowanie społeczno-ekonomiczne i osadnicze kraju, Folia Turistica, nr 3, AWF, Kraków, s. 47–62. Róg L., 2001a, Hasła, [w:] Encyklopedia. Geografia turystyczna świata, Wyd. R. Klusz- czyński, Kraków, ss. 112. Róg L., 2001b, Hasła, [w:] Cuda świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. Róg L., 2002, Hasła, [w:] Cuda natury, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. Róg L., 2003, Hasła, [w:] Parki narodowe świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. Szelińska-Kukulak M., 2001a, Hasła, [w:] Encyklopedia. Geografia turystyczna świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków. Szelińska-Kukulak M., 2001b, Hasła, [w:] Cuda świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. Szelińska-Kukulak M. 2002, Hasła, [w:] Cuda natury, Wyd. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. Szelińska-Kukulak M., 2003, Hasła, [w:] Parki narodowe świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. Szelińska-Kukulak M., 2004a, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. I. Europa Zachodnia, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków. Szelinska-Kukulak M., 2004b, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. II. Europa Wschodnia i Rosja, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków. Szelińska-Kukulak M., 2005, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świa- ta, T. III. Ameryka Północna i Środkowa, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków. Szot Z., 2005, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzno-turystyczna świata, T. III. Ame- ryka Północna i Środkowa, Wyd. SMS, Bochnia–Kraków. Szubert M., 2001a, Hasła, [w:] Encyklopedia. Geografia turystyczna świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków. Szubert M., 2001b, Hasła, [w:] Cuda świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. Szubert M., 2002, Hasła, [w:] Cuda natury, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. Szubert M., 2003, Hasła, [w:] Parki narodowe świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. Uliszak R., 1996, Aruba – od rafinerii do turystyki, [w:] Polska w Europie Bałtyckiej, red. E. Rydz, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Słupsku, Słupsk, s. 348–349. Ustupski J. 1990, Stosunki etnograficzno-kulturalno-gospodarcze Podhala okresu mię- dzywojennego wg ankiety K. Stryjeńskiego, [w:] Stanisław Leszczycki: Osadnictwo Podhala w okresie międzywojennym, Wydawnictwa Muzeum Tatrzańskiego, vol. XVIII, Zakopane, s. 163–190. Ustupski J. 1994, Rozwój przestrzenno-funkcjonalny Zakopanego po II wojnie świato- wej, [w:] Studia nad przemianami Podhala, red. B. Górz, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 245–264. Ustupski J., 1999, Wpływ turystyki na kształtowanie się „szarej strefy gospodarczej” Podhala, [w:] Przedsiębiorczość a lokalny i regionalny rozwój gospodarczy, red. J. Targalski, Wydawnictwo AE, Kraków, s. 417–424. 13. Geografia turyzmu 173

Ustupski J., 2002, Wybrane zagadnienia rozwoju krajobrazu kulturowego Podhala, Ze- szyty Naukowe UJ, MCCLX, Prace Wydziału Zarządzania i Komunikacji Społecznej z. 5, Zarządzanie w Kulturze, t. 3, s. 149–158. Ustupski J. 2007a, Niektóre elementy krajobrazu kulturowego Podhala na tle warun- ków przyrodniczych, [w:] Stan i perspektywy rozwoju turystyki w Tatrzańskim Parku Narodowym, red. J. Pociask-Karteczka, A. Matuszyk, P. Skawiński, Studia i Monografie nr 46, AWF, Kraków, s. 71–80. Ustupski J., 2007b, Przemiany w turystyce na Podhalu w warunkach gospodarki wol- norynkowej, [w:] Studia nad turystyką. Prace ekonomiczne i społeczne. Geogra- ficzne, społeczne i ekonomiczne aspekty turystyki, red. W. Kurek, R. Pawlusiński, IGiGP UJ, Kraków, s. 243–251. Ustupski J., 2007, Turystyka na Podhalu w świetle badań S. Leszczyckiego i współ- czesne problemy jej rozwoju, [w:] Studia nad turystyką. Tradycje, stan obecny i perspektywy badawcze. Geograficzne, społeczne i ekonomiczne aspekty turystyki, red. W. Kurek, M. Mika, IGiGP UJ, Kraków, s. 49–57. Warcholik W., 2001, Hasła, [w:] Encyklopedia. Geografia turystyczna świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków. Warcholik W., 2002, Hasła, [w:] Cuda natury, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. Warcholik W., 2003, Hasła, [w:] Parki narodowe świata, Wyd. R. Kluszczyński, Kra- ków, ss. 112. Warcholik W., 2004, Grecja, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. Warcholik W., Cała M., 2005a, Karkonosze, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 64. Warcholik W., Cała M., 2005b, Riesengebirge, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 64. Warcholik W., Gaweł Ł., 2005, Cuda świata 2, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. Warcholik W., Wójtowicz M., Słowiak P., 2005, Cuda natury 2, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. Warcholik W., 2006a, Sudety, [w:] Góry Polski, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków, ss. 112. Warcholik W., 2006b, Hasła, [w:] Encyklopedia. Atrakcje turystyczne Polski, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków. Warcholik W., 2007, Hasła, [w:] Najpiękniejsze zabytki UNESCO, Wyd. R. Kluszczyń- ski, Kraków, ss. 112. Wójtowicz B., 2002, Środowisko geograficzne i gospodarka, [w:] Mała Ojczyzna Świę- tokrzyskie – Dziedzictwo kulturowe, red. G. Okła, Zakład Wyd. Full Scan, Kielce, s. 12–38, 246–254. Wójtowicz B., 2007, The functions of the tourism and sightseeing in the regional aware- ness of the Polish people, [w:] Geography science in the regional studies, Vol. V, Part 1, red. M. Strzyż, Institute of Geography J. Kochanowski University, Kielce, s. 285–291. Wójtowicz B., 2009a, Działania nowoczesnych przedsiębiorstw turystycznych na rzcz poprawy stanu środowiska na przykładzie TUI, [w:] Turystyka i ekologia – rozbudzanie potrzeb poznawczych i świadomości społeczeństwa, red. B. Wójtowicz, Wyd. Wyższa Szkoła Umiejętności, Kielce, s. 67–71. Wójtowicz B., 2009b, Obiekty kulturowe światowego dziedzictwa UNESCO Francji jako produkt turystyczny kraju, [w:] Turystyka i ekologia – rozbudzanie potrzeb po- 174 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

znawczych i świadomości społeczeństwa, red. B. Wójtowicz, Wyższa Szkoła Umie- jętności, Kielce, s. 85–92. Wójtowicz B., 2009c, Part of didactic paths in education the students on area of Geo- logical Park in Kielce, [w:] Geology and Civilzation, Herzen State Pedagogical Uni- versity of Russia, Sankt Peterburg, Russia, s. 388- 395. Wójtowicz B., 2009d, Rola ścieżek dydaktycznych w edukacji i geoturystyce na terenie rezerwatów przyrody miasta Kielc, [w:] Perspektywy rozwoju geoparków w regionie świętokrzyskim, red. W. Trela, Z. Złonkiewicz, Wyd. KTN, Kielce s. 145. Wójtowicz B., 2009e, Rozwój turystyki na obszarach chronionych regionu świętokrzy- skiego w świetle badań sondażowych społeczności lokalnej, 2009, [w:] Rozwój turystyki w warunkach Unii Europejskiej, red. W. Cabaj, J. Feczko, Wyższa Szkoła Ekonomii i Prawa, Kielce, s. 111–122. Wójtowicz B., 2009f, The conditions of the agro-tourism development and the services in the rural areas of the chosen regions of Poland, [w:] Geology and Civilzation, He- rzen State Pedagogical University of Russia, Sankt Peterburg, Russia, s. 488–496. Wójtowicz B., Dybska I., 2002, Edukacyjne zajęcia terenowe w Świętokrzyskim Parku Narodowym, Świętokrzyski Park Narodowy, Bodzentyn–Kielce, s. 3–93. Wójtowicz B., Stachurski M., Sidło P.O., 2000, Charakterystyka środowiska geograficznego. Przegląd i fizyczno-geograficzna charakterystyka regionów geograficznych. Formy ochrony przyrody w województwie świętokrzyskim, [w:] Przyroda wojewódz- twa świętokrzyskiego, Wydział Ochrony Środowiska Urzędu Wojewódzkiego, Kielce, s. 7–28, 29–32, 33–152. Wójtowicz B., Wójtowicz J., 1993a, Ścieżka dydaktyczna geologiczno-przyrodnicza i za- bytków kultury materialnej Ciosowa – Miedziana Góra – Tumlin, ZŚiNPK Kielce, ss. 37. Wójtowicz B., Wójtowicz J., 1993b, Ścieżka dydaktyczna obiektów geologicznych i krajobrazu kulturowego Łagów – Dolina Łagowicy – Wąwóz Dule – Jaskinia Zbójecka, ZŚiNPK, Kielce, ss. 46. Wójtowicz B., Wójtowicz J., Kościak J., 1994, Przyrodniczo-geologiczna ścieżka dydaktyczna w Suchedniowsko-Oblęgorskim PK na trasie: Hucisko – Perzowa Góra – Kuźniacka Góra – Kuźniaki, ZŚiNPK, Kielce, s. 1–28. Wójtowicz B., Wójtowicz J., Zalewski Z., 1994a, Sozologiczna ścieżka dydaktyczna Zagnańsk – Bartków – Janaszów, ZŚiNPK, Kielce, ss. 24. Wójtowicz B., Wójtowicz J., Zalewski Z., 1994b, Przyrodnicza ścieżka dydaktyczna Ścięgna – Zagnańsk, ZŚiNPK, Kielce, s. 24–48. Wójtowicz B., Wójtowicz M., 2009, Strategia marketingowa w projektowaniu rozwoju produktu turystycznego na przykładzie Buska-Zdroju, 2009, [w:] Rozwój turystyki w warunkach Unii Europejskiej, red. W. Cabaj, J. Feczko, Wyższa Szkoła Ekonomii i Prawa, Kielce, s. 93–109. Zioło Z., 1997, Miejsce agroturystyki w rozwoju samorządowych układów lokalnych, [w:] Agroturystyka jako szansa aktywizacji gospodarczej wiejskich regionów turystycznych Małopolski Wschodniej, red. A. Jarosz, Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszów, s. 45–51. Zioło I., Zioło Z., 2009, Znaczenie agroturystyki dla aktywizacji gospodarczej układów lokalnych, Zeszyty Naukowe nr 5, Podkarpacka Szkoła Wyższa im. Bł. ks. W. Findy- sza w Jaśle, Jasło, s. 42–49. 14. Geografia regionalna 175 14. Geografia regionalna

Szczególną rolę w rozwoju naukowym i popularyzatorskim geografii w całym okresie funkcjonowania Instytutu Geografii krakowskiej uczelni pedagogicznej odegrali pracownicy skupieni w swej twórczej działalności nad zagadnieniami, które identyfikowano z szeroko rozumianą geografią regionalną. Zainteresowa- nia i prace badawcze odnosiły się do różnej skali krajowych układów przestrzennych oraz regionów i krajów położonych na poszczególnych kontynentach. W tym pojęciu dyscypliny, geografia regionalna przetrwała (w nazwie Zakładu) w strukturze organizacyjnej Instytutu do 2008 r. Na początku funkcjonowania uczelni geografia regionalna kształtowała się w ramach Sekcji Geografii. Inspiratorem działań w tym zakresie był od 1948 r. (późniejszy profesor) Rodion Mochnacki, wspierany w początkowym okresie przez profesora UJ Antoniego Wrzoska (do 1965 r.), a po utworzeniu Katedry Geografii Regionalnej (od 1951 r.) także przez Andrzeja Maryańskiego, Ma- riannę Kozanecką (od 1956 r.), a w kolejnych latach – przez Janinę Piasec- ką, Janinę Kozłowską i Zygmunta Szota. Podział geografii na dwie subdyscy- pliny – geografię fizyczną i geografię ekonomiczną, oraz podjęte w Osiecznej w 1955 r. ustalenia sprawiły, że geografia regionalna nabrała nowego charakteru, mimo iż ścierały się koncepcje co do jedności tej dziedziny wiedzy. Rozwój nowej kadry i indywidualne zainteresowania geografów sprawiły, że i w krakowskiej uczelni pedagogicznej rozwój geografii poszedł dwoma drogami, ukierunkowanymi bądź to na dualny podział, bądź też na ujęcie kompleksowe, łączące w sobie geografię fizyczną i ekonomiczną. Zwolennikiem tego drugiego nurtu był Jan Flis, który podobnie jak wielu innych pracowników pozostałych katedr, a później zakładów, włączył się aktywnie w publikowanie prac z zakresu geografii regionalnej. To właśnie jego publikacje na łamach czasopism „Poznaj świat”, „Wszechświat” i in. od 1948 r. popularyzowały wiedzę geograficzną w Polsce. Można rzec, że był on jedną z wiodących osobowości w środowisku krakowskim, a jego opracowania cechowała wszechstronna znajomość problematyki geograficznej. Pierwsze jego zwarte prace ukazały się w 2 poł. lat 40. XX w. (1949a, 1949b, 1949c) i dotyczyły zagadnień z zakresu geografii fizycznej. W następnych wykazał się także szeroką wiedzą z geografii ekonomicznej. Popularyzatorskie początkowo piśmiennictwo stworzyło podwaliny pod większe, dwuczęściowe opracowanie monograficzne z zakresu geografii fizycznej autorstwa późniejszego profesora UJ Zdzisława Czeppe oraz profesorów WSP – J. Flisa i R. Mochnackiego (1956, 1959). W 1966 r. ukazało się ono jako poprawiony, jednotomowy podręcznik dla studentów (popularne „kontynen- ty”), który jako jedyny z zakresu geografii fizycznej regionalnej w skali kraju przetrwał do końca stulecia. Świadectwem aktywnej pracy pisarskiej geografów krakowskiej WSP w tym okresie były także inne opracowania, m.in. J. Flisa encyklopedia Przyroda i technika (1963) oraz sztandarowe dzieło geograficzne 176 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

– Geografia powszechna (1965, 1977), a także R. Mochnackiego, zajmującego się kompleksowo ówczesnymi krajami socjalistycznymi (1963, 1967). Pod koniec lat 60. oraz w kolejnych dekadach minionego stulecia geograficzne zapotrzebowanie na wiedzę o różnych regionach dynamicznie zmieniającego się świata, jak i liczne podróże zagraniczne pracowników Instytutu sprawiły, że dorobek z tego zakresu szybko uległ zwielokrotnieniu. Przyczyniła się do tego także reorganizacja Instytutu, ukierunkowująca prace badawcze, a także poszerzenie grona pracowników parających się problematyką geografii regionalnej. Do starszych stażem i doświadczonych dołączyła Grażyna Mróz, później – Wiesław Domin i Renata Rettinger. To w wyniku szerokich zainteresowań głównie pracowników Zakładu Geografii Regionalnej (od 1971 r.) pod kierunkiem A. Maryańskiego powstało wiele opracowań. Szczególny udział mieli pracownicy Instytutu w opracowaniu encyklopedycznym Europy pod redakcją A. Wrzoska. W tym zbiorowym dziele (1976) brali udział: J. Flis, M. Kozanec- ka, J. Kozłowska, A. Maryański, W. Nowak, L. Pakuła, J. Rajman i Z. Szot. Zaczęły się także wówczas pojawiać opracowania regionalne, głównie z zakresu problematyki szeroko rozumianej geografii ekonomicznej (Maryański 1968, 1970, 1978; Kozanecka 1989, 1999; Szot 1970, 1983, 1994, 2000). Szczególne miejsce ze względu na częstotliwość poruszanych problemów zyskały zagadnienia ludnościowe (Maryański 1969, 1971, 1973a, 1981, 1993; Kozanecka 1986, 1994, 1997; Szot 1968, 1992, 1998, 1999; Domin 1988b, 1994; Kozanecka, Domin 1992) i związane z szeroko pojętą geografią komunikacji (Kozanecka 1970, 1982, 1983a, 1983b, 1996; Domin 1988a). Największy splendor Instytutowi i pracownikom w latach 70. i 80. przyniosły jednak opracowania książkowe o charakterze podręcznikowym. Były to pozycje monograficzne, odnoszące się do państw lub regionów, prezentujące zagadnienia kompleksowo bądź ujmujące problematykę branżowo. Należy do nich zali- czyć przede wszystkim prace Maryańskiego (1973c, 1974, 1987), Kozaneckiej (1972), Maryańskiego i Szota (1977), Maryańskiego i Czajkowskiego (1984), Maryańskiego i Halimarskiego (1989) oraz prace odnoszące się do konkretnych państw: Europy – Maryańskiego (1973b, 1975, 1993), Rosji – Maryańskie- go, Mróz, Szota i Troca (1996, po śmierci A. Mariańskiego redagowana przez Z. Szota), Szwecji – W. Nowaka (1975), Azji – Maryańskiego (1980), Mary- ańskiego i Halimarskiego (1980), Maryańskiego, Klausinga i Schultze (1989), Ameryki – Z. Szota (1981, 1992b). Wśród wydawnictw profilowanych domino- wały opracowania z zakresu problematyki ludności, ujmujące zagadnienia kompleksowo bądź problemowo (Maryański 1974, 1977, 1984, 1988, 1995, Rajman 1971, 1975, 1985). Publikowano też dużo artykułów. Obszarem byłej Jugosławii zajmowała się G. Mróz (1988; Mróz, Spasovski 1988). Wieloaspektowy charakter naukowy miały publikacje R. Rettinger, współpracującej z ośrodkami naukowymi Ukra- iny. Zajmowała się ona zarówno zagadnieniami przyrodniczymi (1993, 1994), jak i gospodarczymi, ukierunkowanymi na sprawy rolnictwa (1992, 1998, 2007a, 14. Geografia regionalna 177

2007b, 2009). Podobnie szeroko traktował zagadnienia geograficzne Lech Hay- dukiewicz, zajmujący się terenami byłych nadbałtyckich republik radzieckich. Dotyczyły one zarówno zagadnień depopulacyjnych (2000), jak i przemian etnicznych (2000a, 2001, 2004, 2006), ze szczególnym uwzględnieniem ludno- ści polskiej. Kolejny etap rozwoju badań z zakresu geografii regionalnej przypada na lata po 1995 r., kiedy to po śmierci A. Maryańskiego kierownictwo Zakładu Geogra- fii Regionalnej przejęła M. Kozanecka, a do Instytutu został przyjęty Zbigniew Długosz, dotychczasowy pracownik UJ, oraz młody asystent Sławomir Kurek. Ich zainteresowania naukowe od początku ukierunkowane były na problematy- kę demograficzną, w tym w szczególności na procesy starzenia się ludności. Do istotnych z tego zakresu prac należą wcześniejsze artykuły Z. Długosza, odno- szące się do Litwy (1980, 1983), Macedonii (1984a, 1984b), oraz porównawcze polskich Karpat i Masywu Centralnego (Długosz, Soja 1984), a także S. Kurka o przemianach demograficznych w Indiach (1998, 2002a). Z. Długosz i S. Ku- rek wiele prac o charakterze demograficznym poświęcili Europie5. Od lat 90. ubiegłego wieku znaczący dorobek w zakresie opracowań z geografii regionalnej mieli także pracownicy Instytutu współpracujący z różnego typu wydawnictwami popularnonaukowymi. W opracowywaniu haseł do 31-tomowej Encyklopedii PWN brali udział: M. Kozanecka, S. Kurek, G. Mróz; w powstawaniu podręcznej Encyklopedii powszechnej Kluszczyńskiego (1999), podobnie jak rozbudowanej 8-tomowej (2002), uczestniczyli: Krzysztof Bąk, Eligiusz Brzeźniak, Wacław Cabaj, Z. Długosz, Grzegorz Haczewski, Lech Hay- dukiewicz, S. Kurek, Agnieszka Kwiatek-Sołtys, Piotr Lewik, Zbigniew Makie- ła, Roman Malarz, Jan Mądry, G. Mróz, Bronisław Pydziński, Jan Rajman, Lidia Róg, Paweł Słowiak, Małgorzata Szelińska-Kukulak, Z. Szot, Mariusz Szubert, Marek Troc, Witold Warcholik i Marek Żółkiewski. W przygotowaniu, także przez R. Kluszczyńskiego, 3-tomowej Ilustrowanej encyklopedii dla dzieci i młodzieży (1997) uczestniczyli: W. Cabaj, Z. Długosz, M. Kozanecka, S. Ku- rek, A. Kwiatek-Sołtys, R. Malarz, G. Mróz, B. Pydziński, J. Rajman, R. Rettin- ger, Z. Szot, M. Szubert i M. Żółkiewski. Dużym wyzwaniem dla pracowników Instytutu stał się udział w opracowaniu 11-tomowej Encyklopedii geograficznej świata krakowskiego wydawnictwa Opres, której poszczególne tomy ukazywały się w latach 1995–2002. Szczegól- nie tom poświęcony Europie (1996d) zdominowali pracownicy Instytutu: Mał- gorzata Bajgier-Kowalska, Z. Długosz, Bronisław Górz, G. Haczewski, L. Hay- dukiewicz, M. Kozanecka, S. Kurek, J. Lach, P. Lewik, Z. Makieła, G. Mróz, W. Nowak, Amalia Prochownik, R. Rettinger, Z. Szot, M. Troc, Tadeusz Zięta- ra, M. Żółkiewski. W innych tomach znacząco swój udział zaznaczyli: Z. Dłu- gosz (1995, 1996a, 1996b, 1996c, 1997a, 1997b, 1997c, 1997d), B. Górz (1997), S. Kurek (1998) i T. Ziętara (1997a, 1997b), natomiast w opracowaniu Suple-

5 Por. rozdział Geografia ludności. 178 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych mentu (2001), koncepcji Z. Długosza, uczestniczyli m.in. S. Kurek, Mariola Tracz i T. Ziętara. Należy także pokreślić, że w przygotowywaniu dokumentacji geograficznej do wszystkich tomów brał udział Radosław Uliszak. Dorobek najmłodszej stażem kadry Instytutu w ostatnim okresie został zdo- minowany opracowaniami dotyczącymi Ameryki Łacińskiej. Zatrudniony po studiach doktoranckich na UJ absolwent Instytutu Geografii AP – Mirosław Wójtowicz kontynuował badania nad wcześniej rozpoczętą problematyką miej- ską w Japonii (2003) i Niemczech (2005, 2008), natomiast w ostatnim czasie podjął także szereg zagadnień badawczych w odniesieniu do regionu Brazylii, związanych z obszarami metropolitalnymi (2007a, 2007b, 2007c, 2008a, 2008b, 2008c, 2009). W tym samym kręgu zainteresowań geograficznych pozostaje Anna Winiarczyk-Raźniak. Jej problematyka badawcza obejmuje nie tylko zagadnienia społeczne metropolii Meksyku (Winiarczyk-Raźniak, Raźniak 2008), ale także ukierunkowana jest na obszary sąsiednie pod kątem przemian funkcjonalnych (Winiarczyk-Raźniak 2008) i gospodarki rolnej (Winiarczyk-Raźniak 2009). Ciekawe opracowanie z zakresu tematyki geografii regionalnej zaprezen- tował także Sławomir Dorocki (2007), w którym prześledził wieloaspektowo spójność regionów Francji. Do prac o charakterze geograficzno-regionalnym, które w tym miejscu na- leży wymienić, należą także pozycje książkowe Z. Długosza z zakresu odkryć geograficznych (1999, 2001), gdzie chronologicznie, w układzie regionalnym, przybliżył on historię poznania Ziemi. Inną, równie znaczącą pozycją książ- kową Z. Długosza (2000) było opracowanie z zakresu geografii politycznej. I w tym przypadku autor, dokonując szczegółowej analizy przemian politycznych na mapie świata, podjętą problematykę zaprezentował w układzie regionalnym. Prowadzone badania czy analizy nie były osadzone w jakimś szczególnym nurcie badawczym Instytutu, ale wynikały głównie z potrzeb dydaktyki bądź praktyki. W opracowania nad podziałami administracyjnymi kraju włączył się Zbigniew Zioło (1995, 1997), m.in. w ramach prac Instytutu Organizacji Za- rządzania i Doskonalenia Kadr w Warszawie (Kruczała, Zioło 1985), gdzie zaproponowano metodę oceny funkcjonowania podziałów specjalnych w dwu- stopniowym podziale administracyjnym, w zakresie dostępności społeczeństwa do instytucji publicznych. Większość pracowników Instytutu publikowała także swoje prace w formie popularyzatorskich doniesień, notatek czy wiadomości w „Geografii w Szkole”, „Czasopiśmie Geograficznym” czy „Przeglądzie Geograficznym”. Ze względu na ich mnogość, a jednocześnie ograniczenia redakcyjne, pominięto je w niniejszym tekście, choć i one świadczą o znaczącym dorobku z zakresu geografii regionalnej.

Zbigniew Długosz, Mirosław Wójtowicz 14. Geografia regionalna 179 Literatura

Bajgier-Kowalska M., 1996, Ukształtowanie poziome, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. V. Europa, Wyd. Opres, Kraków. Bąk K., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków. Brzeźniak E., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków. Cabaj W., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków. Czeppe Z., Flis J., Mochnacki R., 1956, Geografia fizyczna części świata, Cz. 1, Europa, PWN, Kraków, ss. 215. Czeppe Z., Flis J., Mochnacki R., 1959, Geografia fizyczna części świata, Cz. 2, Kraje i morza pozaeuropejskie, PWN, Kraków, ss. 358. Czeppe Z., Flis J., Mochnacki R., 1966, Geografia fizyczna świata, PWN, Warszawa, ss. 810. Długosz Z., 1980, Przestrzenne zróżnicowanie przyrostu naturalnego i migracji ludno- ści w Litewskiej SRR w latach 1951–1975, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficz- ne, z. 52, s. 27–37. Długosz Z., 1981, Rola migracji w planowaniu przestrzennym zmian rozmieszczenia ludności, [w:] Problemy rozwitia systemy nasielenia i rajonoj planirowki w respu- blice. Referaty Naucznogo Seminara – sowieszczanija, Wilnius, s. 1947–1952. Długosz Z., 1983, Typologia miast Litewskiej SRR w świetle ruchu naturalnego i wę- drówkowego ludności, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, z. 56, s. 137–150. Długosz Z., 1984a, Obid za primiena na graficzki metody wo tipologijata na prirodi- priom prirost na nasielenieto na SR Makiedonija, Sojuz na Geografskite Zadrużenia na SR Makedonija, Skopje, s. 77–89. Długosz Z., 1984b, Urbanizacja SR Macedonii w świetle niektórych aspektów demograficznych, Czasopismo Geograficzne, 55, Wrocław, s. 519–528. Długosz Z., 1995, Hasła – odkrycia geograficzne i kraje: Melanezji, Mikronezji, Poli- nezji, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. I. Australia, Oceania, Antarktyda, Wyd. Opres, Kraków. Długosz Z., 1996a, Hasła – odkrycia geograficzne i wyspy, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. II. Afryka, Wyd. Opres, Kraków. Długosz Z., 1996b, Hasła – odkrycia geograficzne i wyspy, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. III. Ameryka Południowa, Wyd. Opres, Kraków. Długosz Z., 1996c, Hasła – odkrycia geograficzne i wyspy, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. IV. Ameryka Północna, Wyd. Opres, Kraków. Długosz Z., 1996d, Hasła – odkrycia geograficzne i wyspy; Ludność, Estonia, Liech- tenstein, Litwa, Łotwa, Malta, Watykan, W. Owcze, Man, W. Normandzkie, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. V. Europa, Wyd. Opres, Kraków. Długosz Z., 1997a, Hasła – odkrycia geograficzne i wyspy, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. VI. Azja, Wyd. Opres, Kraków. Długosz Z., 1997b, Hasła – odkrycia geograficzne i wyspy, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. VI. Azja, Wyd. Opres, Kraków. Długosz Z., 1997c, Ludność, Hasła – odkrycia geograficzne i wyspy, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. IX. Ziemia, Wyd. Opres, Kraków. 180 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Długosz Z., 1997d, Terytorium państwa i jego zmiany, ewolucja polityczna; Wiado- mości ogólne; Ukształtowanie poziome, ustrój i podział administracyjny; Ludność, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. IX. Polska, Wyd. Opres, Kraków. Długosz Z., 1999, Historia odkryć geograficznych i poznania świata w zarysie, WSZiA, Zamość, ss. 267. Długosz Z., 2000, Przemiany na mapie politycznej świata, WSZiA w Zamościu, GAU- DIUM, Lublin, ss. 207. Długosz Z., 2001, Historia odkryć geograficznych i poznania Ziemi, PWN, Warszawa, ss. 287. Długosz Z., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kra- ków. Długosz Z., 2003, Mapa polityczna na przełomie XX i XXI w., [w:] Badania i podróże naukowe krakowskich geografów, PTG – Oddział w Krakowie, Kraków, s. 125–128. Długosz Z., Kurek S., Tracz M., Ziętara T. i in., 2001, Encyklopedia geograficzna świa- ta, Suplement, Wyd. Opres, Kraków. Długosz Z., Soja M., 1991, Demographical changes caused by natural increase and migrations in Carpatians and Massif Central, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geogra- ficzne, z. 87, s. 23–30. Domin W., 1988a, Funkcje i rejonizacja portów morskich w handlu zagranicznym Japonii, Czasopismo Geograficzne, 59 (4), s. 429–435. Domin W., 1988b, Próba określenia „wpływu” warunków naturalnych na rozmieszczenie ludności w Japonii, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 124, Prace Geograficzne XII, s. 93–99. Domin W., 1994, Przesunięcia ludności Korei Południowej na tle intensywnego uprze- mysłowienia w latach 1960–1990, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krako- wie, z. 170, Prace Geograficzne XV, s. 37–47. Dorocki S., 2007, Interdyscyplinarność badań regionalnych w analizie struktur regionalnych Francji, [w:] Badania regionalne – wybrane problemy, red. M. Strzyż, A. Świercz, Nauki Geograficzne w Badaniach Regionalnych, t. III, Kielce, s. 167–173. Flis J., 1949a, Krajobraz wulkaniczny, Czytelnik, Warszawa, ss. 43. Flis J., 1949b, Krajobraz wybrzeży morskich, Czytelnik, Warszawa, ss. 79. Flis J., 1949c, Pustynie, Krajobraz Geograficzny, Wiedza Powszechna, Warszawa, ss. 42. Flis J., 1963, Azja, Pustynie, [w:] Encyklopedia. Przyroda i technika, Warszawa. Flis J., 1965, San Marino, Watykan, Włochy, [w:] Geografia powszechna, T. 3, War- szawa. Flis J., 1967, Cypr, Egipt, Etiopia, Himalaje, Irak, Iran, Izrael, Jordania, Kraje himalaj- skie (Nepal, Sikkim, Bhutan), Libia, Liban, Mauretania, Sahara, Sahara hiszpań- ska, Syria, Turcja, Żyzny Półksiężyc Lewantu, [w:] Geografia powszechna, T. 4, PWN, Warszawa. Flis J., 1976, Albania, Malta, San Marino, Watykan, Włochy, [w:] Słownik geografii Europy, red. A. Wrzosek, Wiedza Powszechna, Warszawa. Górz B., 1996, Rolnictwo, Rosja, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. V. Europa, Wyd. Opres, Kraków. Górz B., 1997, Rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. IX. Ziemia, Wyd. Opres, Kraków. 14. Geografia regionalna 181

Haczewski G., 1996, Budowa geologiczna, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. V. Europa, Wyd. Opres, Kraków. Haczewski G., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kra- ków. Haydukiewicz L., 1996d, Litwa, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. V. Europa, Wyd. Opres, Kraków. Haydukiewicz L. 2000, Obszary depopulacyjne na Litwie, [w:] Działalność człowieka i jego środowisko, red. Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków. Haydukiewicz L. 2000a, Przemiany etniczne ludności Polskiej na Kowieńszczyźnie, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny AP w Krakowie, z. 209, Prace Geograficzne XVIII, s. 91–108. Haydukiewicz L., 2001, Wybrane problemy demograficzne Łotwy w okresie transformacji gospodarczej, [w:] Polska – Europa. Gospodarka, przemysł, red. J. Rajman, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 291–303. Haydukiewicz L., 2004 Problemy starzenia się wybranych grup ludności polskiej na Litwie, [w:] Proces starzenia się ludności – potrzeby i wyzwania, red. J.T. Kowale- ski, P. Szukalski, Wydawnictwo UŁ, Łódź, s. 71–82. Haydukiewicz L., 2004, Hasła, [w:] Nowa encyklopedia szkolna, Wyd. Zielona Sowa, Kraków. Haydukiewicz L. 2006, Aktywność wyborcza mniejszości polskiej na Litwie w latach 1990–2005, Rocznik Stowarzyszenia Naukowców Polaków Litwy, T. 5, Wilno. Haydukiewicz L., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków. Kozanecka M., 1970, Zagadnienia komunikacji autobusowej w niektórych europejskich krajach socjalistycznych, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 40, Prace Geograficzne V, s. 303–311. Kozanecka M., 1972, Geografia Azji (bez azjatyckiej części ZSRR i ChRL), Wydawnic- two Naukowe WSP, Kraków, ss. 179. Kozanecka M., 1982, Pasażerski transport kolejowy w Wielkiej Brytanii, Przegląd Ko- munikacyjny, R. 21, nr 8, s. 242–246. Kozanecka M., 1983, Moskwa – największy pasażerski węzeł kolejowy ZSRR, Przegląd Komunikacyjny, R. 22, nr 2, s. 58–59. Kozanecka M., 1983, Znaczenie żeglugi śródlądowej w systemie transportowym RFN, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 88, Prace Geograficzne X, s. 231–246. Kozanecka M., 1986, Tendencje rozwoju ludności Azji, Czasopismo Geograficzne, 57 (1), s. 102–117. Kozanecka M., 1989, Uwarunkowania zmian przestrzenno-gospodarczych w Azji Za- chodniej, Geografia w Szkole, z. 3, s. 161–171. Kozanecka M., 1994, Rozwój ludności Tajlandii i jej regionalne przemieszczenia, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 170, Prace Geograficzne XV, s. 25–36. Kozanecka M., 1996, Komunikacja, Albania, Czechy, Słowacja, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. V. Europa, Wyd. Opres, Kraków. Kozanecka M., 1996, Zróżnicowanie gałęziowe i przestrzenne przewozów ładunków w Wielkiej Brytanii, Prace Komisji Geografii Komunikacji, T. 1, s. 125–138. 182 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Kozanecka M., 1997, Zróżnicowanie regionalne ludności czynnej zawodowo i typów gospodarki w Chinach, Czasopismo Geograficzne, 2, s. 207–218. Kozanecka M., 1999, Regionalne zróżnicowanie społeczno-gospodarcze świata w koń- cu XX wieku, Czasopismo Geograficzne, 3–4, s. 263–281. Kozanecka M., 2001–2005, Hasła, [w:] Wielka encyklopedia, PWN, Warszawa. Kozanecka M., Domin W., 1992, Ludność czynna zawodowo jako kryterium zmian struktur gospodarczych krajów Azji, Czasopismo Geograficzne, 63 (3–4), s. 312– 327. Kruczała J., Zioło Z., 1985, Podziały specjalne województwa tarnobrzeskiego, [w:] Terytorialne podziały specjalne, red. M. Elżanowski, Materiały i Studia Instytutu Organizacji Zarządzania i Doskonalenia Kadr, Warszawa, s. 26–36. Kukulak J., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kra- ków. Kurek S., 1996, Estonia, Łotwa, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. V. Europa, Wyd. Opres, Kraków. Kurek S., 1998, Przemiany demograficzne w Indiach, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 198, Prace Geograficzne XVII, ss. 99–109. Kurek S., 2001–2005, Hasła, [w:] Wielka encyklopedia, PWN, Warszawa. Kurek S., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków. Kurek S., 2002a, Przestrzenne zróżnicowanie zaludnienia i wybranych struktur ludno- ściowych Indii w świetle wstępnych wyników spisu powszechnego z 2001 r., [w:] Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, red. Z. Górka, IGiGP UJ, Kra- ków, s. 375–384. Kwiatek-Sołtys A., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków. Lach J., Maciejewski W., 1996, Ochrona przyrody i parki narodowe, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. V. Europa, Wyd. Opres, Kraków. Lewik P., 1996, Klimat, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. V. Europa, Wyd. Opres, Kraków. Lewik P., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków. Makieła Z., 1996, Holandia, Luksemburg, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. V. Europa, Wyd. Opres, Kraków. Makieła Z., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków. Malarz R., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków. Maryański A., 1968, Niektóre aktualne zagadnienia geograficzne Gruzińskiej SSR, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP Kraków, z. 30, Prace Geograficzne IV, s. 185–189. Maryański A., 1969, Rozwój migracji ludności w ZSRR w latach 1939–1966, Studia Demograficzne, 18, s. 39–51. Maryański A., 1970, Niektóre problemy rozwoju radzieckiej Azji Środkowej na przykła- dzie regionu zerawszańskiego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 40, Prace Geograficzne V, s. 297–301. Maryański A., 1971, Rozmieszczenie ludności w ZSRR i jego zmiany w świetle spisu z 1970 r., Przegląd Geograficzny, 1/2, s. 93–100. 14. Geografia regionalna 183

Maryański A., 1973a, Międzynarodowa migracja zarobkowa w Europie, Sprawy Mię- dzynarodowe, nr 3, s. 27–42. Maryański A., 1973b, Rumunia, PWN, Warszawa, ss. 229. Maryański A., 1973c, Wstęp do geografii ekonomicznej, Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Kraków, ss. 148. Maryański A., 1974, Problemy ludnościowe krajów socjalistycznych, PWE, Warszawa, ss. 249. Maryański A., 1975, Związek Radziecki. Zarys geografii ekonomicznej regionów, PWE, Warszawa, ss. 458. Maryański A., 1976, Rumunia, ZSRR, [w:] Słownik geografii Europy, red. A. Wrzosek, Wiedza Powszechna, Warszawa. Maryański A., 1977, Ludność świata, PWN, Warszawa, ss. 392. Maryański A., 1978, Stan informacji geofizyczno-ekonomicznej w Chińskiej Republice Ludowej, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 11, s. 69–75. Maryański A., 1980, Wietnam, PWN, Warszawa, ss. 123. Maryański A., 1981, Główne tendencje rozwoju ludności Wietnamu, [w:] Geographia: studia et dissertationes, red. J. Trembaczowski, Prace Naukowe Uniwersytetu Ślą- skiego, nr 410, Katowice, s. 58–68. Maryański A., 1984, Migracje w świecie, PWN, Warszawa, ss. 205. Maryański A., 1987, Geografia ekonomiczna Azji Południowej, PWE, Warszawa, ss. 186. Maryański A., 1988, Narodowości świata, PWN, Warszawa, ss. 169. Maryański A., 1993a, Ewolucja struktur narodowościowych w ZSRR, Polityka Wschod- nia, nr 1, s. 125–156. Maryański A., 1993b, Litwa, Łotwa, Estonia, PWN, Warszawa, ss. 99. Maryański A., 1995, Przemiany ludnościowe w ZSRR, Centrum Badań Wschodnich UW, Warszawa, ss. 222. Maryański A., Czajkowski P., 1984, Geografia ekonomiczna Azji Południowo-Wschod- niej, PWE, Warszawa, s. 304. Maryański A., Halimarski A., 1980, Chiny, PWN, Warszawa, ss. 334. Maryański A., Halimarski A., 1989, Geografia ekonomiczna Azji Wschodniej, PWE, Warszawa, ss. 300. Maryański A., Klausing H., Schultze E., 1989, China – ökonomische und sociale Geo- graphie, WEB Herman Haack, Gotha, ss. 350. Maryański A., Modrzewski P., Szot Z., 1989, Geografia ekonomiczna Ameryki Łaciń- skiej, PWE, Warszawa, ss. 351. Maryański A., Mróz G., Szot Z., Troc M., 1996, Geografia gospodarcza Rosji, PWE, Warszawa, ss. 245. Maryański A., Szot Z., 1977, Geografia ekonomiczna Ameryki Łacińskiej, PWE, War- szawa, ss. 336. Mądry J., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków. Mochnacki R., 1963, Europejskie kraje socjalistyczne, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 90. Mochnacki R., 1967, Geografia gospodarcza europejskich krajów socjalistycznych (bez ZSRR i Polski), PWN, Kraków, ss. 132. 184 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Mróz G., 1988, Uwarunkowania nierównomiernego rozwoju społeczno-gospodarczego Jugosławii, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 124, Prace Geogra- ficzne XII, s. 161–182. Mróz G., 1996, Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Chorwacja, Jugosławia, Macedonia, Rosja, Słowenia, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. V. Europa, Wyd. Opres, Kraków. Mróz G., 1988, Uwarunkowania nierównomiernego rozwoju społeczno-gospodarczego Jugosławii, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 124, Prace Geogra- ficzne XII, s. 161–182. Mróz G., 2001–2005, Hasła, [w:] Wielka encyklopedia, PWN, Warszawa. Mróz G., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków. Mróz G., Spasovski M., 1988, Prostorna diferenciranost brojnog kretanja stanovnistva u Jugoslaviji 1948–1981 godine, Glasnik Srpskogo Geogr. Drustva, Sv. 68, Br. 2, s. 17–26. Nowak W., 1975, Szwecja, PWN, Warszawa, s. 354. Nowak W., 1996, Dania, Finlandia, Norwegia, Szwecja, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. V. Europa, Wyd. Opres, Kraków. Nowak W., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kra- ków. Prochownik A., 1996, San Marino, Włochy, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. V. Europa, Wyd. Opres, Kraków. Pydzinski B., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków. Rajman J., 1971, Wielkie miasta Afryki, Nauka dla wszystkich, nr 149, PAN, Kraków, ss. 29. Rajman J., 1975, Osadnictwo Wielkiej Niziny Węgierskiej, Nauka dla wszystkich, nr 245, PAN, Kraków, ss. 29. Rajman J., 1976, Austria, Liechtenstein, Szwajcaria, [w:] Słownik geografii Europy, red. A. Wrzosek, Wiedza Powszechna, Warszawa. Rajman J., 1985, Probleme der demographischen Entwicklung der Städte im Oberschle- sischen Ballungsgebiet, Territoriale Struktureffekte der Ballungsgebiete, nr 12, Dres- den, s. 107–115. Rajman J., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kra- ków. Rettinger R., 1993, Stan zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego Ukrainy, Czaso- pismo Geograficzne, 1, s. 85–88. Rettinger R., 1994, Wielkość emisji wybranych zanieczyszczeń powietrza na terytorium Ukrainy, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 170, Prace Geogra- ficzne XV, s. 451–459. Rettinger R., 1996, Białoruś, Mołdawia, Ukraina, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. V. Europa, Wyd. Opres, Kraków. Rettinger R., 1998, Rola sektora prywatnego w rolnictwie Ukrainy, Rocznik Naukowo- Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 198, Prace Geograficzne XVII, s. 63–77. Rettinger R., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kra- ków. 14. Geografia regionalna 185

Rettinger R. 2002a, Australia i Oceania [w:] Kraje pozaeuropejskie – zarys geografii turystycznej, Wyd. Proksenia, Kraków. Rettinger R., 2007, Zmiany w użytkowaniu ziemi na obszarach górskich obwodu lwowskiego, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, z. 54, s. 121–130. Rettinger R., 2007, Gospodarstwa farmerskie jako forma aktywizacji gospodarczej obwodu lwowskiego, Przedsiębiorczość – Edukacja, nr 3, Warszawa–Kraków, s. 133–141. Rettinger R., 2009, Rola gospodarstw przyzagrodowych w potencjale produkcyjnym rolnictwa Ukrainy, [w:] Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych. Europa bez granic – nowe wyzwania – nowa jakość przestrzeni, Insty- tut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, s. 269–276. Róg L., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków. Słowiak P., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków. Szelińska-Kukulak M., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Klusz- czyński, Kraków. Szot Z., 1968, Przemiany demograficzne w Wenezueli ze szczególnym uwzględnieniem okresu 1936–1961, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 30, Prace Geograficzne IV, s. 165–183. Szot Z., 1970, Regiony geograficzno-fizyczne Wenezueli i ich znaczenie gospodarcze, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 40, Prace Geograficzne V, s. 329–342. Szot Z., 1976, Gibraltar, Hiszpania, Portugalia, [w:] Słownik geografii Europy, red. A. Wrzosek, Wiedza Powszechna, Warszawa. Szot Z., 1981, Meksyk, PWN, Warszawa, ss. 319. Szot Z., 1983, Zasoby wodne i sztuczne nawadnianie Meksyku, Rocznik Naukowo-Dy- daktyczny WSP w Krakowie, z. 88, Prace Geograficzne X, s. 275–300. Szot Z., 1992a, Amerykańscy imigranci: Stany Zjednoczone Ameryki: naród narodów, naród imigrantów, [w:] Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Janowi Fliso- wi w 80 rocznicę Jego urodzin, red. R. Malarz, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kra- ków, s. 57–68. Szot Z., 1992b, Argentyna, PWN, Warszawa, ss. 271. Szot Z., 1994, Integracja gospodarcza i kryzys zadłużeniowy w Ameryce Łacińskiej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 170, Prace Geograficzne XV, s. 97–109. Szot Z., 1996, Gibraltar, Hiszpania, Portugalia, Rosja, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. V. Europa, Wyd. Opres, Kraków. Szot Z., 1998, Migraciones internas en Chile entre 1950–1970, [w:] Migraciones de la población latinoamericana y sus efectos socio-economicos: estudios regionales comparativos, red. G. Mertins, M. Skoczek, Warszawa, s. 15–28. Szot Z., 1999, Przymusowe migracje wewnętrzne w Rosji, Rocznik Naukowo-Dydak- tyczny WSP w Krakowie, z. 198, Prace Geograficzne XVII, s. 55–61. Szot Z., 2000, Regionalne zróżnicowanie przemian społeczno-gospodarczych Hiszpanii w drugiej połowie XX w. jako wyraz rozwoju gospodarczego, Rocznik Naukowo-Dy- daktyczny AP Kraków, z. 209, Prace Geograficzne XVIII, s. 73–80. Szot Z., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków. 186 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Szubert M., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kra- ków. Troc M., 1996, Komunikacja, Białoruś, Finlandia, Jan Mayen, Mołdawia, Rosja, Sval- bard, Ukraina, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. V. Europa, Wyd. Opres, Kraków. Troc M., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków. Warcholik W., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków. Winiarczyk-Raźniak A., 2008, Przemiany funkcjonalne Caye Caulker (Belize) – od ry- bactwa do turystyki, [w:] Funkcje turystyczne miast, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 145–152. Winiarczyk-Raźniak A., 2009, Rolnictwo Gwatemali, [w:] Człowiek i rolnictwo, red. Z. Górka, A. Zborowski, Wyd. IGiGP UJ, Kraków, s. 89–98. Winiarczyk-Raźniak A., Raźniak P., 2008, Struktury społeczne Obszaru Metropolitalne- go Doliny Meksyku (La Zona Metropolitana del Valle de México), [w:] Współczesne kierunki i wymiary procesów urbanizacji, red. J. Słodczyk, M. Śmigielska, Wydaw- nictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole, s. 141–150. Wójtowicz M., 2003, Urbanization processes and regional changes of population distribution in Japan (1898–1995), Prace Geograficzne, nr 112, IGiGP UJ, Kraków, s. 137–148 Wójtowicz M., 2005b, Międzynarodowe uwarunkowania segregacji etniczno-narodo- wościowej w miastach europejskich na przykładzie Kolonii, [w:] Gospodarka i Po- lityka, Wyzwania XXI wieku, red. B. Bednarczyk, M. Lasoń, Krakowska Szkoła Wyższa im. F. Modrzewskiego, Kraków, s. 157–167. Wójtowicz M., 2007a, Zmiany poziomu segregacji ekonomicznej w Rio de Janeiro w latach 1991–2000, [w:] Polska geografia osadnictwa dotychczasowy dorobek program badań, red. I. Jażdżewska, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 211–220. Wójtowicz M., 2007b, Transformacja gospodarcza a przekształcenia rynku pracy wybranych regionów metropolitalnych Brazylii w latach 1995–2005, [w:] Przekształ- cenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych, red. P. Brezdeń, S. Gry- kień, IGiRR, UW, Wrocław, s. 359–369. Wójtowicz M., 2007c, Zmiany wielkości i struktury zatrudnienia w Regionie Metropoli- talnym São Paulo w latach 1991–2003 jako wyraz transformacji gospodarczej Bra- zylii, [w:] Procesy transformacji społeczno-ekonomicznych i przyrodniczych struktur przestrzennych, red. J. Lach, M. Borowiec, T. Rachwał, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 584–597. Wójtowicz M., 2008a, Zmiany poziomu segregacji ekonomicznej w São Paulo w latach 1991–2000, [w:] Współczesne kierunki i wymiary procesów urbanizacji, red. J. Słod- czyk, M. Śmigielska, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole, s. 151–160. Wójtowicz M., 2008b, Rozwój przemysłu samochodowego w Brazylii w latach 1957– 2005, [w:] Procesy transformacji układów przestrzennych przemysłu na tle zmie- niającego się otoczenia, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Prace Komisji Geografii Przemy- słu PTG, nr 10, Warszawa–Kraków, s. 140–153. Wójtowicz M., 2008c, Diversification of the socio-spatial structure of the São Paulo Metropolitan Region, [w:] On the Social, Economic and Spatial Transformations 15. Dydaktyka geografii 187

of the Regions, red. J. Makowski, Faculty of Geography and Regional Studies, Uni- versity of Warsaw, Warsaw, s. 39–56. Wójtowicz M., 2008d, Obcokrajowcy w strukturze przestrzenno-funkcjonalnej wybranych miast niemieckich, [w:] Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno- -przestrzennych. Europa bez granic – nowe wyzwania, red. D. Ilnicki, K. Janc, Roz- prawy Naukowe IGiRR Uniwersytetu Wrocławskiego, nr 3, s. 231–239. Wójtowicz M., 2009, Wpływ globalizacji i integracji w ramach MERCOSUR na wymia- nę handlową produktów przemysłu samochodowego Brazylii w latach 1990–2006, [w:] Wpływ procesów globalizacji i integracji europejskiej na transformację struktur przemysłowych, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 12, Warszawa–Kraków, s. 63–77. Zbiorowe, 1997, Ilustrowana encyklopedia dla dzieci i młodzieży (T. I–III), Wyd. R. Kluszczyński, Kraków. Zbiorowe, 1999, Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków. Zbiorowe, 2000, Encyklopedia powszechna (t. I–VIII), Wyd. R. Kluszczyński, Kraków. Zbiorowe, 2002, Encyklopedia podręczna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków. Ziętara T., 1996, Rzeźba, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. V. Europa, Wyd. Opres, Kraków. Ziętara T., 1997a, Hasła, [w:] Encyklopedia geograficzna Świata, T. IX. Polska, Wyd. Opres, Kraków. Ziętara T., 1997b, Rzeźba, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. IX. Ziemia, Wyd. Opres, Kraków. Zioło Z., 1995, Próba delimitacji Regionu Rzeszowskiego, [w:] Przemiany struktur spo- łeczno-gospodarczych obszarów przygranicznych, red. J. Kitowski, Z. Zioło, Warsza- wa–Kraków–Rzeszów, s. 163–176. Zioło Z., 1997, Opinia, [w:] Reforma administracji publicznej „Państwo sprawne, przyjazne, bezpieczne”. Wybór opinii i ekspertyz, Warszawa, s. 206–209. Żółkiewski M., 1996, Wody, Rybołówstwo, [w:] Encyklopedia geograficzna świata, T. V. Europa, Wyd. Opres, Kraków. Żółkiewski M., 2002, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. R. Kluszczyński, Kraków.

15. Dydaktyka geografii

Dydaktyka geografii jako samodzielna dyscyplina naukowa została usank- cjonowana na przełomie lat 80. i 90. ubiegłego stulecia. Istotną rolę w tym zakresie odegrały osoby związane z Zakładem Dydaktyki Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie (dawnej WSP w Krakowie). Ich wysiłek i zaanga- żowanie w badania naukowe wniosły znaczący wkład w rozwój tej dyscypliny naukowej, o czym świadczy bogaty dorobek naukowy pracowników Zakładu, zamieszczony m.in. w Bibliografii dydaktyki geografii (1976, 1985, 1995), 188 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych kilkanaście dysertacji doktorskich i kilkaset prac magisterskich z dydaktyki geografii. Również rozwój naukowy poszczególnych pracowników, zapocząt- kowany przez prof. R. Mochnackiego i kontynuowany przez prof. J. Flisa, prof. S. Piskorza, dr. S. Zająca, dr. A. Żołnierza, dr M. Tracz, dr. W. Osucha, dr D. Piróg i dr hab. B. Wójtowicz, stworzył podstawy do tego, że Zakład Dydaktyki Geografii UP w Krakowie stał się ważnym ośrodkiem badawczym w zakresie dydaktyki geografii w kraju, rozpoznawanym także za granicą, poprzez wielokierunkowe kontakty pracowników ZDG z uniwersytetami i akade- miami pedagogicznymi za granicą. Początki Zakładu Dydaktyki Geografii wiążą się powstaniem w 1946 r. Państwowej Wyższej Szkoły Pedagogicznej. W pierwszym okresie jej istnienia (1946–1956) nie funkcjonowała żadna jednostka organizacyjna zajmująca się przygotowaniem metodycznym studentów geografii do wykonywania zawodu nauczycielskiego. Oparciem dla kształcenia przyszłych nauczycieli w ramach istniejącej Pracowni Geograficznej były wykłady i ćwiczenia z metodyki geografii prowadzone przez doświadczonych geografów – nauczycieli przedwojennych szkół średnich – doktorów: Mariana Gotkiewicza i Rodiona Mochnackiego. Wzrost zapotrzebowania oświaty na wykwalifikowanych nauczycieli geografii różnych poziomów nauczania spowodował powołanie w 1957 r. w krakowskiej uczelni pedagogicznej Zakładu Metodyki Nauczania Geografii, organizacyjnie związanego z Katedrą Geografii Regionalnej, którą kierował doc. R. Mochnacki. Wyodrębnienie samodzielnej jednostki, zajmującej się badaniem procesu nauczania geografii, torowało drogę do rozwoju nowej dyscypliny naukowej – dydaktyki geografii. Wymagało to jednak rozwoju i stabilizacji własnej kadry. W Zakładzie pracowali wówczas asystenci: Janina Piasecka, Janina Noga, Sta- nisław Zając oraz, doraźnie, Bernardeta Cywińska. Następna zmiana jakościowa związana była z przyznaniem w 1959 r. Wydziałowi Geograficzno-Biologicznemu WSP uprawnień doktorskich, w tym także z dydaktyki geografii. Pod koniec lat 60. powstały w Zakładzie pierwsze w Polsce prace doktorskie z dydaktyki geografii, których promotorem był prof. R. Mochnacki. Przewody doktorskie z geografii w zakresie dydaktyki geografii zamknęli wówczas Sławomir Piskorz (1968) i Stanisław Zając (1969), późniejsi długoletni pracownicy tej placówki. W związku z odejściem na emeryturę prof. R. Mochnackiego w 1968 r. Zakładem przejściowo kierował doc. dr Andrzej Maryański, po czym Zakład organizacyjnie przypisano do Katedry Geografii Fizycznej, kierowanej przez doc. dr. Jana Flisa. Kolejnej zmiany organizacyjnej dokonano w 1971 r. Powstał wtedy samo- dzielny Zakład Dydaktyki Geografii, kierowany przez prof. dr. J. Flisa, w którym pracowało trzech doktorów: S. Piskorz, S. Zając i Alfred Żołnierz oraz asystent Wacław Cabaj. Przy Zakładzie w latach 1970–1987 funkcjonowała Pracownia Kartografii. Ustabilizowanie kadry pozwoliło na uruchomienie w 1974 r. jedy- nego w Polsce zaocznego studium doktoranckiego, którego absolwenci wzmoc- nili kadrowo inne placówki zajmujące się dydaktyką geografii. 15. Dydaktyka geografii 189

W 1979 r. S. Piskorz – jako jedyny w Polsce – uzyskał stopień doktora ha- bilitowanego nauk humanistycznych w zakresie dydaktyki geografii. Po przej- ściu na emeryturę prof. J. Flisa (1982) objął on kierownictwo Zakładu, któ- rego etatowymi pracownikami byli w tym czasie Jerzy Desperak, a następnie Mariola Tracz z d. Skwarcan. W ramach godzin zleconych zajęcia prowadzili także doświadczeni nauczyciele szkół krakowskich. Po przejściu na emeryturę doświadczonych nauczycieli akademickich: A. Żołnierza i S. Zająca (1999), ich miejsce zajęli nowi pracownicy: Wiktor Osuch, Danuta Piróg z d. Butryn i Mirosław Soczówka. W 1999 r. S. Piskorz uzyskał tytuł profesora nauk o Ziemi za osiągnięcia w zakresie dydaktyki geografii, tym samym przyczyniając się do usankcjonowania dydaktyki geografii jako dyscypliny naukowej (Tracz, Osuch 2008). Po jego przejściu na emeryturę w 2004 r. kierownictwo Zakładu powierzono dr M. Tracz, a w latach 2006–2009 dr. hab. Józefowi Kukulakowi. Od 2009 r. Zakładem kieruje dr hab. Bożena Wójtowicz. Zakład Dydaktyki Geografii UP w Krakowie odgrywa znaczącą rolę nie tylko w kształceniu nauczycieli geografii. Z inicjatywy profesorów J. Flisa i A. Dyli- kowej powołana została w roku szkolnym 1974/75 Olimpiada Geograficzna dla uczniów szkół średnich, organizowana przez MOiW i PTG. Prof. J. Flis w latach 1974–1993 był wiceprzewodniczącym Komitetu Głównego Olimpiady Geograficznej oraz przewodniczącym Komisji Zadań, która pod jego kierow- nictwem przygotowała koncepcję 3 etapowych zawodów oraz opracowywała corocznie zadania dla poszczególnych etapów. Ponadto pozostali pracownicy Zakładu, jak i całego Instytutu aktywnie włączyli się w prace Komitetu Okręgo- wego Olimpiady w Krakowie, pełniąc funkcje jurorów oraz przewodniczących: prof. S. Piskorz – 21 edycji, dr S. Zając – 3 edycje, prof. Zbigniew Długosz – od 1998 do dziś (Olimpiada Geograficzna... 2009). W okresie funkcjonowania Pracowni Geograficznej (1946–1956) nie prowadzono prac badawczych z zakresu dydaktyki geografii. Ukazały się w tym czasie głównie prace zaspokajające ogromne potrzeby szkolnictwa, w tym także nauczania geografii. Należały do nich przede wszystkim podręczniki szkolne do nauczania geografii dla nowych typów szkół głównie zawodowych (Gotkie- wicz 1947, 1948a), mapy i atlasy dla potrzeb szkoły (Gotkiewicz 1946; Moch- nacki, Premik 1948; Mochnacki, Milata 1950; Mochnacki, Dobrowolska 1951), a także artykuły propagujące idę krajoznawstwa (Dobrowolska 1947) i wykorzystania wybranych środków dydaktycznych (Flis 1951; Gawlik 1955). Istot- ną rolę z punktu widzenia rozwoju metodyki nauczania geografii spełniły dwie prace będące poradnikami dla nauczycieli geografii: M. Gotkiewicza (1948b) i R. Mochnackiego (1949). Z chwilą uruchomienia Zakładu Metodyki Nauczania Geografii podjęto prace badawcze z dydaktyki geografii. Dotyczyły one m.in. metodologii dydaktyki geografii, przydatności wybranych pomocy w nauczaniu geografii, programów nauczania geografii, kształtowania pojęć w nauczaniu geografii i metod nauczania. Rezultatem podjętych badań było opracowanie podstaw metodologii dy- 190 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych daktyki geografii przez R. Mochnackiego (1958, 1965), co sprawiło, że Zakład Dydaktyki Geografii WSP w Krakowie stał się ważnym ośrodkiem myśli dydaktyczno-geograficznej w Polsce. Od 1970 r. prace badawcze uległy zdynamizowaniu w wyniku rozwoju i usta- bilizowania się kadry naukowej Zakładu. Pod kierunkiem J. Flisa prowadzono wówczas badania nad celami i treściami nauczania, szkolnym podręcznikiem geografii, kształceniem formalnym poprzez treści geograficzne, strukturyzacją materiału nauczania, geograficzną lekturą uzupełniającą, zajęciami terenowymi w nauczaniu geografii, krajoznawstwem i turystyką szkolną, kształtowaniem pojęć geograficznych i kontrolą osiągnięć uczniów. Do ważniejszych publikacji z tego okresu należą prace J. Flisa (wyd. I – 1977, 1982), S. Piskorza (1979), S. Zająca (1980), S. Zająca i B. Prokopek (wyd. I – 1972) oraz podręcznik geografii i zeszyt ćwiczeń dla kl. V (S. Piskorz i S. Zając). Na uwagę zasługuje także opracowanie pierwszego tomu Bibliografii dydaktyki geografii za okres 1918–1974 (1975). W tematyce badawczej Zakładu dało się zauważyć podejmowanie nowych zagadnień, wynikających z aktualnych potrzeb oświaty oraz kontynuowanie dawnych tematów w nowym ujęciu. Zadania badawcze Zakładu kierowanego przez prof. S. Piskorza w latach 80. i 90. XX w. ukierunkowane były na: do- bór i układ treści w nauczaniu geografii; szkolne podręczniki geografii wraz z obudową dla szkoły podstawowej, gimnazjum i liceum; dydaktykę geografii szkoły wyższej; programy nauczania geografii, historii geografii jako przedmiotu nauczania i jej dydaktyki; zastosowanie modeli i technik komputerowych w nauczaniu geografii, nowe formy i metody kształcenia; wybrane środki dydaktyczne, optymalizujące proces kształcenia geograficznego; praktyczne przygotowanie studentów geografii do zawodu nauczycielskiego. Na podkreślenie zasłu- gują prace zespołowe wykonane w Zakładzie: Bibliografia dydaktyki geografii (1985, 1995, 2009), synteza dorobku dydaktyki geografii (1985, 1996, 2001), podręczniki: Geografia świata i Polski dla szkoły średniej (1992, i kolejnych 8 wydań, a także wersje anglojęzyczne: World Geography, 1996; An outline of World Geography, 2003) oraz istotne dla edukacji geograficznej opracowanie monograficzne S. Zająca (1991a, 1991b). Zakład Dydaktyki Geografii w latach 1975–1995 realizował także tematy badawcze w ramach Centralnego Ośrodka Metodycznego Studiów Nauczyciel- skich6. Wśród ważnych osiągnięć naukowych Zakładu były badania empiryczne

6 W strukturze byłej Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej w Kra- kowie funkcjonował Centralny Ośrodek Metodyczny Studiów Nauczycielskich (COMSN), pod- legający Ministerstwu Szkolnictwa Wyższego. Głównym celem pracy ośrodka było prowadzenie prac badawczych i aplikacyjnych, dotyczących kształcenia, dokształcenia i doskonalenia zawodowego nauczycieli. Inicjatorem powołania ośrodka był prof. dr Rodion Mochnacki, pełniący funkcję prorektora WSP, a zarazem kierownika Zakładu Geografii Regionalnej i Dydaktyki. W strukturze ośrodka funkcjonowało 17 zespołów kierunkowych, związanych z poszczególnymi specjalnościa- mi kształcenia nauczycieli, m.in. Zespół Geografii, którym kierował przez długi czas prof. dr hab. Adam Jelonek z Uniwersytetu Jagiellońskiego. W skład zespołu wchodzili przedstawiciele okre- 15. Dydaktyka geografii 191 nad modelem szkolnego podręcznika geografii i jego obudowy w postaci zeszy- tów ćwiczeń i poradników dla nauczyciela oraz kryteriów ich wyboru: dla szkoły podstawowej – S. Piskorza i S. Zająca (1982, i kolejnych 13 wydań), S. Zająca (1994); dla gimnazjum – S. Zająca (1999); dla szkoły średniej – W. Osucha, F. Plita, M. Sielatyckiego, J. Wrony (2003); dla szkoły zasadniczej zawodowej – W. Osucha, E. Osuch i A. Kassenberga (2003); dla szkoły wyższej – S. Piskorza (red. i współautor 1992, 1995, 1997). Od 2000 r. prace badawcze Zakładu Dydaktyki Geografii zostały posze- rzone o nowe zagadnienia, dotyczące m.in. głównych nurtów badań w polskiej dydaktyce na tle wybranych krajów UE, efektów edukacji geograficznej na poszczególnych poziomach gimnazjum i ponadgimnazjalnym, kształcenia geograficznego i podstaw metodologicznych edukacji kulturowej; nauczania przyrody; edukacji regionalnej, ekologicznej i europejskiej; kompetencji zawodowych nauczycieli geografii; programów nauczania geografii i przyrody. Wśród ważnych osiągnięć z tego zakresu należy wymienić publikacje S. Pisko- rza i M. Tracz (1999, 2000), opracowania pod red. M. Tracz, Z. Zioło (2004), W. Osucha i D. Piróg (2004), prace M. Tracz i W. Osucha (2008), D. Piróg (2008) oraz B. Wójtowicz (2008a, 2008e). W procesie kształcenia nauczycieli na poziomie akademickim ciągle waż- nym problemem jest koordynacja treści kształcenia w zakresie poszczególnych przedmiotów kierunkowych i ogólnych. W wyniku postępu prac badawczych wyspecjalizowanych kierunków badawczych oraz osiągnięć nauk pedagogicznych i psychologicznych zarówno treści, jak i relacje między nimi ulegają ciągłej ewolucji. Problematyka ta była przedmiotem wielu dyskusji w ramach prac badawczych i aplikacyjnych Zespołów Kierunkowych funkcjonujących w strukturze byłego Centralnego Ośrodka Metodycznego Studiów Nauczycielskich. Do tej idei nawiązywały prace prowadzone przez pracowników Instytutu Geografii naszej Uczelni. Ogólny charakter miała współautorska propozycja modelu zintegrowanego kształcenia nauczycieli. Oryginalność koncepcji polegała na wykorzystaniu relacji macierzowych, przy pomocy których określono możliwości koordynacji doboru treści kształcenia oraz konieczność zwracania uwagi na relacje zacho- dzące między nimi w procesie dydaktycznym na przedmiotach kierunkowych, ogólnych i psychologiczno-pedagogicznych. W opracowanym modelu wyróżniono szereg kategorii wiedzy (potencjalną, którą w przyszłości będziemy odkrywać; wiedzę tworzoną aktualnie oraz wie- dzę przekazywaną na poziomie akademickim, szkoły średniej i podstawowej). Wykorzystując ideę filtrów, wskazali na możliwości modernizacji treści kształ- cenia, przy równoczesnym eliminowaniu wiedzy zdezaktualizowanej.

ślonych kierunków studiów z wszystkich uniwersytetów i wyższych szkół pedagogicznych Polsce. W latach 1985–1994 dyrektorem COMSN był prof. dr hab. Zbigniew Zioło, który przejął tę funkcję po prof. dr. hab. Bogdanie Noweckim, kierowniku Zakładu Dydaktyki Matematyki. Po upływie Jego kadencji dyrektorem został prof. dr hab. Jerzy Jarowiecki, dyrektor Instytutu Bibliotekoznawstwa naszej uczelni. 192 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Odnosząc zaproponowane koncepcje teoretyczne do kształcenia nauczycieli geografii, przyjęto założenie, że trzeba je wiązać z zasobami wiedzy, która będzie przydatna w dalszej pracy zawodowej, możliwościami włączenia się ab- solwentów geografii do struktur władz lokalnych oraz budowaniem własnego warsztatu w drodze dokształcenia i doskonalenia zawodowego. Jako podstawo- wą przesłankę kształtowania zaproponowano nową sylwetkę nauczyciela geografii – absolwenta wyższej szkoły pedagogicznej, która została przyjęta także w przygotowywanych raportach edukacyjnych. Przyjmując założenie, że geografia spełnia ważne funkcje wykształcenia ogólnego oraz musi nawiązać do konkurencji z innymi przedmiotami, określono jej nowe miejsce i znaczenie w fazie kształtowania społeczeństwa informacyjnego i budowania gospodarki opartej na wiedzy. Prace w tym zakresie w naszym Instytucie były wykonywane w ramach Resortowego Programu Badań Podsta- wowych (RPBR nr III.30.IX), na temat „Unowocześnienie kształcenia nauczycieli geografii na poziomie akademickim”, którego koordynatorem II stopnia był Z. Zioło. W wyniku ich realizacji, jak i wcześniej podejmowanych inicjatyw powstało szereg publikacji (Zioło 1988, 1989, 1991, 2000, 2002; Zioło, Zioło 1987a, 1987b; Zając 1988, 1991), które na trwałe weszły do kanonów dydaktyki geografii szkoły wyższej.

Mariola Tracz, Bożena Wójtowicz

Literatura

Bibliografia dydaktyki geografii 1918–1974, 1976, T. I, oprac. S. Piskorz, S. Zając, Wy- dawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 227. Bibliografia dydaktyki geografii 1974–1984, 1985, T. II, oprac. S. Piskorz, S. Zając, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 124. Bibliografia dydaktyki geografii 1985–1994, 1996, T. III, oprac. S. Piskorz, S. Zając, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 143. Bibliografia dydaktyki geografii 1995–2004, 2009, T. IV, oprac. S. Piskorz, M. Tracz, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków. Butryn D., Piskorz S., 2000, Klucze dydaktyczne do pracy na ścieżkach edukacyjnych: edukacja regionalna dziedzictwo kulturowe w regionie i edukacja ekologiczna, [w:] Środowisko przyrodnicze i gospodarcze Dolnego Śląska u progu trzeciego tysiącle- cia, red. J. Tomaszewski, Wydawnictwo Naukowe UW, Wrocław, s. 364–368. Cabaj W., 1982, Metoda oznaczania w nauczaniu geografii, Rocznik Naukowo-Dydak- tyczny WSP w Krakowie, z. 77, Prace Geograficzne IX, s. 25–33. Dobrowolska M., Mochnacki R., 1951, Mapa gospodarcza świata 1: 20 000 000, Spół. „Pomoce i Urządzenia Dydaktyczne”, Kraków. Flis J., 1975, O szkolnych kłopotach z rachubą czasu, Geografia w Szkole, R. 28, z. 2, s. 25–29. Flis J., 1977, Szkolny słownik geograficzny, wyd. 1, WSiP, Warszawa, ss. 287. 15. Dydaktyka geografii 193

Flis J., 1978, Paradygmaty w strukturze geologicznej wiedzy ucznia, Geografia w Szko- le, R. 31, z. 5, s. 212–217. Flis J. 1982a, Pojęcia i ich kształtowanie w toku nauczania geografii w szkole ogólno- kształcącej, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 125. Flis J., 1982b, Siła Ciriolisa i jej następstwa jako temat lekcji geografii w szkole ogól- nokształcącej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 77, Prace Geo- graficzne IX, s. 35–50. Flis J., 1984, Pedagogizacja nauczycielskiego kierunku studiów geograficznych, [w:] Dydaktyki przedmiotowe na kierunkach nauczycielskich w uniwersytetach i wyż- szych szkołach pedagogicznych, Materiały i Sprawozdania nr 7, Wydawnictwo Na- ukowe WSP, Kraków, s. 51–56. Gotkiewicz M., 1947, Geografia dla I klasy szkół przemysłowych, Wyd. Szkół Hut. CZPH w Katowicach, Kraków, ss. 140. Gotkiewicz M., 1948, Nauczanie geografii w szkole podstawowej, Nasza Księgarnia, Warszawa, ss. 110. Lubelska M., Tracz M., 1999, Program nauczania geografii dla klas I–III gimnazjum, Kleks, Bielsko-Biała, ss. 36. Malarz R., 2003, Puls Ziemi. Podręcznik do geografii dla klasy pierwszej gimnazjum, Wyd. M. Rożak, Gdańsk, ss. 183. Makieła Z., Żołnierz A., 1993, Projekty wykorzystania danych statystycznych w nauczaniu geografii gospodarczej, Geografia w Szkole, R. 46, z. 5, s. 249–251. Mochnacki R., Milata W., 1950, Polska mapa klimatyczna – ścienna 1: 000 000, Spółdz. „Pomoce i Urządzenia Dydaktyczne”, Kraków. Mochnacki R., Premik J., 1948, Mapa geologiczna 1: 000 000, Spółdz. „Pomoce i Urzą- dzenia Dydaktyczne”, Kraków. Mochnacki R., 1957, Kształcenie nauczycieli geografii dla szkół ogólnokształcących i zawodowych, [w:] Zagadnienia kształcenia nauczycieli w szkołach wyższych, red. W. Gałecki, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 6, s. 25–33. Mochnacki R., 1958, Problematyka naukowo-badawcza w zakresie metodyki geografii, Geografia w Szkole, R. 11, z. 6, s. 306–314. Mochnacki R., 1964, Kilka uwag o metodzie i treści zajęć seminaryjnych z zakresu metodyki nauczania geografii, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 22/3, Prace Geograficzne III, s. 439–454. Mochnacki R., 1965, Metodyka nauczania geografii, [w:] Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Krakowie w pierwszym 15-leciu rozwoju 1946–1961, Rocznik Naukowo-Dydak- tyczny WSP w Krakowie, Kraków, s. 253–264. Olimpiada Geograficzna i Olimpiada Nautologiczna w Okręgu Krakowskim w latach 1974–2009, red. M. Tracz, P. Kramarz, 2009, Oddział Krakowski i Oddział Rzeszow- ski PTG, Kraków, ss. 103. Osuch W., 2002, Kształcenie nauczycieli geografii o różnych specjalnościach w świe- tle reformy systemu edukacji a kompetencje nauczyciela geografii, [w:] Czynniki i bariery regionalnej współpracy transgranicznej – bilans dokonań, red. J. Kitowski, Rzeszów, s. 567–580. Osuch W., 2004a, Kształcenie nauczycieli geografii w wybranych krajach europejskich a kompetencje nauczyciela geografii, [w:] Polska dydaktyka geografii jako nauka i sztuka, red. M. Tracz, Z. Zioło, Instytut Geografii AP, Kraków, s. 99–107. 194 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Osuch W., 2004b, Możliwości kształtowania kompetencji przedmiotowych i dydaktycznych studentów geografii w praktycznym kształceniu nauczycieli geografii, [w:] Student jako ważne ogniwo jakości kształcenia, red. K. Jankowski, B. Sitarska, C. Tkaczuk, Wyd. Akademii Podlaskiej, Siedlce, s. 250–259. Osuch W., 2006, Formation Geography Professional competences-candidates for teachers in selected universities in Poland, Germany, Slovakia and Czech Republic, Geo- graphic Reviev, nr 2/2, s. 558–565. Osuch W., 2007, Transformacja systemu kształcenia nauczycieli w realizacji wizji Europy Wiedzy a kształtowanie kompetencji przyszłych nauczycieli geografii, [w:] Procesy transformacji społeczno-ekonomicznych i przyrodniczych struktur przestrzennych, red. J. Lach, M. Borowiec, T. Rachwał, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 624–630. Osuch W. (red.), 2007, Wybrane problemy edukacyjne i kulturowe niektórych mniejszo- ści narodowych i etnicznych w Polsce i Europie, Wyd. Geoinfo, Kraków, ss. 203. Osuch W., 2008, Entwicklungen und Herausforderungen des Geographieunterrichts am allgemein bildenden Lyzeum in Polen, GW Unterricht, nr 109, s. 33–37. Osuch W., 2009, Select Aspects of Teaching of Geography in Poland Against Geographi- cal Education at School, Geodays Liberec 2008, Book of Proceedings, Technical University of Liberec, s. 242–249. Osuch W., Piróg D. (red.), 2004, Kształcenie i dokształcanie nauczycieli geografii w Polsce i w krajach Unii Europejskiej w drodze do jednoczącej się Europy, Wydaw- nictwo Naukowe AP, Kraków, ss. 230. Piróg D., 2003, Stan wiedzy i postawy uczniów polskich, brytyjskich i niemieckich wobec procesów integracyjnych w Europie, [w:] Edukacja geograficzno-przyrodnicza w dobie globalizacji i integracji europejskiej, Wyd. PTG Oddział w Opolu, s. 59–65. Piróg D. Tracz M., 2003, The status of geography in the Polish education system, International Research in Geographical and Environmental Education, vol. 12, nr 2, s. 164–171. Piróg D., 2004, Możliwości wykorzystania schematów czynnikowych do badań eksperymentalnych z zakresu dydaktyki geografii, [w:] Polska dydaktyka geografii jako nauka i sztuka, red. M. Tracz, Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 112–118. Piróg D., 2005, Geographical education vs. cultural education and education of culture in Polish schools – theoretical reflection, [w:] Changing horizons in geography education, red. P. Charzyński, K. Donert, Herodot Network, Liverpool–Toruń, s. 263–268. Piróg D., 2007a, Edukacja międzykulturowa w polskiej szkole – stan, potrzeby oraz wyzwania (rozważania teoretyczne oraz wyniki badań), [w:] Wybrane problemy edukacyjne i kulturowe niektórych mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce i Europie, red. W. Osuch, Wyd. Geoinfo, Kraków, s. 32–40. Piróg D., 2007b, Innovations in geographical education in Poland – cultural and inter- curtural education (in the light of the National Curriculum, needs and challengers of the contemporary word), [w:] Changing Geographies – Innovative Curricula, red. S. Catling, L. Taylor, IGU, London, s. 236–244. Piróg D., 2007c, Koncepcja edukacji międzykulturowej ogniwem kształcenia w XXI wieku, [w:] Region w edukacji przyrodniczo-gospodarczej, red. M. Strzyż, A. Zieliń- 15. Dydaktyka geografii 195

ski, Nauki geograficzne w badaniach regionalnych, t. IV, IG Akademii Świętokrzy- skiej, Oddział Kielecki PTG, Kielce, s. 61–72. Piróg D., 2007d, The role of intercultural education in preparing Polish pupils to func- tioning in the United Europe – results of research in Norther Ireland, [w:] Teaching in and about Europe, red. K. Donert, P. Charzyński, Z. Podgórski, SOP, Toruń, s. 58–67. Piróg D., Zapała M., 2007, Strategie motywowania w procesie edukacji regionalnej, [w:] Region w edukacji przyrodniczo-gospodarczej, red. M. Strzyż, A. Zieliński, Nauki geograficzne w badaniach regionalnych, t. IV, IG Akademii Świętokrzyskiej, Oddział Kielecki PTG, Kielce, s. 97–104. Piróg D., 2008a, Pomiar przekonań i postaw w procesie realizacji edukacji międzykul- turowej – propozycja metodologiczna, [w:] Polska dydaktyka geografii. Idee – tradycje – wyzwania, red. A. Hibszer, Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, Sosnowiec. Piróg D., 2008b, Main factors affection the lovel of an openness of geography students towards Europen selected nations – a Polish perspective, [w:] Future prospects in geography, red. K. Dornet, G. Wall, Liverpool Hope University, Liverpool. Piskorz S., 1968, Główne tendencje i kierunki rozwoju metod nauczania geografii w Polsce, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 30, Prace Geogra- ficzne IV, s. 225–238. Piskorz S., 1971, Nauczanie problemowe w grupach na lekcjach geografii, PZWS, War- szawa, ss. 154. Piskorz S. 1972, Jak realizować zadania dydaktyczno-wychowawcze podczas wycieczek geograficznych, biologicznych i krajoznawczych, [w:] Materiały metodyczne do nauczania geografii i pracy krajoznawczej w szkole, Okręgowy Ośrodek Meto- dyczny, Kraków, s. 32–41. Piskorz S., 1979, Dobór i układ treści w szkolnym podręczniku geografii, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 263. Piskorz S., Zając S., 1982, Geografia 5. Krajobrazy Ziemi, wyd. I, WSIP, Warszawa, ss. 176. Piskorz S., 1985, O niektórych ustaleniach dotyczących polskiego piśmiennictwa w zakresie dydaktyki geografii, [w:] O nauczaniu geografii, Prace Naukowe Uni- wersytetu Śląskiego, nr 761, Katowice, s. 106–115. Piskorz S., Zając S., 1987, Przegląd i ocena dorobku dydaktyki geografii w ośrodku krakowskim, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., 20, s. 115–128. Piskorz S., Siwulska M., Wilk R., Zając S., 1988, Nauczanie geografii w klasie V. Porad- nik dydaktyczny dla nauczyciela geografii, WSiP, Warszawa, ss. 147. Piskorz S., 1991a, Główne kierunki badań i prac utylitarnych we współczesnej polskiej dydaktyce geografii, Geografia w Szkole, R. 44, z. 5, s. 283–285. Piskorz S., Zając S., 1991b, Geografia świata i Polski. Podręcznik dla technikum, wyd. I, wyd. X – 2000, WSiP, Warszawa, ss. 242. Piskorz S., 1994, Propozycje tematyczne badań podstawowych i stosowanych w zakresie dydaktyki geografii, Czasopismo Geograficzne, 3–4, s. 351–356. Piskorz S., 1996a, Główne nurty piśmiennictwa z zakresu dydaktyki geografii w przekroju czasowym 1985–1994, Geografia w Szkole, R. 49, z. 5, s. 270–272. 196 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Piskorz S., 1996b, Rola i zadania polskiego nauczyciela geografii na przełomie XX i XXI, [w:] Różne drogi kształcenia i dokształcenia nauczycieli geografii. Materia- ły na konferencję 23 i 24 kwietnia 1996, pod red. J. Jaworskiego. Instytut Geo- grafii WSP, COMSN w Krakowie, Komisja Dydaktyki Geografii PTG w Krakowie, s. 144–152. Piskorz S., Zając S., 1996c, World Geography, Wyd. VI LO im. A. Mickiewicza, Kraków, ss. 306. Piskorz S., Tracz M., 1999, Słownik biograficzny polskich dydaktyków geografii, Wy- dawnictwo Edukacyjne, Kraków, ss. 143, Suplement, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, ss. 50. Piskorz S., 2001, Wyniki analizy piśmiennictwa z zakresu dydaktyki geografii za lata 1918–1999, Czasopismo Geograficzne, 72 (3–4), s. 401–409. Piskorz S., Zając S., 2003, An outline of World Geography. A secondary school cours- book, Firma Wydawnicza Wawel, Kraków, ss. 301. Piskorz S., 2004, Od dydaktyki geografii poprzez metodykę geografii do dydaktyki geografii, [w:] Polska dydaktyka geografii jako nauka i sztuka, red. M. Tracz, Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 119–125. Piskorz S., 2008, Polskie piśmiennictwo z zakresu dydaktyki geografii w latach 1995– 2004, [w:] Polska dydaktyka geografii. Idee – tradycje – wyzwania, red. A. Hibszer, Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, Sosnowiec, s. 121–130. Poręba M., Żołnierz A., 1985, Lekcja w klasie VIII na temat: Związek rzeźby Beskidów z budowa geologiczną, Geografia w Szkole, R. 38, z. 5. Prokopek B., Zając S., 1972, Geografia, klasa VIII, wyd. I, PZWS, Warszawa, s. 278. Pydziński B., Zając S., 1980, Klimatologia w szkole. Materiały dla nauczyciela, WSiP, Warszawa, ss. 162. Rachwał T., Zając S., 2001, Obudowa internetowa podręcznika do geografii S. Zająca do gimnazjum, WSiP, Warszawa, ss. 160 (publikacja w wersji elektronicznej). Rachwał T., 2007, Ocena projektu i propozycje zmian standardów kształcenia na kierunku geografia, [w:] Studia trzystopniowe a jakość kształcenia w szkole wyższej, red. B. Sitarska, R. Droba, K. Jankowski, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej w Sie- dlcach, Siedlce, s. 103–112. Skwarcan M., 1990, Mikrokomputery jako środek aktywizujący uczniów w nauczaniu geografii krajów Europy Północnej, [w:] Aktywizacja uczniów w nauczaniu geografii, red. E. Świtalski, IG UMK, CDN, Toruń, s. 155–156. Skwarcan M., 1991a, Rozwijanie umiejętności szukania zależności między rzeczami i zjawiskami za pomocą modeli korelacyjnych, [w:] Kształcenie umiejętności w procesie nauczania geografii, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 30–33. Skwarcan M., 1991b, Wykorzystanie mikrokomputerów w nauczaniu geografii w Wiel- kiej Brytanii, [w:] Dydaktyka geografii w procesie kształcenia nauczycieli na poziomie akademickim, red. S. Piskorz, Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 150–157. Szubert M., 2002, Planeta 3. Podręcznik do geografii dla gimnazjum, Wyd. M. Rożak, Gdańsk, ss. 186. Soczówka M., 2004, Dobór treści i formy ich prezentacji w wybranych programach komputerowych o tematyce geograficznej, [w:] Badania geograficzne w poznawa- 15. Dydaktyka geografii 197

niu środowiska, red. Z. Michalczyk, PTG Oddział Lubelski, Wyd. UMCS, Lublin s. 794–796. Soczówka M., 2004, Wyposażenie gimnazjów w zakresie technologii informacyjnej i jego wykorzystanie a kształcenie nauczycieli geografii, [w:] Kształcenie i dokształcanie nauczycieli geografii w Polsce i w krajach Unii Europejskiej w drodze do jednoczą- cej się Europy, pod red. W. Osucha i D. Piróg, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 219–225. Tracz M., 2007, Edukacja regionalna w polskim piśmiennictwie z dydaktyki geografii w latach 1995–2004, [w:] Region w edukacji przyrodniczo-gospodarczej, red. M. Strzyż, A. Zieliński, Nauki geograficzne w badaniach regionalnych, t. IV, IG Aka- demii Świętokrzyskiej, PTG, Kielce, s. 183–189. Tracz M., 2007, Nauczanie geografii w Niemczech – założenia, cele i treści nauczania, [w:] Kształcenie geograficzne we współczesnym świecie. Różnorodność koncepcji kształcenia geograficznego, red. B. Wójtowicz, Akademia Świętokrzyska, Kielce, s. 129–141. Tracz M., 2008a, Rola i znaczenie dydaktyki geografii w przygotowaniu zawodowym nauczycieli geografii, [w:] Kształcenie nauczycieli w szkole wyższej. Wybrane zagadnienia, red. K. Sujak-Lesz, Centrum Edukacji Nauczycielskiej Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 217–222. Tracz M., 2008b, Znaczenie geografii jako przedmiotu ogólnokształcącego na przełomie XX i XXI wieku – studium przypadku, Dokumentacja Geograficzna, nr 38, PAN IGiPZ i PTG, Warszawa, s. 72–79. Tracz M., Osuch W., 2008, Instytucjonalny rozwój polskiej dydaktyki geografii, [w:] Polska dydaktyka geografii. Idee – tradycje – wyzwania, red. A. Hibszer, Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, Sosnowiec, s. 111–120. Tracz M., Zioło Z. (red.), 2004, Polska dydaktyka geografii jako nauka i sztuka, Insty- tut Geografii AP, Kraków, ss. 201. Uliszak R. 2004, Puls Ziemi 2. Podręcznik do geografii dla gimnazjum, Wyd. M. Rożak, Gdańsk, s. 184. Wójtowicz B., 2007a, Contemporary model of changes in the educational system on the level of the average and higher, primary school in Poland, [w:] Geology and Civiliz- ation, Herzen State Pedagogical University of Russia, Sankt Petersburg, s. 256–268. Wójtowicz B., 2007b, Educating geography on lessons as the form regulated socially of the culture transfer, [w:] Geography: Science and Education in the „Society-School- Universit” System, red. V.P. Solomin, Herzen State Pedagogical University of Rus- sia, Sankt Petersburg, s. 203–226. Wójtowicz B., 2007c, Ocena oddziaływań samorządowych i pozarządowych w zakresie edukacji ekologicznej społeczności lokalnej miasta Kielc, [w:] Region w edukacji przyrodniczo-geograficznej, red. M. Strzyż, A. Zieliński, Nauki geograficzne w badaniach regionalnych, t. IV, IG Akademii Świętokrzyskiej, PTG, Kielce. Wójtowicz B., Żeber-Dzikowska I., 2007, The programme and principles of creating the regional didactic path At the 4th stage of education, [w:] Geologiâ, geoèkologiâ i èvolûcionnaâ geografiâ, red. E.M. Nesterov, RGPU im. A.I. Gercena, Sankt Peters- burg, s. 182–184. 198 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Wójtowicz B., 2008a, Concept of geographical educating in Poland in favour of information society, [w:] Geoekologiczne problemy współczesności, Wyd. Władymirskij Państwowy Humanistyczny Uniwersytet. Wójtowicz B., 2008b, Oczekiwania i postawy nauczycieli w zakresie kształcenia na studiach podyplomowych z przyrody, Edukacja biologiczna i środowiskowa, Kwar- talnik dla nauczycieli, nr 1–2, s. 87–95. Wójtowicz B., 2008c, Postawy i oczekiwania uczniów gimnazjum wobec realizacji ście- żek dydaktycznych, [w:] Polska dydaktyka geografii idee – tradycje – wyzwania, red. A. Hibszer, Wydział Nauk o Ziemi Uniw. Śląskiego, Sosnowiec, s. 147–158. Wójtowicz B., 2008d, Regional education as the example of creating the right students’ attitudes and behaviours, [w:] Geologia, geoekologia, geografia ewolucyjna, T. 8, red. E.M. Nestorov, Wyd. Nauk. Uniw. Pedagog., Sankt-Petersburg. Wójtowicz B., 2008e, The role of geography as the scientific discipline and the school subject in ecological education of the Polish society, [w:] Geologia, geoekologia, geografia ewolucyjna, T. 8, red. E.M. Nestorov, Wyd. Nauk. Uniw. Pedagog., Sankt- Petersburg. Wójtowicz B., 2008f, Treści wychowawcze w nauczaniu geografii Polski, Prace i Studia Geograficzne Uniwersytetu Warszawskiego, Wydział Geografii i Studiów Regional- nych, T. 39, s. 129–134. Wójtowicz B., 2009, Part of didactic paths in education the students on area of Geolo- gical Park in Kielce, [w:] Geology and Civilzation, Herzen State Pedagogical Uni- versity of Russia, Sankt Petersburg, s. 388–395. Wójtowicz B., Barwinek G., 2008, Problemy i trudności w nauczaniu geografii Polski w świetle wypowiedzi nauczycieli tego przedmiotu z województwa świętokrzyskie- go, Prace i Studia Geograficzne Uniwersytetu Warszawskiego, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, T. 39, s. 135–141. Zając S., 1978, O ustalaniu celu poznawczego w nauczaniu geografii, Geografia w Szkole, R. 31, z. 5, s. 218–220. Zając S., 1982, Geografia V – zeszyt ćwiczeń, wyd. I, wyd. XIX – 1999, WSiP, Warszawa, ss. 80. Zając S., 1985, Zastosowanie studiów przykładowych w nauczaniu geografii Polski, Geografia w Szkole, R. 38, z. 3, s. 239–241. Zając S., 1988, Cele nauczania geografii, studium metodologiczne, [w:] Resortowy Pro- gram Badań Podstawowych RP III 30. Unowocześnienie procesu dydaktycznego – model dydaktyk szczegółowych, t. II, cz. I, Materiały i opracowania, red. B. Nie- mierko, Wyd. WSP w Bydgoszczy, s. 263–282. Zając S., 1990, Czym jest, a czym powinna być geografia w szkole, Geografia w Szkole, R. 43, z. 5, s. 252–263. Zając S., 1991a, Cele nauczania geografii, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 147. Zając S., 1991b, Cele, treści i sprawdzanie osiągnięć uczniów w nauczaniu geografii, Materiały i Sprawozdania, z. 22, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 72–82. Zając S., 1991c, Motywowanie uczniów na lekcjach geografii, Geografia w Szkole, R. 44, z. 1, s. 39–42. Zając S., 1991d, Cele nauczania geografii, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 148. 15. Dydaktyka geografii 199

Zając S., Kwiecień I., 1993, Polskie pejzaże. Antologia poezji, WSiP, Warszawa, ss. 90. Zając S., 1994a, Geografia Polski. Podręcznik dla VIII klas, WSiP, Warszawa, ss. 152. Zając S., 1994b, Geografia Polski. Zeszyt ćwiczeń dla VIII klasy, wyd. I, WSiP, War- szawa, ss. 112. Zając S., 1997, Krainy geograficzne Polski, suplement do podręcznika Geografia Polski dla klasy ósmej, WSiP, Warszawa, s. 78. Zając S., 1988, Sprawdziany z geografii dla uczniów szkoły podstawowej, WSIP, War- szawa, ss. 144. Zając S. 2000, Geografia Polski. Podręcznik dla gimnazjum, WSiP, Warszawa, s. 223. Zbiorowe (red. i współautor. S. Piskorz) 1992, Zarys dydaktyki geografii, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 295. Zbiorowe (red. i współautor. S. Piskorz), 1995, Zarys dydaktyki geografii, PWN, War- szawa, ss. 244. Zbiorowe (red. S. Piskorz), 1997, Zarys dydaktyki geografii, wyd. 2 zm., PWN, Warsza- wa, ss. 248. Zioło Z., 1988, Funkcje geografii regionalnej świata w zintegrowanym modelu kształ- cenia nauczycieli geografii, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 127, Prace Geograficzne XII, s. 41–50. Zioło Z., 1989, Modernizacja treści kształcenia nauczycieli, Życie Szkoły Wyższej, nr 11, s. 39–45. Zioło Z., 1991, Rola dydaktyki w kształceniu nauczycieli geografii, [w:] Dydaktyka geografii w procesie kształcenia nauczycieli na poziomie akademickim, red. S. Pi- skorz, Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 19–32. Zioło Z., 2000, Rola wiedzy geograficznej w informacyjnej fazie rozwoju, [w:] Znacze- nie geografii w systemie edukacyjnym, red. Z. Zioło, Problemy Studiów Nauczyciel- skich, nr 25, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 9–18. Zioło Z., 2002, Model aktualizacji treści kształcenia geograficznego, [w:] Edukacja geograficzna w szkole. Teoria i praktyka, red. Z. Zioło, Nowoczesna Szkoła, nr 8, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków 2002, s. 33–44. Zioło I., Zioło Z., 1987a, Propozycja modelu zintegrowanego kształcenia nauczycieli, Życie Szkoły Wyższej, nr 9, s. 25–32. Zioło I., Zioło Z., 1987b, Zarys koncepcji zintegrowanego kształcenia nauczycieli geografii, Problemy Studiów Nauczycielskich, nr 3, red. S. Zając, Z. Zioło, Wydawnic- two Naukowe WSP, Kraków, s. 9–20. Żołnierz A., 1992a, Funkcje pomocy dydaktycznych do nauczania geografii w świetle psychologii J. Piageta i trójwymiarowego modelu intelektu J.P. Guiforda, [w:] Geo- grafia i aktualne problemy miasta Krakowa i regionu, PTG, IGiPZ PAN, IG UJ, IG WSP w Krakowie, Kraków, s. 128–129. Żołnierz A., 1992b, Kształtowanie wyobrażeń jednostek miar i ich wielkości w nauczaniu geografii, Geografia w Szkole, R. 45, z. 3, s. 155–159. Żołnierz A., 1992 c, Model rzeźby z nadrukiem treści mapy „Mapy plastyczne”, Geogra- fia w Szkole, R. 45, z. 1, s. 41–44. Żołnierz A., 1994, Wykresy, diagramy i ich funkcje w nauczaniu geografii, Geografia w Szkole, R. 47, z. 2, s. 94–101. 200 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych 16. Dydaktyka przyrody

W wyniku reformy systemu oświaty z 1999 r. do szkoły podstawowej (klasy IV–VI) wprowadzono nowy przedmiot o nazwie przyroda. Zgodnie z Podstawą programową kształcenia ogólnego, przedmiot ten powinien integrować treści z biologii, geografii, chemii i fizyki wokół wybranych zagadnień przyrodniczych. Przyjęta przez MEN koncepcja edukacji przyrodniczej na poziomie szkoły podstawowej nawiązała do istniejących rozwiązań w innych krajach europejskich, gdzie od lat występuje przedmiot o nazwie science lub nature (Podstawa… 1999; 2002). Wraz z pojawieniem się nowego przedmiotu szkolnego, powoli zaczęła się rodzić jego metodyka, która zajęła się poszukiwaniem nowych rozwiązań or- ganizacyjnych, dydaktycznych i merytorycznych w celu zbudowania wizji procesu kształcenia przyrodniczego i strategii przygotowania kadry nauczycieli przyrody. Zadanie to było niełatwe, bowiem choć treści nauczania przyrody zawarte w Podstawie programowej są częściami poszczególnych przedmiotów przyrodniczych, to jednak ich integracja w jeden przedmiot stworzyła całość odmienną, skutkującą potrzebą wypracowania nowego podejścia do nauczania. Stworzenie nowej i efektywnej koncepcji kształcenia przyrodniczego wymagało szeregu działań o charakterze organizacyjnym oraz rozpoczęcia intensywnych badań naukowych w tym zakresie. Zakład Dydaktyki Geografii UP w Krako- wie dynamicznie podjął oba te wyzwania. Z perspektywy dziesięciu lat można stwierdzić, iż badania te były i są wielowątkowe oraz w znaczny sposób przy- czyniły się najpierw do zbudowania podstaw metodyki przyrody, a następnie do wykreowania innowacyjnej wizji nauczania przyrody oraz przygotowywania nauczycieli do jej nauczania. Jednym z podstawowych działań w procesie budowania koncepcji kształ- cenia jest opracowanie programów nauczania. Ważnym osiągnięciem w tym aspekcie był program nauczania przyrody współautorstwa M. Tracz. Opraco- wanie to ukazuje nowoczesną i śmiałą propozycję interpretacji Podstawy programowej, ze szczególnym uwzględnieniem założeń holizmu (Lubelska, Tracz, Wysocka, Ziemicki 1999). Istotnym wkładem pracowników ZDG w nurt badań teoretycznych i pro- jektów praktycznych było przygotowanie w 2004 r. pod redakcją S. Piskorza zbiorowego opracowania pt. Klucze dydaktyczne do oznaczania wybranych elementów środowiska przyrodniczo-kulturowego Polski. Jest to zbiór pomocy dydaktycznych, które w pełni wpisują się w filozofię nauczania przedmiotu przyroda, bowiem przygotowane przez autorów klucze charakteryzują się ho- listycznym spojrzeniem na środowisko. Ponadto dużą zaletą tej publikacji jest jej utylitarny charakter i uniwersalne możliwości zastosowania przez użytkow- nika. Rozważania nad fundamentalnymi zagadnieniami teoretycznymi w budo- waniu podwalin pod dydaktykę przyrody podjęła także Danuta Piróg (2004). 16. Dydaktyka przyrody 201

W swoich badaniach, dotyczących kryteriów doboru i układu treści, podkreśla- ła konieczność zmiany stylu kształcenia przyrodniczego i wypracowania syntetycznego, poznawczo-przeżyciowego modelu nauczania przyrody. Szerokim zainteresowaniem badawczym objęto także kwestie tworzenia nowoczesnych metod nauczania (Piróg 2000, 2002, 2004) oraz trudności w nauczaniu przyrody, np. uczniów dyslektycznych (Butryn 1999). Cenną analizę innowacji pedagogicznych w nauczaniu i kształceniu przyrodniczym zaprezentowała także B. Wójtowicz (Wójtowicz, Barwinek 2007). Mając na uwadze fakt, iż jakość nauczania każdego przedmiotu, w tym przyrody, jest funkcją osobowości i poziomu kompetencji nauczyciela oraz umiejęt- nie dobranego materiału kształcenia, Wiktor Osuch zajął się m.in. poszukiwaniem koncepcji modelu efektywnego kształcenia nauczycieli przyrody (Osuch, Zioło 1999) oraz badaniem wychowawczych funkcji edukacji przyrodniczej (Lach, Osuch 2009). Nurt badań pedeutologicznych dopełnia opracowanie B. Wójtowicz, która w trosce o efektywne organizowanie dokształcania nauczycieli przyrody przeprowadziła badania dotyczące oczekiwań i postaw nauczycieli w zakresie kształcenia na studiach podyplomowych z przyrody (Wójtowicz 2008). W toku nauczania przedmiotu przyroda nauczyciele byli zobligowani do realizowania założeń ścieżek międzyprzedmiotowych. Było to zadanie trudne, bowiem wymagało od nich zarówno szerokiej wiedzy merytorycznej oraz metodycznej, jak i intensywnej współpracy z nauczycielami innych przedmiotów w celu ustalenia korelacji międzyprzedmiotowej. Stąd zasadne było podjęcie ba- dań naukowych w celu wypracowania efektywnej strategii realizowania ścieżek edukacyjnych. W tym zakresie dydaktycy IG UP szczególną uwagę zwrócili na edukację regionalną (Piróg 2000, 2003, 2007; Tracz 2004). Cennym opracowaniem podsumowującym osiągnięcia dydaktyki przyrody z perspektywy 10 lat są publikacje M. Tracz, w których dokonano próby bilansu efektów nauczania przedmiotu przyroda i kształcenia nauczycieli w tym okresie. Bilans ten został wzbogacony o wskazanie niezbędnych zmian w dotychczasowym spojrzeniu na metodykę przyrody (Hibszer, Tracz 2009a, 2009b). Nad- to, w tym okresie powstało wiele prac magisterskich, dotyczących wyłącznie zagadnień metodyki przyrody, m.in. projektowania pomocy dydaktycznych do nauczania przyrody w postaci zeszytów ćwiczeń, wypisów przyrodniczych, in- nowacyjnych strategii doboru i układu treści w procesie edukacji przyrodniczej oraz aktywizujących metod nauczania. Niektóre z nich pośrednio przyczyniły się do usprawniania procesu edukacji przyrodniczej, zajmując się badaniem przygotowania studentów do realizowania zadań ścieżek międzyprzedmiotowych i opracowywaniem propozycji metodycznych w zakresie przeprowadzania zajęć międzyprzedmiotowych.

Danuta Piróg 202 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych

Literatura

Butryn D., 1999, Uczniowie dyslektyczni a proces nauczania–uczenia się geografii i treści geograficznych w bloku przyrodniczym, Geografia w Szkole, z. 5, s. 272– 275. Butryn D., Piskorz S., 2000, Klucze dydaktyczne do pracy na ścieżkach edukacyjnych: edukacja regionalna dziedzictwo kulturowe w regionie i edukacja ekologiczna, [w:] Środowisko przyrodnicze i gospodarka Dolnego Śląska u progu trzeciego tysiąclecia, red. J. Tomaszewski, 49 Zjazd PTG, Szklarska Poręba, s. 364–369. Hibszer A., Tracz M, 2009, Training and Additional Schooling of the Science Teachers in Poland After Changes in Educational System, [w:] Development of Science and Technology Education in Central and Eastern Europe, ed by. V. Lamanauskas, 7th IOSTE Symposium for Central and Eastern Europe, Siaulia, Lithuania, s. 61–67. Hibszer A., Tracz M., 2010, Nowy przedmiot Przyroda a kształcenie nauczycieli – re- fleksje po dziesięciu latach, [w:] Rola i zadania dydaktyk szczegółowych w kształ- ceniu nauczycieli, Kraków (w druku). Piskorz S. (red.) 2004, Klucze dydaktyczne do oznaczania wybranych elementów środowiska przyrodniczo-kulturowego Polski, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, ss. 191. Lach J., Osuch W., 2009, Environmental Education – Important Factor of Corporate Environmental Responsibility on Selected Examples, [w:] Proceedings of the 5th In- ternational Conference „EMAN 2009: Environmental Accounting Sustainable De- velopment Indicators”, Prague, Czech Republic, Usti nad Labem: J.E. Purkyne in Usti nad Labem, I 11, s. 1–7. Lubelska M., Tracz M., Wysocka J., Ziemicki S., 1999, Program nauczania. Przyroda. Szkoła podstawowa klasy IV–VI, Wyd. Kleks, Bielsko-Biała, ss. 30. Osuch W., Zioło Z., 1999, The Idea of Integrated Education Model for Science Teachers [w:] Symposium „Education of Science Teachers” Proceeding of Symposium, Wyd. L-Print, Lublin, s. 116–118. Piróg D., 2002, Oznaczanie przy pomocy kluczy dydaktycznych jako aktywna metoda poznawania środowiska przyrodniczo-kulturowego Polski, [w:] Interdyscyplinarne nauczanie przedmiotów przyrodniczych, red. J. Turlo, UMK, Toruń, s. 113–117. Piróg D., 2003. Poznawcze, estetyczne i symboliczne wartości krajobrazu kulturowego Krakowa i województwa małopolskiego istotą edukacji kulturowej i regionalnej, [w:] Kulturowy aspekt badań geograficznych. Studia teoretyczne i regionalne, t. III, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław, s. 101–109. Piróg D., 2004, Świat przeżywany – świat poznawany: o kryteriach doboru treści do wychowującej edukacji przyrodniczej i geograficznej, [w:] Badania geograficzne w poznawaniu środowiska, red. Z. Michalczyk, PTG Oddział Lubelski, Wyd. UMCS, Lublin, s. 764–776. Piróg D, Zapała M., 2007, Strategie motywowania do edukacji regionalnej, [w:] Re- gion w edukacji przyrodniczo-geograficznej, red. M. Strzyż, A. Zieliński, Nauki geograficzne w badaniach regionalnych, t. IV, Wyd. Akademii Świętokrzyskiej, Kielce, s. 97–104. Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych i gimnazjów, Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 23 lutego 1999, Dz. U. nr 1 z 1999 r. 16. Dydaktyka przyrody 203

Podstawa programowa kształcenia ogólnego, Rozporządzenie Ministra Edukacji Naro- dowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 r., Dz. U. nr 51 z 2002 r., poz. 458. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dn. 10.09.2002 r. w sprawie standardów kształcenia nauczycieli, Dz. U. nr 155 z 2002 r., poz. 1288. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dn. 7.09.2004 sprawie stan- dardów kształcenia nauczycieli, Dz. U. nr 207 z roku 2004, poz. 2110. Tracz M., 2004, Kształcenie nauczycieli geografii i przyrody w zakresie realizacji ścieżek edukacyjnych na zajęciach w Ojcowskim Parku Narodowym, [w:] Zróżnicowanie i przemiany środowiska przyrodniczo-kulturowego Wyżyny Krakowsko-Często- chowskiej, T. 2 – Kultura, red. J. Partyka, Wyd. OPN, Zespół Parków Krajobrazo- wych Województwa Śląskiego, Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, Insty- tut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN, Komitet Ochrony Przyrody PAN, Ojców, s. 357–362. Wójtowicz B., Barwinek G., 2007, Innowacje pedagogiczne w nauczaniu i kształceniu przyrodniczym, [w:] Uczeń i nauczyciel w procesie uczenia się przyrody, biologii i ekologii, red. T. Janicka-Panek, A. Dąbrowska, Wyd. Wojewódzki ODN, Skierniewice, s. 87–93. Wójtowicz B., 2008, Oczekiwania i postawy nauczycieli w zakresie kształcenia na studiach podyplomowych z przyrody, Edukacja Biologiczna i Środowiskowa. Kwartal- nik dla Nauczycieli, nr 1–2 (25–26), Instytut Technologii Eksploatacji-PIB, Warsza- wa, s. 87–95. III. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań w zakresie dyscyplin towarzyszących

1. Geologia

Nauczanie geologii w ramach studiów przyrodniczych na Wydziale Geograficz- no-Biologicznym i jednocześnie prowadzone badania geologiczne w Instytucie Geografii UP mają swoją długą historię, począwszy od pierwszych lat istnienia uczelni. Do czasu powołania Zakładu Geologii w grudniu 1958 r. geologia była nauczana przez osoby zatrudnione w Pracowni Geograficznej Sekcji Przyrod- niczo-Geograficznej – od roku akademickiego 1947/48, następnie w Zakładzie Geografii Wydziału Przyrodniczo-Geograficznego – od roku akademickiego 1949/50 i w Katedrze Geografii Fizycznej Wydziału Geograficzno-Biologicz- nego – od 1 stycznia 1953 r. Pracownię Geograficzną utworzono staraniem geologów Uniwersytetu Jagiellońskiego: Franciszka Biedy i Józefa Premika. Na trzyletnich studiach dwuprzedmiotowych geologia była wykładana przez F. Bie- dę. Na wprowadzonych w 1949 r. 3-letnich jednokierunkowych studiach geograficznych geologia była jednym z dominujących przedmiotów. Obok F. Biedy zajęcia prowadził wtedy J. Premik (od 1953 r. – kierownik Katedry Geografii Fizycznej) i nauczyciele–praktycy, m.in. Antoni Gawlik. J. Premik miał już wcze- śniejsze doświadczenia dydaktyczne. Jako doktor, tuż po II wojnie światowej prowadził wykłady z geologii historycznej w Zakładzie Geologii UJ. Znaczące zmiany w nauczaniu geologii miały miejsce w 1954 r., kiedy to studia stacjo- narne przedłużono do czterech lat, a studia zaoczne do lat pięciu. W tym czasie zajęcia z geologii były prowadzone przez kilku innych geologów, wywodzących się z Zakładu Geologii UJ, późniejszych profesorów: Krzysztofa Birkenmaje- ra, Stanisława Bukowego, Stanisława Gerocha, Wilhelma Kracha i Andrzeja Radomskiego. Ich praca dydaktyczna na tej uczelni obejmowała okres lat 50., a w przypadku S. Bukowego trwała do końca lat 60. Przygotowali oni liczne materiały dydaktyczne dla studentów, m.in. skrypty do ćwiczeń z geologii dynamicznej i paleontologii autorstwa K. Birkenmajera i S. Gerocha. Dzięki okazom skamieniałości zebranym przez F. Biedę, J. Premika, W. Kracha i A. Gawlika powstała bardzo bogata kolekcja bezkręgowców, służąca do chwili obecnej jako pomoc dydaktyczna. W latach 1958–1971 zajęcia dydaktyczne i prace naukowe były prowadzone w ramach Zakładu Geologii, którego kierownikiem był pracownik Państwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie – Andrzej Michalik. Powstanie Instytutu Geografii w 1971 r. i reorganizacja istniejących zakładów spowodowały likwidację Zakładu Geologii, ale zajęcia dydaktyczne z geologii odbywały się w dotychczasowym wymiarze godzin i były prowadzone w ramach Zakładu Geografii Fizycznej. Obok A. Michalika i A. Gawlika prowadził je 1. Geologia 205 w latach 70. i 80. Marek Otfinowski, geolog (mikropaleontolog) wywodzący się z AGH. Na przełomie lat 80. i 90. zmienił się skład pracowników prowa- dzących ćwiczenia i wykłady z geologii. Po śmierci A. Michalika (1988) i odej- ściu na emeryturę A. Gawlika, ćwiczenia z geologii prowadzili Józef Kukulak (geomorfolog, geolog czwartorzędu) i Krzysztof Bąk (geomorfolog i geolog), a wykłady z geologii Maciej Pawlikowski, geolog z AGH. W 1995 r. reaktywowano Zakład Geologii w ramach Instytutu. Stało się to z inicjatywy geologa, Grze- gorza Haczewskiego, pracującego wcześniej w Instytucie Nauk Geologicznych PAN. Kiedy w 2004 r. odszedł on do innej placówki, jego miejsce zajął geolog Radosław Tarkowski, do tej pory pracujący w Instytucie Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN, który został kierownikiem Zakładu. Po powrocie G. Haczewskiego, przejściu do innego zakładu J. Kukulaka i usamodzielnieniu się K. Bąka, który w 2007 r. został kierownikiem, skład personalny Zakładu Geolo- gii ustabilizował się i do dziś jest niezmieniony (3 samodzielnych pracowników). Wszyscy pracownicy prowadzący zajęcia dydaktyczne z geologii prowadzili równolegle (albo przede wszystkim) liczne badania naukowe. Ich efektem był bardzo szybki rozwój naukowy, zakończony zdobyciem stopni i tytułów naukowych. Można pokusić się o zdanie, że ta uczelnia miała szczęście do bardzo dobrych naukowców geologów; większość z nich została profesorami, z dorobkiem uznanym za granicą i w kraju. Franciszek Bieda, organizator zajęć z geologii w czasie tworzenia się zrę- bów tej uczelni, był uznanym paleontologiem. Pracując w PWSP (potem WSP) i równolegle w Zakładzie Geologii UJ (a potem na Wydziale Geologii AGH), już jako profesor, rozpoczynał badania nad dużymi otwornicami eoceńskimi w Ta- trach. Jego dorobek w tej dziedzinie (m.in. Bieda 1948c) jest do dzisiaj zrębem dla wiedzy na temat stratygrafii i ekologii tej grupy bezkręgowców. W czasach ubóstwa polskojęzycznych podręczników geologicznych na uwagę zasługują popularnonaukowe broszury jego autorstwa, poświęcone różnym aspektom geologii historycznej, wydane przez wydawnictwo „Czytelnik” w serii „Biblioteczka Muzeum Ziemi” (Bieda 1947a, 1947b, 1947c, 1948a, 1948b). Był to również dla F. Biedy okres prac nad przygotowaniem podręcznika akademickiego z pale- ozoologii (Bieda 1966), który przez kilka dziesięcioleci był uznawany za najlep- szy podręcznik w tej dyscyplinie, a dzisiaj jest poszukiwanym „białym krukiem” na rynku wydawniczym. Badania Józefa Premika, który przed II wojną pracował w Państwowym Instytucie Geologicznym oraz w Zakładzie Geologii UJ, obejmowały szerokie spektrum zagadnień geologicznych. Większość swoich prac naukowych wy- konał on jeszcze w czasie I wojny światowej (jako żołnierz w Albanii) oraz w okresie międzywojennym, już jako doktor Uniwersytetu Jagiellońskiego i pracownik Państwowego Instytutu Geologicznego. Z czasów tułaczki wojen- nej na Półwyspie Bałkańskim pochodzą jego prace na temat budowy geologicznej centralnej Albanii oraz fauny fliszowej paleogenu i neogenu tego obszaru. W okresie międzywojennym jego badania naukowe były związane z budową 206 III. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań w zakresie dyscyplin towarzyszących geologiczną monokliny śląsko-krakowskiej, niecki miechowskiej i północnej części zapadliska przedkarpackiego. Rozwiązywał on również problemy geologiczne związane z akumulacją i denudacją osadów plejstoceńskich na tym obszarze. Jego autorstwa są liczne mapy geologiczne tego obszaru, w tym materia- ły kartograficzne i dokumentacyjne obszarów rudonośnych w okolicy Wielunia. W czasie jego pracy w PWSP (WSP) ukazała się drukiem, pierwsza po II wojnie, mapa geologiczna Polski, opracowana razem z R. Mochnackim (Premik, Moch- nacki 1945, 1951). Jak wspomniano wcześniej, zajęcia ze studentami geografii prowadzili – w ramach prac zleconych – geolodzy, wywodzący się z Zakładu Geologii i Za- kładu Paleontologii Uniwersytetu Jagiellońskiego: K. Birkenmajer, S. Geroch, W. Krach, A. Radomski i S. Bukowy. Było to związane m.in. z zaprzestaniem przyjmowania studentów na studia podstawowe z geologii w UJ, w związku z zarządzeniem Ministra Szkolnictwa Wyższego, które zlikwidowało Zakłady Geologii, Mineralogii i Paleontologii UJ, przyłączając je do AGH. W latach 50. wymienieni powyżej geolodzy prowadzili liczne i bardzo różnorodne badania naukowe, głównie w swoich nowych (różnych) podstawowych miejscach pracy. K. Birkenmajer, obecnie profesor zwyczajny, członek rzeczywisty PAN, w czasie swojej pracy w PWSP (WSP) (jako magister, a potem doktor) prowadził badania nad geologią pienińskiego pasa skałkowego, uwieńczone m.in. monografią o sedymentacji górnokredowych margli puchowskich (Birkenmajer 1953b) oraz dyskusjami na temat tektoniki tego obszaru (Birkenmajer 1953a). Był to również początek jego prac geologicznych na Spitsbergenie. Dla potrzeb dydaktyki napi- sał on również skrypt do ćwiczeń z geologii dynamicznej (Birkenmajer 1951). Stanisław Geroch, nieżyjący już profesor UJ (1920–1995), znany i ceniony w środowisku międzynarodowym mikropaleontolog, rozpoczynał w latach 50. swoje badania nad otwornicami aglutynującymi w Karpatach. Z okresu jego pracy dydaktycznej w PWSP pochodzą jego pierwsze publikacje na ten temat, w tym duża monograficzna praca na temat stratygrafii żywieckiego okna tekto- nicznego (współautorstwo z R. Gradzińskim) oraz praca o wieku zlepieńców egzotykowych w Kruhelu k. Przemyśla (współautorstwo z S. Bukowym). Były one afiliowane przy pierwszym miejscu pracy S. Gerocha, tj. Zakładzie Geologii UJ. Bogaty dorobek naukowy z okresu pracy dydaktycznej w WSP posiadał nie- żyjący już Stanisław Bukowy (1920–2002), geolog wywodzący się z Zakładu Geologii UJ, który po włączeniu tegoż Zakładu do AGH pracował tam przez rok w Zakładzie Hydrogeologii, następnie wrócił do Zakładu Geologii Fizycz- nej UJ, aby przenieść się do Stacji Terenowej Centralnego Urzędu Geologii w Czeladzi (jako mgr), a potem do Oddziału Górnośląskiego Instytutu Geolo- gicznego (jako doktor i docent). W czasie jego prawie 20-letniej pracy dydaktycznej w WSP (1955–1972) powstały publikacje dotyczące stratygrafii i sedymentacji jury i kredy regionu krakowskiego oraz prace związane z paleozoikiem NE obrzeżenia Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Początek jego badań geologicznych obejmował zagadnienia sedymentologiczne utworów węglanowych 1. Geologia 207 rejonu krakowskiego i południowej części niecki miechowskiej. Potem dotyczy- ły one zagadnień związanych z węglem kamiennym, bituminów, mineralizacji polimetalicznych i tektoniki NE otoczenia Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Inne było spektrum badań naukowych, prowadzonych przez nieżyjącego już prof. A. Michalika (1917–1988), kolejnego geologa wywodzącego się z Zakładu Geologii UJ, skąd po uzyskaniu stopnia doktora (1951) przeniósł się do Pracow- ni Geologiczno-Inżynierskiej i Hydrogeologii Karpackiego Oddziału Instytutu Geologicznego. Badania geologiczne z okresu jego pracy dydaktycznej w WSP dotyczyły początkowo budowy geologicznej Tatr (np. Michalik 1959a, 1959b; Michalik, Guzik 1959a, 1959b, 1959c), a potem koncentrowały się na zagadnieniach hydrogeologicznych i geologiczno-inżynierskich różnych części Karpat. A. Michalik jest autorem wielu geologicznych, hydrogeologicznych i geologiczno-inżynierskich map obszaru Karpat Wewnętrznych i Karpat Zewnętrznych (np. Michalik 1963a, 1963b, 1963c; Michalik, Guzik 1963; Michalik, Oszczyp- ko 1968). Jego prace naukowe były afiliowane przy Karpackim Oddziale Insty- tutu Geologicznego, który był jego pierwszym miejscem pracy. Tylko nieliczne z prac, dotyczące zagadnień hydrologicznych i czwartorzędowych, były afiliowane przy Instytucie Geograficznym WSP (Michalik 1964; Michalik i in. 1981). W czasie swojej długoletniej pracy dydaktycznej w Instytucie Geografii WSP badania naukowe prowadził również A. Gawlik. Zajmował się on w latach 60. procesami akumulacji materiału okruchowego na obszarze Tatr (Gawlik 1962). M. Otfinowski, geolog, absolwent Wydziału Geologii, Geodezji i Ochrony Środowiska AGH, był mikropaleontologiem. Jego prace naukowe prowadzone w latach 70. dotyczyły sedymentacji i biostratygrafii miocenu południowej części zapadliska przedkarpackiego, na podstawie analizy zespołów otwornic (Otfinowski 1971, 1973, 1977, 1979) oraz zagadnień sedymentologicznych z rejonu Karpat Zewnętrznych (Bromowicz, Otfinowski 1975). Był to jedno- cześnie pierwszy geolog, który wszystkie swoje pracy sygnował nazwą i adresem Instytutu Geografii WSP. Kolejni geolodzy, prowadzący swoje badania geologiczne, zatrudnieni byli na pierwszym etacie w Instytucie Geografii WSP (AP, UP), pracując w reakty- wowanym Zakładzie Geologii (Grzegorz Haczewski, Krzysztof Bąk, Radosław Tarkowski). W ciągu ostatnich dwudziestu lat ich zainteresowania naukowo- -badawcze skupiały się wokół różnych zagadnień i obejmowały: – badania mikropaleontologiczne, oparte na zespołach otwornic, mikrofa- cjach i skamieniałościach śladowych, dotyczących kredy i paleogenu obszaru Karpat (Bąk 1992b, 1993, 1995; Bąk i in. 1995; Bąk 1998, 1999; Bąk K., Bąk M. 1999; Bąk, Oszczypko 2000; Bąk 2000, 2005; Bąk i in. 2005; Bąk M. i in. 2005). – badania paleośrodowisk basenów karpackich w kredzie i paleogenie (Bąk i in. 1997; Bąk i in. 2001; Bąk 2002; Bąk, Wolska 2005; Haczewski, Bąk 2004; Hu i in. 2005; Oszczypko i in. 2005), 208 III. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań w zakresie dyscyplin towarzyszących

– badania globalnych zdarzeń oceanicznych na obszarze basenów karpackich na granicy cenomanu i turonu oraz paleocenu i eocenu (Bąk i in. 2001; Bąk 2003, 2006, 2007a, 2007b, 2007c, 2007d; Uchman i in. 2007, 2008), – badania sedymentologiczne horyzontów oligoceńskich wapieni kokolitowych w Karpatach (Haczewski 1992a, 1992b, 1996, 2001, 2008a), – badania procesów fluwialnych i limnicznych (Haczewski 1992c, 2007a, 2007c; Martowicz, Haczewski 1995), a w szczególności zapisu skutków osadnictwa i gospodarki rolnej w osadach rzek górskich (Kukulak 2000, 2001, 2002, 2003a, 2003b, 2003c, 2003d, 2004b), a także akumulacji w kopalnych jeziorach osuwiskowych Bieszczadów (Haczewski, Kukulak 2003, 2004, 2006; Haczew- ski 2007a) i współczesnych jeziorach tatrzańskich (Bąk 1991/1992; Bąk, Dry- gaś 1992), – badania rozwoju rzeźby Karpat w neogenie w obszarze Kotliny Orawskiej (Kukulak 1985, 1994, 1997, 1997/1998, 1998a, 1998b, 1998c), polskiej części Bieszczadów (Kukulak 2004a, 2007a, 2007b) oraz Tatr Wysokich (Bąk 1989). W latach 1995–2001 G. Haczewski, K. Bąk i J. Kukulak we współpracy z pracownikami Wydziału Geologii Uniwersytetu Warszawskiego (L. Mastella i J. Rubinkiewicz) wykonali na zlecenie Państwowego Instytutu Geologicz- nego dwa arkusze Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 – arkusz Dźwiniacz Górny (Haczewski i in. 1997a, 1997b) i arkusz Ustrzyki Górne (Haczewski i in. 2000). Kilkuletnie prace kartograficzne i geologiczne prace dokumentacyjne, prowadzone na obszarze Bieszczadów Wysokich (Bieszczadzkiego Parku Narodowego), dały podstawę do podjęcia licznych tematów badawczych w zakresie geologii podłoża i utworów pokrywowych tego obszaru. Zaowocowały one m.in. pracą habilitacyjną J. Kukulaka. Podsumowanie badań geologicznych i geomorfologicznych obszaru Bieszczadów Wysokich zostało przedstawione w monograficznej pracy G. Haczewskiego, J. Kukulaka i K. Bąka (2007). Nowym kierunkiem zainteresowań geologów pracujących w Zakładzie Geo- logii staje się geoturystyka (Haczewski 2007) i rola treści geologicznych w nauczaniu geografii (Haczewski 2008b), a także rzeźba obszarów wysokogórskich w Andach Peruwiańskich. Ten ostatni temat jest przedmiotem zainteresowań J. Kukulaka, który uczestniczył w dwóch wyprawach do doliny rzeki Colca (Ka- licki, Kukulak 2007a, 2007b; 2008a, 2008b). Zainteresowania R. Tarkowskiego, wywodzącego się z Wydziału Geologii i Ochrony Środowiska AGH, skupiały się wcześniej wokół biostratygrafii jury i kredy opartej na amonitach, taksonomii amonitów jurajskich oraz metodologii badań w paleontologii. Obecnie (prace afiliowane przy IG UP) poświęcone są w dużej mierze historii nauk przyrodniczych (Daszkiewicz, Tarkowski 2006a–2006i, 2007a–2007i, 2008a–2008f; Dasz- kiewicz i in. 2006; Hoquet i in., 2006a, 2006b; Tarkowski 2004a, 2004b, 2004c, 2005; Tarkowski, Marchand 2004; Tarkowski, Daszkiewicz 2006, 2007).

Krzysztof Bąk 1. Geologia 209 Literatura

Bąk K.,1989, W sprawie poziomów zrównań w dorzeczu Białki, w Tatrach Wysokich, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 21, s. 93–115. Bąk K., 1991/1992, Petrographic composition and conditions of sedimentation of the lacustrine sediments in the High Tatra Mountains, Studia Geomorph. Carp.-Balc., 21/22, s. 151–161. Bąk K., 1992a, Albian and Cenomanian biostratigraphy and palaeoecology in the Branisko Succession at Stare Bystre, Pieniny Klippen Belt, Carpathians, Bul. Pol. Ac. Sci., Earth Sci., 40 (2), s. 107–113. Bąk K., 1992b, Możliwości zastosowania metody Scheiblera w badaniach zawartości węglanu wapnia w litych skałach węglanowych, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 151, Prace Geograficzne XIV, s. 131–139. Bąk K., 1993, Albian to Early Turonian flysch – flyschoid deposits in the Branisko Suc- cession et Kietowy Stream, Pieniny Klippen Belt, Carpathians, Bul. Pol. Ac. Sci., Earth Sci., 41 (1), s. 1–11. Bąk K., 1995, Trace fossils and ichnofabrics in the Upper Cretaceous red deep-water marly deposits of the Pieniny Klippen Belt, Polish Carpathians, Ann. Soc. Geol. Polon., 64 (1–4), s. 81–97. Bąk K., 1998, Planktonic foraminiferal biostratigraphy of the Upper Cretaceous red deep-water deposits in the Pieniny Klippen Belt, Carpathians, Poland, Studia Geol. Polon., 111, s. 7–92. Bąk K., 1999, Late Oligocene Foraminifera from the Krosno Beds in the San valley section (Bieszczady Mountains), Silesian Unit, Polish Outer Carpathians, Ann. Soc. Geol. Polon., 69 (3–4), s. 195–217. Bąk K., 2000, Biostratigraphy of deep-water agglutinated Foraminifera in Scaglia Ros- sa-type deposits of the Pieniny Klippen Belt, Carpathians, Poland, [w:] Proceedings of the Fifth International Workshop on Agglutinated Foraminifera, ed. M. Hart, M. Kaminski, C.W. Smart, Grzybowski Foundation Special Publication, Plymouth, England, v. 7, s. 15–40. Bąk K., 2002, Cretaceous Oceanic Red Beds in southern Poland, [w:] Cretaceous Oce- anic Red Beds (CORB) in an Apennines – Alps – Carpathians transect, eds. X. Hu & M. Sarti, Field Guidebook, Inaugural Meeting of IGCP Project 463, Ancona, s. 74–115. Bąk K., 2003. Zmiany w zespołach otwornic aglutynujących wokół granicy paleocenu i eocenu: studium głębokowodnych osadów fliszowych w Karpatach Wschodnich, [w:] IV Ogólnopolskie Warsztaty Mikropaleontologiczne MIKRO, red. J. Smoleń, E. Gaździcka, J. Paruch-Kulczycka, Kazimierz Dolny, s. 8–10. Bąk K., 2004, Deep-water agglutinated foraminiferal changes across the Cretaceous/ Tertiary and Paleocene/Eocene transitions in the deep flysch environment; eastern part of Outer Carpathians (Bieszczady Mts, Poland), [w:] Proceedings of the Six International Workshop on Agglutinated Foraminifera, eds. M. Bubik, M.A. Kamin- ski, Grzybowski Foundation Special Publication, 8, s. 1–56. Bąk K., 2005, Foraminiferal biostratigraphy of the Egerian flysch sediments in the Sile- sian Nappe, Outer Carpathians, Polish part of the Bieszczady Mountains, Ann. Soc. Geol. Polon., 75 (1), s. 71–93. 210 III. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań w zakresie dyscyplin towarzyszących

Bąk K., 2006, Sedimentological, geochemical and microfaunal responses to environmental changes around the Cenomanian-Turonian boundary in the Outer Car- pathian Basin; a record from the Subsilesian Nappe, Poland, Palaeogeogr., Palaeo- clim., Palaeoecol., 23, s. 335–358. Bąk K., 2007a, Deep-water facies succession around the Cenomanian-Turonian boundary in the Outer Carpathian Basin: Sedimentary, biotic and chemical records in the Silesian Nappe, Poland, Palaeogeogr., Palaeoclim., Palaeoecol., 248, s. 255–290. Bąk K., 2007b, Environmental changes around the Cenomanian-Turonian boundary in a marginal part of the Outer Carpathian Basin expressed by microfacies, microfos- sils and chemical records in the Skole Nappe (Poland), Ann. Soc. Geol. Polon., 77, s. 39–67. Bąk K., 2007c, Environmental changes during the Cenomanian-Turonian boundary event in the Outer Carpathian basins: a synthesis of data from various tectonic- facies units, Ann. Soc. Geol. Polon., 77, s. 171–191. Bąk K., 2007d, Organic-rich and manganese sedimentation during the Cenomanian- Turonian boundary event in the Outer Carpathian basins; a new record from the Skole Nappe, Poland, Palaeogeogr., Palaeoclim., Palaeoecol., 256, s. 21–46. Bąk K., Barski M., Bąk M., 2005, High resolution microfossil, microfacies and palynofa- cies studiem as the only metod in recognition of the Jurassic and Cretaceous „black shales” in a strongly tectonised section of the Czorsztyn Succession, Pieniny Klip- pen Belt, Poland, Studia Geol. Polon., 124, s. 171–198. Bąk M., Bąk K., 1999, Correlation of the early Albian–late Turonian radiolarian bio- zonation with planktonic and agglutinated foraminifera zonations in the Pieniny Klippen Belt, Polish Carpathians, Geodiversitas, 21 (4), s. 525–536. Bąk M., Bąk K., Ciurej A., 2005, Mid-Cretaceous spicule-rich flysch deposits in the Silesian Nappe of the Polish Outer Carpathians; radiolarian and foraminiferal biostratigraphy, Geol. Quart., 49, s. 275–290. Bąk K., Bąk M., Gasiński M.A., Jamiński J., 1995, Biostratigraphy of Albian to Turonian deep-water agglutinated Foraminifera calibrated by planktonic Foraminifera, Ra- diolaria and Dinoflagellata cysts in the Pieniny Klippen Belt, Polish Carpathians, [w:] Proceedings of the Fourth International Workshop on Agglutinated Foramin- ifera, eds. S. Geroch, M.A. Gasiński, Grzybowski Foundation Special Publication, 3, s. 13–27. Bąk K., Bąk M., Geroch S., Manecki M., 1997, Biostratigraphy and paleoenvironmental analysis of benthic foraminifera and radiolarians in Paleogene variegated shales in the Skole Unit, Polish flysch Carpathians, Ann. Soc. Geol. Polon., 67 (2–3), s. 135–154. Bąk K., Bąk M., Paul Z., 2001, Barnasiówka Radiolarian Shale Formation – a new lithostratigraphic unit in the Upper Cenomanian-lowermost Turonian of the Polish Outer Carpathians, Ann. Soc. Geol. Polon., 71 (3), s. 75–103. Bąk K., Cabaj W., Haczewski G., 1995, Geomorfologiczno-geologiczna charakterystyka skutków tajemniczego zjawiska geofizycznego w Jerzmanowicach, Przegląd Geofi- zyczny, 60 (4), s. 377–390. Bąk K., Drygaś W., 1992, Skład petrograficzny utworów zwietrzelinowych, osadów de- luwialnych i aluwialnych w otoczeniu Czarnego Stawu Gąsienicowego, w Tatrach Wysokich, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 147–162. 1. Geologia 211

Bąk K., Oszczypko N., 2000, Late Albian and Cenomanian redeposited foraminifera from Late Cretaceous-Paleocene deposits of the Rača subunit (Magura Nappe, Po- lish Western Carpathians) and their paleogeographical significance, Geol. Carp., 51 (6), s. 371–382. Bąk K., Rubinkiewicz J., Garecka M., Machaniec E., Dziubińska B., 2001, Exotics-bear- ing layer in the Oligocene flysch of the Krosno Beds in the Fore-Dukla Zone (Sile- sian Nappe, Outer Carpathians), Poland, Geol. Carp., 52 (3), s. 159–171. Bąk K., Uchman A., Bąk M., 2000, Agglutinated foraminifera, radiolaria and trace fossils from Upper Cretaceous deep-water Variegated Shales at Trawne Stream, Graj- carek Unit, Pieniny Klippen Belt, Carpathians, Poland, Bul. Pol. Ac. Sci., Earth Sci., 48 (1), s. 1–32. Bąk K., Wolska A., 2005, Exotic orthogneiss pebbles from Paleocene flysch of the Dukla Nappe (Outer Eastern Carpathians, Poland), Geol. Carp., 56, s. 205–221. Bieda F., 1947a, Co wiemy o początkach życia na Ziemi, Biblioteczka Muzeum Ziemi, Cykl: Ziemia i jej Dzieje, z. 13, Czytelnik, Warszawa, ss. 18. Bieda F., 1947b, Kto zapisywał kronikę dziejów Ziemi, Biblioteczka Muzeum Ziemi, Cykl: Ziemia i jej Dzieje, z. 14, Czytelnik, Warszawa, ss. 39. Bieda F., 1947c, Dzieje starożytne skorupy ziemskiej, Biblioteczka Muzeum Ziemi, Cykl: Ziemia i jej Dzieje, z. 16, Czytelnik, Warszawa, ss. 43. Bieda F., 1948a, Średniowiecze dziejów Ziemi, Biblioteczka Muzeum Ziemi, Cykl: Zie- mia i jej Dzieje, z. 17, Czytelnik, Warszawa, ss. 44. Bieda F., 1948b, Pierwszy okres ery nowożytnej Ziemi, Biblioteczka Muzeum Ziemi, Cykl: Ziemia i jej Dzieje, z. 18, Czytelnik, Warszawa, ss. 44. Bieda F., 1948c, Przyczynek do znajomości otwornic fliszu karpackiego, Rocznik Pol- skiego Towarzystwa Geologicznego, t. 17, s. 195–222. Bieda F., 1966, Paleozoologia, T. 1, 2, Wyd. Geol., Warszawa. Birkenmajer K., 1953 b, Tektonika pienińskiego pasa skałkowego, [w:] Regionalna geologia Polski, t. 1, Karpaty, z. 2, Tektonika, Wyd. Geol., Warszawa, s. 246–305. Birkenmajer K., 1953a, „Ćwiczenia w oznaczaniu skał i minerałów skałotwórczych”, maszynopis, PWN, Kraków ss. 143. Birkenmajer K., 1954, O wieku tak zwanych margli puchowskich w Pieninach na tle stratygrafii osłony pasa skałkowego, Wyd. Geol., Warszawa, ss. 79. Bojkowski K., Bukowy S., 1966, Strefy facjalne dolnego karonu antyklinorium śląsko- -krakowskiego, Acta Geol. Polon., t. 16, z. 2, 201–228. Brochwicz-Lewiński W., Melendez G., Tarkowski R., 2008, Korespondencja pomiędzy J. Siemiradzkim i S.S. Buckmanem, Przegląd Geologiczny, 1, s. 47–48. Bromowicz J., Otfinowski M., 1975, Skały węglanowe i bentonit z fliszowych utworów górnej kredy w okolicy Rybotycz (Karpaty przemyskie), Zeszyty Naukowe AGH, Geologia, t. 3, s. 33–39. Daszkiewicz P., J.-Ch. de Massary, Tarkowski R., 2007c, Konstanty Jelski, Les histoi- res naturalistes populaires d’un séjour en Guyane française et en partie au Pé- rou (1865–1871). Choix, Traduction et élaboration scientifique par P. Daszkiewicz, J.-Ch. de Masary, R. Tarkowski, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, ss. 201. Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2006a. Francuskie badania fauny i kopalni soli w Wie- liczce na przełomie XVIII i XIX wieku, Przegląd Zoologiczny, 3–4, s. 129–138. 212 III. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań w zakresie dyscyplin towarzyszących

Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2006b, Korespondencja Ignacego Horodeckiego z Alek- sandrem Brogniartem w zbiorach rękopisów Biblioteki Głównej Narodowego Mu- zeum Historii Naturalnej w Paryżu, Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, 51, 3, s. 45–171. Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2006c, La recherche de traces de Stanisław Staszic à Pa- ris – les élèves polonaises de R. J. Haüy, Annales Centre Scientifique de l’Académie Polonaise des Sciences à Paris, 8, s. 186–197. Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2006d, Les météorites de Vilnius, ces pierres qui on changé l’histoire des sciences, Cahiers Lituaniens, 7, s. 15–22. Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2006e, Nieznany dokument dotyczący zdobycia Araratu przez ekspedycję Józefa Chodźki (1800–1881), Konspekt, 4, s. 71–73. Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2006f, Nieznany rękopis Kursu Mineralogii Jerzego Alek- sandrowicza (1819–1894) w zbiorach Biblioteki Polskiej w Paryżu, Kwartalnik Historii Nauki, 51, 3–4, s. 239–241. Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2006g, Nowe dane o badaniach Williama Bucklanda (1784–1856) w Polsce, Przegląd Geologiczny, 54, 8, s. 685–688. Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2006h, Polacy – słuchacze wykładów mineralogii R. J. Haüy w Narodowym Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu w latach 1802– 1821, Przegląd Geologiczny, 54, PIG, s. 215–218. Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2006i, Zasoby mineralne i kopalnie Galicji w opisie Marcela de Serres z początków XIX wieku, Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej, vol. 117, Studia i Materiały, nr 32, s. 32–38. Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2007a, Antonio Raimondi (1824–1890) w korespondencji polskich przyrodników Konstantego Jelskiego, Władysława Taczanowskiego i Jana Sztolcmana, [w:] Polskie badania środowiska przyrodniczo-kulturowego w Ameryce Łacińskiej, Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków, s. 69–70. Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2007b, Działalność Jakuba Malinowskiego (1808–1897) w zakresie geologii, Przegląd Geologiczny, 55, 9, s. 770–778. Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2007c, Francuskie opisy złoża i kopalni soli w Wieliczce z przełomu XVIII i XIX wieku, Studia i Materiały z Dziejów Żup Solnych w Polsce, 25, s. 231–358. Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2007d, George-Louis Leclerc Buffon i jego wpływ na badania przyrodnicze w Polsce, Przegląd Geologiczny, 55, 2, s. 33–37. Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2007e, Implications polonaises dans Description géologi- que des environs de Paris de Georges Cuvier (1769–1832) et Alexandre Brongniart (1770–1847), Organon, 35, s. 115–128. Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2007f, Kontuary mineralogiczne. Działalność Jakuba Malinowskiego (1808–1897) w zakresie nauczania nauk przyrodniczych, Kon- spekt, 28, 1, s. 98–102. Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2007g, Listy Edwarda Habicha (1835–1909) do Igna- cego Domeyki (1802–1899) ze zbiorów Biblioteki Polskiej w Paryżu, Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, 52, 2, s. 203–212. Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2007h, Mało znana rozprawa Jean-Emmanuela Giliber- ta (1741–1814) – interesujący dokument historii polskiej geologii, Przegląd Geolo- giczny, 55, 12, s. 1123–1129. 1. Geologia 213

Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2007i, Nowe dane dotyczące historii polskiej geologii, przedstawione po raz pierwszy na konferencji „Buffon i Polska” w Stacji Naukowej PAN w Paryżu, Przegląd Geologiczny, 55, 10, s. 845–848. Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2007j, XVIII-wieczna kolekcja wielickich okazów solnych przekazana przez Jean-Étienne Guettarda ambasadorowi króla Francji, Prze- gląd Geologiczny, 55, 2, 121–124. Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2007k, Nowe dane dotyczące związków Antonio Ra- imondiego (1824–1890) z polskimi uczonymi i inżynierami oraz udziału Polaków w geologicznym opisie Peru, Czasopismo Geograficzne, 1–2, s. 121–130. Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2007l, Osiemnastowieczna lista skamieniałych kora- lowców z zamku w Nieświeżu – interesujący dokument historii polskich kolekcji przyrodniczych ze zbiorów Biblioteki Centralnej Narodowego Muzeum Historii Na- turalnej w Paryżu, Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, 52, 3–4, s. 225–240. Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2008a, Biblioteka i bibliograficzne źródła Jean-Etienne Guettarda – nowe dane na temat historii badań przyrodniczych w Polsce, Przegląd Geologiczny, 4, s. 308–312. Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2008b, Działalność Konstantego Jelskiego (1837–1896) w zakresie geologii, Przegląd Geologiczny, 5, Warszawa, s. 373–377. Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2008c, List Ludwika Zejsznera (1805–1871) do Aleksan- dra Brongniarta (1770–1847) w zbiorach Biblioteki Głównej Narodowego Muzeum Historii Naturalnej (MNHN) w Paryżu, Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, 53/1, s. 91–95. Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2008d, Polonika we francuskim „Journal de géologie” (1830–1832), Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, 53/1, s. 83–89. Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2008e, Rękopis inauguracyjnego wykładu mineralogii René Just Haüy (1743–1822) – cenny dokument dla historii polskich nauk przyrodniczych, Przegląd Geologiczny, 2, s. 118–121. Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2008f, Zaginiona rozprawa Jean-Etienne’a Guettar- da (1715–1786) o Polsce – analiza nowych danych o pracy francuskiego geologa w Rzeczypospolitej, Przegląd Geologiczny, 11, s. 977–980. Daszkiewicz P., Tarkowski R., de Massary J-Ch., 2007a, A few observations concerning the notes of Konstanty Jelski (1837–1896) in the context of the history of dendrology in French Guiana, Rocznik Dendrochronologiczny, 55, s. 17–24. Daszkiewicz P., Tarkowski R., de Massary J-Ch., 2007b, Nowe dane na temat eksplo- racji przyrodniczej Gujany Francuskiej w świetle zachowanej korespondencji Kon- stantego Jelskiego (1837–1896), [w:] Polskie badania środowiska przyrodniczo-kulturowego w Ameryce Łacińskiej, Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków, s. 44–45. Daszkiewicz P., Tarkowski R., Kuc W., 2006, XIX-wieczny odczyt w Paryskim Towarzy- stwie Historyczno-Literackim dotyczący Kopalni Soli w Wieliczce, [w:] Górnictwo w Małopolsce, IGSMiE PAN, Kraków, s. 83–90. Gawlik A., 1962, Stożki usypiskowe w Tatrach, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 10, Prace Geograficzne, s. 35–47. Haczewski G., 1992a, Korelacja lamin sezonowych w wapieniach kokolitowych oli- gocenu Karpat, [w:] Osady i procesy sedymentacji w środowiskach i systemach depozycyjnych w zapisie współczesnym i kopalnym, red. J. Wojewoda, Z. Zwolinski, Instytut Geologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań, s. 115. 214 III. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań w zakresie dyscyplin towarzyszących

Haczewski G., 1992b, Warstwy osadów kokolitowych jako zapis zdarzeń w odciętych basenach, [w:] Osady i procesy sedymentacji w środowiskach i systemach depozycyjnych w zapisie współczesnym i kopalnym, red. J. Wojewoda, Z. Zwolinski, Instytut Geologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań, s. 64. Haczewski G., 1992c, Kotły wirowe w potokach bieszczadzkich, [w:] Osady i procesy sedymentacji w środowiskach i systemach depozycyjnych w zapisie współczesnym i kopalnym, red. J. Wojewoda, Z. Zwolinski, Instytut Geologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań, s. 116. Haczewski G. 1996, Oligocene laminated limestones as a high-resolution correlator of Oligocene palaeoseismicity, Polish Carpathians, [w:] Palaeoclimatology and pala- eoceanography from laminated sediments, ed. A.E.S. Kemp, Geol. Soc. Spec. Pub- lic., 116, The Geological Society, London, s. 209–220. Haczewski, G., 2001, Weryfikacja sejsmicznej genezy struktur deformacyjnych przez korelację lamin na duże odległości, [w:] Deformacje osadów nieskonsolidowanych. Reologia i struktury, red. B. Gruszka, T. Loon, Ślesin k. Konina, s. 7–8. Haczewski, G., 2007, Walory geoturystyczne Bieszczadów Wysokich, [w:] Tereno- we Warsztaty Geomorfologiczne Środowisko i Człowiek w Górach Średnich, red. G. Haczewski, J. Zawiejska, Wydawnictwo Naukowe AP w Krakowie, Stowarzysze- nie Geomorfologów Polskich, Kraków, s. 18–20. Haczewski, G., 2007a, Potok Czerwony – naturalny wypływ metanu, [w:] Tereno- we Warsztaty Geomorfologiczne Środowisko i Człowiek w Górach Średnich, red. G. Haczewski, J. Zawiejska, Wydawnictwo Naukowe AP w Krakowie, Stowarzysze- nie Geomorfologów Polskich, Kraków, s. 50. Haczewski, G., 2007b, Stuposiany – naturalny wypływ ropy, Pszczeliny – formy erozyjne koryt skalnych, Wetlina-Stare Sioło – budowa geologiczna strefy przeddukiel- skiej, [w:] Terenowe Warsztaty Geomorfologiczne Środowisko i Człowiek w Górach Średnich, red. G. Haczewski, J. Zawiejska, Wydawnictwo Naukowe AP w Krakowie, Stowarzyszenie Geomorfologów Polskich, Kraków, s. 67–68. Haczewski, G., 2007c. Trasa A – Muczne. Kopalne jezioro osuwiskowe, [w:] Tereno- we Warsztaty Geomorfologiczne Środowisko i Człowiek w Górach Średnich, red. G. Haczewski, J. Zawiejska, Wydawnictwo Naukowe AP w Krakowie, Stowarzysze- nie Geomorfologów Polskich, Kraków, s. 43–44. Haczewski, G., 2007d, Walory geoturystyczne Bieszczadów Wysokich, [w:] Tereno- we Warsztaty Geomorfologiczne Środowisko i Człowiek w Górach Średnich, red. G. Haczewski, J. Zawiejska, Wydawnictwo Naukowe w Krakowie, Stowarzyszenie Geomorfologów Polskich, Kraków, s. 18–20. Haczewski G., 2008a, Zdarzenia sedymentacji kokolitowej w oligoceńskiej Paratety- dzie, [w:] Pierwszy Polski Kongres Geologiczny. Abstrakty, Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków, s. 35. Haczewski G., 2008b, Po co uczyć geologii? Potencjalne walory dydaktyczno-wychowawcze treści geologicznych w nauczaniu geografii, [w:] Pierwszy Polski Kongres Geologiczny, Kraków 26–28 czerwca 2008, Abstrakty, red. G. Haczewski, Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków, s. 34–35. Haczewski, G., Bąk, K., 2004. Nowe dane o egzotykach z warstw krośnieńskich jednostki śląskiej w Bieszczadach, [w:] Egzotyki karpackie – znaczenie w rekonstrukcjach budowy geologicznej obszarów źródłowych i w rekonstrukcjach paleogeograficzno- -geotektonicznych, red. M. Krobicki, Wyd. AGH, Kraków, s. 57. 1. Geologia 215

Haczewski G., Bąk K., Kukulak J. (oddane do druku: 1997), Objaśnienia do Szczegó- łowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000; arkusz Dźwiniacz Górny; 1069 (Explanations to Detailed Geological Map of Poland, scale 1:50,000 Dźwiniacz Gór- ny Sheet: 1069), Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. Haczewski G., Bąk K., Kukulak J. (oddane do druku: 1997), Szczegółowa Mapa Geolo- giczna Polski w skali 1:50 000; arkusz Dźwiniacz Górny; 1069 (Detailed Geological Map of Poland, scale 1:50,000; Dźwiniacz Górny Sheet: 1069), Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. Haczewski G., Bąk K., Mastella L., Rubinkiewicz J., Kukulak, J. (oddane do druku 2000), Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000; arkusz Ustrzyki Górne; 1068 (Explanations to Detailed Geological Map of Poland, scale 1:50,000; Ustrzyki Górne Sheet: 1068), Państwowy Instytut Geologiczny, War- szawa. Haczewski G., Bąk K., Mastella L., Rubinkiewicz J., Kukulak J., (oddane do druku: 2000), Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1:50 000; arkusz Ustrzy- ki Górne; 1068 (Detailed Geological Map of Poland, scale 1:50,000; Ustrzyki Górne Sheet: 1068), Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. Haczewski G., Kukulak J., 2003, Early Holocene Landslide-Dammed Lake in the Bieszczady Mountains (Polish East Carpatians) and its Evolution, Geomorfologia Slovaca, roč. 3, čislo 1. Asociácia slovenských geomorfológov pri SAV, Bratislava, s. 34–35. Haczewski G., Kukulak J., 2004. Early Holocene landslide-dammed lake in the Biesz- czady Mountains (Polish East Carpatians) and its evolution, Studia Geomorph. Carp.- Balc., 38, s. 83–96. Haczewski G., Kukulak J., Bąk K., 2007, Budowa geologiczna i rzeźba Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, ss. 156. Haczewski, G., Kukulak, J., 2006, Rola zapór osuwiskowych w ewolucji dolin górskich na przykładzie doliny potoku Mucznego w Bieszczadach, [w:] Regionalne aspekty funkcjonowania systemów dolinnych, red. R. Sołtysik. Kielce, s. 39–41. Hoquet T., Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2006a, Commentaire à l’Introduction à l’édi- tion polonaise des „Epoques de la nature” de Buffon, Organon, 34, s. 45–50. Hoquet T., Daszkiewicz P., Tarkowski R., 2006b, Stanisław Staszic (Pologne) – L’introduction à l’édition polonaise des „Epoques de la nature” de Buffon (1876), Organon, 34, s. 31–44. Hu X., Jansa L, Wang C, Sarti M., Bąk K., Wagreich M., Michalik J., Soták J., 2005, Upper Cretaceous oceanic red beds (CORB) in the Tethys: occurrences, lithofacies, age and environments, Cret. Res., 26, s. 3–20. Kalicki T., Kukulak J., 2007a, Badania geomorfologiczne nad rozwojem Doliny i Kanio- nu Colca (Andy Peruwiańskie) w czwartorzędzie, [w:] Polskie badania środowiska przyrodniczo-kulturowego w Ameryce Łacińskiej, red. Z. Mirek, A. Flakus, Wydaw- nictwo Instytutu Botaniki PAN, Kraków, s. 52–53. Kalicki T., Kukulak J., 2007b, Formowanie sieci rzecznej zachodniego skłonu Andów Peruwiańskich na przykładzie doliny Rio Colca, [w:] Rekonstrukcja dynamiki pro- cesów geomorfologicznych – formy rzeźby i osady, red. E. Smolska, D. Giriat, Oficy- na Wydawnicza Łośgraf, Warszawa, s. 245–257. Kalicki, T., Kukulak J., 2008a, Czwartorzędowa ewolucja Doliny i Kanionu Colca – raport z badań geomorfologicznych wykonanych w roku 2006, [w:] Polskie badania 216 III. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań w zakresie dyscyplin towarzyszących

w Kanionie Colca i Dolinie Wulkanów, red. A. Paulo, A. Gałaś, Geologia. Kwartal- nik AGH, t. 34, z. 2/1, Kraków, s. 55–81. Kalicki T., Kukulak J., 2008b, Zapis procesów ekstremalnych w osadach i rzeźbie doliny Rio Colca (Andy Środkowe), [w:] Rola procesów ekstremalnych w kształtowaniu rzeźby, red. W. Florek, Landform Analysis, vol. 8, s. 33–35. Kukulak J., 1985, Tektoniczne założenia form zboczowych na Pogórzu Gubałowskim, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 17, s. 5–17. Kukulak J., 1988, Powiązania morfostrukturalne w rozwoju osuwisk zachodniego Pod- hala, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys., 20, s. 33–49. Kukulak J., 1993, Przejawy aktywności ruchów pionowych w rzeźbie zachodniego Pod- hala, Folia Quart., 64, s. 151–164. Kukulak J., 1994, Antropogeniczne przemiany w środowisku przyrodniczym Podhala w latach 1931–1988, [w:] Studia nad przemianami Podhala, red. B. Górz, Wydaw- nictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 265–285. Kukulak J., 1997, Środowisko przyrodnicze, [w:] Czarny Dunajec i okolice, red. F. Ki- ryk, Secesja, Kraków, s. 13–56. Kukulak J., 1997/1998, Ewolucja stożka Domańskiego Wierchu na Podhalu w jego etapie denudacyjnym, Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej, 25, Kraków, s. 23–40. Kukulak J., 1998a, Charakterystyka sedymentacyjna stropowych osadów stożka Do- mańskiego Wierchu (neogen/plejstocen) w Kotlinie Orawskiej, Studia Geol. Polon., 111, s. 83–111. Kukulak J., 1998b, Dojrzałość podłużnych profilów dopływów górnej Raby i Skawy w świetle analizy ich spadków, Czasopismo Geograficzne, 49, s. 25–42. Kukulak J., 1999, Orientacja spękań i uskoków w południowo-wschodniej części zapadliska orawskiego, Przegląd Geologiczny, 47, s. 1021–1026. Kukulak J., 2000, Origin of laminated sediments in alluvium of the upper San valley in the Bieszczady Mountains, Eastern Carpathians, Geochronometria, Journal on methods and applications of absolute chronology, 18, Gliwice, s. 47–52. Kukulak J., 2000a, Sedimentary record of early wood burning in alluvia of mountain streams in the Bieszczady range, Polish Carpathians, Palaeogeogr., Palaeoclimat., Palaeoecol., 164, s. 167–175. Kukulak J., 2001, Weathering of gravels in the Czarny Dunajec alluvial cone in Pod- hale, Polish Carpathians, Quastiones Geographicae, 21, Poznań, s. 69–78. Kukulak J., 2002, Wysortowanie materiału roślinnego w aluwiach górnego Sanu w Bieszczadach, [w:] Roślinność a procesy erozji, transportu i depozycji, Kom. Bad. Czwartorz. PAN, Stow. Geomorf. Pol., Uniw. Śl. – Wydz. Nauk o Ziemi, Sosnowiec, s. 85–90. Kukulak J., 2003a, Aluwialny zapis wylesiania doliny Sanu i Wołosatego (Bieszczady Wysokie), [w:] Człowiek w środowisku przyrodniczym – zapis działalności, red. M. Waga, K. Kocel, PTG – Oddz. Katowicki, Sosnowiec, s. 109–112. Kukulak J., 2003b, Ewolucja koryta Sanu w Bieszczadach Wysokich w drugiej połowie minionego 1000-lecia, [w:] Dynamika zmian środowiska geograficznego pod wpły- wem antropopresji, red. J. Lach, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospo- darki Wodnej, Akademia Pedagogiczna, Kraków s. 134–140. 1. Geologia 217

Kukulak J., 2003c, Impact of mediaeval agriculture on the alluvium in the San River headwaters (Polish Eastern Carpathians), [w:] Geomorphic responses to land use changes, eds. G. Brierley, M. Stankoviansky, Catena, 51, s. 255–266. Kukulak J., 2003d, Znaczenie zapisu geologicznego dla poznania działalności człowieka w Bieszczadach Wysokich, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, PAN, Ko- mitet Zagospodarowania Ziem Górskich, Kraków, 49, s. 77–90. Kukulak J., 2004a, Neotectonics and planation surfaces in the High Bieszczady Moun- tains (Outer Carpathians, Poland), Ann. Soc. Geol. Polon., 74, s. 339–350. Kukulak J., 2004b, Zapis skutków osadnictwa i gospodarki rolnej w osadach rzeki gór- skiej (np. aluwiów dorzecza górnego Sanu w Bieszczadach Wysokich), Wydawnic- two Naukowe AP, Kraków, ss. 125. Kukulak J., 2005a, Antropogeniczne węgle w aluwiach Sanu w Bieszczadach, [w:] An- tropopresja w środowisku górskim – zapis zmian w formach terenu i osadach, red. A. Łajczak, Korbielów–Pilsko (Beskid Żywiecki), s. 141–147. Kukulak J., 2005b, Materiał pożarowy w aluwiach Sanu jako ślad dawnej działalności człowieka, [w:] Współczesna ewolucja rzeźby Polski, red. A. Kotarba, K. Krzemień, J. Święchowicz, Wydawnictwo UJ, s. 247–252. Kukulak J., 2007a, Evolution of the water divide between the Vistula and Danube rivers in the Polish Carpathians, [w:] Landform evolution in mountain areas, red. A. Kotarba, Studia Geomorph. Carp.-Balc., 41, Kraków, s. 29–44. Kukulak J., 2007b, Rzeźba Bieszczadów Wysokich i zapis działalności człowieka w osadach czwartorzędowych, [w:] Środowisko i człowiek w górach średnich, red. G. Haczewski, J. Zawiejska, IG AP w Krakowie, Stowarzyszenie Geomorfologów Polskich, Kraków, s. 10–14. Kukulak J., 2007c, Zapis początków kolonizacji Bieszczadów w osadach górnego Sanu, [w:] Późne średniowiecze w Karpatach polskich, red. J. Gancarski, Muzeum Podkar- packie w Krośnie, s. 107–121. Kukulak J., Lach J., 2006, Środowisko przyrodnicze, [w:] Brzesko, dzieje miasta i regionu, red. F. Kiryk, J. Lach, Brzesko, s. 9–43. Kukulak J., Pazdur A., Kuc T., 2002, Radiocarbon dated wood debris in floodplain deposits of the San in the Bieszczady Mountains, Geochronometria, Journal on methods and applications of absolute chronology, Gliwice, 21, s. 129–136. Kukulak J., 1999b, Środowisko przyrodnicze, [w:] U podnóża Gorców: wczoraj i dziś wsi podhalańskich gminy Nowy Targ, red. F. Kiryk, B. Górz, Podhalańskie Towarzy- stwo Przyjaciół Nauk w Nowym Targu, s. 9–46. Martowicz M., Haczewski G., 1995, Kotły eworsyjne to formy erozji wstecznej czy wgłębnej – tradycja a rzeczywistość, [w:] Tradycja a nowoczesność w interpreta- cjach sedymentologicznych, Materiały IV Krajowego Spotkania Sedymentologów, s. 101. Michalik A., 1959a, Mapa geologiczna Tatr, skala 1:10 000, arkusz Wołoszyn, Wyd. Geol., Warszawa. Michalik A., 1959b, Mapa geologiczna Tatr, skala 1:10 000, arkusz Kościelec, Wyd. Geol., Warszawa. Michalik A., 1963a, Hydrologische Usbersichtskarte der Karpaten – Ausgabe A in Ma- stab 1:300 000, Kraków–Warszawa. 218 III. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań w zakresie dyscyplin towarzyszących

Michalik A., 1963b, Przeglądowa mapa hydrogeologiczna Polski 1:300 000, arkusz Cie- szyn. Wyd. A – stosunki hydrogeologiczne w pokrywowych utworach czwartorzędu. Wyd. B – Stosunki hydrogeologiczne w utworach podłoża. Objaśnienia do arkusza mapy, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa, ss. 30. Michalik A., 1963c, Wybrane zagadnienia z hydrochemii Tatr, Kwartalnik Geologiczny, t. 7, z. 4, s. 707–708. Michalik A., 1964, Piaski ilmenitowe nad Dunajcem koło Czorsztyna, Rocznik Nauko- wo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 22, Prace Geograficzne III, s. 3–11. Michalik A., Guzik K., 1959a, Mapa geologiczna Tatr, skala 1:10 000, arkusz C1 Woło- wiec, Wyd. Geol., Warszawa. Michalik A., Guzik K., 1959b, Mapa geologiczna Tatr, skala 1:10 000, arkusz C2 Ka- mienista, Wyd. Geol., Warszawa. Michalik A., Guzik K., 1959c, Mapa geologiczna Tatr, skala 1:10 000, arkusz C4 Mie- dziane, Wyd. Geol., Warszawa. Michalik A., Guzik K., 1963, Przeglądowa mapa hydrogeologiczna Polski 1:300 000, arkusz Nowy Sącz, Wyd. A – stosunki hydrogeologiczne w pokrywowych utworach czwartorzędu, Wyd. B – Stosunki hydrogeologiczne w utworach podłoża, Państwo- wy Instytut Geologiczny, Warszawa. Michalik A., Lach J., Pulit F., 1981, Warunki hydrogeologiczne województwa tarnowskiego, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 100. Michalik, A., Oszczypko, N., 1966, Przeglądowa mapa geologiczno-inżynierska 1:200 000, arkusz Bielsko, Instytut Geologiczny, Kraków. Oszczypko N., Malata E., Bąk K., Kędzierski M., Oszczypko-Clowes M., 2005, Litho- stratigraphy, biostratigraphy and palaeoenvironment of the Upper Albian–Lower/ Middle Eocene flysch deposits in the Beskid Wyspowy and Gorce Ranges; Polish Outer Carpathians, Magura Nappe, Bystrica and Rača subunits, Ann. Soc. Geol. Polon., 75 (1), s. 27–69. Otfinowski, M., 1971, Profil litologiczny i mikrofauna osadów miocenu w Niepołomi- cach k. Krakowa, Zeszyty Naukowe AGH, Geologia, z. 14, s. 117–127. Otfinowski M., 1973, A sarmatian sea side at Hebdów near Nowe Brzesko, Bull. Acad. Pol. Sc., ser. Terre, vol. 21, nr 2, s. 125–137. Otfinowski M., 1977, Mikrofauna osadów górnego badenu w Brzeźnicy k. Bochni, Sprawozdania z Posiedzenia Komisji Naukowych PAN, t. 20/1, s. 186–187. Otfinowski M., 1979, Mikrofauna i wykształcenie piasków bogucickich, Zeszyty Na- ukowe AGH, Geologia, z. 2, s. 43–63. Tarkowski R., 2004a, Kopalnie olkuskie w zapiskach francuskiego przyrodnika J.-E. Guettarda z drugiej połowy XVIII wieku, Przegląd Górniczy, 12, s. 56–61. Tarkowski R., 2004b, Możliwości redukcji emisji CO2 z procesów przemysłowych w Polsce poprzez podziemne składowanie, Polit. Energ., 7, z. spec., s. 532–539. Tarkowski R., 2004c, New data on J.-É. Guettard’s journey to Poland in the years 1760– 1762, Compt. Rend. Geosci., 336, s. 1227–1232. Tarkowski R., 2005, Nowe materiały dotyczące podróży przyrodnika francuskiego J.-É. Guettarda do Polski (1760–1762), Przegląd Geologiczny, 53, s. 41–46. Tarkowski R., Daszkiewicz P., 2006, Les auditeurs polonais des cours de minéralogie de René Just Haüy au Museum national d’Histoire naturelle, Paris, Compt. Rend. Geosci., 338, 11, s. 809–814. 1. Geologia 219

Tarkowski R., Daszkiewicz P., 2007, Buffon et Guettard: quelques remarques sur la France et les sciences naturelles en Pologne au XVIIIe siècle, [w:] Buffon (1707– 1788) et la Pologne, Actes du Colloques franco-polonais a l’occasion du 300e anni- versaires de la naissance tenu à Paris, Varsovie–Paris, s. 10–23. Tarkowski R., Marchand D., 2004, Le dimorphisme chez Perisphinctes (Properisphinc- tes) cf. bernensis de Loriol (Oxfordien inférieur, région de Cracovie, Pologne), Compt. Rend. Palevol, 3, s. 191–198. Uchman A., Bąk K., Rodríguez-Tovar F. J., 2008, Ichnological record of deep-sea palaeo- environmental changes around the Oceanic Anoxic Event 2 (Cenomanian-Turoni- an boundary): An example from the Barnasiówka section, Polish Outer Carpathi- ans, Palaeogeogr., Palaeoclimat., Palaeoecol., 262, s. 61–71. Uchman A., Rodríguez-Tovar F., Bąk K., 2007, Ichnofabrics of the Cenomanian-Turoni- an boundary event deep-sea sediments: A record from the Polish Outer Carpathians, IX International Ichnofabric Workshop, Calgary, Alberta, Canada, August 12–19, 2007, Abstracts with Program, eds. J.-P. Zonneveld & M.K. Gingras, Calgary, s. 69–70.

2. Kartografia i topografia

Początki badań z zakresu kartografii i topografii, prowadzonych w Instytu- cie Geografii UP w Krakowie głównie w ramach Zakładu Geografii Fizycznej, nierozerwalnie związane są z postacią profesora Jana Flisa. Jeden z twórców polskiej kartografii szkolnej, który w 1960 r. na własną prośbę został przeniesiony z Uniwersytetu Jagiellońskiego do Wyższej Szkoły Pedagogicznej, gdzie pracował do 1982 r., w zakresie prac naukowych związanych z kartografią i topografią, znacznie wykraczał poza ramy ośrodka krakowskiego. W dorobku naukowym wieloletniego kierownika Katedry Geografii Fizycznej i dyrektora Instytutu Geografii WSP w zakresie kartografii na plan pierwszy wysuwają się treści podręcznika Kartografia w zarysie (1966) i zespół pojęć kartograficznych zawartych w Szkolnym słowniku geograficznym (Flis 1977). Warto wspomnieć o pionierskich pracach z czasów asystentury na Uniwer- sytecie Jagiellońskim, gdzie prowadzenie zajęć z kartografii i topografii pozwo- liło autorowi na opracowanie dwuczęściowego skryptu do tych przedmiotów (Flis 1951, 1952), uzupełniającego lukę w podręcznikach akademickich z tego zakresu. Listę publikacji J. Flisa uzupełniają, obok licznych recenzji na łamach „Przeglądu Geodezyjnego”, prace dotyczące kartometrii, dostosowania zagad- nień osnowy matematycznej mapy do specyfiki zajęć szkolnych i możliwości percepcji treści kartograficznych u uczniów na różnych poziomach kształcenia (Flis 1973). Problemy te znalazły odzwierciedlenie w późniejszych opracowaniach powstałych w Instytucie Geografii UP (Lach, Cabaj, Ziętara 1982, 1983; Cabaj 2000; Żołnierz 1991b; Szubert 2001; Warcholik 2004; Jodłowska 2008). Należy pamiętać, że to właśnie J. Flis, jako dziekan Wydziału Geograficzno- 220 III. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań w zakresie dyscyplin towarzyszących

Biologicznego w latach 1960–1967, był inicjatorem wprowadzenia do programu studiów geograficznych w krakowskiej WSP pierwszych w Polsce wakacyjnych praktyk terenowych, w tym zajęć z topografii (Flis 1955). Zasadność prowadzenia tego typu zajęć oraz korzyści płynące z prac kameralnych i topograficznych, prowadzonych przez studentów geografii, znalazły potwierdzenie w później- szych pracach metodycznych pracowników IG UP (Żołnierz 1996, Warcholik 2002c, 2002e). W pierwszym okresie rozwoju Katedry Geografii Fizycznej, której kierownikami byli J. Premik, a później J. Flis, wspomnianą wyżej lukę w zakresie tre- ści kartograficznych w polskich podręcznikach akademickich wypełniły prace Stanisławy Jadwigi Czeppe z domu Policht (Czeppe 1972), która szczegółowo zajmowała się także zagadnieniami oceny kształcenia studentów w zakresie kartografii (Ormicka, Czeppe 1956). W Instytucie Geografii WSP w Krakowie od 1952 roku prowadziła ona wykłady i ćwiczenia z kartografii i topografii, współpracując z Janiną (Joanną, Marią) Policht, od 1954 r. zatrudnioną jako asystent w Katedrze Geografii Fizycznej do prowadzenia ćwiczeń oraz zleconych wykładów z zakresu zasad kartografii i topografii. Kontynuatorem prac w zakresie kartografii szkolnej był Alfred Żołnierz – adiunkt prowadzący wykłady i ćwiczenia z kartografii i topografii w latach 1975– 1998. Szerokie spektrum jego autorskich opracowań dotyczy m.in. interpretacji przez uczniów i studentów rysunku poziomicowego i warstwicowo-barwnego (Żołnierz 1982), kształtowania wyobrażeń jednostek miar i ich wielkości (Żoł- nierz 1992a), interpretacji map plastycznych (1992b), efektywności i zalet nauczania czytania rysunku poziomicowego przy pomocy stereoskopu (Żołnierz 1982, 1991a), kształtowania umiejętności czytania map tematycznych (Żołnierz 1991c) i orientowania map (Żołnierz 1991b). A. Żołnierz zajmował się także funkcjonalnością kartografii społeczno-gospodarczej, w tym głównie wykresów i diagramów w nauczaniu geografii (Żołnierz 1994). W zakresie ilościowych metod prezentacji danych statystycznych, powszechnie stosowanych przez pra- cowników IG UP w pracach z zakresu geografii ekonomicznej (m.in. Rachwał 2000), istotne metodycznie są prace Z. Zioło, zwłaszcza dotyczące konstrukcji syntetycznych wielomiernikowych map przemysłu (Zioło 1971, 1972, 1976). Z końcem lat 90. XX w. w Instytucie Geografii w szerszym zakresie zaczę- to stosować narzędzia kartografii cyfrowej. Przykładami takich opracowań są prace M. Szuberta, wykorzystującego bazy danych cyfrowych, numeryczne modele rzeźby terenu i komputerowe techniki prezentacji do wizualizacji rzeź- by terenu, między innymi rejonu Rabki i Wielunia, z adaptacją tych metod dla potrzeb dydaktyki szkolnej, głównie lekcji przyrody i geografii (Szubert 2000, 2001; Szubert, Osika 2004). W ten nurt badań wpisują się prace W. Warcho- lika, w tym – obok geodezyjnych wydawnictw encyklopedycznych (Warcholik 2001, 2002a) – opracowania, w których skupił się na wykorzystaniu zdobyczy współczesnej geoinformacji jako środków dydaktycznych w nauczaniu geografii i turystyki (Warcholik 2004, 2008e), unowocześniając w ten sposób prace 2. Kartografia i topografia 221

A. Żołnierza (1987, 1995). Są to materiały szkoleniowe dla nauczycieli (War- cholik 2000, Warcholik, Kramarz 2005), metodyków geografii (Warcholik 2002d) i geografów przedsiębiorczości (Warcholik 2008d). W wymienionych pracach poruszono między innymi problem wykorzystania nawigacyjnego trybu pracy odbiorników GPS, metody znacznie tańszej w badaniach geograficznych niż metoda pomiarów różnicowych – szeroko rozpowszechniona w pracach geodezyjnych, a wymagająca wykorzystania precyzyjnego, drogiego sprzętu i pozyskania poprawek. Szerszą uwagę poświęcił także zwiększeniu efektywno- ści edukacji kartograficznej poprzez gry i zabawy geoinformacyjne (Warcholik 2008a, 2008b, 2008c), w tym roli tego typu technologii informacyjnych w warsztacie nauczyciela (Warcholik 2008e). Odrębną grupę badań tego autora doku- mentują prace dotyczące wykorzystania nawigacji satelitarnej w pracach z zakresu geomorfologii i hydrologii (Warcholik 2002b; Warcholik, Kramarz 2003). Grupę efektywnych narzędzi w badaniach przestrzennych stanowią metody geostatystyczne, umożliwiające przetwarzanie danych zgromadzonych w bazach danych, ich analizowanie, szacowanie parametrów z prognozowa- niem i przestrzenną wizualizacją rezultatów obliczeń w postaci przykładowo map rastrowych, map izolinii i blokdiagramów. Odzwierciedleniem tego nowego nurtu badań prowadzonych w Instytucie Geografii UP w Krakowie są prace M. Szuberta (2005, 2007, 2008), wykorzystującego metody geostatystyczne i Systemy Informacji Geograficznej, bazujące na mapach cyfrowych, w badaniach geomorfologicznych. Wynikiem tych badań jest między innymi rekonstrukcja ukształtowania powierzchni kopalnych na Wyżynie Woźnicko-Wieluńskiej i Częstochowskiej. W tej grupie badań znajdują się także prace W. Warcholika dotyczące wykorzystania autorskich map cyfrowych w analizach zmian granicy rolno-leśnej w Beskidzie Niskim na obszarze Polski i Słowacji (Warcholik 2005) oraz wygenerowanych na podstawie tego typu map modeli potencjalnego zróż- nicowania morfodynamiki w zlewniach (Warcholik 2006). Wspomniane mapy cyfrowe stanowią podstawowy materiał analityczny do generowania cyfrowych modeli zmian środowiska dla potrzeb planowania przestrzennego (Warcholik, Dygoń 2007). Należy wyraźnie nadmienić, iż kartografię w wymiarze generowania map tematycznych i ich wykorzystywania w badaniach naukowych uprawiano od po- czątków funkcjonowania większości zakładów Instytutu Geografii, we współ- pracy z kartografami lub niezależnie od ich działania. Przykładowo, problemem technicznych ograniczeń badań przestrzennych, związanych z trudnościami pomiaru powierzchni na mapach, zajmował się Józef Żychowski wraz z Grzego- rzem Kawką z Instytutu Techniki (Żychowski, Kawka 1984), uzyskując patent na urządzenie pozwalające mierzyć nieregularne areały. Potencjał kadrowy oraz wyposażenie Instytutu Geografii w sprzęt pomiarowy umożliwia prowadzenie szerokiego zakresu zajęć dydaktycznych dla studen- tów kierunków: geografia oraz turystyka i rekreacja. 222 III. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań w zakresie dyscyplin towarzyszących

Nurt badań w zakresie kartografii szkolnej, zapoczątkowany przez profesora Jana Flisa, znajduje odzwierciedlenie w najmłodszym „narybku” Instytutu, czego dowodem są artykuły studentów geografii (Jodłowska 2008) czy też opracowania Studenckiego Koła Naukowego Geografów UP w Krakowie. A dokąd zmierza kartografia szkolna? Pytanie zawarte w artykule pracowników Instytu- tu Geografii UP (Szubert, Warcholik 2005) pozostaje dziś bez prostej odpowiedzi, ponieważ w najnowszych atlasach na półkach księgarskich można odnaleźć mapy o różnym stopniu poprawności metodycznej, gdzie autorzy nie zawsze pamiętają o wyrazistości rysunku, jasności farb, unikaniu nadmiaru szczegółów mogących zmącić ogólne tło – a więc podstawach metodycznych map szkolnych, wypracowanych w przeszłości, między innymi, w budynku Wyższej Szko- ły Pedagogicznej. Witold Warcholik, Mariusz Szubert

Literatura

Cabaj W., Urbańska A., 2000, Jeszcze raz o podziałce, zwłaszcza o podziałce liniowej, Geografia w Szkole, z. 4, s. 203–207. Czeppe S., 1972, Kartografia z topografią, [w:] Geografia. Instrukcje przedmiotowe dla studiujących zaocznie geografię na poziomie WSN, Kraków, s. 90–94. Flis J., 1951, Kartografia i topografia, Cz. 1. Kartografia matematyczna i opisowa, PWN, Kraków, ss. 209. Flis J., 1952, Kartografia i topografia, Cz. 2. Kartometria i topografia, PWN, Kraków, ss. 138. Flis J., 1955, Wakacyjne prace polowe w programie studiów geograficznych WSP, Rocz- nik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 4, s. 3–28. Flis J., 1966, Kartografia w zarysie. Podręcznik dla studentów studiów nauczycielskich, PZWS, Warszawa, ss. 203. Flis J., 1973, O podziałce kartograficznej, Geografia w Szkole, z. 5, s. 269–271. Flis J., 1977, Szkolny słownik geograficzny, WSiP, Warszawa, ss. 287. Jodłowska M., 2008, Percepcja treści kartograficznych na różnych etapach nauczania – wybrane obserwacje, Dokumentacja Geograficzna, 38, s. 41–46. Lach J., Cabaj W., Ziętara T., 1982, Próba oceny przydatności zdjęć lotniczych do kartowania krajobrazowego, Zeszyty Naukowe AGH, Geologia, t. 8, z. 3, s. 123–133. Lach J., Cabaj W., Ziętara T., 1983, Ocena przydatności zdjęć lotniczych do kartowania krajobrazowego, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego, nr 575, Dokumentacja Teledetekcyjna, Katowice, s. 189–199. Ormicka I., Czeppe S., 1956, Problematyka prac kontrolnych w nauczaniu kartografii i topografii, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 5, s. 150–157. Rachwał T., 2000, Mapy i wykresy, [w:] Atlas Polski. Encyklopedia geograficzna świa- ta, Opres, Kraków 2000. Szubert M., 2000, Zastosowanie programu komputerowego „Surfer” do wizualizacji rzeźby terenu na lekcjach przyrody i geografii, Geografia w Szkole, z. 4, s. 197–203. 2. Kartografia i topografia 223

Szubert M., 2001, Wizualizacja ukształtowania terenu w praktyce szkolnej na przy- kładzie okolic Rabki i Wielunia, [w:] Mapa w systemach komputerowych, red. K. Furmańczyk, Materiały Ogólnopolskich Konferencji Kartograficznych, t. 23, Szczecin, s. 207. Szubert M., 2005, Geostatystyczne metody rekonstrukcji rzeźby podczwartorzędowej na przykładzie Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej, [w:] Współczesna ewolucja rzeźby Pol- ski, red. A. Kotarba, K. Krzemień, J. Święchowicz, IGiGP UJ, Kraków, s. 439–442. Szubert M., 2007, Metody geostatystyczne i cyfrowy model wysokości (DEM) w badaniach geomorfologicznych, [w:] Rola geografii fizycznej w badaniach regionalnych, red. R. Sołtysik, R. Suligowski, IG Akademii Świętokrzyskiej, Kielce, s. 247–254. Szubert M., 2008, Rekonstrukcja ukształtowania powierzchni kopalnych metodami geostatystycznymi np. Wyżyny Wieluńskiej i Częstochowskiej, Archiwum Fotogra- metrii, Kartografii i Teledetekcji, nr 17, s. 327–338. Szubert M., Osika S., 2004, Internet oraz komputerowe techniki prezentacji na lekcjach przyrody i geografii, [w:] Polska dydaktyka geografii jako nauka i sztuka, red. M. Tracz, Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 174–182. Szubert M. Warcholik W., 2005, Atlas geograficzny na różnych poziomach kształcenia czyli dokąd zmierza kartografia szkolna?, [w:] Społeczna i edukacyjna rola kartografii w Polsce, red. J. Pasławski, J. Ostrowski, Materiały Ogólnopolskich Konferen- cji Kartograficznych, t. 26, s. 214–217. Warcholik W., 2000, GPS – nowe zainteresowanie ucznia, Geografia w Szkole, z. 4, s. 192–197. Warcholik W., 2001, Kartografia, [w:] Encyklopedia gimnazjalisty, Wyd. R. Kluszczyń- ski, Kraków, s. 369. Warcholik W., 2002a, Hasła, [w:] Encyklopedia powszechna, Wyd. Fogra, Kraków. Warcholik W., 2002b, Nawigacyjny pomiar GPS w kartowaniu antropogenicznych form rzeźby terenu na przykładzie doliny Białej Dunajcowej, [w:] Środowiska górskie – ewolucja rzeźby, red. A. Traczyk, A. Latocha, Wyd. IG UW, Wrocław, s. 132–133. Warcholik W., 2002c, Geoinformatyczne kształcenie studentów geografii w trakcie praktyk terenowych z topografii, [w:] Informatyczne przygotowanie nauczycieli w okresie zmian i transformacji, red. J. Migdałek, B. Kędzierska, KIiMK AP, Kraków, s. 277–282. Warcholik W., 2002d, Nawigacyjny odbiornik GPS w szkole?, [w:] Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, red. Z. Górka, A. Jelonek, IGiGP UJ, Kraków, s. 589–590. Warcholik W., 2002e, Mapa cyfrowa jako wynik praktyk terenowych z topografii?, [w:] Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, red. Z. Górka, A. Jelonek, IGiGP UJ, Kraków, s. 591–592. Warcholik W., Kramarz P., 2003, Mała retencja w zlewni Dłubni w XX wieku. Rejestra- cja przestrzenna zespołów młyńskich z wykorzystaniem pomiarów GPS, [w:] Dy- namika zmian środowiska geograficznego pod wpływem antropopresji, red. J. Lach, NFOŚiGW, Kraków, s. 58–60. Warcholik W., 2004, Współczesna geoinformacja a środki dydaktyczne w nauczaniu geografii, [w:] Polska dydaktyka geografii jako nauka i sztuka, red. M. Tracz, Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 183–190. Warcholik W., 2005, Rejestracja różnic w przebiegu granicy rolno-leśnej w Beskidzie Niskim na obszarze Polski i Słowacji (1933–1975) z wykorzystaniem GIS, Proble- my Zagospodarowania Ziem Górskich PAN, z. 51, s. 59–69. 224 III. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań w zakresie dyscyplin towarzyszących

Warcholik W., Kramarz P., 2005, Od GPS do Galileo, Konspekt, nr 2 (23), s. 37–41. Warcholik W., 2006, Zmiany lesistości jako element cyfrowego modelu potencjalnego zróżnicowania morfodynamiki w zlewniach Beskidu Niskiego, Dokumentacja Geo- graficzna, 32, IGiPZ PAN, s. 291–294. Warcholik W., Dygoń M., 2007, Cyfrowe modele zmian środowiska w planowaniu wybranych form zagospodarowania przestrzennego polskiej i słowackiej części Beskidu Niskiego, [w:] Waloryzacja środowiska przyrodniczego w planowaniu przestrzennym, red. M. Kistowski, B. Korwel-Lejkowska, Gdańsk–Warszawa, s. 287–296. Warcholik W., 2008a, Gry GPS w edukacji szkolnej, Dokumentacja Geograficzna, 38, s. 47–53. Warcholik W., 2008b, Zabawa – geoinformacją, Edukacja i Dialog, nr 9 (200), s. 71–77. Warcholik W., 2008c, Gry GPS – od zdrowej rywalizacji do efektywnej nauki, Lider, nr 12 (215), s. 25–28. Warcholik W., 2008d, Europejskie programy GNSS na rynku globalnych systemów nawigacyjnych, Prace Komisji Geografii Przemysłu, nr 12, Warszawa–Kraków, s. 123–131. Warcholik W., 2008e, Gry geoinformacyjne w warsztacie nauczyciela, [w:] Technologie informacyjne w warsztacie nauczyciela, red. J. Migdałek, M. Zając, Oficyna Wyd. Impuls, Kraków, s. 165–177. Zioło Z., 1971, Wielomiernikowe mapy przemysłu, Polski Przegląd Kartograficzny, t. 3, nr 2, s. 58–61. Zioło Z., 1972, Próba konstrukcji syntetycznej wielomiernikowej mapy przemysłu, Pol- ski Przegląd Kartograficzny, t. 4, nr 3, s. 127–133. Zioło Z., 1976, Wielomiernikowe mapy specjalizacji przemysłu, Polski Przegląd Karto- graficzny, nr 4, s. 183–187. Żołnierz A., 1982, Nauczanie czytania rysunku poziomicowego i warstwicowo-barwnego za pomocą stereoskopu, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 77, Prace Geograficzne IX, s. 197–202. Żołnierz A., 1987, Uwagi o „Szkolnym zestawie mierniczym”, Geografia w Szkole, z. 1, s. 53–54. Żołnierz A., 1991a, Efektywność zastosowania izarytmicznych rysunków stereoskopo- wych w nauczaniu czytania map na lekcjach geografii, [w:] Próby doskonalenia pracy dydaktyczno-wychowawczej szkoły podstawowej: prace badawcze w szkolnych laboratoriach WSP w Krakowie w latach 1984–1987, red. H. Barycz, Wydaw- nictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 95–109. Żołnierz A., 1991b, Kształtowanie się u uczniów umiejętności orientowania planu i mapy oraz ich unowocześniania w nauczaniu geografii, [w:] Kształcenie umiejęt- ności w procesie nauczania geografii, cz. 2, Wydawnictwo UŁ, Łódź, s. 14–17. Żołnierz A., 1991c, Kształtowanie umiejętności czytania map tematycznych w nauczaniu geografii, [w:] Metody badań kartograficznych: XX Ogólnopolska Konferencja Kartograficzna, t. 16, UMCS, Lublin, s. 113–118. Żołnierz A., 1992a, Kształtowanie wyobrażeń jednostek miar i ich wielkości w nauczaniu geografii, Geografia w Szkole, z. 3, s. 155–159. Żołnierz A., 1992b, Modele rzeźby z nadrukiem treści mapy („Mapy plastyczne”), Geo- grafia w Szkole, z. 1, s. 41–44. 2. Kartografia i topografia 225

Żołnierz A., 1994, Wykresy-diagramy i ich funkcje w nauczaniu geografii, Geografia w Szkole, z. 2, s. 94–101. Żołnierz A., 1995, Przyrządy pomiarowe, [w:] Zarys dydaktyki geografii, red. S. Pi- skorz, PWN, Warszawa, s. 130–134. Żołnierz A., 1996, Kształtowanie umiejętności nauczycielskich studentów geografii w ramach przedmiotu „podstawy kartografii i topografii”, [w:] Różne drogi kształ- cenia i dokształcania nauczycieli geografii, red. J. Jarowiecki, S. Piskorz, Kraków, s. 200–201. Żychowski J., Kawka G., 1984, Układ pomiarowy powierzchni plam barwnych tworzą- cych obraz, Patent PRL, OPIS nr 193379.

3. Przedsiębiorczość

Procesy transformacji gospodarki narodowej, związane z przechodzeniem od centralnego systemu gospodarowania do gospodarki rynkowej, obok zmian reguł ekonomicznych zarządzania gospodarką narodową wymagały także odpowiedniego przygotowania społeczeństwa do zachowania się w nowych warunkach. Sprzyjały temu nowe instrumenty zarządzania gospodarką narodową, np. Ustawa o działalności gospodarczej z dnia 23 grudnia 1988 r. (Dz. U. nr 41, 1989), która stwarzała dogodne warunki do zakładania i rozwoju indywidualnych podmiotów gospodarczych przez osoby fizyczne. W wyniku jej funkcjonowania pojawiały się nowe podmioty gospodarcze, wpływające bardzo szybko na zmianę struktur własności jednostek gospodarczych i powstawanie sektora prywatnego. Nowe podmioty znajdowały różne uwarunkowania i możliwości rozwoju w określonych układach przestrzennych. W nawiązaniu do tych założeń pod- jęte zostały pilotażowe badania tej problematyki na seminarium Z. Zioło. W nawiązaniu do dorobku badawczego prowadzonego na terenie Zagłębia Siarkowego wykonana została pierwsza praca magisterska D. Sochy (1990), dotycząca analizy kształtowania się indywidualnej działalności gospodarczej na terenie województwa tarnobrzeskiego w pierwszych dwóch latach funkcjonowania ustawy i rozwoju indywidualnych podmiotów gospodarczych. Okre- ślono w niej strukturę branżowo-przestrzenną podmiotów gospodarczych oraz zarysowujące się prawidłowości przestrzenne w zakresie ich koncentracji, w nawiązaniu do zróżnicowanego poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszaru województwa. Wskazano na dynamiczny rozwój wielu usług, zwłaszcza związanych z handlem, które nie miały sprzyjających warunków rozwoju w latach gospodarki centralnie sterowanej. Znaczne w tym czasie dochody ludności z pracy pozarolniczej oraz intensywnie rozwijający się okręg siarkowy stwarza- ły chłonne rynki oraz umożliwiały wykorzystanie kwalifikacji zawodowych do podejmowania działalności gospodarczej. 226 III. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań...

W wyniku wielu badań przyjęto założenie, że indywidualną działalność go- spodarczą należy traktować jako ważny czynnik aktywizacji zawodowej ludno- ści oraz rozwoju gospodarczego układów przestrzennych. Jej rozwój wiązano jednak z określoną chłonnością rynku, który określały dochody ludności z pracy pozarolniczej i w rolnictwie. Wyniki badań empirycznych i rozwijane koncepcje metodologiczne były prezentowane i dyskutowane na wielu konferencjach naukowych i posiedzeniach komisji naukowych PAN, co dawało nowe impulsy do dalszych prac. W wyniku pozytywnych rezultatów podjętych badań problematyka ta była rozwijana i pogłębiana we współautorskich pracach badawczych, prowadzonych w różnej skali układach przestrzennych. Wskazały one na nowe i odmienne prawidłowości kształtowania się indywidualnej działalności gospodarczej na terenie byłych województw przygranicznych Polski Południowo-Wschodniej, wskazywały na zróżnicowane możliwości rozwoju działalności gospodarczej w przestrzeni aglomeracji krakowskiej, a także zróżnicowanie przestrzenne w zakresie struktur branżowych nowo powstających podmiotów gospodarczych (Zioło, Kamińska 1993, 1995, 1996a, 1996b). W wyniku zdobytych doświad- czeń i nowych interesujących wyników badawczych przygotowana została rozprawa doktorska W. Kamińskiej (1994), dotycząca kształtowania się procesów rozwoju indywidualnej działalności gospodarczej rejonu kieleckiego oraz opracowane zostały dwie mapy do Atlasu Rzeczypospolitej Polski, wykonywane w ramach prac Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN w Warszawie, dotyczące struktury przestrzenno-branżowej małych przedsię- biorstw w 1991 r. i w 1994 r. (Kamińska, Zioło 1997a, 1997b). Problematyka była dalej rozwijana przez W. Kamińską, a książka Pozarolnicza indywidualna działalność gospodarcza w Polsce w latach 1988–2003 (Kamińska 2006) była podstawą habilitacji autorki w Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospo- darowania PAN w Warszawie. W kolejnych badaniach zwrócono uwagę na wpływ ciągów transportowych (E–4) na potencjał i strukturę branżową indywidualnych podmiotów gospodarczych w przekroju gmin (Zioło, Piróg 1999, 2000). Stwierdzono znaczącą rolę układu transportowego na przyciąganie nowych lokalizacji oraz na pojawianie się nowych podmiotów usługowych, związanych z pracą transportową (stacje paliw, warsztaty remontowe, bary i restauracje, hotele itp.) oraz lokalizację ich w określonych od siebie odległościach. Osiągnięte wyniki badawcze oraz zdobyte doświadczenia warsztatowe wykorzystane zostały w rozprawie doktorskiej S. Piróga (2005), dotyczącej wpływu sieci transportowej województwa podkarpackiego na rozwój indywidualnej działalności gospodarczej. W wyniku badań stwierdzono, że nasilającym się procesom wdrażania reguł rynkowych i rozwojowi indywidualnych podmiotów gospodarczych towarzyszą liczne niepowodzenia wielu przedsiębiorców, które wynikają z reguły z braku odpowiedniego przygotowania merytorycznego do prowadzenia działalności gospodarczej. Stwierdzono, że istnieje pilna potrzeba odpowiedniego przygotowa- 3. Przedsiębiorczość 227 nia merytorycznego społeczeństwa do prowadzenia indywidualnej działalności gospodarczej. Najlepszą drogą w uczelni pedagogicznej wydawało się stworze- nia w strukturze Instytutu Geografii nowej jednostki, jaką jest Zakład Przed- siębiorczości i Gospodarki Przestrzennej oraz nowej specjalności: geografia z przedsiębiorczością i gospodarką przestrzenną1, dzięki której przygotowuje się nauczycieli do nauczania podstaw przedsiębiorczości. Pod kierunkiem Z. Zioło opracowane zostały programy kształcenia nowej specjalności, w ramach której kursy są prowadzone przy współpracy pracowników naukowo-dydaktycznych Instytutu Politologii naszej Uczelni, a także pracowników Uniwersytetu Ekono- micznego w Krakowie i Politechniki Krakowskiej oraz przedstawicieli praktyki gospodarczej, głównie w zakresie praktyk zawodowych. Podstawą utworzenia nowego zakładu były dotychczasowe wyniki badawcze oraz przygotowanie przez Z. Makiełę i T. Rachwała, a później także przez innych autorów, nowych podręczników i materiałów dydaktycznych do nauczania przedsiębiorczości na poziomie szkoły ponadpodstawowej (Makieła, Rachwał 2002a, 2002b, 2002c, 2002d2; Borowiec i in. 2003; Rachwał 2004). W wyniku współpracy z instytucjami centralnymi w zakresie przygotowywania krajowej strategii rozwoju kształcenie w zakresie przedsiębiorczości i rozwijania postaw przedsiębiorczych uczniów w toku edukacji wpisane zostało jako jedno z działań dotyczących rozwoju przedsiębiorczości i kształtowania konkurencyjnej gospodarki3. Obecnie nadal jest rozwijana i rozszerzana problematyka badawcza, doty- cząca rozwoju przedsiębiorczości, doskonalenia metod kształcenia na poziomie wyższym i edukacji ponadpodstawowej oraz powiązań problematyki przedsię- biorczości z różnymi sektorami gospodarki, a także rozwijania ujęć metodologicznych i modelowych. Podejmowane prace badawcze pracowników Instytutu Geografii w tym zakresie dotyczyły: – roli przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności społeczeństwa i gospodarki oraz kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego (Zioło 2006a, Zioło 2009); – przywództwa i zasad etycznych w zarządzaniu (Rachwał 2006f, 2007; Ra- chwał M., Rachwał T. 2006); – – wpływu edukacji w zakresie przedsiębiorczości na rozwój firm, ze szcze- gólnym uwzględnieniem firm rodzinnych i z sektora MŚP (Kurek, Rachwał 2009; Rachwał 2010);

1 Od 2008 r. funkcjonują dwie specjalności: geografia z przedsiębiorczością i gospodarką przestrzenną (nienauczycielska) oraz geografia z podstawami przedsiębiorczości (nauczycielska). 2 W następnych latach ukazały się kolejne wydania, tj. łącznie 8 zmienionych wydań podręcz- nika i zeszytu ćwiczeń do „podstaw przedsiębiorczości”, 5 wydań poradnika metodycznego dla nauczycieli, 3 wydania słownika i po 2 wydania programu nauczania i scenariuszy zajęć edukacyjnych. 3 Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Aspekty konkurencyjności gospodarki, Materiał przygo- towany na konferencję nad NPR na lata 2007–2013, Warszawa, wrzesień 2004, s. 17. 228 III. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań...

– kształtowania postaw przedsiębiorczych uczniów (Borowiec, Rachwał 2005; Kilar, Rachwał 2006; Rachwał 2004b, 2005b, 2005c, 2005d, 2006b, 2007, 2010); – nauczania i realizacji przedmiotu podstawy przedsiębiorczości w szkołach ponadgimnazjalnych (Makieła M., Makieła B. 2005; Tracz, Rachwał 2007), w tym opinii uczniów i rodziców o przedmiocie (Osuch E., Osuch W. 2005) oraz jego rangi w edukacji szkolnej i miejsca w wykształceniu ogólnym (Tracz 2006); – kryteriów doboru treści nauczania do podstawy programowej i programu nauczania z podstaw przedsiębiorczości (Rachwał 2004c; Tracz 2005) oraz metod nauczania (Tracz, Rachwał 2008), w tym wykorzystania multimediów (Soczówka 2007) i wybranych projektów edukacyjnych (Osuch E., Osuch W. 2007); – proponowanych zmian w podstawie programowej z zakresu przedsiębior- czości (Górz, Rachwał 2006; Rachwał 2009); – matury z podstaw przedsiębiorczości (Tracz, Rachwał 2007) i projektu podstawy programowej kształcenia ogólnego w zakresie rozszerzonym z podstaw przedsiębiorczości, umożliwiającej wprowadzenie tego przedmiotu do kanonu przedmiotów maturalnych (Rachwał, Kudełko, Tracz, Wach, Kilar 2008); – realizacji konkretnych treści programowych i propozycji scenariuszy lekcji z zakresu: edukacji europejskiej (Piróg D. 2005), globalizacji i korporacji transnarodowych (Kilar 2007), budżetu gospodarstw domowych (Rachwał 2006c), ubezpieczeń (Rachwał 2006d), motywów aktywności społecznej i zawodowej człowieka (Rachwał 2006e), obsługi klienta (Rachwał M., Ra- chwał T. 2005); – przygotowania nauczycieli do nauczania przedsiębiorczości (Zioło 2004, 2005; Borowiec 2005; Tracz, Rachwał 2007) i kształcenia kadr dla gospodarki przestrzennej (Zioło 2006b). Osiągnięte efekty badań empirycznych pozwoliły na tworzenie i doskonalenie wielu nowych ujęć metodologicznych i budowę teoretycznych ujęć modelowych, dotyczących m.in.: określenia roli indywidualnej działalności gospodarczej w zakresie rozwoju struktur regionalnych, określenia światowych uwarun- kowań rozwoju przedsiębiorczości w nawiązaniu do procesów globalizacji, roli przedsiębiorczości w zakresie podnoszenia konkurencyjności społeczeństwa i gospodarki, znaczenia przedsiębiorczości w aktywizacji gospodarczej różnej skali układów przestrzennych, a także roli przedsiębiorczości w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego (Zioło 2000, 2005, 2006a, 2007, 2009). W odpowiedzi na współczesną potrzebę kształtowania postaw przedsię- biorczych i edukacji ekonomicznej społeczeństwa Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN w Krakowie stworzył krajowe forum dla prezentacji wyników badań dotyczących m.in.: kształtowania się przedsiębiorczości w układach krajowych, 3. Przedsiębiorczość 229 regionalnych i lokalnych, rozwoju przedsiębiorstw (ze szczególnym uwzględ- nieniem sektora MŚP), wymiany doświadczeń w zakresie edukacji przedsię- biorczości. Umożliwia to kontynuowany cykl metodycznych konferencji naukowych z udziałem instytucji edukacyjnych, biznesowych, doradców metodycznych i nauczycieli (głównie przedsiębiorczości, geografii i przedmiotów ekonomicznych). Łącznie w latach 2003–2009 odbyło się 6 konferencji, poświęco- nych przedsiębiorczości w kontekście współczesnych wyzwań cywilizacyjnych (2004), roli przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności społeczeństwa i gospodarki (2005), aktywizacji gospodarczej (2006), gospodarce opartej na wiedzy (2007) oraz kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego (2008). Ko- lejna konferencja nt. „Przedsiębiorczość w warunkach globalizacji” planowana jest w październiku 2010 r.4 Zgodnie z przyjętą formułą i jej metodycznym charakterem, druga część każdej z konferencji (od 2008 r. funkcjonująca jako obrady Ogólnopolskiego Zjazdu Nauczycieli Przedsiębiorczości) jest poświęcona wymianie wiedzy i do- świadczeń na temat metodyki nauczania przedsiębiorczości i innych przedmio- tów ekonomicznych na wszystkich poziomach edukacji, konfrontacji poglądów pracowników szkół wyższych, doradców metodycznych i nauczycieli na temat celów, treści i metod nauczania przedsiębiorczości. Obrady zmierzają do odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu zasoby wiedzy naukowej z zakresu przedsię- biorczości powinny być przekazywane na wszystkich etapach edukacji szkolnej – od szkoły podstawowej do kształcenia na poziomie akademickim. W obradach każdej konferencji przewidziana jest dyskusja specjalna o problemach edukacji w zakresie przedsiębiorczości (w tym nt. kształtu aktualnie obowiązującej podstawy programowej i projektów jej zmian), w której udział biorą nauczyciele i doradcy metodyczni, dzielący się swoimi przemyśleniami opartymi na bogatym doświadczeniu w pracy z uczniami w różnego typu szkołach. W tym zakresie rozwija się współpraca z wieloma instytucjami gospodarczymi i edukacyjnymi. Rolę współorganizatora i patrona merytorycznego konferencji, obok Fundacji „Edukacja dla Społeczeństwa” i Wydawnictwa „Nowa Era”, przyjęła także od 2007 r. Komisja Nadzoru Finansowego w ramach realizacji swoich statutowych celów w zakresie edukacji ekonomicznej społeczeństwa, związanej z funkcjonowaniem rynków finansowych. Wymianie myśli w ramach tej problematyki badawczej służy także urucho- miona przez Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej seria wydawnicza „Przedsiębiorczość–Edukacja”, której wydawanie kontynuowane jest przy współpracy z Wydawnictwem „Nowa Era”. Dotychczas ukazało się pięć tomów o charakterze monograficznym (Zioło, Rachwał, red., 2005, 2006, 2007, 2008, 2009), zawierających łącznie ponad 200 prac autorów z różnych ośrod- ków akademickich w kraju, praktyków życia gospodarczego oraz nauczycieli i doradców metodycznych.

4 Wykaz konferencji na końcu niniejszego rozdziału. 230 III. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań...

Analizując podejmowaną i rozwijaną w Instytucie Geografii problematykę przedsiębiorczości, warto podkreślić jej ścisłe związki z przedmiotem badań geograficznych. W latach zmian systemu gospodarowania zmieniają się koncepcje gospodarowania i zarządzania w strukturze przestrzeni geograficznej układami przestrzennymi (lokalnymi, regionalnymi i krajowymi). Działania te wyeliminowały centralne zarządzanie gospodarką na rzecz wdrażania reguł gospodarki rynkowej. W procesie tym coraz większą rolę odgrywa przedsiębiorczy człowiek, który jest inicjatorem i motorem wyzwalania nowych impulsów wpły- wających na kształtowanie się określonych procesów przemian uwarunkowań przyrodniczych, społecznych, gospodarczych i kulturowych. W nowych warunkach szczególnie ważną rzeczą jest precyzyjne poznanie roli przedsiębiorczej jednostki w kształtowaniu złożonych procesów rozwojowych układów lokalnych, regionalnych czy krajowych, a także europejskich i światowych. Ważną rolę w tym zakresie odgrywają umiejętności podejmowania racjonalnych decyzji przez przedsiębiorcze jednostki, przedstawicieli władz samorządowych, a także kompetentnych władz ustawodawczych. W tych nowych uwarunkowaniach zmienia się także przedmiot, cel i metody badań geograficznych, w których coraz większą rolę przypisuje się przed- siębiorcy, jako właścicielowi i menedżerowi firmy. Musi on, na podstawie odpowiednio przygotowanych prac diagnostycznych, których dostarczają studia geograficzne, przewidywać nowe sytuacje i podejmować określone decyzje o kierunkach rozwoju firmy czy też samorządowego układu lokalnego, regionalnego czy krajowego. Do tego niezbędna jest znajomość kształtowania postaw przedsiębiorczych i nowych reguł zachowań przedsiębiorcy w zmieniających uwarunkowaniach, związanych z przebudową gospodarki lokalnej, regionalnej czy krajowej, a także rozumienia procesów integracji europejskiej i przemian gospodarki światowej. Współczesna definicja geografii zmierza w kierunku traktowania jej jako „nauki o zarządzaniu przestrzenią geograficzną”, w której przedsiębiorczość będzie odgrywać coraz poważniejszą rolę. W proponowanym obecnie paradyg- macie geografii przyjmuje się, że procesy kształtowania przemian społeczno-gospodarczych, kulturowych, a także zmiany warunków przyrodniczych wynikają z podejmowania określonych decyzji, u podstaw których leży przedsiębiorczość określonych osób, zespołów czy przedstawicieli władz samorządowych i centralnych. Podejście to nawiązuje do nowych koncepcji badań, które stopniowo wdrażane są na polu badań empirycznych. W ten sposób obok walorów poznawczych realizujemy także cele aplikacyjne, ważne zwłaszcza dla rozwoju układów lokalnych i regionalnych. Dlatego współczesna geografia obejmuje swoim przedmiotem badań działal- ność przedsiębiorczą, która w warunkach gospodarki rynkowej jest podstawą przemian i podnoszenia jakości życia społeczno-gospodarczego i kulturowego różnej skali układów przestrzennych. Przedsiębiorczość jest podstawowym czynnikiem przemian, w zasadniczym stopniu wpływa na rozwój przestrzeni 3. Przedsiębiorczość 231 i przyczynia się do podnoszenia jej pozycji konkurencyjnej. Należy nadmienić, że na polu badań geograficznych wyprzedziliśmy ideę strategii lizbońskiej, która poprzez edukację i przedsiębiorczość zakłada możliwości podnoszenia pozycji konkurencyjnej struktur regionalnych w przestrzeni europejskiej. To nowe podejście metodologiczne w badaniach geograficznych sprawia, że przedsiębiorczość i związana z nią działalność staje się integralną częścią nauk geograficznych, a jej rola w najbliższych latach będzie systematycznie rosła.

Tomasz Rachwał, Zbigniew Zioło 5 Wykaz ogólnopolskich metodycznych konferencji naukowych z cyklu poświę- conego problematyce kształtowania się i dydaktyki przedsiębiorczości*

I Ogólnopolska Metodyczna Konferencja Naukowa „Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania cywilizacyjne”, Kraków, 27–28 września 2004 r. II Ogólnopolska Metodyczna Konferencja Naukowa „Rola przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności społeczeństwa i gospodarki” ze specjalną sesją nt. „Rola etyki w przedsiębiorczości”, Kraków, 10–11 października 2005 r. III Ogólnopolska Metodyczna Konferencja Naukowa „Rola przedsiębiorczości w aktywizacji gospodarczej”, Kraków, 9–10 października 2006 r. IV Ogólnopolska Metodyczna Konferencja Naukowa „Rola przedsiębiorczości w gospodarce opartej na wiedzy” ze specjalną sesją nt. „Rola etyki w przedsiębiorczości”, Kraków, 8–9 października 2007 r. V Ogólnopolska Metodyczna Konferencja Naukowa „Rola przedsiębiorczości w kształ- towaniu społeczeństwa informacyjnego”, połączona z I Ogólnopolskim Zjazdem Na- uczycieli Przedsiębiorczości, Kraków, 6–7 października 2008 r. VI Ogólnopolska Metodyczna Konferencja Naukowa „Przedsiębiorczość w warunkach integracji europejskiej”, połączona z II Ogólnopolskim Zjazdem Nauczycieli Przed- siębiorczości, Kraków, 5–6 października 2009 r. VII Ogólnopolska Metodyczna Konferencja Naukowa „Przedsiębiorczość w warunkach globalizacji” połączona z III Ogólnopolskim Zjazdem Nauczycieli Przedsiębiorczo- ści, Kraków, 4–5 października 2010 r. (planowana)

Literatura

Borowiec M. i in., 2003, Podstawy przedsiębiorczości. Scenariusze zajęć edukacyjnych dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 244. Borowiec M., Rachwał T., 2005, O potrzebie kształtowania postaw przedsiębiorczych, „Konspekt”, nr 3 (23), Kraków, s. 62–67.

* Konferencje organizowane przez Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie przy współpracy: Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Komisji Nadzoru Finansowego, Fundacji „Edukacja dla Społeczeństwa” i Wydawnictwa „Nowa Era” 232 III. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań...

Górz B., Rachwał T., 2006, Uwagi do propozycji zmian podstawy programowej podstaw przedsiębiorczości, [w:] Rola przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności społeczeństwa i gospodarki, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość–Edukacja, nr 2, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wy- dawnictwo „Nowa Era”, Warszawa–Kraków, s. 226–235. Kamińska W., 1994, „Rozwój i struktura przestrzenna indywidualnej działalności gospodarczej w rejonie kieleckim na tle województwa”, rozprawa doktorska wykonana pod kierunkiem Z. Zioło, Kraków 1994. Kamińska W., 2006, Pozarolnicza indywidualna działalność gospodarcza w Polsce w latach 1988–2003, Prace Geograficzne nr 203, PAN, Instytut Geografii i Prze- strzennego Zagospodarowania im. S. Leszczyckiego, Warszawa. Kamińska W., Zioło Z., 1997a, Małe przedsiębiorstwa prywatne – 1991 r., [w:] Atlas Rzeczypospolitej Polski – plansza nr 111.3, tekst polski i angielski, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa. Kamińska W., Zioło Z., 1997b, Małe przedsiębiorstwa prywatne – 1994 r., [w:] Atlas Rzeczypospolitej Polski – plansza nr 111.4, tekst polski i angielski, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa. Kilar W., Rachwał T., 2006, Budowa gospodarki opartej na wiedzy wyzwaniem dla edukacji, [w:] Współdziałanie warunkiem osiągnięcia sukcesu, red. J. Boczoń, T. Rachwał, Krakowski Kalifornijczyk nr 1/37, Kraków, ss. 9–15. Kilar W., 2007, Zagadnienia globalizacji i korporacji ponadnarodowych w edukacji przedsiębiorczości, [w:] Rola przedsiębiorczości w aktywizacji gospodarczej, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość–Edukacja, nr 3, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warsza- wa–Kraków, s. 297–304. Kurek S., Rachwał T., 2009, The Role of Business Education in the Development of Entrepreneurship in the Member States of the European Union, [w:] Proceedings. Warsaw Regional Forum 2009 „Networking in the European, regional and local space”, Institute of Geography and Spatial Organization, Polish Academy of Scien- ces, Academic Division, Polish Geographical Society, Warsaw. Makieła M., Makieła B., 2005, Nauczanie podstaw przedsiębiorczości w LO i LP, [w:] Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania edukacyjne, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość–Edukacja, nr 1, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Prze- strzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo „MiWa”, Kraków, s. 177–188. Makieła Z., Rachwał T., 2002a, Podstawy przedsiębiorczości – podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 208. Makieła Z., Rachwał T., 2002b, Podstawy przedsiębiorczości – poradnik metodyczny dla nauczycieli liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, Wydaw- nictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 78. Makieła Z., Rachwał T., 2002c, Podstawy przedsiębiorczości – program nauczania dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 16. Makieła Z., Rachwał T., 2002d, Podstawy przedsiębiorczości – zeszyt ćwiczeń dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 112. 3. Przedsiębiorczość 233

Makieła Z., Rachwał T., 2003, Podstawy przedsiębiorczości – podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie drugie zmienione, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 208. Makieła Z., Rachwał T., 2003a, Podstawy przedsiębiorczości – poradnik metodyczny dla nauczycieli liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie drugie zmienione, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 78. Makieła Z., Rachwał T., 2003b, Podstawy przedsiębiorczości – zeszyt ćwiczeń dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie drugie zmienione, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 112. Makieła Z., Rachwał T., 2004a, Podstawy przedsiębiorczości – podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie trzecie zmienione, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 242. Makieła Z., Rachwał T., 2004b, Podstawy przedsiębiorczości – zeszyt ćwiczeń dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie trzecie zmienione, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 112. Makieła Z., Rachwał T., 2005a, Podstawy przedsiębiorczości – podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie czwarte zmienione (z CD-ROM), Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 242. Makieła Z., Rachwał T., 2005b, Podstawy przedsiębiorczości – poradnik metodyczny dla nauczycieli liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie trzecie zmienione, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa 2005, ss. 78. Makieła Z., Rachwał T., 2005c, Podstawy przedsiębiorczości – program nauczania dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie drugie, Wy- dawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 16. Makieła Z., Rachwał T., 2005d, Podstawy przedsiębiorczości – zeszyt ćwiczeń dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie czwarte rozszerzone, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 128. Makieła Z., Rachwał T., 2006a, Podstawy przedsiębiorczości – podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie piąte zmienione (z CD-ROM), Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 242. Makieła Z., Rachwał T., 2006b, Podstawy przedsiębiorczości – poradnik metodyczny dla nauczycieli liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie czwarte zmienione (z CD-ROM), Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 78. Makieła Z., Rachwał T., 2006c, Podstawy przedsiębiorczości – zeszyt ćwiczeń dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie piąte zmienione, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 128. Makieła Z., Rachwał T., 2007a, Podstawy przedsiębiorczości – podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie szóste zmienione (z CD-ROM), Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 242. Makieła Z., Rachwał T., 2007b, Podstawy przedsiębiorczości – poradnik metodyczny dla nauczycieli liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie czwarte zmienione (z CD-ROM), Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 78. Makieła Z., Rachwał T., 2007c, Podstawy przedsiębiorczości – zeszyt ćwiczeń dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie szóste zmienione, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 128. 234 III. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań...

Makieła Z., Rachwał T., 2008a, Podstawy przedsiębiorczości – podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie siódme zmienione (z CD-ROM), Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 242. Makieła Z., Rachwał T., 2008b, Podstawy przedsiębiorczości – poradnik metodyczny dla nauczycieli liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie piąte (z CD-ROM), Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 78. Makieła Z., Rachwał T., 2008c, Podstawy przedsiębiorczości – zeszyt ćwiczeń dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie siódme zmienione, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 128. Makieła Z., Rachwał T., 2009a, Podstawy przedsiębiorczości – podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie ósme zmienione (z CD-ROM), Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 242. Makieła Z., Rachwał T., 2009b, Podstawy przedsiębiorczości – zeszyt ćwiczeń dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie ósme zmienione, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 128. Osuch E., Osuch W., 2005, Przedmiot podstawy przedsiębiorczości w opinii uczniów i rodziców, [w:] Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania cywilizacyjne, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość–Edukacja nr 1, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo „MiWa”, Kraków, s. 195–202. Osuch E., Osuch W., 2007, Wybrane projekty edukacyjne w aktywizacji uczniów na lekcjach podstaw przedsiębiorczości, [w:] Rola przedsiębiorczości w aktywizacji gospodarczej, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość–Edukacja nr 3, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa–Kraków, s. 305–307. Piróg D., 2005, Miejsce i rola edukacji europejskiej w nauczaniu podstaw przedsię- biorczości w kontekście współczesnych wyzwań cywilizacyjnych, [w:] Przedsię- biorczość a współczesne wyzwania cywilizacyjne, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przed- siębiorczość–Edukacja, nr 1, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo „MiWa”, Kraków, s. 213–220. Piróg S., 2005, „Rozwój indywidualnej działalności gospodarczej wzdłuż głównych cią- gów transportowych Polski południowo-wschodniej”, rozprawa doktorska przygotowana pod kierunkiem Z. Makieły, Kraków. Rachwał M., Rachwał T., 2005, Rola kształcenia umiejętności obsługi klienta na lekcjach podstaw przedsiębiorczości, [w:] Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania cywilizacyjne, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość–Edukacja, nr 1, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo „MiWa”, Kraków, s. 221–227. Rachwał M., Rachwał T., 2006, Wartości moralne podstawą prawdziwego sukcesu menedżera, [w:] Rola przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności społe- czeństwa i gospodarki, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość–Edukacja, nr 2, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydaw- nictwo „Nowa Era”, Warszawa–Kraków, s. 193–198. Rachwał T., 2004a, Podstawy przedsiębiorczości – słownik dla liceum ogólnokształ- cącego, liceum profilowanego i technikum, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 264. Rachwał T., 2004b, Kształtowanie postaw przedsiębiorczości u uczniów – wyzwaniem dla nauczycieli geografii, [w:] Kształcenie i dokształcanie nauczycieli geografii 3. Przedsiębiorczość 235

w Polsce i w krajach Unii Europejskiej w drodze do jednoczącej się Europy, red. W. Osuch, D. Piróg, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 184–192. Rachwał T., 2004c, Cele i treści kształcenia przedsiębiorczości w szkołach ponadgimnazjalnych, [w:] Przedsiębiorczość stymulatorem rozwoju gospodarczego, red. J. Brdu- lak, M. Kulikowski, Instytut Wiedzy SGH, Warszawa, s. 263–270. Rachwał T., 2005a, Podstawy przedsiębiorczości – słownik dla liceum ogólnokształ- cącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie drugie, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 264. Rachwał T., 2005b, Rola kształcenia młodzieży w zakresie przedsiębiorczości, Krakow- ski Kalifornijczyk, nr 4/36, rok IV, Kraków, s. 5–6. Rachwał T., 2005c, Kształtowanie postaw uczniów na lekcjach podstaw przedsię- biorczości, [w:] Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania cywilizacyjne, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość–Edukacja, nr 1, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo „MiWa”, Kraków, s. 137–144. Rachwał T., 2005d, Przedsiębiorczość w Polsce (wywiad), Nasz Rynek Kapitałowy – Miesięcznik Analiz Polskiego Rynku Kapitałowego, nr 6 (174), Penetrator, Kraków. Rachwał T., 2006a, Podstawy przedsiębiorczości – słownik dla liceum ogólnokształcą- cego, liceum profilowanego i technikum, wydanie trzecie zmienione, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa, ss. 264. Rachwał T., 2006b, Kształtowanie postaw przedsiębiorczych w edukacji szkolnej, [w:] Szkoła w nauce i praktyce edukacyjnej, t. II, red. B. Muchacka, Oficyna Wydawni- cza „Impuls”, Akademia Pedagogiczna im. KEN w Krakowie, Kraków, s. 427–434. Rachwał T., 2006c, Scenariusz lekcji „Co zrobić z nadwyżką w budżecie gospodarstwa domowego?”, [w:] Scenariusze lekcji dla szkoły ponadgimnazjalnej, Portal Eduka- cji Ekonomicznej NBPortal.pl (publikacja elektroniczna), Warszawa, ss. 13. Rachwał T., 2006d, Scenariusz lekcji „Jak uchronić swoją rodzinę przed przykrymi ży- ciowymi niespodziankami?”, [w:] Scenariusze lekcji dla szkoły ponadgimnazjalnej, Portal Edukacji Ekonomicznej NBPortal.pl (publikacja elektroniczna), Warsza- wa, ss.13. Rachwał T., 2006e, Scenariusz lekcji „Motywy aktywności społecznej i zawodowej czło- wieka”, [w:] Scenariusze lekcji dla szkoły ponadgimnazjalnej, Portal Edukacji Eko- nomicznej NBPortal.pl (publikacja elektroniczna), Warszawa, ss. 9. Rachwał T., 2006f, Zasady przywództwa w organizacjach społecznych, [w:] Współdzia- łanie warunkiem osiągnięcia sukcesu, red. J. Boczoń, T. Rachwał, Krakowski Kali- fornijczyk, nr 1/37, Kraków, ss. 28–33. Rachwał T., 2007, Seria artykułów w ramach projektu e-learningowego POP-1 – Porad- nia Odważnej Pracy nt. 1) Ciągłe doskonalenie się jako przejaw przedsiębiorczości, 2) Co to znaczy być „przedsiębiorczym”? 3) Umiejętność zarządzania kluczem do sukcesu w biznesie, 4) Zasady skutecznego zarządzania ludźmi, 5) Źródła finan- sowania działalności gospodarczej, Stowarzyszenie Galicyjska Szkoła Zdrowia, Grodzki Urząd Pracy w Krakowie, www.pop.gszz.eu (publikacja elektroniczna), ss. 5. Rachwał T., 2009, Ocena projektu zmian podstawy programowej podstaw przedsiębior- czości (przedstawionej przez MEN w 2008 r. w ramach reformy systemu edukacji), [w:] Rola przedsiębiorczości w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość–Edukacja, nr 5, Zakład Przedsiębiorczości 236 III. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań...

i Gospodarki Przestrzennej IG AP im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa–Kraków, s. 349–372. Rachwał T., 2010, Entrepreneurship Education as a Growth Stimulus for Family Firms, [w:] Exploring the Dynamics of Entrepreneurship, eds. A. Surdej, K. Wach, Adam Marszałek Publishing House, Toruń, s. 139–157. Rachwał T., Kudełko J., Tracz M., Wach K., Kilar W., 2008, Projekt podstawy programowej podstaw przedsiębiorczości w zakresie rozszerzonym dla liceum ogólnokształcą- cego, liceum profilowanego i technikum, [w:] Rola przedsiębiorczości w gospodarce opartej na wiedzy, Przedsiębiorczość–Edukacja, nr 4, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG UP w Krakowie, Wydaw- nictwo „Nowa Era”, Warszawa–Kraków, s. 312–324. Socha D., 1990, „Indywidualna działalność gospodarcza na terenie województwa tarnobrzeskiego”, praca magisterska wykonana pod kierunkiem Z. Zioło, Kraków. Tracz M., 2005, O niektórych kryteriach doboru treści nauczania do podstawy programowej i programu nauczania z podstaw przedsiębiorczości, [w:] Przedsiębiorczość a współczesne wyzwania cywilizacyjne, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębior- czość–Edukacja, nr 1, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo „MiWa”, Kraków, s. 207–212. Tracz M., 2006, Rola i znaczenie podstaw przedsiębiorczości w kształceniu ogólnym, [w:] Rola przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności społeczeństwa i gospodarki, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość–Edukacja, nr 2, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa–Kraków, s. 222–225. Tracz M., Rachwał T., 2007, Przedmiot podstawy przedsiębiorczości – założenia realizacji a przygotowanie nauczycieli, [w:] Rola przedsiębiorczości w aktywizacji gospodarczej, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość–Edukacja, nr 3, Zakład Przed- siębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa–Kraków, s. 286–296. Tracz M., Rachwał T., 2008, Metody nauczania i środki dydaktyczne stosowane przez nauczycieli podstaw przedsiębiorczości – wyniki badań, [w:] Rola przedsiębiorczo- ści w gospodarce opartej na wiedzy, Przedsiębiorczość–Edukacja, nr 4, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krako- wie, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa–Kraków, s. 325–330. Zioło Z., 2000, Miejsce indywidualnej działalności gospodarczej w strukturze regionalnej, [w:] Turystyka oraz mała przedsiębiorczość jako formy aktywizacji obszarów przygranicznych, red. A. Jarosz, R. Fedan, PWSZ w Jarosławiu, Jarosław, s. 37–43. Zioło Z., 2004, Problematyka kształcenia nauczycieli do nauczania „Przedsiębiorczo- ści” w Akademii Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, [w:] Przedsiębiorczość stymulatorem rozwoju gospodarczego, red. J. Brdulak, M. Kuli- kowski, Instytut Wiedzy, Warszawa, s. 257–262. Zioło Z., 2005, Światowe uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości, [w:] Przedsię- biorczość a współczesne wyzwania cywilizacyjne, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przed- siębiorczość–Edukacja, nr 1, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej, IG AP w Krakowie, Kraków, s. 9–15. Zioło Z., 2006a, Rola przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności społeczeń- stwa i gospodarki, [w:] Rola przedsiębiorczości w podnoszeniu konkurencyjności 3. Przedsiębiorczość 237

społeczeństwa i gospodarki, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość–Edukacja, nr 2, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wy- dawnictwo „Nowa Era”, Warszawa–Kraków, s. 10–17. Zioło Z., 2006b, Zarys teoretycznych przesłanek kształcenia w zakresie gospodarki przestrzennej, [w:] Teoria i praktyka w zakresie edukacji kadr dla gospodarki przestrzennej, red. T. Kudłacz, Biuletyn KPZK PAN, z. 224, Warszawa, s. 65–80. Zioło Z., 2007, Rola przedsiębiorczości w aktywizacji gospodarczej – zarys modelu, [w:] Rola przedsiębiorczości w aktywizacji gospodarczej, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość–Edukacja, nr 3, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Prze- strzennej, IG AP w Krakowie, Warszawa–Kraków, s. 10–17. Zioło Z., 2009, Rola przedsiębiorczości w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego, [w:] Rola przedsiębiorczości w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość–Edukacja, nr 5, Zakład Przedsiębior- czości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo „Nowa Era”, Warszawa–Kraków, s. 10–18. Zioło Z., Kamińska W., 1993, Rozwój indywidualnej działalności gospodarczej w woje- wództwach przygranicznych Polski Południowo-Wschodniej, [w:] Czynniki i bariery rozwoju rejonów przygranicznych, red. J. Kitowski, Z. Zioło, Sekcja Gospodarki Przestrzennej Komisji Nauk Ekonomicznych Oddz. PAN w Krakowie, Wydział Eko- nomiczny Filii UMCS w Rzeszowie, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej w Warszawie, Kraków–Rzeszów–Warszawa, s. 99–116. Zioło Z., Kamińska W., 1995, Development of Individual Economic Activity in the Cracow Agglomeration during Transformation of National Economy, [w:] Socio- Economic Transformation of Old Urban and Industrial Agglomerations in Poland Against the Background of Other East-Central European Countries, red. A. Wer- wicki, Studia i Materiały nr 3/1995, Uniwersytet Łódzki, Łódź, s. 36–39. Zioło Z., Kamińska W., 1996a, Rozwój pozarolniczej indywidualnej działalności gospodarczej na obszarze przygranicznym Polski i Ukrainy, [w:] Gospodarka, przestrzeń, środowisko, red. U. Wich, UMCS w Lublinie, pod patronatem Komitetu Przestrzen- nego Zagospodarowania Kraju PAN, Lublin, s. 239–250. Zioło Z., Kamińska W., 1996b, Struktura branżowa indywidualnej działalności gospodarczej w Polsce Południowo-Wschodniej, [w:] Wpływ procesów transformacji gospodarki narodowej na funkcjonowanie jednostek gospodarczych i układów przestrzennych, red. Z. Zioło, Komisja Geografii Przemysłu PTG, IG WSP w Krakowie, Warszawa–Kraków s. 69–87. Zioło Z., Piróg S., 1999, Problematyka rozwoju indywidualnej działalności gospodarczej wzdłuż drogi od Krakowa do Przemyśla, [w:] Turystyka oraz mała przedsię- biorczość jako forma aktywizacji obszarów przygranicznych, red. A. Jarosz, t. I, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Jarosławiu, Stowarzyszenie na rzecz utworzenia Uczelni w Jarosławiu, Jarosław, s. 135–143. Zioło Z., Piróg S., 2000, Potencjał i struktura indywidualnych podmiotów gospodarczych zlokalizowanych wzdłuż drogi E–4 na odcinku Kraków–Przemyśl, [w:] Dzia- łalność człowieka i jego środowisko. Księga ku czci Profesor Marianny Kozanec- kiej w 70. rocznicę urodzin, red. Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 355–373. IV. Inne jednostki instytutowe

1. Biblioteka

W 1951 r., kiedy powstał Zakład Geografii, jedno pomieszczenie przeznaczono na pracownię. I właśnie w tej pracowni, wśród innych materiałów i pomocy dydaktycznych, zgromadzono książki tematycznie związane z geografią, które Biblioteka Główna uczelni wydzieliła ze swoich zasobów i przekazała w depo- zyt Zakładowi. Taki był początek tworzenia biblioteki dziedzinowej. W 1952 r. zagospodarowano kolejne pomieszczenie, a rok później, w jednej z sal wykła- dowych, utworzono lektorium czynne w godzinach wolnych od zajęć. Na prze- łomie lat 1956/57 zdecydowanie poprawiły się warunki lokalowe biblioteki, gdyż otrzymała ona oddzielną salę na lektorium, a studenci uzyskali dostęp do zbiorów oraz możliwość korzystania z nich na miejscu. W tym czasie biblioteka liczyła już około 3 tys. pozycji oraz 59 tytułów czasopism krajowych i zagranicznych. Do 1965 r. biblioteka funkcjonowała jako jednostka niesamodzielna. Organizatorką i opiekunem naukowym biblioteki była prof. Maria Dobro- wolska (jej imieniem nazwano obecną czytelnię). Dyżury w bibliotece pełnili wówczas asystenci w ramach swoich obowiązków. Praca ta miała zbliżyć mło- dych pracowników nauki do literatury przedmiotu, a także ułatwiać korzystanie z księgozbioru biblioteki studentom. Do połowy 1963 r. w bibliotece pracowali m.in.: Stanisław Wojs, Maria Ko- zanecka, Bronisław Pydziński, Teofila Jarowiecka, Jadwiga Herma, Jan Rajman, Stanisław Zając. Gdy Zakład Geografii uzyskał etat asystenta technicznego (1963 r.) odpowiedzialność za księgozbiór spadła na jego barki. Został nim póź- niejszy profesor Instytutu, Jan Lach. Zbiory biblioteki liczyły już wówczas około 6 tys. jednostek inwentarzowych. W 1965 r. bibliotece przyznano pierwszy etat biblioteczny. Objęła go absolwentka studiów geograficznych, Alicja Krakowska. Od tej pory datuje się usamodzielnienie biblioteki. Zmiana statusu biblioteki na samodzielną jednostkę wiązała się z tym, że wszelkie prace związane z jej funkcjonowaniem wykonywane były na miejscu, a nie w Bibliotece Głównej. Wiosną 1970 r. rozpoczął się kolejny, ważny etap w rozwoju biblioteki, gdy Instytut przeniósł się z Rynku Głównego 34 do budynku WSP przy ul. Podcho- rążych 2. Biblioteka zakładowa otrzymała na swoją siedzibę pomieszczenia na IV piętrze. Pod koniec 1975 r. bibliotece przyznano drugi etat biblioteczny, co pozwoliło na wydłużenie czasu pracy biblioteki i czytelni. Kandydatom ubiega- jącym się o pracę w bibliotece postawiono jednak warunek wykształcenia geograficznego. Przygotowanie merytoryczne oraz znajomość literatury geograficz- 1. Biblioteka 239 nej były niezbędnym warunkiem do prowadzenia samodzielnej biblioteki. Przez ponad pół wieku w bibliotece zatrudnionych było 18 pracowników, głównie absolwentów geografii. Podstawą funkcjonowania każdej biblioteki jest księgozbiór. Istotne przy tym znaczenie ma jego różnorodność, która wiąże się nierozerwalnie z przyję- tą polityką gromadzenia. Zakres tematyczny księgozbioru związany jest ściśle z kierunkiem geografii i prowadzonymi przedmiotami specjalizacyjnymi (przed- siębiorczość i gospodarka przestrzenna, turystyka, ochrona środowiska i in.), a także z szerokim wachlarzem nauk pokrewnych i pomocniczych. Zasoby Biblioteki IG można podzielić na dwa rodzaje. Pierwszy to tzw. stary księgozbiór, który stał się zaczątkiem jej powstania, drugi to księgozbiór two- rzony do chwili obecnej. Należy pamiętać, że moment powstania Uczelni, tuż po drugiej wojnie światowej, przypadł na okres dużych przemian. Wielu szkół średnich – gimnazjów, liceów pedagogicznych, seminariów nauczycielskich nie reaktywowano po wojnie. Znaki własnościowe, które spotykamy w dziełach biblioteki, odzwierciedlają ich „wędrówkę”. Obok książek sygnowanych niemieckimi nazwiskami znajdują się i te z przedwojennych krakowskich szkół średnich i seminariów nauczycielskich. Niektóre tomy Wielkiej Geografii Powszech- nej (z lat 1932–1939), Podręczny słownik geograficzny E. Maliszewskiego i B. Olszewskiego (z lat 1925–1927) oraz pierwsze wydanie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Suli- mierskiego, B. Chlebowskiego i W. Walewskiego (z lat 1880–1902) opatrzone są pieczęcią „Biblioteka Nauczycielska VII Gimnazjum Realnego w Krakowie” i pochodzą z gimnazjum, którego nauczycielką i dyrektorką była M. Dobrowol- ska. Służyły one przez całą okupację jako pomoce w tajnym nauczaniu. Zbiory biblioteki wzbogacają także liczne egzemplarze z księgozbiorów prywatnych: Hoffmanów, Dyakowskich, Antoniego Gąsiorowskiego, Henryka Rowida. Szczególnie cenne są książki z autografami pracowników, którzy or- ganizowali i współtworzyli najpierw Zakład Geografii, np. Franciszka Biedy – pierwszego dziekana Wydziału Przyrodniczo-Geograficznego, Józefa Premika – kierownika Pracowni Geograficzno-Geologicznej, czy Marii Dobrowolskiej – kierownika Katedry i Zakładu Geografii Gospodarczej (ryc. 1). W później- szym okresie stało się zwyczajem ofiarowywanie bibliotece przez pracowników Instytutu specjalistycznych publikacji. Często były to egzemplarze otrzymywa- ne z racji uczestnictwa w konferencjach, zjazdach, komitetach redakcyjnych wydawnictw lub prywatne zbiory, przekazywane bibliotece w związku z przej- ściem na emeryturę. Dzięki tym darom biblioteka posiada wiele bardzo cen- nych dla geografów publikacji. W licznych widnieją autografy ofiarodawców lub dedykacje autorskie. Są też prace sygnowane znamienitymi nazwiskami przedstawicieli nauk historycznych i przyrodniczych. Część książek z księgo- zbiorów prywatnych znalazła się w bibliotece poprzez zakupy antykwarycz- ne, czego przykładem jest egzemplarz Powszechnego atlasu geograficznego 240 IV. Inne jednostki instytutowe

Ryc. 1. AutografyRyc. 1.pracowników Autografy Instytutu pracowników Geografii Instytutu Geografii

Eugeniusza Romera (wyd. w 1934 r.) z odręczną dedykacją autora dla Stanisła- wy Niemcówny (ryc. 2). Ozdobą księgozbioru jest Dykcyonarzyk Geograficzny z 1783 roku – najstarsza książka i zarazem jedyny starodruk. Tę niewielką część starego księgozbioru można uznać za szczególnie cenną, wzbogacającą zbiory, gdyż ukazuje literaturę geograficzną na długo przed powstaniem biblioteki. Przez lata zgromadzono dużo słowników tematycznych i językowych oraz encyklopedii zarówno powszechnych, jak i branżowych, leksykonów, map, atlasów i materiałów statystycznych. Do celów dydaktycznych zgromadzono również zbiór podręczników szkolnych od Krótkiej gieografji dla dzieci A. Nałkow- skiej (1907 r.) czy Geografii powszechnej B. Baranowskiego, L. Dziedzickiego, E. Romera (1908 r.) po współczesne. 1. Biblioteka 241

Ryc. 2. DedykacjeRyc. i autografy 2. Dedykacje jako znaki własno i autografyściowe jako znaki własnościowe

Biblioteka IG posiada również pokaźny zbiór czasopism, które można po- grupować w trzy przedziały czasowe. Pierwszy – to czasopisma z przełomu XIX i XX wieku. Okres ten w naszej bibliotece reprezentowany jest tylko trzema – i to niekompletnymi – tytułami. Są to: „Sprawozdania Komisyi Fizjograficz- nej”, lwowski „Kosmos” i warszawski „Pamiętnik Fizjograficzny”. Drugi zbiór pochodzi z okresu międzywojennego, w którym coraz liczniej zaczęły ukazywać się zarówno czasopisma, jak i wydawnictwa seryjne, sygnowane przez 5 ośrod- ków geograficznych: krakowski, lwowski, poznański, warszawski i wileński. W zbiorach znajdują się m.in.: „Czasopismo Geograficzne”, „Wierchy”, „Pol- ski Przegląd Kartograficzny”, „Przegląd Geograficzny”. Trzecią grupę stanowią 242 IV. Inne jednostki instytutowe czasopisma wydawane po 1945 r. Spośród wcześniej opisanych niektóre docze- kały się kontynuacji, inne przeszły do historii. Trudno nie wspomnieć w tym miejscu o geograficznych czasopismach zagranicznych. Wiele z nich ukazywało się już na przełomie wieków, jednak prenu- meratę, zwłaszcza z krajów kapitalistycznych, rozpoczęto dopiero z końcem lat 50. Z czasopism anglojęzycznych posiadamy m.in.: „The Geographical Journal” i „Economic Geography”; z niemieckojęzycznych: „Petermanns Geographische Mitteilungen”, „Erdkunde”. Prenumerowano też francuskie czasopismo „Anna- les de Geographié” i szwedzkie „Geografiska Annaler”. W zbiorach znajduje się również kilka tytułów w języku rosyjskim, spośród których na uwagę zasługu- ją: „Izvestija Vsesojuznogo Geografičeskogo Obščestva”, „Izvestija Akademii Nauk SSSR. Ser. Geografičeskaja” czy „Vestnik Leningradskogo Universiteta”, który po 1992 r. kontynuowany jest pod zmienionym tytułem „Vestnik Sankt- Peterburgskogo Universiteta”. W latach 1951–2009 zmieniała się liczba prenumerowanych tytułów. W 2009 r. subskrypcją objęto 40 tytułów, z których 36 to czasopisma krajowe, a 4 – zagraniczne. Obecnie wiele czasopism, oprócz wersji drukowanej, posiada rów- noległą wersję elektroniczną. Dzieje się tak zarówno z czasopismami polskimi, jak i zagranicznymi. Wiele artykułów z czasopism zagranicznych dostępnych jest bezpłatnie, np. w bazach Wydawnictw Elsevier i Springer czy w bazie firmy EBSCO. Czytelnicy mają do nich dostęp ze wszystkich komputerów będących w sieci uczelnianej Uniwersytetu Pedagogicznego. Wraz z początkami gromadzenia zbiorów rozpoczęto tworzenie katalogu alfabetycznego, jako podstawowego źródła informacji o księgozbiorze. Rozra- stanie się księgozbioru spowodowało konieczność utworzenia dodatkowych katalogów pomocniczych. Aby ułatwić poszukiwania, stworzony został przez Krystynę i Wacława Cabajów (w latach 70.) schemat katalogu rzeczowego, kla- syfikujący zasoby według treści w obrębie dziedzin nauk geograficzno-przyrodniczych, regionów fizyczno-geograficznych Polski, państw itp. (przewodnik po nim znajduje się w czytelni). Konsultantem naukowym tego projektu był prof. Jan Flis. Jest to najczęściej wykorzystywany katalog przez naszych czytelników. W bibliotece znajdują się również inne katalogi pomocnicze (m.in. czasopism, wydawnictw naukowych ośrodków uniwersyteckich) oraz kartoteka dla Krako- wa i Regionu Krakowskiego (stworzona ze zbiorów BIG). Znajdują się tu też kartoteki publikacji naukowych pracowników Instytutu i prac magisterskich. Na przestrzeni 58 lat obserwujemy nierównomierny, ale stały przyrost księ- gozbioru. Na koniec 2009 r. liczył on 25 660 woluminów, a wewnętrzny obraz omawianej zbiorowości, ukształtowany w latach 90., zasadniczo nie zmienił się. Druki zwarte stanowią 73%, czasopisma – 18% , a zbiory kartograficzne – 9% ogółu zbiorów (ryc. 3). Od 2002 r. zwraca uwagę jeszcze niewielki, ale już obecny w zbiorach, nowy nośnik informacji – płyty CD. Najważniejszą funkcją biblioteki jest działalność usługowa. Do właściwe- go jej wykonywania niezbędna jest dobra organizacja obiegu książki, sprawna

1. Biblioteka 2009 243 * 2008 *

2007

2009

2006

* 2008 *

2005

2007

2004

2006

2003

2005

2002

2004

* 2001 *

2003

2000

2002

1999

* 2001 *

* 1998 *

2000

1997

1999

1996

* 1998 *

1995 2009

1997

1994 * 2008 *

1996

1993 2007

1995

twa seryjne, 3 – zbiory kartograficzne kartograficzne zbiory – 3 seryjne, twa 1992 2006

1994

* 1991 *

2005

1993 gozbioru Biblioteki IG w latach 1966 – 2009

1990 2004 kartograficzne zbiory – 3 seryjne, twa 1992

– zbiory kartograficzne

* 1989 *

2003 3

* 1991 *

2009 gozbioru Biblioteki IG w latach 1966 – 2009

1988

2002 ę

1990

* 2008 * 2

* 1987 * * 2001 *

* 1989 * 3

2007

1986 2000

1988 1

2006

* 1985 *

1999 2

* 1987 *

2005

* 1984 * * 1998 *

1986

2004 1

1983 1997

* 1985 *

2003

1982 1996

* 1984 *

2002

* 1981 * 1995

1983

* 2001 *

1980 1994

1982

2000

* 1979 * 1993

* 1981 *

1999 kartograficzne zbiory – 3 seryjne, twa 1978 1992

1980

* 1998 *

1977

* 1991 * * 1979 * gozbioru Biblioteki IG w latach 1966 – 2009

1997 ę * lata, w których przeprowadzano selekcję księgozbioru 1976 1990

1978

1996

1975

* 1989 * 3 1977

1995

* 1974 *

1988 1–druki 2–czasopismaiwydawnic zwarte,

1976 – czasopisma i wydawnictwa seryjne

1994 2

1973 * 1987 *

1975 w zasobach i strukturze ksi Ryc. 3. Zmiany 1993

1972 1986

* 1974 * 1

twa seryjne, 3 – zbiory kartograficzne kartograficzne zbiory – 3 seryjne, twa

1–druki 2–czasopismaiwydawnic zwarte, 1992

1971 * 1985 *

1973

* 1991 * w zasobach i strukturze ksi Ryc. 3. Zmiany

* 1970 * * 1984 * gozbioru Biblioteki IG w latach 1966 – 2009

1972 ę Ryc. 3. Zmiany w zasobach i strukturze księgozbioru Biblioteki IG latach 1966–2009 1990

1969 1983

1971

* 1989 * 3 * 1968 * 1982

* 1970 *

1988

1967 * 1981 *

1969 2

* 1987 *

1966 1980

* 1968 *

1986 – druki zwarte

1 * 1979 *

1967

* 1985 *

0 1978 1966

* 1984 * 1977

5000 1983

30000 25000 20000 15000 10000 1976

0 1982

1975

5000 1981 *

* 1974 * 1–druki 2–czasopismaiwydawnic zwarte, 30000 25000 20000 15000 10000

1980 1973

Ryc. 3. Zmiany w zasobach i strukturze ksi Ryc. 3. Zmiany * 1979 *

1972

1978

1971

1977

* 1970 *

1976

1969

1975

* 1968 *

* 1974 * 1–druki 2–czasopismaiwydawnic zwarte, 1967

1973

1966 w zasobach i strukturze ksi Ryc. 3. Zmiany

1972 1971

0 * 1970 *

5000 1969

30000 25000 20000 15000 10000

* 1968 *

1967 1966 0 5000 30000 25000 20000 15000 10000 244 IV. Inne jednostki instytutowe informacja oraz szybka realizacja zamówień czytelników, zarówno w czytelni, jak i w wypożyczeniach na zewnątrz. Lepszemu zobrazowaniu działalności usługowej Biblioteki IG służy ryc. 4, przedstawiająca ruch czytelniczy w latach 1966–2009. Zauważalna tendencja spadkowa wypożyczeń i udostępnień po roku 2000 nie świadczy o zmniejszeniu rangi biblioteki ani nie jest rów- noznaczna z obniżeniem czytelnictwa wśród studentów. Modne kserowanie „wszystkiego”, możliwość robienia zdjęć, coraz powszechniejsza dostępność do zbiorów na nośnikach elektronicznych, a także do materiałów dydaktycznych, zamieszczanych w Pedagogicznej Bibliotece Cyfrowej, to tylko kilka czynników kształtujących obraz współczesnego czytelnictwa. Inną formą działalności Biblioteki IG jest wymiana międzybiblioteczna, która prowadzana jest od wielu lat z 11 naukowymi bibliotekami geograficznymi w Pol- sce. Przedmiotem wymiany są przede wszystkim publikacje pracowników Insty- tutu Geografii, ukazujące się głównie w serii: Prace Monograficzne Uniwersyte- tu Pedagogicznego, publikowane materiały z konferencji organizowanych przez pracowników IG oraz kolejne numery Prac Komisji Geografii Przemysłu PTG. Działalność dydaktyczno-szkoleniowa biblioteki polega na udzielaniu pomocy w wyszukiwaniu literatury (odbiorcy indywidualni), jak i przeprowadzaniu szkoleń bibliotecznych dla studentów I roku kierunków geograficznych niestacjonarnych oraz praktyk dla studentów bibliotekoznawstwa naszej Uczelni. Od 2008 r. rozpoczęto katalogowanie elektroniczne w systemie VTLS (jak w większości bibliotek naukowych). Tym samym wszystkie nowości będzie można odnaleźć zarówno w kartkowym, jak i elektronicznym katalogu. Rów- nocześnie prowadzona jest retrokonwersja księgozbioru, czyli przenoszenie opisów księgozbioru wcześniejszego do katalogu komputerowego. W ostatnich latach, w związku z komputeryzacją biblioteki, szczególny nacisk położono na opracowanie informacji o pracy biblioteki na stronie internetowej Instytutu Geografii. Współczesne czasy niosą nowe wyzwania dla bibliotek takich jak Biblioteka IG, pamiętać jednak należy, że jej starania wychodzenia naprzeciw oczekiwa- niom czytelnika uzależnione będą jednak od możliwości finansowych biblioteki i Instytutu Geografii.

Małgorzata Bieda

1. Biblioteka 245

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

1996

1995

1994

1993

1992 2009

1991 2008

gozbioru gozbioru 1990

ę 2007

1989

ksi 2006

średnie dzienne udostępnienia w czytelni

1988 2 2005

1987

2004

1986 2003

1985 2002

1984 2001

1983 2000

1982 1999

1981 1998

1980 1997

1979 1996

1978 1995

1977 1994

1976 Ryc. 4. Ruch czytelniczy Biblioteki IG w latach 1966–2009 1993

1975 * - lata, w których przeprowadzono selekcj ę 1992

Ryc. 4. Ruch czytelniczy Biblioteki IG w latach 1966 – 2009 2009 – 1966 latach w IG Biblioteki czytelniczy Ruch 4. Ryc. 1974 1991

gozbioru gozbioru 1973

ę 1990

1972

1989

ksi

1971

1988 2

1970

1987 średnie dzienne wypożyczenia na zewnątrz

1969 1986

1968 1985

1967 1984

1966 1983 1982

90 80 70 60 50 40 30 20 10 1981

100 Wolumeny

1980

1979

1978

1977

1976 * - lata, w których przeprowadzono selekcj ę 1975

Ryc. 4. Ruch czytelniczy Biblioteki IG w latach 1966 – 2009 2009 – 1966 latach w IG Biblioteki czytelniczy Ruch 4. Ryc. 1974

1973

1972

1971

1970

1969

1968

1967 1966 0

90 80 70 60 50 40 30 20 10

100 Wolumeny 246 IV. Inne jednostki instytutowe

Literatura

Banaśkiewicz-Cabaj K., Bieda M., Róg L., 2000, Biblioteka Instytutu Geografii Akade- mii Pedagogicznej w Krakowie w latach 1951–1999, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków. Bieda M., 2009, Biblioteka Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Kra- kowie, [w:] Działalność naukowo-dydaktyczna Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie w 2008 roku, red. T. Rachwał, Instytut Geografii UP, Kraków, s. 26–29. Sprawozdania GUS z działalności biblioteki za lata 1965–2009. Roczne sprawozdania z działalności Biblioteki Instytutu Geografii za lata 1965–2009.

2. Zbiory Kartograficzne

Przygotowanie przyszłego nauczyciela do realizacji zadań edukacyjnych w trudnych powojennych czasach nie mogło odbywać się bez podstawowego warsztatu pracy. O konieczności jego tworzenia, zarówno dla potrzeb dydaktyki, jak i prac naukowo-badawczych, przekonani z racji doświadczenia w pracy z młodzieżą byli nauczyciele akademiccy organizującego się Zakładu Geografii WSP, a szczególnie Maria Dobrowolska i Jan Flis. Od 1955 r. pozyskiwali oni pierwsze pomoce naukowe, a wśród nich mapy. Pochodziły one z różnych źródeł, w szczególności z zakupów antykwarycznych, z rozwiązanych w czasie okupa- cji szkół, często też ze zbiorów własnych. Od roku akademickiego 1956/1957 Zakład Geografii wszedł w posiadanie pomieszczenia przy Rynku Głównym 34 na II piętrze. Dla gromadzenia map wygospodarowano bardzo małe pomieszczenie bez okna, obite blachą. Znaj- dowały się tam dwie szafy z kilkunastoma szufladami. Pomieszczenie było wy- dzielone z sali, w której mieścił się gabinet kierownika, sekretariat i pokój asy- stencki. Opiekę nad mapami sprawowali asystenci: Andrzej Maryański i Lech Pakuła, późniejsi profesorowie. Pod koniec 1968 r. zbiór przejęła i prowadziła do końca 2005 roku absolwentka geografii Barbara (Humpich) Michalczyk. W kolejnych latach opiekę nad Zbiorami sprawowali absolwenci: Piotr Ryncarz (2005–2007) i Sebastian Warzecha (2007–2008), zaś od września 2008 r. opiekunem Zbiorów Kartograficznych jest Szymon Biały. Gromadzenie materiałów kartograficznych w całym okresie działalności Zakładu, a później Instytutu Geografii, przebiegało dwutorowo. Podział taki wymuszony był różnym charakterem ówczesnych wydawnictw kartograficznych. Wydawnictwa jawne, m.in. mapy turystyczne, krajoznawcze, plany miast i atlasy, gromadzone były przez bibliotekę Instytutu. Arkusze map topograficznych oraz mapy tematyczne, a także odbitki stykowe zdjęć lotniczych, opatrzo- 2. Zbiory Kartograficzne 247 ne najczęściej klauzulą „poufne” lub „tajne”, które wymagały ściśle określo- nego przepisami sposobu przechowywania i udostępniania, gromadzone były w Zbiorach Kartograficznych. Dzięki przekonaniu kolejnych władz instytu- towych konieczności gromadzenia ukazujących się nowych serii map obecny zbiór jest bogaty i wykazuje dużą różnorodność zarówno tematyczną (mapy geologiczne, hydrograficzne, hydrogeologiczne, geomorfologiczne, glebowe, sozologiczne), jak i skalową: od 1:5 000 do 1: 500 000. U progu lat siedemdziesiątych w Zbiorach znajdowały się: – mapy topograficzne z okresu międzywojennego, wydane przez WIG w latach 1931–1938 dla obszaru w obrębie granic Polski z lat 1922–1939, w skali 1:100 000 (ryc. 1). W zbiorze znajdują się mapy dla niemal całego obszaru ówczesnej Polski. Mapy w skali 1:25 000 dla obszaru zachodniej części kraju zakupione zostały w 1955 r.; – mapy topograficzne w układzie Borowa Góra w skali 1:100 000, wydane w latach 1948–1953 (407 arkuszy) oraz w skali 1:50 000, wydawane w latach pięćdziesiątych jako fotomechaniczne dwukrotne powiększenie mapy w skali 1:100 000 (600 arkuszy). Były one opracowane na materiale źródłowym dawnych map polskich i niemieckich. Bogactwo tego wyjątkowo rzadkiego zbioru zawdzięcza się staraniom J. Flisa, wieloletniego dyrektora Instytutu. W 1957 r. zabiegał on o wyrażenie zgody na pozostawienie dla celów dydaktycznych map topograficznych w układzie Borowa Góra, będących w posiadaniu wojska. Na mocy kolejnych rozporządzeń miały one być poddane kasacji i zniszczeniu. Wa- runkiem pozostawienia ich w Zbiorach Instytutu była konieczność zamalowania czarnym tuszem wszystkich wartości współrzędnych geograficznych, na każ- dym z ponad tysiąca arkuszy (ryc. 1). Dzięki tym właśnie mapom możliwe jest dzisiaj prowadzenie badań porównawczych zmian elementów przestrzeni geograficznej w czasie, m.in. koryt rzek, zasięgu osadnictwa, granicy rolno-leśnej; – mapy administracyjne powiatów w skali 1:100 000 opracowane i wydawane w latach 60. i 70. do czasu zmiany granic administracyjnych i likwidacji powiatów w 1975 r. Stanowiły one najczęściej udostępniany materiał kartograficzny dla seminariów magisterskich z geografii ekonomicznej. Zgromadzono łącznie 280 arkuszy dla 106 powiatów; – mapy administracyjne województw w skali 1:300 000, z podziałem z 1963 r. W posiadaniu Instytutu jest 27 arkuszy takich map; – mapy powiatów w skali 1:25 000 – obrębowe, przeznaczone dla celów administracyjnych i gospodarczych, opracowane na przełomie lat 50. i 60. Groma- dzone były od 1964 r. W latach 60. sprowadzono ich około 600 egzemplarzy. Obecnie zbiór tych map dotyczy 88 powiatów i liczy ponad 1900 arkuszy. Sta- nowiły one przez wiele lat podstawowe źródło do odrysów rysunku poziomicowego dla prac terenowych ze studentami oraz do prac seminaryjnych i magisterskich z geografii fizycznej; – mapy administracyjno-topograficzne powiatów. Zbiór liczy ok. 300 arkuszy. 248 IV. Inne jednostki instytutowe

Ryc. 1. Fragment arkusza Kraków mapy w układzie Borowa Góra w skali 1:100 000. Mapa opracowana na podstawie map WIG z 1934 r., unacześniona w 1949 r.

Z map tematycznych w Zbiorach Kartograficznych znajdowały się wówczas: – mapy gleb Polski w skali 1:300 000, wydane przez Instytut Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach dla obszaru całej Polski (około 60 egzemplarzy); – mapy geologiczne GOP w skali 1:50 000 (10 arkuszy); – mapy geologiczne regionu częstochowskiego w skali 1:25 000 (35 szt.), oraz po kilka arkuszy mapy hydrogeologicznej w skali 1:300 000 i mapy geologicznej Polski w skali 1:300 000. Dostęp do map, które w tym czasie stanowiły tajemnicę państwową, był jednak bardzo ograniczony ze względu na cenzurę. Do lat 80. od- bywały się regularne kontrole funk- cjonariuszy wojska, sprawdzających prawidłowość procedur gromadzenia, przechowywania i udostępniania materiałów kartograficznych (ryc. 2). Dopiero zarządzenie Centralnego Urzędu Geodezji 26.06.1984 r. znio- Ryc. 2. Pieczątki z klauzulą poufności sło klauzulę „tajne” z wielu map w książce inwentaryzacyjnej i przekwalifikowano ją na „poufne”. map tajnych i poufnych Zarządzeniem Dyrektora Państwo- 2. Zbiory Kartograficzne 249 wego Instytutu Geologicznego z 28 września 1990 r. wszystkie wydawnictwa PIG otrzymały klauzulę „jawne”. Korzystający ze Zbiorów Kartograficznych zobowiązani byli do wystąpienia do dyrektora Instytutu o specjalne pozwole- nie. Ostatni taki dokument wystawiono w 1995 r. Jeszcze do końca lat 90. szafy z mapami zamykane były na kłódkę, a drzwi do zbiorów codziennie plombowane z odciskiem specjalnej pieczęci (ryc. 3). Naj- częściej korzystano wówczas z mapy administracyjno-topograficznej powiatów w skali 1:100 000 oraz mapy topograficznej powiatów (obrębowej) w skali 1:25 000. Wiosną 1970 r. przeniesiono Zakład Geografii z kamienicy przy Ryn- ku Głównym 34 do nowego budynku WSP przy ul. Podchorążych 2. Dla Zbio- rów Kartograficznych przeznaczono pokój 423 na IV piętrze, składający się z dwóch pomieszczeń. W pierwszym z nich umieszczono 4-segmentową sza- fę z 84 szufladami. Tu gromadzone są mapy i tu odbywa się ich udostępnianie. Ryc. 3. Pieczęcie służące do plombowania Praca z mapą możliwa jest w pomiesz- Zbiorów Kartograficznych czeniu instytutowej biblioteki. (fot. Szymon Biały) Pomieszczenia, w których znajdowały się Zbiory Kartograficzne, były nie tylko miejscem gromadzenia i udostępniania map. Do późnych lat 80. były ponadto miejscem kreślenia podkładów kartograficznych na coroczne terenowe praktyki studenckie. Tutaj przygotowywano i przechowywano prace kreślarskie (kartograficzne) do opracowywanych w ramach badań własnych i statutowych tematów badawczych pracowników Instytutu Geografii (Lisowska 2001). Od 1981 r. rozpoczęto gromadzenie map topograficznych w układzie „1968”. Służby topograficzne przystąpiły do opracowania tego ciągu skalowego dla potrzeb cywilnych z klauzulą „poufne”. Pokaźny zbiór map w tym układzie jest dotychczas najczęściej udostępniany i nadal gromadzony. Mapy te są wykorzystywane przez studentów pierwszego roku w czasie ćwiczeń z kartografii i topografii. Zamieszczone na arkuszu mapy konkretne przykłady i objaśnienia pozwalają na przyswojenie umiejętności w zakresie: pomiarów odległości na mapie, określania wysokości bezwzględnej, określania kierunku i kąta nachylenia (spadku) stoku, pomiarów kątów (azymutów) na mapie, a także określanie położenia punktu na mapie względem współrzędnych prostokątnych płaskich i współrzędnych geograficznych. Osobną, mniej liczną grupę zbiorów stanowią mapy tematyczne, których jest około 1200. Należą do nich mapy geologiczne, geomorfologiczne, hydrograficzne, hydrogeologiczne, glebowe, grawimetryczne oraz najmłodsza pod względem wydania seria map sozologicznych. Wśród map geologicznych (ok. 800 egz.) najliczniej reprezentowana jest Szczegółowa Mapa Geologiczna Pol- 250 IV. Inne jednostki instytutowe ski w skali 1:50 000, wydawana przez Państwowy Instytut Geologiczny od 1955 roku. Zbiór Instytutu Geografii obejmuje 330 arkuszy terenów Polski Południo- wej, Południowo-Wschodniej i częściowo Środkowej. Do 1980 r. zgromadzono ponadto 15 arkuszy Przeglądowej Mapy Geologicz- nej Polski w skali 1: 300 000, obejmujących swym zasięgiem Polskę Południową i Południowo-Wschodnią. Obecnie jest ich ok. 50 i pokrywają one całą Polskę. Zainteresowanie tą mapą jest dziś jednak znacznie mniejsze, ponieważ w po- wszechnym użytku znajdują się kolejno ukazujące się arkusze (78 egz.) Mapy Geologicznej Polski w skali 1:200 000. W posiadaniu Instytutu jest ponadto 250 egzemplarzy tej mapy w wersji podstawowej w skali 1:50 000. Gromadzenie arkuszy Mapy Geologicznej Polski w Zbiorach Kartograficznych IG rozpoczęto w 1985 r. Wśród map geologicznych często udostępniane są Mapa Geologiczna Karpat Polskich 1:200 000 H. Świdzińskiego, z przekrojami geologicznymi, oraz arkusze mapy Tatr Polskich 1:10 000. Na uwagę zasługuje ponadto Mapa Geomor- fologiczna Polski 1:500 000 w 6 arkuszach. We wszelkich opracowaniach, np. monograficznych, trudno pominąć przestrzenne rozmieszczenie gleb i ich charakterystykę. Przedstawia je Mapa Gleb Polski 1:300 000, wydana przez Instytut Nawożenia i Gleboznawstwa w Puła- wach, której 56 arkuszy (dla całej Polski) udostępniane jest w Zbiorach od 1961 roku, oraz Mapa Gleb Polski 1:500 000, wydana w 1972 r. przez Wydawnictwo Geologiczne. Po 1990 r. zakupiono ponadto 50 arkuszy Mapy Hydrograficznej Polski 1:50 000 oraz przykładowe arkusze Mapy Geologiczno-Gospodarczej Polski. W programach studiów pojawiają się nowe specjalności, a tym samym i nowe przedmioty. Dla prawidłowej realizacji procesu dydaktycznego konieczne jest zatem śledzenie i nabywanie pojawiających się na rynku materiałów kartograficznych. Dla realizacji przedmiotów związanych z ochroną środowiska, gospodar- ką przestrzenną i planowaniem oraz hydrografią zgromadzono około 100 map sozologicznych Polski w skali 1: 50 000, wydanych w 2000 r. Obejmują one obszar pomiędzy granicami południowo-wschodniej Polski oraz Wisłą i Sanem. Nowoczesnym, jeśli chodzi o technikę tworzonego obrazu, uzupełnieniem map tematycznych jest rozpoczęta seria wydawnicza map przeglądowych woje- wództwa małopolskiego w skali 1:200 000. Z tej serii zgromadzono następujące wydawnictwa: – satelitarną mapę obrazową – powstałą w wyniku skojarzenia ze sobą kilku kanałów spektralnych, czyli „zdjęć” zarejestrowanych w określonych zakresach widma elektromagnetycznego; – mapę użytkowania ziemi, opracowaną przy wykorzystaniu bazy danych (ze zdjęć satelitarnych) przygotowanych w ramach programu realizowanego dla całej Europy w ramach Unii Europejskiej. Zdjęcia obszaru Polski do tej mapy wykonane były w latach 1989–1992 i w wielu wypadkach wymagały aktualizacji, dlatego też wykorzystano do tego celu najnowsze zdjęcia satelitarne, wykonane w 1997 roku przez satelitę LANDSAT oraz indyjskiego satelitę IRS; 2. Zbiory Kartograficzne 251

– mapę drogowo-administracyjną, w której stan granic administracyjnych sprowadzony jest do poziomu gmin. Mapa aktualna jest na dzień 01.01.2002 roku. W tej serii zapowiadane są kolejne mapy tematyczne. Duże możliwości głębszej analizy zmian zachodzących w przestrzeni geograficznej, a szczególnie w sposobach użytkowania ziemi, kierunkach i nasileniu zabudowy, powstaniu nowych form geomorfologicznych, stwarzają wykonywane dzięki zdjęciom lotniczym i satelitarnym odbitki stykowe. Konfrontacja ich z mapami oraz badaniami terenowymi stwarza duże możliwości poznania uwa- runkowań tych zmian. Gromadzenie odbitek stykowych zdjęć rozpoczęto w 1973 roku. Początko- wo pozyskiwane były one dla celów naukowo-badawczych pracowników. Do- tyczyły wtedy m.in. Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, Beskidu Śląskiego, Żywieckiego, Wyspowego, Sądeckiego oraz Beskidu Niskiego, okolic Rzeszo- wa, Sanoka, Rymanowa, Gorlic. Wprowadzenie do siatki studiów przedmiotu fotointerpretacja spowodowało konieczność zakupu większej liczby zdjęć lotniczych, dla bardziej zróżnicowanych fizjograficznie terenów. Tak też w 1983 r. sprowadzono dla 17 poligonów ponad 1400 odbitek stykowych, dotyczyły one m.in. Wieliczki, Tyńca, Pustyni Błędowskiej, Nadgoplańskiego Parku Kra- jobrazowego, Chęcin, Szwajcarii Kaszubskiej, Tatr, Karkonoszy, Gdańska- Wrzeszcza, Krzeszowic. Uzupełnieniem nowych możliwości uzyskania obrazu powierzchni Ziemi było zgromadzenie około 100 zdjęć satelitarnych obszarów innych państw, np. Austrii, Norwegii, Szwajcarii, Iranu, Iraku, Izraela, Japonii, Kanady, USA, Kon- ga i około 60 z obszaru Polski, a także 15 kolorowych zdjęć spektroskopowych poligonu Grybów–Szymbark. Wciąż rosnące koszty usług wykonania odbitek zdjęć lotniczych powodują jednak ograniczenie ich zakupu. Pracownicy zainte- resowani badaniami na ich podstawie mają możliwość ich pozyskania ze środ- ków w ramach badań własnych lub statutowych. Łącznie w Zbiorach Kartograficznych Instytutu znajduje się obecnie około 7 tys. odbitek stykowych zdjęć lotniczych, satelitarnych i spektroskopowych. Około 50% ich liczby zakupiono w latach 1973–1977, około 40% w latach 80., a zaledwie 8% po 1990 roku. Postęp w badaniach naukowych i metodach analiz przestrzennych w geografii wymusza wykorzystanie nowoczesnych technik informacji o przestrzeni, jakim jest GIS. Wychodząc naprzeciw tym potrzebom, w roku 2006 rozpoczęto gromadzenie map cyfrowych w postaci rastrowej, wektorowej, jak i ortofotomap. Zakupiono m.in. Bazę Danych Wektorowych Poziomu 2 dla wybranych arkuszy woj. podkarpackiego i śląskiego, ortofotomapy Tatr i ujścia Skawy, pli- ki rastrowe map geologicznych i topograficznych. Dla potrzeb uruchomionego w 2009 r. kierunku studiów turystyka i rekreacja zakupiono zestawy ortofotomap Krakowa i okolic, Tatr, Pienin i Podhala. Inicjatorem zakupu był koordynator studiów Witold Warcholik. Zakup był współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Kapitał Ludzki. 252 IV. Inne jednostki instytutowe

W 2009 r. na Uniwersytecie Pedagogicznym uruchomiono międzywydziało- we studia na kierunku ochrona środowiska. Z pozyskanych na ten cel unijnych środków zakupiono 176 kompletów Mapy Geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, składających się z arkuszy A i B w formacie w postaci rastrowej *giff wraz z objaśnieniami w plikach w formacie *pdf. Zbiór ten obejmuje obszar województw: małopolskiego, podkarpackiego, śląskiego, południową część woj. świętokrzyskiego i jest największym zbiorem tych map w Krakowie. Inicjatorem tego zakupu była Wanda Wilczyńska-Michalik, prowadząca zajęcia z ochrony i kształtowania środowiska. Mapy te są podstawowym materiałem kartograficz- nym do wspomagania planów przestrzennego zagospodarowania na poziomie gmin. W tym samym roku rozpoczęto realizację zakupu Numerycznego Mode- lu Terenu w skali 1:10 000, pokrywającego całe Karpaty w granicach Polski. W 2009 roku zakupiono 255 arkuszy map wschodniej części Karpat. Środki na ten zakup pochodzą z grantu przeznaczonego na badania własne, realizowanego przez Tomasza Bryndala. W planach jest udostępnienie przynajmniej części zbiorów w ramach Pe- dagogicznej Biblioteki Cyfrowej, utworzonej w Uniwersytecie Pedagogicznym w 2007 r. W związku z planowanym w I kwartale 2010 r. przez Urząd Mar- szałkowski Województwa Małopolskiego otwarciem konkursu w ramach Ma- łopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego Działania 1.2 pn. „Rozwój społeczeństwa informacyjnego” Uniwersytet Pedagogiczny planuje złożenie dokumentacji konkursowej. W ramach konkursu Biblioteka Główna podjęła działania na rzecz digitalizacji zasobów bibliotecznych i archiwalnych poprzez stworzenie baz danych zasobów cyfrowych. Celem głównym projektu jest po- większenie zasobów Biblioteki Cyfrowej. Jednym z elementów projektu ma być digitalizacja wybranych zasobów ze Zbiorów Kartograficznych. Egzempla- rze map przeznaczonych do digitalizacji zostały starannie wyselekcjonowane z myślą o najpilniejszych potrzebach kadry naukowej i studentów. Aby zapo- biec niszczeniu map, wybrane zostały również arkusze, z których korzysta się najczęściej oraz egzemplarze archiwalne. W Zbiorach znaleźć można egzemplarze stanowiące kartograficzne dziedzictwo kultury. Oprócz wspomnianych map topograficznych Polski, wydawanych przez Wojskowy Instytut Geograficzny w latach 1931–1938, są nimi m.in. przedwojenne atlasy (niemiecki Diercke Schul-Atlas z okresu zaborów, wydany w 1902 r. w Brunszwiku, ryc. 4, Powszechny Atlas Geograficzny E. Romera, wydany we Lwowie w 1934 r.), atlasy świata radzieckie, brytyj- skie i amerykańskie z lat 50. i 60. XX w. Ciekawym obiektem jest pierwszy powojenny Globus Fizyczny Świata z 1946 r., wykonany przez Gustawa Wuttke i Andrzeja Lorentskiego (ryc. 5). W Zbiorach znajduje się również wielobarw- na, wykonana ręcznie, nigdzie niepublikowana Mapa rozwoju osadnictwa i zalesienia w dorzeczu Wisłoki, Białej Dunajcowej i dolnego Sanu od czasów przedhistorycznych do schyłku XIV w. o wymiarach 93 x 68 cm, autorstwa prof. Marii Dobrowolskiej. Jest ona częścią jej ostatniej rozprawy Procesy osadnicze w dorzeczu Wisłoki i Białej Dunajcowej w tysiącleciu, wydanej pośmiertnie w 1985 r. 2. Zbiory Kartograficzne 253

Ryc. 4. Fragment mapy Austrowęgier z Diercke Schul-Atlas wydanego w 1902 roku w Brunszwiku

Ryc. 5. Globus Fizyczny Świata (1946 r.) wykonany w Pracowni Pomocy Naukowych w Warszawie (fot. Szymon Biały)

Aktualnie w Zbiorach Kartograficznych Instytutu Geografii znajduje się około 20 tys. egzemplarzy map. Bogaty i różnorodny zbiór materiałów kartograficznych, a przede wszystkim jego jawny charakter i swoboda prawna w korzystaniu, przy równoczesnym systematycznym pojawianiu się nowych serii map 254 IV. Inne jednostki instytutowe na rynku wydawniczym, sprawia, że wykorzystanie ich w procesie dydaktycznym uległo w ostatnich latach widocznemu wzrostowi. Wieloletnia obserwacja zachowań studentów pierwszego roku, korzystających ze Zbiorów Kartogra- ficznych, pozwala przypuszczać, iż nigdy nie mieli oni styczności z mapami to- pograficznymi czy tematycznymi. Dlatego też, jeżeli mapa znajdzie swoje wła- ściwe miejsce w pracy w trakcie studiów, istnieje duże prawdopodobieństwo, że przyszli nauczyciele będą ją traktować jako nieodzowne narzędzie w procesie poznawania przez uczniów otaczającej ich przestrzeni geograficznej już na poziomie podstawowym. Od wielu lat studenci geografii – przyszli nauczyciele – już od pierwszego roku studiów w ramach zajęć z kartografii i topografii usta- lają godła map topograficznych dla obszaru swojego miejsca zamieszkania, aby zakupić je dla siebie i móc później na nich pracować. Długotrwała praca z mapą w czasie studiów pozwala mieć nadzieję, że stanie się ona również w przyszłości narzędziem pracy z uczniami. Pomimo upływu około 20 lat od chwili szerokiego udostępnienia map topograficznych, proces ich wdrażania do szkoły jest nieste- ty bardzo wolny. Jednym z powodów jest fakt, że w szkołach pracuje jeszcze wielu nauczycieli, których dystans wobec mało znanej, najczęściej niedostępnej w czasie ich studiów (z racji utajnienia) mapy topograficznej jest duży. Rów- nie ważnym powodem jest sytuacja, w której nie wszyscy uczniowie mogą ko- rzystać z tak szczegółowych map ze względu na ograniczony dostęp lub cenę. Nadzieję na poprawę tego stanu budzi udostępnienie części zbioru w ramach Pedagogicznej Biblioteki Cyfrowej. Duża liczba zadawanych studentom prac z użyciem materiałów kartograficznych z różnych przedmiotów powoduje, że Zbiory odwiedzane są przez pra- cowników i studentów nie tylko geografii, ale także historii, biologii czy nawet polonistyki (nazewnictwo geograficzne). Ze Zbiorów Kartograficznych Insty- tutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego korzystają również studenci i pracownicy innych krakowskich uczelni i instytucji badawczych. Stanowi to dobrą prognozę i pozwala mieć nadzieję, że mapa znajdzie swoje właściwe miejsce w procesie nauczania i uczenia się oraz w pracy badawczej. Mapa jest o tyle ciekawsza od książki, że tę drugą da się przeczytać całą. Mapy nigdy nie da się przeczytać do końca, pomimo że jest ona tworem skoń- czonym. Patrząc na obraz mapy, zawsze odkryjemy coś, czego wcześniej nie widzieliśmy.

Szymon Biały, Piotr Ryncarz, Barbara Michalczyk

Literatura

Dobrowolska M., 1985, Procesy osadnicze w dorzeczu Wisłoki i Białej Dunajcowej w tysiącleciu, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 196. Lisowska U., 2001, Jubileusze: Barbara Michalczyk, Konspekt, nr 7, s. 82. Wykaz rozpraw doktorskich z zakresu geografii obronionych na Wydziale Geograficzno-Biologicznym Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie

Imię i nazwisko Tytuł rozprawy doktorskiej Promotor Rok Jadwiga Herma Migracje wewnętrzne i codzien- prof. dr Maria Dobrowolska 1962 ne dojazdy do pracy ludności województwa krakowskiego po drugiej wojnie światowej Jan Rajman Kształtowanie się i przemia- prof. dr Maria Dobrowolska 1963 ny skupień ludnościowych województwa opolskiego pod wpływem industrializacji (1860–1960) Lech Pakuła Kształtowanie się i struktura prof. dr Maria Dobrowolska 1963 Zachodnio-Krakowskiego Kompleksu Przemysłowego Teofila Przemiany struktury zatrud- prof. dr Maria Dobrowolska 1963 Jarowiecka nienia ludności wiejskiej woje- wództwa krakowskiego Amalia Przemiany struktury osadniczo- prof. dr Maria Dobrowolska 1965 Prochownik -agrarnej wsi powiatu proszowickiego od połowy XIX wieku do 1960 r. (na wybranych przy- kładach) Maria Transport województwa prof. dr Antoni Wrzosek 1965 Kozanecka rzeszowskiego Jerzy Typologiczna klasyfikacja doc. dr Jan Flis 1965 Brzozowski płatów krajobrazowych w Gorcach. T. 1–2 Bronisław Napływ ludności do miast prof. dr Maria Dobrowolska 1967 Maryniuk i osiedli województwa opolskiego w latach 1950–1964 Bronisław Górz Procesy elektryfikacji wsi Tar- prof. dr Maria Dobrowolska 1967 nobrzeskiego Okręgu Siarko- wego (problemy geograficzno- -ekonomiczne) [Cz. 1–2] Bronisław Stosunki wodne dorzecza Soły prof. dr Jan Flis 1967 Pydziński Władysław Studium nad morfogenezą prof. dr Jan Flis 1967 Adam Nowak północno-zachodniej części Niecki Nidziańskiej Janina Nożanka Emigracja zagraniczna z woje- doc. dr Andrzej Maryański 1968 wództwa krakowskiego w latach 1900–1966 256 Wykaz rozpraw doktorskich z zakresu geografii...

Sławomir Nauczanie problemowe w gru- prof. dr Rodion Mochnacki 1968 Piskorz pach na lekcjach geografii i jego skuteczność Stefan Witek Rola procesów eolicznych prof. dr Jan Flis 1968 w rozwoju rzeźby Kotliny San- domierskiej między Wisłoką a Sanem [T. 1–2] Stanisław Zając Szkolnictwo średnie w regionie prof. dr Rodion Mochnacki 1968 krakowskim na tle jego potrzeb społeczno-gospodarczych Stanisław Kształtowanie się ośrodków prof. dr Maria Dobrowolska 1969 Dziadek przemysłowych Rybnickiego Okręgu Węglowego i struktura przestrzenna powiązań w zakresie zaopatrzenia i zbytu [T. 1–2] Zygmunt Szot Przemiany demograficzne doc. dr Andrzej Maryański 1969 w Wenezueli ze szczególnym uwzględnieniem okresu 1950– 1965 na tle środowiska geograficznego i gospodarki Zbigniew Zioło Przemiany struktury prze- prof. dr Maria Dobrowolska 1969 strzennej przemysłu wojewódz- twa rzeszowskiego w latach 1937–1965 [T. 1–2] Jan Majewski Więź szkoły z życiem, a efekty prof. dr Rodion Mochnacki 1969 dydaktyczne w procesie nauczania geografii w szkole śred- niej [T. 1–2] Kazimierz Struktura funkcjonalna miast prof. dr Maria Dobrowolska 1970 Kwiatkowski niepowiatowych województwa krakowskiego Juliusz Jasieński Warunki mieszkaniowe ludno- doc. dr hab. Antoni Fajferek 1970 ści Krakowa (analiza porów- nawcza) Czesław Rola zatrudnienia pozarolnicze- prof. dr Maria Dobrowolska 1971 Szewczyk go w kształtowaniu struktury społeczno-zawodowej ludności wiejskiej w województwie kieleckim [Cz. 1–2] Stanisław Zasoby i gospodarka wodna doc. dr Andrzej Michalik 1971 Dzierwa w tarnobrzeskim rejonie siarkowym [T. 1–2] Danuta Licińska Analiza współczesnych proce- prof. dr Andrzej Maryański 1972 sów migracji ludności w krajach EWG Wykaz rozpraw doktorskich z zakresu geografii... 257

Maria Rzeźba progu Pogórza Szy- prof. dr Jan Flis 1972 Baranowska- dłowskiego oraz Płaskowyżu Janota Szanieckiego w świetle paleogeografii wybrzeża Morza Sar- mackiego [Cz. 1–2] Jan Lach Typologia fizjotopów zachod- prof. dr Jan Flis 1972 niej części Beskidu Niskiego Stanisław Janiga Rola okresu zimowego w prze- doc. dr Tadeusz Ziętara 1973 kształcaniu rzeźby w Beskidzie Niskim [T. 1–2] Eugeniusz Zawodnienie utworów czwar- prof. dr Andrzej Michalik 1973 Bilczewski torzędowych i ich wykształ- cenie litologiczne w Kotlinie Oświęcimskiej Jadwiga Rek Zróżnicowanie przestrzenne prof. dr hab. Andrzej 1973 i struktura migracji ludności Maryański w wybranych europejskich krajach socjalistycznych Alfred Żołnierz Rozwój wydm wschodniej czę- prof. dr Jan Flis 1976 ści Niecki Włoszczowskiej na tle rzeźby i budowy geologicznej [Cz 1–2] Alicja Rola kadr kwalifikowanych doc. dr hab. Jan Rajman 1977 Krakowska w procesach urbanizacji zawodowej (na przykładzie Rybnic- kiego Okręgu Węglowego i Wschodnioopolskiego Okręgu Przemysłowego) Marek Troc Rozwój górnictwa węgla ka- doc. dr hab. Lech Pakuła 1977 miennego i przemysłu towarzy- szącego w Górnośląskim Ze- spole Okręgów Przemysłowych po drugiej wojnie światowej Franciszek Pulit Rozwój sieci dolinnej między prof. dr Andrzej Michalik 1977 Tarnowem a Ropczycami w czwartorzędzie Marek Zespoły otwornic i sedymenta- prof. dr hab. Stefan Witold 1977 Otfinowski cja piasków bogucickich Alexandrowicz Marek Ewolucja rzeźby progu Beski- doc. dr Tadeusz Ziętara 1978 Żółkiewski du Śląskiego ze szczególnym uwzględnieniem budowy geologicznej Jan Mądry Rola budowy geologicznej doc. dr Tadeusz Ziętara 1978 w etapach rozwoju rzeźby środ- kowej części dorzecza Skawy Edward Dura Rola transportu w aktywizacji doc. dr Maria Kozanecka 1978 gospodarczej Ameryki Łaciń- skiej na przykładzie Brazylii 258 Wykaz rozpraw doktorskich z zakresu geografii...

Maria Jadwiga Strukturyzacja materiału na- prof. dr Jan Flis 1978 Kucharska uczania geografii osadnictwa w szkole ogólnokształcącej Alina Witek- Strukturyzacja materiału na- prof. dr Jan Flis 1978 Nowakowska uczania w zakresie rozwoju rzeźby terenu [Cz. 1–2] Stefan Przemiany społeczno-zawo- doc. dr hab. Robert 1979 Kostrzewa dowe ludności wiejskiej w Rauziński podregionie północnym woje- wództwa opolskiego w latach 1960–1975 Anna Freliga Strukturyzacja materiału na- prof. dr Jan Flis 1979 uczania dotyczącego obiegu wody w atmosferze w dziesię- cioletniej szkole ogólnokształ- cącej Roman Malarz Związki rzeźby terenu z litolo- doc. dr Tadeusz Ziętara 1980 gią na przykładzie wybranych serii fliszowych dorzecza Soły Wacław Cabaj Deglacjacja lądolodu środko- doc. dr Tadeusz Ziętara 1980 wopolskiego w północnej części Niecki Nidziańskiej Leszek Kołacz Degradacja środowiska geogra- prof. dr Andrzej Michalik 1980 ficznego w rejonie Tarnobrzega i Staszowa na przykładzie wybranych komponentów Eryk Deszczka Kształtowanie się lokalnych doc. dr hab. Jan Rajman 1980 zespołów osadniczo-produkcyjnych w południowo-zachodnim podregionie województwa opolskiego Helena Bal Migracje ludności wojewódz- prof. dr hab. Andrzej 1980 twa przemyskiego w latach Maryański 1956–1976 Bożena Sanetra Ocena środowiska geograficz- doc. dr Tadeusz Ziętara 1980 nego województwa słupskiego dla rekreacji Janusz Chmura Prognozowanie zamulania prof. dr Andrzej Michalik 1980 zbiorników wodnych przy zastosowaniu metody fotoelek- trycznej na przykładzie zbiornika Dzierżno Duże Marek Walczak Strukturyzacja materiału na- prof. dr Jan Flis 1980 uczania geografii komunikacji w szkole ogólnokształcącej Franciszek Funkcje współczesnych i daw- doc. dr hab. Jan Rajman 1981 Opalski nych miast na rolniczych obszarach województwa kieleckiego Wykaz rozpraw doktorskich z zakresu geografii... 259

Janina Pilarska Strukturyzacja materiału na- prof. dr Jan Flis 1981 uczania geografii o wodach lądowych w szkole ogólno- kształcącej Grażyna Mróz Wpływ migracji ludności prof. dr hab. Andrzej 1981 Jugosławii na przestrzenne Maryański zróżnicowanie struktur demograficznych i społeczno-ekonomicznych Oleksa Jakubska Rola budowy geologicznej w doc. dr Tadeusz Ziętara 1982 rozwoju ruchów masowych w beskidzkiej części dorzecza Skawy [Cz. 1–2] Eugeniusz Rydz Funkcje Koszalina i Słupska prof. dr hab. Jan Rajman 1983 w regionalnej sieci i systemie osadniczym [Cz. 1–2] Michalina Kształcenie umiejętności tech- prof. dr Jan Flis 1983 Lubelska nicznych i sposoby ich spraw- dzania w nauczaniu geografii w klasach IV–VIII [Cz. 1–2] Ignacy Janowski Studia nad typologią i regiona- doc. dr Jan Mityk 1983 lizacją zasobów rekreacyjnych województwa kieleckiego Zbigniew Związek infrastruktury tech- prof. dr hab. Lech Pakuła 1984 Makieła nicznej i społecznej z rozwojem przemysłu w Rybnickim Okręgu Węglowym po II wojnie światowej Elżbieta Kształtowanie wybranych doc. dr hab. Sławomir 1986 Szkurłat pojęć fizycznogeograficznych Piskorz u uczniów ogólnokształcącej szkoły podstawowej i średniej Roman Ocena środowiska przyrodni- doc. dr Tadeusz Ziętara 1986 Kowalski czego dla turystyki w dorzeczu Ropy (Beskid Niski) Józef Kukulak Udział tektoniki w transforma- prof. dr Andrzej Michalik 1986 cji rzeźby zachodniego Podhala Józef Żychowski Wpływ wybranych elementów doc. dr Tadeusz Ziętara 1986 środowiska geograficznego na odpływy w małych zlewiskach Beskidu Niskiego Roman Fedan Związek przemysłu spożywcze- prof. dr hab. Lech Pakuła 1987 go z rolniczą bazą surowcową województw przemyskiego i zamojskiego [Cz. 1–2] Czesława Przestrzenne zróżnicowanie prof. dr hab. Lech Pakuła 1988 Rolewicz zmian w stanie środowiska przyrodniczego w Polsce w latach 1980–1985 [Cz. 1–2] 260 Wykaz rozpraw doktorskich z zakresu geografii...

Witold Zachowania przestrzenne lud- prof. dr hab. Andrzej 1989 Wilczyński ności Stanów Zjednoczonych Maryański Wolter Waloryzacja warunków przy- dr hab. Jan Lach, prof. WSP 1990 Van der Kooij rodniczych dla potrzeb przestrzennego rozwoju miasta: na przykładzie miasta Krakowa Bożena Operacjonalizacja celów kształ- doc. dr hab. Sławomir 1991 Wójtowicz cenia i ich wpływ na wyniki Piskorz nauczania–uczenia się o krajo- brazach w klasach czwartych i piątych szkoły podstawowej Franciszek Rozmieszczenie i przestrzenne prof. dr hab. Jan Rajman 1991 Kłosowski oddziaływanie placówek infrastruktury kultury w Górnoślą- skim Zespole Miejskim Małgorzata Wpływ budowy geologicznej na dr hab. Jan Lach, prof. WSP 1991 Bajgier etapy ewolucji rzeźby wschodniego skłonu Beskidu Śląskiego i zachodniej części Kotliny Ży- wieckiej Irena Polak Rola procesów industrializacji dr hab. Zbigniew Zioło, 1993 w przemianach społeczno- prof. WSP -gospodarczych województwa krośnieńskiego Piotr Dąbrowski Pieniński Park Narodowy jako prof. dr hab. Zofia 1994 ośrodek edukacji środowiskowej Ciesielska Mariusz Szubert Rola budowy geologicznej dr hab. Jan Lach, prof. WSP 1994 w ewolucji rzeźby podczwarto- rzędowej północnej części Wy- żyny Śląsko-Krakowskiej Wioletta Rozwój i struktura przestrzen- dr hab. Zbigniew Zioło, 1994 Kamińska na indywidualnej działalności prof. WSP gospodarczej w rejonie kieleckim na tle województwa Anna Kozak Wpływ ośrodków zatrudnienia dr hab. Zbigniew Zioło, 1995 pozarolniczego na przemiany prof. WSP społeczno-ekonomiczne ludno- ści województwa kieleckiego Wacław Hydrologiczne skutki antro- dr hab. Jan Lach, prof. WSP 1996 Rettinger popresji na przykładzie Gór Słonnych Mariola Wykorzystanie wybranych prof. dr hab. Sławomir 1996 Skwarcan modeli statystyczno-matema- Piskorz tycznych w procesie nauczania–uczenia się geografii Piotr Lewik Termiczne pory roku w regionie prof. dr hab. Maria 1997 karpackim a cyrkulacja atmos- Horawska feryczna w latach 1966–1990 [T. 1–2] Wykaz rozpraw doktorskich z zakresu geografii... 261

Renata Stan środowiska przyrodni- dr hab. Bronisław Górz, 1999 Rettinger czego Ukrainy i jego wpływ na prof. AP gospodarkę rolną Sławomir Kurek Przestrzenne zróżnicowanie dr hab. Zbigniew Długosz, 2000 starzenia się ludności w Polsce prof. AP południowo-wschodniej Wiktor Osuch Skuteczność praktycznego prof. dr hab. Sławomir 2000 kształcenia nauczycieli geogra- Piskorz fii w czasie studiów Iwona Jażewicz Przemiany funkcji małych miast dr hab. Eugeniusz Rydz, 2000 Pomorza środkowego w okresie prof. WSP transformacji gospodarczej Agnieszka Przemiany ekonomiczno-spo- prof. dr hab. Jan Rajman 2000 Kwiatek-Sołtys łeczne małych miast regionu krakowskiego w okresie transformacji gospodarczej Radosław Problemy przestrzennego dr hab. Bronisław Górz, 2001 Uliszak i strukturalnego rozwoju rolnic- prof. AP twa Polski Południowej w świe- tle doświadczeń krajów Europy Zachodniej Barbara Kuraś Waloryzacja warunków przy- dr hab. Jan Lach, prof. AP 2001 rodniczych dla potrzeb przestrzennego zagospodarowania terenu z wykorzystaniem systemów GIS na przykładzie miasta Bielsko-Biała Maria Krystyna Geografia w nowej formule prof. dr hab. Sławomir 2002 Szmigiel egzaminu dojrzałości [T. 1–2] Piskorz Danuta Piróg Potrzeby i możliwości optyma- prof. dr hab. Sławomir 2003 lizacji edukacji europejskiej Piskorz w gimnazjum (na przykładzie badań w wybranych gimnazjach województwa małopolskiego) Paulina Problemy bezrobocia jako wy- dr hab. Eugeniusz Rydz, 2003 Szmielińska nik przekształceń lokalnych prof. WSP rynków pracy Pomorza Środ- kowego Paweł Problemy transformacji prze- dr hab. Eugeniusz Rydz, 2003 Czapliński mysłu regionu słupskiego prof. WSP w procesie zmian systemu gospodarowania Tomasz Funkcjonowanie przedsię- prof. dr hab. Zbigniew Zioło 2004 Rachwał biorstw przemysłowych Polski Południowo-Wschodniej w procesie transformacji systemu gospodarowania 262 Wykaz rozpraw doktorskich z zakresu geografii...

Lech Przemiany etniczne ludności prof. dr hab. Zbigniew 2004 Haydukiewicz polskiej na Litwie w aspekcie Długosz przestrzennym Marek Kształtowanie się transgranicz- dr hab. Roman Fedan, 2005 Wiśniewski nych powiązań turystycznych prof. AP regionu podkarpackiego i lwowskiego w nowych warunkach społeczno-gospodarczych Sławomir Piróg Rozwój indywidualnej dzia- dr hab. Zbigniew Makieła, 2005 łalności gospodarczej wzdłuż prof. AP głównych ciągów transportowych Polski Południowo- Wschodniej Monika Krakowski i rzeszowski ośro- prof. dr hab. Zbigniew Zioło 2006 Borowiec dek akademicki w świetle koncepcji układów bipolarnych Tadeusz Sarna Ocena warunków klimatycz- prof. dr hab. Jan Lach 2006 nych i bioklimatycznych w aspekcie uprawiania turystyki narciarskiej w Zakopanem i na Kasprowym Wierchu Tomasz Bryndal Przyrodnicze i antropogeniczne dr. hab. Wacław Cabaj, 2006 uwarunkowania występowania prof. AP lokalnych powodzi w Polsce Witold Rola czynnika antropogenicz- prof. dr hab. Jan Lach 2006 Warcholik nego w zmianach krajobrazu zachodniej części Beskidu Ni- skiego w obszarze Polski i Słowacji w XX wieku Piotr Raźniak Przestrzenne zróżnicowanie prof. dr hab. Zbigniew 2007 migracji wewnętrznych ludno- Długosz ści w polskich obszarach metropolitalnych Wioletta Zróżnicowanie społecznej prof. dr hab. Eugeniusz 2007 Szymańska przestrzeni miejskiej w mia- Rydz stach średniej wielkości (na przykładzie Wałcza, Szczecinka i Lęborka) Grażyna Osiągnięcia edukacyjne z geo- dr hab. Bożena Wójtowicz, 2009 Barwinek grafii i ich uwarunkowania prof. UP (w świetle wyników egzaminów zewnętrznych w gimnazjach województwa świętokrzyskiego)

oprac. Tomasz Rachwał Skład osobowy Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie stan na 31.03.2010 r.

Dyrektor – dr Tomasz Rachwał Zastępca dyrektora ds. nauki i współpracy zagranicznej – dr hab. Sławomir Kurek, prof. UP Zastępca dyrektora ds. dydaktycznych i studenckich – dr Mirosław Wójtowicz

Zakład Dydaktyki Geografii dr hab. Bożena Wójtowicz, prof. UP – kierownik dr Wiktor Osuch dr Danuta Piróg dr Mariola Tracz

Zakład Geografii Fizycznej dr hab. Józef Kukulak, prof. UP – kierownik dr hab. Janusz Chmura, prof. UP dr hab. Roman Soja, prof. UP dr Małgorzata Bajgier-Kowalska dr Tomasz Bryndal dr Joanna Zawiejska mgr Piotr Ryncarz

Zakład Geografii Społeczno-Ekonomicznej prof. dr hab. Zbigniew Długosz – kierownik dr hab. Sławomir Kurek, prof. UP dr Lech Haydukiewicz dr Agnieszka Kwiatek-Sołtys dr Radosław Uliszak - Kierownik Pracowni GIS i Technik Komputerowych dr Krzysztof Wiedermann dr Anna Winiarczyk-Raźniak dr Mirosław Wójtowicz

Zakład Geologii dr hab. Krzysztof Bąk, prof. UP – kierownik dr hab. inż. Grzegorz Haczewski, prof. UP dr hab. inż. Radosław Tarkowski, prof. UP 264 Skład osobowy Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie

Zakład Ekorozwoju i Kształtowania Środowiska Geograficznego dr hab. inż. Wanda Wilczyńska-Michalik, prof. UP – kierownik prof. dr hab. Jan Lach dr Eligiusz Brzeźniak dr Piotr Lewik dr Józef Żychowski mgr Paweł Kramarz

Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej dr Tomasz Rachwał – kierownik dr hab. Witold Wilczyński, prof. UP dr Monika Borowiec dr Sławomir Dorocki dr Małgorzata Zdon-Korzeniowska mgr Wioletta Kilar

Zakład Turystyki i Badań Regionalnych dr hab. Roman Malarz, prof. UP – kierownik dr hab. Wacław Cabaj, prof. UP dr hab. Janusz Feczko, prof. UP dr Renata Rettinger dr Mariusz Szubert dr Janusz Ustupski dr inż. Witold Warcholik

Sekretariat mgr Elżbieta Gniadek

Pracownik naukowo-techniczny mgr inż. Małgorzata Szelińska-Kukulak

Pracownicy inżynieryjno-techniczni mgr inż. Szymon Biały mgr Dorota Chmielowska Izabella Kawula mgr Teresa Lasocka

Biblioteka Instytutu Geografii mgr Małgorzata Bieda – kierownik mgr Tomasz Mrówka Skład osobowy Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie 265

Zbiory Kartograficzne mgr inż. Szymon Biały

Pracownicy emerytowani prof. dr hab. Bronisław Górz prof. dr hab. Marianna Kozanecka prof. dr hab. Maria Morawska-Horawska prof. dr hab. Lech Pakuła prof. dr hab. Sławomir Piskorz prof. dr hab. Jan Rajman prof. dr hab. Zbigniew Zioło doc. dr Tadeusz Ziętara dr Władysław Adam Nowak dr Janina Kozłowska dr Jan Mądry dr Grażyna Mróz dr Amalia Prochownik dr Bronisław Pydziński dr Zygmunt Szot dr Marek Troc dr Stanisław Zając dr Marek Żółkiewski dr Alfred Żołnierz mgr Krystyna Banaśkiewicz-Cabaj mgr Magdalena Gmyrek mgr Barbara Michalczyk mgr Lidia Róg Stefania Grabowska Indeks nazwisk

Adamus Jerzy 24, 26, 141, 153 Bieda Franciszek 6, 7, 205, 211, 240 Alexandrowicz Stefan Witold 257 Bieda Małgorzata 244, 246, 264 Alexandrowicz Zofia 74, 75 Bielec-Bąkowska Zuzanna 75 Andrejčuk Viačeslav 64 Bilczewski Eugeniusz 257 Antoszkiewicz Jan Daniel 154 Birkenmajer Krzysztof 204, 206, 211 Bobek Zygmunt 36, 39 Babiński Zygmunt 28 Boczoń Jerzy 232, 235 Bajgier Małgorzata zob. Bajgier-Kowalska Bogacki Mirosław 69 Małgorzata Bogdanowicz Robert 83 Bajgier-Kowalska Małgorzata 9, 25, 26, Boja Florian 142, 147 54–60, 69, 70, 114, 117, 165–167, 177, Bojkowski Karol 211 179, 260, 263 Bokwa Anita 75 Bal Helena 258 Bonusiak Włodzimierz 95, 110, 111, 156 Balon Jarosław 99 Borowiec Monika 16, 34, 47–51, 71, 96, Balteanu Dan 62 113, 117, 124, 132, 133, 148, 149, 154, Banaśkiewicz-Cabaj Krystyna 16, 166, 186, 194, 227, 228, 231, 262, 264 167, 246, 265 Brdulak Jacek 235, 236 Bański Jerzy 135 Brezdeń Paweł 186 Baranowska-Janota Maria 257 Brierley Gary 217 Baranowski Bolesław 240 Brochwicz-Lewiński Wojciech 211 Barski Marcin 210 Bromowicz Jan 207, 211 Barwinek Grażyna 198, 201, 203, 262 Bryndal Tomasz 57, 60, 82, 83, 86, 87, Barycz Halina 224 252, 262, 263 Bąk Krzysztof 10, 12, 54, 60, 177, 179, Brzeźniak Eligiusz 73–76, 80, 84, 89, 165– 205, 207–211, 214, 215, 218, 219, 263 167, 177, 179, 264 Bąk Marta 207, 210, 211 Brzozowski Jerzy 255 Bąkowa Joanna 17 Bubík Miroslav 209 Bednarczyk Bogusława 186 Bukowy Stanisław 204, 206, 211 Bednarczyk Józef 74, 76 Burchard Janusz 85, 99, 100 Bednorz Ewa 75 Burtan Jadwiga 241 Biały Szymon 92, 97, 246, 249, 253, 254, Buszko Józef 96, 152, 163 264, 265 Butryn Danuta zob. Piróg Danuta Indeks nazwisk 267

Cabaj Krystyna zob. Banaśkiewicz-Cabaj Długosz Zbigniew 6, 9, 10, 21, 24–27, 102, Krystyna 103–105, 114, 115, 117, 118, 160, 165, Cabaj Wacław 9, 10, 16, 54–56, 60, 82, 83, 168, 169, 177–180, 189, 261–263 86–88, 164, 165–168, 174, 177, 179, Dobrowolska Maria 6–8, 10, 11, 19, 20, 188, 192, 210, 219, 222, 242, 258, 262, 23, 27, 35–37, 39–43, 46, 51, 100, 101, 264 105, 106, 110–116, 118, 119, 126, 127, Cała Michał 56, 66, 165, 173 132, 133, 139, 140, 147, 151, 162, 164, 169, 189, 192, 238–241, 246, 252, Catling Simon 194 254–256 Cebula Stanisław 129, 132 Dobrowolski Kazimierz 35, 119, 241 Charzyński Przemysław 194, 195 Domański Ryszard 26, 123 Chełmicki Wojciech 83 Domin Wiesław 176, 180, 182 Chlebowski Bolesław 239 Donert Karl 194, 195 Chmielowska Dorota 264 Dorocki Sławomir 130, 133, 178, 180, Chmura Janusz 9, 62, 258, 263 264 Chorąży Grażyna 158, 163 Droba Ryszard 196 Cieluch Monika 144, 149 Drobisz Zdzisław 84 Ciesielska Zofia 260 Drygaś Wiesław 208, 210 Ciszewski Dariusz 61 Drzazga Dominik 52, 126 Ciupa Tadeusz 83 Dura Edward 257 Ciurej Agnieszka 210 Dyakowscy (rodzina) 239 Cynarski Stanisław 133, 156, 162 Dybska Irena 166, 174 Cywińska Bernadeta 188 Dygoń Małgorzata 58, 67, 221, 224 Czajkowski Przemysław 176, 183 Dylikowa Anna 189 Czapiewski Konrad 105, 136, 149 Dynowska Irena 39, 89, 94 Czapliński Paweł 261 Dynowski Jerzy 79, 85 Czarkowska Wanda 101, 106 Dziadek Stanisław 125, 164, 256 Czarkowski Jan 35 Dziedzicki Ludwik 240 Czemerda Anna 73, 75, 76 Dziewoński Kazimierz 114, 119 Czeppe Stanisława Jadwiga (Policht) 220, Dziubińska Beata 211 222 Czeppe Zdzisław 87, 88, 175, 179 Elżanowski Marek 182

Dańko Janusz 91, 98 Fac-Beneda Joanna 83 Daszkiewicz Piotr 208, 211–213, 215, Fajferek Antoni 21, 23, 27, 34, 38, 40, 114, 218, 219 115, 119, 256 Dąbrowska Agnieszka 203 Falkowski Jan 136 Dąbrowski Piotr 260 Feczko Janusz 166, 168, 174, 264 Debelle Leo 132, 138 Fedan Roman 50, 64, 76, 117, 149, 154, Desperak Jerzy 189 167, 168, 236, 259, 262 Deszczka Eryk 258 Flakus Adam 215 268 Indeks nazwisk

Flis Jan 6, 8–10, 12, 52, 60, 61, 87, 88, 164, Gradziński Michał 165, 171 169, 175, 176, 179, 180, 188–190, 192, Gradziński Ryszard 206 193, 219, 220, 222, 240, 242, 246, 247, Grela Eugeniusz Ryszard 138 255–259 Grochot Jerzy 142, 148 Florczyk Robert 91, 94 Grykień Stanisław 186 Florek Wacław 58, 216 Guzik Czesław 111, 120, 135, 136, 137 Freliga Anna 258 Guzik Kazimierz 207, 218 Fudakowski Józef 87 Guzik Marek 87 Furmańczyk Kazimierz 223

Haczewski Grzegorz 8, 10, 13, 177, 181, Galiniak Janusz 113, 119 205, 207, 208, 210, 213–215, 217, 263 Gałaś Andrzej 61, 216 Hajdo Stanisław 45 Gałczyńska Bożena 134 Halimarski Andrzej 176, 183 Gancarski Jan 217 Hałas Stanisław 91, 99 Garbacik Józef 161 Hampel Józef 16, 18, 65, 95, 124, 163 Garecka Małgorzata 211 Hart Malcolm 209 Gasek Renata 91, 98 Haydukiewicz Lech 103, 105, 106, 177, Gasiński Marian Adam 210 181, 262, 263 Gaweł Łukasz 165, 173 Heffner Krystian 50, 111 Gaweł Maciej 144, 147 Herma Jadwiga 8, 23, 24, 27, 36, 37, 40, Gawlik Antoni 10, 189, 204, 205, 207, 100, 101, 106, 107, 112, 120, 238, 240, 213, 240 255 Gaździcka Elżbieta 209 Hess Mieczysław 73 Gąsiorowski Antoni 239 Hibszer Adam 195–198, 201, 202 German Krystyna 99 Hillers Elfriede 42, 45 Geroch Stanisław 204, 206, 210 Hoffman (rodzina) 239 Gingras Murray K. 219 Holzer Józef 30 Giriat Dorota 26, 60, 215 Hoquet Thierry 208, 215 Gmyrek Magdalena 265 Horawska Maria zob. Morawska-Horaw- Gniadek Elżbieta 92, 96, 264 ska Maria Goetel Walery 164 Hu Xiumian 207, 209, 215 Gołębiowski Jerzy 125 Gotkiewicz Marian 188, 189, 193 Ilenicz Michai 62 Górka Zygmunt 66, 71, 75, 99, 104, 117, Ilnicki Dariusz 51, 103, 109, 155 121, 124, 125, 182, 186, 223 Górski Paweł 81, 83, 89, 93 Jackowski Antoni 17, 114, 120, 124 Górz Bronisław 9, 23, 24, 28, 36, 37, 40, Jagielski Andrzej 136 100, 101, 106–108, 110, 112–114, 116, Jakubowicz Edyta 105 119–121, 125, 127–129, 131–137, 152, Jakubska Oleksa 54, 68, 69, 259 159, 161, 166, 169, 172, 177, 180, 216, 217, 228, 232, 255, 261, 265 Jamiński Jacek 210 Grabowska Stefania 265 Janc Krzysztof 51, 155, 187 Indeks nazwisk 269

Janczyk Alina 142, 155 Kędzierski Mariusz 218 Janicka-Panek Teresa 203 Kicińska Bożena 75 Janiga Stanisław 257 Kilar Wioletta 143, 144, 145, 148, 149, Janikowska-Wilczyńska Eleonora 73, 76 154, 155, 228, 232, 236, 264 Jankowska-Kłapkowska Anna 35, 40 Kiniorska Iwona 34, 50, 148 Jankowski Kazimierz 194, 196 Kiryk Feliks 16, 18, 60, 65, 68, 76, 87, 95– 97, 109, 110, 123, 135, 148, 152, 156, Janowski Ignacy 259 163, 167, 216, 217 Jansa Luba 215 Kisiel Leszek 170 Jarosz Antoni 174, 236, 237 Kistowski Mariusz 67, 224 Jarowiecka Teofila 23, 24, 28, 36, 37, 40, Kitowski Jerzy 28, 110, 150, 163, 187, 41, 100, 101, 107, 112, 113, 116, 120, 193, 237 126, 127, 133, 137, 238, 255 Klasa Anna 76 Jarowiecki Jerzy 191, 225 Klasik Andrzej 157 Jasieński Juliusz 21, 28, 101, 107, 114, 120, 142, 148, 256 Klasusing Horst 176, 183 Jastrzębski Cezary 166, 169 Klimek Kazimierz 59, 66 Jaśkowski Bartłomiej 166, 168 Klimek Renata 121 Jaworski Andrzej 71, 196 Kłosowski Franciszek 117, 124, 260 Jażdżewska Iwona 121, 122, 186 Kocel Krystyna 59, 66, 216 Jażewicz Iwona 34, 120, 124, 137, 261 Kolber Mariusz 93, 99, 100 Jedut Ryszard 136 Kolendowicz Leszek 75 Jelonek Adam 24, 66, 71, 75, 99, 104, 121, Kollár Daniel 165, 169 123, 125, 190, 223 Kołacz Leszek 258 Jezierska-Thole Aleksandra 34, 138 Kołodziejczyk Ryszard 65 Jodłowska Magdalena 219, 222 Komornicki Tomasz 50, 105, 149, 154, Jurek Jarosław 108 157 Konieczyński Jan 94, 99 Kaczka Ryszard Jerzy 57, 67 Kooij, Van der Wolter 260 Kajetanowicz Zbigniew 79 Korcelli Piotr 110, 124, 134, 152 Kalicki Tomasz 56, 61, 62, 208, 215, 216 Kortus Bronisław 16, 17, 27, 33, 39, 42, 45, 140–142, 145, 149 Kallabová Eva 108 Korwel-Lejkowska Barbara 67, 224 Kaminski Michael A. 209 Korzeniowski Leszek 134 Kamińska Wioletta 137, 145, 157, 226, 232, 237, 260 Kostrowicki Jerzy 128 Karczewski Andrzej 71 Kostrzewa Stefan 258 Kassenberg Andrzej 191 Kostrzewski Andrzej 59, 66 Kawka Grzegorz 221, 225 Kościak Elżbieta 166, 174 Kawula Izabella 264 Kotarba Adam 61, 63, 217, 223 Kemp Alan E.S. 214 Kowalak Adam 30, 96 Kemper Franz-Josef 102, 107 Kowaleski Jerzy T. 28, 103, 104, 108, 111, 181 Kędzierska Beata 223 Kowalski Roman 259 270 Indeks nazwisk

Kozak Anna 260 Kurys Jacenty 33 Kozak Krzysztof 91, 94 Kusak Mirosław 23, 34, 38, 40, 41, 145, Kozanecka Maria 8, 9, 12, 37, 41, 49, 137, 157 158–163, 175–177, 181, 182, 237, 238, Kuźnik Florian 34 240, 255, 257, 265 Kwiatek-Sołtys Agnieszka 103, 106, 109, Kozanecka Marianna zob. Kozanecka 114, 116, 117, 120–122, 124, 164, 165, Maria 169–171, 177, 182, 261, 263 Kozela Maria 36, 41, 112, 120 Kwiatkowski Kazimierz 256 Kozik Ryszard 87 Kwiecień Ireneusz 199 Kozłowska Janina 175, 176, 188, 255, 265 Lach Jan 9, 16, 17, 38, 41, 50, 53, 54, 56, Kozłowski Leszek 34, 138 57, 61–63, 71, 73, 74, 76–78, 80, 83, Kozłowski Stefan 31, 38, 44 84, 87–97, 99, 100, 109, 124, 133, 145, Krach Wilhelm 204, 206 150, 152, 154, 166, 170, 177, 182, 186, Krakowiak Rudolf 142, 149 194, 201, 202, 216–219, 222, 223, 238, 240, 257, 260–262, 264 Krakowska Alicja 12, 37, 39, 41, 101, 107, 108, 116, 124, 238, 240, 257 Lacika Ján 165, 169 Kramarz Paweł 57, 61, 82, 83, 89, 193, Lamanaukas Vincentas 202 221, 223, 224, 264 Lasocka Teresa 264 Krobicki Michał 214 Lasoń Marcin 186 Kruczała Jerzy 178, 182 Latocha Agnieszka 223 Kruczek Zygmunt 168, 171 Leszczycki Stanisław 125, 128, 172 Krzemień Kazimierz 17, 217, 223 Leśniak Tadeusz 165–168 Kubica Józef 35 Lewik Piotr 25, 28, 54, 63, 73–78, 89, 166, Kuc Tadeusz 217 167, 177, 182, 260, 264 Kuc Witold 213 Licińska Danuta 256 Kucharska Maria Jadwiga 258 Lijewski Teofil 163 Kudełko Joanna 21, 23, 28, 50, 116, 120, Limanówka Danuta 74, 76, 152 143, 149, 228, 236 Lis Joanna 54, 55, 68, 69 Kudłacz Tadeusz 237 Lis Michał 110 Kukliński Antoni 23 Lisowska Urszula 249, 254 Kukulak Józef 9, 25, 28, 54–58, 61, 62, Liszewski Stanisław 120, 123 90, 96, 165, 169, 182, 189, 205, 208, Lorentski Andrzej 252 215–217, 259, 263 Lubelska Michalina 193, 200, 202, 259 Kulak Zbigniew 42, 45 Kulikowski Marcin 154, 235, 236 Łajczak Adam 59, 217 Kulikowski Roman 136 Łatkiewicz Anna 92, 99 Kuraś Barbara 261 Łoboda Jan 105 Kurek Sławomir 9, 25, 27, 28, 101, 102, 104, 105, 107–110, 165, 169, 177, 178, Machaniec Elżbieta 211 180, 182, 227, 232, 261, 263 Maciejewski Wojciech 182 Kurek Włodzimierz 106, 125, 129, 136, 173 Maj Ryszard 132, 137 Kuroś Elżbieta 73, 74, 78 Majewski Jan 256 Indeks nazwisk 271

Makarski Sylwester 135 Michalik Josef 215 Makieła Barbara 228, 232 Michalik Marek 91, 92, 94, 97–99 Makieła Magdalena 228, 232 Michalik Stefan 59 Makieła Zbigniew 24, 28, 50, 64, 76, 117, Michałowska Maria 125, 164 141, 142, 147–150, 154, 155, 157, 167, Migdałek Jacek 223, 224 168, 177, 182, 193, 227, 232–234, 259, 262 Mika Mirosław 173 Makowski Jerzy 187 Mikołajewicz Zbigniew 33, 34, 149 Malarz Roman 9, 10, 25, 28, 39, 41, 53–57, Milata Władysław 7, 73, 189, 193 63, 64, 73, 76, 164–167, 169, 170, 177, Mirek Zbigniew 215 182, 185, 193, 258, 264 Misztal Stanisław 149, 156 Malata Ewa 218 Mityk Jan 259 Malâž Roman, patrz Malarz Roman Mochnacki Rodion 6–8, 10, 11, 87, 88, Malik Ireneusz 61 164, 175, 176, 179, 183, 188–190, 192, Malisiewicz Edward 144, 150 193, 206, 240, 256 Maliszewski Edward 239 Modrzewski Piotr 183 Małoszowski Michał 92, 98 Mokrzycki Eugeniusz 78 Manecki Maciej 210 Morawska-Horawska Maria 12, 73, 74, 76–78, 89–91, 93, 94, 96, 98, 265 Marchand Didier 208, 219 Margielewski Włodzimierz 60 Mrazkówna Dońka zob. Dobrowolska Maria 241 Markowski Tadeusz 52, 117, 125, 126, 132, 138, 157 Mrówka Tomasz 90, 96, 264 Marszał Tadeusz 50, 111, 154 Mróz Grażyna 103, 109, 165, 166, 172, 176, 177, 183, 184, 259, 265 Martowicz Marian 208, 217 Maryański Andrzej 6, 8–11, 175–177, 182, Nałkowska Anna 240 183, 188, 246, 255–260 Nesterov Evgenin Michail 197, 198 Maryniuk Bronisław 255 Ney Roman 38 Massary, de Jean-Christophe 211, 213 Niemcówna Stanisława 241 Mastella Leonard 208, 215 Niemierko Bolesław 198 Matuszko Dorota 74, 77 Niewiarowski Władysław 66 Matuszyk Andrzej 173 Niezgoda Halina 91, 99 Matuzik Zofia 112, 122 Niżnik Anna 24, 28 Mączyńska Magdalena 93, 97 Noga Janina zob. Kozłowska Janina Mądry Jan 9, 53, 64, 177, 183, 257, 265 Novák V. zob. Nowak Władysław Adam Melendez Guillermo 211 Nowak Władysław Adam 9, 12, 52–56, 60, Mertins Günter 185 65, 141, 152, 165–167, 170, 171, 176, Michalczewski Jerzy 73 177, 184, 255, 265 Michalczyk Barbara (Humpich) 246, 254, Nowecki Bogdan 191 265 Nowosad Marek 75 Michalczyk Zygmunt 66, 83, 197, 202 Nożanka Janina zob. Kozłowska Janina Michalik Andrzej 6, 8–11, 16, 79, 80, 84, 89, 90, 96, 204, 205, 207, 217, 218, Obrębka-Starklowa Barbara 17, 72 256–259 Okła Grażyna 173 272 Indeks nazwisk

Olecki Zygmunt 74, 78 Piskorz Sławomir 9, 12, 17, 24, 29, 87, Olszewski Bolesław 239 164, 168, 170, 188–192, 195, 196, 199, 200, 202, 225, 256, 259–261, 265 Opalski Franciszek 116, 122, 258 Plit Florian 191 Opis Helena 37, 42, 46, 51 Pociask-Karteczka Joanna 173 Ormicka Irena 220, 222 Podgórski Zbigniew 50, 154, 157, 195 Ormicki Wiktor 241 Pol Wincenty 72 Osika Stanisław 220, 223 Polak Irena 260 Osiński Zygmunt 37, 42, 46, 51 Polański Stanisław 47, 52, 117, 125 Ostrowski Jerzy 223 Policht Janina Joanna Maria 220 Osuch Edyta 191, 228, 234 Popescu Nicolae 62 Osuch Wiktor 9, 188, 189, 191, 193, 194, 197, 201, 202, 228, 234, 235, 261, 263 Poręba Marcin 196 Oszczypko Nestor 207, 211, 218 Powroźnik Marian 73, 78 Oszczypko-Clowes Marta 218 Premik Józef 6–8, 10, 11, 52, 189, 193, 204, 205, 240 Otfinowski Marek 205, 207, 211, 218, 257 Prochownik Amalia 23, 24, 29, 36, 41, 100, 101, 103, 109, 112, 113, 116, 119, Owczarek Piotr 61 120, 122, 127, 133, 136, 137, 177, 184, 240, 255, 265 Pająk Witold 142, 148 Prochownikowa Amalia zob. Prochownik Pakuła Lech 8, 9, 16, 17, 20, 23, 24, 29, Amalia 100, 116, 122, 139–142, 145, 149–153, 164, 171, 176, 246, 255, 257, 259, 265 Prokopek Bronisława 190, 196 Papunen Heikki 98 Proskurnâk Miroslav 64 Partyka Józef 75, 76, 165, 171, 203 Przyboś Adam 17 Paruch-Kulczycka Jolanta 209 Pulit Franciszek 80, 84, 218, 257 Pasławski Jacek 223 Pydziński Bronisław 39, 41, 73, 79, 85, Paul Zbigniew 210 165, 171, 177, 184, 196, 238, 240, 255, 265 Paulo Andrzej 61, 216 Pyrc Robert 57, 71 Pawlikowski Maciej 93, 97, 100, 205 Pawlusiński Robert 125, 173 Rachwał Maria 227, 228, 234 Pazdur Anna 217 Rachwał Tomasz 9, 10, 12, 15–17, 24, 25, Pelc Stanisław 60, 87, 88 27, 29, 34, 50, 71, 96, 102, 105, 124, Pękala Kazimierz 54, 63, 68 133, 144–149, 153–155, 157, 186, 187, Piasecka Janina 175, 188 194, 196, 220, 222, 227–229, 231–237, 246, 261–264 Pieczara Piotr 92, 99 Raczyk Andrzej 105 Pietrzkiewicz Iwona 16, 18 Radomski Andrzej 204, 206 Pilarska Janina 259 Rajchel Dariusz 109, 122 Pinczes Zoltan 69 Rajman Jan 9, 12, 17, 21, 23, 24, 27, 29, Piotrowicz Katarzyna 76 33, 46, 51, 72, 73, 78, 100, 101, 103, Piróg Danuta 87, 143, 153, 188, 189, 191, 106, 109, 110, 113–117, 119, 121–124, 192, 194, 195, 197, 200–202, 226, 228, 128, 129, 135–137, 140, 147, 151, 153, 234, 235, 261, 265 155, 157, 162–165, 171, 176, 177, 181, Piróg Sławomir 226, 234, 237, 262 184, 238, 240, 255, 257–261, 265 Indeks nazwisk 273

Rakowski Witold 162 Słodczyk Janusz 49, 51, 60, 104, 108, 109, Rauziński Robert 258 118, 121, 122, 186 Raźniak Piotr 102, 105, 262 Słowiak Paweł 165, 173, 177, 185 Rączkowska Zofia 63 Smart Christopher W. 209 Rek Jadwiga 257 Smith Bernard 98, 99 Rettinger Renata 114, 117, 129, 137, 164– Smoleń Jolanta 209 167, 170–172, 176, 177, 184, 185, 261, Smolska Ewa 26, 60, 61, 66, 83, 215 264 Socha Dariusz 225, 236 Rettinger Wacław 62, 260 Soczówka Mirosław 189, 196, 197, 228 Richling Andrzej 120 Soja Mariusz 177, 180 Rodríguez-Tovar Francisco J. 219 Soja Roman 56, 65, 263 Rolewicz Czesława 259 Solomin Vladimir P. 197 Romer Eugeniusz 240, 241, 252 Sołtysik Robert 60, 66, 215, 223 Rowid Henryk 239 Soták Jan 215 Róg Lidia 165, 172, 177, 185, 246, 265 Spasovski Milena 176, 184 Rubinkiewicz Jacek 208, 211, 215 Stachurski Marek 166, 174 Ruta Zygmunt 17, 123, 152 Stankoviansky Miloš 217 Rydz Eugeniusz 30, 34, 51, 96, 120, 121, Starkel Leszek 69 124, 136, 167, 169, 170, 172, 259, 261, 262 Stasiak Andrzej 134, 157 Ryncarz Piotr 246, 254, 263 Stöber Georg 136 Rysz Maria 78 Straszewicz Ludwik 123 Strzelecki Zbigniew 117, 125, 132, 138 Sala Stanisław 34, 50, 148 Strzyż Małgorzata 173, 180, 194, 195, Sanetra Bożena 258 197, 202 Sárfalvi Bela 133 Stuchlik Leon 92, 97 Sarna Tadeusz 262 Suchecki Tomasz 94, 99 Sarti Massimo 209, 215 Sujak-Lesz Krystyna 197 Schultze Erich 176 , 183 Suligowski Roman 60, 66, 223 Semkowicz Władysław 241 Sulimierski Filip 239 Senneset Kaare 59, 70 Sułkowska Lucyna 90, 96 Sidło Paweł Olaf 166, 174 Surdej Aleksander 236 Sielatycki Mirosław 191 Szafarczyk Anna 56, 64 Sitarska Barbara 194, 196 Szafer Władysław 164, 241 Siwek Janusz 83 Szaflarski Józef 7 Siwulska Maria 195 Szafranek Edyta 51 Skawina Tadeusz 18, 86 Szeja Jan 21, 23, 27, 29, 34, 38, 40, 42, 45, Skawinowa Lucyna 86 101, 110 Skawiński Paweł 173 Szelińska-Kukulak Małgorzata 165, 172, Skiba Stefan 86 177, 185, 264 Skoczek Maria 185 Szewczyk Czesław 256 Skwarcan Mariola zob. Tracz Mariola Szkurłat Elżbieta 259 274 Indeks nazwisk

Szmielińska Paulina 261 Tumidajski Tadeusz 78 Szmigiel Maria Krystyna 261 Turczyn Irmina zob. Turczyn-Zioło Irmina Szmyd Łukasz 111 Turczyn Jolanta 41 Szot Zygmunt 12, 165, 172, 175–177, 183, Turczyn-Zioło Irmina 23, 27, 30, 34, 36– 185, 256, 265 42, 46, 51, 52, 101, 110, 111, 164, 174, Szubert Mariusz 10, 54, 55, 57, 58, 65, 66, 199 165, 166, 172, 177, 186, 196, 219–223, Turkington Alice 98, 99 260, 264 Turnock Dawid 129, 136 Szukalski Piotr 28, 104, 108, 111, 181 Turowski Jan 106, 133 Szupryczyński Jan 28 Twardosz Robert 76 Szwagrzyk Jerzy 71 Tyszkiewicz Wiesława 134 Szwarczewski Piotr 66 Szwengrub Lili Maria 106, 133 Uchman Alfred 208, 211, 219 Szymanowicz Kinga 21, 29 Uliszak Radosław 10, 114, 120, 130–132, 136–138, 165, 172, 178, 197, 261, 263 Szymańska Wioletta 262 Urbańska Aleksandra 222 Szymla Zygmunt 23, 33, 34, 38, 40, 125, 142, 149 Ustrnul Zbigniew 75 Ustupski Janusz 114, 116, 125, 137, 165, 166, 169, 172, 173, 264 Ślęzak Tadeusz 34 Śmigielska Maria 49, 60, 186 Vaishar Antonin 108 Świercz Anna 180 Wach Krzysztof 228, 236 Święchowicz Jolanta 217, 223 Waga Jan Maciej 59, 216 Wagreich Michael 215 Tabaka Zbigniew 17, 18, 87, 125 Wahla Arnošt 105 Tabor Józef 53, 54, 62 Waksmundzki Krystian 79, 85 Targalski Jan 169, 172 Walczak Marek 258 Tarkowski Radosław 10, 13, 205, 207, 208, 211–213, 215, 218, 219, 263 Walewski Władysław 239 Taylor Liz 194 Walford Nigel 102, 110 Teisseire Henryk 241 Wall Glenda 195 Tkaczuk Cezary 194 Wang Chengshan 215 Tomaszewski Jan 192, 202 Warakomska Krystyna 162 Tracz Mariola 9, 17, 178, 180, 188, 189, Warcholik Witold 56–58, 66, 67, 82, 83, 191–194, 196, 197, 200–203, 223, 228, 165, 166, 170, 173, 177, 186, 219–224, 236, 260, 263 251, 262, 264 Traczyk Andrzej 223 Warszyńska Jadwiga 158, 159, 163 Trela Wiesław 174 Warzecha Sebastian 246 Trembaczowski Jan 183 Werwicki Andrzej 237 Trepińska Janina 17, 18, 72 Wich Urszula 33, 237 Troc Marek 12, 23, 24, 26, 29, 39, 141, Wicherek Stanisław 141, 153 142, 145, 153, 155, 158, 159, 163, 176, Wiedermann Krzysztof 145, 149, 154, 177, 183, 186, 257, 265 155, 263 Indeks nazwisk 275

Więzik Beniamin 70 Zapletalova Jana 108 Wilczyńska-Michalik Wanda 9, 89–92, 94, Zawadzki Saturnin 86, 87 96–99, 152, 252, 264 Zawiejska Joanna 57, 67, 214, 217, 263 Wilczyński Witold 260, 264 Zawistowski Jerzy 65, 152 Wilk Ryszard 195 Zborowski Andrzej 102, 111, 186 Winiarczyk-Raźniak Anna 102, 103, 110, Zdon-Korzeniowska Małgorzata 264 111, 116, 117, 125, 178, 186, 263 Zelech Jerzy 145, 153 Winiarska Agnieszka 17 Ziaja Wiesław 170 Wiśniewski Marek 262 Zieliński Artur 195, 197, 202 Witek Stefan 256 Ziemicki Sławomir 200, 202 Witek-Nowakowska Alina 258 Ziętara Tadeusz 8, 9, 17, 25, 30, 52–60, Witkowski Zbigniew 59 62, 63, 67–71, 76, 77, 89–93, 96, 97, Wnuk Zygmunt 170 145, 151, 153, 162, 164, 171, 177, 178, Wojewoda Jurand 213, 214 180, 187, 219, 222, 240, 257–259, 265 Wojs Stanisław 10, 238 Zioło Irmina zob. Turczyn-Zioło Irmina Wolska Anna 207, 211 Zioło Zbigniew 6, 9, 10, 12, 16, 18, 20–47, 49–52, 64, 75, 77, 85, 89, 92, 93, 96, Wołoszyn Bronisław Wojciech 71 97, 99–101, 103, 106, 107, 110, 111, Woźniak Michał 21, 23, 27, 29, 30, 38, 40 113–117, 119–121, 124–126, 130, 132, Woźniczka Zdzisław 54, 80, 85 133, 135, 137–151, 153–157, 159–164, Wójtowicz Bożena 9, 166, 167, 169, 173, 174, 178, 181, 182, 186, 187, 191–194, 174, 188, 189, 191, 192, 197, 198, 201, 196, 197, 199, 201, 202, 220, 223–229, 203, 260, 262, 263 231–237, 240, 256, 260–262, 265 Wójtowicz Jerzy 166, 174 Ziułkiewicz Maciej 99, 100 Wójtowicz Mirosław 9, 165, 173, 174, 178, Złonkiewicz Zbigniew 174 186, 187, 263 Zonneveld John-Paul 219 Wrona Jerzy 191 Zwolińska Emilia 37, 45, 46, 52, 117, 126 Wróbel-Stermińska Wanda 87 Zwoliński Zbigniew 71, 213, 214 Wrzosek Antoni 6, 10, 175, 176, 180, 183– Zwoździak Jerzy 94 185, 255 Zygmunt Edyta 61 Wuttke Gustaw 252 Wysocka Jadwiga 200, 202 Żeber-Dzikowska Ilona 197 Wyżga Bartłomiej 57, 63, 67, 90, 92, 97, 99 Żelazny Mirosław 75 Żołnierz Alfred 54, 55, 72, 188, 189, 193, Zając Kazimierz 21, 30 196, 199, 219–221, 224, 225, 257, 265 Zając Maria 224 Żółkiewski Marek 39, 45, 53, 54, 65, 72, Zając Stanisław 9, 12, 188–192, 195, 196, 86, 177, 187, 257, 265 198, 199, 206, 238, 256, 265 Żychowski Józef 53, 56, 62, 72, 74, 78, Zalewski Zbigniew 166, 174 80–82, 85, 89, 90, 92, 93, 97, 99, 100, Zapała Małgorzata 195, 202 221, 225, 259, 264

zestawił Szymon Biały Spis treści

Wprowadzenie (Zbigniew Długosz, Zbigniew Zioło) ...... 5

I. Zarys kształtowania się Instytutu Geografii (Zbigniew Zioło, Tomasz Rachwał)...... 7

II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych 1. Zagadnienia metodologiczne ...... 19 1.1. Metodologia badań regionalnych (Zbigniew Zioło)...... 20 1.2. Zintegrowana koncepcja badań przemian struktur regionalnych na przykładzie Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego (Zbigniew Zioło)...... 35 1.3. Metodologia badań szkolnictwa i jego wpływu na przemiany układów regionalnych (Monika Borowiec)...... 45 2. Geomorfologia (Małgorzata Bajgier-Kowalska)...... 52 3. Klimatologia i meteorologia (Eligiusz Brzeźniak)...... 72 4. Hydrografia (Józef Żychowski)...... 79 5. Geografia gleb (Tomasz Bryndal, Wacław Cabaj)...... 86 6. Biogeografia (Wacław Cabaj)...... 87 7. Ochrona i kształtowanie środowiska (Jan Lach, Wanda Wilczyńska-Michalik)...... 89 8. Geografia ludności (Zbigniew Długosz, Anna Winiarczyk-Raźniak) ...... 100 9. Geografia osadnictwa (Jan Rajman, Agnieszka Kwiatek-Sołtys)...... 111 10. Geografia rolnictwa (Bronisław Górz, Radosław Uliszak)...... 126 11. Geografia przemysłu i usług (Zbigniew Zioło, Tomasz Rachwał)...... 138 12. Geografia transportu (Zbigniew Długosz, Zbigniew Zioło)...... 158 13. Geografia turyzmu (Roman Malarz, Renata Rettinger)...... 164 14. Geografia regionalna (Zbigniew Długosz, Mirosław Wójtowicz)...... 175 15. Dydaktyka geografii (Mariola Tracz, Bożena Wójtowicz)...... 187 16. Dydaktyka przyrody (Danuta Piróg)...... 200

III. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań w zakresie dyscyplin towarzyszących 1. Geologia (Krzysztof Bąk)...... 204 2. Kartografia i topografia (Witold Warcholik, Mariusz Szubert)...... 219 3. Przedsiębiorczość (Tomasz Rachwał, Zbigniew Zioło)...... 225

IV. Inne jednostki instytutowe 1. Biblioteka (Małgorzata Bieda)...... 238 2. Zbiory Kartograficzne (Szymon Biały, Piotr Ryncarz, Barbara Michalczyk)...... 246 Wykaz rozpraw doktorskich ...... 255 Skład osobowy ...... 263 Indeks nazwisk ...... 266