Arkusz SUCHOWOLA (224)

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PA Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2012 Autorzy planszy A: Halina Kapera*, Leszek Kruk* Autorzy planszy B: Jerzy Król**, Małgorzata Marczak** Izabela Bojakowska***, Paweł Kwecko***, Hanna Tomassi–Morawiec***

Główny koordynator MGśP – Małgorzata Sikorska-Maykowska*** Redaktor regionalny (plansza A) – Bogusław Bąk*** Redaktor regionalny (plansza B) – Olimpia Kozłowska*** Redaktor tekstu – Iwona Walentek***

* – Krakowskie Przedsiębiorstwo Geologiczne „ProGeo” Sp. z o.o., ul. Szlak 10/5, 31-161 Kraków ** – Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Kwidzyńska 71, 51-415 Wrocław *** – Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN

Spis treści I. Wstę p – L. Kruk...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – L. Kruk...... 4 III. Budowa geologiczna – L. Kruk...... 6 IV. ZłoŜa kopalin – H. Kapera ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – H. Kapera...... 13 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – H. Kapera...... 14 VII. Warunki wodne – L. Kruk...... 16 1. Wody powierzchniowe ...... 16 2. Wody podziemne...... 16 VIII. Geochemia środowiska ...... 19 1. Gleby – P. Kwecko ...... 19 2. Osady wodne – I. Bojakowska...... 21 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi–Morawiec...... 25 IX. Składowanie odpadów – J. Król, M. Marczak ...... 27 X. Warunki podłoŜa budowlanego – L. Kruk ...... 33 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – L. Kruk...... 35 XII. Zabytki kultury – L. Kruk...... 37 XIII. Podsumowanie – L. Kruk, J. Król, M. Marczak ...... 39 XIV. Literatura...... 41

I. Wstęp

Mapa geośrodowiskowa Polski w skali 1:50 000 arkusz Suchowola została opracowana w Krakowskim Przedsiębiorstwie Geologicznym „ProGeo” Sp. z o.o. w Krakowie (plansza A) i Przedsiębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA SA oraz Państwowym Instytucie Geologicznym – Państwowym Instytucie Badawczym w Warszawie (plansza B). Przy jej opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Suchowola Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanym w 2006 roku w Krakowskim Przedsiębiorstwie Geologicznym „ProGeo” Sp. z o.o. w Krako- wie (Górka i in., 2006). Mapę wykonano zgodnie z „Instrukcją ...” (2005), wydaną przez Państwowy Instytut Geologiczny. Opracowanie sporządzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Mapa geośrodowiskowa Polski jest kartograficznym odwzorowaniem występowania kopalin oraz gospodarki złoŜami na tle wybranych elementów: hydrogeologii, geologii inŜy- nierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Składa się ona z dwóch plansz – plansza A zawiera zaktualizowaną treść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B nową warstwę informacyjną „ZagroŜenia powierzchni Ziemi”, opisującą tematy- kę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoŜa są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz takŜe powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogarszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych są uŜyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa geośrodowiskowa przeznaczona jest głównie do praktycznego wspomagania re- gionalnych i lokalnych działań gospodarczych. SłuŜyć ma instytucjom, samorządom teryto- rialnym i administracji państwowej w podejmowaniu decyzji dotyczących gospodarki zasobami środowiska przyrodniczego oraz planowania przestrzennego. Informacje zawarte na mapie mogą być przydatne w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczności oraz edukacji na wszystkich szczeblach nauczania.

W opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne pochodzące z: Centralnego Archi- wum Geologicznego Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Regionalnego Banku Danych Hydrogeologicznych „Hydro” w Warszawie, Podlaskiego Urzędu Wojewódz- kiego w Białymstoku i Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podlaskiego w Białymsto- ku, Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska, starostw powiatowych Sokółce, Augustowie i Mońkach oraz urzędów gminnych. Dane archiwalne zostały zweryfikowane w trakcie prac terenowych. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geośrodowiskowej Polski (MGśP). Dane dotyczące złóŜ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla komputerowej bazy danych o złoŜach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar objęty arkuszem Suchowola określają współrzędne od 23°00’ do 23°15’ długości geograficznej wschodniej i od 53°30’ do 53°40’ szerokości geograficznej pół- nocnej. Pod względem administracyjnym obszar arkusza naleŜy do województwa podlaskiego, powiatów: sokólskiego (gminy: Suchowola, Dąbrowa Białostocka, Janów i Kory- cin), monieckiego (gmina Jaświły) oraz augustowskiego (gmina Sztabin). Według podziału fizycznogeograficznego (Kondracki, 2002) obszar arkusza znajduje się w obrębie trzech mezoregionów Niziny Północnopodlaskiej: Kotliny Biebrzańskiej, Wysoczyzny Białostockiej i Wzgórz Sokólskich (fig. 1). Północno-zachodnią część mapy zajmuje Kotlina Biebrzańska, będąca rozległym zabagnionym obniŜeniem o wysokościach rzędu 111–117 m n.p.m. Wysoczyzna Białostocka zajmuje południowo-zachodnią część arkusza, a jej powierzchnia w tym rejonie jest słabo zróŜnicowana. Deniwelacje terenu wahają się od 116 do 139 m n.p.m. Najbardziej zróŜnicowana morfologicznie jest środkowa i północno-wschodnia część obszaru objętego opracowaniem, znajdująca się w obrębie Wzgórz Sokólskich. Wzgórza Sokólskie cechują się występowaniem wysokich wyniesień morenowych, kemowych i ozowych, przypominających krajobraz pojezierzy, jednak bez istniejących współcześnie jezior. NajwyŜsze wzniesienie znajduje się przy wschodniej granicy arkusza w rejonie miejscowości Czerwonka – 226,3 m n.p.m. NajniŜej połoŜony punkt, w dolinie Biebrzy w zachodniej części obszaru, jest na wysokości 111,6 m n.p.m.

Fig. 1. PołoŜenie arkusza Suchowola na tle jednostek fizycznogeograficznych (Kondracki, 2002)

1 – granica podprowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu, 4 – jeziora

Podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie Mezoregiony Pojezierza Litewskiego: 842.74 – Równina Augustowska Mezoregiony Pojezierza Mazurskiego: 842.86 – Pojezierze Ełckie

Podprowincja: Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie Mezoregiony Niziny Północnopodlaskiej: 843.32 – Kotlina Biebrzańska, 843.33 – Wysoczyzna Biało- stocka, 843.34 – Wzgórza Sokólskie

Sieć rzeczna jest bogata. Największą rzeką jest Biebrza, przepływająca przez północno- zachodnią część obszaru arkusza. Większą część terenu odwadnia jednak rzeka Brzozówka – lewobrzeŜny dopływ Biebrzy. DuŜe powierzchnie zajmują bagna i torfowiska związane z dolinami wymienionych rzek. Obszar objęty mapą połoŜony jest w regionie klimatycznym mazursko-podlaskim i na- leŜy do jednego z najzimniejszych regionów Polski. Klimat jest tu zbliŜony do kontynental- nego z elementami subborealnego. Cechą tego klimatu jest długa zima (około 110 dni), krót- kie przedwiośnie i krótki okres wegetacyjny (średnio 192 dni). Średnia roczna temperatura

powietrza waha się od 6,0 do 6,5°C. Opady wahają się od 500–550 mm rocznie w części pół- nocno-wschodniej do 550–600 mm w części południowo-zachodniej (Stachý, 1987; Starkel (red.), 1991). Głównym źródłem utrzymania ludności jest rolnictwo. Lasów jest mało – około 10 % powierzchni obszaru arkusza i występują w jego części centralnej. Największą miejscowością jest liczące 2,4 tys. mieszkańców miasto Suchowola. We- dług obliczeń wykonanych przez Szymona Antoniego Sobiekrajskiego w 1775 roku Sucho- wola jest geograficznym środkiem Europy, co symbolizuje głaz umieszczony przez kościo- łem. Przez teren arkusza przebiegają drogi: krajowa nr 8 Białystok–Ełk i wojewódzka nr 670 Osowiec–Twierdza Goniądz–Dąbrowa Białostocka–Nowy Dwór–granica państwa, zwana Drogą Carską.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną obszaru arkusza Suchowola przedstawiono na podstawie Szczegó- łowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Suchowola wraz z objaśnieniami (Kozłowski, 2005; 2006). Omawiany obszar połoŜony jest w zasięgu wyniesienia mazursko-suwalskiego prekam- bryjskiej platformy wschodnio-europejskiej. PodłoŜe krystaliczne zbudowane jest ze skał wulkanicznych (bazalty, granity) i metamorficznych. Najstarszymi nawierconymi skałami osadowymi są: kreda pisząca i margle kredowe, które zostały stwierdzone w Horodniance oraz Leszczanach. Utwory te zalegają w północnej części omawianego obszaru w obrębie rowu tektonicznego wyznaczonego uskokiem o przebiegu SSW–NNE. Na pozostałym obszarze bezpośrednie podłoŜe czwartorzędu stanowią osady paleogenu. W północno-wschodniej części mapy są to: margle, piaskowce i opoki. Dalej na południe utwory paleogenu reprezentowane są przez piaski średnioziarniste, mułki piaszczyste i iły pylaste z węglem brunatnym. Ich miąŜszość przekracza 30 m. Osady czwartorzędowe pokrywają całą powierzchnię omawianego obszaru (fig. 2). Naj- większe miąŜszości tych osadów (ponad 270 m) stwierdzono wierceniami w obrębie rowu tektonicznego w rejonie Leszczan. Najstarsze osady czwartorzędowe to gliny zwałowe zlodowacenia narwi. Ich łączna miąŜszość wynosi 25–30 m.

Fig. 2. PołoŜenie arkusza Suchowola na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 (Marks, Ber, Gogo- łek, Piotrowska, 2006) Czwartorzęd Holocen: Plejstocen (zlodowacenia środkowopolskie):

Czwartorzęd nierozdzielny:

Plejstocen (zlodowacenie północnopolskie):

jeziora

Uwaga: przy opisie wydzieleń stratygraficznych zachowano oryginalną numerację z Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000.

PowyŜej nich zalegają utwory zlodowaceń południowopolskich o sumarycznej miąŜ- szości dochodzącej do 60 m. Stanowią je osady zlodowacenia nidy, reprezentowane przez piaski i mułki zastoiskowe, gliny zwałowe oraz piaski wodnolodowcowe osiągające niewielkie miąŜszości (około 10 m). Kompleks osadów zlodowacenia sanu tworzą gliny zwałowe o miąŜszości przekraczającej 35 m, mułki i iły zastoiskowe, powstałe w okresie stadialnym oraz piaski rzeczne, mułki i piaski jeziorne z przewarstwieniami torfu, utworzone w czasie interstadiału. Łączna miąŜszość utworów zastoiskowych i interstadialnych dochodzi do 40 m. Osady zlodowaceń środkowopolskich, o miąŜszości do 120 m, charakteryzują się wy- stępowaniem kilku poziomów glin zwałowych, przewarstwionych osadami zastoiskowymi o róŜnej miąŜszości. Osady młodszego ze zlodowaceń (zlodowacenia warty) odsłaniają się powszechnie na powierzchni, tworząc wysoczyznę polodowcową, wznoszącą się ponad pła- skimi powierzchniami zatorfionych dolin rzek Biebrzy i Brzozówki. Największe powierzchnie obszaru arkusza zajmują gliny zwałowe powstałe w czasie stadiału środkowego i górnego. Ich miąŜszość utrzymuje się w granicach 10–20 m, miejscami wzrasta do 30 m. Jedynie w północno-zachodniej części przykryte są przez utwory zlodowacenia wisły i holocenu. DuŜe powierzchnie, szczególnie we wschodniej części obszaru arkusza, zajmują Ŝwiry, piaski, głazy i gliny zwałowe moren czołowych. Tworzą one stosunkowo wysokie i rozległe wzgórza w okolicach Olszanki i Czerwonki. W ich obrębie zaobserwowano zaburzenia glaci- tektoniczne. Piaski i mułki kemów tworzą przewaŜnie niewielkie formy w południowo-wschodniej części omawianego obszaru. Całkowita miąŜszość osadów w najwyŜszych formach moŜe dochodzić do 12 m. ObniŜenia wysoczyzny w części południowo-wschodniej wypełniają piaski i mułki zastoiskowe. MiąŜszość tych osadów wynosi 2–8 m, wyjątkowo przekracza 10 m. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe zlodowaceń środkowopolskich nie tworzą wyraźnych powierzchni sandrowych, lecz występują w postaci izolowanych pól. MiąŜszość osadów nie przekracza 3 m, wyjątkowo dochodzi do 10 m. Największe powierzchnie utwory te zajmują w centralnej i wschodniej części obszaru arkusza. Osady zlodowaceń północnopolskich (zlodowacenia wisły) to mułki zastoiskowe, przykryte przewaŜnie piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi, tworzącymi powierzchnie san- drów oraz piaskami wypełniającymi doliny rzeczne. Gliny zwałowe tego zlodowacenia wy- stępują jedynie w północnej części obszaru arkusza, w pobliŜu doliny Biebrzy. Ich maksy- malna miąŜszość nie przekracza 10 m.

Piaski eoliczne i piaski eoliczne w wydmach tworzyły się w późnym plejstocenie. Wy- dmy występują na obszarach pól sandrowych po obu stronach Biebrzy oraz lokalnie w środ- kowej części omawianego obszaru. Wydmy tworzą formy wałowe i paraboliczne. MiąŜszość utworów eolicznych uzaleŜniona jest od wysokości względnej wydm i moŜe dochodzić do 20 m. Utwory holocenu reprezentowane są przez: mady, mułki, piaski i Ŝwiry rzeczne, torfy i namuły torfiaste. Największe rozprzestrzenienie mają torfy, występujące głównie w dolinie Biebrzy i Brzozówki, a w obrębie wysoczyzny – w zagłębieniach bezodpływowych. MiąŜ- szość torfów w dolinach rzek dochodzi miejscami do 5–6 m, na wysoczyznach nie przekracza 3 m.

IV. ZłoŜa kopalin

Na obszarze arkusza Suchowola występują tylko złoŜa kopalin okruchowych. Aktualnie udokumentowane są cztery złoŜa. Charakterystykę gospodarczą i klasyfikację sozologiczną tych złóŜ przedstawiono w tabeli 1 (Szuflicki i in. (red.), 2011). ZłoŜe „Domuraty” (Tatarata, 2005) udokumentowano w granicach własności uŜytkow- nika na powierzchni 1,52 ha. Serię złoŜową o miąŜszości 3,3–6,0 m stanowią piaski róŜno- ziarniste z niewielką domieszką frakcji Ŝwirowej. Są to osady wodnolodowcowe, powstałe w okresie zlodowacenia wisły. Spąg złoŜa wyznaczają pyły piaszczyste i glina zwałowa. Nad- kład o grubości 0,2–2,2 m (średnio 1,2 m) tworzą piaski zaglinione i gliny zwałowe. ZłoŜe udokumentowano w warstwie suchej. ZłoŜe „Domuraty III” (Ceckowski, Tatarata, 2010) udokumentowano w obrębie płata wodnolodowcowych utworów piaskowo-Ŝwirowych, w dwóch polach rozdzielonych drogą, na powierzchni 1,42 ha. MiąŜszość serii złoŜowej jest bardzo zróŜnicowana i wynosi 2,0– 9,5 m. W większości otworów seria okruchowa nie została przewiercona. Do nadkładu o maksymalnej grubości do 1,8 m włączone zostały piaski zaglinione. Kopaliną są piaski róŜ- noziarniste z przewarstwieniami Ŝwirów, które charakteryzuje punkt piaskowy (zawartość frakcji < 2 mm) w granicach 67,5–86,4%. ZłoŜe jest częściowo zawodnione. ZałoŜono eks- ploatację do głębokości 4,0 m poniŜej warstwy wodonośnej. Kopalina z obu złóŜ moŜe być wykorzystywana w stanie naturalnym w drogownictwie, głównie do konserwacji dróg lokalnych. Zastosowanie w budownictwie wymaga sortowania i odsiania ponadnormatywnych frakcji.

Tabela 1 ZłoŜa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Stan Zasoby geologiczne Zastosowa- Klasyfika- Kategoria zagospodarowa- Wydobycie Wiek bilansowe nie cja Przyczyny Numer rozpoznania nia (tys. t) Rodzaj kompleksu (tys. t) kopaliny złóŜ konfliktowo- złoŜa Nazwa złoŜa złoŜa kopaliny litologiczno- ści na mapie Kla- Kla- surowcowego złoŜa wg stanu na rok 2010 (Szuflicki i in. (red.), 2011) sy sy 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Domuraty p Q 126 C1 G* 0 Sb, Sd 4 A – 2 Jagłowo* pŜ, p Q 756 C1* Z – Sb, Sd 4 B Natura2000 3 Kiersnówka p Q 106 C1 G 2 Sb, Sd 4 A – 4 Domuraty III p Q 165 C1 G* 0 Sd 4 A –

Rubryka 2 – * – na arkuszu fragment złoŜa, karta złoŜa załączona do przylegającego od zachodu arkusza Dolistowo Stare (223)

10 10 Rubryka 3 – p – piaski, pŜ – piaski i Ŝwiry Rubryka 4 – Q – czwartorzęd Rubryka 6 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – C1, złoŜe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) - C1* Rubryka 7 – złoŜa: G – zagospodarowane, G* – zagospodarowane (nie podjęto eksploatacji), Z – zaniechane Rubryka 9 – kopaliny skalne: Sb – budowlane, Sd – drogowe Rubryka 10 – złoŜa: 4 – powszechne; licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11 – złoŜa: A – mało konfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12 – Natura 2000 –obszar Europejskiej Sieci Ekologicznej „Natura 2000”

ZłoŜe „Kiersnówka” (Sadowski, 2005) udokumentowano na potrzeby gminy w Sucho- woli na powierzchni 1,19 ha. ZłoŜe zlokalizowane jest w obrębie moreny martwego lodu. Serię surowcową tworzą piaski drobnoziarniste, miejscami z podwyŜszoną zawartością pyłów (średnio dla złoŜa 9,2%), zalegające bezpośrednio pod glebą. MiąŜszość kopaliny waha się od 4,3 do 9,8 m. W podłoŜu występuje piasek pylasty, zagliniony lub glina. ZłoŜe jest suche. Kopalina moŜe być stosowana w drogownictwie głównie do konserwacji dróg oraz w ograni- czonym zakresie w budownictwie, natomiast do produkcji mieszanek do betonów wymaga uszlachetniania polegającego na płukaniu i odsianiu niekorzystnych frakcji. ZłoŜe „Jagłowo” (Sadowski, 1992) o powierzchni 15,32 ha, którego fragment znajduje się w granicach arkusza Suchowola, udokumentowano w obrębie nadzalewowego tarasu aku- mulacyjnego rzeki Biebrzy. Serię złoŜową tworzą piaski ze Ŝwirem oraz nieciągła warstwa piasków. Piaski ze Ŝwirem, które charakteryzuje punkt piaskowy w granicach 50–75% i śred- nia zawartość pyłów 4,6%, udokumentowano jako kopalinę główną. Piaski średnio- i grubo- ziarniste, o średnim punkcie piaskowym 83,8% i zawartości pyłów do 5,0%, zakwalifikowano jako kopalinę towarzyszącą. Nadkład o średniej grubości 0,7 m tworzy gleba i zorsztynowane piaski. Spąg serii złoŜowej nie został dowiercony. ZłoŜe jest częściowo zawodnione. Kopali- na w stanie naturalnym moŜe być wykorzystana w drogownictwie i budownictwie. Zastoso- wanie kopaliny do produkcji mieszanek do betonu wymaga uszlachetniania, polegającego na sortowaniu i odsianiu niekorzystnych frakcji. Podstawowe parametry złóŜ udokumentowanych na arkuszu przedstawiono w tabeli 2. Klasyfikacji złóŜ dokonano zgodnie z Zasadami dokumentowania złóŜ kopalin (Nieć (red.), 2002) i na podstawie analizy przyrodniczo-krajobrazowej. Z punktu widzenia ochrony złóŜ wszystkie złoŜa zaliczono do klasy 4, tj. powszechnych; licznie występujących, łatwo dostępnych. Z punktu widzenia ochrony środowiska większość złóŜ zaliczono do klasy A, tj. złóŜ małokonfliktowych, a złoŜe „Jagłowo” – do klasy B, tj. złóŜ konfliktowych, ze względu na połoŜenie w obszarze naleŜącym do sieci „Natura 2000”.

Tabela 2 Zestawienie najwaŜniejszych parametrów górniczo-geologicznych i jakościowych złóŜ kopalin okruchowych parametry górniczo-geologiczne parametry jakościowe stosunek gęstość gęstość miąŜszość grubości zawartość zawartość zawartość nasypowa Nr po- grubość nasypowa serii nadkładu do pyłów ziarn grudek w stanie złoŜa wierzch nadkładu warunki w stanie Nazwa złoŜa złoŜowej miąŜszości mineralnych < 2 mm gliny zagęszczo- na nia od–do hydrogeologicz- luźnym od–do złoŜa nym mapie złoŜa śr. ne śr. N/Z od–do od–do śr. [ha] [m] śr. [%] [t/m3] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 0,2–2,2 3,3–6,0 0,05–0,50 0,6–1,0 82,5–94,0 brak da- 1,73–1,82 brak da- 1 Domuraty 1,52 złoŜe suche 1,2 4,7 0,26 0,78 88,3 nych 1,77 nych 2,5–2,8 3,0–6,5 50,0–75,0 0,0–0,5 1,79–1,96 1,91–2,15 pŜ 0,4–1,1 2,6 0,14–0,40 złoŜe częściowo 4,6 64,4 0,2 1,86 1,99 2 Jagłowo 15,32*

12 12 0,7 2,4–2,8 0,27 zawodnione 1,6–5,0 77,0–92,0 0,0–0,25 1,66–1,79 1,83–1,92 p 2,6 3,6 83,8 0,1 1,73 1,85 0,2–0,2 4,3–9,8 0,02–0,05 7,3–10,0 81,2–96,4 nie ozna- 1,46–1,71 brak da- 3 Kiersnówka 1,19 złoŜe suche 0,2 6,6 nie określono 9,2 90,1 czono 1,60 nych 0,2–1,8 2,0–9,5 0,02–0,23 złoŜe częściowo 1,0–3,2 67,5–86,4 nie ozna- brak danych brak da- 4 Domuraty III 1,42 1,0 6,3 0,16 zawodnione 1,7 82,0 czono 1,79 nych

Rubryka 2 – p – piaski, pŜ – piaski i Ŝwiry Rubryka 3 – * – powierzchnia całego złoŜa

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze objętym arkuszem Suchowola górnictwo ogranicza się do eksploatacji złóŜ kopalin okruchowych. Aktualnie wydobycie prowadzone jest tylko w złoŜu „Kiersnówka”. Kopalina nie jest poddawana przeróbce. ZłoŜe „Kiersnówka” eksploatowane jest od II kw. 2007 r. UŜytkownik – gmina Sucho- wola posiada koncesję waŜną do 2016 roku. Ustanowione obszar i teren górniczy mają powierzchnie 1,19 i 2,11 ha. Wielkość wydobycia uzaleŜniona jest od aktualnych potrzeb uŜyt- kownika. Kopalina w stanie naturalnym wykorzystywana jest głównie do konserwacji dróg lokalnych. Wyrobisko wgłębne obejmuje prawie całą powierzchnię złoŜa. Wydobycie prowadzone jest systemem ścianowym, jednym poziomem, do głębokości poziomu zwierciadła wód gruntowych z zachowaniem 0,5 m „półki ochronnej”. Prywatny uŜytkownik złóŜ „Domuraty” i „Domuraty III” uzyskał koncesję na ich eks- ploatację, ale dotychczas nie rozpoczął wydobycia. Koncesja dla złoŜa „Domuraty” ma waŜ- ność do 2021 roku, ustanowiony obszar górniczy odpowiada powierzchni złoŜa i wynosi 1,52 ha, a powierzchnia terenu górniczego 2,36 ha. ZłoŜe „Domuraty III”, obejmuje dwa pola (północne – A i południowe – B). Ustano- wiony obszar górniczy ma powierzchnię 0,98 ha dla pola A i 0,89 ha dla pola B. Teren górni- czy obejmuje oba pola i ma powierzchnię 2,62 ha. Koncesja została wydana na lata 2010–25. W granicach arkusza zlokalizowany jest równieŜ fragment złoŜa „Jagłowo”, którego uŜytkownikiem był Urząd Gminy Sztabin. Eksploatacja trwała krótko. Przyczyną zaniechania eksploatacji była słaba jakość kopaliny i wysoki poziom wód gruntowych. Wydobycie prowadzone było wybiórczo. W wyrobisku pozostały fragmenty prawdopodobnie gorszej jako- ściowo kopaliny. Obecnie płytkie do 2,5 m wyrobisko uległo samoistnej rekultywacji. W głębszych miejscach występuje woda. W przeszłości miejsca pozyskiwania piasków i piasków ze Ŝwirem na lokalne potrzeby budowlane i drogowe były rejestrowane w trakcie wykonywania inwentaryzacji gminnych (Czochal, 1990; Uniejewska, 1992). Wydobycie prowadzone było na róŜną skalę. Część wyrobisk uległa samorekultywacji na skutek sukcesji drzew i krzewów. Na mapie zaznaczono więk- sze, dobrze zachowane wyrobiska oraz te, gdzie prowadzona jest nielegalna dorywcza eksploatacja. Występują one głównie we wschodniej części arkusza, a większym nagromadzeniem – w rejonie miejscowości Okopy. Dla punktów eksploatacji zlokalizowanych w obszarach per- spektywicznych w rejonie miejscowości Okopy i Czerwonka opracowano karty informacyjne.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Perspektywy na arkuszu Suchowola dotyczą głównie kopalin okruchowych oraz w niewielkim stopniu torfów. Prace geologiczno-poszukiwawcze za złoŜami kopalin okruchowych koncentrowały się w obszarach występowania kemów, moren czołowych i towarzyszących im osadów wodnolodowcowych. Wszystkie obszary perspektywiczne wyznaczono na podstawie pozytywnych wyników wierceń zwiadowczych (Domańska, 1984), budowy geologicznej (Kozłowski, 2005; 2006) i punktów dawnej i aktualnej eksploatacji. Niewielki obszar perspektywiczny dla udokumentowania złoŜa kopalin okruchowych na potrzeby lokalne wyznaczono w rejonie miejscowości Bagny. W obrębie wzgórza more- nowego wykonano tu otwór, w którym stwierdzono występowanie serii piaskowo-Ŝwirowej o miąŜszości 4,5 m pod 1,5 m nadkładem. W rejonie miejscowości Okopy, na wschód od Suchowoli, wyznaczono dwa obszary perspektywiczne. W wykonanych odwiertach stwierdzono serie piaskowo-Ŝwirowe o miąŜ- szości 3,0–4,5 m, pod nadkładem 0,2–1,3 m. Badań jakościowych nie wykonano. W kilku zlokalizowanych w tym obszarze odkrywkach utwory te osiągają miąŜszość 6–10 m. Obszar perspektywiczny piasków ze Ŝwirem zlokalizowany na południe od miejscowo- ści Jałówka, kontynuujący się na arkuszu Dąbrowa Białostocka, wyznaczono na podstawie trzech sondowań, w których bezpośrednio pod glebą stwierdzono piaski ze Ŝwirem o miąŜ- szości 1,5–7,6 m i punkcie piaskowym (zawartość frakcji < 2 mm) 60–75%. W obszarze badań w rejonie miejscowości Czerwonka występuje seria piaszczysto- Ŝwirowa o miąŜszości 6,8 i 8,9 m i punkcie piaskowym 58 i 72 %. W wyznaczonym obszarze perspektywicznym występują miejsca dawnej eksploatacji. W wyrobiskach odsłaniają się serie piaskowo-Ŝwirowe o miąŜszości od 3,0 do 8,0 m. Obszar perspektywiczny obejmujący kem na zachód od miejscowości Wólka wyznaczono na podstawie danych uzyskanych z wiercenia, w którym stwierdzono obecność serii piaskowej o miąŜszości 6,8 m. Niewielką perspektywę na potrzeby lokalne wyznaczono w rejonie miejscowości Szczu- ki. Seria piaskowo-Ŝwirowa o miąŜszości 3,8–5,2 m, stwierdzona w wierceniach, występuje tu pod nadkładem o grubości 0,8–2,2 m. W zlokalizowanym tu odsłonięciu ma ona miąŜszość około 4 m i występuje bezpośrednio pod glebą. Badań jakościowych kopaliny nie wykonano. Utwory piaskowo-Ŝwirowe w morenach czołowych wykazują duŜą zmienność i miejscami są zaburzone glacitektonicznie, co ma wpływ na jakość kopaliny i warunki eksploatacji. Obszary perspektywiczne wskazane w inwentaryzacjach gminnych (Czochal, 1990; Uniejewska, 1992) zweryfikowano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski

w skali 1:50 000 i wizji terenowej. W rejonie miejscowości Połomin w obrębie utworów morenowych wyznaczono perspektywę piasków ze Ŝwirem. W dawnym wyrobisku występuje warstwa piaskowo-Ŝwirowa o miąŜszości około 4,5 m, pod nadkładem o grubości 0,2–0,8 m. W miejscowości Piątak obszar perspektywiczny piasków wyznaczono w obrębie kemu. W odsłoniętej ścianie wyrobiska, pod nadkładem 0,3–0,5 m, występuje piasek róŜnoziarnisty z laminacjami drobnoziarnistego o miąŜszości 2,0–5,0 m. Negatywnymi wynikami badań zakończyły się prace w rejonach miejscowości: Lewki– Bagny, Rzeczka, Czerwonka, Kolonia Zgierczańskie, Wólka, Brzozowa, Drygi i Kolonia Krasne (Domańska, 1984; Czochal, 1990; Uniejewska, 1992). W wykonanych wierceniach lub sondach stwierdzono najczęściej brak poszukiwanej kopaliny – piasków i Ŝwirów, bądź były to zaglinione piaski i Ŝwiry, występujące w formie gniazd lub cienkich pokładów. Badania poszukiwawcze prowadzone pod kątem udokumentowania złóŜ surowców ce- ramicznych (Salachna, 1969) wykonano w rejonie miejscowości Jaminy. Wyniki poszukiwań za piaskami kwarcowymi do produkcji cegły wapienno-piaskowej i betonów komórkowych w obszarze Jaminy są negatywne. Stwierdzono tu gliny i piaski zaglinione Badania czwartorzędowych osadów węglanowych w województwie białostockim (Kwaśniewska, 1984) typowano na podstawie analizy materiałów archiwalnych, głównie dokumentacji torfowiskowych. Następnie na wybranych obszarach wykonano sondowania pene- tracyjne. W granicach arkusza Suchowola wyniki tych badań są negatywne lub bez znaczenia surowcowego. W pobliŜu wsi Bagny, na obszarze około 2 ha, stwierdzono występowanie gy- tii wapiennej o maksymalnej miąŜszości 1,1 m. Ze względu na pozabilansowe miąŜszości i brak badań jakościowych kopaliny nie wyznaczono tu obszaru perspektywicznego. Na obszarze Domuraty gytia węglanowa występuje na niewielkim obszarze i charakteryzujące się pozabilansową miąŜszością (0,4 m), w rejonie poszukiwawczym Suchowola–Okopy stwierdzono brak osadów węglanowych. Obszar arkusza Suchowola leŜy w regionie o najwyŜszym w Polsce wskaźniku zatorfie- nia (Bolewski (red.), 1980; Ilnicki, 2002). W północno-zachodniej części mapy występują rozległe torfowiska doliny Biebrzy. Zazwyczaj są to torfowiska niskie lub przejściowe, w większości jednak połoŜone na obszarach chronionych. Torfowiska wyznaczone jako obszary o zasobach prognostycznych (OstrzyŜek, Dem- bek, 1996) w rejonach: Pokośno, Jałówka i Szczuki mają powierzchnie od 5 do 16 ha i charakteryzują się niewielkimi miąŜszościami, małymi zasobami i przeciętnymi parametra- mi jakościowymi (tabela 3). Są to torfowiska niskie, turzycowiskowe (I), olesowe (II) i ole- sowo-turzycowiskowe (III). W ich spągu nie występują gytie. Wskazane obszary prognostyczne zlokalizowane są poza obszarami chronionymi przyrodniczo.

Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych Wiek Grubość Numer Średnia Zasoby Po- kompleksu kompleksu Zastoso- obszaru Rodzaj Parametry grubość w kategorii wierzchnia litologiczno surowcowe- wanie na kopaliny jakościowe nadkładu D (ha) surowcowego 1 kopaliny mapie (m) (tys. m3) go (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 P – 22,8% brak max. 2,30 I 6,5 t Q 126 Sr R – 40% danych śr. 1,97 P – 23,7% brak max. 2,00 II 5,0 t Q 85 Sr R – 45% danych śr. 1,70 P – 13,0% brak max. 2,00 III 16,0 t Q 260 Sr R – 42% danych śr. 1,65

Rubryka 3: t – torfy Rubryka 4: Q – czwartorzęd Rubryka 5: P – popielność, R – rozkład Rubryka 9: Sr – rolnicze

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Suchowola w całości naleŜy do zlewni Narwi. Głównymi ciekami od- wadniającymi omawiany obszar jest Biebrza (zlewnia III rzędu) płynąca w kierunku zachodnim oraz jej lewobrzeŜny dopływ Brzozówka, płynąca w kierunku północnym. Do większych dopływów Brzozówki naleŜą lewobrzeŜna Biebła i prawobrzeŜna Olszanka. Poza wymienio- nymi znajduje się tu szereg cieków bezimiennych, które płyną najczęściej równoleŜnikowo i uchodzą do Biebrzy oraz Brzozówki. Jakość wód powierzchniowych kontrolowana jest przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Białymstoku. W roku 2009 dokonano oceny jednolitych części wód powierzchniowych, zgodnie z zapisami Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych (Informacja…, 2010). Badano wody rzeki Brzozówki (przekrój pomiarowo kontrolny Kar- powicze), której stan ekologiczny oceniono jako umiarkowany (III klasa). Ze względu na brak oceny stanu chemicznego nie oceniono stanu JCW.

2. Wody podziemne Według podziału regionalnego Polski (Paczyński, Sadurski (red.), 2007) cały obszar arkusza Suchowola połoŜony jest w prowincji niŜowej, regionie mazowiecko-mazursko- podlaskim, subregionie pojeziernym (II2), na terenie jednolitej części wód podziemnych (JCWPd) 34.

Charakterystykę poziomów wodonośnych i jakości wód podziemnych przedstawiono na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Mikołajczyk, Zboralska, 2004). Na omawianym obszarze wody podziemne o znaczeniu uŜytkowym występują w piaskowo-Ŝwirowych utworach czwartorzędu oraz w utworach sedymentacji burowęglowej paleogenu. Piętro czwartorzędowe charakteryzuje się ciągłym rozprzestrzenieniem i ma podstawowe znaczenie w zaopatrzeniu ludności w wodę. Główny uŜytkowy poziom wodonośny w utworach czwartorzędu tworzą najczęściej piaski, rzadziej piaski ze Ŝwirem, zalegające między glinami zlodowaceń środkowopolskich. W zachodniej części obszaru arkusza poziom międzyglinowy zalega na głębokości 30–50 m, w części wschodniej – na głębokości 50– 100 m, a w miejscach kulminacji wysoczyzny morenowej nawet powyŜej 100 m p.p.t. MiąŜ- szość warstwy wodonośnej wynosi 10–20 m, współczynnik filtracji jest bardzo zróŜnicowany od kilku do ponad 50 m/d. Wydajność potencjalna pojedynczej studni najczęściej wynosi 30– 50 m3/h, w niektórych rejonach zawiera się w przedziale 50–70 m3/h. Zwierciadło wody tego poziomu ma charakter naporowy – subartezyjski, a miejscami artezyjski. Podrzędne znaczenie ma poziom przypowierzchniowy, występujący w dolinach rzek Biebrzy i Brzozówki. MoŜe się on łączyć z piaskami poziomu międzyglinowego, tworząc jeden wspólny poziom wodonośny. Poziom ten, ujęty studniami kopanymi, nie został rozpoznany otworami studziennymi. Jego miąŜszość moŜe dochodzić do 50 m. Poziom przypowierzchniowy posiada więź hydrauliczną z ciekami powierzchniowymi. Poziom paleogeński rozpoznano dwoma otworami studziennymi w Chodorówce Nowej. Warstwę wodonośną o miąŜszości 10–20 m tworzą piaski drobne, zalegające na głębokości około 135 m. Zwierciadło wody ma charakter subartezyjski. Uśredniona wartość współczyn- nika filtracji wynosi 6,1 m/d, wydajność potencjalna pojedynczej studni to 50–70 m3/h. Wody piętra czwartorzędowego są wodami o dobrej jakości. Są to wody typu wodoro- węglanowo-wapniowo-magnezowego, średniotwarde, miejscami twarde. Mineralizacja wynosi od 200 do 450 mg/dm3. Nie stwierdzono tu, poza Ŝelazem i manganem, innych składni- ków ponadnormatywnych w stosunku do norm sanitarnych dla wód pitnych. Z wyjątkiem dolin rzek Biebrzy i Brzozówki, gdzie brak jest od powierzchni utworów izolujących, wody czwartorzędowe są dobrze chronione przed zanieczyszczeniami infiltrują- cymi z powierzchni. Wody paleogeńskie posiadają zasadniczo podobny skład fizykochemiczny jak wody czwartorzędowe. Wyjątkiem jest podwyŜszona barwa oraz wyŜsza niŜ w wodach czwartorzę- dowych mineralizacja (570 mg/dm3).

Do największych ujęć naleŜą ujęcia komunalne w miejscowościach: Zwierzyniec Wiel- ki, Leśniki, Jałówka, Suchowola, Mikicin (ujęcia czwartorzędowe) oraz Chodorówka Nowa (ujęcie paleogeńskie). śadne z ujęć zlokalizowanych na opisywanym obszarze nie ma usta- nowionej strefy ochrony pośredniej. Na mapie zaznaczono ujęcia o wydajności powyŜej 25 m3/h. Na figurze 3 przedstawiono połoŜenie arkusza Suchowola na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce (Kleczkowski (red.), 1990). Mały fragment w zachodniej części mapy znajduje się w obrębie głównego zbiornika wód podziemnych w utworach czwartorzędowych: GZWP nr 217 – Pradolina rzeki Biebrza. Zbiornik ten nie został dotychczas szczegółowo rozpoznany i nie została dla niego sporządzona dokumentacja hydrogeologiczna.

Fig. 3. PołoŜenie arkusza Suchowola na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony (Kleczkowski (red.), 1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – granica GZWP w ośrodku porowym, 3 – jeziora Nazwa i numer GZWP, wiek utworów wodonośnych: 217 – Pradolina rzeki Biebrza, czwarto- rzęd (Q)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stęŜeń metali określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (DzU nr 165, poz. 1359). Do- puszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup uŜytkowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 224 Suchowola, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o przeciętnej zawartości (median) pierwiast- ków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90°C, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z uŜyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi

w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego obszaru arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Tabela 4 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Wartość przecięt- Wartość przeciętnych Wartości dopuszczalne stęŜeń w tości w glebach nych (median) w (median) w glebach glebie lub ziemi (Rozporządzenie na arkuszu 224 glebach na arkuszu obszarów niezabudo- Ministra Środowiska z dnia 9 wrze- Suchowola 224 Suchowola wanych Polski 4) śnia 2002 r.) Metale N=8 N=8 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja HCl (1:4) Grupa A 1) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 11–50 27 27 Cr Chrom 50 150 500 2–5 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 13–34 21 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–2 <1 2 Cu Miedź 30 150 600 1–4 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 2–4 2 3 Pb Ołów 50 100 600 4–11 6 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 0,05–0,06 0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 224 Sucho- 1) grupa A wola w poszczególnych grupach uŜytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru As Arsen 6 poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Prawo Ba Bar 6 wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; jeŜeli utrzymanie aktualnego poziomu Cd Kadm 6 zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagroŜenia dla zdro- Co Kobalt 6 wia ludzi lub środowiska – dla obszarów tych stęŜenia za- chowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Cu Miedź 6 2) Ni Nikiel 6 grupa B – grunty zaliczone do uŜytków rolnych z wy- Pb Ołów 6 łączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, nieuŜytki, Hg Rtęć 6 a takŜe grunty zabudowane i zurbanizowane z wyłączeniem Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru terenów przemysłowych, uŜytków kopalnych oraz terenów arkusza 224 Suchowola do poszczególnych grup komunikacyjnych, uŜytkowania (ilość próbek) 3) grupa C – tereny przemysłowe, uŜytki kopalne, tereny komunikacyjne, 4) 6 Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stęŜeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeciętne zawartości: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i ołowiu w badanych glebach na obszarze arkusza są na ogół niŜsze lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) dla obszarów niezabudowanych Polski. WyŜszą wartość me- diany wykazuje jedynie zawartość rtęci. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umoŜli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego obszaru arkusza. Pozwalają tylko na osza- cowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne W warunkach naturalnych osady gromadzące się na dnie rzek i jezior powstają w wyniku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów węglanowych, minerałów ilastych), pochodzącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powsta- łego w miejscu sedymentacji (szczątki obumarłych organizmów roślinnych i zwierzęcych oraz wytrącające się z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiają równieŜ substancje, takie jak metale cięŜkie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost stęŜenia metali cięŜkich i TZO we współcześnie powstających osadach jest równieŜ skutkiem ich depozycji z atmosfe- ry oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale cięŜkie, WWA) i rolniczych (arsen, rtęć, pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lindström, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Wstępujące w osadach metale cięŜkie i inne substancje niebezpieczne mogą akumulować się w łańcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla organizmów, zwłaszcza drapieŜników, a takŜe mogą stwarzać ryzyko dla ludzi (Vink 2009; Albering i in.,1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawartości szkodliwych składników są potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Część szkodliwych składników zawartych w osadach moŜe ulegać ponownemu uruchomieniu do wody w następstwie procesów chemicznych i bioche- micznych przebiegających w osadach, jak równieŜ mechanicznego poruszenia wcześniej

odłoŜonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas trans- portu bądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bourg, 2001). TakŜe podczas powodzi zanieczyszczone osady mogą być przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo trans- portowane w dół rzek (Gocht i in., 2001; Gabler, Schneider 2000; Weng, Chen, 2000). Prze- mieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost stęŜenia metali cięŜkich i trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi w glebach (Bojakowska i in., 1995; Bojakowska, Sokołowska, 1996; Miller i in., 2004; Middelkoop, 2000).

Kryteria oceny osadów Jakość osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami cięŜkimi oraz wie- lopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498). Dla oceny jakości osadów wodnych ze względów ekotoksykologicznych zastosowano wartości PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe stęŜ enie) – określające zawartość pierwiastka, WWA i PCB, powy- Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono dopuszczalne zawartości pierwiastków oraz trwałych zanie- czyszczeń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowiązujące w Polsce oraz wartości tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i wartoś ci PEL.

Materiały i metody badań laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawierającej wyniki moni- toringowych badań geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ). Próbki osadów rzecznych są pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworzący się osad charakteryzuje się większą zawartością frakcji mułkowo-ilastej. Osady jeziorne są pobierane z głęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcję ziarnową drobniejszą niŜ 0,2 mm. Zawartości arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metodą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, a oznaczenia zawarto- ści rtęci wykonano z próbki stałej metodą spektrometrii absorpcyjnej z zatęŜaniem na amal-

gamatorze. Zawartości wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3- cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy uŜyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bi- fenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy uŜyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Tabela 5 Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporządzenie Parametr PEL** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Miedź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rtęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD i in., 2000 *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Prezentacja wyników Lokalizację miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci: - trójkąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartościach PEL (niebieski) pod względem zawartości potencjalnie szkodliwych pierwiastków - w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych war- toś ciach PEL (niebieski) pod względem zawartości trwałych zanieczyszczeń organicznych.

Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawartość Ŝadnego pierwiastka lub związku organicznego nie przewyŜszała górnej granicy wartości do- puszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego kaŜdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków lub związków organicznych decydujących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Na arkuszu zlokalizowany jest jeden punkt obserwacyjny PMŚ na rzece Brzozówce w Karpowiczach, z którego osady pobierane są do badań co trzy lata (tabela 6). Osady rzeczne charakteryzują się bardzo niskimi zawartościami potencjalnie szkodliwych pierwiastków śladowych oraz wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych, zbliŜonymi do warto- ści ich tła geochemicznego. Stwierdzone w osadach rzeki zawartości pierwiastków śladowych i WWA są niŜsze od ich dopuszczalnych stęŜeń według rozporządzenia MŚ, są one takŜe niŜ- sze od ich wartoś ci PEL, powyŜej której obserwuje się szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Tabela 6 Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń w osadach rzecznych (mg/kg) Brzozówka Parametr Karpowicze 2011 r. Arsen (As) 5 Chrom (Cr) 7 Cynk (Zn) 28 Kadm (Cd) <0,5 Miedź (Cu) 7 Nikiel (Ni) 4 Ołów (Pb) 6 Rtęć (Hg) 0,057 * WWA 11 WWA 3,583 ** WWA 7 WWA 5,523 PCB*** <0,0007 * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

Dane prezentowane na mapie umoŜliwiają jedynie ocenę zanieczyszczenia osadów w miejscu pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla od- powiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawartości dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub związku organicznego.

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993; 1994). Pomiary gammaspekto- metryczne wykonywano wzdłuŜ profili o przebiegu N–S, przecinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyŜ- szonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umiesz- czona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Cze- chy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest moŜliwy, gdyŜ te dwie krawędzie są zbieŜne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na obszarze arkusza, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuŜ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmują sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuŜ profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 5 do około 54 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 33 nGy/h i jest zbliŜona do średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. WzdłuŜ profilu wschodniego wartości promieniowania gamma zmieniają się od około 26 do około 57 nGy/h i prze- ciętnie wynoszą około 40 nGy/h.

224 W PROFIL ZACHODNI 224 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5936727 5937642

5935771 5936625 m 5934563 m 5934707 5933879

5932651 5933824

0 10 20 30 40 50 60 0 10 20 30 40 nGy/h nGy/h 26

StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5936727 5937642

5935771 5936625 m 5934563 m 5934707 5933879

5932651 5933824

0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 0 1 2 3 4 kBq/m2 kBq/m2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Suchowola (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

W profilu zachodnim pomierzone wartości promieniowania gamma są bardzo zróŜni- cowane. NajniŜszymi wartościami promieniowania gamma (około 10 nGy/h) charakteryzują się namuły dolin rzecznych. Natomiast wartości promieniowania rzędu 30–50 nGy/h są zwią- zane z osadami wodnolodowcowymi i z osadami moren czołowych (piaski, Ŝwiry, głazy i gliny) zlodowaceń środkowopolskich oraz z aluwiami z okresu zlodowaceń północnopol- skich (mady, mułki, piaski i Ŝwiry). W profilu wschodnim zarejestrowane dawki promieniowania gamma są bardziej wyrównane (przewaŜają wartości z zakresu: 30–50 nGy/h), co świadczy o tym, Ŝe dominujące wzdłuŜ tego profilu pomiarowego osady zlodowaceń środko- wopolskich – gliny zwałowe, osady moren czołowych (piaski, Ŝwiry, gliny i głazy), osady lodowcowe (piaski, Ŝwiry i głazy) oraz osady wodnolodowcowe (piaski i Ŝwiry) – charakte- ryzują się podobną promieniotwórczością. StęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuŜ obu profili są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. WzdłuŜ profilu zachodniego wynoszą od 0,7 do 5,1 kBq/m2, a wzdłuŜ profilu wschodniego wahają się od 0,0 do 5,0 kBq/m2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ- niono zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach (2001) oraz w Rozporządzeniu Mi- nistra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów i Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmie- niającym rozporządzenie w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartogra- ficznego i nie stoi w sprzeczności z moŜliwością późniejszych weryfikacji i uszczegółowień na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyŜszych kryteriów, wyznaczono: 1. tereny wyłączone całkowicie z moŜliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in- Ŝyniersko-geologiczne;

2. tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, są one traktowane jako poten- cjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3. tereny nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których moŜliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa, a takŜe ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzaleŜnione od typu składowanych odpadów (tabela 7). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróŜnienie w obrębie POLS:

− warunków izolacyjności podłoŜa zgodnych z wymaganiami przyjętymi w tabeli 7;

− zmiennych właściwości izolacyjnych podłoŜa (warstwa izolacyjna znajduje się pod przy- kryciem osadami piaszczystymi o miąŜszości do 2,5 m; miąŜszość lub jednorodność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Tabela 7 Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych opadów Współczynnik MiąŜszość [m] Rodzaj gruntów filtracji k [m/s]

N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10-9 Iły, iłołupki K – odpady inne niŜ niebezpieczne i obojętne 1-5 ≤ 1 x 10-9

O – odpady obojętne ≥ 1 ≤ 1 x 10-7 Gliny

Omawiane wyŜej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne do- kumentują obecność potencjalnej warstwy izolacyjnej do głębokości 10 m. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagroŜenia głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Suchowola Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Mikołajczyk, Zboralska, 2004). Stopień zagroŜenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale takŜe czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronio-

nych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym róŜne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego teŜ obszarów o róŜnym stopniu zagroŜenia nie naleŜy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o róŜnym zagro- Ŝeniu jakości wód podziemnych.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów W granicach obszaru arkusza Suchowola około 50% powierzchni objęte jest bez- względnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wyłączenia bezwzględne obejmują: − tereny połoŜone w granicach obszarów Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Są to: specjalny obszar ochrony siedlisk: PLH 200008 Dolina Biebrzy oraz obszar specjalnej ochrony ptaków PLB 200006 Ostoja Biebrzańska; − teren Biebrzańskiego Parku Narodowego wraz z jego strefą ochronną (w północno- zachodniej części arkusza); − obszary pokryte utworami holoceńskimi, wykształconymi głównie jako torfy, którym towarzyszą namuły torfiaste i piaszczyste, gytie, jak równieŜ piaski i gliny deluwialne. Osady te występują głównie w rozległej dolinie Biebrzy i łączącej się z nią dolinie Brzozówki, a takŜe w zagłębieniach wytopiskowych; − tereny zabagnione i podmokłe oraz obszary występowania chronionych łąk na glebach pochodzenia organicznego występujących głównie w dolinie Biebrzy i Brzozówki, wyłączone bezwzględnie wraz ze strefą o szerokości 250 m; − obszary bardzo płytkiego występowania zwierciadła wód podziemnych głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego (zachodnia część arkusza), gdzie obecność zwier- ciadła pierwszego poziomu wód podziemnych (zasilanego przez infiltrację wód opa- dowych) stwierdzono na głębokości do 5 m (Mikołajczyk, Zboralska, 2004). Poziom ten wykazuje niską odporność na zanieczyszczenia antropogeniczne; − kompleksy leśne, o powierzchni przekraczającej 100 ha; − tereny zwartej zabudowy i infrastruktury Suchowoli (siedziba urzędu miasta i gminy); − obszary predysponowane do występowania ruchów masowych, o spadkach terenu przekraczających 10º, zlokalizowane w dolinie potoku Zgierszczyzna na wschód od Suchowoli i od miejscowości Grymiaczki w obrębie stromych wzniesień moreny czo- łowej, a takŜe na stromym zboczu doliny Biebrzy we wsi Czarniewo (Grabowski (red.) i in., 2007).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna zajmują około 50% obszaru arkusza. Preferowane do tego celu są obszary posiadające naturalną warstwę izolacyjną, zgodną z wymaganiami dotyczącymi naturalnej bariery geologicznej (tabela 7). W obrębie omawianego obszaru rolę naturalnej bariery izolacyjnej spełniają plejstoceń- skie gliny zwałowe, których zasięg powierzchniowy określono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Kozłowski, 2005; 2006). Mogą one stanowić warstwę izolacyjną wyłącznie pod składowiska odpadów obojętnych. W północno-wschodniej części obszaru arkusza, w rejonie Chmielówki oraz Wielkiego Zwierzyńca, na powierzchni odsłaniają się gliny zwałowe najmłodsze, stadiału środkowego zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie). Z reguły są to gliny silnie piaszczyste, z licznymi głazikami, przewarstwione piaskami gliniastymi. We wschodniej, centralnej i południowej części opisywanego terenu są to gliny stadiału środkowego i górnego zlodowacenia warty (zlodowacenia środkowopolskie). Są to gliny zwa- łowe przewaŜnie silnie piaszczyste, brązowe lub szarobrązowe, przechodzące w piaski gliniaste, ze znaczną ilością Ŝwirów oraz z głazikami i głazami. MiąŜszość ich jest znaczna i waha się od 10–12 m (Kolonia Krasne, Olszanka), 16–18 m (Leśniki, Czerwonka, Hołodolina, Ki- zielewszczyzna, Leszczany), 20 m (Laudanszczyzna) do 40 m (Kolonia Grymiaczki). W wielu miejscach w ich spągu występują starsze, mocniej skonsolidowane gliny zwałowe starszych stadiałów zlodowacenia warty oraz zlodowacenia odry. Łączna miąŜszość róŜnowie- kowego kompleksu osadów słabo przepuszczalnych osiąga następujące wartości: 30–34 m (Hołodolina, Kizielewszczyzna), ponad 44 m (Leszczany), 54 m (Leśniki), 70–74 m (Kolonia Grymiaczki, Olszanka), do nawet 90 m (Czerwonka). Starsze gliny zwałowe stadiału dolnego zlodowacenia warty odsłaniają się w strefie przypowierzchniowej wysoczyzny w zachodniej części obszaru arkusza, w rejonie Jatwiezi Małej. Pod względem litologicznym są to gliny piaszczyste, przewarstwione glinami silnie piaszczystymi, przechodzącymi w piaski gliniaste z okruchami Ŝwirów i głazami. Warunki zmiennego wykształcenia naturalnej bariery izolacyjnej wyznaczono w rejonach gdzie na powierzchni stropowej osadów tworzących naturalną barierę izolacyjną wystę- pują piaszczyste osady wodnolodowcowe i eluwialne oraz mułki i piaski zastoiskowe o miąŜszości nieprzekraczającej 2,5 m. Lokalizacja składowisk w tych rejonach będzie wy- magać usunięcia 1–2 metrowej warstwy piaszczystej zalegającej w stropie słabo przepuszczalnych glin zwałowych.

Do obszarów pozbawionych naturalnej bariery geologicznej zaliczono miejsca wystę- powania piaszczysto-Ŝwirowych utworów wodnolodowcowych, lodowcowych, morenowych, kemowych, eolicznych, eluwialnych oraz mułków zastoiskowych, o miąŜszości przekraczają- cej 2,5 metra. Lokalizacja składowisk odpadów na obszarach pozbawionych osadów słabo przepuszczalnych będzie moŜliwa jedynie po zastosowaniu sztucznych przesłon izolacyjnych. W zasięgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów obojętnych znajdują się czwartorzędowe i trzeciorzędowe uŜytkowe piętra wodonośne (GPU) (Mikołajczyk, Zboral- ska, 2004). Główny uŜytkowy poziom wodonośny w utworach czwartorzędowych tworzą osady piaszczysto-Ŝwirowe leŜące między glinami zlodowaceń środkowopolskich, występu- jące na głębokości od 30 do 100 metrów. Z reguły stopień jego zagroŜenia jest niski i bardzo niski (Chmielówka, Zwierzyniec, Lewki, Kiersnówka, Laudanszczyzna, Pokośno, Czerwon- ka, Olszynka, Hołodolina, Wólka, Piątak, Kizielany, Jatwieź, Kolonia Dzięciołowo). Jedynie w okolicy Suchowoli oraz na zachód od Brzozowej stopień zagroŜenia GPU określono jako średni, ze względu na obecność ognisk zanieczyszczeń. Trzeciorzędowe główne uŜytkowe piętro wodonośne tworzą piaski mioceńskie, zalegające na głębokości od 135,5 do 138 me- trów. Piętro to, ze względu na bardzo dobrą izolację charakteryzuje się bardzo niskim stopniem zagroŜenia zanieczyszczeniami (Suchowola, Krzywa, Chodorówka, Dryga, Trzyrzecze, Dubasiewskie). Dla rejonów POLS wyznaczonych w odległości 1 km od Suchowoli wyznaczono obsza- rowe ograniczenie warunkowe wynikające z sąsiedztwa zwartej zabudowy miasta. Wskazania lokalizacyjne pod składowiska odpadów mogą nastąpić dopiero po przepro- wadzeniu szczegółowych badań hydrogeologicznych i geologicznych mających na celu rozpoznanie budowy geologicznej terenu planowanego składowiska.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych Na obszarze arkusza nie wyznaczono rejonów spełniających wymagania pod lokalizację składowisk odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne (komunalnych), dla których wyma- gana jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych o współczynniku wodoprzepusz- czalności <1x10-9 m/s i miąŜszości większej od 1 m. W strefie przypowierzchniowej brak jest osadów tego typu. W przypadku konieczności budowy składowiska dla tego typu odpadów na terenie arkusza, naleŜy przeprowadzić szczegółowe badania geologiczne umoŜliwiające określenie cech izolacyjnych, miąŜszości i rozprzestrzenienia istniejącej naturalnej bariery izolacyjnej. Budowa

składowiska odpadów będzie się wiązać z koniecznością zastosowania dodatkowych sztucznych barier izolacyjnych. Szczegółowa lokalizacja składowiska powinna znajdować się w bezpiecznej odległości od stref obniŜeń tworzących system odwodnienia powierzchniowego. Na obszarze arkusza znajduje się czynne składowisko odpadów komunalnych w Po- świętnem. Jego zamknięcie planowane jest po roku 2012. W Suchowoli znajduje się składo- wisko zamknięte, będące obecnie w trakcie rekultywacji.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Na waloryzowanej powierzchni obszaru arkusza występują grunty spełniające wymagania przyjęte dla naturalnej bariery geologicznej odpowiedniej dla bezpośredniego lokalizowania składowisk jedynie odpadów obojętnych. Nie stwierdzono obecności osadów o właściwo- ściach umoŜliwiających składowanie odpadów komunalnych. Najkorzystniejsze warunki naturalne dla składowania tego typu odpadów wskazać nale- Ŝy w miejscach przypowierzchniowego występowania glin zwałowych stadiału środkowego i górnego zlodowacenia warty, gdzie naturalna bariera geologiczna jest najlepiej wykształco- na (wschodnia i południowa część arkusza) i tworzy wspólny kompleks ze słaboprzepusz- czalnymi glinami starszych zlodowaceń. Warunki takie istnieją w rejonie Kolonii Grymiaczek i Olszanki, gdzie miąŜszość takiego pakietu osiąga 70–74 m. W okolicy Czerwonki miąŜszość NBG dochodzić moŜe nawet do 90 m. Korzystne warunki istnieją równieŜ w rejonie Hołodo- liny, Kizielewszczyzny, Leszczan oraz Leśników, gdzie miąŜszość utworów słabo przepuszczalnych moŜe osiągać 30–54 m. Wskazane obszary znajdują się na terenach niskiego i bardzo niskiego zagroŜenia głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego. Nie posiadają one Ŝadnych ograniczeń warunkowych.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobjętych bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk wskazano jedno wyrobisko związane z eksploatacją kopalin okruchowych w granicach udokumentowanego złoŜa „Kiersnówka” oraz pięć wyrobisk po eksploatacji niekoncesjonowanej, które mo- głoby spełniać rolę niszy umoŜliwiającej składowanie odpadów. PołoŜone są na obszarach pozbawionych warstwy izolacyjnej (piaski i Ŝwiry). Dla wszystkich wskazanych wyrobisk wyznaczono punktowe ograniczenia warunkowe związane z bliskim sąsiedztwem obiektów zabudowy wiejskiej (Kiersnówka, Okopy, Kolonia Czerwonka, Morgi, Piątak, Szczuki). Dla wyrobiska połoŜonego w granicach złoŜa „Kiersnów- ka” istnieje równieŜ ograniczenie wynikające z konieczności ochrony zasobów złóŜ kopalin.

X. Warunki podłoŜa budowlanego

Zgodnie z zasadami sporządzania MGśP na obszarze arkusza Suchowola dokonano uproszczonej oceny warunków podłoŜa budowlanego. Dla powyŜszej oceny wykorzystano Szczegółową mapę geologiczną Polski w skali 1:50 000 arkusz Suchowola (Kozłowski, 2005; 2006) oraz mapy topograficzne w skali 1:50 000. Waloryzacją geologiczno-inŜynierską nie objęto: obszaru Biebrzańskiego Parku Narodowego, złoŜa „Jagłowo”, lasów, gleb chronionych dla uŜytkowania rolniczego w klasach I–IVa oraz łąk na glebach pochodzenia organicznego. W wyniku waloryzacji wydzielono obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Za obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa uznano rejony występowania gruntów spoistych (zwartych, półzwartych i twardoplastycznych) oraz niespoistych, w stanie średniozagęszczonym i zagęszczonym, w których wody gruntowe występują głębiej niŜ 2 m od powierzchni terenu. Najkorzystniejsze podłoŜe dla budownictwa stwierdzono w obrębie gruntów niespoistych – piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych powstałych w czasie zlodowaceń północno- polskich. Osady te największe powierzchnie zajmują w rejonie: Karpowicz, Jatwiezi DuŜej i Małej, Zwierzyńca, Suchowoli oraz Chodorówki Nowej. NaleŜy zaznaczyć, Ŝe występujące w dolinach rzecznych piaski mogą charakteryzować się zróŜnicowanymi warunkami geologiczno-inŜynierskimi. W warunkach zmiennej akumulacji dolinnej osady te mogą być przewarstwione utworami organicznymi, co stanowić moŜe zagroŜenie nawet dla lekkich obiektów budowlanych (nierównomierne osiadanie). Piaski, mułki i Ŝwiry rzeczne występują w prawobrzeŜnych dopływach Brzozówki: (Olszance, Zgierszczyźnie i innych bezimiennych ciekach). Na omawianym obszarze korzystne warunki geologiczno-inŜynierskie, związane z gruntami spoistymi, wyznaczono w rejonach występowania glin zwałowych powstałych w czasie zlodowaceń środkowopolskich. Gliny te występują na obszarze wysoczyzny morenowej we wschodniej i centralnej części arkusza. Obszary występowania glin zwałowych na większości terenu nie były poddane waloryzacji z uwagi na obecność tam gleb wysokich klas bonitacyjnych (I–IVa). Piaski eoliczne, jakkolwiek zaliczone do gruntów o korzystnych parametrach geologiczno-inŜynierskich, mogą stwarzać utrudnienia budowlane. Utwory takie znajdują się na południe od wsi Jaminy i w dolinie Biebrzy. W większości porośnięte są la- sami.

Utrudnienia budowlane mogą wystąpić w obrębie pagórków kemowych. Formy te, powszechne na obszarze wysoczyzny morenowej na południe od Suchowoli, stanowią utrudnienia dla budownictwa z uwagi na zmienne wykształcenie litologiczne. Oprócz Ŝwirów, odzna- czających się znacznym stopniem zagęszczenia i duŜą wytrzymałością, występują teŜ prze- warstwienia mułków o zdecydowanie gorszych parametrach geologiczno-inŜynierskich. W terenach takich powinny być wykonane dokumentacje geologiczno-inŜynierskie. Do obszarów o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo, zaliczono tereny, na których występują grunty słabonośne. Są to przede wszystkim: grunty organiczne oraz grunty spoiste w stanie miękkoplastycznym i plastycznym. Grunty organiczne reprezentowane są przez: torfy, namuły i mułki organiczne. Są to jednocześnie obszary płytkiego zalegania wód gruntowych (0–2 m). Obszary te występują głównie w dolinach rzek: Biebrzy i Brzozówki oraz miejscami na wysoczyźnie morenowej w zagłębieniach bezodpływowych. Jako niekorzystne dla budownictwa przyjmuje się wszystkie obszary, na których zwier- ciadło wody gruntowej znajduje się na głębokości mniejszej niŜ 2 m. Przy występowaniu omawianych warunków geologiczno-inŜynierskich istotnym elementem utrudniającym budownictwo moŜe być agresywność wód gruntowych. Wykonywanie robót fundamentowych poniŜej zwierciadła wód gruntowych moŜe prowadzić do zwiększenia stopnia plastyczności gruntów spoistych (glin zwałowych) oraz zmniejszenia stopnia zagęszczenia gruntów niespoistych (piasków i Ŝwirów). Przy występowaniu omawianych warunków geologiczno-inŜynierskich istotnym elementem niekorzystnym dla budownictwa moŜe być nierównomierne osiadanie podłoŜa, a takŜe okresowe podtapianie fundamentów budowli. Tereny zagroŜone powierzchniowymi ruchami masowymi występują w dolinie potoku Zgierszczyzna na wschód od Suchowoli i od miejscowości Grymiaczki w obrębie stromych wzniesień moreny czołowej, a takŜe na stromym zboczu doliny Biebrzy we wsi Czarniewo (Grabowski (red.) i in., 2007). Aktualnie tereny te porośnięte są lasem, ale w przypadku pod- jęcia inwestycji konieczne jest wykonanie dokumentacji geologiczno-inŜynierskiej. W obserwowanych odsłonięciach nie stwierdzono zaburzeń glacitektonicznych, chociaŜ ze strefą moren czołowych zazwyczaj związane jest skomplikowanie układu warstw. RównieŜ w takich przypadkach wymagane jest sporządzenie dokumentacji geologiczno-inŜynierskich. Na obszarze arkusza nie występują tereny o znacząco zmienionej rzeźbie w wyniku działalności człowieka (składowiska, hałdy, duŜe wyrobiska poeksploatacyjne).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Formami ochrony przyrody i krajobrazu na obszarze arkusza Suchowola są: Biebrzań- ski Park Narodowy wraz z otuliną, obszar chronionego krajobrazu, lasy, gleby chronione klas I–IVa oraz łąki na gruntach organicznych. Krajobraz naturalny tworzą lasy, bagna i tereny podmokłe, stanowiące około 40% powierzchni arkusza. Zarówno siedliska bagienne, jak i leśne są bardzo urozmaicone. Charakte- rystyczne zbiorowiska leśne związane są z terenami bagiennymi w Kotlinie Biebrzy. Rosną tu bagienne bory sosnowo-świerkowe, olsy, łęgi, a takŜe reliktowe zarośla brzozy niskiej. Wy- spy tarasu pradolinnego, zwanego grądami, leŜące pośród bagien i olsów, mają równieŜ swą charakterystyczną roślinność. Są to lasy liściaste z grabem, dębem szypułkowym, lipą, klo- nem, wiązem, jesionem i leszczyną oraz bogatym runem. Północno-zachodni fragment obszaru arkusza znajduje się w obrębie Biebrzańskiego Parku Narodowego (BPN). Został on utworzony w 1993 roku na powierzchni 59 223 ha. Jest to największy park narodowy w Polsce. Biebrzański Park Narodowy ma za zadanie ochronę naturalnych zespołów torfowisk niskich i wysokich, połoŜonych w dolinie Biebrzy. Park jest siedliskiem cennych i rzadkich gatunków flory i fauny, szczególnie ostoi lęgowych ptaków wodno-błotnych i drapieŜnych, ssaków drapieŜnych oraz łosi. Tereny w dolinie Biebrzy niewłączone do parku narodowego (rejon Jagłowa) oraz tereny przylegające do niego od północy objęte są od 1982 roku ochroną w formie Obszaru Chro- nionego Krajobrazu Dolina Biebrzy, którego zasięg pokrywa się z przebiegiem otuliny Bie- brzańskiego Parku Narodowego. Całkowita powierzchnia otuliny wynosi 66 824 ha. Według Instytutu Upraw, NawoŜenia i Gleboznawstwa w Puławach łąki na glebach pochodzenia organicznego zajmują znaczną część obszaru arkusza. Największe ich kompleksy znajdują się w dolinie Biebrzy (na terenie BPN) i w dolinie Brzozówki. Chronione grunty rolne (klasy I–IVa), wytworzone z piasków i glin w typie gleb brunatnych, występują głównie na wysoczyźnie morenowej, stanowiąc około 40% wszystkich gruntów ornych. Na obszarze arkusza ustanowiono 2 pomniki przyrody nieoŜywionej. Są to głazy narzu- towe (tabela 8).

Tabela 8 Wykaz pomników przyrody Numer Forma Gmina Rok obiektu Miejscowość Rodzaj obiektu ochrony Powiat zatwierdzenia na mapie 1 2 3 4 5 6 Suchowola 1 P Grodzisk 1979 Pn – G sokólski Suchowola 2 P Czerwonka 1967 Pn – G sokólski Rubryka 2 – P – pomnik przyrody Rubryka 6 – rodzaj pomnika przyrody: Pn – nieoŜywionej – rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

Północno-zachodnią część obszaru arkusza Suchowola zajmuje element naleŜący do Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET (Liro (red.), 1998): 26M – Biebrzański międzynaro- dowy obszar węzłowy (fig. 5).

Fig. 5. PołoŜenie arkusza Suchowola na tle systemu ECONET (Liro (red.), 1998) 1 – międzynarodowy obszar węzłowy i jego numer: 26M – Biebrzański, 28M – Puszczy Knyszyńskiej; 3 – jeziora

Znaczną część omawianego terenu obejmują dwa obszary włączone do Europejskiej Sieci Ekologicznej „Natura 2000” (tabela 9), wyznaczone na podstawie tzw. Dyrektywy „Pta-

siej” i Dyrektywy „Siedliskowej”. Są to: specjalny obszar ochrony siedlisk PLH200008 Doli- na Biebrzy oraz obszar specjalnej ochrony ptaków PLB200006 Ostoja Biebrzańska. Granice obszarów na terenie omawianego arkusza całkowicie się pokrywają. Informacje na temat sieci „Natura 2000” są zamieszczone na oficjalnej stronie internetowej Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (http://natura2000.gdos.gov.pl/natura2000/). Torfowiska Doliny Biebrzy są największym, prawie niezmienionym kompleksem torfowisk dolinowych w Europie. Koryto rzeki Biebrzy z licznymi meandrami i starorzeczami w róŜnym stadium zarastania ma charakter naturalny. Spośród 15 typów siedlisk występują- cych w ostoi największy udział powierzchniowy posiadają szczególnie cenne torfowiska przejściowe i trzęsawiska, zmiennowilgotne łąki oraz bory i lasy bagienne. Dolina Biebrzy jest bardzo waŜną w skali kraju ostoją bobra i wydry, jak równieŜ wielu gatunków ptaków, szczególnie wodno-błotnych i drapieŜnych, które osiągają tu rekordowe liczebności.

XII. Zabytki kultury

Obszar arkusza Suchowola jest terenem ubogim w znaczące stanowiska archeologiczne. Jak wynika z dokumentacji archiwalnych, wykonanych w ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP), w miejscowości Okopy znajduje się stanowisko archeologiczne zapisane w rejestrze zabytków województwa podlaskiego. Jest to cmentarzysko kurhanowe z okresu wpływów rzymskich. Pozostałe zlokalizowane na mapie stanowiska archeologiczne mają duŜą wartość poznawczą i wymagają ochrony w celu dokumentowania dalszych badań arche- ologicznych. Stanowiska archeologiczne świadczą o tym, Ŝe człowiek pierwotny Ŝył na rozpatrywa- nym obszarze juŜ na początku środkowej epoki kamienia (mezolitu). Na początku młodszej epoki kamienia (neolitu), czyli około 4500 lat temu, rozprzestrzenione juŜ było tu rolnictwo motykowe. Narzędzia z brązu pojawiły się w omawianym regionie około 1300–1100 lat p.n.e., a z Ŝelaza – na początku naszej ery. W tym czasie docierały na ten obszar wpływy rzymskie. Najstarsze ślady osadnictwa pochodzące z epoki kamienia odkryto w: Brzozowej (me- zolit), Kizielanach (neolit i wczesna epoka Ŝelaza) i Chmielówce (neolit i epoka brązu).

Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 PołoŜenie centralnego punktu PołoŜenie administracyjne obszaru Nazwa obszaru Powierzchnia Typ Kod obszaru w obrębie arkusza Lp. (symbol oznaczenia na obszaru obszaru obszaru Szerokość Kod mapie) Długość geogr. (ha) Województwo Powiat Gmina geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 moniecki Jaświły PL343 PLB augustowski Sztabin 1 F Ostoja Biebrzańska (P) E 22°59’38” N 53°38’53” 148 508,8 PL344 podlaskie 200006 Suchowola PL345 sokólski miasto Suchowola moniecki Jaświły PL343 PLH augustowski Sztabin 2 K Dolina Biebrzy (S) E 22°34’48” N 53°27’05” 121 206,2 PL344 podlaskie 200008 Suchowola PL345 sokólski miasto Suchowola

38 Rubryka 2 – F – obszar specjalnej ochrony ptaków, całkowicie zawierający w sobie specjalny obszar ochrony siedlisk, K – specjalny obszar ochrony siedlisk, częściowo

przecinający się z obszarem specjalnej ochrony ptaków Rubryka 4 – S – specjalny obszar ochrony siedlisk, P – obszar specjalnej ochrony ptaków

Ludność zamieszkująca te tereny od II–VII w. do końca XIII w. naleŜała do grupy pra- bałtyckiej, z której wywodziły się plemiona Jaćwingów, a takŜe północnych Litwinów. Z tego okresu pochodzą ślady osad wczesnośredniowiecznych w Grodzisku, Rutkowszczyźnie (w pobliŜu Biebrzy), Skindzierzu i Mikicinie. Łupieskie wyprawy Jaćwingów i Galindów na sąsiednie ziemie Mazowsza i Litwy, a takŜe Rusi, spowodowały odwetowe wyprawy krzyŜackie i mazowiecko-ruskie, których nasilenie nastąpiło pod koniec XIII w. Spowodowały one wyludnienie tych terenów na blisko 150 lat. Następna fala osadnicza nastąpiła w okresie późnego średniowiecza i w czasach no- woŜytnych. Tereny objęte arkuszem stanowiły od 1422 roku pogranicze pomiędzy państwem zakonu krzyŜackiego a Wielkim Księstwem Litewskim. Spośród zabytkowych obiektów sakralnych i architektonicznych występujących na tym terenie zaznaczono te, które objęte są ochroną Konserwatora Zabytków w Białymstoku. W Suchowoli znajduje się klasycystyczny kościół pw. św. Piotra i Pawła, zbudowany w la- tach 1884–1885, a w Mikicinie zespół dworsko-parkowy z I poł. XIX w. Drewniane wiatraki typu holenderskiego zachowały się w Grodzisku i Suchowoli. W miejscowości Kolonia Du- basiewskie ochroną konserwatorską objęta jest zagroda wiejska, w skład której wchodzi cha- łupa, stodoła i spichlerz. W Jaminach obok zabytkowego drewnianego kościoła z XVIII w. znajduje się zabytkowa drewniana plebania z 1831 roku.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Suchowola charakteryzuje się urozmaiconym ukształtowaniem morfologicznym. PrzewaŜającą część arkusza zajmują Wzgórza Sokólskie. WaŜnym elementem morfologicznym, wyraźnie zaznaczającym się w krajobrazie, jest bagnista dolina rzeki Bie- brzy, objęta ochroną jako Biebrzański Park Narodowy. Znaczna część obszaru arkusza została włączona do Europejskiej Sieci Ekologicznej „Natura 2000”, jako obszary PLH200008 Doli- na Biebrzy oraz PLB200006 Ostoja Biebrzańska. Omawiany obszar to region rolniczy, zdominowany przez gospodarstwa indywidualne, najczęściej średniej i małej wielkości. Osadnictwo wiejskie rozwinęło się na wysoczyźnie. Największą miejscowością jest miasto Suchowola. Baza surowcowa jest uboga. Udokumentowane są tu cztery małe złoŜa kopalin okruchowych, z których eksploatowane jest tylko jedno. Perspektywy surowcowe dotyczą przede wszystkim piasków i Ŝwirów. Na obszarze arkusza wyznaczono trzy obszary prognostyczne torfów o łącznej powierzchni 27,5 ha i zasobach 471 tys.m3.

Na omawianym obszarze wody podziemne o znaczeniu uŜytkowym występują w piaskowo-Ŝwirowych utworach czwartorzędu i piaskowych osadach paleogenu. W obrębie piętra czwartorzędowego wyróŜnia się poziomy: przypowierzchniowy, który ma znaczenie pod- rzędne oraz poziomy międzyglinowe, stanowiące główne poziomy uŜytkowe. Przeciętne zawartości metali cięŜkich w glebach na obszarze arkusza są na ogół niŜsze lub równe w stosunku do wartości przeciętnych dla obszarów niezabudowanych Polski. WyŜ- szą wartość wykazuje jedynie zawartość rtęci. Zawartości szkodliwych pierwiastków śladowych i wielopierścieniowych węglowodo- rów aromatycznych w osadach rzek i jezior są niŜsze od ich dopuszczalnych stęŜeń według rozporządzenia MŚ. Są one takŜe niŜsze od ich wartości PEL, powyŜej której obserwuje się szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. StęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Na obszarze arkusza wyznaczono rejony, w których moŜliwe jest lokalizowanie jedynie składowisk odpadów obojętnych. Nie stwierdzono obecności osadów o właściwościach umoŜliwiających składowanie odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne. W strefie przypowierzchniowej obszarów wysoczyznowych występują gliny zwałowe zlodowaceń warty i wisły tworzące wraz z glinami starszych zlodowaceń kompleksy utworów słabo przepuszczalnych, o miąŜszości dochodzącej maksymalnie do około 90 metrów. Większość wyznaczonych rejonów POLS (za wyjątkiem okolic Suchowoli i Brzozowej) połoŜonych jest w strefach o bardzo niskim i niskim stopniu zagroŜenia głównego uŜytkowe- go poziomu wodonośnego. W okolicach Suchowoli wskazano ograniczenie warunkowe wynikające z sąsiedztwa zwartej zabudowy miasta. Na planszy B zlokalizowano sześć wyrobisk, z których jedno połoŜone jest w granicach udokumentowanego złoŜa piasków „Kiersnówka”. Lokalizacja składowisk odpadów na wskazanych obszarach powinna być poprzedzona szczegółowymi badaniami geologiczno-inŜynierskimi i hydrogeologicznymi, które pozwolą na dokładne rozpoznanie parametrów określających właściwości izolacyjne glin zwałowych oraz ich miąŜszość i rozprzestrzenienie. Najkorzystniejsze podłoŜe dla budownictwa występuje w obrębie wysoczyzny morenowej. Jako niekorzystne dla budownictwa uznano obszary podmokłe i tereny bagienne, zlokalizowane w dolinach rzek Biebrzy i Brzozówki oraz miejscami na wysoczyźnie morenowej w zagłębieniach bezodpływowych.

Z uwagi na unikalne walory krajobrazowe i przyrodnicze rozwija się tu turystyka poby- towa (agroturystyka) i kwalifikowana (spływy kajakowe, obserwacje ornitologiczne). Miasto Suchowola jest geograficznym centrum Europy. W miejscowości Okopy, w pobliŜu Sucho- woli, urodził się ks. Jerzy Popiełuszko.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Contamina- tion After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993-1994. Envi- ronmental Health Perspectives 107 (1), 37-43. BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 – The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1–2): 13–35. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467–480. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1995 – Metale cięŜkie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996. BOLEWSKI A. (red.), 1980 – Surowce Mineralne Świata – Torf. Wyd. Geol., Warszawa. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128:391–400.

CECKOWSKI T., TATARATA M., 2010 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoŜa pia- sku „Domuraty III”, gm. Suchowola, pow. sokólski, woj. podlaskie. Państw. Inst. Geol. – Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa. CZOCHAL S., 1990 – Inwentaryzacja złóŜ kopalin mineralnych stałych na terenie wojewódz- twa białostockiego, gmina Suchowola. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., War- szawa. DOMAŃSKA Z., 1984 – Sprawozdanie z prac geologiczno–poszukiwawczych złóŜ kruszywa naturalnego na terenie województwa białostockiego. GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774–781.

GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W., 2001 – Historical record of polycyclic aromatic hydro–carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721. GÓRKA J., KAPERA H., KRUK L., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Suchowola (224). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warsza- wa. GRABOWSKI D (red.), KRZYWICKI T., CZARNOGÓRSKA M., FRANKIEWICZ A., 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w województwie podlaskim. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., War- szawa. HOWSAM M., JONES K., 1998 – Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and related compounds. Springer-Verlag Berlin Heidelberg, p. 137- 174. http://natura2000.gdos.gov.pl/natura2000/ ILNICKI P., 2002 – Torfowiska i torfy. Wydawnictwo Akademii Rolniczej, Poznań. Informacja o stanie środowiska na obszarze województwa podlaskiego w 2009 roku, 2010 – Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Białymstoku. http://www.wios.bialystok.pl/pdf/raport2009.pdf Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Państw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony 1:500 000. Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KOZŁOWSKI I., 2005 – Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, arkusz Suchowola (224). Państw. Inst. Geol., Warszawa. KOZŁOWSKI I., 2006 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Suchowola (224). Państw. Inst. Geol., Warszawa. KWAŚNIEWSKA J., 1984 – Czwartorzędowe utwory węglanowe w woj. białostockim. Ar- chiwum Przedsiębiorstwa Geologicznego POLGEOL SA, Warszawa. LINDSTRÖM M., 2001 – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3–4 p. 363 – 383.

LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdraŜania krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska. Wyd. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIU H., PROBST A. LIAO B., 2005 – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ. 339(1–3):153– 166, 2005. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus–based Sediment Development and evaluation of consensus–based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20–31. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 – Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1–4 p 201 – 230. MIDDELKOOP H., 2000 – Heavy metal pollution of the river Rhine and Meuse floodplains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geosciences 79 (4): 411–428. MIKOŁAJCZYK M., ZBORALSKA E., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Suchowola (0224). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., War- szawa. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ. 320(2-3):189-209. NIEĆ M. (red.), 2002 – Zasady dokumentowania złóŜ kopalin stałych. Ministerstwo Środowi- ska Departament Geologii i Koncesji Geologicznych Komisja Zasobów Kopalin, Warszawa. OSTRZYśEK W., DEMBEK K., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóŜ torfowych w Polsce, spełniających kryteria potencjalnej bazy surowcowej z ustaleniem i uwzględnieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. IMiUZ, Falenty.

PACZYŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski, tom I. Wo- dy słodkie. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L., 2009 – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes. Environmental Pollution 157(5): 1649–1656 RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers.pp.370. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M., 2004 – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution v. 159: 101–113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G., 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159:67–86. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., w sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55, poz. 498). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jakości ziemi (DzU n 165, poz. 1359). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów (DzU n 61, poz. 549). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych (DzU n 162, poz. 1008). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów (DzU n 39, poz. 320). SADOWSKI W., 1992 – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego „Jagłowo” wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania złoŜa dla potrzeb budownictwa i dro- gownictwa gminnego, gmina Sztabin, woj. uwalskie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

SADOWSKI W., 2005 – Dokumentacja geologiczna w kat.C1 złoŜa kruszywa naturalnego „Kiersnówka”. Archiwum Starostwa Powiatowego w Sokółce.

SALACHNA P., 1969 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za surowcem ceramicznym ilastym i piaskami kwarcowymi w powiecie Augustów. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173–194. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁ O., BORŮVKA L., 2003 – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro–organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326. STACHÝ J., 1987 – Atlas hydrologiczny Polski. Wyd. Geol., Warszawa. STARKEL L. (red.), 1991 – Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze. PWN, Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski. cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce. Mapa stęŜenia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski. cz. II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Skala 1:750 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMIŃSKI M. (red.), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2010 r. Państw. Inst. Geol. – PIB, War- szawa.

TATARATA M., 2005 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoŜa kruszywa naturalnego „Domuraty”. Archiwum Starostwa Powiatowego w Sokółce. UNIEJEWSKA M., 1992 – Inwentaryzacja złóŜ kopalin mineralnych stałych na terenie wo- jewództwa łomŜyńskiego, gmina Suchowola. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (tekst jednolity DzU z 2010 Nr 185, poz. 1243). VINK J., 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519–527. WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945–950.

WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R., FAVARGER P., HALLER L., PER- ROUD A., PEYTREMANN C., 2004 – River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Res- ervoirs: Research & Management 9 (1): 75–87.