Privredavojvodine.Pdf

BIBLIOTEKA POSEBNA IZDAWA

Realizaciju ove izlo`be i objavqivawe kataloga pomogli su Ministarstvo kulture i Pokrajinski sekretarijat za obrazovawe i kulturu ARHIV VOJVODINE

PRIVREDA VOJVODINE 1918–1945 kroz odabranu arhivsku gra|u

80 GODINA ARHIVA VOJVODINE

Novi Sad, 2006.

O RAZVOJU PRIVREDE VOJVODINE 1918–1945

Privreda Vojvodine stekla je odre|enu i korisnika wi hovih indus trijskih proiz- fizionomiju ve} u XIX veku. Ona je imala voda. izrazito agrarni karakter i po~ivala je na Od ulaska u jugoslovensku dràvu bit - po qoprivredi, prehrambenoj i pre ra|i va~- nije se mewao ekonomski i socijalni po lo àj koj industriji, koja se razvila iz ras pro s tra- Vojvodine, jer se wena privreda mora la wene ratarske i sto~arske proizvodwe. Ova prilagoditi novoj dràvno-pravnoj i eko- svojstva, nasle|ena iz vremena Austro- nomskoj stvarnosti, prvenstveno pri vre di -Ugarske, uveliko su se zadràla i u XX ostalih jugoslovenskih pokrajina, ko ja je, veku. tako|e, imala agrarni karakter, ali znatno Do 1918. godine (do ulaska u jugoslo- nerazvijeniji. Otuda su proce si prila go|a- vensku dràvu) oko 70% stanovni{tva Voj vo- vawa wene privrede bili znat no sloèniji i dine bavilo se poqoprivrednom proiz vod- ekonomski teì. Poseb ne te{ko}e imala je wom, u ~ijoj je strukturi domi ni rao veli ki poqoprivredna proiz vodwa, s obzirom na to posed. S obzirom na to, Vojvodina se uglav- da slabije jugo slo vensko trì{te nije moglo nom smatrala agrarnim podru~jem na kojem apsor bo vati vi{kove poqoprivrednih pro iz- se razvijala i specifi~na agrarna indus tri- voda Voj vodine, koji su najvi{e bili na uda- ja. Wena privreda bila je dubqe integrisana ru makaza cena. Nepovoqnom poloàju poqo- u ekonomski sistem Austro-Ugar ske, budu }i pri vrede Vojvodine doprinosila je i koncep- da se razvijala u izvoznika poqo pri vrednih cija industrijalizacije zemqe koja se zasni- vi{kova, na ro~ito ìtar skih i mlinarskih, vala na sistemu protekcionizma i za{titi na raz vijenija sredwo evropska trì{ta, ali cena industrijskih proizvoda.

5 pi lo izvo|ewu agrarne re for me i likvida- ciji velikih poseda. Dominan tni politi~ki, socijalni i nacio na lni moti vi u izvo|ewu reforme ne ga tivno su se odrazili na dota- da{wu or gani za ci ju po qo pri vredne proizvodwe, jer su doveli do usitwavawa poseda (oko 60% gazdinstava bilo je mawe od 5 ha) koji su davani mesnim interesentima, dobro- voqcima, kolo nis ti ma, optantima i drugima. Oni su uglav nom bili nevi~ni ratarskoj proizvodwi i teh ni ~ki slabo oprem qeni za intenzivniji raz voj poqo privrede. Na udaru agrarne refor me na{li su se po sedi koji su ~inili osnovu po qo privredne proizvodwe u Voj vodini – posedi grofa Ko teka, porodice Lel bah, Kalo~ke biskupije, grofa Se~ewija, grofa êkoni}a, grofa Ka ra ~owija, grofa Ba~ awija, kneza Odeska lkija, porodice Dun- |erski, bra}e Lederer, grofa Elcija i drugih. Do kraja 20-ih godina neke od ovih slabosti postepeno su prevladane, ali se vojvo|anski posed suo~avao i sa pre velikim poreskim optere}ewem, koje ga je stavqalo u neravnopravan poloàj sa pose dima iz drugih krajeva zemqe. Wegovo pores ko opte re- }e we dostizalo je i 50% uku pne dràv ne zemqa rine, {to je zna~ajno umawi valo doho- Решење Жупанијског аграрног уреда у Новом Саду, dak Vojvodine i usporavalo wen privredni 1923, којим се добровољцу Милунки Савић додељује razvoj. парцела за кућни плац Agrarna reforma dovela je do odre |e- nih dru{tvenih i ekonomskih promena, pose- Do dubqih promena u privredi Voj vo di- bno u posedovnim odnosima i pre vlada vawu ne do{lo je ve} 1919. godine kada se pristu- imovinskih disproporcija, ali ni je re {i la

6 Транспорт робе 1937, фирме „Fuchs Josef“ из Сенте socijalne i ekonomske pro ble me se qa{tva, grad skih slojeva i bogatih seqaka, koji su niti stvorila uslove za intenzi vniji razvoj ekonomski sve vi{e ja~ali. poqoprivrede. Otuda se kra jem 20-ih godina Uporedo sa agrarnom reformom, spro- seqa{tvo na{lo u izuzetno te{kim ekonom- vedena je i kolonizacija, koja je zna~ajnije pro - skim prilikama. Usled preza du`enosti, menila etni~ku i socijalnu strukturu Vojvo- seqa ci su po~eli prodavati ili gubiti zem- dine. Kolonizacija je obu hva tila do bro voqce qu, koja je odlazila u vlasni{tvo boga tih iz Prvog svetskog rata, optante i izbeglice.

7 Понуда „Штефана Фајта, механичне стројне радионице“ за патентирану сејачицу за кукуруз са три реда

8 Dobrovoqci su imali privi lego van poloàj, 40 odsto. Najvi{e se razvijalo sviwa r stvo i s obzirom na to da im je do de la zemqe Zako- kowa rstvo, a ma we govedarstvo i ov ~arstvo. nom garantovana i omo gu}ena finan sijska po- Razvoju ribarstva pridavana je, tako |e, mo} za izgradwu ku}a, nabavku oru|a za odgovaraju}a pa`wa. Postojale su broj ne proizvodwu i osta lo. Nase qenici su ug- ribar ske zadruge koje su imale svo je rib- lavnom bili siro ma{ni seqaci iz dinar skih wake, ali je u Vojvodini veliki ribwak pos- krajeva, skloni ekstenzivnom pri vre|i vawu. tojao samo u E~koj. Uglavnom su se lo vili: U razvoju poqoprivrede posle 1918. go- {aran, {tuka, ke~iga, som i dr. Zad ru ge su di ne, dominantno mesto imala je ratarska vodile brigu o proizvodwi ribqeg mla |a, pro izvodwa – naro~ito ìtarica. Iako je bi- ali i o poribqavawu. Svoj rad su obje di wa- la najobimnija u zemqi, u pore|ewu sa zem- va le u centralnoj zadruzi ~ije se sedi{te qa ma Evrope i znatno nerazvijenija. Najvi{e nalazilo u Novom Sadu. su se proizvodili: p{enica (30%) i kukuruz Lovstvo se uglavnom razvijalo kao sport - (40% prose~ne jugoslovenske proizvodwe), ska disciplina i pod upravom Saveza lova~- indus trijsko biqe – {e}erna repa i posebno kih dru{tava Vojvodine. konopqa (koja je ~inila 50% jugoslovenske [umarstvo je u Vojvodini bilo slabo raz vi- pro izvodwe), zatim pap rika (koja je pod mi- jeno. Nalazilo se pod upravom dveju direk cija – rivala celokupne dràvne potrebe i obez be- u Apatinu (kasnije u Novom Sa du) za Banat i |i vala znatne vi{kove za izvoz), lekovito Ba~ku i u Vinkovcima za Srem. Najve}e {um sko biqe i mnoge povrtarske kulture. gazdinstvo bila je Direkcija {uma Petro vara- Vo}arstvo je imalo sporedni karakter u dinske imo vne op{tine u Sremskoj Mit ro vici. strukturi poqoprivredne proizvodwe, izu- [umarstvo je po~ivalo na nekoliko vrs ta zev vinogradarstva, koje je bilo zastu pqeno drve}a – bagremu, boru, topoli, vrbi, hras tu, na podru~ju Fru{ke gore, Vr{ ca i pe{~anih lipi i jasenu. predela Subotice i okoline. Vino gradarstvo Vodoprivreda je zauzimala posebno me- je imalo i dugu tradiciju. sto, s obzirom na to da se Vojvodina nala zi- Razvoju sto~arstva pridavan je veliki la na va`nom hidrografskom sre di{tu i ve- zna~aj, ali je ono agrarnom reformom, pose b- li kim vodenim tokovima – Dunavu, Tisi, no likvidacijom velikog poseda, za palo u Savi, Tami{u, Begeju, brojnim kanalima koji ozbi qne te{ko}e, budu}i da je usled ras pro- su izgra |eni za potrebe regulacije vodnih daje, izvoza i sporog obnavqawa znat no uni- toko va i stvarawe no vih obradivih povr {i- {ten sto~ni fond. Opadawe sto ~nog fo n da na. O razgranatom hidrotehni~kom sistemu zahvatilo je pojedine grane sto~arstva i do Voj vo dine, koji je nasle|en iz vremena Au-

9 stro-Ugarske, brinule su se brojne vodne je cena naglo padala. Duboku krizu zadruge koje su imale jedinstven sistem poqoprivrede Vojvodine, jugoslo venske organizacije, od osnovnih do centralnih. vlasti poku{ale su da re{e putem dràvne Izvori wihovog finansirawa bili su vodni intervencije (privilegovanog otkupnog predu- doprinosi koje su pla}ali zadru`ni ze }a – Prizada) u politici cena i monopoli za- interesenti. Zadruge su se najvi{e bavile cijom otkupa ìtarica. Ti napori nisu dali izgradwom odbram be nih nasipa, za{titom rezultate, budu}i da je kretawe cena ìta- od unutra{wih voda, borbom protiv rica i daqe bilo pod ja ~im utica jem trì- poplava, odvod wavawem i tako daqe. {ta, a ne dràvnih inge ren cija. S obzi rom na Va`no mesto u razvoju poqoprivrede to da su poqo priv redni proiz vodi otvoreno Vojvodine imalo je poqoprivredno zadr u gar- bili u makazama cena, seqa{ tvo Voj vo dine za- stvo, koje je, tako|e, nasle|eno iz vremena palo je u velike dugove. Wihovo prose~no Austro-Ugarske. Ono je bi lo razvijeno i uglav- zaduèwe izno silo je oko 25.000 dinara, {to nom motivisano ekono mskim razlozima, iako im je slabilo kupovnu mo} i mogu}nost se, u organi zacionom smislu, pojavquje i pod otplate dugova. Sve to je uslo vilo dono{ewe etni~ kim nazivima, kao Savez srpskih zemqo- Zakona (1932) o za{titi zemqorad nika, pozna- radni~kih zadruga, ili ma|arskih i slo va~- tog pod ime nom Zakon o seqa ~ kom moratori- kih, kao Agrarija koju su osnovali voj vo - jumu, kojim se odlagala naplata, posebno pri- |anski Nemci sa ciqem da osnaè svoje eko- nudna prodaja du`ni ko vih imawa, dos pelih nomske i nacionalne pozicije u Vojvodini. Po seqa~ kih zaduèwa. Ove mere pre polovile eko nomskoj snazi i organizovanosti, Agra ri ja su zadu ènost seqaka, ali je wihov broj bio je imala veli ki uticaj. najve}i u Vojvodini, naro~ito sa dugom ve}im Uprkos mnogim te{ko}ama u kojima se od 100.000 dina ra. U takvoj situaciji dola- na{la poqoprivreda Vojvodine posle 1918. zilo je do ~e{}ih ras pro daja sitnih seqa~- godine, ona se razvijala i u okvirima privred- kih imawa, od kojih su najve}u korist imali ne konjunkture, naro~ito wena pre h rambena krup niji posednici, boga tiji slojevi iz redova industrija i poqoprivredna proiz vodwa, za nema~ke mawine i drugi. kojom se ose}ala velika potreba. Me|utim, Slabqewem ekonomske krize i mera ma ubrzo su nastupile go dine stagnacije, koje }e jugoslovenskih vlasti postupno se po boq- se produbiti u vreme velike ekonomske krize {avao poloàj poqoprivrednih proiz vo |a- 1929–1933. godine. Kriza se najnegativnije ~a, koji se manifestovao u pove}anom izvozu odrazila na podru~ja koja su raspolagala agrarnih proizvoda i stabilnijim finan sij- vi{kovima poqo pri vred nih proizvoda i ~ija skim uslovima poqoprivredne proizvodwe.

10 Posle ulaska Vojvodine u jugoslovensku ga prilago|avali razvijenijem austrougar- dràvu, razvoj wene industrije suo~avao se skom trì{tu. Ova industrij ska grana se, sa istim problemima koje je imala i me|u tim, najteè uklapala u nove privredne poqoprivreda. Jugoslovensko trì{te nije okvire; trpela je velike gubitke jer je drà- bilo spremno da prihvati vi{kove indus trij- va carinskom politikom doprinosila ve}em ske proizvodwe iz Vojvodine. To me su izvozu p{enice nego bra{na. Stoga se proiz- doprinosili i drugi razlozi, pre vashodno vodi mlinske industrije nisu mogli plasi- nerazvijene saobra}ajne veze, slaba kupovna rati ni na strano, ni na doma}e trì{te po mo} stanovni{tva, nepo voqna kreditna poli- ekonomskim cenama. tika, nestimulativna politika za{titnih Ve} 1927. godine radikalno je opala pro- carina i dr. Sve to je, i pored poslera tne izvodwa mlinske industrije, a weni kapa- priv redne konjunkture, dovodilo do zaos- citeti koriste se sa svega 27 odsto. Na tajawa wenog industrijskog razvoja u odnosu udaru su se posebno na{li mali mlinovi, na druge jugoslovenske pokrajine – pre svega, dok su se ve}i {titili kartelom, koji je bio Slo veniju i Hrvatsku. me|u najja~im u zemqi. Kriza mlinske indu s- Osnovni smer vojvo|anskoj industriji trije manifestovala se zatvarawem mlino- davala je agrarna proizvodwa. U tom kontek- va, a neka mlinska postrojewa su de mon tira- stu prvenstveno su se razvi ja le industrijske na i prodata u Austriju i êho slo va~ku. grane za koje se mog la obezbediti doma}a Tako je 1940. godine radilo mawe mli nova sirovina. Industrij ska preduze}a uglavnom nego 1921. godine. su nastajala iz zanatskih radwi, ili pro{i- U industriji {e}era Vojvodina je zau- rivawem mawih fabrika. Tako je krajem 30-ih zimala vode}e mesto u zemqi. U woj se nala- godina u Vojvodini bilo 439 industrijskih zilo ~etiri od ukupno osam {e}erana, koli- predu ze}a, od kojih je samo devet upo{qa- ko ih je bilo u dràvi. Tri su podignute pre valo preko 200 radnika, 18 izme|u 100 i 200, Prvog svetskog rata (u V. Be~kereku, Novom 129 vi{e od 20 i 242 mawe od 20 radnika. Naj- Vrbasu i Crvenki), dok je posle rata podig- vi{e radnika bilo je zaposleno u tekstil noj nuta samo jedna – u Starom Sivcu (1926. i kudeqnoj industriji i cig larsko-crepa r skoj. godi ne), kao zadru`no preduze}e. Jedno od U strukturi vojvo|anske industrije naj ve}ih i najmodernijih preduze}a za pre- najrasprostrawenija je bila prehrambena i radu {e}era bila je fabrika {e}era u Veli- tekstilna industrijska grana. Po broju predu- kom Be~kereku, u kojoj je, kao i u drugim ze}a i kapacitetima izdvajala se mlinska {e }e ranama, dominantnu ulogu imao strani indus trija, ~iji su se prethodni raz voj i sna- kapital. U velikobe~kere~ku {e}eranu in-

11 vestirala je i [vajcarska kreditna banka iz Vojvodini i sve su osnovane pre Prvog svet- Ciriha. [e}erana u Crvenki pod kontrolom skog rata. Kapaciteti vojvo|anskih pivara Pra{ke kreditne banke, bila je me|u naj bo- iznosili su 15% od svih pivara u zemqi. qim u tada{woj Evropi. Sirovinsku bazu Pivarska industrija po~ivala je na razvijenoj {e}erne indus trije ~inila je razvijena proizvodwi hmeqa, a najpoznatije pivare su proizvodwa {e }er ne repe, kao jedne od bile: I. M. Vajfert – Pan~evo, Josip Aman – va`nijih indu strijskih kultura Vojvodine. Apatin, Gerber a.d. – Stari Be~ej, Lazar Veoma je bila razvijena i proizvodwa Dunðerski – Ve liki Be~kerek, Aleksandar alkohola. Kapaciteti ove industrije bili su Cofman – Vr{ac, Lazar Dunðerski – îb. znatno ve}i nego {to su bile pot rebe S obzirom na povoqnu sirovinsku ba zu, jugoslovenskog trì{ta. U novoj drà vi se u Vojvodini je bila veoma razvijena kla ni~na broj industrijskih postrojewa za proizvodwu i konzervna industrija. Neka od ve}ih alkohola znatno uve}ao, {to je dovodilo do preduze}a ove struke bila su: Hartman i prevelike produkcije i o{tre konkurencije. Konen – Subotica, Klanica i industrija U 1926. godini isko ri {}enost kapaciteta suho mesnate robe – [id, Klao ni ca i tvor ni- ove industrije u Vojvodini iznosila je oko ca salame Korhec Julije k.d. – ôka, Klaniæno 30%, {to je upu}ivalo na wenu ozbiqnu preduzeœe Pušiœ M. Dinko – Kovin, Herc i krizu. Me|u najve}im postrojewima bile su sin, tvornica sala me – Banatski Karlovac i Tvor ni ca špiritusa u Crvenki, podignuta dr. Prvo industrijsko preduze}e konzervne od strane {e}erane u Crvenki, Baæka, fab- indus trije u Vojvodini osnovano je 1922. rika špirita i kvasca u Subotici, Fruš- godine u Novom Sadu, pod imenom Kulpin. kogorac – tvornica šampawca i trgovina Prehrambenu industriju ~inili su i vinom i bocama k.d. – u Novom Sadu, Bana t- proizvodi od mleka, bra{na, proizvodwa ski šampawski podrum u Vr{cu, Mozer u bombona i ~okolade i dr. Ve}a preduze}a Zemunu (proizvodwa {ampawca), Pecara ko- bila su: Fabrika testa Danubius u Novom wa ka Srpske kreditne banke – štedionice Sadu, Jugoslovenska tvornica hleba u Subo- d.d. u Beloj Crkvi, indus trijske pecare – tici, Tvornica hleba u Velikom Be~kereku, Crvenka, Vr{ac, Veliki Be~kerek i Prva banatska fabrika makarona i testa u destilaterija Novi Sad, fabrike sir}eta u Velikom Be~kereku i dr. U Vojvodini su pos- Ba~koj Palanci i Ba~kom Brestovcu i ostale. to jala i mnoga industrijska preduze}a za U veoma razvijenu privrednu granu proiz vodwu bombona i ~okolade, od kojih su spadala je i pivarska industrija. Od ukupno najpoznatija bila: Braœa Ruf u Subotici, 35 pivara u zemqi, petina se nalazila u Pie tet u Novom Sadu, Ifko u Vr{cu i dr.

12 „Петар Костић“, Сремски Карловци, кр. дворски лиферант – фактура предузећу из Њујорка

Me|u najva`nije grane prehrambene nim delovima Vojvodine – Horgo{u, No vom industrije u Vojvodini spadala je industrija Kne`evcu i dr. Ve} 1929. godine voj vo |an ska prerade paprike. Ova grana je imala siro vin- industrija prerade paprike zauzima jedno od sku bazu u gajewu paprike kao industrijske vode}ih mesta u Evropi. U ve}e mli nove biqke, koja je posebno bila razvijena u sever- paprika spadali su: Braœa Deneš, mlin i

13 Naslovna strana reklamnog prospekta za propagandu na{e paprike u Americi i Engleskoj

14 veletrgovina paprike u Horgo{u, Merkur d.d. u Horgo{u i dr. Proizvodwa uqa je, tako|e, imala zna~ajno mesto u prehrambenoj industriji. Naj pozna tije uqare bile su u Velikom Be~kere ku i Vrbasu. U strukturi privrede Vojvodine va`no mesto imala je i tekstilna industrija. Ona se razvila pre Prvog svetskog rata, a posle 1918. godine doìvqava svoj veliki uspon. Naro~ito se razvila industrija pa mu ~ne robe, trikotaè, ~arapa, ~ipki, svi lenih traka i {e{ira, uàrskih pro iz voda i dr. Ekspan- ziji ove industrije doprinela je i velika potra`wa za teks tilnim proizvodima i politika carinske za{tite. U okviru ove industrije veoma se razvila i prerada kudeqe, koja se oslawala na zna~ajnu proizvodwu konopqe u Ba~koj. U Ba~koj se proizvodilo oko 50% ukupne proizvodwe konopqe u zemqi. Veliki broj kudeq- nih fabrika bavio se preradom ko nopqe, Подаци о могућностима набавке сировина за „Твор- dok se mawi broj bavio izradom finalnih ницу шешира и туљаца Браћа Драган“, дворски ли- феранти – Петровград pro izvoda. Neka od preduze}a ove struke su bila: Baæka, tvornica kudeqe d.d. u Novom Ma|ar sku, Austriju, êhoslova~ku i druge Vrbasu, Kotekova kudeqara u Futogu, Fab ri- zemqe. ka kanapa i uþarije d.d. u Oyacima, Mihelsova Tekstilnu industriju ~inili su i svilar- moæilana kudeqe i tvornica uþadi d.d. u stvo, proizvodwa vune i pamuka. Fabrike Staroj Palanci, Vajcenfeld i drug – subo ti- svi le postojale su u Novom Sadu, Pan~evu i æka industrija konopqe u Subotici, Tvo r- Staroj Kawiì. One su jedine u zemqi proiz- nica mreþa d.d. u Velikom Be~kereku i dr. vodile sirovu svilu i izvozile su je gotovo Pro izvodi kudeqne industrije bili su plasi- u celini. Prerada vune uglavnom je zavisila rani i na evropsko trì{te – u Nema~ku, od razvoja sto ~arstva, koje je posle 1918. go-

15 nu, Subotici, Velikoj Kikindi i Novom Sadu. Zna~ajna je bila i fabrika padobrana u In|i- ji, predionica i pletiona u Sremskoj Mitro- vici, fabrika svile, kon fekcije i trikotaè u Zemunu (koji je smatran centrom sremske tekstilne industrije) i dr. Jedna od najva`nijih privrednih gra na, posle mlinske industrije, bila je in du strija gra|evinskog materijala, koja je obuhvatala proizvodwu cigle, cre pa, cementa i proiz vode od betona. Pro izvodwa cigle i crepa oba- vqa la se u broj nim fabrikama i ~inila je vi{e od polovine ukupnih jugoslovenskih pro izvodnih kapaciteta. Zbog dobrog kva li- teta, cigla i crep izvoèni su i u druge zemqe. Ova industrija je, tako|e, za padala u te{ ko}e, zbog prevelikih ka pa citeta, gubit- ka austrougarskog trì{ta, relativno sla- be gra|evinske aktivnosti u Vojvodini. Kra- jem 20-ih godina kori{}eno je svega 30% kapaciteta ove industrije. Najve}e ciglane bile su: Tvornica cigle i crepa Matija Bah- Рачун „Парне циглане Bohn“ – Велика Кикинда, упу- man Starokawiška prva par na ћен Привредном одсеку Војне области за Банат – u Pan~evu, Петровград (Зрењанин), за испоручени грађевински ciglana i crepana d.d. u Staroj Kawiì, Kar- материјал Црвеној армији и Партизанским одреди- lo vaæka ciglana d.d. u Sremskim Karlov- ма Југославије acima, Parna ciglana Bohn u Kikindi i dr. U di ne zapalo u ozbiqnu krizu. U Vojvodini je, Vojvodini se razvila i industrija cementnih ipak, po d ignut jedan broj mawih fabrika za i kerami~kih proizvoda, kao i kamena, naro- pro izvodwu trikotaè, pletionica razne ~ito u Beoæinskoj fabrici cementa, Indus- vune ne robe i konfekcijske industrije. Veo- triji mramora i kamena u Subotici, Fabrici ma je bila razvijena industrija ~arapa i pro- porcelana i majolike Šandora Polaka u No- izvodwa sukna. Zna~ajnije fabrike bile su vom Sadu, Industriji mramora, gra ni ta i sme{ tene u Kuli, Velikom Be~ke reku, Apati- veš taækog kamena u Velikom Be~kereku,

16 Део каталога производа „Фабрике ролетна и гвоздених конструкција Силвестер Бернолд“ – Нови Сад Kame nolomnom i graðevinskom d.d. Paragovo svet skog rata, kada je do`i vela i zna~ajan u Kamenici, Kamenolomnom i graðevinskom uspon. Me|utim, ve} od 1924. godine zapada d.d. Bazalt u Novom Sadu i drugim. u te{ko}e iz kojih je te{ko iza{la, budu}i Iako bez sirovinske baze, metalna indu- da je ekonomska kriza jo{ vi{e pogor{ala strija u Vojvodini imala je dugu tradiciju, a weno stawe. Poznate su bile: Fabrika za ozbiqnije se po~ela razvijati posle Prvog opravku sta rih i pravqewe novih vagona

17 Ferum u Subotici, zemunska fabrika Ikarus, (koja je osnovana jo{ 1823. godine i bila koj a se specijalizovala za proiz vodwu avi- najstarija fabrika za preradu koè u Sr bi- onskih motora, Prva jugoslovenska fa bri ka ji), Subotiækoj indu striji koþe d.d., Fab ri- radijatora i kotlova a.d. u Veli kom Be~ ke- ci koþe Eterna braœe Dajæ u Kuli, Sombor- reku, Braœa Bon, livnica gvoþða i tempera u skoj fabrici koþe a.d. i dr. Velikoj Kikindi, Novosadska fabri ka šrafo- Kao mlada industrijska grana, sa raz vo- va, Tvornica metalnog alata Jugo alat u No- jem koàrske industrije, raz vija la se i indu- vom Sadu, Zefir, tvor nica peœi d.d. u Subo- s trija obu}e. Zapravo, ra di lo se o malim tici, Union k.d., fabrika metalne robe u fab rikama koje ni po proizvodwi, ni po teh- Kuli, Fabrika aviona Zmaj u Zemunu i dr. ni ~ kim mogu}no stima nisu smatrane razvi- Bez obzira na skromnu sirovinsku os no- jenim. Poznate su bile: Bana tska tvornica vu, u Vojvodini se razvijala i drvna indus- cipela d.d. u Vr{cu, Danica, tvornica finih tri ja, koja se najvi{e bavila izra dom final- cipela u Subotici, Meha niæka radionica nih proizvoda – name{taja, sto larije i robe cipe la F.Pinc u Rumi i dr. U Vojvodini je namewene poqoprivredi. Postojalo je vi{e postojalo i jedno industrijsko preduze}e za parnih pilana, koje su se nalazile na Dunavu, preradu krzna sa sedi{tem u In|iji. Tisi i Begeju. Ve}e pilane nalazile su se u Obim hemijske industrije uglavnom je Senti, Sremskoj Mitrovici, Beloj Crkvi i bio primeren potrebama Vojvodine i wenog dr. Me|u prvima i najve}im bila je fabrika trì{ta. Nekoliko mawih fabrika vi{e je Varda u La}arku, fabrika {perplo~a i fur- imalo karakter radionica za proizvodwu ni ra Syrmia u Sremskoj Mitrovici i dr. odre|enih hemijskih proizvoda. U Vojvo dini Name{taj i gra|evinska stolarija izra|i- je postojala samo jedna fabrika te{ ke hemij- vani su u vi{e fabrika, koje su, pre svega, ske industrije – Zorka – sa sedi{tem u Subo- bile ma{inske stolarske radionice, a mawe tici. Weno postojawe bilo je od velike va`- industrijska preduze}a. Pos to jalo je vi{e nosti za razvoj i pove}awe agrarne pro iz- ova kvih fabrika – u Ve li kom Be~kereku, Srem- vodwe. Sredinom 20-ih godina u woj je bilo skoj Mitrovici, Pan ~evu, Novom Sadu i dr. zaposleno pre ko 200 radnika. Svojom proiz- Koàrska industrija nije bila razvi jena, vodwom u pot punosti je podmirivala jugoslo- iako su postojale sirovinske pret postavke venske potrebe za plavim kamenom, a veli- za wen razvoj. Na to je uticao lo{ kvalitet kim delom i za ve{ta~kim |ubrivom. doma}e koè, te se ona uglavnom uvozila. Postojale su i mawe fabrike za proizvod- Proizvodwa ko è ostvarivala se u Fabrici wu sapuna i sve}a: Jakob Šicer i sin u Novom koþe Johana Ekštajna u Velikom Be~kereku Sadu (kasnije Albus), Luk sol u Veli kom Be~-

18 štirka i konzervi M. Kop i sinovi d.d. u Subo tici i dr. Istovremeno, postojale su i fabrike farma ceutskih proi zvoda i lekovitog biqa – D.D. za proizvodwu biqa u Velikom Be~kereku, Kamendin a.d. za proizvodwu seruma u Novom Sadu, Patria, zavod za proiz vodwu seruma d.d. u Subotici i dr. Proizvodwa elektri~ne energije u Vojvo- dini bila je veoma skromna, prevashodno uslo v qena nedostatkom energetskih izvora. Uglavnom su podizane male elektri~ne centrale, koje su prvenstveno sluìle za potrebe javne rasvete i osvetqavawe doma}in- stava. U mnogim mes ti ma podignute elektri~ ne centrale elektrificirale su {ire pod ru~je. Ipak, do sveobuhvatnije elek tri- fikacije nije do{ lo, s obzirom na skromne proiz vodne mogu }nosti. U Vojvodini je postojala fab rika kabela (u Novom Sadu) koja se bavila proizvodwom materijala za elektri- fikaciju zemqe. Saobra}aj Vojvodine imao je razvijenu Рекламни проспект за суви лед „Industrije ugljične bazu ve} u Austro-Ugarskoj. U tom smislu kiseline Adam Philippovich“ – Земун mo è se govoriti o relativno razvijenom kereku, Mano Bek, fabrika sapuna u Subotici, èlezni~kom saobra}aju, budu}i da se ~et- Erika, tvornica sapuna i kozme tiæ ke robe u vrtina jugoslovenske èlezni~ke mreè Subotici i dr. Postojali su, tako |e, i ve}i nalazila u Vojvodini. Me|utim, saob ra}ajne kapaciteti za proizvodwu {ti r ka, skroba, si- veze u jugoslovenskoj dràvi bile su veoma ru pa, dekstrina, lepila i dr., koji su imali po- nerazvijene, posebno u ju`nim delovima zem- voqnu sirovinsku bazu u vojvo|anskoj poqo- qe, {to je onemogu}avalo plasirawe vojvo- privredi. Zna~ajnija preduze}a ove grane |an skih proizvoda i dovoz sirovina sa tih hemijske industrije bila su: Štirkana Panæe- prostora. Izme|u dva svetska rata u Vojvo- vaæke kreditne banke d.d. u Jabuci, Fabrika dini je izgra|eno nekoliko pruga: Orlovat –

19 Отварање моста „Краљевића Томислава“ 1928. године у Новом Саду

Kni}anin (1925), Kni}anin – Titel (1927), Tako |e, nije bilo ni mostova pre ko ve}ih Srem ska Ra~a – Savska obala (1926), Boqev- reka. Stoga je po~ela izgradwa nekoliko ci – Sava (1921), In|ija – Stara Pazova (spoj- drum skih puteva koji su poboq {ali veze iz- ni kolosek), Zemun – Novska (1928), Senta – me |u ve}ih gradskih centara u Vojvodini. ôka (rekon strukcija, 1927), Pan~evo – Beo- Neki od tih puteva su: Pivnice – Vrbas, grad, Klenak – [abac i dr. Srbo bran – Turija – Nadaq, Ba~ko Gradi{te Me|utim, nasle|ena putna mreà je bi- – ûrug – @abaq, Novi Sad – Koviq, M. To- la nerazvijena, zbog ~ega su mnogi krajevi rak – V. Torak – St. Itebej, Kovin – Pan~evo, Voj vodine bili nepovezani i bez puteva. [a{inci – Ruma – S. Mitrovica, Pan~evo –

20 Dolovo, kao i mostovi na Dunavu kod Novog Sada, na Savi (Klenak – [abac) i na Tisi kod Titela. Najzna~ajniji put, koji je izgra|en izme|u dva svetska rata, bio je me|unarodni put Beograd – Novi Sad – Subotica. Re~ni saobra}aj imao je solidnu osnovu ve} u Austro-Ugarskoj. U tom smislu, Voj vodi na je mreòm plovnih puteva, naj vi{e Du- na vom, bila dobro povezana sa sredwom i jugoisto~nom Evropom. Re~nim saobra}ajem uglavnom su se izvozili poqoprivredni proiz vodi – ìto i kuku ruz, a uvozio ugaq i druge sirovine. Va` nija pristani{ta bila su u Velikom Be~kereku (Begej), Pan~evu (Tami{), Novom Sadu i dr. Postojalo je, tako|e, i ne- ko liko brodarskih preduze}a: Brodarstvo Gutma na i Franka – Novi Sad, Brodarstvo Si me Šulca – Pan~evo, Direkcija baækih kana la – Sombor (kasnije u Beogradu), Bro- dar stvo Labud – Zemun i dr. Zanatstvo u Vojvodini doìvelo je veoma brz razvoj, koji je bio uslovqen potrebama bogatog seqa{tva, uve}awem sredweg staleà, carinskom za{titom od strane kon- ku rencije, kao i ~iwenicom da za otva rawe zanatskih radwi nisu bila potrebna velika sredstva. Vojvo|ansko zanatstvo je, i po bro- Обртница издата Атили Јурчаку за обављање ju radionica i po kvalitetu rada, spadalo u зидарског заната najrazvijenije privredne grane u dràvi. Ono je bilo najrazvijenije kod Nema ca, poseb- |i va~ki zanati bili su naj razvijeniji kod no gra|e vinarstvo, uàrstvo, vu narstvo, Ma|ara. U vreme velike ekonomske krize ba~va rstvo, kolarstvo, obu}ar stvo, vos kar- zanat stvo je zapalo u te{ ko}e, koje su nasta- stvo, limarstvo i tako daqe. Me ta loprera- le i usled razvoja indus trijske proizvodwe,

21 naro~ito u nekim oblastima – obu}arstvu, preduze}a na malo, dok je razvoj trgo vine na papu~arstvu, opa n ~arstvu, kroja{tvu i dr. veliko bio u samom za~etku. Naj broj nije su Zanatstvo se najvi{e razvilo u jugo za- bile trgovine me{ovitom robom i ìvot nim padnoj Ba~koj, a od gradova u Subotici, No- namirnicama. Posebno su bile raz vijene manu- vom Sadu i Somboru. Jedna od karak teris- fak turna trgovina, trgovina ma{i nama, na- tika vojvo|anskog zanatstava je bi la i ta, da me{ tajem, koloni jalnom robom i dr. je zanatskih radwi bilo mnogo vi{e u seli- U ovom periodu razvijala se i spoqna ma nego u gradovima. Postojale su razli~ite trgovina, koja se bavila uvozom i izvozom grane zanatstva – u metaloprera|iva~koj, proizvoda vojvo|anske privrede. Uglavnom elektrotehni~koj, prehrambenoj, drvnoprera- su se izvozile sirovine po relativno nis kim |i va~koj, gra|e vin skoj, tekstilnoj, grafi~koj, cenama, a uvozili finalni proizvodi po viso- hemijskoj oblasti, oblasti li~nih usluga i kim, {to je dovodilo do negativnog spoqno- dr. U razvoju zanatstva va`nu ulogu imala je trgovinskog bilansa. Iz Vojvodine su se naj- i Privilegovana zanatska banka. vi{e izvozili agrarni proizvodi: kukuruz, Za privredni razvoj Vojvodine trgo vina je p{e nica, kudeqa i hmeq (u ~emu je Kraqe- bila od posebnog zna~aja. U periodu 1918 – vina SHS bila drugi izvoznik u Evropi), rano 1922. godine osniva se veliki broj trgo va~kih povr}e, sviwe, sirova svila i dr. Uvoznici ovih proizvoda uglavnom su bili Austrija, êhoslova~ka, Nema~ka i Italija. Od 1921. godine u Vojvodini deluju i dve berze – Novosadska produktna berza, koja je 1924. godine pro{irena u Novosadsku produktnu i efektnu berzu, i Somborska poqoprivredna berza, osnovana 1925. go din e. Na berzama se uglavnom trgovalo ìtaricama, kukuruzom, mlinskim, ali i drugim proizvodima. Posle Prvog svetskog rata Vojvodina je nasledila i razvijeno austrougarsko bankarstvo. Deluju i osnivaju se mnogi nov ~ani zavo di, banke, {tedionice, {ted no-kreditne Легитимација трговачког путника zadruge i dr. Istovremeno, od 1918. godine Стевана Танурџића u Vojvodini deluju i filijale dràvnih ba na-

22 Оснивачки удео „Задруге економа за обезбеђење“ из Сомбора, 1922. године ka – Narodne banke Kraqe vine SHS, Dr`avne se ose}alo prisustvo pe{tanskih i be~kih hipotekarne banke, Zanatske banke, kao i bankarskih institucija. filijale beogradskih, zagreba~kih, qubqan- Razvoj bankarskih institucija kara kte ri- skih, sara jevskih i drugih bankar skih insti- {e {iroka teritorijalna rasprostrawenost tu cija. U ovom periodu zapa`eno je prisu- i prisustvo brojnih nov~anih zavoda u grado- stvo i stranih nov~anih zavoda i kapi tala, vima Vojvodine, koji su raspolagali kapita- koji je direktno prodirao u vojvo |an sku pri- lom do 1.000.000 dinara, a samo mawi broj i vredu (npr. u elektri~nu centralu u Novom kapitalom do 3.000.000 dinara, pa i vi{e. Sadu), ili indirektno, preko nov~anih zavo- Uglavnom deluju mali nov~ani zavodi, iako da ~ija su sedi{ta bila u Vojvodini. Najvi{e je bilo poku{aja da se formira i jedan veli-

23 ki zavod, do ~ega nije do{lo. Zna~ajno mesto 1938. godine, a bilo ih je 390, upravo je i zauzimale su Prva hrvatska {tedionica i nastao 30-ih godina. Iako se radilo o ma wim Srpska banka i dr. Godine 1923. postojale su preduze}ima, wihovo formirawe ozna ~ava lo 193 banke: nema~kih 41, srpskih 35, ma|ar- je procese oporavka vojvo|anske privre de. skih 34, slova~kih 7 i rumunskih 6. Akcijski Drugi svetski rat prekinuo je ove proce- kapital bio je raspore|en na slede}i na~in: se i doveo privredu Vojvodine u izu zetno srpske banke 104.710.000 (60,63%), nema~ke teàk poloàj. Uspostavqawem tri okupa- banke 43.321.800 (25,09%), ma|arske banke ciona sistema na ovoj teritoriji – nema~kog, 17.795.000 (10,30%), slova~ke banke 5.312.000 ma|arskog i usta{kog – privreda se na{la u (3,08%) i rumunske banke 1.548.000 (0,90%). raz li~itim administrativnim i ekonomskim Beogradske banke presudnije su uticale na uslovima. U zavisnosti od karaktera okupa- razvoj ban karstva u Vojvodini. Wi hov uticaj cionih sistema i razvijenosti NOP-a, bila vi{e je uslovqen teritorijalnom blisko{- je, vi{e ili mawe, integrisana u osnove eko- }u, a mawe plasiranim kapitalom. Otuda se no mske politike okupatora. Industrija i u Vojvodini pojavquju brojni beo grad ski nov- poqo privreda uglavnom su bile organski ~ani zavodi: Beogradski kreditni zavod, povezane sa privrednim sistemima okupa- Beog radska trgova~ka {tedionica, Beo grad- tora, a celokupna organizacija i pro izvo dwa ska trgova~ka banka, Dunavska banka, Eskon- u funkciji interesa i na~ela wegove eko- tna banka, Beogradska banka, Srpska banka, nomske politike i ratnih ciqeva. U takvim Jugoslovenska trgova~ka banka, Prva srpska okolnostima, iako nije pretrpela obimnija zemqoradni~ka banka i dr. ratna razarawa, osim u Sremu, privreda je Samo u 1930. godini broj bankarskih i bila izloèna sis tematskoj eksploataciji i {tednih ustanova pove}an je na 160. Pos to- gruboj pqa~ki. jawe velikog broja malih i sred wih zavoda i Posledice okupacije i rata najnepo voq- wihova tesna veza sa komitentima bili su nije su se odrazile u industriji, sao bra }aju bitno obele`je razvoja vojvo|anskog bankar- i poqoprivredi. Industrija je na ro ~ito stra- stva izme|u dva svetska rata. dala prilikom povla~ewa okupacionih snaga Iako je velika ekonomska kriza nepovoq- sa teritorije Vojvodine kada su mnoga no uticala na sve grane vojvo|anske privrede, preduze}a i privredni objekti demontirani ona se po~ela oporavqati od polovine 30-ih i o{te}eni. Tom prilikom najvi{e je stra da- godina kada je oìvela i industrijska i za- la industrija u Sremu i novosadskom okrugu. natska proizvodwa. Znatan deo industrij skih Zbog tih gubitaka, a i drugih poreme }a- preduze}a koja su izgra|ena izme|u 1918. i ja, posebno nedostatka stru~nih kad rova, si-

24 Изјава предузећа „Зајец и комп.“ – Панчево, о количини и врсти издатих батерија, без реверса и наплате, војницима руских и партизанских јединица rovina, transportnih sredstava i dr., oz biq- vreda – prema procenama, bila u te{kom i no su smaweni proizvod ni kapaciteti vojvo- hao ti~nom stawu. Velike {tete nanesene su |anske indu strije i mogu}nosti wiho vog i saob ra }aju Vojvodine, posebno putnoj i normalnog kori{ }e wa. Neposredno posle os- èlez ni~koj mreì. [tete u putnoj mreì lo bo |ewa, indu strija je – kao i ostala pri- proce wene su na 245.544.306 predratnih di-

25 na ra. Poru{eni su skoro svi mostovi na U takvoj situaciji (znatno o{te}enih i veli kim rekama i kanalima. poreme}enih privrednih izvora i odnosa) U sli~noj situaciji bile su i privredne pristupilo se sanirawu i obnovi privrede oblasti koje su u ekonomskom ìvotu Voj - Vojvodine nakon rata. Proces obnove zasni- vodine zauzimale zna~ajno mesto – zanatstvo, vao se na dubqim socijalno-ekonomskim ide- trgovina i ugostiteqstvo. Broj zanatskih ja ma i interesima, kojima se anticipira po- rad wi smawen je za 35% u od nosu na stawe iz dr àvqewe ukupne privredne strukture. 1941, do okupacije, a trgova~kih i ugosti- Preduzimaju se mere konfiskacije, kojima se teqskih za oko 30%, odnosno 50 odsto. 1945. godine imovina stavqa u dràvno vlas- [tete su pretrpeli i stambeni objekti. ni {tvo, ~ime se radikalno mewala vlasni~ka U odnosu na druge krajeve zemqe, wihova struktura privrede. Konfiskacija se oprav- o{te}ewa u Vojvodini bila su mawa. Poru- davala patriotskim razlozima, s obzirom na {e no je ili o{te}eno 10.138 stambenih zgra- shva tawa da su motivi kolaboracije u ratu da, odnosno 2,82 odsto. Od tog procenta naj- 1941 – 1945. bili klasnog karaktera. Ona se vi{e su stradali stambeni objekti u Sremu podjednako odnosila na sve privredne grane. 68%, u Ba~koj 26% i u Banatu 6 odsto. U poqoprivredi su na udaru bili posedi Poqoprivreda Vojvodine pretrpela je nema~ke mawine, posedi svih saradnika oku- najve}e gubitke. Razli~itim merama sekves- pa tora i dr. Na toj osnovi, u Vojvodini je tracije imovine, rekvizicije stoke, hrane i stvoren zemqi{ni fond od 668.412 ha druge robe, uni{tewa poqo privrednog inven- (odnosno 40,58% jugoslovenskog fonda) za tara – alata, traktora i drugih ma{ina, kao i ost varewe planirane agrarne reforme i grubom pqa~kom, okupator je ozbiqno uma wio kolonizacije. Iz ovog fonda zemqu je dobila proizvodne mogu}nosti i sposo b nosti voj- 137.951 porodica. Agrarna reforma 1945. govo|anske poqoprivrede. Ona je bila sko ro di ne je, tako|e, dovela do usitwavawa po se- potpu no paralisana i li{ena os nov nih pro i- da u Vojvodini – 181.622 gazdinstva imala su zvodnih sredstava. Preko 50% sto~nog fonda posed mawi od 17 kj. U odnosu na 1931. go di- kojim je raspolagala pred rat, opqa~kano je i nu, wihov broj pove}ao se za 41.261 po seda. uni{teno. Sto~arstvo je upropa{ }eno i broj- Ve} 1945. godine pod udarom kon fis- no i kvalitativno. Poqopri vreda je ostala kacije na{lo se 55% preduze}a, 79% ru dar- bez potrebne radne snage i vu~ne stoke, {to stva i 90% crne metalurgije. Od ukupno 992 je stvaralo posebne i kru p ne pro bleme u obra- industrijska preduze}a, ~ija se fi nan sijska di oko 800.000 kj. napu{tene zemqe, koja se vrednost procewivala na 1.158.617.425 dina- merama konfiskacije na{la u svojini dràve. ra, konfiskovano je 560 preduze}a. U novo-

26 sad skom okrugu vrednost konfiskovane imo- dinara. Najvi{e banaka kon fis kovano je u vine procewena je na 385.654.932, u sombor- novosadskom okrugu (18), som bor skom (12), skom na 298.045.127, u petrovgrad skom na suboti~kom (8), pan ~eva~kom (8), petrovgrad- 179.835.414 i u suboti~kom na 89.688.471 skom (6) i srem skomitro va~kom (5). dina ra. Najvi{e je kon fiskovana mlinska in- Procesi ovakve svojinske transfor ma- dus trija: 149 od ukupno 173 preduze}a, ku- cije, koji su doveli do dràvnog vlas ni{tva deq na 100 od 108, elektri~na 23 od 28, u bankarstvu, stvorili su pretpostavke za hemij ska 25 od 39, prehrambena 20 od 28 i wegovo ure|ivawe na novim dru{tvenim tako daqe. osnovama. U tom smislu, ve} u jesen 1944. Bankarski sistem je, tako|e, podvr gnut godine donesena je Ured ba o konstituisawu radi kalnoj konfiskaciji. Na udaru se na{lo Privredne banke Vojvodine, da bi se konsti- privatno bankarstvo, koje je podvrgnuto tu isale i filijale dràvnih banaka: Glavna patri otskim, ideolo{kim, ali i ekonomskim fili jala Narodne banke u Novom Sadu i fili- kriterijumima vrednovawa. U Vojvodini se na jale u Zrewaninu i Subotici; Glavna fili- kraju rata zatekla raznovrsna i znatno oslab- jala Industrijske banke u Novom Sadu i qena mreà bankarskih institucija, naro ~i- filijale u Zrewaninu i Subotici; Filijala to u ve}im gra d skim sredi{tima. Osta le su Po{tanske {tedionice u Novom Sadu; Glav - brojne ban karske institucije, iako je wihova na filijala Dràvne hipotekarne banke u mate rijalna osnova bila nezna tna: Narodna Novom Sadu; Filijala Zadru`ne i poqo- ban ka a.d. – Filijala Novi Sad, Drà vna hipo- privredne banke u Novom Sadu, koja je te karna banka – Filijala Novi Sad, Trgova~ka ukinuta 1946. godine. i obrtna banka d.d. – Novi Sad, Centralna Privredna banka otpo~ela je sa radom u {tedionica na zadru` noj os novi – Novi Sad, maju 1945. godine i u svom pos lovawu naj vi- Centralni kreditni zavod Novi Sad – Fili- {e se orijentisala na krediti rawe obnove, jala Srpske banke Zagreb i dr. pro meni dobara i priv rednih delatnosti Prema ve}ini ovih banaka primewene su pokrajinskog i lokalnog karaktera. Uredbom mere konfiskacije koje su uveliko reali- o osnivawu predvi|eno je da glavnicu banke zovali organi Vojne uprave, os no vane nepo- ~ini celokupan imetak [tedionice Dunavske sredno po oslobo|ewu Voj vo dine 1944. godi- banovine u Novom Sadu i wenih ogranaka i ne, a pod ~ijom su upra vom bili svi privred- imetak Filijale Dràvne hipotekarne banke ni resursi i pro cesi. Konfiskacijom je obu- i Narodne banke na podru~ju Vojvodine. hva}eno 58 bankarskih i kreditnih ustanova, U kontekstu ovakve privredne situacije ~i ja je vrednost procewena na 13.000.388.750 pristupilo se obnovi ekonom skih poten ci ja-

27 la Vojvodine, koji su tre ba li da ostvare mo- no pol dràve u privrednom ìvotu i stabilizaciju politi~kih i dru{tvenih prili ka. U prvoj etapi predvi|ala se obnova pri- LITERATURA vrede koja je proizvodila za potrebe vojske, fronta i stanovni{tva. Primat u ovoj etapi obnove imali su industrija, saobra}aj i poqoprivreda. Pojedine indu strijske grane 1. Teodor Avramovi}, Privreda Vojvodine su se, u zavisnosti od potreba fronta, od 1918. do 1929/30. s obzirom na stawe pre stanovni{tva i sirovinske baze, brè obna- Prvog svetskog rata, Novi Sad, 1965. vqa le i ukqu~ivale u proizvodwu: prehram- 2. Qubica [ija~ki, Privreda Banata iz meðu bena, mlinska, kudeqarska, koàr ska i dr. dva svetska rata, Novi Sad, 1987. Sporije su se, me|utim, obnavqale me- 3. Nikola Vu~o, Privredna istorija Jugos la- tal ska, elektro, hemijska i drvna indu s- vije, Beograd,1962. trija. Obnovom su obuhva}eni i za natstvo, 4. Mijo Mirkovi}, Ekonomska historija trgovina i ugostiteqstvo. Obnova zanatstva Jugoslavije, Zagreb, 1958. i trgovine razvijala se ne{to sporije jer se 5. Sergije Dimitrijevi}, Strani kapital u odlaskom nema~ke mawine broj zanatskih i privredi bivše Jugoslavije, Beograd, 1958. trgovinskih radwi znatno smawio. 6. Nikola L. Ga}e{a, Privreda Vojvodine Druga etapa obnove, tzv. planska obnova, izmeðu dva svetska rata, u Zbornik Ma ti- predvi|ala je izgradwu novih privrednih ce srpske za istoriju, Novi Sad, 1980, br. objekata, ali }e do we do}i ne{to kasnije. 22, str. 84–109. Sve ove mere imale su za ciq stabilizaciju 7. Ranko Kon~ar, Srem 1918–1945, u Zbornik dru{tvenih prilika i nove vlasti, koja je Muzeja Srema, Sremska Mitrovica, 1997, proizi{la iz ka raktera otpora na tlu Jugo- br. 3, str. 95–105. slavije 1941 – 1945. godine. 8. Ranko Kon~ar, Bankarstvo od 1945. do 1950. godine, u Istorija bankarstva u Vojvo- dini, Novi Sad, 2001, str. 510–534. Prof. dr Ranko Kon~ar 9. Ranko Kon~ar, Društveno-ekonomske pro- Qiqana Doì} me ne u Vojvodini od osloboðewa do kraja rata, u Vojvodina u NOR-u i socijalis- tiækoj revoluciji, Novi Sad, 1984, str. 393–425.

28 ON DEVELOPMENT OF THE ECONOMY OF VOJVODINA 1918–1945

The economy of Vojvodina acquired a dis- pean markets, while on the other, it increasingly tinguishable physiognomy already in the 19th became a user of their industrial products. century. It was of predominantly agrarian char- Upon joining the Yugoslav state, the eco- acter, relying on the agricultural, food processing nomic and social position of Vojvodina was un- and manufacturing industries, which sprouted dergoing major changes, because its economy from the widespread farming and livestock had to accommodate to the new administration, breeding sectors of production. Those features, legal and economic environment, primarily to inherited from the time of Austria-Hungary, over- the economies of other constitutive parts of the whelmingly continued to prevail in XX century. Yugoslav state, which were also agrarian by Until 1918 (i.e. when it joined the Yugoslav nature, but much less developed. Consequently, state) about 70% of the population in Vojvodina from the economic point of view the adjustment engaged in the agricultural production, the struc- processes of Vojvodina’s economy were much ture of which was dominated by the large estate. more complex and difficult. Particular problems Therefore, Vojvodina was on the whole consid- were encountered in the field of agricultural ered an agrarian region developing its specific production, considering the fact that the less forms of the agrarian industry. Its economy was developed Yugoslav market could not absorb quite closely integrated into the economic sys- the surpluses of Vojvodina’s agricultural pro- tem of Austria-Hungary, as, on the one hand, duce, which took the brunt of the “pricing scis- Vojvodina gradually become an exporter of its sors”. Contributing to the unfavourable status of agricultural surpluses, particularly cereals and Vojvodina’s agriculture was also the country’s mill products, to more developed Central Euro- concept of industrialization, which was based on

29 The Harvest in village Dobrica, 1926 a protectionist kind of system and shielding of national motives prevailing in the implementa- industrial product prices. tion of the reform had negative impacts upon the More profound changes in Vojvodina’s organization of agricultural production that had economy took place already in 1919, with com- been in place until that time, since they led to mencement of the agrarian reform and liquida- fragmentation of the estates (60% of the newly tion of the large estates. The political, social and formed estates had an acreage of less than 5

30 hectares) and their being handed over to eager cultural development. Thus, by the end of the local individuals, volunteers, colonists, optants 1920s, the peasantry was in exceptionally grave and others. The new landowners were gener- economic position. Because of indebtedness, ally unused to farming and technically poorly the peasants started to sell or loose their land, equipped for a more intensive agricultural devel- in favour of proprietors belonging to rich urban opment. The agrarian reform was aimed at the strata or wealthy farmers, whose economic estates which were at the core of the agricultural power grew increasingly stronger. production in Vojvodina, e.g. estates belonging The agrarian reform was accompanied to the Count Kotek, Lelbach family, Kalok epis- by a colonization process, which considerably copy, Count Seczenyi, Count ^hekoni}*, Count changed Vojvodina’s economic and social struc- Karaczonyi, Count Baczanyi, Duke Odeskalky, ture. The colonization process encompassed Dundjerski family, Lederer brothers, Count Eltzi volunteers from the First World War, optants and others. Until the end of the 1920s some of and refugees. The volunteers enjoyed privileged those weaknesses were gradually overcome, position, considering the fact that their land however the estate of Vojvodina was also levied grants were guaranteed by Law and that they with heavy taxes, which put it into an inequita- were entitled to financial aid for the purpose of ble position compared to the estates in other building their houses, procuring respective tools parts of the country. The tax burden used to of production and other purposes. The settlers reach even 50% of the overall real-estate tax were mainly poor peasants from the Dinara re- revenues, which considerably diminished Voj- gion, used to extensive farming and production. vodina’s income and slowed down its economic The agricultural development after 1918 growth. was dominated by the farming production, i.e. The agrarian reform brought about some production of cereals, which although the most social and economic changes, particularly in prominent in the country was considerably leg- terms of the proprietary relations and owner- ging behind the ones in European countries. The ship disproportions, failing however to solve the staple products were: wheat (30%) and maize social and economic problems of the peasantry, (40% of average Yugoslav output), industrial or create conditions for a more intensive agri- plants – sugar beet and especially hemp (which accounted for 50% of Yugoslav production vol- * The closest transcription of the Serbian letters umes), followed by green peppers (sufficient not which have been retained in their original form for the only to meet local needs, but also provide sur- sake of maintaining the orthographic appearance of respective geographical and biographical names would plus quantities for export), medicinal herbs and be: ~=tch, }=ch, {=sh, `=zh, d`=dzh. vegetables.

31 Fruit production was of secondary impor- Forestry was poorly developed in Vojvodina. tance in the agricultural production structure, It was under the governance of two administra- apart from grape growing, which was developed tions, one of which was located in Apatin (later in the region of mountain Fru{ka Gora, Vr{ac in Novi Sad) and in charge of the Banat and and sandy terrains of Subotica and its surround- Ba~ka regions, while the other was situated in ings. The grape growing tradition was a long- Vinkovci covering the Srem region. The largest standing one. lumber camp was the Forest Administration of Great importance was also attributed to the Petrovaradin Proprietary Municipality in Srem- development of livestock breeding. However, in ska Mitrovica. The forest industry rested on the wake of the agrarian reform and liquidation several kinds of trees – black locust, pine tree, of the large estates, the sector was hit by grave poplar, willow, oak, lime tree and European ash difficulties, since, due to a sell-out practice, ex- tree. ports and slow renewal, the livestock reserves Water management was assigned particular were devastated. In some livestock breeding importance, considering the facts that Vojvodina sectors, the livestock reserves fell by even 40%. was situated in a rather important hydrographic The highest growth rates were recorded in the region and disposed of large water courses fields of hog and horse breeding, with more – the rivers of Danube, Tisa, Sava, Tami{, and moderate rates in the fields of cattle and sheep Begej, as well as a number of canals built for breeding. the purpose of regulating the water courses and Respective attention was, likewise, paid to creating new arable land surfaces. The well- the development of fish growing. Those activi- branched hydraulic system of Vojvodina, inherit- ties were handled by a number of fish growing ed from Austria-Hungary, was taken care of by a collectives that disposed of their own fish ponds. number of water management collectives, which However, the only large fish pond in Vojvodina all belonged to a single organizational system, was the one in E~ka. The main kinds of fish which incorporated both basic units and central included: carp, pike, sturgeon, catfish, etc. The ones. The collectives were financed from the collectives took care of young fish breeding, as water utilization taxes collected from users of well as of fish stocking. Their work was jointly the collectives’ services. They mainly engaged managed by a central collective seated in Novi in the construction of bank protection dikes, Sad. ground water regulation, flood control, drainage, Hunting was mainly developed as a sports etc. discipline, managed by the Federation of Hunt- The agricultural collectives, also inherited ing Societies of Vojvodina. from the Austro-Hungarian times, were given

32 Grape-gathering prominent place in the development of Vojvo- living in Vojvodina in order to strengthen their dina’s agriculture. Their creation and develop- economic and national positions in the Province. ment were mainly driven by economic forces, In terms of its economic potentials and organiza- although organization wise they also appeared tion, Agraria disposed of considerable influence. under ethnic names, such as the Association of In spite of numerous difficulties, affecting Serbian (Hungarian, Slovakian) Agricultural Col- Vojvodina’s agriculture after 1918, it continued lectives, and Agraria established by Germans to develop within the framework of the overall

33 economic environment, which was particularly largest debt amounting to 100,000 dinars. Such true of the food processing industry and agri- a situation induced increasingly frequent sale cultural production, which were increasingly in of small farmer estates, mainly to the benefit of demand. larger landowners, richer strata of the German However, before long the years of stagna- ethnic minority and others. tion turned up, due to accelerate over the period With the economic crisis subsiding and of the major economic crisis from 1929 – 1933. thanks to the measures of the Yugoslav govern- The crisis had negative impacts upon the re- ment, the position of the farmers started to im- gions disposing of agricultural produce surplus- prove. That trend was reflected in the increased es, the prices of which were abruptly dropping. exports of the agricultural produce and more The Yugoslav government attempted to alleviate stable environment for the agricultural produc- the deep crisis in Vojvodina’s agriculture resort- tion. ing to the measures of government pricing policy After Vojvodina joined the Yugoslav state, (privileged buy-up enterprise – Prizada) and mo- the development of its industry was facing the nopolized buy-up of cereals. Those efforts, how- same problems as were encountered by the ever, yielded no results, because cereal price agriculture. The Yugoslav market was not ready fluctuations continued to depend upon market to accept the surpluses of Vojvodina’s industrial conditions rather than state interventions. In production. That was also due to other reasons, view of the fact that agricultural produce prices primarily the poorly developed transportation were openly put at mercy of the “price scissors”, communications, low purchasing power of the the farmers in Vojvodina inevitably slid into ex- population, adverse loan granting policies, non- cessive debts. The average debt amount was stimulating protective customs barriers, and the approximately 25,000 dinars, which gradually like. All of those factors, in spite of the postwar lowered their purchasing power and diminished economic environment, led to lagging behind of their debt repayment prospects. All of those its industrial development as compared to other factors led to passing of the Farmers Protection Yugoslav regions – Slovenia and Croatia in the Law (1932), known as the Peasant Moratorium first place. Law, which provided for postponement of debt The main course of Vojvodina’s indus- repayment, especially postponement of enforced try was set by the agricultural production. In sale of the debtor’s estate toward debt settle- such a context, the most propulsive industrial ment. Those measures cut the indebtedness by branches were those for which domestic raw half. Notwithstanding, the greatest number of materials were available. Industrial enterprises farmer debtors came from Vojvodina, with the mainly developed from handicrafts workshops,

34 The Windmill in Čurug

35 or by means of expanding smaller factories. Thus, by the end of the 1930s there were 439 industrial enterprises in Vojvodina. Only nine of them employed more than 200 workers, 18 enterprises employed 100-200 workers, 129 more than 20 workers and 242 less than 20 workers. The greatest number of workers was employed in the textile, hemp processing, brick and tile manufacturing industries. In the structure of Vojvodina’s industry the most widespread branches were those of food processing and textile. In terms of the number of enterprises and their respective capacities, the mill industry was the most prominent industrial segment, whereas its development over the previous period had been conformed to the more developed Austro-Hungarian market. That industry, however, was the hardest one to fit into the new economic frameworks; it suffered major losses caused by the state policy which fa- voured exports of wheat rather than flour. Thus, mill products could not find their way to either foreign or local markets, if sold at commercially viable prices. The Brewery of Lazar Dundjerski in Veliki Bečkerek, 1920 Already in 1927, the mill industry expe- rienced a radical drop of production, with a and Czechoslovakia. In the result, the number of utilization rate of only 27%. The situation was mill operating in 1940 was smaller than in 1921. especially difficult for small size mills, while the The sugar refining industry of Vojvodina larger plants managed to shield themselves was the leading one in the country. Four out of by means of the cartel, which was one of the the total of eight sugar refineries were located in strongest in the country. The mill industry crises Vojvodina. Three of them were built before the manifested in the closure of mills, while some of First World War (in Veliki Be~kerek, Novi Vrbas the facilities were dismantled and sold to Austria and Crvenka), while only one sugar refinery

36 Crvenka was under control of the Prague Credit Bank, one of the most prominent ones in Europe at the time. For its raw materials the sugar refining industry relied on the developed production of sugar beet, which was a staple industrial crop in Vojvodina. One of the very developed industries was alcohol manufacture. However, capacities of the industry exceeded demands of the Yugoslav market by large. The number of alcohol manufacturing plants rose in the new state, leading to oversized production and stiff competition. In 1926, the utilization rate of the alcohol manufacturing plants in Vojvodina was 30%, which was a sign of a serious crisis. The largest alcohol manufacturing plants included the Denatured Alcohol Factory in Crvenka, built by the sugar refinery in Crvenka, Bačka – Denatured Alcohol and Yeast Fac- tory in Subotica, Fruškogorac – Champaign Manu- facturers and Wine and Bottle Traders Lp. in Novi Sad, Banat Champaign Cellar in Vr{ac, Mozer in Zemun (Champaign manufacturers), Cognac Still of Serbian Credit – Saving Bank Plc. in Bela Crkva, industrial still plants in Crvenka, Vr{ac and Veliki Be~kerek, Novi Sad distillery, vinegar factories in was built thereafter (1926) – in Stari Sivac, as Ba~ka Palanka and Ba~ki Brestovac, and others. a collective enterprise. One of the largest and Beer brewing also belonged to rather devel- the most modern sugar refineries was the plant oped industries. Out of the total of 35 breweries in Veliki Be~kerek, with the majority interest held in the country, one fifth was located in Vojvod- by foreign capital, as was also the case with ine, while all of those plants were founded be- other sugar processing plants. The major inves- fore the First World War. The Vojvodina brewer- tor of the Veliki Be~kerek plant was the Swiss ies accounted for 15% beer producing capaci- Credit Bank of Zurich. The sugar refinery in ties of the country. The beer industry leaned on

37 the developed hop production. The best known Kneèvac, etc. Alredy in 1929, Vojvodina’s breweries were: I.M. Weifert – Pan~evo, Josip paprika processing was among the leading Aman – Apatin, Gerber Plc. – Stari Be~ej, Lazar industries in Europe. The major paprika mills in- Dundjerski – Veliki Be~kerek, Alexander Tzoffmann cluded: Deneš Brothers, Paprika Mill and Wholesale – Vr{ac, Lazar Dundjerski – îb. in Horgo{, Merkur Plc. in Horgo{, etc. In view of the favourable raw material basis, The edible oil production was also among Vojvodina disposed of a highly developed meat the leading branches of the foodstuff indus- processing and canning industry. Major enter- try. The largest plants were located in Veliki prises in that field included: Hartman & Konen Be~kerek and Vrbas. – Subotica, Abattoir and Delicatessen Industry The textile industry also ranked high in the – [id, Korhec Julije Abattoir and Salami Fac- structure of Vojvodina’s economy. It developed tory Lp. – ôka, Pušić M. Dinko Abattoir Enterprise before the First World War, and bloomed after – Kovin, Hertz & Son Salami Factory – Banatski 1918. Particular growth rate was recorded in the Karlovac, etc. The first commercial meat can- manufacture of cotton fabrics, knitted fabrics, ning plant in Vojvodina was founded in Novi stockings and socks, lace, silk ribbons, hats, Sad, in 1922, under the name of Kulpin. ropes, etc. Expansion of the textile industry was The foodstuff industry also included dairy partly a result of the high demand in textile fab- products, flour, candies, chocolates, and other rics and the protective customs policy. products. Major companies in that field were: Within the textile industry a steep growth Danubius Pastry Factory in Novi Sad, Yugoslav rate was also recorded in the field of hemp Bread Plant in Subotica, Bread Plant in Veliki processing, which relied upon extensive hemp Be~kerek, First Banat Factory of Macaroni and growing activity in the Ba~ka region, rendering Noodles in Veliki Be~kerek, etc. In Vojvodina about 50% of the domestic hemp production. there was also a great number of candy and A great number of plants engaged in the hemp chocolate plants, the most prominent of which processing, whereas a smaller number of fac- were: Ruff Brothers in Subotica, Pietet in Novi tories were involved in the finished products Sad, Ifko in Vr{ac, etc. manufacture. Among the plants engaging in that Paprika processing also belonged to the industry were: Bačka, Hamp Factory Plc. in Novi most important foodstuff industries of Vojvodina. Vrbas, Kototek Hemp Plant in Futog, Rope and The raw material basis of that industry was pa- Cord Factory Plc. in Odàci, Michels Hemp Soak- prika which was grown as an industrial plant. ing and Rope Manufacturing Plant Plc. in Stara Paprika production was especially developed Palanka, Weitzenfeld & Friend – Subotica Hemp in northern parts of Vojvodina – Horgo{, Novi Industry in Subotica, Net Factory Plc. in Veliki

38 The Worsted Factory in Kula

Be~kerek, etc. Products of the hemp industry entirely intended for export. Wool manufacture were also exported to European markets – in mainly depended on the development of live- Germany, Hungary, Austria, Czechoslovakia stock breeding, which was undergoing a serious and other countries. crisis after 1918. Nevertheless, a few factories The textile industry included the manu- dealing with knitted fabrics, wool knitting and facture of silk, wool and cotton. Silk factories ready-made clothes were built in Vojvodina. were located in Novi Sad, Pan~evo, and Stara Rather developed was the industry of stockings Kanji`a. Those were the only plants in the and coarse fabrics manufacture. Major facto- country producing raw silk, which was almost ries in that respect were located in Kula, Veliki

39 The Cement Factory in Beočin Be~kerek, Apatin, Subotica, Velika Kikinda and in that field. Because of their high quality, bricks Novi Sad. Also important were the parachute and tiles were exported to other countries. That manufacturing plant in Indjija, the spinning industry was also occasionally facing difficulties and hosiery mill in Sremska Mitrovica, the silk, caused by oversized capacities, loss of the Aus- ready-made clothes and knitted fabrics in Ze- tro-Hungarian market, relatively small volume of mun (which was considered as the center of the the construction activities in Vojvodina, etc. By Srem region textile industry), etc. the end of the 1920s only 30% of the available One of the most important industrial branch- capacities were in use. The major brick works es, after the mill industry, was the manufacture included: Matija Bahman Brick and Tile Factory of construction materials, which included bricks, in Pan~evo, Stara Kanjiža First Steam Brick and tiles, cement and concrete products. The brick Tile Works Plc. in Stara Kanji`a, Karlovci Brick and tile manufacture was performed in a great Works Plc. in Sremski Karlovci, Bon Steam Brick number of brick works, accounting for more than Works in Kikinda, etc. Vojvodina also disposed a half of the Yugoslav manufacturing capacities of the industries of cement, ceramics and stone

40 production, particularly in the Beočin Cement located on the rivers of Danube, Tisa and Begej. Plant, Marble and Stone Industry in Subotica, San- Major sew mills were located in Senta, Sremska dor Polak China and Majolica Plant in Novi Sad, Mitrovica, Bela Crkva, etc. Among the first and Marble, Granite and Artificial Stone Plant in Veliki the largest were Varda factory in La}arak, Syrmia Be~kerek, Paragovo Quarry and Construction Com- palywood and veneer factory in Sremska Mitro- pany Plc. in Sremska Kamenica, Bazalt Quarry vica. etc. and Construction Company Plc. in Novi Sad, and Furniture and construction woodwork prod- others. ucts were manufactured in several factories, Although not disposing of a raw material which were mainly machine joiner workshops base, the metalworking industry of Vojvodina rather than industrial enterprises. There were had a long-standing tradition. Its more intensive several such factories – in Veliki Be~kerek, development started in after the First World Sremska Mitrovica, Pan~evo, Novi Sad, etc. War, when it managed to achieve a major The leader industry was not developed, upturn. However, already in 1924 it started to although Vojvodina disposed of respective raw experience hardships, which were difficult to materials needed for such development. That overcome, since its position was additionally was due to the poor quality of domestic leather, aggravated by the economic crisis. The major so that leather was mainly imported. Leather factories in that field were: the Ferum Factory for manufacture was performed in the Leather Facto- Railroad Car Repair and Manufacture in Subotica; ry of Johan Ekstein in Veliki Be~kerek (which was Zemun factory Ikarus, specializing in aircraft founded yet in 1823 and was the oldest leather engine manufacture; First Yugoslav Factory of processing factory in Serbia), Subotica Leather In- Radiators and Boilers Plc. in Veliki Be~kerek; dustry Plc., Eterna Leather Factory of Deisch Broth- Bon Brothers’ Iron and Tempera Foundry in Velika ers in Kula, Sombor Leather Factory Plc., etc. Kikinda; Novi Sad Screws Factory; Jugoalat Metal Along with the leader industry footwear Tools Factory in Novi Sad; Zefir Stove Plant Plc. in manufacture also developed as a more recent Subotica; Union Lp. Factory of Metal Products in industry. The industry in fact involved small facto- Kula; Zmaj Aircraft Factory in Zemun, etc. ries, which could not be considered as developed, Irrespective of a modest raw material ba- neither in terms of the output, nor their technical sis, Vojvodina also developed lumber industry, potentials. The best known ones were: Banat Foot- which mainly engaged in the manufacture of fin- wear Factory Plc. in Vr{ac, Danica Fine Footwear ished products – furniture, woodwork products, Factory in Subotica, F. Pintz Mechanical Footwear and products intended for agriculture. There Workshop in Ruma, etc. In Vojvodina there was were several steam sewing mills, which were also one furrier enterprise seated in Indjija.

41 The volume of the chemical industry was in that respect mainly included small power mainly suited to the needs of Vojvodina and its stations, which primarily served for the purpose market. Several small size plants more resem- of street and household lighting. Power stations bled workshops for manufacture of certain chem- were built in a number of settlements and they ical products than factories. There was only one supplied electricity to a wider surrounding area. large-scale chemical plant in Vojvodina seated Notwithstanding, no major electrification grid de- in Subotica, i.e. Zorka. Its production was very veloped, in view of modest production potentials. important for the development and growth of the Vojvodina also disposed of a cable factory (in agrarian production. By mid 1920s, the factory Novi Sad), which manufactured materials used employed 200 workers. Its output was sufficient in the electric power industry of the country. to meet Yugoslav demand in copper sulfate, and The transportation sector disposed of a to a great extent in artificial fertilizers. developed infrastructure already in the Austro- There were also small size factories of Hungarian state. In that respect, Vojvodina soap and candles: Jacob Shitzer & Son in Novi could be considered as having relatively devel- Sad (which later became Albus), Luxol in Veliki oped railroad transportation, taking into account Be~kerek, Mano Beck, Soap Factory in Subotica, that one fourth of the Yugoslav railroad network Erica Soap and Cosmetics Factory in Subotica, etc. was built in Vojvodina. However, transportation There were also quite prominent capacities for communications of the Yugoslav state were the production of laundry starch, starch, syrup, rather undeveloped, particularly in the southern dextrin, glue, etc. which relied on favourable raw parts of the country, which prevented placing of material basis supplied by Vojvodina’s agricul- Vojvodina products in other regions and bringing ture. Major enterprises in the field of chemical raw materials in return. In the period between industry included: Starch Factory of Pančevo Credit the two world wars, several railroads were built Bank Plc. in Jabuka, M. Kopp & Sons Plc. Starch in Vojvodina: Orlovat – Kni}ani (1925), Kni}ani and Can Factory in Subotica, etc. At the same – Titel (1927), Sremska Ra~a – Savska obala time there were pharmaceutical and medicinal (1926), Boljevci – Sava (1921), Indjija – Stara herb factories, e.g. Medicinal Herbs Plc. in Veliki Pazova (connecting track), Zemun – Novska Be~kerek, Kamendin Plc. for Serum Production in (1928), Senta – ^oka (reconstruction, 1927), Novi Sad, Patria Serum Production Factory Plc. in Pan~evo – Beograd, Klenak – [abac, etc. Subotica, etc. However, the inherited land road network The electricity production of Vojvodina was was not developed, so that a great number of of a rather modest scale, and mainly depend- Vojvodina regions were not interconnected and ing on the scarce energy sources. The plants were lacking roads. Likewise, there were no

42 bridges across major rivers. Therefore, several competition, as well as the fact that opening a projects were undertaken to build inland roads handicrafts workshop did not require extensive and improve communications between major cit- resources. In terms of the number of workshops ies in Vojvodina. Those projects included, among and quality of workmanship, Vojvodina’s handi- others, roads: Pivnice – Vrbas, Srbobran – Turija crafts ranked among the most developed indus- – Nadalj, Ba~ko Gradi{te – ^urug – @abalj, Novi trial branches in the country. The trade was the Sad – Kovilj, M. Torak – V. Torak – St. Itebej, most developed with the Germans of Vojvodina, Kovin – Pan~evo, [a{inci – Ruma – S. Mitrovica, particularly in the fields of construction industry, Pan~evo – Dolovo, as well as bridges across the rope manufacture, wool processing and knitting, Danube at Novi Sad, the Sava (Klenak –[abac) drum and cart making, footwear manufacture, and the Tisa at Titel. The most important road wax products, tinsmith trade, etc. The metal- built between the two wars was the international working crafts were the most developed with the road Beograd –Novi Sad – Subotica. Hungarians of Vojvodina. At the time of the great The river transportation had already dis- crisis, the handicrafts trade was facing hardships posed of sound foundations in Austria-Hungary. arising from and due to the development of the Thus, Vojvodina had a network of navigable industrial production, especially in some fields, river roads, mostly along the Danube, whereby it e.g. manufacture of footwear, slippers, peasant was well connected with the Central and South- shoes (“opanak”), clothing, etc. east Europe. The river transportation was mainly The handicrafts sector was the most devel- used to export agricultural produce – wheat oped in the region of southwest Ba~ka, in the and maize, and import coal and other raw ma- towns of Subotica, Novi Sad and Sombor. One terials. Major river ports were located in Veliki of the specific traits of the handicrafts in Vojvo- Be~kerek (Begej), Pan~evo (Tami{), Novi Sad, dina was the fact that the number of handicrafts etc. There were also several shipping firms: workshops was higher in the villages than in Gutman & Franck Shipping Company – Novi Sad, the towns. The sector included different sectors Sima Schultz Shipping Company – Pan~evo, Bačka related to metalworking, electro-technical, food Canals Administration – Sombor (later moved to processing, woodworking, construction, textile, Belgrade), Labud Shipping Company – Zemun, graphic, chemical, services and other handi- and others. crafts trades. As regards development of the The handicrafts sector of Vojvodina devel- handicrafts sector, prominent role was played by oped rather fast, which was due to the needs the Privileged Handicrafts Bank. of wealthy farmers and growing middle class, Trade was particularly important for the protective customs policy curbing foreign economic development of Vojvodina. In the pe-

43 riod from 1918 to 1922 a great number of retail ready in place or being found. At the same time, trade enterprises were founded, while the whole as of 1918 affiliates of the state banks were also sale sector was on the onset. The shops mainly operating in Vojvodina – the National Bank of included mixed commodity and grocery stores. the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenians, Particularly developed were stores selling tex- State Mortgage Bank, Handicrafts Bank, as well tile, machines, furniture, food, etc. as affiliates of Belgrade, Zagreb, Ljubljana and Foreign trade also developed during that Sarajevo banks and other banking institutions. period. It involved import of products into Vo- That period was also marked by presence of jvodina and export of Vojvodina’s products. The foreign monetary institutions and capital, which main export products were raw materials sold found either direct ways into the Vojvodina’s at relatively low prices, while exports included economy (e.g. the electric power station in Novi finished products bought at high prices, which Sad), or indirect, via monetary institutions hav- led to a negative foreign trade balance. The ing their headquarters in Vojvodina. The most staple export products were agricultural pro- prominent presence was the one of Budapest duce: maize, wheat, hemp and hop (in respect and Vienna bank institution. of which the Kingdom of Serbians, Croats and The development of bank institutions was Slovenians was the second largest exporter in characterized by their territorial extensiveness Europe), early vegetables, hogs, raw silk, etc. and presence of a great number of monetary Importers of those products were mainly Austria, institutions in Vojvodina towns, which usually Czechoslovakia, Germany and Italy. disposed of capital in the range of 1,000,000 di- As of 1921, two stock exchanges were nars, while only a few of them disposed of capital active in Vojvodina – the Novi Sad Commodity of up to 3,000,000 dinars and more. The most Stock Exchange, which expanded to the Novi common type included small monetary institu- Sad Commodity and Securities Stock Exchange tions, although attempts were made to set up a in 1924, and the Sombor Agricultural Stock Ex- large one, which never came into being, how- change, founded in 1925. The stock exchanges ever. The leading banks were the First Croatian mainly engaged in the trade in cereals, maize, Saving Bank, Serbian Bank, etc. In 1923, there mill products, as well as other products. were 193 banks, out of which 41 banks were After the First World War, Vojvodina also German, 35 Serbian, 34 Hungarian, 7 Slovakian, inherited a well- developed banking system from and 6 Romanian. The share capital was distrib- former Austria-Hungary. A number of institu- uted in the following manner: Serbian banks dis- tions, e.g. monetary institutions, banks, saving posed of 104,710,000 dinars (60.63%), Greman banks, saving-loan collectives, etc., were al- 43,321,800 (25.09%), Hungarian 17,795,000

44 (10.30%), Slovakian 5,312,000 (3.08%) and Ro- orators’ ones, Vojvodina’s economy started to manian 1,548,000 (0.90%). Belgrade banks had operate under different administrative and busi- a more prominent influence upon bank business ness conditions. Depending on the character of development in Vojvodina. Such influence was the governing occupation systems, and strength rather due to their territorial vicinity, than to capi- of the National Liberation Movement (NLM), the tal placed in the market. Thus a great number of economy was, more or less, incorporated into monetary institutions from Belgrade operated in the basic schemes of the occupiers’ economic Vojvodina: the Belgrade Credit Agency, Belgrade policies. The industry and the agriculture were Commercial Saving Bank, Belgrade Merchant generally interlinked with the occupiers’ eco- Bank, Danube Bank, Discount Bank, Belgrade nomic systems, while the entire organizational Bank, Serbian Bank, Yugoslav Merchant Bank, structure and production operations were in First Serbian Farmers’ Bank, etc. the function of the interests and principles of Only in 1930, the number of bank and sav- the occupiers’ economic policies and their war ing institutions rose to 160. One of the main objectives. Under such circumstances, although features of the banking system development in not suffering from major war destruction, but in Vojvodina between the two world wars was the Srem, the economy was exposed to systematic existence of a large number of small and mid- exploitation and plundering. size institutions and their close communication The gravest consequences of the occupa- with the clients. tion and war were felt in the industry, trans- In spite of the negative impact of the great portation and agriculture. The industry was economic crisis on all of the economic branches particularly devastated with withdrawal of the oc- of Vojvodina, the economy started to recuperate cupational forces from the territory of Vojvodina, as of the mid 1930s, with revival of the industrial when many enterprises and industrial facilities and handicrafts fields of production. Most of the were dismantled and damaged. The greatest industrial plants built over the period 1918–1938, damage was inflicted to the industry in the Srem 390 in total, were built in the 1930s. Although region and Novi Sad district. those plants were small, their establishment was Because of those losses and other irregular a sigh of the Vojvodina’s economy revival. circumstances, particularly the lack of profes- The Second World War put a halt to all of sional personnel, raw materials, transportation those processes and brought Vojvodina’s econ- means, etc., the output of Vojvodina’s industry omy into a very difficult position. With setting up capacities and possibilities of their normal use of three occupational systems at its territory, i.e. were drastically reduced. In the period immedi- German, Hungarian and Ustasha fascist collab- ately following the liberation, the industry – like-

45 wise the rest of the economy – was in a grave production. More than 50% of the livestock re- and chaotic situation. Extensive damages were serves disposed of before the war was looted suffered also by Vojvodina transportation sector, and destroyed. The livestock breeding sector especially the road and railroad networks. The was ruined, both in terms of quantity and qual- damage inflicted to the road network was esti- ity. The agriculture was left without the needed mated to 245,544,306 prewar dinars. Almost all working and towing cattle. That created special of the bridges over major rivers and canals were and grave problems in respect of the farming of destroyed. about 800,000 cadastre acres of deserted land, The situation was also similar in the most which was thanks to the confiscation measures prominent economic branches of Vojovdina – assigned to the state. the handicrafts, trade and catering. The number In such a situation (i.e. badly damaged in- of handicrafts shops dropped by 35%, compared dustrial potentials and distorted relationships), to the year 1941 before the occupation, while the postwar process of Vojvodina’s economy the number of trade and catering facilities dimin- rehabilitation and revitalization commenced. The ished by 30% and 50% respectively. process was based on deeper reaching socio- Residential facilities were also damaged, economic ideas and interests, which anticipated however the extent of damage in Vojvodina was setting up state ownership across the entire eco- smaller than in the other parts of the country. nomic structure. Thus, the confiscation meas- The number of destroyed or damaged residential ures were instigated in 1945, whereby the title buildings amounted to 10,138, i.e. 2.82%. Out of to property passed to the state, while the owner- that percentage, the greatest damage was suf- ship structure radically changed. Justifications of fered by the residential buildings in Srem (68%), the confiscation were sought in patriotic expla- followed by Ba~ka (26%) and Banat (6%). nations, since motives for collaboration with the Vojvodina’s agriculture suffered the most enemy during the 1941–1945 were viewed as severe losses. By means of different measures related to the social background. The confisca- of property sequestration, requisition of cat- tion encompassed all of the economic branches tle, food and other commodities, destruction equally. In the agriculture it was particularly of agricultural inventories – tools, tractors and aimed at the estates of the German ethnic mi- other machinery – as well as ruthless looting, nority, any occupier collaborator, etc. Pursuant the occupier tried to seriously reduce produc- to confiscation, Vojvodina acquired a land fund tion possibilities and capabilities of Vojvodina’s of 668,412 ha (i.e. 40.58% of the Yugoslav fund) agriculture, which was thus almost entirely which could be used for the agrarian reform paralyzed and deprived of the basic means of and colonization purposes. Land grants from

46 the fund were given to 137,951 families. The although their assets were negligible. Some of 1945 agrarian reform also led to crumbling of those institutions were the National Bank Plc. the estates in Vojvodina – 181,622 homesteads – Novi Sad affiliate, State Mortgage Bank – Novi had estates of less than 17 cadastre acres. Sad affiliate, Merchant and Sales Bank Plc. Compared to 1931 the number of such estates – Novi Sad, Central Saving Bank on Collective increased by 41,261. Basis – Novi Sad, Central Loan Institution Novi Already in 1945, the brunt of confiscation Sad – affiliate of the Serbian Bank Zagreb, etc. befell 55% of the enterprises, 70% of the mining Confiscation measures were taken against industry entities, and 90% of iron metallurgy fa- most of those banks. The measures were en- cilities. Out of the total number of 992 industrial forced by respective departments of the Military enterprises, the financial value of which was es- Administration, which was founded immediately timated to 1,158,617.425 dinars, 560 enterprises after the liberation of Vojvodina in 1944, and were confiscated. The value of the confiscated in charge of all industrial resources and opera- property in the Novi Sad district was assessed tions. The confiscation encompassed 58 bank at 385,654,932 dinars, in the Sombor district at and loan institutions, the value of which was 298,045,127 dinras, in the Petrovgrad district at estimated at 13,000,388,750 dinars. The great- 179,835,414 dinars and in Subotica district at est number of banks was confiscated in the 89,688,471 dinars. The greatest number of the district of Novi Sad (18), Sombor (12), Subotica enterprises was confiscated in the mill indus- (8), Pan~evo (8), Petrovgrad (6) and Sremska try, 149 out of 173 enterprises, followed by the Mitrovica (5). hemp industry with 100 out of 108, the electric The processes of such an ownership trans- power industry with 23 out of 28, the chemical formation, which led to establishment of the industry with 25 oout of 39, food processing with state ownership in the banking sector, created 20 out of 28, etc. conditions for its reorganization on the grounds The banking system was also subjected to of the new social order. Thus, the Commercial radical confiscation. The blow of confiscation Bank of Vojvodina was founded already in was mainly aimed at the private banking sector, autumn 1944, pursuant to the Decree on its which was judged using patriotic, ideological, but constitution. Thereupon, affiliates of state banks also economic criteria. By the end of the war, were also set up: the National Bank Main Affili- Vojvodina disposed of a rather varied and con- ate in Novi Sad, with branches in Zrenjanin and siderably weakened network of bank institutions, Subotica; Industrial Bank Main Affiliate in Novi especially in the major towns centers. Vojvodina Sad with branches in Zrenjanin and Subotica; was left with a great number of bank institutions, Post Office Bank Affiliate in Novi Sad; State

47 Hotel “Vojvodina” in Veliki Bečkerek (Zrenjanin)

48 Mortgage Bank Main Affiliate in Novi Sad; and slowly, in view of the diminished number of Collective and Agricultural Bank Affiliate in Novi handicrafts workshops and trade shops after the Sad (which was closed in 1946). German ethnic minority left the country. The Commercial Bank started to operate in The second reconstruction stage, the so May 1945, and its activities were mainly geared called “planned reconstruction”, envisaged con- toward reconstruction loans, and revitalization of struction of new industrial facilities, but it was assets and industrial operations at the provincial about to come somewhat later. The objective and local level. The Decree on its constitution of all of those measures was stabilization of the envisaged that its equity would include the en- social environment and the new kind of rule, tire assets of the Danube Region Saving Bank which evolved from the type of resistance move- of Novi Sad and its affiliates and the affiliates of ment formed at the territory of Yugoslavia in the the State Mortgage Bank and the National Bank period 1941–1945. at the territory of Vojvodina. In the context of such economic situation, efforts were commenced aimed at revitalization of Vojvodina’s economic potentials, which were supposed to create state monopoly in the field of economy and stabilization of political and social conditions. The first stage of the efforts envisaged rehabilitation of those economic sectors which provided supplies for the military, war front and population. The priority was given to the industry, transportation and agriculture. Depending on the needs of the front, population and raw material basis, some industrial branches were revitalized at a faster pace than the others, as in the case of the food processing, mill, hemp and leather, and other industries. Slower growth, however, was recorded in the field of the metalworking, electricity gen- eration, chemicals and woodworking industries. The handicrafts and trade also developed more

49 Dopis apoteke „Zmija“ iz Sombora, koja obave{tava upravu Kanala Kraqa Petra I u Somboru da je izvr{ila analizu ekstrakta biqke velebiqe

50 Plakat Ministarstva poqoprivrede za setvu repe ugarwa~e

51 Ponuda firme „Jugofarm, prvog jugoslovenskog selekcijskog odgajali{ta rasne `ivine“ za koko{ke rase zimska Panonia grahorica

52 Dopis „Udruèwa odgajiva~a kuni}a i plemenitih krznatih ìvotiwa“, Novi Sad, upu} en Poqoprivrednom odeqewu KBU Dunavske banovine kojim ga obave{tava o osnivawu Udruèwa kao sekcije Udruèwa poqoprivrednika kao Saveza poqoprivrednih udruèwa Dunavske banovine iz Novog Sada

53 Izve{taj „Fru{kogorske vinogradarske i vo}arske zadruge“ o po~etku gradwe podruma-laguma

54 Karta vo}arskih reona Dunavske banovine

55 Kilometra`a Dunava usvojena od strane Me|unarodne dunavske komisije na plenarnoj sednici juna 1922. u Bratislavi

56 Karta vodnih zadruga na podru~ju Banata

57 Ponuda firme „Rudolf Beher – Frawa Melihar“ za rasipa~e ve{ta~kog |ubriva

58 Punomo}, koju je Johana Brajtenfeld, ro|ena [enborn, naslednica grofa Rudolfa Koteka, dala dr Stevanu Adamovi}u, advokatu iz Novog Sada, za prodaju Dowe {ume, u katastarskoj op{tini Stari Futog, IV agrarnoj zajednici iz Novog Sada

59 Izve{taj „Fabrike crepa Jovan~i} i Risti}“ – Velika Kikinda, upu}en Udru`ewu industrijalaca u Novom Sadu sa podacima o proizvodwi, kapacitetu i problemima izvoza u peridu 1930 –1932. godine

60 Osnovni podaci o „Tvornici cement-, mozaik i umetnog kamewa. Stovari{te nadgrobnih spomenika Jovan [oman ml.“ – Novi Sad

61 Razglednica Paragova – fabrika, izme|u dva svetska rata

62 63 Spisak deponovanih deonica za Glavnu skup{tinu odr`anu 27. maja 1934. godine „Tvornice pe}i i emajla Zefir d.d.“ – Subotica

64 Reklamni prospekt sa proizvodnim asortimanom „Vojvo|anske livnice d.d. Karlo Vajskopf“ – Novi Sad

65 Upitnik sa podacima o broju radnika, pogonima, postrojewima, kapacitetu, vrstama proizvoda „Prve jugoslovenske kemi~ne fabrike d.d.“ – Novi Sad

66 Re{ewe Min. soc. politike i narodnog zdravqa – Beograd, kojim se Petru Popovi}u, Gli{i Andrejevi}u i Jovanu Milojkovi}u iz Beograda, dozvoqava eksploatacija gorke mineralne vode sa izvori{ta na wihovom imawu u Tordi

67 Objava zemaqskog marvenog i zanatlijsko-trgova~kog va{ara koji }e se odr`ati u Novom Sadu 20, 21, i 22. marta 1920. godine

68 Obave{tewe „Pomodno Manufakturna, Pamuka i Krzna – Trgovina, Nikole Tanurxi}a“ – filijala Srbobran, udovi Joce Diwa{kog iz Srbobrana, dugogodi{woj mu{teriji, da je u toku velika rasprodaja

69 Oglas o otvarawu radwe „Radoslava Bosi}a“, engleski `enski i mu{ki kroja~ – Gospo|inci

70 Dopis Komori o otvarawu „Specijalne mehani~ke radionice za pisa}e i kancelarijske strojeve Technika“ – Novi Sad

71 Poziv „Nema~ke pu~ke banke D.D.“ iz Rume na XXVI redovnu glavnu skup{tinu, upu}en Odeqewu za trgovinu, obrt (zanatstvo) i industriju KBU Dunavske banovine

72 Dopis „Dru{tva Fru{ka Gora“ – sredi{wa uprava Novi Sad, obave{tava da je Dru{tvo, u ciqu unapre|ewa nacionalnog turizma, osnovalo povereni{tvo u Crvenki

73 Vinska karta restorana „Hotela Sloboda“ – Novi Sad za vreme varietskog programa od 9 ~asova uve~e

74 Cenovnik usluga „Kupatila Pali}“ – Pali}

75 Skica putne mre`e Tehni~ke sekcije u Velikoj Kikindi

76 Nacrt dalekovoda Novi Sad – Kali{te – Ka}

77 „Fru{kogorac k.d.“ – Novi Sad, podrumi prirodnog penu{ca, finih i desertnih vina, proizvodwa likera, `estokih pi}a i vo}nih sokova, cenovnik proizvoda u obliku kataloga

78 Deonica Srpske sremske banke d.d. u Rumi

79 Naslovna strana stru~nog i modnog lista za kroja~e „Kroja~“, 1928

80 Kalendar za 1939. godinu Zemqoradni~ke centralne kreditne zadruge kao saveza nema~kih kreditnih i privrednih zadruga

81 Hotel „Rojal“ u Senti, izme|u dva svetska rata

82 POPIS DOKUMENATA

SKRA]ENICE MV – Muzej Vojvodine – Novi Sad IAZ – Istorijski arhiv Zrewanin ZMR – Zavi~ajni muzej Ruma

1. PANO • 1936, jun 9, Kulpin Pismo ~lanova Udruèwa jugoslovenskih • 1926, januar 22, Titel agronoma, upu}eno \oki L. Dun |erskom iz Podaci o ètvenom prinosu u Titelskom Novog Sada, kojim izraàvaju svoje veliko srezu za 1925. godinu. zado voqstvo nakon posete wegovim poqo- F.113. E-200/1926 privrednim dobrima u Kulpinu i Kamen- • 1932, januar 9, Novi Sad dinu, na kojima su zasa|ene najboqe svetske Ponuda Jugoslovenskog semenarstva, Trgo- vrste p{e ni ce. vine semewa, iz Novog Sada, za semenski F.130. a.j. 37 materijal iz svog asortimana. • M apa ugledne ekonomije @iva. F.126. III-1198/1932 F.124. K.42

• 1930, septembar 26, Sombor 2. PANO Referat Sergeja Maksi mova, tehni~ kog direk tora A.D. Kanala Kraqa Petra I o pot- • 1925, jul 24, Ba~ki Petrovac rebi pro{i re wa kulture pirin~a u Vojvo- Dopis Udru `ewa vojvo|anskih hmeqara, ko- dini. je Trgova~ko-zanatlijskoj komori u Novom F.39. K.130 Sa du daje predloge za poboq{awe proizvodwe hmeqa. • 1935, maj 16, Tor`a F.92. 2986/1925 Izve{taj Banovin skog poqoprivrednog dobra Kosan ~i} o uspehu kulture p{enice • 1929, novembar 7, Novi Sad bankut. Molba Saveza hmeqar skih zadruga, koji od F.126. III-22084/1935 komesara Oblasne samouprave Ba~ ke oblasti

83 traì nov ~nu pomo} za potrebe pro pa- 3. PANO gande. • F.126. III-1439/1929 1929, oktobar 14, Stari Be~ej Izve{taj Eko nomskog odeqewa Na~elstva • Reklamni materijal za contraphin (kon tra- Starobe~ejskog sre za o proizvodwi kalemo- fin) sredstvo za suzbijawe hmeqskih li{- va na privatnom loznom rasadniku Vase }anih u{iju. Hadna|eva. F.92. F.113. E-743/1929 • 1937, Senta • 1930, mart 19, Beograd Skladi{tewe belog luka. Spisak sopstvenika pri vatnih loznih ra- F.92. XXVII-1665/1937 sad nika na teritoriji Dunavske banovi ne. F.126. III-14043/1930 • 1934, Beograd Plakat Ministarstva poqo privre de za • Berba gro`|a u Fru{kogorskom vinogorju. setvu repe ugarwa~e. ZMR, IO, Studijska zbirka F.126. III-33858/1934 • 1933, decembar 15, Irig • 1934, septembar 3, Novi Sad Molba Fru{kogor ske vinogradarske i vo- Molba Udruè wa poqoprivrednika kao sa- }arske zadruge iz Iri ga, koja moli od Poqo- veza poqo privre dnih ud ru èwa Dunavske privrednog odeqe wa KBU Dunavske bano vine nov~anu pomo} za izgradwu podruma bano vine, upu}ena banu Du nav ske banovine, – laguma. za inter ven ciju po pitawu reguli sawa F.126. III-4536/1936 proiz vo dwe {e}e ra. F.126. III-46070/1934 • 1929, septembar 13, Beograd Ponuda Biqane, Akci onarskog dru{tva za • 1940, februar 2, Novi Sad industriju i promet po qo privrednih i vete- Predlog na~elni ka Poqoprivrednog ode qe- rinarskih proizvoda i sprava, Beograd, za wa KBU Dunav ske bano vi ne za uvoz semena fungicide i insekticide, upu}ena Po qo- konopqe iz ino stran stva, upu }en banu privrednom odeqewu KBU Du nav ske bano vi- Dunavske banovine. ne sa reklamnim materija lom. F.126. III- a.j. 178 F.126. III-7516/1930 • 1932, januar 1, Novi Sad • 1936, februar 1, Irig Statisti~ki podaci o proizvodwi kudeqe Izve{taj Fru{kogorske vinogradarske i na teritoriji Dunav skog pod ru~ja za 1931. vo}arske zadruge o po~etku grad we podruma godinu. – laguma. F.126. VIII- a.j. 5503 F.126. III-4536/1936

84 • 1935, maj 12–22, Bela Crkva • 1932, Ba~ka Topola Obaveza kojom je Jozef Marter, vlasnik Cenovnik vo}nih kalemova Vo }ar ske {kole vinograda iz Bele Crkve, preuzeo oba veze u pustare Zobnatica sa prodajnim i otpre- pogledu gajewa vino ve loze i proizvodwe mnim uslovima. vina na svom vinogradu u Beloj Crkvi sa F.126. III-180/1932 spiskom sorti koje uzgaja. • 1935, mart 23, Novi Sad F.126. III-25185/1935 Ponuda Kwiàre, {tam par skog i izda va- • 1935, mart 23, Petrovaradin ~kog d.d. iz Novog Sada za kwigu Deutsch- Ra~un za sadnice prvo kla sne sorte gro`|a lands Obstsorten (Nema~ko vo}e), upu}ena Po- afusali, koji je Ladislav [evar iz Petro- qo priv rednom odeqewu KBU Dunavske bano- varadina, posednik uzornih vinograda, pos- vine. lao Stefanu Georgevu Ivanovu iz Ki{ F.126. III-14143/1935 Pe{te (Budimpe{ta). • 1939, Novi Sad F.92. Cenovnik vo}nih, loznih i drugih sadnica • 1945, april 27, Vr{ac iz banovinskih rasadnika Dunavske banovi- Podaci o ratnoj {teti nanetoj Enolo{koj ne, u jesen 1939. i prole}e 1940. godine. stanici u Vr{cu. F.92. XXXIII-5321/1931 F.181. K.11-Poq. 12 • 1937, Novi Sad Karta vo}arskih reona Dunavske banovine. 4. PANO F.126. III-7475/1937 • 1930, februar 10, Pan~evo • 1934, februar 20, Stara Pazova Izve{taj Na~elstva Pan~eva~kog sreza o Molba Slova~kog ratarskog udruèwa iz stawu op{tinskih rasadnika. Stare Pa zove, koje moli Poqopri vredno F.126. III-8246/1930 odeqewe KBU Dunavske banovine da po{a- • 1929, Beograd qe stru~wa ke za odràvawe kalemarskog Reklamni materijal Biqane, Akcionar skog dru{- kur sa. tva za industriju i promet poqo privre d nih i F.126. III-9848/1934 veterinarskih proizvoda i sprava, Beo grad, za 5. PANO drvorin, sredstvo protiv {qivine i {titaste va{i. • 1938, novembar 19, Sombor F.126. III-7516/1930 Dopis apoteke Zmija iz Sombora, koja oba ve- • 1930, februar 15, Ruma {tava upravu Kanala Kraqa Petra I u Som- Spisak {qivinih stabala na podru~ju boru da je izvr {ila analizu ekstrakta biq- Rumskog sreza u 1929. godini. ke velebiqe. F.126. III-9698/1930 F.39. K.130

85 • 1935, maj 22, Vr{ac • 1938, septembar 10, Sremski Karlovci Izve{taj Na~elstva Vr{a~kog sreza o aroma- Poda ci o p~elarskim organizacijama na ti~ nom i lekovitom biqu na podru~ju Vr{a- pod ru~ju Sremskokarlo va~ kog sreza. ~kog sreza. F.126. III-38251/1938 F.126. III-20992/1935 6. PANO • 1935, maj 19, Nova Kawià Izve{taj Na~el stva Novokawi{kog sreza o • 1930, april 22, Novi Sad aroma ti~nom i lekovitom biqu na podru~ju Dopis Centralnog ekspo rtnog saveza mleka- Novoka wi{kog sreza. rskih zadruga u Jugoslaviji, Novi Sad, koji F.126. III-20992/1935 dos tavqa molbu Agrarne zajednice iz Mo{o- • 1935, maj 30, Veliki Be~kerek (Zrewanin) rina, koja traì dono{ewe stroìh higi- Izve{taj Na~elstva Velikobe~kere~kog sre- jenskih propisa pri otkupu mleka. za o aromati~nom i lekovitom biqu na pod- F.126. III-13636/1930 ru ~ju Velikobe~kere~kog sreza. • 1930, februar 4, Vukovar F.126. III-20992/1935 Darinka i Culka, prvoklasne muzne krave. • 1939, septembar 20, Novi Sad F.126. III-46191/1931 Izve{taj Centralne zadruge za lekovito, • 1932, Velika Kikinda mirisno i hran qi vo biqe iz No vog Sada o Objava sajma priplo dne stoke, koji }e se izvoznoj trgovi ni lekovitog biqa u tre}em odrà ti u Velikoj Ki kin di 14. marta 1932. tromese~ju 1939. godine podnet Trgovinsko- godine. -indus trijskoj i zanatskoj komori u Novom F.126. III- a.j. 189 Sadu. • Pejza` ravnice, ~obanin sa ovcama na pa {i. F.92. a.j. 2755 IAZ F.45. 733 • 1935, april 15, Crvenka • 1936, novembar 10, Sombor Dopis P~elarskog dru{tva u Crvenki, koje Dopis Ba~kog poqoprivrednog udruèwa iz obave{tava op{tinsku upravu o svom Sombora, koje obave{tava Poqoprivredno osnivawu. odeqewe KBU Duna vske banovine da }e 15. F.126. III-29541/1935 novembra 1936. u Petrovgradu odràti osni- • 1934, Beograd va~ ku skup{tinu Saveza odgajiva~a ovaca Pravila Srpskog p~elarskog dru{tva. Dunavske banovine. F.126. III-29541/1935 F.126. III-55257/1936 • 1935, mart 16, Crvenka • 1937, maj 27, Srbobran Zapisnik sa osni va~ke skup {tine Crven- Zapisnik sastavqen 27. maja 1937. u Srbo- ~an skog p~elarskog dru{ tva. branu po predmetu organizovawa saradwe F.126. III-29541/1935 iz me|u ergele naslednika Stevana Dun|er-

86 skog iz Srbobrana i Dràvne ergele Kara- • 1935, septembar 13, Novi Sad |or|evo. Dopis Udru èwa poqoprivrednika kao Sa- F.126. III-19501/1937 ve za poqopriv re dnih udruèwa Dunavske banovine iz Novog Sada, koje Poqo pri- • 1945, avgust 20, Novi Be~ej vrednom odeqewu KBU Dunavske banovine Izve{taj Dràvnog pastuvskog stani{ta iz dostavqa podatke o odgajili{tima krznatih Novog Be~eja o ratnoj {teti. ìvotiwa u Jugo slaviji. F.181. K.11. - Poq. 4 F.126. III-23299/1935 7. PANO • 1930, Zagreb Reklamni materijal firme Alfa-Kannen iz • 1934, januar 16, Sombor Zagreba, za mlekarske ma{i ne alfa laval. Molba Ba~kog poqoprivrednog udruèwa, F.126. III-13636/1930 koje u ime Saveza odgajiva~a mangalice u • 1935, septembar 13, Novi Sad osnivawu iz Sombo ra, moli Poqoprivredno Spisak gaji li{ta plemenitih krznatih odeqewe KBU Dunavske banovine da dr ìvotiwa u Jugo slaviji. Milana Grkovi}a, inspektora Odeqewa, F.126. III-23299/1935 delegira za ~lana selekcijske komi sije tog Saveza. • 1934, februar 21, Srbobran F.126. III-2895/1934 Molba Poqo priv rednog ìvinarskog dru{- tva Kraqevine Jugoslavije, upu}ena Poqo- • 1933, decembar 19, Subotica priv rednom odeqe wu KBU Dunavske bano- Uverewe koje je Gradsko na~elstvo Subotice vine, za dodelu pomo}i u novcu ili rasnoj izdalo Vilimu Konenu iz Subotice, koji ì vini. se bavi govedar stvom na svojim sala{ima u F.126. III-12913/1934 îkeriji, radi dobijawa dozvole za bes ca- • 1934, maj 25, Ba~ka Palanka rin ski uvoz priplod nih goveda iz Austrije. Predlog Uprave Dràvne ergele Kara|o- F.126. III-2939/1934 r|evo za osnivawe ìvinarske farme na er- • 1934, septembar 16, Novi Sad geli. Dopis Udruèwa odgajiva~a kuni}a i pleme- F.126. III-13850/1934 ni tih krznatih ìvotiwa, Novi Sad, upu- • 1931, avgust 4, Novi Sad }en Poqo priv rednom odeqewu KBU Dunav- Ponuda firme Jugofarm, prvog jugoslovenskog ske banovine, kojim ga obave{tava o osniva- selekcijskog odga jali{ta rasne ìvine za wu Udru èwa kao sekcije Udruèwa poqo pri- koko {ke rase zimska panonia grahorica upu- vrednika kao Save za poqoprivrednih udru è- }ena Poqopri vrednom odeqewu KBU Dunav- wa Dunavske banovi ne iz Novog Sada. ske banovine. F.126. III-47381/1934 F.126. III-35603/1931

87 8. PANO • 1937, april 6, Novi Sad Molba Sredi{weg saveza slatkovodnih • 1935, maj 17, Zagreb ribar skih zadruga i or ga nizacija iz Novog Izve{taj Sredi{we ribarske zadruge u No- Sada, za dozvolu za izvoz barskih rakova. vom Sadu o ribarskoj izlo`bi, koja je otvo- F.126. III-16000/1937 rena na Zagreba~kom zboru 11. maja 1935. go- • 1935, mart 7, Novi Sad dine. Spisak ribarskih zadruga i organizacija F.126. III-24115/1935 u~lawenih u Sredi{wu ribarsku zadrugu u Novom Sadu kao Savez slatkovodnih ribar- • 1939, decembar 12, Plzen skih zadruga i orga niza cija u Novom Sadu. Dopis firme Sta nislava Lufta iz Plzena, F.126. III-11359/1935 koja moli Trgovin sko-industrijsku i zanat- • 1945, Novi Sad sku komoru u Novom Sadu da joj dostavi Spisak ratne {tete pri~i wene Ribarskom imena firmi izvoznika {arana i ostalih fondu Glavnog narodnog odbora Vojvodine. dunavskih riba. F.181. K.11. - Poq.4 F.92. 5942/1939 9. PANO • 1935, april 29, Novi Sad Molba Sredi{we ribarske zadruge u Novom • 1929, septembar 25, Bad I{l, Austrija Sadu, koja od Poqo privrednog odeqewa KBU Puno mo}, koju je Johana Brajtenfeld, ro|ena Dunavske banovine, moli pomo} za u~es- [enborn, naslednica grofa Rudolfa Kote- tvovawe na ribarskom sajmu na Zagre ba~kom ka, dala dr Stevanu Adamovi}u, advokatu iz zboru. Novog Sada, za prodaju Dowe [ume, u kata- F.126. III-20252/1935 star skoj op{tini Stari Futog, IV agra rnoj zajed nici iz Novog Sada. • 1940, mart 27, Novi Sad F.98. a.j. 84 Zakupni ugovor izme|u Ribarske zadruge u • 1934, maj 14, Novi Sad Starom Be~eju i KBU Dunavske banovine o Odluka Poqo priv rednog odeqewa KBU Du- zakupu prava ribo lova na ribarskom reviru nav ske banovine, kojom se odobrava odluka – odeqku Tisa 0 IV. glavne skup{tine lova ca u Bege~u o osniva- F.126. III- a.j. 714 wu Saveznog lova~ kog dru{tva. F.126. III-24470/1934 • [aran iz ribwaka. F.126. III-50690/1931 • 1934, maj 14, Novi Sad Pravila Saveznog lova~kog dru{tva u Be- • Smu|evi iz Dunava. ge~u. F.126. III-50690/1931 F.126. III-24470/1934

88 • 1935, avgust 6, Sombor • 1935, maj 19, Stara Kawià Molba Prvog sombor skog lova~kog dru{tva Molba Mlin ske zadruge starokawi{kih za izdavawe dozvo le za hvatawe ìvih ze- zemqo radnika, upu}ena Poqoprivrednom ~eva. odeqewu KBU Du nav ske banovine za dodelu F.126. III-4441/1936 nov~ane pomo}i. • 1937, maj 28, Novi Sad F.126. III-29036/1935 Pregled prose~nog i godi{weg prihoda od • Mapa Vojvodine sa podacima o seqa~kim {umarstva i lovstva na podru~ju Novosa- zadrugama. dskog sreza od ekonomske 1926/27. do ekonom- F.124. K.43 ske 1936/37. godine. F.126. III-23314/1937 11. PANO • 1926, mart 5, Zagreb Ponuda Prve jugoslo ve n ske talijanske indu- • 1929, jul 14, Novi Sad strije drva d.d. iz Zag reba za kupovinu Ponuda firme Hof her-[ranc-Klajton-[ut- {ume Morintovo vlastelinstva kneza Odes- -le vort za selektor i puritor, ma{ine za klakija, upu}ena Savezu agrarnih zajednica ~i{}ewe, sortirawe i klasirawe semena, upu- za Ba~ku, Banat i Srem. }ena Oblasnoj samoupravi Ba~ke oblasti. F.115. K.76 F.126. III-6890/1930 • 1936, oktobar 22, îb (êlarevo) • 1929, septembar 14, Novi Sad Katastar ski i posedovni list dr Gedeona Ponuda Generlanog zastupstva firme Bardo{ Dun|erskog u îbu sa opisom {ume. i Bra~feld, tehni~kog i elektrotehni~kog F.126. III-52203/1938 pre duze}a D.D. stanicama za pre~i{}avawe semena, koje }e se podeliti zemqi{nim zaje- 10. PANO d ni cama, upu }ena Oblasnoj samoupravi Ba~- • 1928, novembar 10, Novi Sad ke oblasti. Rezolucije done te na glavnoj skup{tini F.126. III-6890/1930 Saveza srpskih zemqo radni~kih zadruga u • 1930, februar 20, Ba~ki Brestovac Novom Sadu. Ponuda [tefana Fajta, mehani~ke strojne F.124. K.41 radionice, upu}ena I agrarnoj zajednici iz • 1941, april 2–3, Novi Sad Ba~kog Bres tovca za patentiranu seja~icu Dopisi Agrarije, zemqoradni~ke sredi{we za kukuruz sa tri reda. zadruge s.o.j. iz No vog Sada, koja obave{tava F.126. III-10319/1930 Bauernhilfe (Seqa~ka pomo}) iz Gajdobre o uplatama na wen ra~un, prispelim na os- • 1930, februar 3, Beograd novu prodatih vagona konopqe. Ponuda firme Kuzman S. Nikoli} i komp. za F.200. K.275 prskalice za vo}e marke automaks i kali-

89 maks, upu}ena Poqo priv rednom odeqewu • 1923, oktobar 27, Novi Sad KBU Dunavske bano vi ne. \oka Dun|er ski, vojvo|anski veleposednik. F.126. III-12330/1930 F.62. K.548 • 1929, jul 22, Novi Sad • 1925, januar 26, Novi Sad Ponuda firme Rudolf Beher – Frawa Meli- Deobni nacrt parcela za dodelu ku}nih pla- har za rasipa~e ve{ ta~kog |ubriva. ceva mesnim si romasima na velikom posedu F.126. III-3106/1930 naslednika Rudol fa Koteka u Bege~u. F.98. a.j. 81 • 1933, februar 20, Maribor Dopis kraqev skog dvorskog liferanta Pet- • 1940, oktobar 4, Petrovgrad (Zrewanin) ra J. Miovi}a, prvog jugoslovenskog specijal- Izve{taj Saveza agrarnih zajednica za Ba- nog preduze}a za poqoprivredu iz Maribora, nat o stawu odvodnih kanala i arteskih bu- Filijala Vr{ac, koji obave{tava Poqopriv- na ra na kolonijama u Banatu sa predlozima redno odeqewe KBU Dunavske banovine da za wi hovu izgradwu, upu}en Ministarstvu mu je poverena prodaja ma{ina fabrike poqopri vrede. Bra}e Holder iz Mecin gena u Bavarskoj. F.119. K.38 F.126. III-8684/1933 • 1942, maj 18, Zemun • 1934, april 23, Novi Sad Izve{taj Povjerenstva Ureda za kolo niza ciju Ponuda firme Rekord Erde{ D.D. za trgo vi- u Zemunu za srezove Zemun i Staru Pa zovu nu i industriju za atomo mlin. o radu na reviziji agrarne reforme u F.126. III-23857/1934 Staropazova~kom srezu. F.166. K.1 12. PANO 13. PANO • 1932, septembar 28, îb (êlarevo) Zapis nik, vo|en u predmetu odvajawa zemqi- • 1938, april 26, Novi Sad {ta supermaksimuma od velikog poseda dr Molba Manastira Koviq upu}ena Poqo- Gedeona Dun|erskog u poreskim op{tinama priv rednom odeqewu KBU Dunavske bano vi- îb (êlarevo), Stara Palanka (Ba~ka ne da se manastirske vode proglase zatvore- Palan ka) i Srbobran. nim vodama. F.126. III- a.j. 620 F.98. a.j. 36 • • 1923, juli 7, Novi Sad Poplava na teritoriji Tami{ko-begejske Re{ewe @upanijskog agrarnog ureda u No- vod ne zadruge izme|u dva svetska rata. F.374. K.2 vom Sadu kojim se dobrovoqcu Milunki Savi} dodequje parcela za ku}ni plac na • Podaci o poslovawu Kanala Kraqa Petra I posedu Rudolfa Koteka na Oto Majuru. u periodu od 1911. do 1938. godine. F.98. a.j. K.576 F.39 K.62

90 • 1945, avgust 25, Petrovgrad (Zrewanin) • 1939, decembar 6, Petrovgrad (Zrewanin) Spi sak ratne {tete nanete Hidrotehni~kom Saop{tewe Veliko-Be~kere~ke fabrike {e}e- odeqku u Petrovgradu. ra a.d. – Petrovgrad, da }e iz ê{ko-Morav- F.181. a.j. 11 skog protektorata uvesti seme repe. • Kilometraà Dunava usvojena od strane Me- F.138. F I/6-3418/1939 |u narodne dunavske komisije na ple nar noj • 1925, avgust 29, Novi Vrbas sednici u junu 1922. u Bratislavi. Dopis Fabrike {e}era a.d. Ba~ka – Novi F.375. K.2 Vrbas, upu}en Drà vnoj berzi rada u Beogra- • 1929, septembar 9, V. Be~kerek (Zrewa nin) du, u kojem traè da im preporu~e stru~no Karta vodnih zadruga na podru~ju Bana ta. osposobqene radnike koji su im potrebni F.126. V za predstoje}u kampawu. F.96. 4147/1926 14. PANO • 1921, mart 1, Novi Sad • 1933, maj 18, Novi Sad Podaci o problemima proizvodwe, kapa ci- Dopis preduze}a Baltazar Fajt parni mlin tetu, vrstama i plasma nu proizvoda Fabrike d.d. – Novi Sad, u kojem se analizira te{ko testenina Frawa Lovrekovi} (Danubius) – stawe vojvo|anske mlinske industrije usled Novi Sad. velike ekonomske krize. F.92. 730/1921 F.138. F III-2273/1933 • 1919, jun 24, Novi Sad • 1939, decembar 23, Senta Molba Fabrike sir}eta Bra}a Kening{- Izve{taj o stawu i radu Sen}anskog mlina tetler – Novi Sad, da im se omogu}i redo- na vaqke Hesler i drugovi d.d. – Senta, za IV vno snabdevawe {piri tu som i po~etak ra- tromese~je 1938. godi ne. da, jer vlada velika nesta{ica sir}eta u F.92. a.j. 2649 mestu i okolini. • 1944, novembar 11, Vr{ac F.92. 356/1919 Spisak ~lanova Upravnog i Nadzornog od bo- • 1939, decembar 5, Bo~ar ra Banatske mlin ske industrije d.d. – Vr{ac. Molba Prve vojvo|anske fabrike ka~kavaqa F.172. a.j. 29 i ostalih mle~ nih proizvoda Sofronije i Fi- • 1934, Crvenka lip, sinovi Tome Ogwano vi}a – Bo~ar, kojom Prikaz op{teg stawa u celo kup noj proiz- se traì obja{we we o izvozu ka~kavaqa iz vodwi {e}era, {pirita i suvih rezanaca u na{e zemqe, poseb no preko Soluna u Fabrici {e}era Crvenka a.d. – Crvenka. Egipat, Palestinu i dru ge zemqe Levanta. F.138. F XI-1837/1934 F.138. F I/5-3376/1939

91 • Sombor na{e zemqe sa Engleskom i drugim zemqa- Centralana mlekara – Sombor, za{titni ma, u kojoj se navodi da je vojvo|anskoj pre- znak za ~ajni maslac. hram benoj industri ji hitno potrebna nabav- F.92. b.b. ka kowskih cre va. F.138. F I/5-3108/1939 15. PANO • 1945, septembar 25, Novi Sad Zapisnik o utvr|ivawu ratne {tete na • 1934, februar 8, Novi Vrbas Tvor- Novi Sad. Upitnik sa podacima o vrstama proizvoda, nici konzerva d.d. – F.181. R -9 kapacitetu, postrojewima, uvozu sirovina, m p plasmanu pro izvoda, broju radnika i dr. za 16. PANO Fa briku uqa i maziva Doma}a k.d. – Novi Vrbas. • 1934, mart 19, Sremski Karlovci F.138. F XI-402/1934 Petar Kosti} , Sremski Karlovci, kr. dvor- • 1939, jun 30, Novi Vrbas ski life rant – producent bermeta, bela ber- Izve{taj o stawu i radu Fabrike uqa Vojvo- meta a la torino finih i starih vina ausbruha, dina k.d. Lewi i drugovi – Novi Vrbas, za II vinska sir}eta, sve na veliko – faktura pre- tromese~je 1939. godine. duze}u iz Wujorka za naru~enu robu. F.92. a.j. 2754 F.92. 2754/1934 • 1939, septembar 18, Vr{ac • Novi Sad Izve{taj Tvorni ce ~okolade i bonbona Ifko Fru{kogorac k.d. – Novi Sad, Pod rumi pri ro- – Vr{ac, po predmetu nabavke sirovina iz dnog penu{ca, finih i deser tnih vina, pro- uvoza. izvodwa likera, èstokih pi}a i vo} nih so- F.138. F III-2471/1939 kova, cenovnik proizvoda u obliku kataloga. F.92. b.b. • 1936, april 20, Senta Nacrt glavne zgrade Klaonice i tvornice • 1933, decembar 12, Vr{ac salame Korhec Julije k.d. – ôka. Molba preduze}a Karlo Hauser, posednik vino - F.126. VIII a.j. 2218 grada, {ampawski podrum Chateau mersy – Vr- {ac, da Udruèwe pos reduje u dobijawu dozvo- • 1939, septembar 24, Subotica le za rad Josifa Ger ga{evi}a, majstora {am- Izve{taj o izvozu ìvine i jaja preduze}a pawca i degorgera, austrijskog dràvqa nina. Hartman & CO. izvoz mesa d.d. – Subotica, u F.138. F VII/1-3982/1933 III tromese~ju 1939. godine. • 1929, oktobar 13, Horgo{ F.92. a.j. 2755 Dopis Komori sa kratkim istorijatom pre- • 1939, novembar 21, Subotica duze}a Mlin i veletrgo vina paprike Bra}a Predstavka preduze}a D.D. za izradu creva – Dene{ – Horgo{. Subotica, povodom trgovinskih pregovora F.92. 113/1929

92 • 1939, februar 23, Novi Sad • 1933, maj 18, Velika Kikinda Naslovna strana reklamnog prospekta za Izve{taj Fabrike crepa Jovan~i} i Risti} pro pagandu na{e paprike u Americi i – Velika Kikinda, upu}en Udru èwu indus- Engleskoj. trijalaca u Novom Sadu sa podacima o F. 92. I-8 948/1939 proizvodwi, kapacitetu i problemima izvoza u periodu 1930–1932. godine. • 1925, februar 25, Apatin Dopis Apatinske i kulske pivovare Josipa F.138. F III-2287/1933 Amana d.d. – Apatin, u vezi sa uvozom jednog • 1928, mart 6, Novi Sad vagona pivskih boca iz Praga za vlastitu Izve{taj novo sad ske filijale Srpske banke upotrebu. d.d. – Zagreb, sa poda cima o najboqim nala- F.92. 879/1925 zi {tima sirovina i proizvo|a~ima cigle • Petrovgrad (Zrewanin) i crepa na podru~ju Ba~ke. Pivara Lazara Dun |er skog u Petrovgradu, F.92. 6608/1927 1937. godina. • 1933, februar 16, Stara Kawià IAZ, F.45. br.731 Izve{taj uprave Starokawi{ke prve parne • 1936, oktobar 1, Pan~evo ciglane i crepane d.d. – Stara Kawià, o Prepis re{ewa Okru `nog suda u Pan~evu o finansijskom poslovawu preduze}a, podnet protokolisawu firme I.M. Vajfert pivara na redovnoj godi {woj skup{tini odrànoj i fabrika slada a.d. – Pan~evo, u dru{tveni 25. maja 1933. godine. registar. F.126. VIII a.j.704/1 F.138. reg. 386/1946 • 1945, januar 15, Velika Kikinda • 1922, februar 17, Mitrovica (Sremska) Ra~un Parne ciglane Bohn – Velika Kikin- Dopis Ujediwene parne pivovare Heinrich Weiss da, upu}en Privrednom odseku Vojne oblasti - i sin – tvornica leda i slada, paromlin, peca- za Banat – Petrovgrad (Zrewanin), za ispo ra {qivovice. ru ~eni gra|evinski materijal Crvenoj ar- F. 92. 625/1922 miji i Partizanskim odredima Jugoslavije. F.172. Fin.odeqak 1076/1945 17. PANO • 1935, oktobar 30, Ba~ka Topola Osnovni podaci o Tvornici opeka i crepa • 1936, maj 12, Velika Kikinda Bodrog Imre – Ba~ka Topola. Dopis Parne crepane Braća Schenk i dr. – F.138 F X/2-3820/1935 Velika Kikinda, kojim se izja{wavaju da su protiv uvo|ewa minimalnih nadnica i • 1938, decembar 19, Novi Vrbas obaveznog sklapawa kolektivnih ugovora. Izve{taj Poslovnice Novi Vrbas Udru è wa F.138. F VII/3-1676/1936 industri jalaca cigqarsko-creparske struke

93 u Novom Sadu o radu ciglarsko-cre par skih nabavke {vedskog grani ta za izradu nad gro- preduze}a u IV tromese~ju 1938. godine. bnih spome nika. F.92. a.j. 2649 F.138. I/22–2805/1939 • 1936, jul 23, Beograd • 1929, oktobar 9, Beo~in Prepis re{ewa Ministarstva trg. i ind. Podaci o godini osni vawa, godi{wem Kraqevine Jugoslavije o osnivawu Prinud- kapacitetu proiz vodwe i broju zaposlenih nog stru~nog udruè wa industrijalaca cig- radnika u Beo~inskoj fabrici cementa a.d. – larsko-creparske struke za podru~je TIZ Beo~in. komore u Novom Sadu i TI komore u Petro- F.92. 113/1929 vgradu (Zrewaninu) sa sedi{tem u Novom • Beo~in Sadu. Beo~inska fabrika cementa izme|u dva F.92. a.j. 2442 svetska rata. • 1933, maj 16, Pa{i}evo (Zmajevo) MV, I, inv.br. 4696 Izve{taj Parne cigqane Savin i Reqin – • 1944, novembar 5, Petrovaradin Pa{i}evo, upu}en Udruèwu industri jala- Izve{taj inìwera Josipa Suji}a, direk- ca u Novom Sadu sa podacima o proizvodwi tora kame no loma u Rakovcu, o stawu Tvorni- u peridu 1930–1932. godine. ce cementa u Beo~inu sa podacima o wenom F.138. F III-2229/1933 radu neposredno pred Drugi svetski rat. F.169. 111/1944 18. PANO • 1935, oktobar 28, Novi Sad • 1939, mart 2, Novi Sad Odluka o pola ga wu od{tetne sume za ekspro- Izve{taj o stawu i ra du Fabrike porculana prisano zemqi {te Manastira Rakovac i i majolike d.d. – Novi Sad, za IV tromese~je Petrovaradinske imovne op{tine u Srem- 1938. godine. skoj Mitrovici, potre bnog za otva rawe ka- F.92. a.j. 2649 menoloma Rakovac. • 1921, jul 26, Novi Sad F.126. V TG RK-43/1935 Osnovni podaci o Tvornici cementa, mozaik • 1942, oktobar 24, Petrovgrad (Zrewanin) i umetnog kamewa. Sto vari{te nadgrobnih Pra vilnik o organizaciji Banatskog kame- spomenika Jovan [o man ml. – Novi Sad. no loma sa sedi{tem u Vr{cu. F.92. 3402/1921 F.170. V-254/1945 • 1939, oktobar 23, Beograd • Paragovo Predstavka Indu s trije mramora i kamenoreza Razglednica Paragova – fabrika, izme|u d.d. Beograd – Suboti ca, upu}ena Udruèwu dva svetska rata. industri jalaca u Novom Sadu, po predmetu MV, I, inv.br. 1476

94 19. PANO • 1944, novembar 8, Kula Prikaz stawa i rada Tvornice sukna Frawa • 1939, septembar 20, Petrovgrad (Zrewanin) Brandeker a.d. – Kula, na dan 8. novembra Podaci o mogu}nostima nabavke sirovina 1944. godine. za Tvornicu {e{ira i tuqaca Bra}a Dragan, F.170. a.j. 157 dvorski liferanti – Petrovgrad. • 1941, april 5, Oxaci F.138. F III-2524/1939 Izve{taj o poslovawu Fabrike kanapa, uà- rije i tekstilne indus trije d.d. – Oxaci, u • 1933, jul 2, Subotica periodu od 1. septem bra 1939. do aprila Podaci o vrstama proizvoda Tvornice traka 1941. godine. i ~ipaka d.d. Nonnen berg & Schoderé – Subo- F.92. a.j. 2686 tica. • 1936, mart 14, îb (êlarevo) F.138. F XI-2671/1933 Dopis Preduze}a za izradu i promet uàr- ske, konopqene i jutene robe Hadi} Karlo – • 1939, jun 24, In|ija îb, kojim izve{tava da bi mogao finan- Izve{taj o poslovawu Fabrike padobrana i sijski u~estvovati u poslu kultivisawa lete}e opreme Knebl i Ditrich – In|ija, za II kudeqe i osnivawu fabrike uàrije u Alba- tromese~je 1939. godine. niji, uko liko mu albanske vlasti obezbede F.92. a.j. 2754 neku vrstu monopola. F.138. F XI-826/1936 • 1935, maj 6, Velika Kikinda • 1944, novembar 18, Novi Sad Dopis Indu strije odela d.d. – Velika Kikin- Referat Privred nog odseka – Komande vojne da, u vezi sa tim da radnici ne izra|uju oblasti za Ba~ ku i Barawu o mogu}nostima odela u preduze}u, nego da taj posao obavqaju obnove industrije kudeqe. kod ku}e. F.171. a.j. 85 F.138. F II/3-1604/1935 20. PANO • 1937, mart 16, Petrovgrad (Zrewanin) • 1939, septembar 18, Velika Kikinda Predstavka Srpske fabrike tepiha Lazar Izve {taj o vrstama i koli~inama sirovina Dun |er ski a.d. – Petrovgrad, u vezi sa mol- iz uvoza Livnice èqeza i tempera Bohn – bom Cen tralnoj industrijskoj korporaciji – Velika Kikinda. Beograd, da se tepisima Angora, proizvo|a~a F.138. F III-2486/1939 firme Magnoni Tedesca iz Milana, oteà • Novi Sad uvoz, jer prave veliku konkurenciju doma}oj Katalog proizvoda Fabrike rolet na i gvoz de nih proizvodwi. konstrukcija Silvester Bernold – Novi Sad. F.138. F XI b.b./1933 F.138. F I/C-883/1937

95 • 1933, jul 3, Veliki Be~kerek (Zrewanin) 21. PANO Izve{taj sa podacima o vrstama proizvoda Prve jugoslovenske fabrike radijatora i kot- • 1938, januar 22, Subotica lo va a.d. – Veliki Be~kerek. Predstavka Re kord fabrika {tirke i ~iriza F.138. F XI 2658/1933 – Subotica, u vezi sa neopravdanim otvarawem novih fab ri ka za proizvodwu {tirka. • 1934, maj 23, Subotica F.138. F III-181/1938 Spisak deponovanih deonica Tvornice pe}i i emajla Zefir d.d. – Subotica, za Glavnu • 1935, januar 22, Novi Sad skup{tinu odr`anu 27. maja 1934. godine. Upitnik sa podacima o broju radnika, F.126 VIII a.j. 717 pogonima, postrojewima, kapacitetu, vrsta- • 1934, aprila 21, Novi Sad ma proizvoda i dr. Prve jugoslovenske kemi~- Podaci o stawu i radu Prve jugoslovenske ne fabrike d.d. – Novi Sad. fab rike kola i auto-karoserija Matija Rajh i F.138. F XI-202/1935 Novi Sad. sin – • 1940, jun 16, Subotica F.138. F XI-1318/1934 Dopis Tvornice Štirak – Marcel Kopp d.d. – Su- • 1941, mart 27, Subotica botica, povodom trgovinskih pregovora na- Izve{taji o pos lovawu Fabrike Mirko Rot- {e zemqe sa Slova~kom, u vezi sa proble- man – Suboti ca, u periodu od 1. septembra mom izvoza obu}arskog lepila (}iri{a). 1939. do aprila 1941. godine. F.138. F. I/6-2002/1940 F.92. a.j. 2686 • 1923, jun 21, Novi Sad • 1929, april 22, Beograd Odobrewe velikog `upana Ba~ke oblasti Molba Ferrum d.d. – Subotica, upu}ena Ko- upu}eno Sudbenom stolu – Novi Sad, da mo ri za dobijawe kredita kod Narodne ban- Frid rih Vajs, dr Aleksandar Mo~ i dru- ke Kraqevine SHS, do 1. maja 1929. godine, govi, mogu osnovati a.d. pod imenom Prva kako ne bi do{lo do obus tave rada. novosadska tvornica sapuna Jakov [icer i F.92. 2370/1929 sin, sa sedi{tem u Novom Sadu. • Novi Sad F.79. T-69/1923 Reklamni prospekt sa proizvod nim asortimanom Vojvo|anske livnica d.d. Karlo • 1924, jul 24, Budimpe{ta Vajskopf – Novi Sad. Nacrt Fabrike sapuna Albus a.d. – Novi Sad. F.92. b.b. F.79. T-52/1924 • 1944, децембар 16, Нови Сад • 1938, septembar 27, Beograd Molba Novosadske fabrike kabela d.d. – No- Izve{taj o stawu i radu Prvog jugoslovenskog vi Sad, Komandi mesta Novi Sad, da joj se dru{tva za he mij sku industriju na deonice Zor- odobri kredit radi isplate zarada rad nika. ka – Beograd, za III tromese~je 1938. go dine. F.170. IV-1302/1944 F.92. a.j. 2648/1

96 • Zemun • 1939, septembar 23, Nova (Ba~ka) Palanka Reklamni prospekt za suvi led Industrije Izve{taj za III tromese~je 1939. godine sa ugqi~ne kiseline Adam Philippovich – Zemun. poda cima o problemima radne snage i pro- F.92. b.b. izvodwi u Industriji ta{na Merkur – Nova • 1933, Novi Sad Palanka. Cenovnik proizvoda Kamendin d.d. za proiz- F.92. a.j. 2755 vodwu seruma – Novi Sad. • 1941, februar 7, In|ija F.138. F XI-2660/1933 Dopis Jugoslovenske krznarske industrije a.d. – In|ija, o proble mi ma u vezi sa uvo- 22. PANO zom ov~ijih i jagwe}ih koà, a povodom trgovinskih pregovora na{e zemqe sa • 1938, februar 4, Sremska Mitrovica Ma|arskom. Prepis uverewa Gradskog poglavarstva u F.138. F I/8-526/1941 Sremskoj Mitrovici br. 995/1938. godine, iz kojeg se vidi da je Mitrova~ka parna pilana • 1936, april 23, Kula d.d. – Sremska Mitrovica, likvidi rana, a da Dopis Tvornice koà David Deutsch – Kula, o je wene poslove preuzela Mitro va~ka parna problemima doma}e ko`ne industrije. pilana, tvornica {perplo~a i furnira d.d. F.138. F XI -1450/1936 F.138. reg. 1354/1945 • 1944, novembar 29, Sombor • 1933, jun 21, Petrovac (Ba~ki) Izve{taj Privred nog odeqka komande pod- Izve{taj Prve petrova~ke tvornice ~etaka, ru~ja – Sombor, upu}en Privrednom odseku kistova i metala A.F. Filip – Petrovac (Ba~- Vojne oblasti za Ba~ku i Barawu – Novi ki), sa podacima o zaposlenim radni cima. Sad, o stawu apatinskih fabrika obu}e. F.126. VI-24211/1933 F.171. III-617/1944 • 1945, oktobar 6, Zemun 23. PANO Podaci o ratnoj {teti za Rex fabriku ~e ta- ka i metli i ma{inska stolarija Zemun. – • 1920, decembar 14, Novi Sad F.173. reg. 807/1946 Molba Novo sad ske fabrike ~e{qeva i dugma- • 1920, januar 22, Sombor di k.d. Pavle Berger i drugovi – Novi Sad, Podaci o osnivawu Somborske tvornice ko- da se izda pot vrda potrebna za dobijawe à d.d. – Sombor. putne dozvole anga ò vanim stru~nim rad- F.92. 1436/1920 nicima iz Ma|arske. F.92. 4484/1920 • Ruma Mehani~ka radionica cipela F. Pinc u • 1941, mart 27, Novi Sad Rumi. Izve{taj o stawu i radu Fabrike papirne F. 92. b.b. karton i celofan robe viweta i {tambiqa

97 Dominik Bart – Novi Sad, za period od 1. ~evo, o koli ~i ni i vrsti izdatih baterija, septembra 1939. do marta 1941. godine. bez reversa i naplate, vojnicima ruskih i F.92. a.j. 2686 partizanskih jedinica, u oktobru i novem- • 1930, septembar 9, Beograd bru 1944. godine. Re{ewe Min. soc. politike i narodnog zdrav- F.172. F.694/1945 qa – Beograd, kojim se Petru Popovi }u, • 1945, avgust 24, Zemun Gli{i Andrejevi}u i Jovanu Milojkovi}u iz Beograda, dozvoqava eksplo atacija gorke Obave{tewe Tvorni ce aero i hidroplana Ika- mineralne vode sa izvo ri {ta na wihovom rus a.d. – Zemun, da je ~lan Udruèwa vaz- imawu u Tordi. duhoplovne industrije – Beograd, i da nema F.126. VI-27029/1930 obavezu pla}awa traène ~lanarine. F.138. 1299/1946 • 1939, jul 22, Stara Kawià Podaci o broju radnika, fondu radnih ~a sova i vrednosti poruxbina Tvornice ogle- 24. PANO dala Deutsch Karol – Stara Kawià. • 1921, februar 1, Novi Sad F.92. a.j. 2754 Obave{tewe Novosadskog elektri~nog d.d. – • 1937, jun 20, Subotica Novi Sad, da zbog lo{eg stawa ma{ina i Zapisnik sa sednice Uprave Minerva [ta- besparice, ne moè udovoqiti zahtevu Ko- m parija i Nakladni{tvo d.d. – Subo tica, mo re da zanat li jama i industriji ispo ru- odràne 20. juna 1937. godine. ~uje struju tokom cele no}i. F.126 VIII a.j. 734 F.92. 375/1921 • 1941, mart 28, Ada Izve{taj o stawu i radu Prve ba~vanske • 1935, novembar 15 , Pan~evo tvornice ki{obrana Birn Josif – Ada, za Nacrt dalekovoda Pan~evo – Zemun. period od 1. septembra 1939. do marta 1941. F.126. VIII а.ј. 3104 godine. • F.92. a.j. 2686 1939, novembar 28, Stara Kawià Izve{taj o stawu i radu Elektri~ne cen tra- • 1945, septembar 13, Beograd le Braća Rieger k.d. – Stara Kawià, u peri- Potvrda da je Fa brika letilice Utva a.d. – odu od 1. septembra do 1. novembra 1939. Pan~evo, u~lawe na u Udruèwe vazduho- godine. plovne industrije Kra qe vine Jugoslavije – Beograd. F.138. F III-3296/1939 F.138. 1299/1946 • 1940, avgust 12, Novi Sad • 1944, decembar 30, Pan~evo Prora~un renta biliteta elektrifikacije Izjava Preduze}a za izradu suvih baterija i op{tine Ka}. galva ni~ nih elemenata Zajec i komp. – Pan- F.126. VIII a.j. 2232

98 • 1940, jun 10, Novi Sad • 1933, oktobar 4, Novi Sad Nacrt dalekovoda Novi Sad – Kali{te – Dopis Komori o otvarawu Specijalne meha- Ka}. ni~ke radionice za pisa}e i kancelariske F.126. VIII a.j. 2232 stro jeve Technika – Novi Sad F.92. 9283/1933 • 1940, decembar 21, Novi Sad Inicijativa Komore za izradu studije o • 1937, maj 28, Sombor elektrifikaciji Vojvodine. Udruèwe zanatlija za grad Sombor, dos- F.92. XIII-1-6652/1940 tavqa spisak poslasti~ara sa svog podru~ja koji se bave proizvodwom sladoleda. • 1945, februar 13, Stara (Ba~ka) Palanka F.92. XXXIII-2778/1937 Izve{taj Elektri~ne centrale Op{tine Ba~ ka Palanka upu}en Tehni~kom odeqewu • 1924, maj 8, Ruma Vojne uprave za Banat, Ba~ku i Barawu – Nacrt za izgradwu motor nog mlina Bra}e Novi Sad, o stawu elektri~ne mreè i po- Kavgi}a – Ruma. tro{wi elektri ~ne energije na teritoriji F.126 VI Inspekcija rada, Osijek, koju ona snabdeva. Nad. izve{taji, 1821/a F.170. V-1070/1945 • ûrug • 1937, septembar, Vrdnik Vetrewa~a u ûrugu, oko 1940. godine. Nacrt dalekovoda Vrdnik – Rakovac – F.92. b.b. Ledinci. • 1933, mart 19, Irig F.126. VIII a.j. 2227 Oglas kojim Jovan R. [kavo obave{tava • 1945, septembar 19, Subotica gra|anstvo da je u Irigu otvorio mehani~ku Podaci o rat noj {teti pri~iwenoj na zgra- i pu{karsku radwu. dama Suboti~ke Elektri~ne @eleznice i F.92. 2963/1933 Osvetqewe d.d. – Subotica, usled napada • 1935, jun 22, Novi Sad par tizanskih odreda i bombardovawa savez- Uverewe Komore izdato Julki Skanovski ni ~kih aviona. iz Titela, za dobijawe ovla{}ewa za otva ra- F.181. mRp -46 we zanatskog preduze}a za proizvodwu ciga- la i crepova, zanatskog obima. 25. PANO F.92. 4973/1935 • 1937, januar 22, Novi Sad • 1938, septembar 14, Novi Sad Molba Prve novosadske tvornice trikotaè Prepis izve {taja obu}arske sekcije – Novi Frawo Bauer – Novi Sad, da zbog smawewa Sad, o stawu i radu preduze}a u III trome se- obima proiz vodwe dobije karakter zanat- ~ju 1938. godine upu}en Zanatskom udruèwu skog preduze}a. – Novi Sad. F.92. XXXIII-761/1937 F.92. a.j. 2648/1

99 • 1931, oktobar 20, V. Be~kerek (Zrewa nin) • 1933, Petrovac (Ba~ki) Ugovor o {egrtovawu Borisava Nes torovi}a Preqe i tkaqe Zemqo radni~ke kudeqarsko- iz Ripwa kod Josifa âta, hemijskog boja- -tekstilne zadruge Ba~ ki Petrovac. disara iz Belikog Be~kereka. F.92. a.j. 2151 IAZ F.41. 12/1931 • 1923, maj 23, Ba~ka Topola 26. PANO Obrtnica br. 120/1923. Sreskog na~elstva u Ba~koj Topoli izdata Atili Jur~ak za oba- • 1919, decembar 31, Sombor vqawe zidarskog zanata. Godi{wi izve{taj o radu Somborskog op- F.92. XXXIII-1576/1938 {teg zanatlijskog udruèwa za 1919. godinu • 1937, septembar 28, Sombor sa podacima o nov ~anom prometu. Sekcija mesara i kobasi~ara – Novi Sad, F.92. 2077/1920 obave{tava Komoru da su mesarsko-koba- • 1933, februar 25, Osek si~arske zanatlije iz vi {e gradova na teri- Molba Saveza strvodera Kraqevine Jugosla- toriji Komore, u znak pro testa zbog viso- vije – Osek, Komori, da posreduje kod Grad- kih da`bina, re{ile da obus tave rad. skog na~elstva Senta u ci qu povoqnog i F.92. XXXIII-4551/1937 brzog re{avawa molbe Ilije Birka{a iz Sente, za dobijawe obrtne dozvo le za oba- • 1944, decembar 23, Novi Sad vqa we strvoderskog zanata. Dopis Priv rednog odseka Vojne oblasti za F.92. 2084/1933 Ba~ku i Ba rawu – Novi Sad, upu}en Ode qe- wu za indu striju i zanatstvo Vojne uprave • 1932, jul 13, Novi Sad za BBB – Novi Sad, u vezi sa oìvqavawem Prepis obrtnice Ka petanijskog zvawa gra- zanatske radino sti. da Novog Sada br.1328/1915. godine, za bav- F.171. III-1650/1944 qe we o{tra~kim zana tom i trgovinom noè- va, izdate Frawi Ho{eku iz Novog Sada. • 1944, maj 19, Veliki Be~kerek (Zrewanin) F.173. TG – ovla{}ewa za radwe Dozvola Sreskog na~elstva Veliki Be~kerek, kojom se Aloisu Wollbertu iz Laza reva doz- • 1928, februar, Novi Sad vo qava otvarawe zidarske radwe. Naslovna strana stru~nog i modnog lista IAZ F.41. 2478/1944 za kroja~e Kroja~, broj 2/1928. F.92. 1905/1929 27. PANO • 1927, Gospo|inci Oglas o otvarawu radwe Radoslava Bosi}a, • 1919, maj 26, Novi Sad engleski ènski i mu{ki kroja~ – Gospo- Memorandum Komo re upu}en Vladi Velike |inci. Britanije – London, po predmetu obnavqa- F.92. 3739/1927 wa trgova~kih veza izme |u V. Britanije i

100 Vojvodine i osnivawa Trgo va~ kog konzulata • 1937, februar 29, Irig u Novom Sadu. Spisak trgovaca ko ji se bave kolonijalnom F.92. 275/1919 robom sa {pece rajem pri Udru`ewu trgova- • 1919, decembar 13, Novi Sad ca za srez Iri{ki. Trgovina filma i prometno preduze}e Globus F. 92. XXXIII-5420/1937 – Novi Sad, dostavqa spisak kinematografa sa podru~ja Komore. 28. PANO F.92. 1088/1919 • 1937, april 3, Novi Sad • 1929, oktobar 8, Srbobran Ponuda sa cenov ni kom Elektrotehni~ke i Obave{tewe radwe Pomodno Manufakturna, radio trgovine Kraus Nikola – Novi Sad, za Pamuka i Krzna – Trgovina, Nikole Tanurxi- prodaju ve}e koli~ine sijalica: Tesla, }a – filijala Srbo bran, udovi Joce Diwa{- Osram i Tungsram upu }ena TIZ Komori – kog iz Srbobrana, dugo godi{woj mu{teriji, Novi Sad. da je u toku velika rasprodaja. F. 92. XXXIII-2032/1937 F.92. b.b./1929 • Memorandumi trgova~kih firmi izme|u • 1935, januar 30, Novi Sad dva svetska rata. Legitimacija trgo va~kog putnika, Stevana F.92. Tanurxi}a, u slu `bi kod Nikole Tanurxi- }a, vlasnika Tvorni~kog stovari{ta {to- • 1933, april 8, Petrovac (Ba~ki) fova, pribora i krzna Silesia – Novi Sad. Molba preduze}a Demrovský & Kulik, izvoz i F.92. b.b./1935 uvoz sve vrste zemaqskih proizvoda, slanine i masti – Petrovac, za posredovawe kod • 1929, Veliki Be~kerek (Zrewanin) Trg. komore – Sarajevo, u vezi sa otvarawem Ra~un trgovine gvo`|em Berényi Bódog iz prodavnice u Mostaru. Velikog Be~ kereka Gradskoj elektrani u Velikom Be~ke reku za naru~enu robu. F.92. 3588/1933 IAZ, F.500, kut.3 • 1937, maj 3, Horgo{ • 1919, decembar 3, Novi Sad Izve{taj Mlina i veletrgovine paprike Bra- Spisak ve}ih uglednih gvo`|arskih firmi }a Dene{ – Horgo{, o boravku Dene{ Artu- na teritoriji Ba~ke i Banata. ra u Americi, u vezi sa plasmanom proiz- F.92. 421/1919 voda na{e privrede na Ameri~ko tr`i{te. F.92. a.j. 3041 • 1920, januar, 21, Pivnice Dopis kojim Slo va~ ko trgova~ko deoni~arsko • [id dru{tvo – Piv nice, obave{tava Komoru da Gvo`|arsko-kolonijalna trgovina Vuja nov je otpo~elo sa radom. Save u [idu, izme|u dva svetska rata. F.92. 1427/1920 ZMR, IO, Studijska zbirka

101 • 1933, april 3, Stara Pazova • 1923, mart 5, Sombor Podaci o brojnom stawu ~lanova Udruèwa Dopis Bari{in, Trgo va~kog D.D. iz Sombo ra, trgovaca za mes to i srez Stara Pazova. koje obave{tava Novosad sku produktnu ber- F.92. 3105/1933 zu da je preuzelo Leop. Barawi i sin, Trgo- • 1929, Novi Sad vinu ìta i zemaqskih proizvoda iz Som- Tabelarni pregled podataka o izvozu svih bora. artikala sa podru~ja TIZ Komo re – Novi F.105. 581/1923 Sad, za 1929. godinu. • 1919, decembar 15, Novi Sad F.92. a.j. 3021 Pija~ne cene ìvotnih namirnica na pija- • 1937, januar 6, Ba~ki Petrovac ca ma u Novom Sadu na dan 15. decembar Udruèwe trgovaca – Ba~ki Petrovac, dos ta- 1919. godine vqa spisak izvoznika i komisionara hmeqa. F.92. 924/1919 F. 92. XXXIII-2942/1937 • 1933, mart 3, [id • 1944, decembar 31, Stari Be~ej Oglas za Veliki godi {wi marveni sajam, Izvod ra~u na ratne {tete Ba~ko industrij- koji }e se odràti u [idu 17. marta 1933. skog i trgova~ kog d.d. – Stari Be~ej, na dan godine. 31. decembra 1944. godine. F.92. 2419/1933 F.181. kut. 58. • 1937, Senta Transport robe za izvoz firme Fuchs Josif 29. PANO iz Sente, izvoz crnog i belog luka, arpaxi- • 1935, februar 27, Novi Sad ka, sirkove slame i drugih ze maq skih proiz- Ponuda \or|a Benedeka, diplomiranog op- voda. ti~ara iz Novog Sada, za opti~ke proizvode F.92. XXVII-1665/1937 firmi Rudolfa i Augusta Rosta i Adolfa • 1938, decembar 21, Sombor Fro ma iz Be~a sa ka talogom, upu}ena Poqo- Dopis Som borske poqoprivredne berze, privrednom odeqewu KBU Dunavske bano- koja obave{tava Trgovinsko-industrijsku vine. i zanatsku komoru u Novom Sadu da je F.126. III-9964/1935 izvozna trgovina p{enicom pre{la u • Memorandumi trgova~kih firmi izme|u ruke Prizada. dva svetska rata. F.92. a.j. 2649 F.92. • 1920, februar 21, Novi Sad • 1923, februar 22, Novi Sad Objava zemaqskog marvenog i zanatlijsko- Slu`beni kursni list Novosadske pro- trgova~kog va{a ra koji }e se odràti u No- duktne berze za 22. feb ruar 1923. godine. vom Sadu 20, 21, i 22. marta 1920. godine. F.105. 492/1923 F.92. 1781/1920

102 30. PANO • 1938, Novi Sad Kalendar za 1939. godinu Zemqoradni~ke • 1920, april, Novi Sad centralne kreditne zadruge kao saveza Poziv Srpske trgova~ke banke D.D. u Novom nema~kih kreditnih i privrednih zadruga. Sadu na upis akci ja. F.111. K.4 F.92. 2414/1920 31. PANO • 1921, jul 1, Sombor Poziv Gradona~elnika Grada Sombora • 1932, maj 10, Kova~ica upu}en Srpskoj privrednoj {tedionici iz Duplikat obr tne dozvole Pan~eva~koj pu~koj Sombora na sve~anu sednicu Gradskog banci – Filija la Padina, izdate od strane odbora Grada Sombora, koja }e se odràti Sreskog na~elstva u Kova~ici 10. marta povodom dono{ewa Vidovdanskog ustava 3. 1904. godine. jula 1931. F.126. VIII- a.j. 1304 F.62. 515 • 1925, januar, Pan~evo • 1943, maj 23, Stara Pazova Deset deonica Pan~eva~ke kreditne banke, Zapisnik sa XXXIII redovne glavne skup- deo ni~arskog dru{tva, u iznosu od hiqadu {tine Kreditne banke u Staroj Pazovi. dinara. F.200. K.328 F.92. • 1922, jun 30, Ruma • 1926, maj 14, Novi Sad Deonica Srpske sremske banke d.d. u Rumi. Spisak nov~anih zavoda na teritoriji Ba~- F.62. K.548 ke i Barawe, koji je Trgova~koj i indus trijskoj komori u Novom Sadu dostavilo • 1922, novembar 1, Sombor Udruèwe vojvo|anskih bana ka. Osniva~ki udeo Zadruge ekonoma za obezbe- F.387. K.1 |ewe iz Sombora. F.62. K.548 • 1933, oktobar 22, Novi Sad Zapisnik sa osniva~ke skup{tine Udru è- • 1930, maj 12, Novi Sad wa bankarskih i osiguravaju}ih preduze}a Poziv Ba~ke kredi tne banke A.D. Novi Sad u Novom Sadu. na vanrednu glavnu skup{tinu upu}en KBU F.92. a.j. 2473 Dunavske banovine. • 1929, maj 15, Novi Sad F.126. VIII- a.j. 1240 Obrtnica koju je Veliko-kapetansko zvawe • 1920, januar 11, Novi Sad grada Novog Sada izdalo Op{tem jugoslo- Deset deonica Zastave, deoni~arskog dru{t- venskom bankarskom dru {tvu A.D. iz Zagre- va za izdavawe srpskih kwiga i novina. ba, Filijali u Novom Sadu. F.444. a.j. 428 F.126. VIII- a.j. 1251

103 • 1932, Novi Sad • 1925, jun 1, Novi Sad Naslovna strana Izve{taja o radu za 1931. Obave{tewe Pla ninskog Dru{tva Fru{ka godinu Trgova~ke i obrtne banke d.d. – Go ra – Novi Sad, da }e od 7. juna 1925. godi- Novi Sad. ne biti pu{ten u saobra}aj prvi {etni F.126. VIII- a.j. 1268 (izletni~ki) voz na pruzi Novi Sad – Para- govo, koji }e saobra}ati sva ke nedeqe i crk- • 1936, Novi Sad venim praznicima. Naslovna strana Izve{taja o radu za 1935. F.92. 2492/1925 godinu Trgova~ke i obrtne banke d.d. – No- vi Sad. • 1936, februar 18, Novi Sad F.126. VIII- a.j. 1274 Dopis Dru{tva Fru{ka Gora – sredi{wa uprava Novi Sad, obave{tava da je Dru{- • 1944, decembar 20, Beograd tvo, u ciqu unapre |e wa nacionalnog tu- Ponuda Zadru` nog osigurawa, Saveza rizma, osnovalo povereni{ tvo u Crvenki. nabavqa~kih zadruga dràvnih slu`benika F.126. VIII-3977/1936 Savezu zemqoradni~ kih zadruga u Novom Sadu za osigurawe. • 1930, april 10, Zagreb F.182. K.30 Protestni plakat Udruèwa gostioni~ara, • hotelijera, kavanara i kr~mara – Zagreb, 1931, mart 10, Ruma kojim se od svih kartelira nih pivara u Ju- Poziv Nema~ke pu~ke banke D.D. iz Rume goslaviji traì da snize cenu piva. na XXVI redovnu glavnu skup{tinu, upu}en F.126. II-49522/1930 Odeqewu za trgovinu, obrt (zanatstvo) i indu striju KBU Dunavske banovine. • 1931, januar 15, Veliki Be~kerek (Zrewanin) F.126. VIII- a.j. 1357 Predstavka vlasnika poznatijih pivara sa pod ru~ja Ba~ke i Banata, kojom mole da se po • 1934, januar 10, Novi Sad gradovima i selima u Dunavskoj Banovini samo Molba Udruèwa vojvo|anskih banaka, koje na svakih 500 stanovnika moè izdati doz vo- od Ministarstva trgovine i industrije la za otvarawe po jedne gostioni~arske radwe. traì za{titne mere za zemqoradni~ke F.126. II-19762/1931 kreditne zadruge. F.126. VIII- a.j. 1251 • 1936, juna 27, Iri{ki venac Zapisnik sas ta vqen 27. juna 1936. u pred me- 32. PANO tu pregleda Turisti ~kog doma i izletni~ke stanice na Iri{kom vencu. • 1919, septembar 20, Novi Sad F.126. V TO N.Sad-zgr. 52/1936 Dopis Udru èwa hotelijera i gostioni~ara • 1931, januar 31, Novi Sad u Novom Sadu o osnivawu Saveza hoteli je- Uverewe izdato Qubici Repi} iz Sremske ra, kafanara i gostioni~ara za Vojvodinu Kamenice, o li~ nom, kafanskom (mehan- sa sedi{tem u Novom Sadu. skom) neograni~enom pravu. F.92. 725/1919 F.126. II-25684/1932

104 33. PANO • 1940, april 25, Subotica Zapisnik redovne godi{we skup{tine A. • Novi Sad D. Hotel Jagwe – Subo tica, odràne 25. Gradsko kupatilo, Jodna bawa, izme|u dva apri la 1940. godine. svetska rata. F.126. VIII-10259/1940 MV, I, inv.br. 513 • 1945, februar 13, Petrovgrad (Zrewanin) • 1936, jul 10, Subotica Spisak ugostiteqskih radwi u Petrovgradu Cenovnik usluga Kupatila Pali} – Pali}. koje su postojale na dan 8. avgusta 1943. godi- F.126. VIII-16164/1936 ne, sa napomenom koje su prestale sa radom. • Melenci F.172. a.j. 28 Bawa Rusanda, oko 1920. godine. 34. PANO MV, I, inv.br. 741 • 1937, mart 6, Novi Sad • 1939, avgust 25, Novi Sad Jelovnik Gostione Jawe – Novi Sad. Karta dràvnih i banovinskih puteva na F.126. VIII-7263/1937 teritoriji Tehni~ kog odeqka u Novom Sadu. F.126. V TO-putevi • Senta Hotel Rojal u Senti, izme|u dva svetska • 1934, oktobar 12, Beograd rata. Prepis odobrewa ministra gra|evina Kra- MV, I, inv.br. 3044 qevine Jugoslavije za projekat izgradwe novih delova puta Novi Sad – Subotica – • Veliki Be~kerek (Zrewanin) Horgo{. Hotel Vojvo dina u Velikom Be~kereku, oko F.126. V TO-putevi 3/1935 1930. godine. • MV, I, inv.br. 1750 1940, novembar 1, Sombor Predlog Pravilnika za rad lica koja na jav- • 1937, mart 19, Novi Sad nim mestima drè prevozna sredstva sa Vinska karta res torana Hotela Sloboda – ì votiwskom zapregom (fijakerom), sa~iwen Novi Sad, za vreme varietskog programa od od strane Gradskog pog la varstva – Sombor. 9 ~asova uve~e. F.126. VIII a.j. 4257 F.126. VIII-7263/1937 • 1937, jul 29, Novi Sad • 1928, jun 8, Novi Sad Dopis Dru{tva za puteve u Dunavskoj Molba Grand hotela Sloboda d.d. – Novi banovini – Novi Sad, sa podacima o osni- Sad, da im se izda uvere we za osloba|awe vawu, zadacima i na~inu ra da, kao i poziv od carine na uvoz jedne ma{ine za prawe i na u~lawewe svim privrednicima i udru- peglawe. èwima privrednika. F.92. 2842/1928 F.92. XXXIII-3779/1937

105 • 1932, jul 30, @abaq • 1943, novembar 4, Petrovgrad (Zrewanin) Na~elstvo sreza àbaq skog – @abaq, dos- Nalog Tehni~kog odeqewa upu}en Finan sij- tavqa spisak preduze}a za redovan prevoz skom odeqewu ON okruga Banatskog za putnika i robe na liniji ûrug – Novi isplatu reìjskih poslova oko izrade mosta Sad i \ur|evo – Novi Sad. preko reke Kara{, na putu Bela Crkva – F.126. VIII a.j. 3154 Dobri~evo – Vr{ac i za ~i{}ewe korita • 1945, januar 4, Pan~evo reke Kara{ od ru{evina starih mostova. Izve{taj III putnog reona Saobra}ajno- F.156. V-19477/1943 tehni~kog odseka Vojne oblasti za Banat – • Veliki Be~kerek (Zrewanin) Pan~evo, o o{te}ewu puteva na teritoriji Veliki Be~kerek, {lepovi na Begeju, oko wene sekcije usled ratnih dejstava i predu- 1918. godine. ze tim merama za wihovo otklawawe. IAZ, F.45. br.1187 F.170. V-354/1945 • 1923, jul 12, Novi Sad • 1945, Velika Kikinda Predstavka Udruèwa trgovaca i industri- Skica putne mreè Tehni~ke sekcije u jalaca – Novi Sad, u vezi sa nedostatkom Velikoj Kikindi. F.170. V-925/1945 vagona za prevoz robe èleznicom na teritoriji Vojvodine. 35. PANO F.92. 3134/1923 • 1937, Sremska Mitrovica • 1930, februar 18, Zagreb Situacioni plan i nacrt mosta preko Save Dopis Iseqeni~ kog komesarijata u Zagrebu, kod Ra~e (Sremske), sa podacima o gradwi. Fo - upu}en Min. soc. politike i narodnog tografija izgradwe mosta preko Save kod Ra~e. zdravqa – Beograd, sa obave{tewem da je F.126. V TO Sr. Mitrovica-mostovi, 4/1937 glavno zastupstvo brodarskog dru{tva Navi- • 1928, jul 23, Stari Be~ej ga zione Generale Italiana napus tilo i likvi- Nacrt drumskog mosta preko Tise u Titelu. diralo svoje podzastupstvo u Ve likom Be~- F.126. V TO-mostovi kereku, 15. februara 1930. godine. F.126. II-28400/1930 • 1928, Novi Sad Otvarawe mosta Kraqevi}a Tomislava u • 1945, oktobar 25, Apatin Novom Sadu, 1928. godine. Spisak zaposle nih u preduze}u Antuna MV, I, inv.br. 460 Westermajera, Brodarstvo i Trgovina drva – Apatin, na dan 25. oktobra 1944. godine. • 1930, oktobar 18, Novi Sad F.171. III-1771/1944 Raspis sa oba ve{tewem da je Direkcija po{ta i telegrafa – Novi Sad, pustila u • 1936, Beograd rad javne telefonske govornice za gradski Red vo`we Jugoslovenskih dràvnih è lez- i me|ugradski PTT saobra}aja u Vojki i nica na liniji Subotica – Karavukovo – [imanovcima. Bogojevo, koji vaì od 15. maja 1936. godine. F.126. II-101058/1930 F.92. a.j. 3362

106 PRIVREDA VOJVODINE 1918–1945 kroz odabranu arhivsku gra|u

Izdava~ Arhiv Vojvodine

Za izdava~a Stevan Raj~evi}

Recenzent Prof. dr Ranko Kon~ar

Urednik kataloga Vesna Ba{i}

Izlo`bu su priredili Qiqana Do`i}, Vladimir Ivani{evi}, Vidosava Zaklan, Ildiko Tonkovi}, Sawa Kecman, Milena Popovi} Subi}, Stevan Raj~evi}

Prevodilac Tatjana A~anski

Lektor Vesna Ba{i}

Skenirawe i tehni~ka obrada dokumenata Nenad [eguqev

Tehni~ka postavka izlo`be Vesna Ba{i} Aleksandar Pavlovi}

Kompjuterska priprema Vladimir [imunovi}

[tampa , Petrovaradin

Tira` 400 primeraka CIP – Katalogizacija u publikaciji Biblioteka Matice srpske, Novi Sad

338 (497.113) „1918/1945“ (083.824)

PRIVREDA Vojvodine : 1918–1945 : kroz odabranu arhivsku graðu / [izloþbu su priredili Qiqana Doþiœ... [i dr.] ; prevodilac Tatjana Aæanski ; urednik kataloga Vesna Bašiœ]. – Novi Sad : Arhiv Vojvodine 2006. (Petrovaradin : Alfagraf). – 82 str. : ilustr. ; 22 x 22 cm. – (Biblioteka Posebna izdawa / Arhiv Vojvodine)

Uporedo srp. tekst i engl. prevod. – Tiraþ 400.

ISBN 86-80017-12-4 1. Doþiœ, Qiqana a)Privreda – 1918–1945 – Vojvodina – Katalozi izloþbi

COBISS.SR-ID 215775751