BAHÇE 45 (2): 55–65 2016

BAZI ÜMİTVAR SOFRALIK ZEYTİN TİPLERİNİN POMOLOJİK ÖZELLİKLERİ1

Nesrin AKTEPE TANGU2 Mehmet Emin AKÇAY² Emre BİLEN²

ÖZET

Sofralık zeytin yetiştiriciliği yağlık zeytin yetiştiriciliğinden daha karlı olmaktadır, ancak üretilen sofralık zeytinlerin bir kısmı tanelerinin küçüklüğü nedeniyle sofralık olarak değerlendirilememekte ve üretici kayba uğramaktadır. Gemlik zeytin çeşidi, özellikle ürünün bol olduğu yıllarda geç olgunlaşmakta ve olgunlaşma homojen olmamaktadır. Kış mevsiminin bastırmasıyla şartlar ağırlaşmakta, hasat iyice zorlaşmaktadır. Siyah sofralık kalitesi tartışılmaz olan Gemlik Zeytin çeşidinin bazı olumsuz özelliklerinden yola çıkılarak 1990 yılında başlatılan "Melezleme Yolu İle Yeni Zeytin Çeşitlerinin Geliştirilmesi" projesinin ilk aşaması 1990–1998 yılları arasında tamamlanmış ve ön elemeye tabi tutulduktan sonra 2028 Fı bitkisi ile Gözlem bahçesi oluşturulmuştur. 1999 yılında gözlem parselinin dikimi gerçekleştirilmiş olup, 2002 yılında ilk meyveler görülmeye başlamıştır. 2010 yılında amaca uygun tipler seçilerek ön seleksiyon işlemi tamamlanmıştır. Bu çalışmanın amacı; ön seleksiyonla seçilen Fı bitkileri içinde üstün özelliklere sahip olan tipleri belirlemektir. Ayrıca ön seleksiyonla seçilmiş olan 23 adet siyah sofralık ve 3 adet de yeşil sofralık olarak değerlendirilebilecek toplam 26 melez tip arasından farklı işleme şekillerine uygun olanlar belirlenmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler: Zeytin, pomoloji, melezleme ıslahı, seleksiyon

ABSTRACT

POMOLOGICAL CHARACTERISTICS OF SELECTED GENOTYPES

Olive growing for table olive production is more profitable compare to oil olive production but 29% of harvested olive fruits cannot be used as table olive because of the small fruit sizes and producers suffer economical loss because of this. Late maturation and lack of a uniform maturation of Gemlik olive cultivar, especially in years with excessive crop loads, causes difficulties at harvest because of winter climatic conditions. These are the negative features of 'Gemlik' olive cultivar which is otherwise one of the best quality table olive. For these reasons a study named "Development of New Olive Cultivars by Cross–breeding" was started in 1990. The first stage of this study was completed in 1998 and 2028 genotypes were selected for the second stage of the project. An observation orchard was established with these 2028 genotypes in 1999 and fruit bearing started in 2002 from these genotypes. Pre–selection process was finished in 2010 which resulted with the selection of 23 black olive and 3 green olive genotypes. The purpose of the ongoing breeding program is to compare the quality of these 26 selected table and choose the highest quality ones for black and green table olive production.

Keywords: Olive, pomology, cross–breeding, selection

1 Yayın Kuruluna Geliş Tarihi: Haziran 2016 2 Dr., Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, YALOVA

55

GİRİŞ yeni çeşitlere ihtiyaç duymaktadır. Mekanik hasada uygun dik ve küçük taç oluşturan, üniform Zeytin yetiştiriciliğinin büyük bir kısmı olgunlaşan, en düşük düzeyde alternans gösteren, Akdeniz havzasındaki ülkelerde yapılmaktadır. yaprak ve kök hastalıklarına dayanıklı çeşitler Zeytin ağacı Oleaceae familyasının Olea geliştirmek günümüzde pek çok zeytin ıslah europaea L. türünün Olea europaea var sativa L. programının amacını oluşturmaktadır. Islah alt türü içinde yer almaktadır. Ülkemizde halen çalışmalarında dona dayanıklılık ve yeni ürünler yetiştirilmekte olan 100’ün üzerinde zeytin çeşidi geliştirme de dikkate alınan diğer konulardandır vardır. Bu anlamda zeytin ağaçları gerek [24]. yabanileri ve gerekse kültür çeşitleri bakımından Dünyada zeytinde ıslah çalışmaları farklı çok büyük bir zenginliğe sahiptir [12]. amaçlara yönelik olarak yapılmıştır ve yapılmaya Türkiye’de yetiştiriciliği yapılan en önemli devam etmektedir. Zeytin endüstrisindeki modern sofralık zeytin çeşitleri Gemlik, ‘Ayvalık’, tekniklerin gelişmesi, son yıllarda zeytinin doğal ‘Domat’, ‘Memecik’, ‘Erkence’, ‘Uslu’, ‘Eşek yetişme alanı olan Akdeniz Havzası dışında da Zeytini’, ‘Yamalak Sarısı’ ve ‘Edincik Su’ yayılmasını sağlamıştır. Bununla birlikte artan çeşitleridir [11]. Bu çeşitler içerisinde siyah talebi karşılamak üzere, temel zeytin üreticisi olan sofralık olarak değerlendirilen ‘Gemlik çeşidi’ ülkelerde melezleme ve klonal seleksiyon ıslahı yüksek sofralık kalitesi ve Türkiye içerisindeki çalışmaları başlatılmıştır. Bu çalışmalarda, erken yayılışı bakımından büyük önem taşımaktadır verime yatan, alternans eğilimi düşük hastalık ve [22]. zararlılar ile don ve kuraklık gibi abiyotik streslere Islah çalışmalarının amaçları, ticari değeri olan dayanıklı, sık dikim sistemlerine ve mekanik çeşitlerin olumsuz özelliklerinin giderilmesi ya da hasada uygun, meyve–yağ kalitesi yüksek ve pek çok özelliği (meyve kalitesi, verim, insan sağlığı için daha yararlı içeriğe sahip hastalıklara dayanım vb.) bir arada taşıyan yeni çeşitlerin geliştirilmesi amaçlanmıştır [14]. Bu çeşitlerin geliştirilmesi olarak ifade edilebilir. çalışmalar içerisinde meyve ağırlığı, et oranı, yağ Özellikle sürekli değişen tüketici taleplerinin randımanı ve çekirdek şeklinin [18], erken verime karşılanması için albenisi yüksek ve aynı zamanda yatma, verimlilik, yağ oranı, oleik asit içeriği ve birim alandan daha fazla ve daha kaliteli ürünün Spilocaea oleagina (Cast.)’ya dayanıklılığın [26] alınabileceği yeni çeşitlerin geliştirilmesi meyve ıslah kriteri olarak ele alındığı çalışmalar olduğu ıslahının genel amaçlarındandır [19]. gibi, yalnızca verimin [10], meyve iriliğinin [36], İlk zeytin ıslah çalışmalarına 1927 yılında erken meyveye yatmanın [27] ıslah amacı olarak İtalya ve İspanya başta olmak üzere Akdeniz ele alındığı zeytin ıslah çalışmaları da ülkelerinde başlanmıştır. Yapılan bu ıslah bulunmaktadır. çalışmaları klasik melezleme yöntemiyle Hem sofralık hem de yağlık kalitesi yüksek başlamıştır ki, günümüzde klasik melezlemenin olan zeytin çeşitlerini yetiştirmek, zeytinyağı ve ıslah çalışmalarının temelini oluşturduğu herkes sofralık zeytin satış fiyatlarına bağlı olarak tarafından kabul edilmektedir. İtalya’dan çiftçilere iki farklı seçenekten yüksek kar ‘Frantoio’ ve ‘Ascolana Dura’, İspanya’dan getirenden birini seçerek zeytinlerini pazarlama ‘Gordale’ ve ‘Manzanilla’, Fransa’dan ‘ imkânını sağlamaktadır. Bu nedenle yağ içeriği Languedoc’ bu çalışmalardan seçilen ilk yüksek olan zeytinlerde aynı zamanda meyve çeşitlerdir. Bu çeşitlerden ‘Frantoio’ yağlık, iriliğinin ve et çekirdek oranının yüksek olması da diğerleri ise çift amaçlı (sofralık ve yağlık) veya istenen bir özelliktir [31]. Florence sofralık olarak yetiştirilmektedir [29, 20]. Yapılan Üniversitesi’nde yapılan bir çalışmada 12 sofralık çalışmalarda klasik melezleme ıslahı çalışmaları ve 3 yağlık zeytin çeşidinin melezlenmesi ile halen yeni zeytin çeşitlerinin elde edilmesinde toplam 127 farklı melezleme kombinasyonu kullanılan en önemli yöntemlerden biri olduğu ve oluşturulmuştur [5]. Bu Çalışmalarda yeni çift bu çalışmalardan geniş bir genetik varyasyona amaçlı olarak değerlendirilebilen zeytin sahip zeytin koleksiyonları elde edildiği çeşitlerinin elde edilmesinin amaçlandığı belirtilmektedir [32]. vurgulanmaktadır. Çalışma sonucunda elde edilen Zeytin endüstrisi günümüzde yoğun dikime ve 134 melez zeytin genotipinin özelliklerinin mekanizasyona uygun bahçelere adapte olabilecek belirlenmesi için Merkez ve Güney İtalya’da üç

56 N. AKTEPE TANGU, M. E. AKÇAY, E. BİLEN / BAHÇE 45 (2): 55–65 (2016) farklı bölgede gözlem parselleri oluşturulmuştur MATERYAL VE METOT [6, 8]. Bir çeşidin sofralık, yağlık veya çift amaçlı Materyal olarak değerlendirilmesinde; bu çeşidin irilik, yeşil veya siyah salamuraya uygunluk, et çekirdek Bu Çalışma 1999–2010 yılları arasında, oranı gibi bazı özelliklerinin yanında, % yağ Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma içeriği de oldukça önemlidir [4]. Çeşidin % yağ Enstitüsünde yürütülmüştür. Çalışmada yerli ve içeriğinin belirlenmesinde en uygun yöntem, kuru yabancı olmak üzere 8 ana ebeveyn ve 5 yerli çeşit maddede % yağ miktarının belirlenmesidir [25]. baba ebeveyn olarak kullanılmıştır. Kuru maddede %48’in üzerinde yağ içeren zeytinler zeytinyağı sanayi, %40’ın altında yağ Ana ebeveyn olarak kullanılan çeşitler içeren zeytinler sofralık zeytin sanayi ve %40–48 Gemlik: Ülkemizin en önemi sofralık zeytin aralığında yağ içeren zeytinler ise her iki zeytin çeşitlerindendir. Marmara Bölgesinin zeytin sanayi için kullanılabilecek zeytinler olarak varlığının büyük bir bölümünü oluşturur. Somak tanımlanmaktadır [37]. uzunluğu 25 mm, somakta bulunan çiçek adedi Çeşit tanımlanmasında kullanılan diğer önemli 13–14, abortif pistilli çiçek oranı %40–60 bir kriter ise meyve iriliğidir. Meyvenin iriliği kadardır. Geç olgunlaşan bir çeşittir. çeşidin sofralık, yağlık veya çift amaçlı olarak Tavşan Yüreği: Somak uzunlukları 14–22 mm, kullanım imkânını belirleyen en önemli somaktaki çiçek sayısı 8–15 arasındadır. özelliklerden birisidir [21]. Sofralık zeytin Meyveleri çok iridir ve oval şekillidir. Genellikle çeşitlerinin meyve ağırlığının 2.43 g’dan [3], düzenli ürün verir. et/çekirdek oranının ise 5’den yüksek olmasının İzmir sofralık: Meyveleri çok iri oval şekilli, gerektiği bildirilmiştir [33]. kendine kısır bir çeşittir. Dünyanın en kaliteli sofralık zeytin Ascolana: Soğuğa ve halkalı lekeye duyarlı, çeşitlerinden biri olan Gemlik çeşidi, yoğun olarak zeytin sineğine karşı nispeten dayanıklıdır. Somak yetiştirildiği Marmara Bölgesinde, ürünün bol uzunlukları 13–37 mm, somaktaki çiçek sayısı olduğu yıllarda geç olgunlaşmaktadır. Gemlik 11–27 civarındadır. Meyveleri çok iri, oval zeytin çeşidinde, meyvelerin özellikle bol olduğu şekillidir. Düzenli ürün verir. yıllarda geç olgunlaşması ve olgunlaşmanın Manzanilla: Erken ürüne yatan verimli bir homojen olmaması, ayrıca kış mevsiminin çeşittir. Değişik iklim ve toprak şartlarına bastırmasıyla şartların ağırlaşması, hasadı iyice adaptasyonu iyidir. Somak uzunluğu 16–31 mm, zorlaştırmaktadır. Sofralık zeytin yetiştiriciliği somaktaki çiçek sayısı 8–16 kadardır. Meyveleri yağlık zeytin yetiştiriciliğinden daha karlı orta irilikte, yuvarlak şekillidir. Erken olgunlaşan olmaktadır ancak üretilen sofralık zeytinlerin bir çeşittir. %29’u tanelerinin küçüklüğü nedeniyle sofralık : Soğuğa karşı duyarlı bir çeşittir. olarak değerlendirilememekte ve üretici kayba Meyveleri hoş kokuludur. Orta erkenci bir çeşittir. uğramaktadır [30, 2]. Meyveleri uzun ve asimetrik görünümdedir. Yapılan melezleme ıslahı çalışması ile ülkemiz Belle D. Esp.: Kendine uyuşmazdır. Eti zeytinciliğine, erken ve homojen olgunlaşan, iri, et çekirdekten kolay ayrılır, Soğuğa ve halkalı oranı ve sofralık kalitesi yüksek yeni bir çeşit lekeye duyarlıdır. Erken olgunlaşan bir çeşittir. kazandırılması amaçlanmıştır. Erken ve homojen Meski: Tunus’ta en yaygın yetiştirilen olgunlaşan bir çeşidin yetiştiriciliğinin çeşitlerden bir tanesidir. Kendine uyuşmazdır, yaygınlaşması ile üreticilerin bu konudaki yabancı tozlanma gerektirir. sorunlarına çözüm getirilebileceği, üreticiye hasatta hem işgücünden tasarruf, hem de çalışma Baba ebeveyn olarak kullanılan çeşitler kolaylığı açısından avantaj sağlanabileceği ve Edinciksu: Somakları iri, bir somaktaki çiçek zeytin gibi stratejik öneme sahip bir türün ülke sayısı ortalama 18 adettir. Abortif pistilli çiçek ekonomisine katkısının artırılabileceği oranı %75–80 kadardır. Meyve yuvarlak şekilli düşünülmektedir. olup meyve en/boy oranı 1’dir. Orta–geç olgunlaşır.

57 N. AKTEPE TANGU, M. E. AKÇAY, E. BİLEN / BAHÇE 45 (2): 55–65 (2016)

Uslu: Somak uzunluğu 24–34 mm, somaktaki Çekirdek boyu: Hassas terazi ile 20 meyvenin çiçek sayısı ise 6–19 arasındadır. Çekirdek etten çekirdek boyu ortalaması olarak belirlenmiştir. kolay ayrılır. Düzenli ürün veren bir çeşittir. Çekirdek ucu şekli: sivri veya düz olarak Karamürselsu: Meyveleri çok iri, somak gözlemle belirlenmiştir. uzunluğu 21–41 mm arasında değişmektedir. Çekirdeğin etten ayrılma durumu: Çekirdekler Somaktaki çiçek sayısı ise 10–37 adet arasındadır. meyveden çıkarılarak kolay, orta, zor şeklinde Halkalı leke hastalığına kısmen toleranttır. duyusal olarak belirlenmiştir. Tavşan Yüreği: Genellikle yeşil sofralık olarak Et oranı: Tesadüfi olarak seçilen 20 adet zeytin değerlendirilen bir çeşittir. Yağ oranı düşüktür. meyvesi hassas terazide tartılmıştır. Daha sonra bu Meyveler çok iridir ve oval şekillidir. Somak meyvelerin çekirdekleri etli kısmından ayrılarak uzunluğu 14–22 mm arasındadır. Somaktaki çiçek tartılmış ve çekirdek ağırlığı tespit edilmiştir. sayısı 8–15 arasında değişmektedir. Genellikle Toplam meyve ağırlığından çekirdek ağırlığı düzenli ürün verir. çıkartılarak etli kısmın ağırlığı bulunmuştur. Etli Samanlı: Yeşil salamuralık bir çeşittir. kısmın ağırlığı ile çekirdek ağırlığı birbirine Oleuropein miktarı düşük olduğu için kısa sürede oranlanıp % olarak belirlenmiştir. tatlanarak yenebilecek duruma gelen bir çeşittir. Et/Çekirdek oranı: Et ve çekirdek ağırlıkları Orta derecede verimli, genellikle düzenli ürün hassa terazi ile tartılıp oranlanarak belirlenmiştir. veren bir çeşittir. Meyveleri orta irilikte yuvarlak Çekirdek şekli: Simetrik veya asimetrik olarak şekillidir. gözlemle belirlenmiştir. Yukardaki ebeveynlerle yapılan melezlemeler Çekirdek yüzeyindeki pürüzlülük: Çekirdekler sonucu elde edilen 2028 melez birey bu çıkarılıp temizlenerek kuruduktan sonra gözlemle çalışmanın materyalini oluşturmuştur. Melezleme yok, az, orta, çok pürüzlü olarak belirlenmiştir. çalışmaları sonunda elde edilen 18477 bitki Yapılan pomolojik ölçümlerde meyve ağırlığı içerisinden ön seleksiyona tabi tutularak seçilen 4 g’ın üzerinde olan genotipler değerlendirmeye 2028 F1 bitkisinin [41], 1999 yılında 4×1.5 m alınmıştır. aralıklarla dikimi gerçekleştirilmiştir. İlk meyvelerin görülmeye başlamasıyla birlikte 2003 yılında gözlemlere başlanmıştır. BULGULAR VE TARTIŞMA

Metot Çalışmada, toplam 25 melezleme kombinasyonundan ilk meyveler 2002 yılında Bu çalışmada, gözlem parselinde meyve veren Gemlik×Edinciksu kombinasyonundaki bitkilerde tiplerde ön seleksiyon amaçları doğrultusunda görülmüştür. yapılan gözlemler şunlardır. 2028 adet melez bitkiden, 2002 yılında ilk Meyve ağırlığı (g): Hassas terazi ile 20 meyve meyveler görülmeye başlanmıştır. 2003 yılında ağırlığı olarak belirlenmiştir. 13, 2004 yılında 91, 2005 yılında 142, 2006 Meyve eni (mm): 20 meyvenin ortalaması yılında 112, 2007 yılında 327, 2008 yılında 45, olarak belirlenmiştir. 2009 yılında 86, 2010 yılında 119 tipe ait Meyve boyu (mm): 20 meyvenin ortalaması meyvelerde pomolojik analizler yapılmıştır. olarak belirlenmiştir. Bu çalışmada ilk değerlendirmeler yapılırken Meyve rengi: Hasat kriteri olarak 4–5 olgunluk öncelikle her yıl meyve veren tipler üzerinde indeksi baz alınmıştır. durulmuştur. 2002–2010 yılları arasında en fazla Meyve şekli: yuvarlak, oval, uzun oval, sayıda meyve alınan melez bitkilerin ait olduğu yuvarlak oval olarak gözlemle belirlenmiştir. kombinasyon Gemlik×Edinciksu (GE) olmuştur. Olgunlaşmadaki homojenlik: Gözlemle Bu kombinasyonla birlikte Gemlik×Uslu (GU), belirlenmiştir. Gemlik×Karamürselsu (GK), Lucques×Uslu (LU) Çekirdek ağırlığı: Hassas terazi ile 20 ve Manzanilla×Tavşan Yüreği (MT) olmak üzere meyvenin çekirdek ağırlığı ortalaması olarak 5 kombinasyonda değerlendirmeler yapılmıştır. belirlenmiştir. Bu 5 kombinasyonda ön seleksiyon kriterleri Çekirdek eni: Hassas terazi ile 20 meyvenin doğrultusunda yapılan değerlendirmelerde 23 adet çekirdek eni ortalaması olarak belirlenmiştir. tip, siyah sofralık olarak seçilmiştir. Bu tiplere ait

58 N. AKTEPE TANGU, M. E. AKÇAY, E. BİLEN / BAHÇE 45 (2): 55–65 (2016) pomolojik özellikler Çizelge 1 ve Çizelge 2’de arasında değişmiştir. Bu değer GE melezlerinde verilmiştir. 4.74 g (GE-070) ile 5.34 g (GE-104) arasındadır Çalışmalar sırasında verim ve meyve iriliği (Çizelge 1). Ebeveynlerden Gemlik çeşidinin olarak ön plana çıkan ve yeşil olarak meyve ağırlığı 3.73 g iken Edincik su çeşidinde değerlendirilebileceği düşünülen 3 adet tip de 4.94 g’dır [11]. Gemlik zeytinine ait meyvelerin yeşil sofralık olarak tekerrürlü denemeye ağırlıkları, Kumral ve ark. [23] tarafından 3.50; alınmıştır. Bunlardan BU-020 nolu tip (Bella Seyran [38] tarafından 3.90 ve Şahin ve ark. [39] D’Espag.×Uslu), BK-013 nolu tip (Bella tarafından 3.40 olarak bildirilmiştir. Alınan D’Espag.×Karamürselsu) ve ME-012 nolu tip ise sonuçlar meyve iriliği açısından çalışmanın amacı (Manzanilla×Edinciksu) kombinasyonuna ait doğrultusunda olduğunu göstermektedir. tiplerden seçilmişlerdir. Bu tiplere ait özellikler Meyve ağırlıkları, seçilen GU melezlerinde ise Çizelge 3 ve Çizelge 4’de verilmiştir. 4.49 g (GU-267) ile 6.29 g (GU-118) arasında Bu çalışmada melez kombinasyonları değişmiştir (Çizelge 1). Uslu çeşidine ait zeytin içerisinde önemli bir genetik varyasyon meyvelerin ağırlıkları ise “Standart Zeytin gözlenmiştir. Melezler içerisinde morfolojik Çeşitleri Kataloğu” nda ortalama 3.53 olarak olarak önemli farklılıklar tespit edilmiştir. Bütün tanımlanmıştır. Melez tiplerin ağırlıkları bu bitkiler aynı agro–klimatik şartlarda kombinasyonda da ebeveynlerden yüksek olarak bulunduğundan morfolojik karakterlerdeki bu belirlenmiştir. Zeytinde kaliteyi etkileyen farklılıklar genetik varyasyona dayanmaktadır faktörler; çevresel faktörler, çeşit, budama, sulama [35]. Çevre şartlarının ve agronomik faktörlerin ve gübreleme, olgunluk durumu ile hastalık ve morfolojik karakterler üzerindeki farklılıklar zararlıların etkileri olarak sıralanabilir [13]. açısından etkileri pek çok çalışmada olduğu gibi Meyve iriliği, çevre ve bakım şartlarından en fazla [9, 17, 33], bu ıslah çalışmasında da önemli etkilenen karakterlerdendir. görülmemiştir. Bu şartlarda morfolojik GK melezlerinden seçilen iki melez bitkiye ait karakterlerdeki farklılıkların genetik yapıdan meyve ağırlıkları GK-024’de ortalama 6.97 g kaynaklandığı sonucuna varılabilir. olurken, GK-069 numaralı tipte 5.55 g olarak belirlenmiştir (Çizelge 1). Ebeveyn çeşitlerden Siyah Sofralık Olarak Seçilen Tipler Karamürsel su çeşidi çok iri meyveli (7.10 g) grupta yer alan bir çeşit olarak tanımlanmaktadır Meyve iriliği, sofralık zeytin yetiştiriciliğinde [11, 42]. ve işleme sanayinde son derece önemli bir kalite LU kombinasyonlarından seçilen iki melez kriteridir. Meyvenin iriliği, çeşidin sofralık, yağlık tipte, meyve ağırlıkları çalışmanın amacına uygun ya da çift amaçlı olarak kullanım imkanını olarak Gemlik çeşidinin meyve ağırlığının belirleyen en önemli özelliklerden birisidir [21]. üstünde değerlerdedir. Bu değerler LU-001’de Scaramuzzi ve Roselli [36] sofralık zeytinlerin 5.70 g olarak belirlenirken LU-055 tipinde 5.15 g seleksiyonunda kriter olarak meyve iriliğinin ilk olarak belirlenmiştir. Ebeveynlerden Lucques sırada yer aldığını bildirmişlerdir. Sofralık zeytin çeşidinin meyve ağırlıkları 4.17 ile 5.00 g çeşitlerinin meyve ağırlığının 2.43 g’dan [3], et arasındadır [45]. Çalışmada MT çekirdek oranının ise 5’den yüksek olmasının kombinasyonundan seçilen tek tip olan gerektiği bildirilmiştir [33]. MT-045’in ise ortalama 6.33 g meyve ağırlığında Meyve alınan tipler arasında değerlendirme olduğu tespit edilmiştir (Çizelge 1). İtalya’da yapılırken, meyve iriliği açısından, ortalama melezleme ıslahı ile geliştirilen çeşitlerden birisi meyve ağırlığı 4 g üzerinde olan melez bireyler olan Picholine×Manzanilla melezi olan ‘Arno’ dikkate alınmıştır. Tohum ve Islah Enstitüsü çeşidinin meyve ağırlığı 6.2 g olarak bildirilmiştir (İran)’nün yürüttüğü ıslah programında [7]. Çeşidin ebeveynlerinden ‘Picholine’ni meyve araştırıcılar elde ettikleri melez zeytinlere ait ağırlığı 3–5 g arasında değişirken [45], meyvelerin ağırlıklarının 5.69–9.03 g arasında ‘Manzanilla’nın meyve ağırlığının ise 2.5–5 g değiştiği bildirilmiştir [43]. Çalışmamızda seçilen arasında olduğu [46] bildirilmiştir. tiplerin ortalama meyve ağırlıkları 4.49–9.27 g

59 N. AKTEPE TANGU, M. E. AKÇAY, E. BİLEN / BAHÇE 45 (2): 55–65 (2016)

Çizelge 1. Siyah sofralık olarak seçilen tiplere ait pomolojik özellikler Table 1. Pomological characteristics of genotypes selected as black olives Mey. eni Mey. boyu Meyve ağırlığı Et oranı Çek. eni Çek. boyu Çek. ağırlığı Et/çek. oranı Tip no Fruit width Fruit height Fruit weight Flesh ratio Seed width Seed height Seed weight Flesh/seed Genotypes (mm) (mm) (g) (%) (mm) (mm) (g) ratio GE-126 20.42 22.33 5.27 87.66 8.90 13.27 0.65 7.11 GE-015 20.21 23.81 5.23 87.16 8.44 15.18 0.65 7.05 GE-021 20.58 23.98 5.30 87.66 8.12 16.92 0.63 7.41 GE-045 19.40 23.70 4.84 84.51 8.30 14.78 0.74 5.54 GE-057 19.78 23.92 5.23 86.04 8.50 16.05 0.73 6.16 GE-066 20.03 20.67 4.93 91.31 7.67 12.67 0.42 10.74 GE-070 19.85 22.08 4.74 89.53 8.07 12.80 0.49 8.67 GE-084 19.70 23.10 5.31 84.82 8.67 16.02 0.80 5.64 GE-104 20.77 21.98 5.34 84.40 8.96 12.65 0.82 5.51 GE-114 20.53 22.53 5.14 88.62 7.20 13.28 0.58 7.86 GE-336 20.00 23.70 5.12 84.38 9.08 15.08 0.79 5.48 GK-024 21.20 27.60 6.97 89.18 8.43 18.15 0.74 8.42 GK-069 20.05 24.15 5.55 85.38 9.13 15.10 0.82 5.77 GK-120 24.13 28.75 9.27 88.95 10.30 19.10 1.02 8.09 GU-118 21.78 25.52 6.29 86.52 9.18 16.05 0.83 6.58 GU-245 20.10 24.58 5.74 88.47 8.08 15.30 0.65 7.83 GU-259 17.95 24.05 4.59 86.75 8.08 17.83 0.68 5.75 GU-267 18.87 22.30 4.49 86.01 8.83 14.98 0.63 6.13 GU-307 20.53 26.15 6.15 89.20 8.50 16.73 0.76 7.09 GU-448 19.05 22.28 4.68 89.08 7.45 14.78 0.51 8.18 LU-001 20.60 28.70 5.70 89.55 7.67 20.40 0.59 8.66 LU-055 18.57 27.95 5.15 85.74 7.67 19.73 0.73 6.05 MT-045 21.03 26.07 6.33 88.52 8.07 16.17 0.70 8.04

Meyve boyutları (eni ve boyu), meyvenin oranına sahip GE-066 nolu birey 4.93 g ortalama şeklini tanımlamada önemli kriterlerdir. Meyve meyve ağırlığı ile orta irilikte meyvelere sahip bir şekli çeşitlerin tanımlanmasında ayırt edici tip olarak karşımıza çıkmıştır. Et oranı en düşük özelliklerdendir. Scaramuzzi ve Roselli [36], tip ise GE-336 nolu melez olmuştur. Et/Çekirdek meyve şeklinin yağlık zeytin çeşitlerinde önemli oranının sofralık zeytinlerde 5’den yüksek olması olmadığı, sofralık zeytin çeşitlerinde ise yuvarlak arzu edilir [33]. Bu çalışmada seçilen bütün ve oval olanların tercih edilmesini önermişlerdir. tiplerde et/çekirdek oranının 5’den yüksek olduğu Bu çalışmadaki seçilen melez bitkiler meyve tespit edilmiştir (Çizelge 4). şekline göre oval, yuvarlak ve yuvarlak oval şekle Marmara Bölgesinin en önemli sofralık çeşidi sahip tipler olarak karşımıza çıkmıştır. Seçilen olan Gemlik zeytininin olumsuz bir özelliği olarak tiplerin büyük çoğunluğu oval grupta yer alırken, karşımıza çıkan, ürünün bol olduğu yıllarda geç yuvarlak olarak tanımlanan tek tip GE-066 kararma ve olgunlaşmanın bir örnek olmaması numaralı tip olmuştur (Çizelge 5). Melez bitkilerin projenin hazırlanmasında temel teşkil eden ebeveynlerinden Edinciksu meyve şekli olarak sorunlardan bir tanesi olarak ele alınmıştır. yuvarlak, Gemlik, Karamürsel su, Uslu, Osmanlıoğlu [30], Akçay ve ark. [1] Manzanilla ve Tavşan Yüreği ise oval şekilli çalışmalarında Gemlik zeytin çeşidinde, meyvelere sahip çeşitler olarak tanımlanmıştır meyvelerin özellikle bol olduğu yıllarda geç [11, 42]. olgunlaşmasına ve olgunlaşmanın bir örnek Meyvelerde et oranı sofralık zeytinlerde olmamasına dikkat çekmiştir. Araştırıcılar, ayrıca kaliteyi belirleyen unsurlardandır. Sofralık zeytin sofralık zeytin yetiştiriciliğinin yağlık zeytin çeşitlerin ıslahında geliştirilen çeşidin et oranının yetiştiriciliğinden daha karlı olduğunu, ancak yüksek, çekirdeğin küçük olması aranan üretilen sofralık zeytinlerin %29’unun tanelerinin özelliklerdir. Et oranı çalışmada ele alınan küçüklüğü nedeniyle sofralık olarak seleksiyon kriterleri arasındadır. Seçilen melez değerlendirilemediğini ve üreticinin kayba tipler arasında et oranı %84.38–91.45 arasında uğradığını vurgulamıştır. Bu çalışmanın ana değişim göstermiştir. %91.31 ile en yüksek et amaçlarından bir tanesi de, homojen olgunlaşan ve

60 N. AKTEPE TANGU, M. E. AKÇAY, E. BİLEN / BAHÇE 45 (2): 55–65 (2016) homojen irilikte meyve veren yeni çeşitler Yeşil Sofralık Olarak Seçilen Tipler geliştirmektir. Bu çalışmada melez tipler arasından hasat döneminde birörnek meyve Bu çalışmanın amaçlarından biri de farklı rengine sahip tiplerin seçimine dikkat edilmiştir. işleme teknikleri ile iyi sonuç veren siyah ve yeşil Seçilen tiplerden bu açıdan en çok dikkati sofralık çeşit geliştirmektir. Meyve iriliği ve çekenler GE-114, GE-126 ve LU-001 nolu irilikteki homojenlik açısından melez parselinde tiplerdir (Çizelge 2). Çizelge 2’de yer alan tiplerin dikkati çeken tiplerden 3 tanesi yeşil sofralık çoğunluğunun hasat döneminde siyah renge olarak değerlendirilebileceği düşünülerek ulaştıkları görülmektedir. seçilmiştir. Seçilen tiplerden en iri meyvelere Çalışmanın amacına yönelik olarak, sahip tip BU-020 nolu tipin meyve ağırlığı 7.81 g geliştirilecek olan çeşitte çekirdeğin meyve olarak belirlenmiştir. Bella D’Espag.×Uslu melezi etinden kolay ayrılması istenen bir özelliktir. olan bu tipin et oranı %89.34, meyve şekli ise uzun Mevcut bireyler bu özellikleri itibariyle oval olarak tespit edilmiştir (Çizelge 3, Çizelge 4). değerlendirilerek; kolay, orta ve zor şeklinde Ebeveynlerden Bella D’Espag. 10–12 g meyve gruplandırılmışlardır. Bu sınıflamaya göre seçilen ağırlığına sahip çok iri meyveli bir çeşit olarak bireylerin büyük çoğunluğu çekirdeği meyve tanımlanmaktadır [34]. etinden kolay ayrılan grupta yer almışlardır. Bir BK kombinasyonuna ait bir melez olan kısmının da orta grupta olduğu belirlenmiştir. BK-013 melezi de yine çok iri meyvelere sahip bir Çekirdek boyutları ve şekli uluslararası çeşit tip olarak dikkati çekmiştir. Meyve şekli uzun oval tanımlamada son derece önemlidir. Fanizza olup et oranı ortalama %89.37’dır. ME melez (1982) çalışmasında tiplerin seçiminde meyve kombinasyonuna ait ME-012 tipi ise 6.11 g ağırlığı yüksek ve çekirdek çapı dar olanların ağırlığında olup, yuvarlak–oval şekilli meyvelere seçiminin önemli olduğunu vurgulamıştır. Bu sahiptir, et oranı ise ortalama %89.41’dir. Daha çalışmada seçilen tiplerin çekirdek eni 7.45 mm önce tanımlandığı gibi Edincik su ve Manzanilla (GU-448) ile 10.30 mm (GK-120) arasında çeşitleri de yuvarlak meyve şekline sahip değişirken Çekirdek boyu ise 12.65 mm (GE-104) çeşitlerdir. Ebeveynlerin bu özelliği melez tipte de ile 20.40 mm (LU-001) arasında değişmiştir. kendini göstermiştir (Çizelge 4). Çekirdek ucu şekli olarak seçilen tiplerin Çekirdek boyutları ve çekirdeğin etinden kolay büyük bir çoğunluğu GE-126, GE-104 ve GK-069 ayrılması siyah sofralıklarda olduğu gibi yeşil nolu melezler yuvarlak uçlu, diğerleri ise sivri sofralık çeşitler için de önem arz etmektedir. Arzu çekirdek ucuna sahip tipler olarak edilen kalite küçük çekirdekli ve etinden kolay belirlenmişlerdir. Çekirdek ucu şekli yanında ayrılan çeşitlerin olması yönündedir. Araştırıcılar çekirdek üzerindeki pürüzlülük (yiv) ve simetri et oranı ve meyve etinin çekirdekten kolay durumu uluslararası çeşit tanımlamada yer alan ayrılması özelliklerinin sofralık zeytinde kalite kriterlerdendir. Çizelge 2’de yer alan seçilmiş kriterleri olduğunu belirtmişlerdir [28, 40, 16]. melez tipler içerisinde GE-104, GE-336, GU-118, Yeşil sofralık olarak seçilen tiplerde çekirdek eni GU-245 numaralı tipler simetrik, diğerleri birbirine yakın değerler verirken, çekirdek boyu asimetrik çekirdek şekline sahip tipler olarak olarak aradaki farkın daha fazla olduğu tespit belirlenmişlerdir. Çekirdekteki pürüzlülük edilmiştir. Bu açıdan çekirdek eni ME-012 tipinde açısından sadece LU-055 yüzeyi düz bir yüzeye 8.28 mm, BU-020 tipinde 8.25 mm ve BK-013 sahipken diğerleri az, orta, çok pürüzlü grupta yer tipinde 8.27 mm olarak tespit edilmiştir. Çekirdek almışlardır. boyu yeşil sofralık tiplerde ise sırasıyla 14.60 mm, Çekirdeğin etinden kolay ayrılması hem 23.50 mm ve 19.05 mm olarak belirlenmiştir. Et tüketim hem de sanayi açısından istenen bir oranı açısından da bu tiplerin ortalama özelliktir. Çalışmamızda çekirdeğin etinden değerlerinin birbirine yakın olduğu görülmüştür ayrılması duyusal olarak değerlendirilmiş ve (Çizelge 4). Çekirdeğin etinden ayrılma düzeyi seçilen tiplerin bu özelliği zor, orta ve kolay olarak BK-013 için kolay, ME-012 ve BU-020 için orta belirlenmişlerdir (Çizelge 2). olarak tespit edilmiştir.

61 N. AKTEPE TANGU, M. E. AKÇAY, E. BİLEN / BAHÇE 45 (2): 55–65 (2016)

Çizelge 2. Siyah sofralık olarak seçilen tiplerin gözlemle belirlenen bazı özellikleri Table 2. Other characteristics of genotypes selected as black olives Olgunlukta Çekirdek Çekirdek etten Tip no Meyve şekli Meyve rengi Olgunluk zamanı homojenlik ucu şekli ayrılma durumu Diğer Type Fruit shape Fruit colour Maturity time Homogenity Seed tip Seperation of flesh Other number at maturity shape from seed Yuvarlak-oval Siyah Ekim 2. yarı Yuvarlak Orta Orta pürüzlü, simetrik GE-126 Homojen Round-elliptic Black October 2nd half Round Medium Have some grooves, symmetric Oval Siyah Kasım ilk yarı Sivri Kolay Orta pürüzlü asimetrik GE-015 Heterojen Elliptic Black November 1st half Pointed Easy Have some grooves, asymmetric Oval Siyah Kasım sonu Sivri Kolay Orta pürüzlü, asimetrik GE-021 Homojen Elliptic Black End of november Pointed Easy Have some grooves, asymmetric Oval Siyah Ekim 2. yarı Sivri Kolay Az pürüzlü asimetrik GE-045 Homojen Elliptic Black October 2nd half Pointed Easy Have a few of grooves, asymmetric Oval Siyah Kasım sonu Sivri Kolay Çok pürüzlü, asimetrik GE-057 Homojen Elliptic Black End of november Pointed Easy Have alot of grooves, asymmetric Yuvarlak Siyah Kasım sonu Sivri Kolay Orta pürüzlü asimetrik GE-066 Homojen Round Black End of november Pointed Easy Have some grooves, asymmetric Oval Siyah Kasım ilk yarı Sivri Kolay Az pürüzlü asimetrik GE-070 Homojen Elliptic Black November 1st half Pointed Easy Have a few of grooves, asymmetric Oval Siyah Ekim 2. yarı Sivri Orta Orta pürüzlü, asimetrik GE-084 Homojen Elliptic Black October 2nd half Pointed Medium Have some grooves, asymmetric Yuvarlak-oval Siyah Ekim ilk yarı Yuvarlak Kolay Orta pürüzlü, simetrik GE-104 Homojen Round-elliptic Black October 1st half Round Easy Have some grooves, asymmetric Oval Siyah Kasım ilk yarı Sivri Kolay Orta pürüzlü, asimetrik GE-114 Homojen Elliptic Black November 1st half Pointed Easy Have some grooves, symmetric Oval Siyah Kasım 2. yarı Sivri Orta Orta pürüzlü, simetrik GE-336 Homojen Elliptic Black November 2nd half Pointed Medium Have some grooves, symmetric Oval Siyah Kasım sonu Sivri Orta Çok pürüzlü, asimetrik GK-024 Heterojen Elliptic Black End of november Pointed Medium Have alot of grooves, asymmetric Oval Siyah Ekim 2. yarı Yuvarlak Orta Orta pürüzlü, asimetrik GK-069 Heterojen Elliptic Black October 2nd half Round Medium Have some grooves, asymmetric Oval Siyah Ekim ilk yarı Sivri Orta Çok pürüzlü, asimetrik GK-120 Heterojen Eliptik Black October 1st half Pointed Medium Have alot of grooves, asymmetric Oval Siyah Kasım 2. yarı Sivri Kolay Çok pürüzlü, simetrik GU-118 Homojen Elliptic Black November 2nd half Pointed Easy Have alot of grooves, symmetric Oval Siyah Kasım 2. yarı Sivri Kolay Çok pürüzlü, simetrik GU-245 Homojen Elliptic Black November 2nd half Pointed Easy Have alot of grooves, symmetric Oval Siyah Kasım 2. yarı Sivri Kolay Çok pürüzlü, asimetrik GU-259 Homojen Elliptic Black November 2nd half Pointed Easy Have alot of grooves, asymmetric Yuvarlak-oval Siyah Kasım 2. yarı Sivri Kolay Az pürüzlü asimetrik GU-267 Homojen Round- elliptic Black November 2nd half Pointed Easy Have a few of grooves, asymmetric Oval Siyah Kasım ilk yarı Sivri Kolay Orta pürüzlü, asimetrik GU-307 Homojen Elliptic Black November 1st half Pointed Easy Have some grooves, asymmetric Yuvarlak-oval Siyah Kasım 2. yarı Sivri Orta Orta pürüzlü, asimetrik GU-448 Homojen Round-elliptic Black November 2nd half Pointed Medium Have some grooves, asymmetric Uzun oval Siyah Ekim 2. yarı Sivri Kolay Az pürüzlü asimetrik LU-001 Homojen Long elliptic Black October 2nd half Pointed Easy Have a few of grooves, asymmetric Uzun oval Siyah Ekim 2. yarı Sivri Orta Pürüzlü değil, asimetrik LU-055 Homojen Long elliptic Black October 2nd half Pointed Medium Have no grooves asymmetric Oval Siyah Ekim 2. yarı Sivri Kolay Çok pürüzlü, asimetrik MT-045 Homojen Elliptic Black October 2nd half Pointed Easy Have alot of grooves, asymmetric

Çizelge 3. Yeşil sofralık olarak seçilen tiplere ait pomolojik özellikler Table 3. Pomological characteristics of genotypes selected as green olives Meyve Et/çek. Tip No Mey. eni Mey. boyu Et oranı Çek. eni Çek. boyu Çek. ağırlığı ağırlığı oranı Type Fruit width Fruit height Flesh ratio Seed width Seed height Seed weight Fruit weight Flesh/seed number (mm) (mm) (%) (mm) (mm) (g) (g) ratio ME-012 21.32 24.03 6.11 89.41 8.28 14.60 0.59 9.36 BU-020 21.70 31.90 7.81 89.34 8.25 23.50 0.83 8.41 BK-013 21.51 27.97 6.96 89.37 8.27 19.05 0.71 8.80

62 N. AKTEPE TANGU, M. E. AKÇAY, E. BİLEN / BAHÇE 45 (2): 55–65 (2016) Çizelge 4. Yeşil sofralık olarak seçilen tiplerin gözlemle belirlenen bazı özellikleri Table 4. Other characteristics of genotypes selected as green olives Çekirdek etten ayrılma Tip no Çekirdek ucu Meyve şekli Mey. rengi Olgunluk zamanı durumu Diğer Type şekli Fruit shape Fruit colour Maturity time Seperation of flesh from Other number Seed tip shape seed Yuvarlak oval Yeşil Ekim 2. yarı Sivri Orta Orta pürüzlü, asimetrik ME-012 Round-eliptik Green October second half Pointed Medium Have some grooves, asymmetric Uzun oval Yeşil Ekim 2. yarı Sivri Orta Çok pürüzlü, asimetrik BU-020 Long eliptik Green October second half Pointed Medium Have alot of grooves, asymmetric Uzun oval Yeşil-mor Ekim 2. yarı Sivri Kolay Çok pürüzlü, asimetrik BK-013 Long eliptik Green-purple October second half Pointed Easy Have alot of grooves, asymmetric

SONUÇ Araştırma Enstitüsü, Gıda Teknolojisi Bölümünde hazırlanan alt projelerle çalışmalar devam 1990 yılında başlatılmış olan bu çalışmada ilk etmektedir. seçimler ancak 2010 yılında yapılabilmiştir. Zeytin bilindiği üzere geç meyveye yatan, standart çeşitlerde bile ancak 5. yılda meyve alınabilen bir KAYNAKLAR türdür. Melez bireylerin (Fı aşamasında) ürüne yatma ve pomolojik analizler için genotipi temsil 1. Akçay, M. E., N. Aktepe Tangu, C. Hantaş, B. edecek miktarda yeterli ürün vermesi daha uzun Albayrak ve A. S. Yaşasın, 2008, Siyah zaman almaktadır. Sofralık Gemlik Zeytin Çeşidinde Erken Gözlem parseline alınan farklı Kararma ile İlgili Bazı Kriterlerin İncelenmesi. kombinasyonlara ait 2028 adet melez bitkiden I. Ulusal Zeytin Öğrenci Kongresi toplam 466 adedinde meyve alınmış ve pomolojik Edremit/Balıkesir. s:9–14. analizler yapılmıştır. Yapılan pomolojik analizler 2. Aktepe Tangu, N., M. E. Akçay ve E. sonucu ise 23 adet siyah sofralık tip, 3 adet yeşil Yalçınkaya, 2008. Zeytin Çeşit geliştirme sofralık tip seçilerek tekerrürlü denemeye Projesi. I. Ulusal Zeytin Öğrenci Kongresi alınmıştır. Edremit/Balıkesir. s:203–207. 466 melez bitki içerisinden yapılan bu 3. Anonymous, 2004. Norma Commerciale seçimden sonra da yeni meyveye yatan tiplerde de Applicabile Alle Olive Da Tavola. gözlemler devam etmektedir. Bunlar içerisinden International Council (IOOC). de yeterli veri alındıktan sonra ikinci bir seçim Risoluzione N. RS–2/91–IV/04. yapılarak çalışmaya devam edilecektir. 4. Aybaba, Ş., 2010. Gemlik Zeytin Çeşidinde Yapılan gözlemler sonucu melezleme Dal Eğme ile Birlikte Yapraktan Bor ve Çinko çalışması sonunda gözlem parselinde amaçlara Uygulamalarının Meyve Verimi ve Kalite uygun ümitvar tiplerin olduğu tespit edilmiştir. Üzerine Etkisi (Yüksek Lisans Tezi). Gemlik zeytin çeşidinin meyve ağırlığının Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü araştırıcılar tarafından, 3.40–3.90 g arasında Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı, Adana, 63 s. değiştiği bildirilmiştir [11, 23, 38, 39]. 5. Bellini, E., 1993. Variabilità Genetica ed Çalışmamızda, önemli bir kalite kriteri olan, Ereditarietà di Alcuni Caratteri in Semenzali meyve iriliği açısından 4 g ve üzerinde ağırlığa d‟incrocio di Olivo. Olivæ 49:21–34. sahip genotipler değerlendirmeye alınmıştır. 6. Bellini, E., E. Giordani, M. V. Parlati and S. Olgunlukta homojenlik, çalışmanın Pandolfi, 2002. Olive Genetic Improvement: amaçlarından bir tanesidir ve ele alınan Thirty Years of Research. Acta Horticulturae genotiplerin 19 tanesi bu açıdan amaca uygunluk 586: 105–108. göstermektedir. 7. Bellini, E., E. Giordani and M. V. Parlati, Yoğun emek ve çabalarla elde edilen bu ıslah 2002b. Three New Olive Cultivars Obtained materyalinin her yönüyle değerlendirilmesi By Cross–Breeding. Acta Hortic. 586, 221– gerektiği bilinciyle farklı işleme tekniklerine 223 p, DOI:10.17660/ Acta Hortic. uygunluklarının da belirlenmesi, yağ 2002.586.41 özelliklerinin ve kalitesinin ortaya konması 8. Bellini, E., E. Giordani, M. V. Parlati and S. amacıyla Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Pandolfi, 2003. Miglioramento Genetico

63 N. AKTEPE TANGU, M. E. AKÇAY, E. BİLEN / BAHÇE 45 (2): 55–65 (2016)

Dell‟olivo: Nuove Selezioni Avanzate 20. Kamal, M., 2008. Report on Plant Breeding Ottenute da Incrocio. Atti convegno and Related Biotechnology Capacity. Global germoplasma olivicolo e tipicità dell’olio, 5 Partnership Initiative for Plant Breeding December 2003, Perugia, 32–36. Capacity Building (GIPB) Rabat, Morocco 62 9. Besnard, G., P. Baradat and A. Berville, 2001. p. Genitic Relationships in the Olive (Olea 21. Kaya, H. ve F. E. Tekintaş, 2006. Aydın İlinde europaea L.) Reflect Multilocal Selection of Yetiştirilen Yamalak Sarısı Mahalli Zeytin Cultivars. Theoretical and Applied Genetics Çeşidinin Fenotipik Özelliklerinin 102:251–258. Tanımlanması. ADÜ Ziraat Fak. Dergisi 10. Boulouha, B., 1982. Selection Clonal de la 3(2):69–76. Picholine Marrocaine. Station Experimentale 22. Kaynaş, N., E. Yalçınkaya, A. R. Sütçü ve A. de la nenera. Marrakech. E. Fidan, 1998. Gemlik Zeytininde Klonal 11. Canözer, Ö., 1991. Standart Zeytin Çeşitleri Seleksiyon. Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Kataloğu. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Genel Araştırma Enstitüsü Bilimsel Araştırma ve Yayın No:334. Seri:16, 107 s. İnceleme Yayınları, No: 111. 12. Çavuşoğlu, A., 1980. Ege Bölgesinin Belli 23. Kumral, A., F. Başoğlu ve İ. Şahin, 2009. Başlı Yerli ve Yabancı Zeytin Çeşitlerinin Effect of the use of Different Lactic Starters on Pomolojik Özellikleri Üzerinde Araştırmalar. The Microbiological and Physicochemical Sonuç Raporu. Zeytincilik Araştırma Characteristics of Naturally Black Table Enstitüsü, İzmir. Olives of Gemlik Cultivar. Journal of Food 13. Çolakoğlu, A., 1992. Zeytinyağlarının Processing and Preservation 33:651–664. Depolanması. Ekonomik ve Teknik Dergi 24. Lavee, S., 1990. Aims, Methods and Advances Standart, 372: 75–83 in Breeding of New Olive (Olea europaea L.) 14. Fabbri, A., M. Lambardi, and Y. Ozden Cultivars. Acta Hort. 286:23–36. Tokatli, 2009. Olive Breeding. In S. Mohan 25. Lavee, S., 2010. Integrated Mechanical, Jain & P. M. Priyadarshan (Eds.), Breeding Chemical and Horticultural Methodologies for Plantation Tree Crops: Tropical Species. (vol. Harvesting of Oil Olives and The Potential 12) (pp. 423–465). New York, USA: Springer. Interaction with Different Growing Systems: A 15. Fanizza, G., 1982. Genetic Variability and General Review. Advances in Horticultural Fruit Character Associations in Table Olives Science 24(1):5–15 (Olea europaea). Istitute di Miglicramente 26. León, L., R. de la Rosa, L. Barranco and D. Genetic Piante Agrarie Universita di Bari. Rallo, 2004. Ten Years of Olive Breeding in Bari. Córdoba (Spain). XI Eucarpia Symposium on 16. Güngör, Ö. F., 2010. Sofralık Zeytinlerin Fruit Breeding and Genetics. Acta Karakteristik Özellikleri. Zeytincilik Araştırma Horticulturae 663(2):747–750. Enstitüsü, Sofralık Zeytin Şubesi, Basılmamış 27. Leon, L. and R. De la Rosa, 2007. Breeding for Kurs Notları. İzmir. Early Bearing in Olive. Hortscience 17. Hannachi, H., M. Msallem, S. Ben Elhadj and 42(3):499–502. M. El Gazzah, 2007. Influence du site 28. Marsilio, V., 2002. Sensory Analysis of Table Géographique sur les Potentialités Olives. Science and Technology. Olivae Agronomiques et Technologiques de l’olivier 90:3241. (Olea europaea L.) en Tunisie. Comptes 29. Oktar, A., 1988. Önemli Zeytin Çeşitlerinin Rendus Biologies 330: 135–142. Yağ Miktarı ve Yağ Özellikleri Üzerine 18. Humanes, G. J., J. F. Lamas, P. F. Borrero, Araştırmalar. Zeytincilik Araştırma Enstitüsü 1967. Selección de Nuevas Variedades de Sonuç Raporu, Yayın No: 47, İzmir, 37 s. Olivo. Portug. acta biol. 10: 185–194. 30. Osmanlıoğlu, E., 1982. Üretimin Yoğun 19. Janick, J., J. N. Cummins, S. K. Brown and M. Olduğu Bazı İllerde Sofralık Zeytin Üretim Hemmat, 1996. Apples. In: Fruit Breeding, Maliyetleri ve Üretim Tekniğinin Ekonomik (Eds. J. Janick and J. N. Moore) Vol. I, Tree Yönden Değerlendirilmesi ile Pazarlaması and Tropical Fruits, John Wiley & Sons, New Üzerine Araştırma. Atatürk Bahçe Kültürleri York, pp. 1–77. Merkez Araştırma Enstitüsü. Yalova.

64 N. AKTEPE TANGU, M. E. AKÇAY, E. BİLEN / BAHÇE 45 (2): 55–65 (2016) 31. Özdemir, Y., M. E. Akçay ve Ş. Kurultay, 38. Seyran, Ö., 2009. Silifke Yağlık, Sarı Ulak ve 2011. Melezleme Islahı ile Elde Edilen İki Gemlik Zeytin Çeşitlerinin Meyve Gelişim Amaçlı (Sofralık ve Yağlık) Zeytin Çeşit Sürecinde Gösterdikleri Bazı Fizyolojik, Adaylarına Genel Bir Bakış. Bahçe 40(2):29– Morfolojik ve Biyokimyasal Değişimler 36. (Yüksek Lisans Tezi), Mustafa Kemal 32. Padula, G., A. Rosati, S. Pandolfi, E. Giordani, Üniversitesi Gıda Mühendisliği Bölümü. E. Bellini, C. Mennone and G. Pannelli, 2006. 39. Şahin, İ., M. Korukluoğlu ve O. Gürbüz, 2002. Fatty Acid Composition of Oils from Olive Salamura Siyah Zeytin İşlemede Çeşit, Maya Selections Derived from a Breeding Program ve Laktik Starter Kullanımı ve Bazı Katkıların and Cultivated in Metaponto and Spoleto. In Fermantasyon Süresi ve Ürün Kalitesine “Biotecnology and quality of Olive Tree Etkilerinin Araştırılması. TÜBİTAK Türkiye Products around the Mediterranean Basin”, Tarımsal Araştırma Projesi, Bursa. Olivebioteq Proceedings Marsala, Italy, Vol: 40. Tetik, H. D., 2005. Sofalık Zeytin İşleme 1: 187190. Teknikleri. Emre Basımevi İzmir, 5. Baskı, 33. Padula, G., E. Giordani, E. Bellini, A. Rosati, Yayın No:53, 136 s. S. Pandolfi, A. Paoletti, G. Pannelli, V. Ripa, 41. Yalçınkaya, E., N. Kaynaş, A. R. Sütçü ve A. F. De Rose, E. Perri, A. Buccoliero and C. E. Fidan, 1998. Melezleme Yolu ile Zeytin Mennone, 2008. Field Evaluation of New Çeşitlerinin Elde Edilmesi (I. Dilim) (Sonuç Olive (Olea europaea L.) Selections and Raporu). Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Effects of Genotype and Environment on Araştırma Enstitüsü Yayın No: 123, 27 s. Productivity and Fruit Characteristics. Adv. 42. Yıldırım, F., M. Yıldız, H., Ezeli, A. Kılınç, M. Hort. Sci 22:87–94 Tutam ve A. Özkan, 2008. Zeytincilik. Tarım 34. https://www.pommiers.com/olive/olivier.htm ve Köyişleri Bakanlığı, Manisa İl Müdürlüğü, (Erişim: 19.04.2015) ISBN: 9789755859361, 179 s. 35. Rjiba I., Debbou, S., Gazzah, N., Chreif, I. and 43. Zeinanloo A, A. Shahsavari, A. Mohammadi Hammami, M. 2009. Profiles of Volatile and M. R. Naghavi 2009. Variance Component Compounds from Nine New Hybrids Obtained and Heritability of Some Fruit Characters in By Controlled Crossings on Olive ‘Chemlali’ Olive (Oleaeuropaea L.). Scientia Cultivar and Mediterranean Varieties. Natural Horticulture 123: 68–72. Product Research 23(7):622–632. 44. https://en.wikipedia.org/wiki/lucques (Erişim: 36. Scaramuzzi, F. and G. Roselli, 1986. Olive 19.04.2012) Genetic Improvement. Olea 17:7–17. 45. https://en.wikipedia.org/wiki/picholine 37. Servili, M., A. Taticchi, G. Venezıanı, S. (Erişim: 06.04.2016) Urbanı, S. Esposto, O. Massettı, A. Corsettı 46. http://www.delallo.com/articles/spanish- and G. F. Montedoro, 2006. Nuove Tecnologie manzanilla-olive (Erişim: 06.04.2016) Di Deamarizzazione Biologica Per Il Miglioramento Della Qualità Delle Olive Da Tavola Riv.di Frutticoltura 3:22–26.

65 N. AKTEPE TANGU, M. E. AKÇAY, E. BİLEN / BAHÇE 45 (2): 55–65 (2016)