Państwowy Instytut Geologiczny, Ul

PAŃ STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś RODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz WOŁÓW (689)

Warszawa 2004 Autorzy: Jolanta Dziedziak*, Jacek Gruszecki*, Alicja Maćków*, Józef Lis**, Anna Pasieczna**, Stanisław Wołkowicz** Główny koordynator Mapy: Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny: Jacek Koźma** Redaktor tekstu: Anna Gabryś-Godlewska**

* Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu „PROXIMA” S. A. ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław ** - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Spis treści I. Wstęp – J. Dziedziak...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – J. Dziedziak...... 3 III. Budowa geologiczna – A. Maćków ...... 6 IV. Złoża kopalin – J. Gruszecki...... 8 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – J. Gruszecki ...... 10 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – A. Maćków, J. Gruszecki ...... 10 VII. Warunki wodne – J. Dziedziak ...... 14 1. Wody powierzchniowe...... 14 2. Wody podziemne...... 15 VIII. Geochemia środowiska...... 17 1. Gleby – J. Lis A. Pasieczna...... 17 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach – S. Wołkowicz ...... 20 IX. Składowanie odpadów - A. Maćków ……………………………………………………..22 X. Warunki podłoża budowlanego – A. Maćków...... 31 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – J. Dziedziak...... 32 XII. Zabytki kultury – J. Dziedziak...... 36 XIII. Podsumowanie – J. Dziedziak...... 37 XIV. Literatura...... 39

I. Wstęp

Przy opracowywaniu arkusza Wołów Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) wykorzystano materiały archiwalne arkusza Wołów Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 1997 w Przedsiębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA S.A. (Maćków, 1997). Niniejsze opracowanie powstało w oparciu o instrukcję opracowania i aktualizacji MGGP (Instrukcja..., 2002). Mapa geośrodowiskowa zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (obecnie tematyka geochemii środowiska + warstwa odpadowa), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Do opracowania treści mapy zbierano materiały w wydziale Rolnictwa i Środowiska Dolnośląskiego Urzędu Wojewódzkiego we Wrocławiu. Wykorzystano też informacje uzy- skane w starostwie powiatowym w Wołowie, urzędach gmin i od użytkowników złóż. Zostały one zweryfikowane w czasie wizji terenowej. Dane dotyczące poszczególnych złóż kopalin zestawiono w kartach informacyjnych do bazy danych, ściśle związanego z realizacją Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji państwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mogą być wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a także w opracowa- niach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowią ogromną pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Położenie arkusza Wołów wyznaczają współrzędne: 16o30’-16o45’ długości geograficznej wschodniej i 51o20’-51o30’ szerokości geograficznej północnej. Obszar arkusza leży w granicach województwa dolnośląskiego i obejmuje prawie w całości powiat wołowski (gminy: Wołów, Wińsko i Brzeg Dolny). Niewielki, północno- wschodni wycinek obszaru arkusza znajduje się w powiecie górowskim, w gminie Wąsosz.

3 Według podziału fizycznogeograficznego (Kondracki, 1998) obszar arkusza położony jest na Niżu Środkowoeuropejskim, w podprowincji Nizin Środkowopolskich reprezentowa- nej na terenie arkusza przez trzy makroregiony: Obniżenie Milicko-Głogowskie, Wał Trzeb- nicki i Nizinę Śląską. Do Obniżenia Milicko-Głogowskiego należy tylko fragment Kotliny Żmigrodzkiej, w północno-wschodniej części terenu arkusza. Nizina Śląska reprezentowana jest przez wycinek Wysoczyzny Rościsławickiej. Pozostały obszar arkusza położony jest w granicach do którego należą części dwóch mezoregionów: Obniżenia Ścinawskiego i Wzgórz Trzebnickich należących do Wału Trzebnickiego (fig. 1). Ukształtowanie powierzchni na omawianym obszarze jest bardzo zróżnicowane. Wyso- kości bezwzględne kształtują się w granicach od 85 do ponad 200 m n.p.m. Charakter nizinny ma część północno-wschodnia obszaru w granicach Kotliny Żmigrodzkiej i zachodnia w ob- rębie Obniżenia Ścinawskiego. Pozostały teren zajmują wyniesienia morenowe Wzgórz Trzebnickich i Wysoczyzny Rościsławickiej, o wysokościach względnych 10-20 m. W obrębie Wzgórz Trzebnickich naj- wyżej położony jest mikroregion zwany Wzgórzami Wińskimi. Rozciąga się on między miej- scowością Piskorzyna a Smogorzowem Małym, w części centralnej omawianego terenu. Kompleksy leśne na obszarze arkusza Wołów zajmują ponad 30% powierzchni. Wa- runki glebowe są zróżnicowane. Zwarte kompleksy gleb chronionych dla rolniczego użytko- wania występują tylko w rejonie Wińska, a w mniejszych, izolowanych polach na całym nie- zalesionym obszarze. Na pozostałym obszarze zalegają gleby średnio i mało urodzajne (klas bonitacyjnych IVb-VI). Teren omawianego arkusza charakteryzuje się klimatem umiarkowanym o cechach oce- anicznych: zimy są tu względnie łagodne, a lata niezbyt upalne. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 8,2 oC. Miesiącem najchłodniejszym w roku jest styczeń (średnia temperatura -1,1 oC), najcieplejszym natomiast lipiec (średnia temperatura 17,5 oC). Suma rocznych opadów atmosferycznych na obszarze Wzgórz Trzebnickich kształtuje się w granicach 600- 690 mm, a w pozostałej części wynosi 500-600 mm, średnio 550 mm. Czas zalegania pokry- wy śnieżnej nie przekracza 60 dni, a okres wegetacyjny trwa 225 dni. Przeważające kierunki wiatrów to zachodni i północno-zachodni (Kondracki, 1988). W części południowej obszaru arkusza położone jest miasto Wołów, jedyny większy ośrodek przemysłowo-usługowy. W obrębie arkusza znajduje się północna i centralna część tego miasta, pozostała część leży na terenie arkusza Brzeg Dolny. Znaczącym zakładem w Wołowie jest Przedsiębiorstwo Przemysłu Metalowego „Pomet”, specjalizujące się głównie

4 w produkcji sprzętu rolniczego (bron rolniczych ciągnikowych i lemieszy do pługów). Istnieje tu ponadto gorzelnia oraz kilka drobnych przedsiębiorstw usługowych.

Fig. 1. Położenie arkusza Wołów na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998)

1 – granice: 1 - podprowincji, 2 - makroregionów, 3 - granice mezoregionów. Mezoregiony Niziny Śląsko-Łużyckiej: 317.76 - Wysoczyzna Lubińska, 317.77 - Równina Legnicka Mezoregiony Niziny Południowowielkopolskiej: 318.11 – Wysoczyzna Leszczyńska, 318.12 – Wysoczyzna Kaliska Mezoregiony Obniżenia Milicko-Głogowskiego: 318.32 – Pradolina Głogowska; 318.33 – Kotlina Żmigrodzka Mezoregiony Wału Trzebnickiego: 318.42 - Wzgórza Dalkowskie, 318.43 - Obniżenie Ścinawskie, 318.44 - Wzgórza Trzebnickie Mezoregiony Niziny Śląskiej: 318.51 - Wysoczyzna Rościsławicka, 318.52 - Pradolina Wrocławska, 318.531 - Wysoczyzna Średzka, 318.56 – Równina Oleśnicka

Funkcje administracyjne i usługowe dla gminy pełni również miejscowość Wińsko, gdzie znajduje się jeden zakład produkcyjny - Przedsiębiorstwo Przetwórcze Drewna „Drew-

5 nopark”. Przez obszar arkusza przebiegają drogi o znaczeniu lokalnym, łączące Piskorzynę z Wołowem, fragment drogi Rajczyn-Wołów oraz odcinek drogi Wołów-Warzęgowo.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną arkusza Wołów opracowano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Wołów wraz z objaśnieniami (Bartczak, Łabno, 1996 i 2001). Omawiany obszar położony jest w południowej części monokliny przedsudeckiej. Pod- łoże tej jednostki stanowią zmetamorfizowane utwory proterozoiczne, do których zaliczono amfibolity, łupki i gnejsy, utwory staropaleozoiczne reprezentowane przez łupki, szarogłazy i granitognejsy oraz osady karbonu (piaskowce szarogłazowe z wkładkami łupków ilastych). Powyżej, zalegają niezgodnie utwory należące do permu i triasu. Perm reprezentują osady czerwonego spągowca i cechsztynu. Czerwony spągowiec wykształcony jest w postaci piaskowców średnio- i gruboziarnistych. Do cechsztynu zaliczono utwory pochodzenia morskiego, wśród których przeważają anhydryty i dolomity. Pod- rzędnie występują tu również wapienie i iłowce z wtrąceniami gipsów. Trias na obszarze arkusza reprezentują utwory należące do pstrego piaskowca (dolnego, środkowego), retu, wapienia muszlowego oraz kajpru. Piaskowiec pstry wykształcony jest w postaci piaskowców kwarcowych, na których zalegają mułowce, wapienie i dolomity retu. Powyżej, na utworach tych leżą osady zaliczone do wapienia muszlowego, wśród których dominują wapienie i dolomity. Najmłodsze utwory triasu na tym obszarze, należące do kajpru, występują tylko w północno-wschodniej jego części. Są to głównie piaskowce arkozowe oraz utwory ilaste. Skały permu i triasu monokliny przedsudeckiej przykryte są osadami młodszymi, nale- żącymi do kenezoiku, odsłaniającymi się na powierzchni w postaci utworów czwarto- i miejscami trzeciorzędowych (fig. 2). Najstarsze utwory trzeciorzędowe należą do oligocenu. Są one wykształcone w postaci mułków, mułowców, piasków kwarcowych i iłów z pokłada- mi węgla brunatnego o małej miąższości. Kolejnym ogniwem trzeciorzędu jest miocen, który rozpoczyna seria żarska, zbudowana z osadów piaszczysto-żwirowych oraz silnie zapiasz- czonych iłów. W stropie tej serii występują lokalnie przerosty węgla brunatnego o miąższości do 1,5 m. Osady miocenu środkowego to głównie mułki ilaste i iły z przewarstwieniami pia- sków kwarcowych serii łużycko-śląskiej, którym towarzyszy łużycki pokład węgla brunatnego.

Fig. 2. Położenie arkusza Wołów na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühle (1986)

Czwartorzęd; holocen: 1 - utwory akumulacji rzecznej, 2 - piaski eoliczne, plejstocen: 3 - piaski miejscami ze żwirem akumulacji rzecznej, 4 - lessy, 5 - iły, mułki i piaski akumulacji zastoiskowej, 6 - piaski i żwiry akumulacji rzecznolodowcowej, 7 - piaski i żwiry kemów, 8 - głazy, żwiry, piaski i gliny zwałowe, 9 - gliny zwałowe, 10 - głazy, żwiry i gliny zwałowe. Trzeciorzęd, pliocen: 11 - piaski, żwiry, iły z wkładkami węgli brunatnych, 12 - piaski, mułki, mułowce, iły, iłowce z pokładami węgli brunatnych

Wyżej występują piaski drobnoziarniste, mułki i iły serii Mużakowa z towarzyszącym pokła- dem węgla brunatnego. Do górnej części miocenu środkowego zaliczony został również po- kład węgla brunatnego Henryk, powyżej którego zalega seria poznańska, rozpoczynająca się poziomem iłów szarych, miejscami węglistych z wkładkami mułków i piasków. Do miocenu górnego należy poziom iłów zielonych i poziom iłów płomienistych serii poznańskiej. Na utworach tej serii leżą plioceńskie piaski i żwiry kwarcowo-skaleniowe z przewarstwieniami

7 glin kaolinowych, zaliczone do serii Gozdnicy. Na obszarze Wzgórz Trzebnickich osady trze- ciorzędu uległy glacitektonicznemu spiętrzeniu. Utwory czwartorzędowe na terenie arkusza Wołów pochodzą z okresu zlodowaceń po- łudniowopolskich, środkowopolskich, północnopolskich i holocenu. Tworzą one pokrywę osadową o bardzo nierównomiernej miąższości. Na obszarze Wzgórz Trzebnickich, na skutek procesów glacitektonicznych i denudacyjnych, ich miąższości są silnie zredukowane i tylko lokalnie osiągają 20 m. Osady najstarszych zlodowaceń - południowopolskich zacho- wały się w dnach kopalnych obniżeń. Reprezentowane są one przez utwory zastoiskowe, gliny zwałowe oraz piaski i żwiry wodnolodowcowe. Sedymentację osadów zlodowaceń środkowopolskich rozpoczynają utwory zastoiskowe (iły, mułki, piaski zastoiskowe). Powyżej występują piaski i żwiry wodnolodowcowe dolne i górne, rozdzielone gliną zwałową. Osady wodnolodowcowe obu poziomów mają podobne wykształcenie litologiczne i tworzą często jeden kompleks piaszczysto-żwirowy. Ich miąż- szość jest zróżnicowana i waha się od kilku do około 50 m (rejon Miłcza). Szerokie rozprze- strzenienie mają gliny zwałowe z okresu zlodowacenia środkowopolskiego. Pokrywają one Wzgórza Trzebnickie i Wysoczyznę Rościsławicką, a ich miąższość wynosi na ogół kilka metrów i tylko lokalnie przekracza 10 m. Miejscami, na glinach zwałowych leżą piaski i żwi- ry o niewielkiej miąższości oraz głazy narzutowe. Z okresu zlodowaceń północnopolskich, na obszarze omawianego arkusza, pochodzą rzeczne osady tworzące w dolinie Odry taras nadzalewowy o wysokości 5-8 m. Są one wy- kształcone głównie jako piaski i żwiry, podrzędnie mułki piaszczyste i gliny aluwialne. Z okresem holocenu związany jest taras zalewowy w dolinie Odry, zbudowany z piasków różnoziarnistych z domieszką żwiru o miąższości do 4 m, którego fragmenty wy- stępują w zachodniej części obszaru arkusza. Lokalnie, w obniżeniach terenu, zalegają torfy, nie mające znaczenia przemysłowego.

IV. Złoża kopalin

Na obszarze arkusza Wołów udokumentowane zostało dotychczas tylko jedno złoże piasków - „Garwół” (tabela 1). Jest ono położone w południowo-wschodniej części terenu arkusza,w pobliżu Wołowa. Kopalinę stanowią piaski wodnolodowcowe z okresu zlodowaceń środkowopolskich.

8 Tabela 1

Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Nr Wiek Stan geologiczne Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja złóż Przyczyny kon- złoża Nazwa Rodzaj kompleksu zagospodarowania bilansowe rozpoznania (tys. t) kopaliny fliktowości na złoża kopaliny litologiczno- złoża (tys. t) złoża mapie surowcowego wg stanu na rok 2002 (Przeniosło, 2003) Klasy 1-4 Klasy A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Garwół p Q 35 C1* N - Skb 4 A -

Rubryka 3: p - piaski Rubryka 4: Q - czwartorzęd Rubryka 6: * - zasoby zarejestrowane, (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7: N - niezagospodarowane Rubryka 9: Skb - kopaliny kruszyw budowlanych Rubryka 10: 4 - złoża powszechne, licznie występujące Rubryka 11: A - złoża małokonfliktowe

Złoże udokumentowane zostało kartą rejestracyjną (Kubica, 1992). Jest to złoże małe, o powierzchni 0,46 ha. Miąższość piasków kształtuje się w granicach 4,8-4,9 m, średnio 4,8 m. Występują one pod nadkładem gleby o grubości średniej 0,2 m. Złoże jest suche. Są to piaski drobnoziarniste o zawartości ziarn do 2 mm średnio 97,9%, pozbawione zanieczyszczeń ob- cych i organicznych. Zawartość pyłów mineralnych zawiera się w przedziale 1,4-2,6% i wynosi średnio 1,8%. Mogą one być stosowane w budownictwie do produkcji betonów zwy- kłych i zapraw budowlanych. Złoże jest małokonfliktowe w stosunku do chronionych elementów środowiska i może być eksploatowane bez specjalnych ograniczeń. Jego klasyfikacja sozologiczna uzgodniona została z Geologiem Wojewódzkim.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

W granicach omawianego terenu nie prowadzi się działalności górniczej ani przetwór- stwa kopalin. W 1993 r. udzielona została koncesja na eksploatację złoża „Garwół”, która wygasła w 1999 r. Koncesjobiorca nie rozpoczął wydobycia. W czasie wizji terenowej w rejonie Wińska, Stryjna, Słupa, Konar, Nieszkowic, Trzci- nicy Wołowskiej i Głębowic stwierdzono niekoncesjonowaną eksploatację piasków oraz pia- sków i żwirów, prowadzoną okresowo, na potrzeby lokalne. Dla punktów tych wykonane zostały karty informacyjne występowania kopalin.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin Na obszarze arkusza Wołów wyznaczono dwa obszary prognostyczne występowania kopalin (tabela 2): jeden obszar dla iłów, jeden dla piasków i żwirów oraz dziesięć obszarów perspektywicznych czwartorzędowych piasków, pochodzenia wodnolodowcowego. Obszary prognostyczne i perspektywiczne wyznaczono na podstawie analizy archiwalnych wyników prac poszukiwawczych oraz wizji terenowej. Obszar prognostyczny iłów trzeciorzędowych, oznaczony na mapie numerem I, położo- ny jest na zachód od miejscowości Morzyna. Przeprowadzone prace zwiadowcze (Szepietow- ska, 1973) za iłami do produkcji keramzytu (lekkie kruszywo ceramiczne) stwierdziły wystę- powanie na powierzchni około 70 ha iłów mioceńskich o miąższości średniej 15 m, pod nad- kładem gleby, piasku i gliny o średniej grubości 2,2 m. Wstępne badania technologiczne po- twierdziły przydatność tej kopaliny do produkcji keramzytu. Iły wykazują właściwości pęcz- o 3 niejące w zakresie temperatur 1060-1300 C. Zasoby w kategorii D1 wynoszą 10 500 tys. m . Dla obszaru tego, opracowany został w 1976 r. projekt badań geologicznych, jednak dotych-

10 czas został niezrealizowany (Szepietowska, 1976). Obszar prognostyczny piasków i żwirów nr II położony jest na północ od miejscowości Konary. Obejmuje on powierzchnię około 43 ha. Prowadzona jest tu okresowa, niekoncesjonowana eksploatacja na potrzeby Spółdzielni Kółek Rolniczych w Wyszęcicach (punkt wy- stępowania kopaliny nr 7). Powierzchnia wyrobiska dochodzi do 0,9 ha, a wysokość ścian eksploatacyjnych wynosi 6-8 m. Kopalinę stanowią piaski i żwiry o średniej zawartości ziarn do 2 mm około 69% i pyłów mineralnych około 6%. Miąższość kompleksu surowcowego wynosi 10 m. Występuje on pod nadkładem 0,3 m warstwy gleby. Zasoby piasków i żwirów w kategorii D1 wynoszą 6 178 tys. Mg (Stachowiak, Seifert, Maćków, 2004). Tabela 2

Wykaz obszarów prognostycznych

Grubość Zasoby Numer Po- Wiek kom- Średnia kompleksu w kategorii obszaru wierz- Rodzaj pleksu litolo- Parametry jako- grubość litologiczno - Zastosowanie D na chnia kopaliny giczno su- ściowe nadkładu surowcowego 1 kopaliny (tys. t, mapie (ha) rowcowego (m) od - do tys. m3 *) (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 właściwości pęczniejące w zakresie tem- * I 70 i Tr peratur 2,2 15 10 500 I * 1060-1300 oC zawartość ziarn do 2 mm: śr. 69% zawartość pyłów mineralnych: śr. II 43 pż Q 6% 0,3 10 6 178 Skb, Sd zawartość części organicznych: brak

Rubryka 3: i - iły, , pż - piaski i żwiry Rubryka 4: Q - czwartorzęd, Tr - trzeciorzęd Rubryka 9: Skb - kopaliny kruszyw budowlanych, Sd - kopaliny drogowe, I - kopaliny inne; * - do produkcji lekkich kruszyw ceramicznych (keramzyt)

W rejonie miejscowości Węgrzyce położony jest największy obszar perspektywiczny występowania piasków (Chruszcz, 1972). Na jego terenie, w ramach zwiadu geologicznego odwiercono 5 sond o głębokości do 7,5 m. Występują tu piaski drobno- i średnioziarniste, miejscami z drobnymi przewarstwieniami piaszczysto-żwirowymi. Miąższość piasków wynosi 5-7,5 m. Zalegają one pod warstwą gleby o grubości 0,2 m na powierzchni około 105 ha. We wschodniej części obszaru znajduje się stare wyrobisko, wskazujące na prowadzoną tu

11 dawniej eksploatację tej kopaliny. Na południe od miejscowości Kozowo wykonano 4 sondy do głębokości 5 m, którymi stwierdzono piaski drobno- i średnioziarniste o średniej miąższości 4,8 m, występujące pod nadkładem gleby o grubości 0,2 m (Chruszcz, 1972). Powierzchnia wyznaczonego obszaru perspektywicznego wynosi około 62 ha. Kolejny obszar perspektywiczny piasków położony jest na zachód od Wińska (Chruszcz, 1972). Na powierzchni około 22 ha występują tu piaski różnoziarniste o miąższo- ści do 7,5 m, zawierające w stropie wkładki piaszczysto-żwirowe. W zachodniej części omawianego obszaru, zlokalizowane są dwa małe wyrobiska o powierzchni 0,1 ha, w których prowadzona jest niekoncesjonowana, okresowa eksploatacja piasków na potrzeby lokalne. Wysokość ściany eksploatacyjnej wynosi 2-3 m (punkt występowania kopaliny nr 1). W pobliżu miejscowości Stryjno, w czasie wizji terenowej, zlokalizowano duże wyrobisko (punkt występowania kopaliny nr 2), którego powierzchnia wynosi 1,5 ha. Wysokość eksploatowanej ściany osiąga około 15 m. Występują tu piaski drobno- i średnioziarniste, miejscami z kilkucentymetrowymi przewarstwieniami piaszczysto-żwirowymi. Obszar perspektywiczny piasków o powierzchni około 13 ha wyznaczono w rejonie tego wyrobiska. W oparciu o przeprowadzoną wizję terenową wytypowano obszar perspektywiczny wy- stępowania piasków, zlokalizowany w pobliżu miejscowości Słup. Piasek eksploatowany jest tu w wyrobisku znajdującym się we wschodniej części obszaru (punkt występowania kopaliny nr 3). Jest on wykorzystywany na potrzeby drogowe i budowlane wsi Słup i najbliższej okolicy. Kopalinę stanowi piasek różnoziarnisty, miejscami z ziarnami żwiru, o średniej za- wartości ziarn do 2 mm 80%. Miąższość piasku oszacowano na około 5 m. Powierzchnia obszaru perspektywicznego wyznaczonego w tym rejonie wynosi około 10 ha. Obszar perspektywiczny położony na wschód od Trzcinicy Wołowskiej i Głębowic wytypowano na podstawie dwóch punktów występowania kopalin (punkt występowania kopaliny nr 4 i 5). Punkty te są miejscem niekoncesjonowanej eksploatacji piasków drobnoziarni- stych. Miąższość piasków wynosi 5 - 10 m. Zalegają one na powierzchni około 36 ha, bezpo- średnio pod warstwą gleby. Dla rejonu wyrobiska w Trzcinicy Wołowskiej opracowano projekt prac geologicznych, który nie został zatwierdzony ze względu na konflikt z projektowa- nym zagospodarowaniem terenu.W miejscu tym projektowana jest obwodnica drogowa. W okolicach miejscowości Nieszkowice, obszar perspektywiczny położony jest przy drodze Wołów-Żmigród i obejmuje tereny rozległej eksploatacji piasków różnoziarnistych, zalegających pod nadkładem gleby (punkt występowania kopaliny nr 6). Powierzchnię terenu przekształconego eksploatacją oszacowano na około 2 ha, a powierzchnię obszaru perspekty-

12 wicznego na 25 ha. W części wschodniej, okresowo eksploatowanej, wysokość ściany osiąga 10 m. W spągu wyrobiska występuje lokalnie woda. W okolicy miejscowości Smogorzów Mały, wykonane sondami stwierdzono występo- wanie piasku drobno- i średnioziarnistego do głębokości 7,5 m (Chruszcz, 1972). Zalega on na powierzchni około 35 ha bezpośrednio pod warstwą gleby. Poniżej serii piaszczystej nawiercone zostały iły mioceńskie. Na obszarze tym istnieją ślady dawnej eksploatacji piasków na potrzeby lokalne. Następny z wyznaczonych na terenie arkusza Wołów obszarów perspektywicznych wy- stępowania piasków zlokalizowany jest w pobliżu miejscowości Moczydlnica-Klasztorna. Powierzchnia tego obszaru wynosi około 30 ha. Nawiercone sondami piaski różnoziarniste o miąższości około 7 m, przykryte są 0,3 metrową warstwą gleby (Chruszcz, 1972). Położony w południowej części arkusza Wołów, obszar perspektywiczny wyznaczono wokół złoża „Garwół”, zakładając, że parametry jakościowe i warunki geologiczne tego obszaru będą zbliżone do występujących w złożu (Maćków, Seifert, Stachowiak, 2004). Po- wierzchnia obszaru wynosi około 15 ha, a średnia miąższość piasków 4,8 m. Występują one pod nadkładem gleby o grubości 0,2 m. Piasek charakteryzuje się zawartością ziarn do 2 mm wynosząca 98% oraz niską zawartością pyłów mineralnych, średnio 1,8%. Obszar arkusza Wołów był rejonem poszukiwania złóż miedzi (Drozdowski, Falecki, 1982 ). Wykonane w północno - zachodniej części arkusza trzy głębokie otwory, nie potwierdziły występowania złoża o znaczeniu przemysłowym. Obszar ten w dokumentacji geologicznej złoża miedzi „Retków” uznano za negatywny (Neumann, 1995 ). W latach 1972-76 (Chruszcz, 1972, Szepietowska, Balawajder, 1976 , Szepietowska, 1973 , Tuźnik, Herman, 1987 ) prowadzone były również prace poszukiwawcze za iłami do produkcji keramzytu i za kruszywem naturalnym. Negatywnymi wynikami prac zakończyły się poszukiwania iłów do produkcji lekkich kruszyw ceramicznych w rejonie Grzeszyna, Wińska (3 obszary), Gołaszowa oraz Wołowa. Zdecydowały o tym niekorzystne warunki geologiczne występowania kopaliny (małe miąższości, duże nadkłady oraz zmienność budowy geologicznej). Do obszarów negatywnych występowania piasków zaliczono teren położony na wschód od miejscowości Smogorzów Wielki, dwa małe miejsca poszukiwań koło miejscowości Nie- szkowice i Pełczyn, rejon koło Wołowa oraz tereny na północ i wschód od miejscowości Gar- wół. Na obszarze arkusza Wołów nie stwierdzono również występowania torfowisk, spełnia- jących kryteria potencjalnej bazy zasobowej (Zlokalizowanie....,1996)

13 VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Wołów położony jest w dorzeczu Odry, która przepływa w odległości około 4 km na zachód od granic arkusza. Przez centralną część tego terenu przebiega granica działu wodnego drugiego rzędu, wyznaczająca obszar zlewni rzeki Odry i Baryczy - największego, prawobrzeżnego dopływu Odry na Dolnym Śląsku. Część północna powierzchni arkusza, z wyjątkiem niewielkiego obszaru wzdłuż zachodniej granicy, odwadniana jest przez dopływy Baryczy, pozostały obszar przez rzeki i cieki uchodzące bezpośrednio do Odry. Największą rzeką jest tu Jezierzyca, prawobrzeżny dopływ Odry, o długości 33,6 km. Jej obszar źródliskowy znajduje się w obrębie Wzgórz Trzebnickich, w rejonie Pełczyna. Przepływając przez teren arkusza, Jezierzyca przyjmuje szereg większych i drobnych cieków. Zlewnia jej posiada największą powierzchnię w granicach omawianego arkusza. Do dopły- wów Jezierzycy należy Niecieczna, Juszka Wołowska oraz Mojęcicki Potok. Ciek Nieciecz- na, lewobrzeżny dopływ Jezierzycy, swój początek bierze w centralnej części Wysoczyzny Rościsławickiej, na obszarze arkusza Brzeg Dolny. Na arkuszu Wołów, w rejonie Krzelowa, znajduje się tylko fragment jego odcinka ujściowego. Juszka Wołowska, prawobrzeżny do- pływ Jezierzycy, swoje źródlisko posiada również na terenie arkusza Brzeg Dolny. Przepływa ona przez miasto Wołów, dalej wpada do Stawu Górnego i Stawu Dolnego i uchodzi do Jezie- rzycy w rejonie miejscowości Orzeszków. Na obszarze omawianego arkusza największym dopływem Baryczy jest Łacha. Razem ze swoim lewobrzeżnym dopływem Rudawką, odwadnia ona północno-wschodnią jego część. Poza opisanymi wyżej naturalnymi ciekami, na obszarze arkusza, występuje kilka sztucznych kanałów, wykorzystujących prawdopodobnie dawne koryta rzeczne. Największe z nich, leżące na tarasie nadzalewowym Odry, to: Kanał Dębnicki, Kanał Świernia, Nowy Rów i Rów Stawowy. Na zachód od miejscowości Wrzosy, położone są dwa duże zbiorniki wód powierzchniowych: Staw Górny i Staw Dolny, użytkowane jako stawy hodowlane. Do hodowli ryb wykorzystywane są również dwa małe, sztuczne stawy w okolicy miejscowości Głębowice. W lipcu 1997 r., podczas bardzo wysokiego stanu wód w Odrze (woda stuletnia), w rejonie wsi Tarchalice (arkusz Ścinawa) nastąpiło przerwanie wału przeciwpowodziowego. W następstwie tego wydarzenia część obszaru arkusza Wołów, położona wzdłuż zachodniej jego granicy, została zatopiona. W tym samym czasie zaznaczyły się mniejsze rozlewiska

14 powierzchniowe, spowodowane wystąpieniem z koryta Jezierzycy i Juszki Wołowskiej. Na obszarze arkusza Wołów nie ma punktów regionalnego monitoringu jakości wód powierzchniowych prowadzonego przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska we Wrocławiu (Kwiatkowska-Szygulska, red., 2003).

2. Wody podziemne

Obszar arkusza Wołów według regionalnego podziału zwykłych wód podziemnych (Paczyński, 1993) znajduje się w regionie wielkopolskim, subregionie pradoliny barycko- głogowskiej i subregionie trzebnickim. Południowa część arkusza znajduje się w regionie wrocławskim. Na obszarze arkusza rozpoznane zostały trzy pietra wodonośne: czwartorzędowe, trze- ciorzędowe i triasowe (Malinowska-Pisz, Jędrusiak, 2000). Znaczenie użytkowe mają na omawianym terenie poziomy wodonośne piętra czwartorzędowego i trzeciorzędowego. Czwartorzędowe piętro wodonośne związane jest głównie z piaszczysto-żwirowymi utworami rzecznymi i wodnolodowcowymi z okresu zlodowaceń środkowopolskich. W rejonie Obniżenia Ścinawskiego (południowo-zachodnia i zachodnia część arkusza) zwierciadło wód podziemnych występuje na ogół na głębokościach do 20 m i tylko na nie- znacznym obszarze głębiej. Posiada ono charakter swobodny. Wydajność ujęć kształtuje się w granicach 10-120 m3/h. W rejonie Wołowa, na obszarze Wysoczyzny Rościsławickiej, zwierciadło wody wy- stępuje na głębokości od 5-30 m i jest lokalnie pod niewielkim ciśnieniem. Miąższość warstwy wodonośnej wynosi od kilkunastu do ponad 60 m. Wydajności ujęć kształtują się w granicach od kilkunastu do ponad 100 m3/h. Skomplikowane warunki hydrogeologiczne panują na obszarze Wzgórz Trzebnickich. Użytkowe poziomy wodonośne występują w zaburzonych glacitektonicznie utworach keno- zoiku. W osadach czwartorzędu poziom wodonośny jest spotykany na głębokości od kilku do 60 m. Wody są pod ciśnieniem, sporadycznie posiadają zwierciadło swobodne. Wydajności kształtują się najczęściej od 10-70 m3/h, lokalnie tylko przekraczają 100 m3/h. Miąższość warstwy wodonośnej jest tu bardzo zmienna i wynosi od kilku do ponad 70 m. Na arkuszu Wołów wydajności ujęć z piętra czwartorzędowego są zróżnicowane i kształtują się w granicach od kilku do powyżej 100 m3/h, przy depresjach od kilku do 14 m. Cztery ujęcia komunalne wód czwartorzędowych mają wydajności przekraczające 100 m3/h i tylko te zaznaczono na mapie. Należą do nich dwa ujęcia dla miasta Wołowa (w dzielnicy Roztocze i w Krotowicach), ujęcie w Starym Wołowie oraz dla miasta Wińska w Węgrzy-

15 cach.

Fig. 3. Położenie arkusza Wołów na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1: 500 000 wg A.S. Kleczkowskiego (1990)

1 - obszar najwyższej ochrony (ONO), 2 - obszar wysokiej ochrony (OWO), 3 - granica GZWP w ośrodku porowym. Numer i nazwa zbiornika, wiek utworów wodonośnych: 314 - Pradolina rzeki Odra (Głogów), czwartorzęd (Q); 303 - Pradolina Barycz-Głogów E, czwartorzęd (Q); 319 - Subzbiornik Prochowice-Środa, trzeciorzęd (Tr); 320 - Pradolina rzeki Odry (S Wrocław), czwartorzęd (Q)

Jakość wód piętra czwartorzędowego jest na ogół dobra. Są one najczęściej zanieczysz- czone tylko związkami żelaza i manganu, wymagają prostego uzdatniania. Ich stan bakterio- logiczny odpowiada normom. Trzeciorzędowe piętro wodonośne związane jest z piaszczysto-żwirowymi utworami tego wieku. Głębokość ich zalegania jest zróżnicowana i wynosi od kilku do ponad 100 m. Miąż- szość warstwy wodonośnej waha się od 5 do ponad 50 m. Zwierciadło wody na ogół występu-

16 je pod ciśnieniem i stabilizuje się 1-7 m npt. Wydajności ujęć trzeciorzędowych kształtują się w granicach 5-70 m3/h, średnio 30 m3/h, przy depresjach kilkunastu metrów (najczęściej 13- 14 m). Wody tego piętra, razem z wodami piętra czwartorzędowego ujmowane są w ujęciu w Wołowie. Jakość wód trzeciorzędowych jest dobra. Są one najczęściej izolowane od powierzchni terenu słabo przepuszczalnymi utworami czwartorzędowymi i trzeciorzędowymi, co zapobie- ga ich degradacji. Na obszarze arkusza Wołów, wyznaczono tylko jedną strefę ochrony pośredniej, dla ujęcia w Starym Wołowie. Szerokość jej ustalono na 20 m od granicy strefy bezpośredniej, w związku z czym, nie została zaznaczona na mapie. W granicach omawianego terenu występuje czwartorzędowy główny zbiornik wód podziemnych Pradolina Barycz-Głogów nr 303 wymagający wysokiej (OWO) i najwyższej ochrony (ONO), (fig. 3).

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanie- czyszczeń oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 689-Wołów zamieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi zawartości przecięt- nych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych dla „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. poko- jowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc słabo związana i łatwo ługowal- na. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 go-

17 dziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referen- cyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km czyli jedna próbka na 1 cm2 mapy). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie punktowej. Lokalizację miejsc opróbowania przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypeł- nionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporządze- niem...,2002). Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopusz- czalnych metali określonych w Rozporządzeniu..., 2002, jak i do wartości przeciętnych okre- ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 3). Przeciętne wartości arsenu, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu i rtęci w glebach arkusza są identyczne lub zbliżone do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Nieco wyższe wartości zanotowano dla baru.

18 Tabela 3 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy Wartość Wartość przecięt- Wartości dopuszczalne stężeń w gle- zawartości przeciętnych nych (median) w bie lub ziemi (Rozporządzenie Mini- w glebach (median) w glebach obszarów stra Środowiska z dnia 9 września na arkuszu glebach na niezabudowanych 2002 r.) 689-Wołów arkuszu 689- Polski 4) Metale Wołów N=6522 N=7 N=7 Frakcja ziarnowa < 1mm, Grupa B 2) Grupa C 3) mineralizacja HCl (1:4) Grupa A 1) Głębokość (m ppt) Głębokość (m ppt) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 14-112 38 27 Cr Chrom 50 150 500 <1-<1 4 4 Zn Cynk 100 300 1000 14-46 30 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-4 2 2 Cu Miedź 30 150 600 1-10 7 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1-9 6 3 Pb Ołów 50 100 600 5-21 14 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-0,07 <0,05 <0,05 1) grupa A Ilość badanych próbek gleb z arkusza 689-Wołów w a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- poszczególnych grupach użytkowania terenu ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- wy Prawo wodne, b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów As Arsen 7 o ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego Ba Bar 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Cr Chrom 7 grożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Zn Cynk 7 szarów tych stężenia zachowują standardy wynikające Cd Kadm 7 ze stanu faktycznego, 2) Co Kobalt 7 grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z Cu Miedź 7 wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, Ni Nikiel 7 nieużytki, a także grunty zabudowane i zurbanizowa- Pb Ołów 7 ne z wyłączeniem terenów przemysłowych, użytków Hg Rtęć 7 kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru 3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tere- arkusza 689-Wołów do poszczególnych grup użyt- ny komunikacyjne, kowania terenu (ilość próbek) 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 7 N – ilość próbek

Pod względem zawartości metali wszystkie badane próbki spełniają warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne użytkowanie. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożliwiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich

19 stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, przecinają- cych Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwier- dzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomia- ru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywa- no informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki: Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 12 do około 45 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 25 nGy/h i jest niższa od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego pomierzone dawki wahają się od około 20 do około 35 nGy/h, przy wartości średniej wy- noszącej także około 25 nGy/h. Powierzchnię obszaru arkusza Wołów budują utwory czwar- torzędowe o generalnie niskich wartościach promieniowania gamma. Na badanym obszarze przeważają plejstoceńskie utwory wodnolodowcowe i lodowcowe (piaski, żwiry i głazy), osady rzeczne (mady, mułki, piaski i żwiry), gliny zwałowe oraz holoceńskie osady rzeczne.

689W PROFIL ZACHODNI 689E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5707690 5704765

5704762 5702737 5701496 m m 5698704 5700654 5695730 5695681 5692548 0 1020304050 0 5 10 15 20 25 30 35 40 nGy/h nGy/h

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5707690 5704765

5704762 5702737 5701496 m m 5698704 5700654 5695730 5692548 5695681 00.511.522.533.544.5 00.5 11.522.5 33.5 kBq/m2 kBq/m2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi (na osi rzędnych - opis siatki kilometrowej arkusza)

Najwyższe wartości promieniowania gamma (> 40 nGy/h), wzdłuż profilu zachodniego, zarejestrowano w miejscach występowania namułów holoceńskich (północny i środkowy odcinek profilu). Rzeczne osady plejstoceńskie występujące w południowo-zachodniej części arkusza cechują się najniższymi pomierzonymi dawkami promieniowania (około 15 nGy/h).

Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż obu profili są niskie i charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłuż profilu zachodniego wynoszą od około 0,5 do około 4,0 kBq/m2, a wzdłuż profilu wschodniego od około 0,2 do 5,0 kBq/m2.

IX. Składowanie odpadów

Celem opracowania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów” jest wskazanie ob- szarów, które są predysponowane do lokalizacji w ich obrębie składowisk odpadów, przy jednoczesnym respektowaniu ograniczeń wynikających z wymagań ochrony środowiska przyrodniczego. Generalnie obszary te powinny spełniać kryteria lokalizacji składowisk odpadów zgodnie z wymaganiami zawartymi w ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r, o odpadach [Dz. U. Nr 62, poz. 628] oraz w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r, w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknię- cia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów [Dz. U. Nr 61, poz. 549]. Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do aktualnie obowiązujących aktów prawnych, umożliwiające późniejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Warunki lokalizacyjne dla przyszłych składowisk odpadów są zróżnicowane w zależno- ści od wyróżnionych 3 typów składowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne, O − odpadów obojętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania litosfery, hydrosfery, atmosfery, biosfery oraz dziedzictwa przyrodniczo- kulturowego. Specyfikacja ta obejmuje: • wyłączenia terenów, na których bezwzględnie nie można lokalizować żadnych typów składowisk odpadów,

22 • wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i skarp wyróżnionych ty- pów potencjalnych składowisk • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów wymagające akceptacji odpowiednich władz i służb. Uwzględniając powyższe kryteria na terenie arkusza Wołów wyznaczono: 1. obszary bezwzględnego zakazu lokalizowania wszelkich typów składowisk odpadów, 2. obszary preferowane, na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów, ze względu na występowanie na powierzchni terenu lub płytko w podłożu (do głębokości 2,5 m) gruntów spełniających wymagania naturalnej warstwy izolacyjnej, 3. obszary pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej, na których lokalizacja składowisk odpadów jest możliwa, ale wymaga zastosowania sztucznie wykonanych barier geologicznych lub syntetycznych uszczelnień, 4. wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mogą stanowić potencjalne miejsca składowania odpadów po przeprowadzeniu odpowiednich badań i wykonaniu systemów zabezpieczeń. Zwarte rejony występowania na powierzchni terenu lub do głębokości 2,5 m gruntów spoistych o wymaganej izolacyjności, stanowią preferowane obszary lokalizowania składo- wisk. W ich obrębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań uwzględniając: - izolacyjne właściwości podłoża – odpowiadające wyróżnionym dla poszczególnych ty- pów składowisk wymaganiom składowania odpadów (tabela 4), - przestrzenne warunkowe ograniczenia wynikające z przyjętych terenów ochronnych (w – ochrony wód podziemnych, b – zabudowy i stref ochronnych związanych z infrastrukturą, p – ochrony przyrody i dziedzictwa kulturowego, z – ochrony złóż kopalin), - punktowe warunkowe ograniczenia, odniesione do wytypowanych wyrobisk poeksploata- cyjnych, oznaczone na mapie symbolami (b) i (p) wynikające z występowania pojedyn- czej zabudowy mieszkaniowej i gospodarczej w formie rozproszonej i położenia w pobli- żu stanowiska archeologicznego. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obrębie rejonów posiadających ograniczenia warunkowe będzie wymagało ustaleń z lokalnymi władzami administracyjnymi i zgodności z planem zagospodarowania przestrzennego gmin. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża potencjalnych składo- wisk przedstawiono w tabeli 4.

23 Tabela 4 Kryteria oceny naturalnej bariery geologicznej Wymagania dotyczące naturalnej bariery Typ geologicznej składowiska miąższość wsp. filtracji k rodzaj gruntów [m] [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1·10-9 iły, iłołupki K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne 1–5 ≤ 1·10-9 O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1·10-7 gliny

Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wchodzi w skład warstwy informacyjnej „Zagrożenia powierzchni ziemi” i jest przedstawiona na Planszy B mapy. Dane i oceny zaprezentowane na tej planszy zawierają elementy wiedzy o środowisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Naturalne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko dla składowania odpadów lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących pogorszyć stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mogą być użyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Plansza B prezentuje więc zarówno wybrane aspekty odporności środowiska jak i zapis istotnych wskaźników zanieczyszczeń, do których dostosowane powinny być szczegółowe rozwiązania w zakresie zarządzania przestrzenią. Tło dla przedstawionych informacji na Planszy B stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Wołów Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Malinowska-Pisz, Jędrusiak, 2000). Jak wynika z przytoczonych poniżej kryteriów stopień zagrożenia wód podziemnych zależy nie tylko od wartości parame- trów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także od czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanie- czyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Dlatego też obszarów tych nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszach B terenami pod składowiska odpadów. Stopień zagrożenia wód podziemnych przedstawionych na MHP wyznaczono w pięcio- stopniowym podziale, przyjmując następujące kryteria oceny: - stopień bardzo wysoki – obecność licznych ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności głównego użytkowego poziomu wodonośnego, niektóre z nich spowodowały już zanieczyszczenie wód podziemnych, - stopień wysoki – obecność ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności poziomu głównego wód podziemnych,

24 - stopień średni – obszar o niskiej odporności poziomu głównego ale ograniczonej dostęp- ności: parki narodowe, rezerwaty, masywy leśne („dostępność obszaru” jako jeden z ele- mentów kwalifikujących dany teren była uwzględniana na mapach MHP realizowanych do 2000 roku), bez ogniska zanieczyszczeń lub obszar o średniej odporności poziomu głównego z ogniskami zanieczyszczeń, - stopień niski – obszar o średniej odporności poziomu głównego bez ognisk zanieczysz- czeń, - stopień bardzo niski – obszar wysokiej odporności poziomu głównego lub o średniej od- porności poziomu i ograniczonej dostępności.

Na omawianym terenie największe powierzchnie zajmują obszary o bezwzględnym zakazie lokalizowania wszystkich typów składowisk odpadów. Wydzielono je ze względu na: - kompleksy leśne o powierzchni powyżej 100 ha, położone głównie w centralnej i połu- dniowe części arkusza, - erozyjne i akumulacyjne tarasy holoceńskie dolin rzek: Odra, Jezierzyca, Łacha, Juszka, Niecieczna, Rudawka i mniejszych cieków, - tereny zalane w czasie powodzi w 1997 r (fragmenty dolin rzek: Odra, Niecieczna, Jezie- rzyca, Juszka oraz mniejszych cieków), - obszary o nachyleniu powyżej 10˚ (17,6%) położone na wschód i zachód od miejcowości Wińsko, - obszary zbiorników wód śródlądowych, - tereny bagienne i podmokłe w tym występowanie chronionych łąk na glebach pochodzenia organicznego, - zwartą zabudowę miasta Wołów i miejscowości Wińsko (siedziba władz gminy). Obszary preferowane do lokalizowania składowisk odpadów wydzielono w rejonach występowania gruntów spoistych, spełniających wymagania izolacyjności podłoża określone dla naturalnych barier geologicznych (tabela 4). Wymagania te przewidują występowanie co najmniej jednometrowej warstwy gruntów spoistych bezpośrednio w podłożu składowiska, której współczynnik przepuszczalności jest < 1·10-7 m/s. Na badanym obszarze takie warunki spełniają: trzeciorzędowe iły serii poznańskiej oraz czwartorzędowe gliny zwałowe zlodowaceń Odry i Warty. Iły występują na powierzchni w centralnej, północnej, zachodniej, wschodniej i połu- dniowej części arkusza. W obrębie Wzgórz Wińskich są one silnie zaburzone glacitektonicz-

25 nie. Gliny zwałowe zlodowacenia Odry odsłaniają się na powierzchni w części: centralnej, północnej, zachodniej, wschodniej i południowo-wschodniej omawianego terenu. Są w prze- wadze zwietrzałe i zaburzone glacitektoniczne w obszarach wzgórz morenowych spiętrzo- nych (rejon Wińska). Miąższość tych osadów waha się od 4,1 m do 37,7 m. Gliny zwałowe zlodowacenia Warty występują na powierzchni głównie w centralnej i północnej części obszaru arkusza. Są to osady silnie piaszczyste i zwietrzałe. Ich miąższość dochodzi do 7,5 m. Wydzielone na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski, arkusz Wołów (Łabno, Bartczak, 1996) wystąpienia iłów i glin zwałowych zgodnie z przyjętymi kryteriami, stanowią preferowane przez autorów obszary lokalizowania składowisk. Zajmują one około 15% powierzchni arkusza. Miąższość warstwy izolacyjnej oraz warunki hydrogeologiczne udokumentowane zostały archiwalnymi profilami otworów wiertniczych (tabela 5). Głębokość do zwierciadła wody podziemnej, występującego pod warstwą izolacyjną wynosi od kilku do prawie trzydziestu metrów. Obszary te podzielono na mniejsze jednostki – tzw. rejony wyspecyfikowanych uwa- runkowań, uwzględniając dwa kryteria: - wymagania izolacyjności podłoża dla różnych typów składowisk, - warunkowe ograniczenia lokalizacyjne. Ze względu na właściwości izolacyjne, gliny zwałowe spełniają wymaganie dotyczące naturalnej bariery geologicznej jedyne dla składowisk odpadów obojętnych, a iły – dla skła- dowisk: odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (w tym komunalnych) oraz odpadów niebezpiecznych. W granicach arkusza przyjęto, że iły spełniają wymagania tylko dla składo- wisk odpadów obojętnych (występują w obszarze wzgórz moren spiętrzonych) i odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne. W pobliżu Brzózki, Garwołu i Konarów zasięgi wystąpień glin zwałowych zweryfiko- wano w oparciu o dane z otworów archiwalnych. Dla omawianych rejonów wyróżniono: - obszary o warunkach izolacyjnych podłoża zgodnych z przyjętymi kryteriami, - obszary o zmiennych właściwościach izolacyjnych podłoża. Obszary o warunkach izolacyjnych podłoża zgodnych z przyjętymi kryteriami dla skła- dowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne położone są w pobliżu miejscowości: Morzyna, Gołaszów, Smogorzów Wielki, Krzelów, Stryjno, Pełczyn i Stary Wołów. Obszary o warunkach izolacyjnych podłoża zgodnych z wymaganiami dla składowisk odpadów obojętnych położone są w sąsiedztwie miejscowości: Kozowo, Boraszyce Wielkie, Grzeszyn, Morzyna, Czaple, Wrząca Wielka, Białków, Stryjno, Brzózka, Kleszczowice, Ru- dawa, Smogorzów Wielki, Krzelów, Konary, Moczydlnica Klasztorna, Pełczyn, Stęszów,

26 Stary Wołów, Rudno, Miłcz, Garwół, Uskorz Wielki oraz miasta Wołów. W rejonach tych na powierzchni terenu występują gliny o miąższości 4,1-37,7 m. Obszary o zmiennych warunkach izolacyjnych podłoża, w których warstwa izolująca jest przykryta piaskami oraz w obrębie stref zaburzeń glacitektonicznych znajdują się w rejonie miejscowości: Wrzeszów, Rogów Wielki, Piskorzyna, Wrząca Wielka, Wińsko, Boraszy- ce Małe, Gołaszów, Krzelów, Słup, Baszyn, Domanice, Nieszkowice i Miłcz. Grubość po- krywy utworów przepuszczalnych nie przekracza 2 m. Warunkowe ograniczenia lokalizacyjne dla składowania odpadów na obszarze arkusza Wołów spowodowane są występowaniem: - stref najwyższej (ONO) i wysokiej (OWO) ochrony głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 303 (Kleczkowski (red.), 1990), - Obszaru Chronionego Krajobrazu „Dolina Baryczy” i Parku Krajobrazowego „Dolina Jezierzycy” - obszarów w odległości 1 km od zwartej zabudowy miasta Wołów i miejscowości Wińsko (siedziby władz gmin), - obszaru prognostycznego dla występowania iłów. Najkorzystniejsze warunki pod względem geologicznym i środowiskowym dla lokalizacji składowisk występują na północny-wschód od centrum arkusza. Miąższość warstwy izolacyjnej zbudowanej z iłów i glin wynosi 5,4-19,7 m (tabela 5). Wyróżnione tutaj rejony posiadają ograniczenia warunkowe ze względu na ochronę wód podziemnych, gdyż są czę- ściowo położone na obszarze najwyższej (ONO) ochrony głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 303. Korzystne warunki panują również w zachodniej części arkusza, gdzie rejony są położone poza przyjętymi obszarami ochronnymi, a miąższość glin jest znaczna (19,7-37,7 m). Mniej korzystne warunki są w północno-wschodniej części obszaru arkusza. Rejony te częściowo znajdują się w obszarze najwyższej ochrony (ONO) głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 303, w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu „Dolina Baryczy” oraz w obrębie wyznaczonego obszaru prognostycznego występowania iłów cera- miki budowlanej. Dodatkowymi (punktowymi) warunkowymi ograniczeniami lokalizacyjnymi dla rejo- nów położonych w północnej, centralnej, zachodniej i południowej części arkusza są chronione obiekty dziedzictwa kultury (parki podworskie, stanowiska archeologiczne, zabytki: archi- tektoniczne, sakralne i techniki) oraz pojedyncze obiekty i ciągi zabudowy mieszkaniowej w obszarach wiejskich (rejony w pobliżu: Kozowa, Piskorzyny, Morzyny, Krzelowa, Rudawy,

27 Smogorzowa Wielkiego, Baszyna, Konarów, Moczydlnicy Klasztornej, Domanic, Stęszowa, Sławowic i Garwołu). Na mapie zaznaczono ponadto, wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mogą stanowić potencjalne miejsca składowania odpadów po przeprowadzeniu badań geologiczno- inżynierskich i hydrogeologicznych oraz wykonaniu systemów zabezpieczeń. W pobliżu miejscowości Krzelów, Wińsko i Jakubowice znajdują się trzy stare wyrobiska po eksploatacji iłów. Wyrobiska w Jakubowicach i Krzelowie są dogodnie usytuowane względem sieci dróg. Istotnym warunkowym ograniczeniem punktowym wyrobiska koło Krzelowa jest sąsiedztwo zabudowy mieszkaniowej, a – dla wyrobiska w pobliżu Jakubowicac – usytuowanie w odległości mniejszej niż 1 km od stanowiska archeologicznego. Wyrobisko nieopodal Wińska posiada warunkowe ograniczenia ze względu na położenie w pobliżu użytku ekologicznego oraz w strefie do 1 km od zwartej zabudowy miejscowości Wińsko. W okolicy Stryjna, przy drodze Stryjno – Wińsko znajduje się wyrobisko po eksploatacji kruszywa. Jest ono objęte punktowymi ograniczeniami warunkowymi wynikającymi z położenia w pobliżu zabudowy wsi Stryjno oraz w obszarze najwyższej (ONO) ochrony głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 303. W pobliżu Trzcinicy Wołowskiej i Nieszkowic położone są dwa wyrobiska po eksploatacji kruszywa. Wyrobisko opodal Nie- szkowic posiada dobrą lokalizację względem sieci dróg. Warunkowe ograniczenie obszarowe obydwu wyrobisk wynika z położenia w granicach obszaru najwyższej (ONO) ochrony głów- nego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 303. Wyrobiska te posiadają również warunkowe ograniczenia punktowe związane sąsiedztwem zabudowy mieszkaniowej oraz w przypadku wyrobiska w Trzcinicy Wołowskiej – stanowisk archeologicznych. Na północ od miejscowości Konary położone są trzy wyrobiska po eksploatacji kruszywa. Istotne ograniczenie punktowe tych wyrobisk wynika z położenia w pobliżu obiektów zabudowy mieszkaniowej w formie rozproszonej. Lokalizacja składowiska odpadów w wyrobiskach po eksploatacji kruszywa będzie bezwzględnie wymagać zastosowania sztucznych barier izolacyjnych i określenia warunków geologiczno-inżynierskich i hydrogeologicznych. Ze względu na wykształcenie litologiczne warstwy izolującej wytypowane obszary spełniają wymagania dla składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne oraz skła- dowisk odpadów obojętnych. Lokalizacja w granicach obszarów spełniających wymagania dla składowisk obojętnych odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne może być dopusz- czalna tylko w przypadku zastosowania sztucznej warstwy izolującej.

28 Przedstawione na mapie obszary i miejsca preferowanych lokalizacji składowisk odpa- dów, należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiedniego zakresu badań geologicznych, hydro- logicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r, w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów [Dz. U. Nr 61, poz. 549] inwestycja polegająca na budowie składowiska odpadów musi posiadać opracowaną dokumentację geologiczno-inżynierską i hydrogeologiczną, które stanowią za- łącznik do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu. Wyznaczone na mapie obszary powinny być uwzględnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale również na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzględnienia ograniczeń prawnych, odnoszących się do tego typu inwestycji przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują zasię- gi występowania w podłożu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowiących dobrą naturalną izolację dla położonych niżej poziomów wodonośnych. Innym elementem niezwy- kle istotnym w racjonalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym są informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów wodnych zawarte w ramach warstwy tematycznej „geochemia środowiska” przedstawianej wraz z warstwą „składowanie odpa- dów” na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski.

Tabela 5 Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w obrębie preferowanych obszarów lokalizowania składowisk Archiwum Głębokość do zwierciadła i nr otworu wody podziemnej Nr otw. lub Profil geologiczny Miąższość występującego pod warstwą na mapie archiwum warstwy izolacyjną dokumen- nr opracowa- izolacyjnej [m p.p.t.] tacyjnej nia i numer strop [m] B litologia i wiek zwierciadło zwierciadło otworu warstwy warstwy nawiercone ustalone [m p.p.t.] 1 2 3 4 5 6 7 BH 1* 0,0 Glina zwałowa 6890114 12,0 Muły Q

17,0 Piasek średnioziarnisty . 18,5 Pył, ił 12,0 27,0 19,2 19,2 Pył, ił Tr 24,0 Ił 27,0 Piasek drobnoziarnisty, ił 33,0 Piasek drobnoziarnisty, ił

29 BH 2* 0,0 Gleba 6890027 0,3 Glina 3,0 Glina zwałowa Q 3,9 Glina zwałowa

6,0 Pył piaszczysty . 5,7 14,0 3,9 12,4 Ił 14,0 Piasek, pył Tr 15,0 Piasek drobnoziarnisty 22,6 Glina zwałowa, piasek BH 3* 0,0 Gleba 6890022 0,4 Glina, piasek 1,8 Glina, piasek Q 5,4 5,8 1,8 5,8 Piasek drobnoziarnisty 8,0 Piasek ze żwirem 12,0 Glina pylasta BH 4* 0,0 Gleba 6890123 0,3 Glina pylasta, otoczaki 7,1 Glina pylasta, otoczaki 19,7 20,0 7,1 20,0 Piasek drobnoziarnisty, żwir Q 24,0 Glina pylasta, otoczaki BH 5* 0,0 Gleba 6890065 0,3 Glina, żwir 10,0 Glina zwałowa Q 37,7 - - 38,0 Pył ilasty 40,0 Pył ilasty Tr BH 6* 0,0 Gleba 6890026 0,4 Glina zwałowa, otoczaki 14,6* - - 8,0 Glina zwałowa, otoczaki Q 15,0 Glina zwałowa, otoczaki BH 7* 0,0 Gleba 6890016 0,5 Glina zwałowa, otoczaki 10,2 Glina zwałowa, otoczaki Q 14,0 Ił pstry 27,5 28,0 10,2 28,0 Piasek średnioziarnisty 30,0 Piasek średnioziarnisty, ił 30,5 Ił Tr 32,0 Ił BH 8* 0,0 Gleba 6890074 0,4 Glina zwałowa 1,0 Glina zwałowa 5,0 Piasek drobnoziarnisty, ił 4,6 5,0 5,0 6,5 Ił 8,0 Glina zwałowa, żwir Q 18,0 Piasek PG 9* 0,0 Gleba PROXIMA 0,3 Piasek drobnoziarnisty, szary Spr/DVIII/ 0,7 Glina szarożółta Q 4,7 n. w. - 936 rejon. 5,0 Glina szarożółta ”GRWÓŁ S-4” BH 10 0,0 Gleba 6890031 0,3 Glina zwałowa, żwir 1,0 Glina 4,0 Glina piaszczysta 4,4 Pył 6,0 Glina Q 4,1 10,0 8,0 6,5 Ił 4,1 10,0 8,0 8,0 Ił pylasty 10,0 Piasek drobnoziarnisty, pył 12,0 Pył piaszczysty 12,5 Pył piaszczysty Tr 15,0 Pył piaszczysty Objaśnienia: BH – Bank HYDRO, PG PROXIMA – Archiwum Przedsiębiorstwa Geologicznego we Wro- cławiu PROXIMA S.A; wiek utworów: Q – czwartorzęd, Tr – trzeciorzęd; n. .w. – nie występuje., * – otwór wiertniczy zlokalizowany również na MGP – Plansza B.

30 X. Warunki podłoża budowlanego

Analizie warunków podłoża budowlanego poddano około 40% powierzchni arkusza Wołów. Pominięto obszary: zwartej zabudowy, leśne, rezerwatów przyrody, parków krajo- brazowych, występowania gleb chronionych dla rolniczego użytkowania klas I-IVa i łąk na glebach pochodzenia organicznego. W granicach arkusza wyróżniono dwa podstawowe rodzaje obszarów: o warunkach korzystnych dla budownictwa i o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Warunki korzystne dla budownictwa znajdują się w miejscach występowania gruntów spoistych (zwartych, twardoplastycznych) oraz niespoistych, w stanie średniozagęszczonym i zagęszczonym, w których wody gruntowe występują głębiej niż 2 m od powierzchni terenu. W granicach analizowanego arkusza korzystne warunki budowlane posiadają wysoczyzny, na których występują osady zlodowacenia Odry i Warty: twardoplastyczne, półzwarte gliny piaszczyste, a także piaski gliniaste oraz osady fluwioglacjalne, wykształcone w postaci średniozagęszczonych gruntów piaszczysto-żwirowych. Korzystne warunki geologiczno- inżynierskie posiadają również skonsolidowane mioceńskie iły. Jednak należy tu uwzględnić dodatkowe utrudnienia wynikające z zaburzeń i skomplikowanego ułożenia warstw podłoża budowlanego spowodowanego zjawiskami glacitektonicznymi, występującymi w obszarze Wzgórz Trzebnickich między Rogowem Wołowskim a Warzęgowem. Na obszarach tych wymagane jest sporządzanie dokumentacji geologiczno-inżynierskich, szczególnie w przypadku lokalizacji dużych i wrażliwych na nierównomierne osiadanie obiektów. Na obszarze arkusza Wołów niekorzystne warunki podłoża budowlanego, utrudniające budownictwo, spowodowane są występowaniem gruntów słabonośnych oraz płytkim wody zaleganiem gruntowej Płytkie zaleganie wody gruntowej (1-2 m) obserwuje się głównie wzdłuż zachodniej granicy arkusza, gdzie tereny położone są zazwyczaj poniżej 100 m n.p.m. Omawiany rejon charakteryzuje się gęstą siecią drobnych cieków i kanałów, w sąsiedztwie których znajdują się obszary podmokłe i zabagnione, co ma wpływ na znaczne pogorszenie warunków budowlanych. Doliny rzek i cieków wypełnione są osadami akumulacji rzecznej i bagiennej. Są to holoceńskie grunty nieskonsolidowane, reprezentowane przez luźne piaski oraz plastyczne i miękkoplastyczne mady gliniaste i pylaste z licznymi wkładkami gruntów organicznych. Lokalnie, grunty pochodzenia organicznego osiągają ponad 2 m miąższości. Pojawiają się one nie tylko na powierzchni, ale również występują na głębokości kilku metrów, co wskazuje na potrzebę głębszej prospekcji warunków inżynierskich w przypadku lokalizowania w tych re-

31 jonach obiektów budowlanych. Zalania powodziowe obserwowane w zachodniej i południowej części obszaru mają również niekorzystny wpływ na warunki budowlane.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Wołów krajobraz jest zróżnicowany. Część zachodnia i północno- wschodnia tego terenu, posiada krajobraz typowy dla dolin rzecznych i równin akumulacyj- nych (Kondracki, 1988). Jest to prawie płaski obszar nizinny, o małych różnicach wysokości. Inny charakter ukształtowania powierzchni posiada pozostały teren. Jest to wysoczyzna po- dzielona na liczne pasma wyniesień i porozcinana wąskimi dolinami. Krajobraz tego rejonu posiada cechy krajobrazu staroglacjalnego, w którym zaznaczyły się równiny peryglacjalne, stare moreny, kemy i ozy. Na terenie omawianego arkusza większe kompleksy lasów występują głównie w jego południowo-zachodniej części. Lasy pełnią głównie funkcje wodochronne i krajobrazowe. Siedliska leśne są zróżnicowane pod względem wielkości i składu gatunkowego drzewosta- nów. Występują tutaj bory sosnowe świeże z dominującym gatunkiem sosną oraz grądy, łęgi olszowe, jesionowo-olszowe i wiązowo-jesionowe z przewagą olszy, dębu, wiązu i jesiona. Wzgórza Trzebnickie pokrywają w większości lasy liściaste dębowo-grabowe oraz bór so- snowy świeży z sosną, świerkiem, brzozą i dębem szypułkowym. Charakterystyczne dla tego obszaru są również lokalne skupiska buczyny i lasów bukowych. W roku 2000 utworzono rezerwat leśny i faunistyczny „Uroczysko Wrzosy”. Łączna powierzchnia rezerwatu to 576,03 ha. Położony jest on w granicach Parku Krajobrazowego „Dolina Jezierzycy”, gdzie projektowane jest ustanowienie dwóch kolejnych rezerwatów: florystycznego „Łąki i olszyny między Rudnem a Dębnem” o powierzchni ok. 40 ha oraz rezerwatu wodnego „Jezierzyca” (8 km biegu rzeki) na powierzchni 100 ha. Poza granicami PK „Dolina Jezierzycy” projektowane jest utworzenie rezerwatu florystyczno-leśnego – „Słupskie śnieżyce”. Południowo-zachodnia część terenu arkusza położona jest w obrębie utworzonego w 1994 r. Parku Krajobrazowego „Dolina Jezierzycy”, zajmującego powierzchnię 7 953 ha. Pod ochroną znalazły się duże kompleksy lasów łęgowo-olszowych, zróżnicowane gatunkowo wilgotne łąki oraz środowiska wodne z chronionymi stanowiskami fauny i flory. Szczególnie bogata jest tu ornitofauna (187 gatunków). W północno-wschodniej części obszaru arkusza położony jest niewielki wycinek Ob- szaru Chronionego Krajobrazu „Dolina Baryczy” utworzonego w 1989 r. Przeważająca jego

32 część zlokalizowana jest na terenie arkusza Wąsosz. Ponadto projektuje się utworzenie Obszaru Chronionego Krajobrazu „Wzgórza Trzeb- nickie”, a w części zachodniej „Odrzańskiego Parku Krajobrazowego”. W granicach wielko- przestrzennych form ochrony przyrody znajdzie się w przyszłości około 80% powierzchni arkusza Wołów. Wykaz pomników przyrody obejmuje 13 stanowisk, w tym 10 stanowisk przyrody ży- wej i 3 stanowiska przyrody nieożywionej (tab. 6). Wśród drzew pomnikowych znajdują się: 3 dęby szypułkowe i 3 buki w Moczydlnicy Klasztornej, 2 dęby szypułkowe w rejonie miej- scowości Słup, dąb szypułkowy i sosna pospolita w miejscowości Wrzosy, dąb szypułkowy w leśnicywie Stryjno, oraz jesion wyniosły w Starym Wołowie. Głazy narzutowe objęte ochroną zlokalizowane są na zachód od Sławowic, na wschód od Miłcza oraz w Wołowie. Na omawianym obszarze znajdują się dwa użytki ekologiczne: „Głębowice”o powierzchni 0,64 ha, utworzony w celu ochrony rzadkich zbiorowisk roślinności ksenotermicz- nej oraz związanych z tym siedliskiem gadów i bezkręgowców i „Dolina Juszki” o po- wierzchni145,5 ha. Projektowane jest utworzenie siedmiu użytków ekologicznych: „Wińskie bluszcze”, stanowiska śnieżycy wiosennej w Głębowicach i Pełczynie, „Park w Moczydlni- cy”, „Śnieżyce w Pełczynie”, „Rajczyńskie Łąki” i „Łąka trzęślicowa koło Garwołu”. Tabela 6 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i użytków ekologicznych

Nr obiektu Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Miejscowość na ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) mapie 1 2 3 4 5 6 Wołów L-Fa „Uroczysko Wrzo- 1 R Wrzosy 2000 wołowski sy” (576,03) Fl - Łąki i olszyny mię- Wołów 2 R Dębno, Rudno * dzy Rudnem a Dębnem wołowski (ok. 40 ) Wińsko,Wołów W - „Jezierzyca” 3 R Orzeszków,Kretowice * wołowski (ok. 100) Wińsko Fl, L - „Słupskie śnieży- 4 R Słup * wołowski ce” (ok. 120) Wińsko 5 P Stryjno 1964 Pż - dąb szypułkowy wołowski Wińsko 6 P Słup wołowski 1964 Pż - dąb szypułkowy Wińsko 7 P Słup wołowski 1964 Pż - dąb szypułkowy

Wińsko Pż - dąb szypułkowy 8 P Słup / Baszyn Wołowski 1964

33 1 2 3 4 5 6 Wińsko 9 P Moczydlnica wołowski 1964 Pż - dąb szypułkowy

Wińsko Pż - grupa 3 buków zwy- 10 P Moczydlnica 1964 wołowski czajnych Wińsko 11 P Moczydlnica wołowski 1964 Pż - 3 dęby szypułkowe Wołów 12 P Miłcz wołowski 1964 Pn - G Wołów 13 P Stary Wołów wołowski 1994 Pż - jesion wyniosły Wołów 14 P Wrzosy wołowski 1964 Pż - dąb szypułkowy Wołów 15 P Wrzosy 1998 Pz - sosna pospolita wołowski Wołów 16 P Sławowice 1964 Pn - G wołowski Wołów 17 P Wołów 1993 Pn - G wołowski Wińsko „Rajczyńskie Łąki” 18 U Rajczyn * wołowski (ok. 60) Wińsko „Wińskie bluszcze” 19 U Wińsko * wołowski (ok. 30) Wińsko Stanowisko śnieżycy 20 U Głębowice * wołowski wiosennej (ok.130) roslinność ksenotermicz- Wińsko na, siedlisko gadów i 21 U Głębowice 1996 wołowski bezkręgowców (0,64) Wińsko Park w Moczydlnicy 22 U Moczydlnica * wołowski (ok. 32) Wińsko „Śnieżyce w Pełczynie” 23 U Pełczyn * wołowski (ok. 40) Wińsko Stanowisko śnieżycy 24 U Pełczyn * wołowski wiosennej (ok. 24) Wołów „Dolina Juszki” 25 U Wołów 1999 wołowski (145,5) Wołów „Łaka trzęślicowa koło 26 U Garwół * wołowski Garwołu” (ok. 170)

Rubryka 2: R − rezerwat przyrody, P − pomnik przyrody, U − użytek ekologiczny Rubryka 5: * − projektowany Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L − leśny, Fl − florystyczny, K − krajobrazowy, Fa – faunistyczny, W – wodny rodzaj pomnika przyrody: Pż − żywej, Pn − nieożywionej, * − część rezerwatu poza obszarem arkusza rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

Położenie arkusza Wołów na tle mapy systemów ECONET (Liro, 1998) i CORINE/NATURA 2000 (Dyduch-Falniowska i in., 1999) ilustruje figura 5. W jego połu- dniowo-zachodniej części znajduje się niewielki fragment obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym - Obszar Doliny Środkowej Odry, a wzdłuż granicy zachodniej

Fig. 5. Położenie arkusza Wołów na tle systemów ECONET (Liro, 1998) i CORINE/NATURA 2000 (Dyduch-Falniowska i in., 1999) System ECONET 1 − granice międzynarodowych obszarów węzłowych, ich numery i nazwy: 17M – Obszar Doliny Środkowej Odry, 18M – Obszar Milicki; 2 – międzynarodowe korytarze ekologiczne, ich numery i nazwy − 18m Głogowski Odry; 3 - krajowe korytarze ekologiczne, ich numery i nazwy: 34k – Dolnej Baryczy, 35k Prochowicki System CORINE/NATURA 2000 europejskie ostoje przyrody, ich numery i nazwy: 4 − o powierzchni większej niż 100 ha: 322 – Odra między Ścinawą a Głogowem, 333 – Dolina Baryczy, 333c – Stawy w Radziądzu, 348 – Okolice Wołowa, 353 – Łęgi Odrzańskie, 368 – Jewziora Koskowickie i Kunickie, 373 – pola Irygacyjne Wrocław – Świniary, 5 – o powierzchni mniejszej niż 100 ha: 322a – Biełcz Wielki, 327 – Skarpa Storczyków, 353a – Łęg Korea, 361 – Szczytniki Duże, 363 – Bieniowice i północnej arkusza kończą się obszary korytarza ekologicznego znaczeniu międzynarodo- wym. Na omawianym terenie, występuje tylko jedna ostoja przyrodnicza o nazwie Okolice Wołowa (tabela 7).

35 Tabela 7 Proponowane ostoje przyrody wg CORINE/NATURA 2000 Numer NATURA 2000 Powierzchnia Motyw na Nazwa ostoi Typ Status ostoi (ha) wyboru Gatunki Ilość siedlisk fig. 5 1 2 3 4 5 6 7 8

L, T, 348 Okolice Wołowa 8 899 Zb, Pt - Pt , Ss 1-5 W, M

Rubryka 4: L - lasy, T - tereny podmokłe, W – wody śródlądowe, M - murawy i łąki, Rubryka 5 i 7: Zb – zbiorowisko, Pt – ptaki, Ss – ssaki

XII. Zabytki kultury

Obszar arkusza Wołów, podobnie jak rejony graniczących z nim arkuszy Brzeg Dolny i Ścinawa, są terenami najstarszego osadnictwa na Dolnym Śląsku. Świadczą o tym liczne zabytki archeologiczne pochodzące z okresu od neolitu do późnego średniowiecza. Ze stanowisk archeologicznych zinwentaryzowanych na obszarze arkusza, na mapie zaznaczono tylko te o największym znaczeniu kulturowym i poznawczym. Należą do nich: kurhany, grodziska, cmentarzyska ciałopalne i szkieletowe oraz osady wielokulturowe. Na omawianym obszarze do najcenniejszych stanowisk zaliczają się kurhany z epoki brązu w rejonie miejscowości Słup i Krzelów. Na terenie arkusza znajdują się również liczne zabytkowe obiekty chronione. Do zabyt- ków sakralnych należą kościoły w miejscowościach: Głębowice (XVII-XVIII wiek), Moczy- dlnica-Klasztorna (XVI wiek), Smogorzów Wielki (XVIII wiek), Wińsko (dwa z XIX wieku), Pełczyn (XVII wiek), Stary Wołów (XIX wiek), Wyszęcice (XVIII wiek) i Wołów (XIV- XVIII wiek). Cennym zabytkiem technicznym są ruiny pierwszej w świecie cukrowni bura- czanej, zbudowanej w 1801 roku w miejscowości Konary. Zabytkiem architektonicznym jest dwór z zabudowaniami folwarcznymi w Moczydlnicy Klasztornej. Na obszarze arkusza spotykane są często parki podworskie, pałace i dwory. Parki podworskie z początku lub połowy XIX wieku zachowały się w: Rogowie Wołowskim, Pi- skorzynie, Morzynie, Białkowie, Białawach Małych, Głębowicach, Słupie, Moczydlnicy- Dworskiej, Pełczynie, Miłczu Leśnym, Sławowicach, Starym Wołowie i Uskorzu Wielkim. Towarzyszą im często pałace i dwory, przeważnie zniszczone i wymagające renowacji. Strefą ochrony konserwatorskiej objęta jest najstarsza część miasta Wołowa. Do cen- niejszych zabytków tego miasta należy zamek książęcy z połowy XIX wieku, fragmenty

36 miejskich murów obronnych z XIV-XV wieku, ratusz z drugiej połowy XV wieku, wielo- krotnie później przebudowywany oraz kościoły: gotycki (XIV-XV wiek) i barokowy z początku osiemnastego wieku.

XIII. Podsumowanie Obszar arkusza Wołów znajduje się w granicach województwa dolnośląskiego i obejmuje prawie w całości powiat: wołowski, tylko niewielki fragment w części północno- wschodniej znajduje się w powiecie górowskim. Na jego obszarze udokumentowano jedno złoże kruszywa naturalnego. Jest to małe zło- że piasków, położone w rejonie miejscowości Garwół. Złoże to nie jest eksploatowane. Na analizowanym terenie eksploatacja kopalin nie odgrywała nigdy znaczącej roli. O potrzebie stworzenia lokalnej bazy surowcowej, głównie na potrzeby drogowe i budowlane, świadczą jednak liczne miejsca niekoncesjonowanej eksploatacji okresowej piasków. W opracowaniu wskazano dwa obszary prognostyczne występowania kopalin, w tym: jeden piasków i żwirów na potrzeby budownictwa i drogownictwa oraz jeden obszar występowania iłów przydatnych do produkcji lekkich kruszyw ceramicznych. Wytypowano również dziesięć obszarów perspektywicznych występowania piasków. Gospodarka surowcowa nie będzie stanowić jednak podstawy rozwoju gmin, położo- nych na obszarze arkusza. Głównym źródłem zaopatrzenia mieszkańców w wodę są ujęcia eksploatujące wody piętra czwartorzędowego, lokalnie trzeciorzędowego. Znaczna część mieszkańców korzysta z wody dostarczanej przez wodociągi komunalne i wiejskie. Korzystne warunki budowlane związane są z obszarami wysoczyzn, które występują głównie w północnej i środkowej części obszaru arkusza. Nie sprzyjające dla budownictwa są tereny, gdzie obserwowane jest płytkie zaleganie wody gruntowej, głównie wzdłuż zachodniej granicy arkusza, gdzie tereny położone są zazwyczaj poniżej 100 m n.p.m. Omawiany rejon charakteryzuje się gęstą siecią drobnych cieków i kanałów, w sąsiedztwie których znaj- dują się obszary podmokłe i zabagnione, co ma wpływ na pogorszenie warunków budowlanych. Obszar arkusza Wołów ma charakter rolniczo-leśny. Lasy zajmują ponad 30% tego terenu. W gospodarce omawianego rejonu dominuje rolnictwo indywidualne. Warunki naturalne dla rozwoju rolnictwa są jednak mało korzystne. Wynika to między innymi z dużego zróżnicowania morfologicznego powierzchni terenu, występowania obszarów pod- mokłych oraz przewagi gleb mało urodzajnych.

37 W celu poprawy warunków rozwoju, tereny te winny zostać ujęte w programach rolno- środowiskowych, jako obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania dla pozyskania środków unijnych. Przemysł jest słabo rozwinięty i nastawiony głównie na potrzeby rolnictwa - młyny, gorzelnie. Na terenach tych istniała tradycja przemysłu rolno-spożywczego - w miejscowości Konary, na początku dziewiętnastego wieku powstała pierwsza cukrownia buraczana na świe- cie. Najważniejszymi walorami są malownicze krajobrazy, które tworzy urozmaicona rzeź- ba terenu i kompleksy leśne. Część południowo-zachodnia terenu znajduje się w obrębie Par- ku Krajobrazowego „Dolina Jezierzycy” obejmującego unikatowe lasy, zbiorowiska roślinno- ści łąkowej oraz związane z tym naturalnym siedliskiem liczne chronione gatunki fauny i flory. W przyszłości projektuje się objęcie ochroną krajobrazu również Wzgórz Trzebnickich. Po zrealizowaniu tych zamierzeń, ponad 80% powierzchni arkusza będzie podlegała ochronie przyrody. Na podkreślenie zasługuje także specyfika mikroklimatu, szczególnie Wińskai oko- lic, wykorzystywanego dawniej do leczenia i rehabilitacji chorób dróg oddechowych. Biorąc pod uwagę uwarunkowania przyrodnicze i tradycje tego rejonu, powinien być preferowany rekreacyjny kierunek rozwoju tego obszaru. Nie wyklucza to istnienia niekon- fliktowych, małych zakładów górniczych. W gospodarce rolnej, ze względu na naturalne warunki tych obszarów, większą rolę powinna odgrywać hodowla bydła i owiec. W granicach arkusza Wołów preferowane obszary lokalizowania składowisk odpadów grupują się w części: centralnej, północnej, zachodniej, południowej oraz w mniejszym stop- niu na południowym wschodzie. Związane są one z wystąpieniami iłów trzeciorzędowych serii poznańskiej i glin zwałowych zlodowaceń Odry i Warty. W ich obrębie wyznaczono obszary predysponowane do lokalizacji składowisk odpa- dów innych niż niebezpieczne i obojętne (K) oraz składowisk odpadów obojętnych (O). Wy- nika to z właściwości naturalnej bariery geologicznej (iły, gliny zwałowe) oraz w przypadku iłów trzeciorzędowych dodatkowo z położenia w strefach zaburzeń glacitektonicznych lub poza nimi. Ewentualne składowanie odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (w tym komunalnych) w obrębie obszarów predysponowanych do składowania odpadów obojętnych może być dopuszczalne tylko w przypadku zastosowania sztucznej bariery izolacyjnej. Za najbardziej korzystne, ze względu na wykształcenie warstwy izolacyjnej, można uznać obszary położone w pobliżu miejscowości: Konary, Moczydlnica Klasztorna, Smogorzów Wielki, Białków, Stęszów.

38 Wskazane na mapie wyrobiska po eksploatacji kopalin, mogą stanowić też preferowane miejsca składowania odpadów po przeprowadzeniu badań i wykonaniu systemów zabezpie- czeń. Za najbardziej przydatne do składowania odpadów uważa się wyrobiska w miejscowo- ściach: Krzelów i Jakubowice. Posiadają one dogodną lokalizację i są wykonane w obrębie iłów trzeciorzędowych. Wytypowane obszary należy brać pod uwagę również przy rozpatrywaniu lokalizacji innych inwestycji niż składowisk odpadów, gdyż wskazane tereny spełniają w tym zakresie ogólne wymogi środowiska w ustawodawstwie polskim.

XIV. Literatura

AKERBLOM G., 1986 – Investigation and mapping of radon risk areas, Swedish geol. Comp. Report IRAP 86036, Lulea, Sweden. BARTCZAK E., ŁABNO A., 1996 – Szczegółowa Mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Wołów Państw. Inst. Geol., Warszawa. BARTCZAK E., ŁABNO A., 2001 – Objaśnienia do Szczegółowej Mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Wołów. Państw. Inst. Geol., Warszawa. CHRUSZCZ M., 1972 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za kruszywem naturalnym w powiecie Wołów Śl. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. DROZDOWSKI ST., FALECKI WŁ., 1982 – Dokumentacja geologiczna złoża rud miedzi Gawrony-Ścinawa. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. DYDUCH-FALNIOWSKA A. i in., 1999 − Ostoje przyrody w Polsce. (CORINE). Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. INSTRUKCJA opracowania i aktualizacji Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, 2002 − Państw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI. A.S. (red.), 1990 − Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1: 500 000. AGH, Kra- ków. KONDRACKI J., 1988 − Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa. KONDRACKI J., 1998 − Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KWIATKOWSKA-SZYGULSKA B. (red.), 2003 – Raport o stanie środowiska w wojewódz- twie dolnośląskim w roku 2002. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Wrocław. KUBICA D., 1992 – Karta rejestracyjna złoża piasku „Garwół”. Woj. Arch. Geol., Wrocław. LIRO A. (red.), 1998 − Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET - Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa.

39 LIS J., PASIECZNA A., 1995a − Atlas geochemiczny Górnego Śląska 1:200 000, Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995b − Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000, Państw. Inst. Ge- ol., Warszawa. MAĆKÓW A., 1997 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Wo- łów. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MALINOWSKA –PISZ A., JEDRUSIAK M., 2000 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Wołów. Centralne Archiwum Geologiczne. Państwowy Instytut Geologicz- ny, Warszawa.

NEUMANN U., 1995 – Dokumentacja geologiczna złoża rud miedzi „Retków” w kat. C1, C2,

D1. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. PACZYŃSKI B., i in., 1993 – Atlas hydrogeologiczny Polski. Państwowy Instytut Geolo- giczny, Warszawa. PRZENIOSŁO S. (red.), 2003 − Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce we- dług stanu na 31.XII 2002 r. Państw. Inst. Geol., Warszawa. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 roku (Dz. U. Nr 165 z 4 października 2002 r., poz. 1359), Warszawa. RÜHLE E., 1986 − Mapa geologiczna Polski w skali 1: 500 000. Inst. Geol., Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. STACHOWIAK A., SEIFERT K., MAĆKÓW A.,. 2004 –Bilans zasobów prognostycznych i perspektywicznych surowców mineralnych Dolnego Śląska – możliwości i bariery ich wyko- rzystania. Centralne Archiwum Geologiczne. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa SZEPIETOWSKA H., 1973 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za iłami do produkcji keramzytu w rejonie Wołów-Ścinawa. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. SZEPIETOWSKA H., BALAWAJDER J., 1976 – Sprawozdanie z prac penetracyjnych za iłami do produkcji keramzytu w rejonie Gołaszowa. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. SZEPIETOWSKA H., 1976 – Projekt prac geologiczno-poszukiwawczych za iłami do produkcji keramzytu - złoże „Morzyna”. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. TUŹNIK M., HERMAN J., 1987 – Sprawozdanie z badań geologiczno-poszukiwawczych złoża kruszywa naturalnego w miejscowości Nieszkowice. Woj. Arch. Geol., Wrocław. ZLOKALIZOWANIE i charakterystyka złóż torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględnieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska, 1996 - Instytut Melioracji i Użytków Zielonych, Falenty.