POLI TEC HN IKA ZIELONOGÓRSKA • ZESZYTY NAUKOWE NR 125 NR II INŻYNIERIA ŚRODOW I SKA 2001

Jerzy W l RA, Zofia RYTER - PRZYBYLSKA*, Jliotr KOWALSKI*, .Jcr.ty URBAN•

ZAGROŻENIA ŚRODOW I SKA PRZYRODNICZEGO PASMAODRY THE MENACES OF NATURAL ENVIRONMENT IN THE STRIP OF ODRA RIVER

r olitechnika Szczec i ńska Tcchnical University in • Regionalne Biuro Gospodark i Przestrzennej Województwa Zachodn iopomorskiego w Szczecinie • Regional Bureau o f S patia! Management o f Wcst-Pomeranian Province in Szczecin

Streszczenie W pracy porus=ony zostal problem zagrożenia .1'rodowiska przyrodniczego obszaru doliny Od1y. Opisane =agroż enia zostały podzielone na zagrożenia o charakterze naturogenicznym, tzn. związane ze zmianami zach o dz ącymi w przyrodzie i o charakterze antropogenicznym tzn. związane z dz i ałalnośc i ą czlowieka.

Summary The problem oj menace oj natura/ environmei71 in the Valley oj Odra River was presented in the paper. The described menaces were divided into Iwo groups: naturegenic - caused by changes in the nature and anthropogenic - connected with human activity.

Ś rodowisko przyrodnicze pasma Odry znajduje s i ę w strefi e zagroże ń wywoływan yc h zarówno przez czynniki naturoge niczne jak i antropogeniczne. l. ZAGROŻENIA ŚRODOW I SKA O CHARAKTERZE NATUROGENICZNYM

Zagrożeni a środow i ska o charakterze naturogenicznym zwi ązane są z takimi zjawiskami jak: Naturalne zalewy i powodzie w dol inie dolnej Odry powstaj ące na wskutek formowania s ię wezb rań górnej Odry i jej dopływów, 382 Jerzy WIRA, Zofia R YTER - PRZYBY LS KA, Piotr KOWALSKI, Jerzy URBAN

Co fka odrnorska na Zalewie Szczecińsk im i w dolinie dolnej Odry (zaz n aczająca s ię • JCSZCZe w przekroju wodowskazowym Gozdowice), pows tająca w wyni ku oddziatywania wahań poziomu wody w Bahyku, wywołanych czynnikami anemobarycznymi oraz działaniem wiatru. Podczas powodzi lub cofki odmorskiej funkcj ę naturalnego zbiornika retencyj nego przyjmującego samorzutnie nadmiar wód Odry pełnią nie sterowane obecnie poldery Międzyod rza. Na tych gł ównych terenach zalewowych kumulowane są zanieczyszczenia ni esione wodami zarówno z północnej jak i z po łu dniowej części dorzecza Odry. Szczegó lną rolę odgrywa tu masa torfowa pe łni ąca wówczas rolę wielki ego fi ltra sani tarnego. - Procesy ab razji (cofanie s i ę klifu nad morskiego w Woliń sk im Parku Narodowym wynosi ś rednio roczni e ok. 80 cm) i erozji wodnej na zboczach doliny Odry ni e os ł o niętych zbiornikam i rośl inn ymi , Cyrkulacja powietrza, w wyn iku której pasmo znajdujące się w zas i ęgu mas powietrza napływaj ącyc h z dom inuj ącyc h tu po łud niowo-zachodnich i zachodnich kierun ków wiatru. Sprzyja to transmisji zanieczyszczeń emitowanych do powietrza z rafin erii ropy naftowej i papierni w Sc hwedt a nawet z większyc h od l egł ośc i np. znad aglomeracji b e rliń s ki ej (oddalonej o ok. 40 km na zachód), Nadmierny wzrost populacji ni ektórych, szczególnie ekspansywnych gatunków roś lin , np. robinii akacjowej w rezerwac ie przyrody "Bielinek" lub zakrzew ień na murawach kserotermicznych na zboczach dol iny Odry, a t akże niektórych gatunków zw i e rząt (kormorany, bobry) sta n ow i ących zagrożeni e dla innych przedstawiciel i fauny i okreś l o nyc h zb iorowisk rośl innyc h.

2. ZAGROŻENIA Ś RODOWlSKA O CHARAKTERZE ANTROPOGE­ NICZNYM

Zagroże n ia o charakterze antropogeniczn ym przedsta w iaj ą się następująco: Pogłębianie koryta Odry i morskiego toru wod nego na Zalewie Szczeciński m i w Kanale Piastowskim w celu utrzymani a odpowiedni ch parametrów szlaku żeglugowego wy maga przygotowania pól refulacyj nych, które n ajczęśc iej wyznaczone są w pob li żu rzeki. Odk~adanie urobku be zpoś red ni o w strefie nadbrzeżnej jest równoznaczne ze zniszczeniem życ ia biologicznego na terenach refu lowanych. M oż li wość zagospodarowani a terenów narefulowanych są ograni czone ze względu na d użą zawartość zw i ązków szkodli wych w urobku (kumulacja zani eczyszcze ń , w tym metali c i ężkich , jest największa w powierzchniowych warstwach osadów dennych), Zmiana linii brzegowej niektórych odcinków Zalewu Szczecińskiego zw iązana z polami refulacyjnymi nastąpiła m.in. poprzez zasypywani e płytkich zatok, mielizn przybrzeżnych , terenów podmokłych w strefie nadbrzeżn ej Roztoki Odrzańskiej i otwartego akwenu Zalewu Szczec iń sk i ego. Wyrównywanie linii brzegowej z prze kszta-łceniem strefy n adbrzeżn ej spowo d owało zniszczenie miejsc s tanowiących ostoje ptaków wodno-b ł otnyc h , - Niewłaś c i w i e prowadzone melioracje wodne lub ich zaniechania na terenach polderowych, sp rzężone częs t o z brakiem programu rolniczego zagospodarowania 2 M. K. .. Ochrona i Rekultywacja Terenów Dorzecza Odry... " 383

u żytkó w zielonych (Żulawy Cedy ń s ki e nad Odrą, łąki nad jeziorami Dąbie , Ląki Skaszewskie nad Za lewem Szczec iń s kim) , prowadzi do degradacji l ąki i wytwarzania s i ę specyficznej szaty ro śl inn ej o ubogich monoku ltu rowych zbiorowiskach roś l i nn ych i pogorszenia warun ków siedliskowych bytującej tu form y. Obn i żenie poziomu wód gruntowych stanowi du że zagroże ni e dla utrzymania cennych zbiorowisk roś linnych na torfowiskach i lasów na siedliskach bagiennych w rezerwatach przyrody "Czarnocin", "Wilcze Uroczysko", "Oiszanka", - Nieracjonalna gospodarka zasobami wód podziemnych na wyspie Wolin spowodował a degradacj ę wszystkich form retencji wody, będącą nas tępstwem kilkud z i es i ęc i ole tni ego odprowadzania wód w polderowym systemie odwadniania wsc hodn iej części wyspy , przez przepo m pown i ę w Darzowieach do Dziwny. Nas t ąp ił o ob ni że nie poziomu wody na terenach torfowych, w jeziorach wolińsk i c h , w warstwie wodo n ośnej wysoczyznowej częśc i wyspy. Wzrasta zagrożenie komp leksów l eś n yc h Wol i ńskiego Parku Narodowego, terenów torfowych m.in . użytku ekologicznego "Mokrzyckie Torfowisko", - Eksploatacja surowców mineralnych znajdujących się w dni e dol iny Odry i jej strefie krawędziowej (piaski rzeczne, piaski i żwiry wodnolodowcowe) stanowi du że zagroże ni e ze względu na obniżenie s i ę poziomu wód gruntowych (zagroże ni e ekosystemów torfowych i lasów) i trwale narusze ni e powierzchni zie mi . Przykładem najrozleglejszego naruszenia powierzchni ziemi jest kopalnia kru szywa naturalnego na z ł ożu "Bieli nek" (część wyrobisk wy pełni o n ych wodą stanowi obecnie cenny obszar faun istyczno-florystyczny). Zagroże ni e środow i sk a biocenotycznego i wód podziemnych niesie eksploatacja kruszywa ze z ł óż "N amyśl in ", " K a l e ń s ko", "Chl ewice" znaj duj ącyc h s i ę w obręb i e terasy za lewowej Odry i jej strefy krawę d z i owej (gm. I3olcszkowice) oraz planowane podjęcie eksploatacji kruszywa ze zło ża " Da leszewo" (d no doliny Odry w gm. ) - zniszczeni e gleby, deformacje powierzchni ziemi, naruszen ie stosunków wodnych i na ogó ł s t ały dysonans w krajobrazie ze wzg l ędu na ni epodej mowanie rekultywacji zniszczer1. Najczęściej wyrobiska wykorzystywane są nielegaln ie na s kł a d ow i ska odpadów powod ując zagrożeni e odciekami wód gru ntowych, - Szczególnym zagrozeniem dla u k ł ad u przyrodn iczo-krajobrazowego doliny Odry jest projektowana przez s tronę ni e mi ecką 4 -pasmowa droga federalna Vierraden - Widuchowa (nowe przejśc i e graniczne li) m aj ące obsłu g iwać nowe tereny przemys·lowe w rej onie Schwcdt. In westycja ta po zos t ąje w ostrym konflikcie z cen nym i ekosystemami doliny Odry i wysoczyzny, które w rejonie Wi duchowej projektowane są do ochrony jako park krajobrazowy, - Linie elektroenergetyczne n ajwyższyc h i wysoki ch n a pi ęć przecinające w poprzek d o li nę Odry, prowadzące z Elektrowni "Dolna Odra" w Nowym Czarnowie w kierun ku Vierradcn kolo Schwedt (400 kV) przez pol u dn i ową część Parku Krajobrazowego Dol Dolnej Odry, oraz do Szczecina (220 kV) wzdłu ż autostrady be rli ńs ki ej i\ 6, równi eż przez obszar Parku. Linie te są źród ł em wytwarzani a elektromagnetycznego promieniowania niejo ni zuj ącego szkodliwego dla ży wyc h organizmów oraz są bari e rą e ko l o g i czną dla ptactwa bytującego na M i ędzyodrzu i mi g rującego dolin ą Odry, • Obiektem nadzwyczajnego zagroże nia jest ropoci ąg Płock - Schwedt przeb iegający przez Cedyńsk i Park Krajobrazowy na tras ie Ziel in - Bielinek. Na odcinku Bielinek 384 Jerzy WIRA , Zo fia RYTER - PRZYBYLSKA, Piotr KOWALS KI , Jerzy URB AN

- Lu no w ropoc i ąg biegni e pod kory tem Odry (w 1994 r. n as tąp ił wyciek ropy naftowej z ruroc i ąg i po stronie ni emiecki ej powod ując skaże ni e gruntu. Skażenia wód Odry wówczas nie stwi erdzono), Ponadnormatywne zanieczyszczeni e wód Od ry. W punktach pomi arowych po ni żej UJ SCra Wany, wody Odry kl asyfikowane na podstawie w s kaźn ików fizykochemicznych oceni ane są jako wody pozaklasowe (NON) - głów n ym parametrem d ys kwa l ifik ujący m są związki biogenne; klasyfi kowane na podstawie stanu sanitarnego oceniane są w III klasie czys t ości. Wyj ątki e m jest odcinek Odry Zachodn iej (Meschcrin - most na autostradzie) gdzie j akość wód m ieśc i s i ę odpowiednio w III i w l l kl as ie czys t ośc i . Zdecydowani e j a k ość wód Odry Zachodn iej i Wschodniej pogarsza się w grani cach Szczecina (420 - tys i ącz n e miasto nie posiada sprawnego systemu oczyszczania i oczyszczalni ś cieków ! ). Zanieczyszczenie ""ód Odry jest tu katastrofalne - rzeka obc i ążo n a jest śc i ekami komunalnymi i p rze m ys łowym i z prawo- i lewobrzeżn ej cz~ści mi asta. Rolę naturalnej oczyszczalni śc i e ków Szczecina petn i uj ś ciowy odcinek Odry i Zalew Szczec i ń sk i , co niewątpl i w i e wp ł ywa na pogorszenie ja k oś ci wód tych akwenów. G ł ówn e doptywy Odry równi eż prowadzą wody zani eczyszczone: M yś l a, , lna - III kl asa czy s t ośc i , Rurzyca, Pł on i a - wody pozaklasowe. Du ży m zagrożeni e m j a ko śc i wód dop ł ywów Odry jest sp ł yw substancji biogennych z p ó ł uprawnych, gnojowicowanic pół związane z fu nkcjonowani em fe rm bezśc i o ł owyc h (zlewnia Rurzycy). brak i oczyszczalni ( n/Rurzyc ą) , intensywna gospodarka rybacka w Stawach hodowlanych w dolin ie S łu bi . Specyficznym zagro że n i e m wód Regał i cy jest s każen i e termi czne spowodowane odprowadzen iem wód p oc hł od niczych z Elektrowni "Dolnej Odry", których temperatura j est wyżs za o 8°C w porównaniu z t e mp e ratu rą wody pobi eranej do ch ł odze n ia. Zjawi sko to jest korzystne dla ptactwa z imuj ącego na kanale "Cieptym" od prowadzający m wody pochl odnicze do Regalicy. N a stę puj e jednak zak ł ócen ie procesów biologicznych poprzez wyd ł uże ni e okresu wegetacyj nego (m.in. zmn iejszenie zawar1ośc i tlenu). Drugim zagroże ni e m jest ewentua ln e przekroczenie temperatury 30°C wód poc hł od ni czych odprowadzanyc h do kan a ł u "ci ep ł ego", Zanieczyszczenie powietrza. Aglomeracja szczec iri ska jest obszarem koncentracj i zak ł adów przemys ł owych o n ajw i ę k szej em isj i zan i eczyszczeń gazowych i p y ł owych do powietrza atmos fe rycznego w skali województwa. G ł ów n e emitory zan ieczyszczeri powietrza zlokali zowane są nad Odrą. S ą to: Elektrownia "Dolna Odra" w Nowym Czarnowie, Za kła d y Chemiczne "Police" w Policach, za kład y w Szczecinie: elektrowni e "Szczecin" i "Pornorzany", Za kłady Chemiczne Baltcolor, Stocznia Szczeciri ska, Szczec i ńs ki e Zak ł ady Nawozów Fosforowych, Fabryka Papieru "Sko lwin", Huta "Szczecin". Stąd pochodzi ponad 90% emisj i ca ł kowitej zanieczyszczeri podstawowych (dwutlenek siarki, dwutlenek azotu, tlenek węg ła, py ł y) oraz prawie l 00% emisj i za ni eczyszczeń specyfi cznyc h takich jak: dwusiarczek w~g l a, nuor, amoniak, kwas siarkowy. Po ł u d n iowa częś ć pasma Odry znajduje s i ę w zas i ęgu szkodliwego oddz i ały wan ia zani cczyszczeri emitowanych do atmosfery przez zak ł ady papiernicze w Kostrzynie a ś rodk owa część - przez rafi n e r i ę i zakł ady papiernicze w Schwedt. Skutkiem wieloletniej ekspozycji na zanieczyszczenia p rzemys ł owe w rejonie oddziaływania ZCh "Police", Elektrowni "Dolna Odra" (nie wykl ucza s ię tu ud z i ału 2 M. K. .. Ochrona i Rekultywacja Terenów Dorzecza Odry. .. " 385

zak ł adów prze m y s ł owych w Schwedt), zak ł adów papierniczych w Kostrzynie jest degradacja dużych powierzchni lasów iglastych a zw ł aszcza drzewostanów sosnowych na obszarze n adle śni ctw Trzebież , Goleniów, Gryfino, Dębno. Znaczna powierzchn ia tych lasów zos ta ł a uznana za lasy ochronne w kategorii lasów wykazującyc h uszkodzenia drzewostanów na skutek gazów i py ł ów emitowanych przez zakłady prze m ys ł owe . Na obszarze za i stni a ł ej degradacji i w strefie permanentnego zagroże nia zanieczyszczeniami prze m ysło wy mi emitowanymi przez ZCh "Police" znajduje s i ę rezerwat przyrody "Oiszanka" . Wszystkie zespoły leśne wykazują tu d uży s t opień zniszczenia i przekształceń szaty roś linn ej m.in. w wyniku sukcesji gatunków mniej wrażl i wyc h (brzezina bagienna) na miejsce wym i e rających drzewostanów sosnowych oraz zaniku mszaku torfotwórczego. Zagrożo ny jest biotop l ęgowy bielika i innych ptaków chronionych, ze wzg l ęd u na zniszczenie na d u żej powierzchni okaza łyc h sosen odpowiednich do budowy gniazd. Składowiska odpadów przem ys ł owyc h zlokalizowane w dolinie Odry. Obiekty o najw i ększym zagroże n iu dla środowi s ka przyrodniczego nal eżą do ZCh "Po lice" i Elektrowni " Dolna Odra··. Składow i s ko odpadów w ZCh " Police" zajmuje 300 ha. Gromadzi o koł o 50 mln ton fosfogipsu uformowanego w o lbrzy mi ą h ałdę, s t a now i ącą już tr wał y element wy różni aj ący s ię w nizi nnym krajobrazie. Zagrożeniem dla ś rod ow i s ka jest zdeponowanie tak ogromnej masy na mało stabi lnym gruncie, w niewielkiej od l eg ł ośc i od linii brzegowej Odry, pylenie z w ierzchnich warstw h a łdy i ewentualna infiltracja toksycznych odcinków do gruntu i wód podziemn ych oraz s pł yw do wód powierzchniowych (związki fosforu są g ł ównym czynnikiem eutro fi zacji wód Zalewu). S kładowis k o odpadów w Elektrowni "Dolna Odra" zajmuje 240 ha. Gromadzi około 20 mln ton p o pi ołu i żu ż l a. Stanowi potencjalne zagro że ni e dla wód podziemnych, Naruszenie walorów krajobrazowych strefy nadb rzeżnej Odry i Zalewu Szczec iń s k i ego poprzez s wobodną zabud owę obiektami rekreacyjnymi wzdłuż linii brzegowej (utrudnienie dostęp u do wód zw i e rzę t o m dziko żyjącym) oraz poprzez ch ao tyczn ą zabudo wę rejonu granicznych p rzej ś ć drogowych w dolinie Odry.

3. ZAKOŃ CZENIE

S t opień i za s i ęg wymienionych wyżej zagrożeń jest zróżnicowany przestrzennie ze względ u na nierównomiern e rozmieszczenie dotychczasowego zagospodarowania obszaru i planowanych inwestycji, ni eje dn a k o wą odporn ość struktury przyrodniczej na za kłóceni a oraz wspó łdziałani e na niektórych obszarach zagrożeń p oc hod zącyc h ze źród e ł lokalnych i zagroże ń uwarunkowanych czynnikami zewn ętrzny mi . Kumulacja tych przyczyn na jednym obszarze może nieustannie rodz i ć konflikty pomi ę dzy środow i sk i em przyrodniczym a d z i a ł a ln oś cią cz ł ow i e ka i s t warzać zagrożeni e funkcjonowania poszczególnych ekosystemów.