Ittihat-Terakki Cemiyeti Ve Türkiye'de Sol Hareketler
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
İTTİHAT-TERAKKİ CEMİYETİ VE TÜRKİYE’DE SOL HAREKETLER (1902-1918) Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi Tarih Ana Bilim Dalı Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Programı Ömer Faruk ÖZKUL Danışman: Doç. Dr. Umut KARABULUT Temmuz 2019 DENİZLİ i ÖNSÖZ 19. yüzyıl sonları ve 20. yüzyıl başları tüm dünyada olduğu gibi Osmanlı Devleti için de siyasal hayatın hareketlendiği, yeni fikirlerin yayılmaya başladığı bir dönemdir. İmparatorluğun yıkılışının da yaşandığı bu dönemde devleti kurtarmak için çok sayıda gizli cemiyet ve örgüt kurulmuştur. Şüphesiz ki bu cemiyetler arasında fikirleriyle, eylemleriyle ve Cumhuriyet’e bıraktığı mirasla son dönem Osmanlı tarihine ve erken dönem Cumhuriyet tarihine damgasını vuran cemiyet İttihat ve Terakki Cemiyeti’dir. İttihat ve Terakki Cemiyeti günümüzde hala adından söz ettirebilen bir oluşumdur. Sina Akşin’in deyimiyle Cumhuriyeti değerlendirebilmek ve anlayabilmek için İttihat ve Terakki Cemiyeti’ni iyi bilmek gerekmektedir. Ben de yüksek lisans tezi olarak hazırlanan bu çalışmanın hazırlanış aşamasında hayli yoğun çalışarak cemiyetin 1902’den 1918’e kadar sol hareketlerle olan ilişkisini elden geldiğince irdelemeye çalışıp elde olan süreyi iyi değerlendirmeye gayret gösterdim. Bu çalışma süresince Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi belgelerinin yanı sıra döneme dair bilgiler vermek konusunda oldukça cömert olan Osmanlı basınından faydalandım, Milli Kütüphane süreli yayın kataloğundaki ve Ankara Üniversitesi Gazeteler Veritabanı’ndaki birçok gazete ve süreli yayını inceledim. Ulaşılan yargıları desteklemesi açısından ikincil kaynaklara da başvurdum, dönemle ilgili hazırlanmış çalışmaların da birçoğunu inceledim. Dolayısıyla özgün bir tezin ortaya konulabilmesi için yoğun ve titiz çalışmaya özen gösterdim. Bu arada kullanılan kaynakları da kaynakça bölümünde açıkça belirtmeye çalıştım. Tezin tamamlanması hayli yoğun ve yorucu mesailerin harcandığı bir süreç sonunda gerçekleşmiştir. Bu çalışmanın ortaya çıkmasında, bu süreci en iyi bilen değerli danışmanım Doç. Dr. Umut Karabulut’un çok değerli ve yapıcı eleştirilerinin payı büyüktür. Kendisi bu süreçte özverisini ve ilgisini de esirgememiştir. Ayrıca Denizli İl Halk Kütüphanesi müdürü Sayın Hasan Ersoy’a ve diğer idarecilerime, çalışma arkadaşlarıma teşekkürü bir borç bilmekteyim. Kendileri bu yoğun süreçte anlayışlarını esirgemediler. Kullandığım birçok kaynağı da tedarik etmeme yardımcı oldular. Ancak şüphesiz ki bu süreçte neredeyse şahsım kadar yoğun çalışan, yorulan ve desteklerini hiç esirgemeyen sevgili babam ve annem, İbrahim Özkul ve Reyhan Özkul’a sonsuz teşekkürlerimi sunmayı borç bilmekteyim. Tüm bilimsel araştırmalarda olduğu gibi bu ii çalışmada da ortaya konulan yargıların, hata ya da eksiklerin tek sorumlusunun yazar olduğu şüphesizdir. iii ÖZET İTTİHAT-TERAKKİ CEMİYETİ ve TÜRKİYE’DE SOL HAREKETLER (1902-1918) ÖZKUL, Ömer Faruk Yüksek Lisans Tezi Tarih Ana Bilim Dalı Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Programı Tez Yöneticisi: Doç. Dr., Umut KARABULUT Temmuz 2019, VII+177 Sayfa 1789 Fransız İhtilâli’nden sonra siyasi literatüre giren sol düşünce kavramı 19. yüzyılda şekillenmiş ve Avrupa’ya yayılmaya başlamıştır. Osmanlı İmparatorluğu da tüm engelleme girişimlerine rağmen sol düşüncenin topraklarına nüfuz etmesine engel olamamıştır. İttihat ve Terakki Cemiyeti de sol düşüncenin yükselişte olduğu bir dönemde kurulmuştur ve Fransız İhtilâli sonrası yayılan diğer fikirlere olduğu gibi sol düşünceye de kayıtsız kalamamıştır. Bu tezin amacı ise 1902 yılından 1918’e kadarki süreçte sol düşünceyle Cemiyet’in arasındaki ilişkiyi ortaya koymaktır. Anahtar Kelimeler: İttihat ve Terakki Cemiyeti, Sol Hareketler, Osmanlı İmparatorluğu, İstibdat Dönemi, İkinci Meşrutiyet. iv ABSTRACT THE COMMITTEE of UNION-PROGRESS and LEFT MOVEMENTS on TURKEY (1902-1918) ÖZKUL, Ömer Faruk Master Thesis History Department History of Turkish Republic Programme Adviser of Thesis: Assoc. Prof. Dr., Umut KARABULUT July, 2019, VII+177 Pages The concept of left thought which entered political literature after the French Revolution (1789) was formed in the 19th century and began to spread to Europe. The Ottoman Empire, despite all attempts to prevent it, could not prevent the left thought from penetrating its territory. The Committee of Union and Progress was established at a time when leftist thought was on the rise and could not remain indifferent to leftist ideas as well as other ideas spread after the French Revolution. The aim of this thesis is to reveal the relationship between leftist thought and the Committee from 1902 to 1918. Keywords: The Committee of Union and Progress, Left Movements, Ottoman Empire, The Period of Despotism, Second Constitution. v İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ ............................................................................................................................. 1 ÖZET................................................................................................................................ iii ABSTRACT ..................................................................................................................... iv İÇİNDEKİLER ................................................................................................................. v SİMGE VE KISALTMALAR DİZİNİ ........................................................................... vii GİRİŞ ................................................................................................................................ 1 BİRİNCİ BÖLÜM BİRİNCİ JÖN TÜRK KONGRESİ’NDEN (1902) II. MEŞRUTİYET’İN İLÂNINA (1908) KADAR İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ VE OSMANLI DEVLETİ’NDE SOL HAREKETLER 1.1. Birinci Jön Türk Kongresi (1902) ............................................................................ 19 1.1.1. Jön Türkler ve Narodnizm ................................................................................. 22 1.1.2. Makedonya Sorunu ve Jön Türkler ................................................................... 28 1.2. Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’nin Kuruluşu’na (1906) Kadar Osmanlı Devleti’nde Sol Hareketler ve İttihat ve Terakki Cemiyeti ....................................................................... 34 1.2.1. Rus-Japon Savaşı ve Diğer Gelişmeler ............................................................. 38 1.3. Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’nin Kuruluşu’ndan (1906) II. Meşrutiyet’in İlânı’na Kadar (1908) Gelişmeler ................................................................................................. 45 1.3.1. İkinci Jön Türk Kongresi (1907) ....................................................................... 55 1.3.2. Meşrutiyet’in İlânı Öncesi Makedonya’daki Durum ........................................ 57 İKİNCİ BÖLÜM İKİNCİ MEŞRUTİYET’İN İLÂNINDAN (1908) BÂB-I ÂLİ BASKINI’NA (1913) KADAR İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ VE OSMANLI DEVLETİ’NDE SOL HAREKETLER 2.1. Meşrutiyet’in İlânı (23 Temmuz 1908) ve Sonrası .................................................. 64 2.1.1. Meşrutiyet’in İlânının İlk Günlerinde Osmanlı İşçileri, Grevler, Tatil-i Eşgal Kanunu ve İttihat-Terakki ........................................................................................... 68 2.1.2. Boykot Hareketi, Liman İşçileri ve İttihat ve Terakki Cemiyeti ....................... 75 2.2. 31 Mart Olayı ve İttihat ve Terakki Cemiyeti .......................................................... 82 2.3. İkinci Meşrutiyet’in İlânı’ndan Sonra Osmanlı Devleti’nde Sol Düşünce ve İttihat ve Terakki Cemiyeti ........................................................................................................ 96 2.3.1. Osmanlı Sosyalist Fırkası ve İttihat-Terakki ................................................... 109 2.4. Trablusgarp Savaşı’ndan (1911) Bâb-ı Âli Baskını’na Kadar (1913) Gelişmeler . 114 2.4.1. Balkan Savaşı ve Bâb-ı Âli Baskını ................................................................ 123 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM MAHMUD ŞEVKET PAŞA SUİKASTINDAN (1913) SON İTTİHAT VE TERAKKİ KONGRESİ’NE (1918) KADAR GELİŞMELER 3.1. Mahmud Şevket Paşa Suikastı ............................................................................... 130 vi 3.2. Said Halim Paşa Kabinesinin Kuruluşundan Son İttihat ve Terakki Kongresi’ne Kadar Gelişmeler .......................................................................................................... 132 3.2.1. Birinci Dünya Savaşı ve İttihat ve Terakki ..................................................... 134 3.2.2. 1917 Bolşevik İhtilâli ve Sonrası .................................................................... 142 3.2.3. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Son Kongresi ................................................ 147 SONUÇ ......................................................................................................................... 149 KAYNAKLAR ............................................................................................................. 152 ÖZGEÇMİŞ .................................................................................................................. 177 vii SİMGE VE KISALTMALAR DİZİNİ age. adı geçen eser agm. adı geçen makale bkz. bakınız BOA Başbakanlık Osmanlı Arşivi der. derleyen ed. editör haz. hazırlayan s. sayfa 1 GİRİŞ Bu çalışmaya başlama kararı “II. Meşrutiyetin İlanından Tatil-i Eşgal Kanunu’na (1909) Osmanlı Payitahtında İşçi Hareketleri” isimli çalışmayı hazırlarken alınmıştır. 1 Bu dönemde, İttihat ve Terakki Cemiyeti, toplumu oluşturan kitleleri örgütleme ve mobilize etme görevini üstlenmiş ve kitlelerin hak arama ve seslerini duyurma mücadelesine destek