Uvod

olitički mejnstrim voli da se igra Ideja nam je bila da kroz ovu publika- Ppojmovima kao što je ekstremizam ciju predstavimo trenutnu situaciju u - svako ko nije u zoni parlamentarne gradovima u kojima se borba odvija i, politike niske dinamike začas će se naći ono što je možda još značajnije, damo u ekstemističkoj grupi. Cilj? Delegitimi- doprinos jačem povezivanju antifaši- zacija svega onoga što se ne nalazi na sta sa ex-SFRJ prostora. Antifašistička srednjem putu, onoga što dovodi u pita- borba oduvek je bila internacionalna, nje status quo. a uzevši u obzir jezičku, kulturološku Pojam ekstremne desnice obuhva- i istorijsku povezanost naroda koji na ta pokrete i pojedince koji su u svom ovim prostorima žive i neverovatnu konzervativizmu i nacionalizmu pre- međusobnu sličnost neprijatelja, sa- terali, čak i za ukus ”redovne” desnice radnja može voditi isključivo poveća- kakvu viđamo u svim parlamentarnim nju efikasnosti i boljim rezultatima. demokratijama našeg doba. Podrazu- meva li se da onda postoji i ekstremna U ponuđenim prikazima pokušali smo levica? Čak i da se složimo sa ovakvom da pronađemo odgovore na pitanja raspodelom, ne možemo se složiti sa koja se tiču broja, organizovanosti, re- ocenom da je dosledan otpor ekstre- alne snage i uticaja fašističkih grupa, mnoj desnici (dakle, fašistima i naci- kao i da utvrdimo eventualne veze koje stima) takođe u domenu političkog one imaju sa raznim političkim, religij- ekstemizma. Nažalost, ovakvo gledište skim ili bezbednosnim strukturama. postalo je ustaljeno u okvirima sva- Poslednji segment publikacije bavi se kodnevne politike. A posledice nisu i fenomenom sportskih (uglavnom bezazlene! Stav po kojem je antifaši- fudbalskih) navijača na ex-SFRJ teri- 1 stičko organizovanje i delovanje ekste- torijama. Ova brojna društvena grupa mistička rabota dovodi do kriminali- pokazala se kao pouzdan i neiscrpan zacije otpora fašistima što ne može da izvor fašističkih aktivista, a stadioni vodi ničemu dobrom. kao moćni regrutni centri ekstremne desnice. Interesantno je i poželjno do- U ovoj publikaciji daćemo prikaz ultra- biti uvid ”sa strane”, a Holger Raschke desničarskog delovanja na prostorima - nemački antifašista, ljubitelja fudbala bivše Jugoslavije. Raspadom SFRJ i - upravo nam je to dao. stvaranjem novih država, na površinu su isplivali mnogi pokreti koji za svoj Zahvaljujemo se aktivistima i aktivis- cilj imaju manje-više uspostavljanje tkinjama Antifašističkih akcija Beo- nacističkog, fašističkog poretka. Uglav- grada, Niša, Zagreba, Kraljeva, Novog nom se mogu okarakterisati kao naci- Sada i cele Bosne i Hercegovina na onal-šovinistički, te se međusobno ne izveštajima. mogu složiti maltene ni oko čega, što Daško Milinović, balkanskim varijantama fašizma doda- Miloš Perović je na dinamičnosti. O problemima sa fašističkim pokreti- ma i štetočinskim akcijama koje oni sprovode govore antifašistički aktivi- sti i aktivistkinje sa terena, oni koji se aktivno bore protiv fašističke pretnje. 2 Analiza

OD NACIONALIZMA DO NEONACIZMA

Iskustvo raspada SFRJ Miloševićem, uperenih protiv pokra- FR Jugoslavija mnogim levičarima jinskih vlasti na Kosovu i u Vojvodini. Spredstavljala je projekat koji se do Namera je bilo potpuno preuzimanje sada najviše približio idealu socijaliz- kontrole u dvema pokrajinama. Na- ma: zemlja nije pripadala ni jednom kon što je svoje ciljeve uspešno spro- od blokova - ni Varšavskom paktu, ko- vela u delo, srpska vlast pokušala je da jim je upravljao Sovjetski savez, ni za- primeni isti šablon u ostalim jugoslo- padnom (NATO paktu); ljudi su uživali venskim republikama. Srbija je preuze- u slobodi putovanja, imali relativno la kontrolu u Crnoj Gori, ali je projekat dobar standard; uplita- propao u ostalim republikama, pre nje države u sferu svih u Sloveniji. ”običnog Mešavina socijalnog, po- života” je litičkog i nacionalnog bilo dra- nezadovoljstva stično predstavljala je manje u opasnu kom- odnosu binaciju koju na dru- je vlast u Srbiji ge ”socijalističke” znala dobro 3 zemlje. Uprkos sve- da iskoristi mu, tokom promena u za svoje ci- istočnoj Evropi i ovaj dr- ljeve. Talas žavni projekat je nestao. naciona- lizma, Kriza i raspad Jugoslavije prven- Krajem osamdesetih godina SFR Ju- stveno goslavija je zapala u duboku socijalnu, nastao političku i ustavnu krizu. Nakon smrti u Srbiji, ubrzo Josipa Broza 1980. godine problemi, se proširio i u drugim republikama. Iz- koji su postojali i ranije, počeli su jasni- bore 1990. godine projugoslovenske je da se uočavaju. Državu je činilo šest partije (odane ideji zajedničke države republika i dve autonomne pokrajine i protiv separatističkog nacionalizma) u sastavu Srbije (Kosovo i Vojvodina). su izgubile – većinu u svim republika- Godine 1981. počeli su sukobi između ma osvojile su nacionalističke partije republičkih i pokrajinskih političkih ili komunisti koji su se okrenuli nacio- struktura, a koje je inicirala Srbija neza- nalističkoj politici. dovoljna postojećim sistemom i u na- 1991. godine konflikti između država meri da ostvari ustavne promene. Bor- su eskalirali i u leto iste godine doš- ba je kulminirala između 1987. i 1989. lo je do prvih ratnih sukoba: najpre u u nizu protesta koje je organizovala Sloveniji, zatim i u Hrtvatskoj, gde je srpska vlast na čelu sa Slobodanom jugoslovenska vojska napala i osvojila Analiza

hrtvatski grad Vukovar. Nakon ovih do- Političke i socijalne promene nakon gađaja, Hrvatska i Slovenija proglasile 2000. godine su nezavisnost. Značajne političke promene u regionu Proglašenje nezavisnosti očekivalo se i bivše Jugoslavije desile su se i 1999. u Bosni – 1992. godine sukobi na ovoj godine. Franjo Tuđman, predsednik teritoriji prešli su u rat. Konflikt je tra- Hrvatske, umro je krajem godine, a jao do 1995. i bio je obeležen masov- vlast je preuzela demokratska koalicija. nim ubistvima, etničkim čišćenjima, U Srbiji su političke promene došle na- razaranjem infrastrukture, logorima i kon brojnih protesta protiv Miloševića ratnim užasima. Najveći zločin svakako i izbora 2000. godine. Srpski predsed- je bio masakar u Srebrenici, genocid nik je bio poražen i povukao se sa vla- koji su počinile snage bosanskih Srba sti nakon dvanaest godina. Nažalost, ubivši oko 8000 muslimana (Bošnja- politički i nacionalni problemi su se ka). Najveće etničko čišćenje dogodilo nastavili i nakon 2000. godine - u Ma- se u leto 1995. Tada je hrvatska vojska kedoniji je došlo do sukoba između proterala oko 200 hiljada Srba sa teri- snaga režima i albanske paravojske; torija koje je povratila u kontraofan- 2003. godine ubijen je srpski premijer zivi na tzv. Republiku Srpsku Krajinu. Prema nekim podacima, tokom rata u SFR Jugoslaviji ubijeno je izme- đu 120 i 150 hiljada ljudi (od toga oko 100 hiljada u Bosni) a raselje- no i proterano oko dva miliona. 4 Nakon privremene normalizacije od- nosa tokom 1996. i 1997. godine, 1998. je došlo do novog konflikta – ovog puta na Kosovu. Sukobi između srpskog režima i Albanaca (većinskog stanovništva na Kosovu) postali su in- ternacionalni problem, tako da su u proleće 1999. snage NATO-a bez sagla- snosti UN-a iz vazduha napale Saveznu Republiku Jugoslaviju (državu stvore- nu 1992. godine odlukom Saveznog veća SFRJ, kao zajednica Republike Srbije i Republike Crne Gore). Rat je trebalo da spreči konflikt na Kosovu, ali umesto toga samo ga je pojačao: ratni sukobi su bili svakodnevni, kao i bom- bardovanje srpskih gradova; oko 800 Zoran Đinđić; na Kosovu je 2004. doš- hiljada ljudi moralo je da napusti svoje lo do masovnih napada na srpsko sta- domove i vode se kao izbeglice. Rat je novništvo, posle čega su u Beogradu okončan u junu 1999. godine, a Koso- usledili veliki ulični sukobi i napadi na vo je postalo internacionalno zaštiće- muslimansku zajednicu. na zona koja je proglasila nezavisnost U februaru 2008. Kosovo je proglasi- od Srbije. lo nezavisnost. Nakon nekoliko dana, Analiza

godine, s obzirom da se negativne po- sledice svetske ekonomske krize uvek najbrže osete na takozvanoj periferiji kapitalizma, što bivša Jugoslavija bez sumnje jeste. Sadašnja situacija se može najbolje razumeti ako se upo- redi sa 1989. godinom, koja se smatra ekonomski najuspešnijom godinom u jugoslovenskoj istoriji. Do sada je jedi- no Slovenija dostigla stepen razvijeno- u Beogradu organizovani su masovni sti iz te godine, Hrvatskoj je potrebno neredi od strane desničarski orijentisa- još pet, a Srbiji čak deset godina da bi nih navijača i fašističkih grupa a sve u u tolikoj meri bile ekonomski razvije- okviru državnog skupa protesta protiv ne. Trenutna stopa nezaposlenosti u jednostrane nezavisnosti. Hrvatskoj i Srbiji kreće se između 20 i Pored nacionalističkih napada upere- 25 procenata, istovremeno u Makedo- nih protiv manjina ili stranaca, čestu niji i na Kosovu ona je između 45 i 50 metu u državama nastalim raspadom %. Sistem socijalne pomoći ne postoji. SFR Jugoslavije predstavlja gej-lezbej- Ali, ovako izgleda trenutna situacija, a ska zajednica. Homoseksualci su žrtve trend razvoja pokazuje da će se stvari napada konzervativnih, klerikalnih i fa- još dodatno pogoršati u budućnosti. šističkih grupa i to je najizraženije u Sr- biji. Beogradska Parada ponosa nasil- ”Normalizovanje” nacionalizma no je prekinuta 2001. godine od strane Nova vlast u nekadašnjim jugosloven- 5 desničarskih i navijačkih grupa. Ponov- skim republikama na različite načine je ni pokušaj sprečavanja parade 2010. nastavila svoju nacionalističku politiku nije im uspeo, ali su ovaj dan obeležili i ratnu propagadnu, iako ona nije de- masovni ulični sukobi između 5000 struktivna kao tokom devedestih godi- policajaca i 6000 fašista. Desničarske na prošlog veka. grupe nisu želele samo da prekinu Nacionalizam se sada više koristi kao paradu, već su tom prilikom napale i ventil za socijalno nezadovoljstvo. Srbi- zgrade vlade, sedišta nekih vladajućih ja se može uzeti kao najtipičniji primer. partija i državnu televiziju. Političko vođstvo koristi Kosovo kao Pored političkih i nacionalnih previ- opravdanje za vođenje destruktivne ranja, kraj osamdesetih godina proš- socijalne politike - kad god se socijalno log veka bilo je i vreme socijalnih i nezadovoljstvo poveća ili stanovništvo ekonomskih promena. 1988. jugo- zahteva promene, srpska vlast pod- slovenski socijalizam je odustao od samoupravljanja i počeo pripreme za tranziciju – između 1990. i 2000. pri- vatizovan je najveći deo nekadašnje javne svojine. Ovaj proces doveo je do socijalnog raslojavanja i cepanja na bogatu elitu i većinsko siromašno stanovništvo. Jaz između bogatih i si- romašnih dodatno se povećao 2008. Analiza

pravde davno su potisnute i zaborav- ljene. Ako neke političke grupe i koriste ovaj pojam, to su uglavnom nacionalisti i fašisti koji govore o nacionalnoj soli- darnosti i socijalnoj pravdi u okviru jed- ne male nacionalne zajednice. ”Normal- no” je razmišljati samo u nacionalnim okvirima, a svaki oblik mišljenja i delo- vanja koji bi izašao iz nacionalnih okvira automatski se kvalifikuje kao sumnjiv. Posebno mesto u procesu ”normali- zovanja” nacionalizma u nekadašnjoj Jugoslaviji igra istorijski revizionizam, ili bolje rečeno potiskivanje i falsifiko- vanje prošlosti, pre svega antifašističke tradicije. Primetno je nacionalizovanje antifašizma - on se prikazuje isključi- vo kao srpski ili hrvatski. Istinski jugo- slovenski karakter i internacionalizam partizana koji su živeli u Jugoslaviji u potpunosti se zanemaruju, prećutkuju ili čak pogrešno interpretiraju. Veliki stakne anti-albansku histeriju i stvori broj kolaboracionista, fašista i nacistič- 6 probleme oko Kosova. Sličan model kih pokreta iz Drugog svetskog rata funkcioniše i u Hrvatskoj. Ovde hrvat- rehabilitovan je i mnogi su proglašeni ski političari potpiruju socijalne nerede za ”nacionalne heroje” i ”žrtve komu- uperene protiv srpske manjine ili Evrop- nističkog režima”; otkriveni su i neki ske unije. Redovan cilj napada pred- ”istinski antifašisti”. 2004. godine srpski stavlja i romska populacija; ona je u parlament je prihvatio predlog zakona svim bivšim jugoslovenskim repubilka- o izjednačavanju partizanskog i čet- ma diskriminisana i socijalno izopštena. ničkog pokreta u Drugom svetskom S pravom se može tvrditi da su nacio- ratu, iako su se ovi pokreti borili na su- nalizam, ksenofobija i rasizam (uklju- protnim stranama. Sve ovo rezultat je čujući antisemitizam) ”normalizovani” i ”normalizovanja” nacionalizma i razlog duboko ukorenjeni u većinskom mišlje- nju u svim državama bivše Jugoslavije. Nacionalizam dominira ne samo u po- litičkom, već i u svakodnevnom životu. Potpuno je normalno biti nacionalista. Pored nacionalizma i drugih oblika izopštavanja (a zahvaljujući velikom uticaju neoliberalne ideologije), ”nor- malizovan” je i socijaldarvinizam: većina ljudi smatra nemilosrdnu borbu za pre- življavanje delom poželjnog socijalnog obrasca. Ideje solidarnosti i socijalne Analiza zbog kojeg se antifašističke grupe i or- neonacističkih organizacija (Nacionalni ganizacije civilnog društva bore protiv stroj), kao i prvu neonacističku partija u istorijskog revizionizma, u pokušaju da bivšoj Jugoslaviji (Novi srpski program, se sačuva sećanje na jugoslovensku sada rasformiran i neaktivan u ovom antifašističku prošlost. obliku). Sve ove grupe u kontaktu su sa neonacistima u Češkoj, Rusiji, Slovačkoj, Desničarske strukture na ex-SFRJ Italiji, Poljskoj, Rusiji, Velikoj Britaniji i prostorima U državama nastalim nakon raspa- da SFR Jugoslavije postoji veliki broj neonacističkih grupa, ali kada se one posmatraju kao pojedinačne grupe, ostaju na društvenoj margini, jer svaka broji relativno mali broj članova. No, ove činjenice ih ne čine manje opa- snim i ne bi ih ni u kom slučaju treba- lo potcenjivati. U nekim većim grado- vima Slovenije (Maribor i Ljubljana), Hrvatske (Zagreb, Osijek, Split, Zadar) i Srbije (Beograd, Novi Sad, Niš) posto- Nemačkoj. Mnoge od pomenutih grupa je neonacističke grupe koje pripadaju uživaju podršku političkih partija, poje- međunarodnom pokretu ”Krv i čast” dinih univerzitetskih profesora ili javnih (Blood And Honour). Nešto uticajnije i ličnosti (pevača, fudbalskih trenera...). brojnije su klero-fašističke grupe, koje Glavni problem sa desničarskim orga- 7 povezuju elemente fašističke ideolo- nizacijama jeste što ih državne insti- gije i religioznog fundamentalizma: u tucije otvoreno tolerišu. Ako i dođe do Hrvatskoj i hrvatskim delovima Bosne represije protiv ovih organizacija, dr- se izdiže katoličko-ustaški, a u Srbiji žava se odmah trudi da istom merom pravoslavni fašistički podmladak. U odreaguje i prema levičarima. To je Bosni, Sandžaku i Kosovu postoje ten- takozvana antiekstremistička politika. dencije ka islamskom fundamentaliz- Poznat je slučaj u Srbiji sa hapšenjem mu i terorizmu. šest anarhista, koji su držani u zatvo- Bazu desničarskog pokreta u Hrvatskoj ru bez suđenja šest meseci, nakon što čine ratni veterani, navijači i manje šovi- su uhapšene vođe desničara tražene nističke partije. Oni su povezani sa faši- zbog ozbiljnih i teških krivičnih dela. stima i neonacistima – takvim grupama Situacija je slična u svim republika- u Mađarskoj, Nemačkoj i Austriji. U Bo- ma bivše Jugoslavije. Iz tog razloga, sni su ove strukture podeljene prema glavni krivci za jačanje desničarskih i nacionalnosti (Srbi, Hrvati i Muslimani/ fašističkih organizacija upravo su dr- Bošnjaci) i uglavnom se sastoje od na- žavne strukture. Ova politika ”norma- vijača desničarske orijentacije, vetera- lizovanja” nacionalizma, ksenofobije i na i paravojnih grupa i više političkih fašizma već uveliko se obija o glavu, ne partija. U Srbiji je desničarska scena samo svojim kreatorima (političkoj eli- razvijenija i obuhvata više klerikalno fa- ti), već i običnim ljudima u nekadašnjoj šističkih organizacija, kao što su Obraz, Jugoslaviji. SNP 1389 i Naši, nekoliko studentskih i Petar Atanacković 8 Beograd

DESNI BEOGRAD 20 godina mraka

azvoj ideologije i pokreta desnice Ru Beogradu poslednjih godina, i postojanje eventualnog otpora, treba posmatrati u kontekstu društveno-po- litičke situacije i dešavanja koja su obe- ležila poslednjih 20 godina Beograda i cele Srbije. Raspad i rat na teritoriji bivše Jugoslavije, sankcije, izolacija, društvene promene, ekonomska kri- za, kriza institucija, vojna intervencija NATO pakta, itd., pratili su izmenjeni sistemi vrednosti i normi, osećaj ne- Akcenat stavljamo na subkulturni, un- sigurnosti i život u svakodnevnom derground momenat u razvoju ideja de- stresu. Dugogodišnja redukcija potre- snice u Beogradu i njen odgovor na isti. ba na egzistencijalni nivo je osnovna Situaciji koja se kasnije devedesetih karakteristika koja je odlikovala život dešavala na ulicama, a onda i insti- većine stanovništva Beograda i Srbije tucijama Beograda, prethodila je so- u tom periodu. Iako se, primera radi, cijalistička država, u kojoj je izostala broj stanovnika po popisu iz 2002. go- ozbiljna kritika ‘s leva’, omladina ‘bo- 9 dine povećao svega 25.000 u odnosu gomdano’ shvata sve što joj se pruža na početak devedesetih, struktura sta- i uživa u privilegijama koje im takav novništva se bitnije izmenila jer je uz sistem omogućava. Ne razvija se kritič- 208.000 doseljenih broj iseljenih pro- ko mišljenje i ne postoji organizovana cenjen na 160.000, uz konstanto pove- alternativna levica. U takvoj situaciji sa ćanu razliku između broja umrlih i ro- pojavom panka i novog talasa, koji po đenih, kada je broj umrlih bio za 5.434 pravilu imaju šok efekat, mogu se već veći u odnosu na broj živorođene u naznakama primetiti neki desni mo- dece. Ovde se radi o periodu do 2002., menti kao vid kontriranja postojećem, a demografske promene i priliv i odliv levo orijentisanom establišmentu. stanovništva ne jenjavaju do danas. Dolazimo do devedesetih gde se de- šavaju pomenute nepogode i čitav narod pod zastavom odbrane jugo- slovenstva od, između ostalog - ‘faši- stičkih ustaških tendencija’, biva izma- nipulisano i zadojeno nacionalizmom. Jedan deo ljudi sa alternativno-kultur- ne scene, počinje manje ili više otvo- reno da podržava neke desne ideje. Kasnije, dobar deo njih kada je to bilo dozvoljeno, i politički poželjno, zastra- njuje u nacionalizam. Beograd

uticaja na kasnije formiranje raznih desničarskih organizacija, njegova je odgovornost za ubacivanje i širenje tih ideja u beogradsku subkulturu. Odatle se kasnije, zahvaljujući pogodnoj isto- rijskoj klimi prelivalo u druge društve- ne segmente. Treba opet naglasiti da su te prve ekstremno desničarske ideje među beogradsku omladinu ušle upra- vo preko subkulturnih pokreta, dok je veliki broj agresivnih mladih, ”dizelaša” Uz blagi četnički ‘revival’, javlja se i je- po tribinama tog doba uglavnom bio dan drugi ekstremno desničarski mo- ”nacionalno neosvešćen” i zaintereso- menat – vrlo rano nastaje nezavisna van za klasične kriminalne ili huligan- izdavačka kuća ”Predskazanje Records” ske aktivnosti. koja je objavljivala kasete jako sumnji- ‘Levi’ odgovor na sve to skoro da i ne vih bendova a kasnije i otvoreno dis- postoji, samo pojedinci koji vreme- tribuirala stranu naci muziku omladini nom lako bivaju nadjačani i gurnuti koja je bila vezana za pank i uopšte al- u stranu. Dugo vremena je sve jako ternativni izražaj. Interesantno je to da šareno, izmešano, svi idu na sve kon- se izvorni skinhead pokret nije bitno certe, ne postoji vidljiva diferencija- razvio do tog perioda pa se u Beogra- cija. Ona se dešava tek posle kad je du pojavljuje u simbiozi sa nacističkim već kasno i kada nema ko da joj se 10 idejama. Po pravilu, bilo je najviše onih ozbiljnije suprotstavi. Manji broj onih koji nezainteresovano i nekritički ‘gle- svesnih toga što se dešava, koji nisu daju’ na sve to, pa naci muzika počinje bili spremni da se pomire sa tom si- sve više da se propagira i sluša, da bi tuacijom, nemoćni je da joj se suprot- vrlo ubrzo došlo do toga da se ispred stave, odlazi u duboki ‘underground’. SKC-a (mesto ulične prodaje ploča i Nalaze alternativna mesta okupljanja raznih piratskih medija) pojavljuju ka- i mahom prestaju da posećuju zva- nična subkulturna dešavanja jer ova bivaju prepuna desničara. Zbog svega postepeno dolazi do izolacije onog manjeg kritičkog dela omladine, što dovodi do još jednog ograničavanja mogućnosti neke ozbiljnije reakcije. Moglo bi se reći da je taj princip funk- cionisanja opstao do danas. Još tada su pojedine političke partije koristile neke grupe naci-skinsa (nizak stepen organizacijskog nivoa u vidu sete (a kasnije i diskovi) sa tom muzi- uličnih bandi) za neke svoje aktivno- kom. Jedan od protagonista svakako sti i interese. Javno mnenje negira je bila gore pomenuta izdavačka kuća postojanje takvih grupacija i tek se u sa Brankom Kunovskim na čelu. Iako žutoj štampi mogu sporadično videti on nije imao nekog većeg direktnog intervjui sa nekima od njih. U to vre- Beograd

potekla a koja je u Beogradu i dalje na svom neutralnom i nekritičnom polo- žaju prema svemu što se dešava. Jav- ljaju se i neka ekstremno-desničarska dešavanja (Blood and Honour skupovi, koncerti) koji se odvijaju u tajnosti ali

na mnogo zavidnijem organizacijskom nivou. Dok su se devedesetih sukobi sa naci- me, negde u prvoj polovini 90-ih se stima uglavnom dešavali na ulici, na uz podršku engleskih fašista formira relaciji rokeri / pankeri / metalci vs naci desničarska organizacija ”Blood and skinsi, posle 2000. se poprište preno- Honour” u Beogradu i uz celokupnu si na fakultet, uglavnom između onih društvenu situaciju i bujanje ‘mačo’ desno i levo orijentisanih studenata. 11 i ratničkog duha lako se dobar deo omladine okreće na tu stranu. Sredinom i u drugoj polovini 90ih po- činju da se formiraju neke ozbiljnije desničarske organizacije (najčešće pod patronažom raznih političkih parti- ja) i to vrlo često po fakultetima – pre svega Pravnom, Bogoslovskom i Filo- zofskom. Mnogi od aktera su upravo preko subkulture došli u kontakt sa fašistoidnim idejama koje su kasnije, upisavši pomenute fakultete, uz blago- slov profesora i uprave razvijali i vrbo- vali nove regrute. Od 2000. godine, pa nadalje, dola- zi do scenske diferencijacije, većem broju ljudi postaje jasno šta se može očekivati na određenim dešavanjima i mestima. Anarhistička struja, s jasnom kritičkom pozicijom, koja se tada iz- dvojila je još uvek u velikoj anonimno- sti u odnosu na potkulturu iz koje je Beograd

pohodima (poput prebijanja drezden- skih neonacista), desilo preuzimanje od strane Arkana i danas su uglavnom u vrtlogu ekstremnog nacionalizma. Čini se da je dugo Partizan bio građan- ski klub, ekipa na tribini bila je šarena i politički neodređena. Ipak situacija se sredinom 90ih menja te nacistička ikonografija postaje eksplicitno pri- sutnija. Na Zvezdinoj tribini generalno se ide ka ”srbovanju” četničkog tipa. U poslednje vreme kao da se i na južnoj tribini neke stvari menjaju pa se otvo- reno nacistička koreografija zamenjuje brendom ”Srbi”. Navijači Rada - su već se jasno izrazili po tom pitanju i, izuzev možda nekog broja pojedinaca, oni su izrazito rasi- stički i fašistički opredeljeni. Njihova ekspanzija se vezuje za kraj 80-ih godi- na sa ulaskom FK Rad u prvu saveznu Desničari, zahvaljujući ‘mikroklimi’ i ligu kada je i formiran United Force. podstreku od strane države, političkih Na primeru Rada je jako očigledna ta 12 stranaka i brojnih frakcija iz različitih veza koja se iz subkulture usposta- društvenih institucija (npr. delovi SPC- vila ka drugim segmentima društva. a), imaju više pojavnih oblika i ozbiljni- ju organizaciju. Na subkulturnoj muzičkoj sceni dolazi do blagog utihnuća nacističke ideo- logije, mada je još uvek prisutna u oi!- panku pod ogrtačem srpstva kao i u metal subkulturi, čemu je doprineo jak uticaj stranih pronacističkih bendova (o šizofrenosti spajanja srpskog pravo- slavlja i blackmetal satanizma nije po- trebno govoriti, ali se to nekim čudom dešava). Na teritoriji Beograda su pored spome- nutih ”Krv i čast” (Blood and Honour”) aktivne i ”Nacionalni stroj”, ”SNP Naši 1389”, ”Obraz”, ”Dveri”. Navijačke grupe oduvek su bile moć- no mobilizaciono sredstvo ekstremne, profašističke desnice. Navijači Crvene zvezde – kojima se, i pored pozitivnih momenata u svojim Beograd

Dolaskom subklulture naci-skinsa iz koncertnih prostora na Radovu tribinu i preuzimanjem vodećih pozicija u na- vijačkoj grupi od strane otvoreno naci- stički nastrojenih pojedinaca iz takvih bendova, nastaje najveća otvoreno na- cistička tribina u Srbiji. Situacija je i danas takva kakva jeste, između ostalog jer su neke pojave predugo ignorisane. Desničarske or- nisu razvili uticaj na omladinu iz ve- ganizacije, usled takve sveopšte apa- ćinskog, niskog društvenog sloja. Do- tije i konfuzije, a uz pomoć gotovo bro organizovana desnica nema tih svih društvenih institucija u periodu problema i već duži niz godina vrlo od nekih 20ak godina, intenzivno su uspešno očajnoj omladini Beograda i se razvijale i jačale. Stekle su primat Srbije servira besmislena ali prijemči- u gotovo svim segmentima društva. va i lako svariva rešenja njihove bezi- S obzirom da je samo u proteklih par zlazne situacije. Ta instant rešenja se godina dolazilo do organizovanih fizič- ogledaju u sticanju nacionalnog iden- kih napada na romska naselja, paljenja titeta kroz osećaj pripadnosti različitim istih, više napada na studentske pro- destruktivnim čoporima. Ovi čopori teste (unutar fakulteta), organizovano imaju za cilj borbu protiv ”neprijatelja” uništavanje grada prilikom održavanja nacije. Za ove neprijatelje po pravilu ”Parade ponosa” i bezbrojni drugi inci- se proglašavaju ionako najugroženije denti, vidljive su razmere koje ovakve društvene grupe, lake mete. Nažalost, 13 ideologije mogu da dostignu u sluča- ovakav rezon daleko je mladima pri- ju ignorisanja i izostanka borbe protiv mamljiviji jer je borba protiv stvarnog njih od strane celokupnog društva. uzroka lošeg života teška i zahteva Razuđenu levicu, čije je organizova- mnogo veće napore. Ekstremna desni- no postojanje u Beogradu upitno, čini ca nastavlja da profitira od neaktivno- uglavnom srednja klasa i studenti koji sti i neznanja. Antifa BGD 14 Zagreb

NEPOKORENI GRAD

Protiv ustasas�� � i ostalih fasistas�� � druga mladih­ antifašista grada alaca, bez podrške među stanovnicima ”UZagreba” postoji od 30. listo- Zagreba, odlučili smo da prekinemo pada 2001. godine, osnovana kako kontra prosvjede jer su oni, u ovom bi se suprotstavljala svim pojavnim konkretnom slučaju, samo davali me- oblicima fašizma, nacionalizma i dijsku pažnju šačici političkih gubitni- diskrimi­nacije, te obilježavala i čuva- ka na desnici. la tradicije Narodnooslobodilačkog U travnju 2008. godine, prilikom po- rata. Aktivnosti udruge godinama su sjete američkog predsjednika Busha, se temeljile uglavnom samo na obilje- organizirali smo jedan od važnijih pro- žavanju obljetnica i reakcijama na po- svjeda protiv američke vanjske politike kušaje prekrajanja povijesti od strane i ulaska Hrvatske u NATO pakt. ekstremne­ desnice. Gotovo cijela naša aktivnost počet- U lipnju 2007. godine, dio starih, ali kom ljeta svela se na naivno traženje i dobar dio novih članova, izabrao je od gradske vlasti da otkaže Thomp- novo rukovodstvo, te udruga od tada sonov koncert na glavnom zagrebač- djeluje poštujući principe direktne de- kom trgu. mokracije i to je godina koju mi rađe Izveli smo i akciju lepljenja plakata ko- uzimamo kao godinu osnutka. jima smo ministra unutarnjih poslova Prva akcija koju smo pokrenuli u no- pozvali da provjeri oštrinu svog vida 15 vom sastavu bila je usmjerena protiv (sa palet­om slova ”U” od velikih do koncerta pjevača proustaške orijenta- najmanjih). No, epilog ove aktivnosti cije Thompsona na Maksimirskom sta- je bilo privođenje na obavijesni razgo- dionu. Iako smo brzo zaokupili pažnju vor u policiju zbog isticanja ustaških javnosti i medija koji su priopćenja simbola, onih istih koje su maloumnici ”Udruge mla­dih antifašista grada Za- nesmetano nosili za vrijeme ”križar- greba” prenosili u cjelosti, svesni smo skog” koncerta! Naknadno je policiji da je to samo u manjoj mjeri rezulta­ t javljeno da se radi o ironiji, pa su nas našeg djelovanja, a puno više poka­ ”samo” kaznili novčanom kaznom. (Da zatelj tadašnjeg očitog nedostatka re- podsetimo - naš plakat bio je adresi- akcija (antifašističke) javnosti. Uskoro su usledile i prve tribine - o ka- pitulaciji fašističke Italije i obrani Ma- drida u Španjolskom građanskom ratu. U veljači 2008. godine organizirali smo prvi samostalni prosvjed protiv desni- čara koji su pod izlikom preimenova- nja Trga maršala Tita htjeli diskrediti­rati NOB i rehabilitir­ ati snage poražene u Drugom svjetskom ratu. No, procenivši da je u pitanju svega nekoliko deseta- ka propalih i samoprozvanih intelektu- Zagreb

ran na MUP odnosno njenog šefa, pa Bilo je potrebno reagirati na te doga- ostaje dojam da smo kažnjeni jer smo đaje i suprotstaviti se, tako da je i broj se usudili dirnuti u polic­iju.) Praksa ljudi na Maršu bio poprilično velik, 16 nam je poka­zala da oprez koji imamo preko 500. kada se izlažemo opasnosti od napada Prva polovica 2009. godine obilježe- na ulici nije dovoljan; često puta mo- na je reakcijama na rasističke, homo- rali smo raditi akcije nepotpisano­ i ne fobne i druge napade i incidente, ali preuzimajući zasluge za ono što smo i na sve veće naoružavanje policije u napravili. borbi protiv naroda. U travnju smo Nakon sud­jelovanja na antifašističkom sud ­jelovali na antifašističkom maršu prosvjedu u Beogradu, krajem godine u Ljubljani, protiv svih oblika fašiz- organizirali smo prvi Marš solidarnosti ma, mržnje i nasilja u društvu. Krajem protiv bezumnog nasil­ja, pod geslom svibnja održavao se novi Thompsonov ”Drugačiji Zagreb je moguć”. Marš koncert, i ovoga puta blagoslo­ vljen od je održan povodom Međunarodnog strane gradskih vlasti. Nakon što smo dana borbe protiv fašizma, antisemitiz- se prethodne godine riješili svih iluz­ija ma i isključivosti (9. studenog) i Među- o tome da bi se koncert mogao zabra- narodnog dana tolerancije (16. stude- niti, napravili smo akciju gađanja crve- nog), sa ciljem iskazivanja solidarnosti nom bojom koncertnih jumbo plakata svim osobama koje su izložene nasilju, širom cijelog grada i trganja istih. omalovažavanju, predrasudama ili ne- prihvaćanju. Krajem godine organizirali smo drugi U tom periodu javnost je krajnje sen- Marš solidarnosti, ovoga puta pod ge- zacionalistički govorila o događajima slom ”Protiv fašizacije društva” proma- na ulici tako da je svaki inci­dent na trane u sklopu ekonomske krize. kraju ispadao rat između subkul­tura. Akcija koja je imala snažan medijski Zagreb odjek i u javnosti izazvala veliku buru informacije provjeravala i slala na sve i poma­lo naivno čuđenje, a kod neo- moguće adrese, tako da je zbunjena i nacista (ili kako god se već vole zvati) nepripremljena policija morala reagi- ljutnju, tugu i nevjericu, i koja je ozbilj- rati pa je i prije nego što je počelo sve no narušila njihovo krhko emo­tivno bilo gotovo. i psihičko stanje jer im se nije dalo da Da pokažemo kako se organizira kon- se zabave i provesele, napravljena je cert, čestitajući gradu Zagrebu i svim krajem drugog mjeseca 2010. godine njegovim stanovnicima Dan oslobo- kada je spriječen neonacistički kon- đenja (8. Maja 1945.), organizirali smo cert. Iako je bio pripreman u velikoj taj- antifašistički koncert prigodnog naziva nosti, tako da se doslovno do zadnjih ”An ­tifa Night”, na kojem su nastupili nekoliko sati prije početka nije znalo antifašisti iz Italije Red Ska. gdje će biti održan, kako su se infor- I 2010. godine smo se na Zagreb Pri- macije počele otkrivati zainteresirani- deu, u antifašističkom bloku, borili za ma i mi smo ih dobivali iz naših izvo- elementarna ljudska prava, a radi se o ra. U nemogućnosti da koncert fizički borbi koja je neupi­tno antifašistička. spriječimo, odlučili smo objaviti sve in- Jesen je obilježilo povezivanje, druže- formacije o inače ”pristojnim” mladim nje i ”hodočašćenje” po antifašističkim ljudima iz susjedstva kojima je uzor festivalima - Split, Mostar, Pula i Novi Hitler i koji se seksualno uzbuđuju na Sad. Međunarodni dan borbe protiv koncentracijske logore i ostale straho- fašizma i antisemitizma i Međunarod- te fašizma. Uzburkana javnost je naše ni dan tolerancije obilježili smo trećim 17 Zagreb

po redu ”Maršem solidarnosti”, ukazu- kim parolama u 8 gradova u Hrvatskoj. jući na izrazito veliki problem diskri- Slične akcije bile su organizirane od minacije Roma i na praksu rješavanja tamošnjih antifašista za dane ustanka i romskog pitanja u Europ­skoj Uniji. u Srbiji i u BiH. Održan je i ”4. Marš so- U 2011. godini odlučili smo popuniti lidarnosti”, usmjeren protiv povećanja prazninu u izdavačkoj djelatnost na policijskih ovlasti i postavljanja nadzor- antifašističkoj sceni i izdati tromjeseč- nih kamera na 75 lokacija diljem Zagre- nik pod nazivom ”Nepokoreni grad” ba. Ovim smo započeli kampanju koja (Ovo ime grad Zagreb je dobio za za- će se baviti sve većim uključivanjem sluge u II. svjetskom ratu, na čiju smo represivnog aparata u život ljudi i gu- mi povijest i tradiciju jako ponosni i ve- bitkom sloboda i privatnosti, jer antifa- zani.). Uspešno smo organizirali drugi šizam u svojoj najširoj definiciji označa-

18

”Antifa night”, na kojem su nam svirale va ideju koja je nerazdvojiva s idejom domaće snage i koji je okupio preko demokracije, a kojoj su ovi postupci 400 posetilaca! Te godine u Zagrebu države duboko suprotstavljeni. je posebno zadovoljstvo bilo biti poje- ”Udruga mla­dih antifašista grada Za- dinac u povorci ponosa koja je, nakon greba” kroz čitavo vrijeme svog posto- nemilih scena na Split Prideu, okupila janja sudjeluje na obilježavanju antifa- oko 10 000 ljudi. šističkih obljetnica - kako onih vezanih za Zagreb i okolicu (oslobođenje Za- Tokom ljeta 2011. godine obilježili smo greba, proboj logoraša iz Kerestinca, 70-u godišnjicu ustanka naroda Hrvat- Oborovska bitka), tako i onih značajnih ske sudjelovanjem na proslavi u Srbu za cijelu Hrvatsku (proboj logoraša iz i vješanjem transparenata s obljetnič- logora Jasenovac, Dan antifašistič- Zagreb ke borbe, Dan ustanka…). Uzimamo kim organizacijama i pojedincima. učešće i na raznim antifašističkim fes­ U svom radu pokrenuli smo i neke tivalima i prosvjed­ima (za Varšavsku tradicije (”Marš solidarnosti”), a neke ulicu, protuvla­dini prosvjedi i drugo). su već na putu da to postanu (”Antifa Nepotrebno bi bilo spomin­jati sve night”). reakcije na fašističke pojave i poku- Spremamo još mnogo toga, imamo šaje prekra­janja povijesti, a takvih je dosta planova i zacrtanih ciljeva, a do- bilo mnogo. Spomenuli smo već kako gađaji iz cijelog svijeta uvjeravu nas smo u početku djelo­vanja dobivali ne- u historijsku ispravnost ideje antifa- zasluženu medijsku pažnju, za šta je šizma i njenu permanentnu nužnost. bilo potrebno tek najobičnije moralno Kada vladajuće klase ponovno posežu zgražanje ili negodovanje povodom za fašizmom u obrani svojih interesa i neke izjave ili događaja. Kada iz današ- kapitalističkog sustava, antifašizam se nje perspektive pogle­damo te reakcije, ponovno pokazuje kao jedino sredstvo sa smiješkom se prisjetimo naših iluzija obrane i jedini mogući temelj za arti- o ”pravnoj državi”, o tome kako posto- kuliranje narodnog nezadovoljstva! je profesionalni političari koji će prin­ Antifa Zagreb cipijelno držati do antifašizma i o tome kako će se država sama obračunati s fašizmom. Kao i svaka druga organizacija, u svom razvoju smo mnogo učili, kako na vla- stitim pogreškama i iskustvu, tako i na pogreškama i iskustvu drugih antifaši- 19 stičkih grupa. S vremenom, kada smo izgradili temelje i postavili osnovne principe, svojim smo se djelovanjem obrušili i na vlast, ”oporbu”, a pogotovo na njihove represivne aparate. Čvrstim antifašističkim stavom izašli smo iz kruga NGO ”simpatičnih” udruga koje su rado viđene u visokim građanskim krugovima i profilirali se kao organiza- cija koja zna što hoće i zna gdje joj je mjesto.

U borbi koju vodimo protiv fašizma stekli smo mnoge neprijatelje, ali i mnoge saradnike i drugove. Njeguje- mo odlične odnose s antifašističkim organizacijama iz svih susjednih zema- lja, kao i šire. Posebno smo ponosni na suradnju sa ”Savezom antifašističkih boraca i antifašista”, ”Zagreb Prideom”, ”Bijelim anđelima” (navijačima Nk Za- greba) i mnogim drugim antifašistič- 20 Bosnа i Hercegovina SVEGA ZLOG I NAOPAKOG

Svaki mogucic� fasizams�� � pomnozens�� � sa najmanje tri!

osna i Hercegovina je u drugom Bsvjetskom ratu platila najveću cijenu od svih bivših jugoslovenskih republika. Bila je potpuno uništena, sela popalje- nja, stanovništvo raseljeno i pobijeno u logorima. Istovremeno dala je najveći doprinos antifašističkom pokretu i skoro sve velike bitke Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji su vođene na tlu BiH. Bosna i Hercegovina je 1943. određena kao za- jednica tri ravnopravna naroda i postala no situacija je jako loša, možda i najlošija je poznata kao Jugoslavija u malom. od kraja devedesetih do sada. I u ratu 1991-1995. najgore je prošla BiH. Ratom i poratnom privatizacijom opu- Bilans rata je 100.000 mrtvih, preko mi- stošena, nacionalno podijeljena, vjer- lion i po izbjeglih i raseljenih, izvršen skom mržnjom zadojena, postindu- genocid u Srebrenici, najduža opsada strijska i postratna Bosna i Hercegovina grada u modernoj istoriji (Sarajevo), naj- predstavlja idealno tlo za širenje ekstre- 21 razrušeniji grad u Evropi nakon drugog mno desničarskih, neonacističkih i fun- svjetskog rata (Mostar), itd. damentalističkih ideja i pokreta. Veliki dijelovi zemlje su potpuno etnički Na tlu Bosne i Hercegovine djeluje više očišćeni a mirovni sporazum iz Dejtona naci-fašističkih i klero-fašističkih grupa. (važeći Ustav BiH) je verifikovao i legali- Najorganizovanije i najbrojnije su orga- zovao takvo stanje. nizacije i pokreti koji okupljaju četnike, U Bosni i Hercegovini 2011. nezaposle- ustaše i vehabije. Neke od njih su i for- no je oko 50% građana. Među mladima malno registrovane kao takve, dok dru- do 35 god. procenat raste i do 70%. Živi ge djeluju pod imenima udruženja vete- se jako teško, plate i penzije su male i rana iz proteklog rata, ”humanitarnih” i/ neredovne. I danas imamo neuslovne ili vjerskih organizacija. Često paradiraju kolektivne izbjegličke centre u kojima u fašističkim uniformama, slave zločine i živi nekoliko hiljada ljudi. Sve vrste kri- zločince, a vehabije se povremeno u pla- minala su u porastu. Organizovani krimi- ninama viđaju i sa oružjem. nal i korupcija su često pod, manje više, Najjača četnička organizacija je ”Srpski otvorenom zaštitom institucija i sudstva. ravnogorski pokret” Republike Srpske, Prvaci političkih stranaka, optuženi za čije je djelovanje javno, legalno i imaju najteža djela korupcije i finansijskog podršku Vlade Republike Srpske kao i ni- kriminala, redovno bivaju oslobođeni ili žih instanci ovog entiteta, te Srpske pra- se optužnice protiv njih odbacuju. Me- voslavne crkve. đunacionalne tenzije i konflikti se i dalje Pobornici ustaške ideologije su okuplje- umjetno izazivaju i održavaju. General- ni većinom oko organizacija vojnih ve- Bosnа i Hercegovina

Nacionalni stroj je u BiH/RS najorgani- zovanija neonacistička grupa. Bave se širenjem nacističke propagande, raspiri- vanjem međunacionalne mržnje, napadi- ma na manjinske društvene grupe, napa- dima na nepravoslavne vjerske objekte, zastrašivanjem povratničke populacije, napadima na muzičke bendove koji do- laze iz drugog entiteta... Javnost se pravi terana i pravaških političkih partija, od da ne vidi njihova nedjela. Za medije ne kojih je najjača HSP (Hrvatska stranka postoje, a građani se ili slažu sa zapalji- prava) BiH, trenutno članica vladajuće vom nacionalističkom retorikom, kojom koalicije u Federaciji BiH i čiji član obav- prikrivaju svoje fašističko lice, ili se povla- lja dužnost predsjednika Federacije Bo- če pred njihovim nasiljem. sne i Hercegovine. Pokreti ”Obraz” i ”SNP Naši” su u počet- Vehabije su ekstremni islamisti, organizo- nim fazama okupljanja. Ciljne grupe su vani, obučeni i finansirani od strane me- im iste kao i u Srbiji, ”Obraz” se širi najvi- đunarodnih terorističkih mreža. Prvi put še među studentima i klericima, a ”SNP su se pojavili u toku rata u BiH, kao strani Naši” među navijačima i gradskim nasil- dobrovoljci iz islamskih zemalja. Uz po- nicima, dilerima narkotika, i sl. dršku Islamske zajednice BiH te struktura Neonacisti ”sa hrvatskim predznakom” vlasti oformili su vlastitu brigadu u kojoj su najviše prisutni među navijačkim gru- je s vremenom bilo sve više ljudi iz BiH i pama Škripari (NK Široki Brijeg) i Ultrasi 22 regije. Po završetku rata formiraju organi- (NK Zrinjski Mostar). zaciju Aktivna islamska omladina, pozna- Navedene grupe kombinuju naslijeđe tu po premlaćivanjima parova koji se lju- Ustaša i Nezavisne Države Hrvatske sa be na gradskim periferijama. Vehabije su ”modernim” neonacizmom. Najviše se od 1995. izvršile više terorističkih napada koriste za izazivanje nereda u osjetljivim na tlu Bosne i Hercegovine. sredinama, kao što su u ratu podijeljeni Osim njih ovdje djeluju i klasični neo Mostar, Stolac, i sistematsko uništavanje nacisti sa sve tri strane. Nacionalni stroj antifašističkih spomen obilježja. i Obraz, fašističke organizacije iz Srbi- Među Bošnjacima se desio pokušaj or- je, su prisutne i ovdje u BiH, u nekoliko ganizovanja neonacističkog ”Bosanskog gradova u Republici Srpskoj (Banja Luka, pokreta nacionalnog ponosa” koji je Prijedor, Doboj, Teslić, Bijeljina, Zvornik, na vrijeme uočen, prepoznat i u velikoj Istočno Sarajevo). mjeri zaustavljen. Vjerujemo da za njih više nećemo čuti. Radilo se o pokušaju stvaranja tipičnog neonacističkog i rasističkog pokreta, sa tipičnim sloganima ”Bosna Bošnjacima”. Nakon krvavog bratoubilačkog rata u BiH teško je očekivati da odnos snaga bude povoljan po nas. Ipak, antifaši- stički pokret raste, broj lokalnih grupa se povećava, sve je više koordinacije u djelovanju i sve su šira područja djelo- Bosnа i Hercegovina

ne i odluke možemo s pravom smatrati i nazvati fašističkima. Najvažnija kampanja koju vodimo jeste kampanja za promjenu naziva ulica u Mostaru, a koja nose imena ustaških zlo- činaca iz Drugog svjetskog rata (Vokića i Lorkovića- ministri u vladi tzv. NDH, Mile Budaka- autor rasnih zakona tzv. NDH i Jure Francetića- komandant zloglasne Crne legije). Također uporno ističemo da ne postoji zakon o zabrani djelovanja fašističkih, ne- onacističkih, ustaških, četničkih i organi- zacija koje se naslanjaju na tradiciju Han- džar divizije i korištenja njihovih simbola. vanja. Vjerujemo u uspjeh. Ove organizacije u BiH danas legalno dje- Antifašistička akcija BiH je relativno mla- luju i šire svoje ideje među mladima. da grupa. Organizovano djeluje nešto Obilježavamo sve bitne datume iz manje od dvije godine. AFABIH čine tri NOB-a kroz akcije plakatiranja i podjele organizovane lokalne AFA grupe i to letaka. Na ovaj način želimo podsjeti- AFA Bihać, AFA Mostar i AFA Sarajevo. ti ljude na našu historiju koja u svojim Aktivistkinje i aktivisti su mahom mlađi osnovama ima ukorijenjen antifašizam, ljudi koji su se okupili iz potrebe da se njegovu ideju i vrijednosti. Osim toga suprotstave represiji i diskriminaciji ko- ovo je jedan od vidova suprotstavljanja 23 jim smo svakodnevno izloženi na svim sistematskoj dvadesetogodišnjoj reviziji nivoima (na ulici, u obrazovanju, drugim istorije koju sve tri nacionalističke elite institucijama sistema, kroz medije itd.). provode u BiH. Suprotstavljamo se svakom obliku fašiz- Bitno je istaći da AFA BIH vjeruje da se ma, nebitno sa koje strane dolazi. samo direktnom konfrontacijom može Od samog početka krenuli smo sa di- zaustaviti i pobijediti fašizam. Podstiče- rektnim akcijama. Među prvima je bilo mo i ohrabrujemo ljude na organizova- uklanjanje poruka i simbola mržnje sa nu samoodbranu od fašističkih napada. ulica Mostara. Tu ima puno posla jer je Antifa BiH grad bukvalno prekriven fašističkim i ustaškim simbolima. Pokrenuli smo i Antifašističku dvolisnicu koja izlazi svakih par mjeseci. U njoj, iz antifašističke perspektive, obrađujemo aktuelne teme vezane za BiH i lokalnu sredinu i bavimo se problemom diskri- minacije manjinskih društvenih grupa po raznim osnovima. Pomažemo lju- dima da shvate u kojoj je mjeri fašizam danas prisutan u bosansko-hercegovač- kom društvu, kakva ponašanja pojedi- naca, organizovanih grupa, kakve zako- 24 Kraljevo

ANTIFASISTICKAs�� � s�� � TRADICIJA Obnavljanje aktivnosti

ada je reč o desnom ekstremiz- uspeha u tome. Takođe trebate uzeti u Kmu/fašizmu u Kraljevu, on ima obzir da je posle 1999. doseljeno jako jako uporište u lokalnoj zajednici jer puno ljudi sa Kosova, tako da poziva- je društvo izrazito klerikalno i reakci- jući se na svetosavlje, tradiciju, patrio- onarno. No, to nije nikakav kraljevački tizam, kosovski zavet i slične floskule ekskluzivitet. Složićemo se da gotovo iz palete srpske nacionalističke mito- svi srpski gradovi i palanke funckionišu manije, dobijaju priliku da regrutuju manje-više po istom principu. nove aktiviste. Od akcija koje sprovo- de uglavnom se sve svodi na lepljenje Ukoliko je potrebno označiti grupe njihovih nalepnica, tako da za sada koje deluju u Kraljevu, moramo istaći nisu zabeležene neke druge značajnije pre svega Obraz koji ima tvrdo jezgro aktivnosti. Ali nikako ne treba trivijali- od nekoliko desetina pristalica i simpa- zovati njihovu potencijalnu opasnost. tizera. Sticajem okolnosti pre izvesnog Od drugih organizacija vredni su po- vremena jedan mladi Rom je ubio jed- mena Srbska akcija, koja ima svoju će- nog od njihovih simpatizera i to je bio liju u Kraljevu, ali za sada se ne zna o okidač da podignu glas. Na račun tog kom broju aktivista se radi, niti kakvi nesrećnog događaja pokušavaju da su im planovi i namere. Svakako da privole mlade da im se pridruže i po ćemo u narednom periodu pokušati 25 onome što možemo primetiti, imaju da utvrdimo njihov broj kako bi znali o Kraljevo

imenom od prošle godine, ali treba istaći da je antifašistička scena u Kralje- vu tradicionalno jaka. Počevši od deve- desetih godina na ovamo, uvek je po- stojala ekipa koja je radila neke antifa akcije (plakati, nalepnice, koncerti, itd), tako da je formiranje lokalne AFA bio logičan sled događaja. Inače, aktivisti su aktivni u različitim sferama. Osim ilegalnih akcija, jedan deo učestvuje i u legalnim, posredstvom nekoliko lo- kakvom se problemu radi. kalnih uduženja građana, tako da su Ostali se mogu svrstati u vikend naci- pokriveni svi slojevi društva. ste i lokalne navijače/četnike-gibani- čare koji u izvesnom smislu ne pred- Od značajnijih akcija izdvojili bi obe- stavljaju veliki problem jer nemaju ležavanje značajnih datuma (npr. Dan svest o pripadnosti nekom pokretu pobede, zatim Međunarodni dan bor- već se sve svodi na klasično srbovanje be protiv fašizma, rasizma i antise- i huliganisanje. mitizma), zatim vrlo uspešne tribine Lokalna Antifa ekipa deluje pod ovim na kojoj su nam gostovali aktivisti iz

26 Kraljevo

Zrenjanina, Novog Sada i Berlina, kao i učestvovanje u organizaciji tzv. ”Ne- delje Sećanja” koja je imala za cilj obe- ležavanje 70 godina od streljanja ne- dužnih građana i građanki Kraljeva u Drugom svetskom ratu. Naravno, osta- le aktivnosti kao što su lepljenje plaka- ta i nalepnica, koncerti i tome slično ne treba posebno naglašavati. Za sada većih problema sa nacistima nismo imali, što ne znači da nećemo. Primetno je da su postali svesni da se pojavila ekipa koja je spremna da se upusti u borbu, tako da nam ostaje da vidimo kako će se situacija odvijati. AFA Kraljevo

27 28 Niš

SVETLO NA KRAJU TUNELA? - Radanje niskes�� � antifasistickes�� � s�� � organizacije

rad koji predstavlja centar južne podkultura - pripadnici pojedinih na- GSrbije, kako u administrativno-kul- vijčakih i muzičkih podkulturnih grupa turnom tako i u ekonomskom, indu- usvajaju ultradesničarsku retoriku, a strijskom i obrazovnom smislu, mesto nihova obeležja i aktivnosti jasno uka- je u kome se sudaraju, ili su slobodne zuju na neofašizam. da se sudaraju, različitosti po svim osnovama. Niš, u kome je tokom Dru- U prvoj polovini devedesetih godina gog svetskog rata na jednom mestu, u prošlog veka u Nišu se javlja ogranak nekoliko dana, od strane nacista stre- ”Blood and Honour” međunarodnog ljano više od 10.000 muškaraca, žena rasističkog pokreta pod nazivom ”Blo- i dece, a gde se danas nalazi jedan od and Honour Serbia”. Srpska divizija od najvećih spomenika antifašističkoj krv i čast okuplja se oko benda Batlle borbi na Balkanu ”Bubanj”, svakako za- flag, čiji članovi kroz svoje tekstove di- služuje da bude grad koji više nikada rektno pozivaju na nasilje zasnovano neće dozvoliti da se njegovim građani- na rasnoj različitosti. U istom periodu, ma desi ništa slično. jedan deo pripadnika navijačke grupe ”Meraklije” FK Radnički, počinje sa na- 29 Ipak, nakon nekoliko decenija ”blago- cionalističkom retorikom na tribinama stanja”, početkom devedesetih godi- i na ovaj način nacionalizam i neofa- na 20. veka i raspadom SFRJ u Niš se šizam postaju sastavni deo kulturnog ponovo uvlači duh netoleracije. Pola- obrasca jednog dela mladih u Nišu. ko nestaje ”poznato južnjačko gosto- primstvo”; kreće industrijski sunovrat Bombardovanje SRJ 1999. godine i i jedan za drugim se gase četiri velika aktualizacija ”kosovskog pitanja” imali giganta: Ei Niš, DIN, MIN i NITEX, koji su su višeslojni uticaj na dalji razvoj situ- obezbeđivali egzistenciju većini niških acije u Nišu. Kao prvo, ovi događaji su porodica – a za pogoršanje životnog dodatno pogoršali tešku ekonomsku standarda, nezaposlenost i sankcije sitaciju u kojoj su se građani Niša na- krivi su uvek oni ”drugi”. Sve ovo dopri- lazili jer je bombardovanje nanelo ve- nosi da Niš postane (kao i cela Južna like štete infrastrukturi samog grada i Srbija) plodan poligon za regrutovanje ”proizvelo” ogroman broj izbeglica sa dobrovoljaca za odlazak u ratove koje Kosova, pretežno srpske nacionalnosti, je Srbija vodila na teritoriji Hrvatske i kao i priličan broja Roma, koji su na- BiH; doskorašnja braća postaju nepri- selili teritoriju grada. Sa druge strane, jatelji a sugrađani druge vere ili nacije, pomenuti događaji i njihove posledice posebno Romi, postaju mete sve če- bili su ”dolivanje ulja na vatru” već po- šćih napada ”mladih patriota”. Ovakva stojećem jakom ultradesnom raspolo- atmosfera počinje da dobija artikuli- ženju među mladima. S obzirom da je sane oblike u krugovima omladinskih Niš i univerzitetski cetar južne Srbije, Niš

ovi oblici kvazi ideološkog mišljenja na kratko se učinilo da nacionalistički brzo dobijaju i institucionalne ili ”po- naboj u Srbiji slabi i da će ”građanske 30 luinstitucionalne” okvire, kroz različite vrednosti” isplivati na površinu, no studentske organizacije ili zvanične to nije dugo potrajalo. Retrogradne saveze studenata pojedinih fakulteta političke snage su se vrlo brzo reor- niškog Univerziteta, u čemu posled- ganizovale i nakon ubistva premijera njih nekoliko godina prednjači Savez 2003. godine bilo je jasno da se aveti studenata Filozofskog fakulteta uz iz prošlosti neće dobrovoljno povući. prećutno odobravanje uprave samog U Srbiji je usledila najlošija i najduža Fakulteta. privatizacija, ako posmatramo zemlje ”istočnog bloka”, kojom je devastiran Nakon završetka NATO intervencije i i onaj ostatak privrede koji je uspeo smene vlasti Slobodana Miloševića, da preživi devedesete godine dva- desetog veka. Ovakva situacija, ukr- štena sa blizinom Kosova, ponovo je stvorila idealnu klimu za mutacije i neprirodna ukrštanja religije, politike i ”patriotizma”. Različiti klerofašistički i neofašistički pokreti, organizacije ili neformalne grupe ponovo su isplivale na površinu i u Nišu postaju ozbiljan problem za sve, osim za nadležne or- gane. Najaktivniji su Krv i čast (rasi- stički pokret) i Obraz (klerofašistička organizacija), a kao njihove podmuta- Niš cije kasnije se pojavljuju i Nacionalni nakon dve godine oslobođena, a samo stroj, 1389 Naši i sl. na osnovu njihovih naknadnih izjava U ovakvoj atmosferi, krajem 2003. go- jedan od organizatora događaja biva dine, u Nišu se po prvi put artikulisano optužen za nanošenje teških telesnih pomaljaju događaji sa antifašističkim povreda. Taj slučaj i dalje traje pred predznakom i formira neformalna Osnovnim sudom u Nišu. Ovo svedoči grupa koja aktivno deluje na polju di- ne samo o nezainteresovanosti države stirbucije materijala, organizovanja da stane na put neofašistima u Srbiji, koncerata i povezivanje sa sličnim gru- već se može uzeti i kao ”školski” primer pama iz regiona. Naravno, pojavljiva- političke represije prema antifa aktivi- nje ove grupe nije ostalo bez reakcije stima i svima koji se usude suprotsta- neofašista i njene aktivnosti konstan- viti dominantnom kulturno-političkom tno bivaju ometane a pojedinci fizički modelu. napadani. Kao ilustraciju gore pome- nute ”nezainteresovanosti” nadležnih Trenutno stanje stvari organa za aktivnosti neofašista i klero- Kada je reč o prosečnim građanima i fašista, pominjemo napad na Mirovni građankama Niša, smatramo da je veli- Karavan1 u maju 2007. godine, kada je ki broj njih apsolutno nezainteresovan desetak pripadika Krv i čast Srbija upa- za politička pitanja pa u skladu sa tim lo u klub Pravnog fakultet gde se odr- i veoma neinformisan o diskriminaciji žavao koncert u okviru gostovanja Ka- na osnovu rase, seksualne orijentaci- 31

ravana i gde je bilo više povređenih2. je, nacionalne pripadnosti itd., prema Policija je identifikovala nekoliko napa- kojima izražavaju negativan stav ili dača, dvojica su bila krivično gonjena i mržnju. Ova nezainteresovanost i ne- informisanost je kontradiktorna, jer 1 Detaljnije o konceptu Mirovnog karavana vide- isti tvrde da je fašizam ostao iza nas i ti na: http://bezsile.blogger.ba/ da je deo neke daleke prošlosti. Ono 2 Detaljnije o napadu i njegovom epilogu videti na: http://blog.b92.net/arhiva/node/5733.html što nam se čini izraženije u odnosu Niš

na druge delove Srbije jeste to da je podrazumeva bilo kakvu diskrimina- ”naš” grad oduvek bio sklon konzer- ciju na osnovu različitosti, kao i protiv vativizmu - tradicija, patriotizam, naci- njenih agitatora na svim frontovima. onalizam, religioznost i patrijarhat su Grupa postoji nešto više od godinu dominantni oblici društvenog života. dana i možemo reći da je AfaNi jedina Nažalost, ovo je i plodno tlo za sve pri- antifa grupa u Nišu. U gradu deluje i je- sutnije i brojnije desničarske organiza- dan broj NVO koje se javno deklarišu cije. Ideja o Srbinu kao pravoslavnom kao antifašističke, ali pritom podržava- biću postaje ideal koji raste obrnuto- ju kapitalizam, EU, represivne državne srazmerno smanjenju zaposlenosti i institucije itd. što se direktno kosi sa plata. Ono čemu naša grupa teži jeste osnovnim vrednostima antifašizma i demaskiranje neofašističke ideje i nje- slobode uopšte. Grupa AfaNi održava nih aktivista, ukazivanje na sve njene redovne sastanke na kojima se odlu- forme, kao i edukacija građana i gra- čuje o radu, akcijama i taktikama za đanki Niša. izvođenje istih; finansira se od priloga

32

članova i članica. AfaNi je neformalna, nehijerarhijska Stalne aktivnosti grupe AfaNi jesu gra- grupa koju čine ljudi levo orijentisa- fitiranje, lepljenje nalepnica i plakata, nih shvatanja, uglavnom studenti i organizacija koncerata, postavljanje studentkinje, a čije osnovne vrednosti banera (obeležavanje 9. novembra, jesu antifašizam i antikapitalizam. Naša podrška uhapšenim ruskim antifašisti- borba je usmerena protiv svega što ma, baner protiv povlašćenog položaja Niš

SPC, 70 godina antifašističkog ustanka i drugi). Putem njih pružamo podršku grupama ili pojedincima, obeleža- vamo važne antifašističke datume ili samo ističemo naš stav prema odre- đenom društvenom problemu. Jedna od poslednjih akcija bila je vezana za najavljenu, a kasnije od države zabra- njenu, paradu ponosa. Grupa AfaNi ”bombardovala” je ulice grada grafiti- ma i nalepnicama sa natpisom ”Ko te jebe?”, čime je pokušala da skrene pa- žnju građana da nije LGBT populacija ta koja im uništava život, već da su to političari, institucije, i globalni kapitali- stičko-fašistički sistem.

Ono što smatramo veoma važnim za naše delovanje jeste uzajamna pomoć i međusobna saradnja sa drugim anti- fašističkim organizacijama, grupama i pojedincima i pojedinkama, kako iz Srbije tako i iz inostranstva. Osim po- drške u vidu propagandnog materija- 33 la koji se dobija kroz razmenu, koja je uvek dobrodošla, objavljen je i tekst o stanju u Srbiji i radu AfaNi-a u berlin- skom časopisu ANTIFA Infoblat (br.91). Naše akcije su propraćene na sajtovi- ma prijateljskih nam organizacija, kao i na youtube kanalu antifabre.

I pored lepih vesti o povećanju naše grupe, kao i svakodnevnom (i svako- noćnom) radu na podizanju političke svesti građana i građanki Niša i od- vraćanju omladine od fašističkih laži i smeća , nama (a i vama) tek predstoji mukotrpna borba do konačne pobede nad štetnim, nazadnim i smrtonosnim ideologijama. AFA Niš 34 Novi Sad

BASTION ANTIFASIZMAs�� �

12 godina Antifasistickes�� � s�� � Akcije Novog Sada

ovi Sad je grad koji je pretrpeo – ekonomska slika države Srbije, čiju Nmožda i najveće demografske pro- je sudbinu delio i Novi Sad, u potonjih mene u ”post – jugoslovenskom” pro- 20 godina je određena nacionalizmom storu, tj. na području nekadašnje Jugo- koji je bio glavni uzrok rata za teritori- slavije. Od grada koji je 1991. godine je u bivšoj Jugoslaviji (i koji je i danas sa širim gradskim područjem brojao dominantna ideologija na političkoj između 200 000 i 250 000 stanovnika sceni Srbije), potpunom devastacijom, (zvaničan podatak sa Popisa stanovniš- pljačkom i kriminalnom privatizacijom tva iz 1991. kaže da je uže gradsko jez- nekada stabilne privrede, razorenom gro brojalo 179 626 ljudi), Novi Sad je državnom infrastrukturom i potpunim prema prvim nezvaničnim podacima slomom sistema društvenih vrednosti i popisa iz 2011. godine na širem grad- normi. Ovo za posledicu ima da i danas skom području narastao do cifre od Srbija predstavlja društvo u vredno- 350 000 do 400 000 stanovnika (zva- snom i normativnom vakuumu. Takva nični, precizni podaci u ovom trenutku društvena klima se pokazala kao izu- još uvek nisu saopšteni). Dakle, u peri- zetno plodno tlo za bujanje raznolikih odu od svega 20 godina, grad se goto- fašističkih, i uopšte desničarskih, ideja i 35 vo udvostručio u brojnosti populacije. političkih pokreta (organizacija). Pored činjenice da je univerzitetski i poslovno – trgovački centar AP Vojvo- Ovde ćemo predstaviti najznačajnije dine, na ovu dramatičnu demografsku fašističke i desničarske organizacije promenu uticala je i opšta društvena koje deluju na teritoriji Novog Sada sa situacija u poslednjih 20 godina koja bližom okolinom. Moramo napome- je bila presudno determinisana rato- nuti i to da ćemo se ograničiti samo na vima koje je Srbija vodila na područ- one grupe koje su deo političkog ”un- ju nekadašnje Jugoslavije. Novi Sad dergrounda” i koje su usmerene više na je tako u devedesetim godinama 20. delovanje među omladinskom popula- veka postao grad u koji je emigrirao cijom, gde neke od njih imaju i subkul- možda i najveći broj stanovništva (ma- turni karakter. Tzv, ulični fašizam. hom srpske nacionalnosti) sa ratom zahvaćenih područja bivše zajedničke države. To je, uz činjenicu da je veliki deo mađarske etničke populacije emi- grirao u Mađarsku u potrazi za životom boljim od onog kakav je bio u ratom zaokupljenoj zemlji razorene i opljač- kane privrede, u mnogome uticalo na promenu i etničke strukture gradskog stanovništva. Dakle, opšta društveno Novi Sad

organizacija u Srbiji danas. Jasnije pro- filisanje ekstremne desnice u Srbiji se, zapravo, desilo nakon 2000. godine i svrgavanja diktature Slobodana Mi- loševića koja je vodila Srbiju kroz sve ratove sa susedima. Ponašanje nove vlasti presudno je uticalo na porast popularnosti ekstremnih desničarskih grupa jer se ona samo deklarativno, u javnom diskursu, izjašnjavala za mo- Prvi tragovi neonacističke ideologi- dernizaciju društva, ”evro – atlantske je u Novom Sadu mogu se primetiti integracije”, suočavanje sa nečasnom polovinom osamdesetih godina 20. ratnom prošlošću, itd., a u praksi ne veka u jednom manjem delu skinhead samo da nije učinila ništa na demonti- subkulture. U ovom periodu neonaci- ranju nasleđenog sistema i ideologije, stička ideologija bila je vrlo neartikuli- već se utopila u isti i činila da sistem sana među njenim pobornicima, i više postaje sve gori. Tako je svaka desni- je služila u svrhu mladalačke provoka- čarska klika, grupa, organizacija mo- cije prema tadašnjem ”samoupravnom gla da tvrdi da je protiv sistema koji socijalizmu”, nego što je bila jasna po- je, navodno, ”pro-evropski”, ”mondija- litička ideologija. Krajem osamdesetih listički”, dok je sam državni sistem, ne i početkom devedesetih godina 20. napuštajući ideologiju nacionalizma veka srpsko društvo je bilo zaokuplje- i klerikalizam, konstantno proizvodio 36 no pripremama za rat i samim ratom ekstremnu desnicu kao legitiman, čak na području bivše Jugoslavije, te je i poželjan oblik političkog delovanja. U svaki njegov segment bio zahvaćen takvoj atmosferi nastale su i danas de- nacionalizmom. U takvim okolnosti- luju ekstremno desničarske organiza- ma treba tražiti uzroke za postojanje cije kakve su: Blood & Honour Serbia, fašističkih i desno – ekstremističkih Nacionalni Stroj, Obraz, SNP Naši, SNP Novi Sad

1389, Dveri, Pokret 64 županije. ”Krv i čast Srbija” (Blood & Honour Serbia) predstavlja srpsku ispostavu internacionalnog rasističkog pokreta prisutnog u svim zapadnim državama. Ova grupa izrasla je iz subkulture naci skinheadsa i u Srbiji je osnovana u pr- voj polovini devedesetih. Može se reći da pripadnici ”Krv i čast Srbija” (koja više deluje kao neformalna subkultur- na grupa, nego kao organizacija) sebe doživljavaju kao neku vrstu fašističkih tačke nacistički, a glavni moto grupe je uličnih jurišnih trupa, zaduženih za ”Nacionalna sloboda – socijalna prav- napade na rasne manjine (pre svega da – rasni identitet”. U cilju veće javne Rome i Kineze), homoseksualce, le- prihvatljivosti, ”Nacionalni stroj” se vičare i antifašiste. U Novom Sadu se deklariše kao ”patriotska” organizacija, ova grupa javlja takođe polovinom de- igrajući na kartu popularnosti patrio- vedesetih, a njihov reprezent na polju tizma u srpskom društvu. U svetlu po- subkulture bio je bend Razor 88, koji menute legitimizacije, grupa nastoji nakon decenijske pauze ponovo po- da preraste u političku partiju pod na- stoji od 2009. godine. zivom ”Novi Srpski Program”, ali ti nji- ”Nacionalni stroj” je grupa za koju se hovi napori ostali su bez uspeha jer se može reći da je izrasla iz ”Krv i čast Sr- ova Davidovićeva partija raspala u svo- bija”, ali koja teži da uspostavi formu jim prvim danima. 37 političke organizacije i da se nametne kao legitiman činilac u političkom ži- S druge strane, imamo tri pokreta ori- votu srpskog društva. Ova organizacija jentisana više na studentsku popula- svoju osnovu takođe ima u subkulturi ciju, koji svoje idejne osnove crpe iz naci skinheadsa, ali teži da u svoje re- religijskog pravoslavnog fundamenta- dove uključi što širu i raznovrsniju de- lizma: ”SNP Naši” ”SNP 1389” i ”Obraz”. sno orijentisanu populaciju. Za osni- ”SNP Naši” i ”SNP 1389” su organizaci- vača grupacije smatra se Novosađanin ja orijentisane na pitanje Kosova; Ove Goran Davidović, nekada basista gore dve organizacije neko vreme su prove- pomenutog benda Razor 88, a danas le u svojevrsnom političkom ”braku” ali bivši, irelevantni firer srpskog nacizma je zbog sukoba u rukovodstvu brzo na- koga su odbacili radikalniji pripadnici stupio razvod i opet deluju odvojeno. ”Krvi i časti”, najverovatnije zbog nje- Članstvo verovatno ni samo ne razume gove očigledne saradnje sa policijom razliku u organizacijama pa ni sami ne i bezbednosnim službama. Za ”Na- znaju gde su tačno pripali. Grupe su cionalni stroj” se može reći da su, uz posebno bile aktivna u neredima koji ”Obraz”, najaktivnija fašistička grupa u su se dešavali na ulicama gradova u Sr- javnosti Srbije. Pripadnici se ne dekla- biji povodom proglašenja nezavisnosti rišu kao nacisti, iako je program ove Kosova. Njihova orijentacija se može organizacije1 od prve do poslednje prepoznati i u samom imenu organiza- cije, jer 1389. označava godinu u kojoj 1 Program dostupan na http://www.nacionalnistroj.org su se sukobile srpska i turska (otoman- Novi Sad

ska) vojska na Kosovu, nakon čega skupove i javne tribine liberalno i levo je Srbija potpala pod petstogodišnju orijentisanih intelektualaca. 38 tursku vladavinu. ”Naši” svoje uzore još direktnije traže u podmlatku partije U Srbiji i Novom Sadu aktivno deluju i Vladimira Putina, ruskog predsednika. ”Dveri” - klerofašistički pokret koji je Galimatijas pravoslavlja, rusofilstva, prerastao u marginalnu političku parti- fašizma i ekstremnog konzervativizma ju. U suštini, oni predstavljaju ”umive- nakaradno pomešan sa modernom nu” verziju ”Obraza” i ”SNP Naši 1389” i omladinskom subkulturom i krađa vi- praktično su političko krilo ovih gotovo zuelnog identiteta revolucionarne levi- paramilitarnih klerofašističkih grupa. ce, glavne su odlike ovih grupa. Tek treba da učestvuju na svojim pr- vim parlamentarnim izborima, pa je ”Obraz” je verovatno i najveća i najuti- nepoznato koliku podršku zaista uživa cajnija od svih pomenutih desničarskih ova partija, ali po svim istraživanjima ”underground” organizacija. Etablirana javnog mnenja, njihov uticaj je margi- u veoma širokim društvenim slojevi- nalan. Odaju utisak dobro finansirane ma, ova organizacija zastupa speci- organizacije, tesno povezane sa SPC, sa fičnu ideologiju klerofašizma, iako se velikim apetitima i okupljaju širok spek- javno ne deklariše na taj način. ”Obraz” tar ljudi čiji jedini vezivni faktor je že- ima podršku u vrlo uticajnim slojevima stoki antimodernizam u svakom smislu. Srpske pravoslavne crkve i pojedinim političkim partijama, od kojih je naju- Sem pomenutih srpskih ”undergro- ticajnija DSS bivšeg srpskog premijera und” desničarskih grupa, na prostoru Koštunice. Ponekad deluju kao neka severne Vojvodine deluje i mađarski vrsta ”pravoslavne milicije”, prekidajući omladinski fašistički ”Pokret 64 žu- Novi Sad panije”. Ova organizacija se zalaže za Sente, Bečeja, Bačke Topole, itd. pripajanje Mađarskoj svih teritorija naseljenih Mađarima u susednim dr- U Novom Sadu već dugi niz godina žavama. ”Pokret 64 županije” deluje i u deluju i grupe koje se suprotstavljaju Rumuniji i Slovačkoj, a na prostoru Voj- ideologiji fašizma, a organizovane su u vodine samo u onim mestima koja su Antifašističku akciju Novog Sada. Priča naseljena mađarskim stanovništvom. o organizovanom antifašističkom po- U poslednje vreme postaje sve vidlji- kretu u Novom Sadu seže u, sada već vije da se ”Pokret 64 županije” zapravo prilično daleku, 200O. godinu. Te go- transformisao u Mađarski pokret nade dine, 9. novembra, grupa entuzijasta (Magyar remeny mozgalom), što čini sa novosadske punk i skinhead scene stvar mnogo ozbiljnijom jer je ovaj po- odlučila je da po prvi put koncertom kret pod direktnim pokroviteljstvom obeleži Svetski dan borbe protiv fašiz- Mađarskog nacionalnog saveta u Sr- ma (dan sećanja na pogrom Jevreja u biji. Za Mađarske fašističke organiza- Nemačkoj 9. 11. 1938., tzv. ”Kristalnu cije je specifično da su aktivne gotovo noć”). Prvobitna namera bila je da se isključivo u mestima u kojima postoji ovom manifestacijom utiče na svest respektabilna mađarska zajednica ili sugrađana o rastućem problemu fašiz- gde su Mađari većinsko stanovništvo. ma među mladima u etnički i religijski Tako u Novom Sadu nema jakog de- bogatoj i različitoj sredini kakva je Novi lovanja ove grupe, ali je njihovo pri- Sad, kao i da se promeni slika javnosti sustvo izuzetno snažno u manjim voj- o, pre svega, skinhead subkulturi kojoj vođanskim mestima poput Temerina, se u najuticajnijim medijima po običa- 39 Novi Sad

ju pripisivao epitet fašističke. Motiv za ovako nešto sadržan je u činjenici da je Novi Sad od početka osamdesetih godina prošlog veka, pa do dan da- nas, bio jako uporište punk i skinhead subkulture među čijim je članovima fašistička ideologija u velikoj većini slučajeva bila samo predmet podsme- ha i sprdnje. Upravo zbog toga, kao i zbog pomenute percepcije javnosti, ljudi sa ove subkulturne scene imali su potrebu da javno i glasno iskažu stav o ovom pitanju. Iz ove manifestacije izrasla je Antifašistička akcija Novog Sada (u daljem tekstu AFA NS), koja je tokom svih godina do danas predstav- ljala najbitniju antifa grupu u gradu. rat na gradskoj skinhead sceni izazvan prvom oštrom podelom po pitanju fa- No, pre nego što se detaljnije posveti- šizma unutar subkulture. Takođe, kroz mo opisu AFA NS, valja pomenuti da je ovaj period utemeljena su i osnovna i pre 2001. godine na području Novog načela budućeg pokreta koja su se, Sada postojala underground borba pored ostalih stvari kakve su deljenje protiv fašizma, samo što je to tada bilo letaka, pisanje informatora i teorijskih 40 svedeno na neorganizovane, pojedi- tekstova o datom problemu, bazirala i načne slučajeve. Već sredinom deve- na prihvatanju uličnog nasilja kao op- desetih godina počeo je bespoštedan cije u rešavanju problema sa fašistič- Novi Sad

kim bandama u gradu. Jednostavno, AFA NS je tokom godina uspevala da AFA NS je grupa koja ne beži od nasilja mobiliše, za srpske standarde, zavi- kao metoda kojim se rešava problem dan broj ljudi. Godinama je mobiliza- agresivnosti netolerantnih. cija bila ograničena na subkulturnu i omladinsku kategoriju stanovništva, Tokom deset godina koliko je grupa sve dok lokalni nacisti nisu namerili 41 aktivna, odrađeno je mnogo različitih da 7. oktobra 2007. godine u Novom akcija i projekata, od protesta i de- Sadu organizuju tzv ”Srpski marš”, baš monstracija, teorijskih publikacija o na rođendan Heinricha Himmlera, za- različitim temama, do onoga što je od menika Adolfu Hitleru i rajhsfirera SS. početka u samom fokusu delovanja Tada je AFA NS inicirala do tada najve- – organizovanja koncerata i žurki sa ću mobilizaciju antifašističkih građana porukom, pomoću kojih se pokušava i građanki Novog Sada u novijoj istoriji. doći do svesti različitih grupa mladih Sprovedene su akcije deljenja letaka, koje su u današnjem srpskom društvu opsedanje medija, organizovanje anti- najpodložnije uticaju fašističke ideo- fa benefit koncerta i mnoge druge ak- logije. Tokom devet izdanja sada već tivnosti koje su rezultirale okupljanjem tradicionalnog antifa koncerta, koji se oko 3500 ljudi u antifa bloku toga održava svake godine 9. novembra, dana. Ovo se svakako može smatrati na bini su prodefilovala sva značajni- najvećom akcijom AFA NS-a, od kada ja imena novosadske muzičke scene postoji. i mnogi gosti iz regiona i sveta Među AFA Novi Sad tim bendovima bili su i Atheist Rap, Talco, Motus, Argies, The Movement, Stillnes, Deafness By Noise, Municia, The Lunatics, The Bayonets, Red Union, Jedino Rešenje, Bomber, Pasi, Lost Pro- peleros, Ringišpil, itd. 42 Fudbalski navijači ex-Yu prostora GENERATOR DESNICE

Stadioni kao poligoni za uvezbas�� � - vanje militantnih ultradesnicaras�� � odinu dana nenapadanja, a po- ma? Navijači kritikuju šizofreniju koja ”Gtom bez oružja.” Tako glasi do- vlada u sudstvu. Sa pravom se, za po- govor srpske navijačke scene, nakon litičko i ekonomsko vođstvo, sport i ve- što je država poslednjih godina počela liki deo medija slobodno može koristiti da steže obruč, a službe bezbednosti naziv mafija. Nije samo srpski fudbal, intenzivnije da prate navijačke grupe. već čitavo društvo prožeto korupci- Kazne su prosto pljuštale. Tako su, na jom, vezama i ”dilovima”. Stiče se utisak primer, petnaest navijača Partizana da se problem ne rešava nego se po- osuđeni na ukupno 240 godina zatvo- vremenim kažnjavanjem navijača (kad ra zbog ubistva navijača Tuluza Brisa ovi preteraju preko svake mere) samo Tatona. (Nakon ove presude su se gra- zamazuju oči javnosti i skreće pažnja fiti podrške ”Sloboda za Grobare” mogli sa uzroka. Uprkos ovoj ulozi žrtve, koja videti u čitavoj zemlji, pa čak i u Beču.) je zapala navijačkoj sceni u Srbiji, ne I ”Delije”, navijači velikog Partizanovog treba gajiti previše simpatija prema rivala Crvene Zvezde, imali su svog istoj, već je podrobnije analizirati... okrivljenog, Uroša, koji je na domaćem stadionu 2007. godine bakljom u lice Ono što važi za mnoge Ultra scene 43 napao policajca u civilu i zbog toga će u istočnoj Evropi, može se primeniti deset godina provesti iza rešetaka. Ni kao šablon i na Srbiju: izražen naci- događaji oko utakmice Srbija – Italija onalizam, ruku pod ruku sa duboko 2010. u Đenovi nisu ostali u boljem se- usađenim desničarskim vrednosti- ćanju. Neredi koje su izazvali srpski na- ma, i široko rasprostranjena desničar- vijači predvođeni Ivanom Bogdanovim, ska propaganda. Keltski krstovi nisu kojeg su tamošnji mediji prozvali čudo- retkost na navijačkim zastavama i vištem, nisu samo pogoršali šanse ze- transparentima u Srbiji. Ipak, srpski mlje za ulazak u Evropsku uniju, nego desničari imaju osobenosti koje ih ra- je i UEFA pretila isključenjem Srbije iz zlikuju od ostalih u Evropi. Autentični takmičenja ukoliko dođe do novih ne- neonacistički pokret ovde se nalazi na reda. Najverovatnije je ovo i bio razlog marginama društva. Srpska desnica je zbog kojeg je navijačka scena napravila kombinacija sastavljena od nacionali- korak unazad. U proleće 2011. godine vođe navijača dogovorile su pakt o ne- napadanju kako se ne bi izazvale dalje represivne mere.

Naravno, postavlja se pitanje zašto se navijači u Srbiji žale zbog državnih re- presalija, kada se u svim slučajevima zaista radi o ozbiljnim krivičnim deli- Fudbalski navijači ex-Yu prostora

bombardovanja još uvek vidljivi. S toga nije čudno da u jednom tako snažno osiromašenom društvu desni- čarski huškači nailaze na plodno tlo. Organizacije poput Obraza i SNP Naši 1389 imaju ogroman uticaj pre svega na mlađe generacije navijača, posebno u Beogradu. Upravo zato su navijači iz oba velika beogradska kluba, podsta- knuti od strane pravoslavnog svešten- stva i prostog homofobnog društva, napali učesnike beogradske Parade ponosa. Isti su učestvovali i u neredi- stičkih i pravoslavno fundamentalistič- ma nakon proglašenja nezavisnosti kih obrazaca ponašanja, koji su naširo- Kosova, kada je 15 hiljada ljudi izašlo ko prisutni u društvu. Njeni najbitniji na ulice i kada je zapaljena američka elementi su: propagiranje projekta ve- ambasada, a mnoge druge napadnu- lika Srbija kroz sveprisutnu glorifikaci- te. Mada su neredi zvanično osuđeni ju Kosovskog mita kao žile kucavice Sr- sa svih strana, upravo oni odražavaju bije i četničkog pokreta; idealizovano društveni mejnstrim kao i zvaničnu dr- slovensko bratstvo sa Rusijom i odbi- žavnu politiku. Još jedan paradoks je janje zapada (pre svega Evropske unije da upravo država koristi ovaj nasilnič- i NATO-a); privrženost partrijarhalnim i ki potencijal mladih. Apsurdno je da 44 pravoslavnim strukturama (šovinizmu, se uprkos svakodnevnom političkom homofobiji). Što se tiče rasprostranje- angažovanju u skoro svim studijama nog anti-zapadnog mišljenja, trebalo ove grupe označavaju kao apolitične. bi imati u vidu da je Srbija na zapadu Ogromne, skupe koreografije, koje se prikazivana kao (jedini) agresor kao i uglavno vrte oko teme Kosova, i za- da su ožiljci od ne tako davnog NATO stave sa grbom sa četiri ocila, po ovoj logici ne predstavljaju izražavanje poli- tičkog mišljenja, već se podrazumeva- ju. Istini za volju nisu svi navijači desni- čari. Postoje i levičari koji se nalaze na tribinama, ali je većina, a time i imidž koji se šalje ka javnost, desničarska. ”Delije” i ”Grobari” su, bez sumnje, naj- veće navijačke grupe u Srbiji. Pri tome je teško govoriti o formalnim grupa- ma, jer ne postoji nikakav sistem član- stva, već svako automatski postaje deo Grobara ili Delija. Na tribinama se pre mogu naći skupine koje predstav- ljaju deo grada, kvart ili se jednostav- no formiraju na prijateljskim vezama. Ovakva struktura grupe nije retkost na Balkanu. Obe glavne gradske tribine Fudbalski navijači ex-Yu prostora

jesu na neki način merilo svega u Srbi- Srpski fudbal ima još jedan specifičan ji, pa se na njih ugledaju mnoge dru- slučaj: Novi Pazar, grad u regionu San- ge, čak i ako su im zakleti neprijatelji. džak je za gostujuće navijače zabra- Najjasnijij primer toga nalazi se u grupi njeni grad. Zbog većinskog musliman- ”Firma”. Posebno mlađa generacija pati skog stanovništva, postoji opravdan od kompleksa niže vrednosti, kada ih razlog za strah od nereda. iz Beograda nazivaju ”mađarskih pič- Da li će pakt o nenapadanju biti krat- kama”. S toga oni ”moraju” jasnije do- kog daha, ostaje da se vidi. U mnogim 45 kazati da su ”pravi Srbi” i podjednako gradovima i četvrtima se vodi borba žestoki kao i njihovi uzori, koje toliko za prevlast između grupa a sve manje preziru. ”Firmin” sever bio je jedina to ima bilo kakve veze sa fudbalom i veća tribina na kojoj je bilo jasno za- navijačkim rivalstvom. Sve više je reč branjeno isticanje bilo kakvih politič- o klasičnim kriminalnim poslovima ve- kih simbola, i na kojoj se poslednjih zanim uglavnom za trgovinu narkotici- godina nije mogla videti desničarska ma. Mlađa generacija ne pokazuje sluh ikonografija. Ali proglašenje nezavi- za primirje i ne sluša apele za smanje- snosti Kosova je promenilo raspože- nje brutalnosti. nje u zemlji, koje najbolje odražavaju upravo mladi svojim ekstremno nacio- nalistički ponašanjem. Ovo se odrazilo i na ultrase FK Vojvodine.

Jedina istinska neonacistička navijačka grupa u zemlji je ”United Force 1987” fudbalskog kluba Rada, koja je poveza- na sa organizacijama Blood and Honour i Combat 18. U Beogradu još postoji i OFK Beograd sa navijačima ”Blue Union” i FK Zemun sa ”Taurunum Boys” koji ima- ju šta da ponude na svojoj maloj sceni. Fudbalski navijači ex-Yu prostora

Fudbal u Hrvatskoj – Da li su prošle organizovani u grupu ”Torcida”, koja je divlje godine? nastala još 1950. godine i važi za jednu Na navijačkoj sceni Hrvatske postoje od najstarijih na svetu. Članstvo je na- slični problemi kao i u Srbiji: nivo re- lik ”BBB” i ostalim grupama na Balkanu presivnih mera je toliko narastao da se podeljeno na više subkultura koje se s punim pravom može govoriti o istin- mogu naći u čitavoj zemlji. U ”Torcidi” skoj krizi navijačke kulture. Dugi niz važi pravilo da transparent jedne pod- godina ona se slobodno izražavala, što grupe mora podržati bar deset ljudi, najbolje pokazuju spektakularne kore- inače će ga vođe ukloniti. ografije i bakljade. U međuvremenu, donešen je zakon koji bi trebalo da smanji nasilje na sta- dionima i ograniči prostor za delova- nje navijača. Slično kao i u Srbiji, ovaj zakon se koristi da bi se pridobila ”tiha većina” i njihovi glasovi na izborima, jer time što se na fudbalske navijače ukazuje kao na ultimativno zlo, lako se skreće pažnja sa pravih problema. Kao i svuda na Balkanu mafijaške struktu- re su upletene u sve delove društva – pa, naravno, i u fudbal. Podpredsednik kluba Dinamo iz Zagreba je veličan- 46 stven lik koji udruženje vodi isključivo zbog ličnog ugođaja. Iz ovog razlo- ga navijači Dinama ”Bad Blue Boys”-i Politički gledano, fudbalska navijačka bojkotuju utakmice - broj navijača na scena u Hrvatskoj mora se okarakte- stadionu smanjen na rekordnih 3.800, risati kao desničarska. Iako se među mada je i to za Hrvatsku solidna broj- ”BBB”-ima i u ”Torcidi” mogu naći poje- ka (prosečan broj gledalaca na prvo- dini levičari, većina, kao i njihovo delo- ligaškoj utakmici je oko 2000). Pravo vanje je desničarsko, odnosno skoro da obilje navijača (prosečno 7.500) može i ne postoji ograđivanje od ekstremno- se videti na stadionu dalmatinskog desničarskih ideja. Na Hajdukovim uta- grada Splita i kluba Hajduk. Navijači su kmicama često se mogu čuti rasistički povici, a keltski krstovi se mogu videti na tribinama. Pre nekoliko godina po- javile su se majice sa natpisom ”Hajduk Jugend”, koje su očigledno podraža- vale ”Hitler Jugend” (Hilterova omladi- na). Podrazumeva se da to ”nije imalo nikakvu političku konotaciju”, kako je objasnio jedan od glasnogovornika ”Torcide”, već je proizvedeno isključi- vo iz estetskih razloga. Malu zastavu sa natpisom ”Endsieg” (konačna po- beda: korišćena kao pojam za vreme Fudbalski navijači ex-Yu prostora

nacističke diktature) je u Beču na uta- ku odeću. Isto tako je zastrašujuće da kmici Dinamo Zagreba okačio ”samo” se njegova pesma ”Lijepa li si” (misli jedan jedini Hrvat koji tamo živi. Iako se na Hrvatsku) pušta na utakmicama 47 se zvanično izjašnjavaju kao apolitični, nacionalnog tima na stadionu Maksi- postoji mnoštvo primera koji dokazu- mir u Zagrebu. Tompson, koji je javno ju upravo suprotno. Ograđivanje od podržao hrvatske ratne zločince, sim- ovakvih ispada se nikada nije desilo, a bolično predstavlja duboko usađeni desničarska simbolika i pesme su i da- lje široko prihvaćene. Svoju renesansu je doživela simbolika koja se pozitiv- no odnosi prema Ustašama. Najjasniji primer toga je korišćenje hrvatskog grba iz doba ustaškog režima. Ovaj grb počinje na gornjem delu ne kao današnji crvenim, već belim poljem. Upravo iz ovog razloga je i poznati hrvatski proustaški pevač Tompson popularan među navijačima. Nadimak mu potiče od američke automatske puške koju je koristila hrvatska voj- ska u ”Domovinskom ratu”. Pesme su mu ekstremno nacionalističke i imaju dodira sa ustaškom tradicijom. Tomp- sonove koncerte redovno posećuju hiljade gledalaca, obučenih u ustaš- Fudbalski navijači ex-Yu prostora

nacionalizam u hrvatskom društvu. Rat bra hrvatska nacija), sve nesuglasice tokom devedesetih godina igra i dalje su pale u zaborav. Isto je bilo i krajem veliku ulogu u kolektivnom sećanju, a osamdesetih godina, kada se nazirao samim tim i kod navijača. Istočno-sla- raspad Jugoslavije. Tada je dogovore- 48 vonski gradić Vukovar, u blizini srpske no primirje između navijača Dinama i granice, predstavlja simbol srpskih zlo- Hajduka, kako bi se zajedničkim sna- čina. Grad je nekoliko meseci bio pod gama suprotstavili srpskim navijačima, opsadom i danas se u njemu mogu pre svega iz omraženog glavnog grada videti ruševine iz tog perioda. Kada je Beograda. Obostrana mržanja i dalje 2008. godine jedna grupa mladića ma- postoji. Kada je Dinamo Zagreb 1997. skiranih u šaleve Crvene Zvezde upala igrao protiv Partizana za ulazak u Ligu u kuću u Vukovaru, inače razjedinjeni šampiona, navijačima iz Beograda nije navijači Hrvatske su se ujedinili kako bio dozvoljen ulazak na stadion. Ni bi napravili protestni marš. Kada se 2010. godine, kada je Dinamo igrao deluje protiv zajedničkog neprijate- protiv PAOK-a iz Soluna, nije bio do- lja (u ovom slučaju ”starog agresora”) zvoljen ulazak gostujućih navijača. Ra- ili za zajedničku stvar (kao što je hra- zlog je bio: blisko prijateljstvo između navijača ovog tima sa navijačima beo- gradskog Partizana.

Izrazito desničarka scena postoji i u klubovima NK Zadar (”Tornados”), Ci- balia Vinkovci (”Ultras Vinkovci”) i HNK Rijeka (”Armada”). Poslednji i zbog svog problema identiteta, jer su često, zbog blizine Italije, nazivani pogrdno Italijanima. Ukaljano ime pokušavaju Fudbalski navijači ex-Yu prostora da nadoknade dodatnom porcijom nacionalizma i izvornog hrvatskog fa- šizma. U poređenju sa ostalim navijač- kim grupama u Hrvatskoj, situacija u Puli deluje mnogo opuštenije. Pula je grad koji pripada tradicionalno levičar- skom regionu Istre. Tamošnji klub NK Istra od 1961. godine podržavaju ”De- moni”, koje su osnovali pankeri. Tek sa pojavom novije generacije 2000. godi- ne došlo je do određenih unutrašnjih tenzija. Uprkos tome, rođendan grupe tuacija je slična. Nekada je jugosloven- proslavljen je u nekadašnjem skvotu, a ska liga bila na petom mestu u Evropi. današnjem socijalnom centru, u kojem Danas su nacionalne lige u zemljama navijači imaju svoje prostorije. Njihov bivše Jugoslavije sportski neprivlač- natpis ”Ultras no politics” može se po- ne, a njima dominira nekoliko većih smatrati kao napredan u odnosu na klubova. Neizvesno je da li će doći do ostatak desničarske mejnstrim scene. ponovnog formiranja zajedničke lige, Jedini pozitivan primer su ”Beli Anđeli”, o čemu se sve više govori. Strah od navijači NK Zagreba, koji sebe naziva- nereda među nekadašnijm zaraćenim ju Antifašistima. S obzirom da ih ima stranama je preveliki. oko pedesetak, ne čudi da imaju veo- ma ograničen uticaj unutar navijačkog Fudbal u Bosni i Hercegovini – manje pokreta. Mada grupa postoji već osam fudbala, više politike 49 godina, jasan politički cilj se razvio tek U kojoj meri je fudbal u BiH politizo- pre tri ili četiri godine. Svoj uticaj, i po- van, najbolje pokazuje suspenzija naci- red malog broja ljudi, šire preko kon- onalnog tima od strane UEFA-e i FIFA-e cerata, nalepnica i grafita. Nije im lako, 1. aprila 2011. godine. Predhodno su jer na obične utakmice dolazi jedva obe institucije postavile uslov koji je 200 gledalaca, a gradski klub ima vrlo trebalo ispuniti: da se izabere predsed- autokratsko vođstvo. Predsednik je lo- nik kako je predviđeno statutima ovih kalni šef građevinske mafije sa kojim organizacija. Svaki od tri konstitutivna postoje problemi. Nakon što je ruko- naroda imao je svog predsednika. Čak vodstvo kluba pre tri godine promeni- je na utakmici reprezentacije protiv lo grb i boje udruženja, ”Beli Anđeli” su Rumunije došlo i do protesta pod mo- se pobunili protiv ove odluke i prote- tom: Jedan savez, jedan predsednik, stvovali; predsednik ih je fizički napao jedna zemlja. Reprezentaciju uglav- zbog čega, naravno, nije dobio zabra- nom, ali ne i isključivo, podržava mu- nu ulaska na stadion. Na kraju krajeva, slimanski deo stanovništva. Oni pre- kada bi ”Beli Anđeli” povećali svoj uti- bacuju bosanskim Hrvatima i Srbima caj, morali bi da računaju i na proporci- da ne žele da se ujedine, već se više in- onalno veće probleme. teresuju za ”matične” zemlje Hrvatsku i Srbiju. Bosanski fudbal praktično je I koliko god se mrzeli iz dubine duše, izbačen iz međunarodnog fudbala, jer navijači sa jedne, odnosno druge stra- je timu zabranjeno učešće u Ligi šam- ne srpske i hrvatske granice, njihova si- piona i Lige Evrope. Kao da ova situa- Fudbalski navijači ex-Yu prostora

cija nije dovoljno depresivna za većinu Borac iz Banja Luke dolazi iz glavnog ljudi u zemlji, pa se ova suspenzija ne grada Republike Srpske. Na transparen- doživljava kao nešto strašno. Većina tima na stadionima može se videti srp- fudbalskih eksperata procenjuje da je sko ćirilično pismo i nacionalni simboli. stanje u fudbalu beznadežno i može se Njihova navijačka grupa ”Lešinari”, što očekivati duža suspenzija. se navijanja tiče, potpuno je orijentisa-

50

Ovaj događaj simptom je razjedinjeno- na ka Srbiji, a ne na Bosnu i Hercego- sti zemlje koja se odražava i na fudbal. vinu. Nacionalistička retorika i simboli Samo prva liga obuhvata klubove iz nisu preterano čudni, kada se uzme u svih entiteta, dok su ostale lige orga- ozbir društveni i politički kontekst ovog nizovane po entitetima Republike Srp- dela zemlje. Agresivni srpski naciona- ske i Federacije Bosne i Hercegovine. lizam je u RS društveni mejnstrim i dr- Raspad Jugoslavije i rat suspendovali žavna politika. Borac nije jedini srpski su fudbal u BiH na određeno vreme. tim u BiH. Iz glavnog grada Sarajeva, Od sredine devedesetih godina do ili bolje reći srpskog dela grada, dola- 2000. funkcionisale su tri lige koje su zi klub Slavija, osnovan 1993. godine. se isključivo sastojale od srpskih, hrvat- Njihovi navijači, zvani ”Sokolovi”, po- skih i bošnjačkih klubova. Tek u sezoni sebno su motivisani na utakmicama 2002/2003. osnovana je zajednička protiv druga dva velika kluba iz Sara- prva liga - Primijer liga - koju danas čini jeva: FK Sarajeva i Željezničara, ali ne 16 klubova. I mada postoji opasnost da samo zbog gradskog rivalstva. Upravo se situacija iz ove lige šematski preslika su ovi navijači na pravoj utakmici repre- na BiH, u njoj postoji mnogo prime- zentacije protiv tima Srbije i Crne Gore ra koji jako dobro obuhvataju različite 2005. u Sarajevu istakli transparente sa (nacionalne) identitete. Aktuelni prvak natpisom Srpsko Sarajevo i provocirali Fudbalski navijači ex-Yu prostora publiku. Ovaj transparent, pored osta- lih desničarskih simbola, konstantno je prisutan na tribinama Slavije, ali i na derbijima. Oba velika glavna kluba FK Sarajevo i Željezničar nemaju toliko homogenu navijačku masu, kao što je to slučaj sa klubovima koji su nastali posle raspada Jugoslavije, s obzirom da je nacionalističko udruživanje bilo za- branjeno za vreme Jugoslavije. ”Horde naziva antifašistima i Titovim pristalica- zla”, navijači FK Sarajeva su se u vreme ma zbog tradicije jednog klasičnog ju- postojanja Jugoslavije izjašnjavali kao goslovenskog radničkog grada. Slično Jugosloveni. Time su se razlikovali od je i u Mostaru, najvećem gradu regiona nacionalistički ostrašćenih navijača iz Hercegovine, na jugozapadu zemlje. Beograda i Zagreba. Danas je duh Jugo- Od kraja rata grad je podeljen na hr- slavije sve manje prisutan, ali nije u pot- vatski i muslimanski deo, pri čemu je u punosti izčezao. Kao i kod ”Manijaka”, pitanju zamišljena linija po sredini gra- navijača gradskog rivala Željezničara da koja je u ratu, 90ih bila linija razgra- sve se više koristi desničarska simboli- ničenja. Tradicionalni klub Velež Mostar, ka. Kod oba kluba su simboli vojske re- nekada šesti u Jugoslaviji, iznedrio je pubike BiH izuzetno omiljeni. Sarajevo talente poput Sergeja Barbareza i Ha- je tokom rata bilo 1425 dana pod opsa- sana Salihamidžića. 1987. kada su igrali dom i granatiranjem srpske vojske, što utakmicu protiv Borusije iz Dortmunda, je najduža opsada u 20. veku. Bosanska navijači su zauzeli hotel u kojem su bili 51 vojska važi, s jedne strane, za branioca smešteni fudbaleri. Neispavani igrači grada, ali upotreba ovih simbola ima bili su poraženi sa 1-2. Pre rata Velež je još jedan razlog: prvobitno mešovita igrao na gradskom stadionu, a podjed- vojska je vremenom postajala sve više nako su ga podržavale sve nacionalno- bošnjačka, pa su time i simboli postali sti. 1992. godine ponovo je formiran vezani za Bošnjake. hrvatski klub Zrinjski Mostar, koji je zauzeo gradski stadion, jer se nalazio U Sarajevu postoje i grupe koje nisu po- u zapadnom delu grada. Velež od tada bornici agresivnog nacionalizma, već igra na seoskom stadionu koji se polako su bliske tradicionalnom levičarskom i pažljivo poslednjih godina renovira. I mišljenju. Pri FK Sarajevu je postoja- navijači ”Red Army Mostar 1981” izjaš- la inicijativa da se u okviru ”Hordi zla” njavaju se kao (pre svega zbog tradicije) osnuje eksplicitno levičarska navijačka antifašisti, što se objašnjava i tradicijom grupa. To su, pre svega, grupe iz delova kluba, jer su se među igračima mogli zemlje u kojima živi pretežno musli- naći partizanski borci. U poslednje vre- mansko stanovništvo i kojima je ideja me postoji tendencija da se ove vred- jugoslovenstva ostala bliska i zastupaju nosti ponovo ožive. Navijači hrvatskog tradicionalan antifašistički stav. rivala su od toga udaljeni nekoliko sve- Iz industrijskog grada Zenice dolazi tlosnih godina. Mnogi hrvatski navijači, klub FK Čelik, čiji navijači sebe naziva- koji su bili aktivni i u ”Red army”, prešli ju ”Robijaši”, po najvećem zatvoru koji su posle osnivanja u Zrinjski i 1994. for- se nalazi u Zenici. Većina navijača sebe mirali ”Ultras Mostar”. Ipak, ni jedna od Fudbalski navijači ex-Yu prostora

grupa nije toliko homogena koliko se na prvi pogled čini. Tako je jedno vreme glasnogovornik ”Ultrasa” bio Musliman, a njegov kolega u protivničkom timu Hrvat. Ime ”Ultras Mostar” nije slučajno odabrano, jer se njena skraćenica UM može povezati sa ustaškom tradicijom – Ustaška mladež. Grupa je izrazito de- sničarski i ekstremno nacionalistički ori- jentisana, čemu u prilog govore mnoge koreografije, grafiti i transparenti. Još ekstremniji su navijači ”Škripari” kluba primer. Kada se pročulo da postoje po- Široki Brijeg, iz istoimenog grada neda- kušaji bošnjačke dijaspore iz Skandi- leko od Mostara. Ime ”Škripari” potiče navije, Nemačke i Austrije (koji se osla- od reči škrip, koja označavu pećinu u njaju na tradiciju SS-divizije Handžar, u kojoj su se Ustaše skrivale od Partizana. koju su regrutovani Bošnjaci) da svo- ”Škripari” pokazuju ne samo hrvatsku jim idejama zaprlja utakmice reprezen- nacionalnu, već i fašističku simboliku, tacije, mnogi navijači su protestvovali. kao što se moglo videti na jednoj od U slučaju da je došlo do otvorenog poslednjih utakmica protiv FK Sarajevo, pokazivanja neonacističke simbolike, kada je kukasti krst visoko podignut do odgovor bi bio odlučan. Kao posledica zastave Vatikana, kako bi se isprovocira- rata, dosta navijača živi u inostranstvu li ”muslimanski Jugosloveni” iz glavnog i odatle podržava reprezentaciju. Po- 52 grada. Široki Brijeg je ne samo pred- stoje četiri grupe navijača koje potpu- stavnik hrvatstva u Bosni i Hercegovini, no podržavaju nacionalni tim: najveća već uopšte izrazito nacionalistički grad, grupa su ”BH Fanatikos”, koji su izuzet- prijateljski nastrojen prema ustaškoj no dobro organizovani, ”Belaj Boysi” tradiciji. Predsednik kluba, lokalni narko dolaze pretežno iz Austrije i nisu tako bos, primorao je sve u gradu da podr- strogo ustrojeni, ali su tradicionalno že klub kako bi ga mogao koristiti kao levičarski orijentisani, što potvrđuju i prestižno mesto za svoje hrvatske ideje. dobri kontakti sa navijačima iz Zenice. Još jedna od ”interesantnih” osobenosti je da u klubu smeju da igraju samo Ka- Sve u svemu, ni bosanskom fudbalu se tolici. ne piše dobro. Suspenzija reprezentaci- je je samo jedan od primera za to. Pri- Kada se sve činjenice saberu, nacio- mijer Liga ne privlači navijače (proseč- nalni identitet igra presudnu ulogu u no 1700) na stadionima. Ključni je uticaj bosanskom fudbalu - i to u svim na- mafije koja upravlja fudbalom u zemlji. rodima, samo je hrvatski i srpski na- Nameštanje utakmica, mito i lokalni di- cionalizam izrazitiji. Većina srpskih i lovi su, tako reći, svakodnevni, tako da hrvatskih klubova je nacionalistički klađenje u Bosni obuhvata samo ino- orijentisana, dok među bošnjačkim strane klubove. Iako u ovom momentu ipak postoje ostaci antifašističke tradi- fudbal u Bosni ne deluje pretrano atrak- cije i poštovanje prema Titu. Relativno tivno, političke dimenzije u sportu čine široko neprihvatanje neonacističke ga izuzetno aktuelnim i zanimljivim. ideologije pojašnjava jedan aktuelan Holger Raschke Stavovi izneti u ovoj publikaciji su stavovi autora/autorki i ne moraju nužno da se poklapaju sa stavovima Rosa Luxemburg Stiftung-a.