NATUURHISTORISCH MAANDBLAD 1995 97 OPMERKELIJKE LUIKS-LIMBURGSE KRIJTFOSSIELEN DEEL L EEN BOEKETJE RUDISTEN UIT MAASTRICH John W.M.Jagt. Natuurhistonsch Museum Maastncht. Postbus 882, 6200 AW Maastncht Math. J Janssen. Miradorplein I I, 6222 TD Maastncht Het is al vaker gebleken dat vondstmeldingen van opmerkelijke telheid te verdwijnen. En dat ondanks het feit fossielen uit het type Maastrichtien zoals ontsloten in diverse dat ze plaatselijk beslist niet zeldzaam zijn en kalksteengroeves, waaronder die van de ENCI, gelijke tred er met een beetje moeite en geluk een flinke collectie is op te bouwen. Goed beschouwd houden met de exploitatie van de verschillende niveaus in die zijn deze tweekleppigen aan een grondige re• groeves. Om die reden is besloten een serie artikelen te v/ijden visie toe, te meer omdat we nu in staat zijn de aan dergelijke vermeldensv/aardige fossielvondsten: onder• stratigrafische verspreiding van de soorten staand relaas is deel I in deze serie. precies aan te geven, steunend op een gede• tailleerde indeling van het Krijtpakket (FELDER, Een aantal maanden geleden werd in de ENCI-groeve een 1975). Kan onderstaand relaas misschien het aanvang gemaakt met het afgraven van het onderste en middel• startsein zijn? ste deel van de Kalksteen van Meerssen (Formatie van Maas• tricht). Kenmerkend voor deze kalksteen is het voorkomen van BESCHRIJVING een aantal min of meer chaotisch afgezette bryozoënlagen. Gebleken is dat in één van de dikkere lagen regelmatig vreemd uitgedoste tweekleppigen, de zogeheten rudisten, voorkomen, Tijdens één van de door de Nederlandse en dat één bepaalde soort, Hippurites lapeirousii, sterk over• Geologische Vereniging Afdeling Limburg georganiseerde verzameltrips in de ENCI- heerst. Rudisten waren gezellige dieren, die graag in groepjes groeve in september 1994 kwam het hieron• bij elkaar zaten op de zeebodem; clusters van hun schelpen der beschreven 'rudistenboeketje' (figuur I) worden wel vaker aangetroffen, maar een mooi gevormd te voorschijn. De tweede auteur verzamel• 'boeket' zoals dat hieronder wordt voorgesteld, behoort tot de de het in het midden van de Kalksteen van Meerssen, tesamen met nog een aantal losse zeldzaamheden. rudisten. Over de determinatie van deze vondst hoeft geen twijfel te bestaan; Hippuri• tes lapeirousii (GOLDFUSS, 1840), de meest voorkomende soort. Niets bijzonders dus, INLEIDING studie van de Limburgse rudisten een nieu• ware het niet dat de manier waarop de vier we impuls door het artikel van BAYLE. De door exemplaren (figuur I c) aan elkaar vastzitten hem voorgestelde soorten werden door late• wel speciaal te noemen is. Dat er in geen af• FAUJAS SAINT FOND (1799) re auteurs als BOSQUET (1860, 1868) en Drie van de schelpen zijn van volwassen, beeldingen van rudisten te vinden zijn mag KUNGHARDT (1934) opnieuw in faunalijsten maar relatief slanke, individuen met totale gerust een mysterie worden genoemd, te opgevoerd, hoewel meer dan eens andere lengtes van 42.5, 39 en 32 mm; het vierde meer omdat hij wel veel minder vaak voor• namen werden gebezigd, waardoor het leek exemplaar lijkt, om welke reden dan ook, in komende fossielen de revue laat passeren. alsof er een behoorlijk aantal soorten voor• groei achtergebleven te zijn en meet 21.5 We kunnen slechts gissen naar de reden; kwam. Of dat werkelijk zo is valt te betwijfe• mm. Eén stadium in hun groei is goed herken• heeft hij ze niet herkend ? Zo'n vier decennia len. Binnen onze landsgrenzen schijnt na die baar; bij een totale lengte van ca. 15 mm trad later voerde Georg August GOLDFUSS (1840) tijd niemand écht geïnteresseerd geweest te een duidelijke groeistop op. De ornamenta• in zijn veel geroemde werk Petrefacta Ger- zijn in de Maastrichtse rudisten; pas in 1940 tie is kenmerkend voor de soort en bestaat maniae, op basis van materiaal uit Maastricht, kwamen ze opnieuw in de belangstelling (VAN uit vrij forse ribben, waartussen zich af en toe een aantal nieuwe rudistensoorten in, waar• DE GEIJN, 1940) en werd een nieuwe soort een tussenrib inschakelt, en die soms nog onder hlippurites Lapeirousii. In 1858 kreeg de geïntroduceerd, om daarna weer in de verge• vóór de rand zwakker worden of geheel ver- 98 4-4 1995 NATUURHISTORISCH MAANDBLAD FIGUUR t. Hippurites lapeirousii (GOLDFUSS, 1840), verschillende aanzichten; middelste deel Kalksteen van Meerssen (Formatie van Maastricht, laat Maastrichtien, groeve ENCI-Maastricht, september 1994, collectie M.j. Janssen, no. 308, x 1.5 (foto's: G. Steijn). dwijnen. De diameter van de drie grote rond de Middellandse Zee), dan kan dat toch fuss, PetrefactaGermaniae, p. 303, pl. 165,fig. exemplaren varieert tussen 19 en 21 mm. VAN alleen maar in hun voordeel spreken ? 5a, b, c, e, f (mais exclus, fig. 5d) ( 1840).' DE GEIJN (1940) geeft diameters op van 25 tot Uit de voorhanden zijnde literatuur werd een 35 mm; hieruit blijkt dat onze exemplaren re• kleine selectie gemaakt, die hieronder kort Daarbij merkt hij op dat hij beide zeer uitge• latiefslank zijn, wat ongetwijfeld veroorzaakt wordt besproken. breid heeft vergeleken en komt tot de con• is door de groeiwijze in 'boeketvorm'. DECHA- De soort waartoe het ENCI-boeketje be• clusie dat H. radiosus uit het 'craie supérieure SEAUX (1969, p. N764) zou zelfs Maastrichtse hoort, Hippurites lapeirousii, werd door du department de la Dordogne' (DES MOU• rudisten in haar handen gehad kunnen hebben GOLDFUSS ( 1840) ingevoerd, ter ere van een LINS, 1826) dezelfde is als H. lapeirousii van toen ze schreef,all rudists grew attached, zekere Picot de Lapeirouse, die in 1775 voor Goldfuss, en dat, 'L'Hippurites Lapeirousii, either intermingled with other organisms, par• het eerst rudisten afbeeldde (zie PlVETEAU, Goldfuss, devra donc désormais porter le ticularly corals, or, when in an erect position, 1952, p. 325, pl. I ). Het originele materiaal is nom d'H, radiosus. Des Moulins' (BAYLE, 1858, in clusters of varying magnitude.' nog aanwezig, onder nummer 1065a-e, in de p. 212). Later is gebleken dat hij er naast zat, Goldfuss typecollectie aan het Institut für en dat H. lapeirousii wel degelijk een zelfstan• Paläontologie van de universiteit Bonn, en dige soort is. DISCUSSIE alles wijst erop dat deze stukken ook uit de BAYLE noemt voor Maastricht en Valkenburg Kalksteen van Meerssen afkomstig zijn. Toch ook nog (in originele nomenclatuur): Sphae- werd niet lang na deze beschrijving in twijfel rulites Hoer)inghausi Des Moulins, Sphaerulites Uit de hierbovenstaande inleiding mag blijken getrokken of het daadwerkelijk om een zelf• Faujasi Bayle, Radiolites trigeri Bayle en Radioli- dat de Maastrichtse rudisten eigenlijk maar standige soort ging. BAYLE ( 1858), die mate• tes sp., en merkt voor de één na laatste soort zelden tot de verbeelding van de dames en riaal uit Maastricht en Valkenburg in handen op (p. 215) dat, 'Je désire vivement que dans heren paleontologen hebben gesproken, en had, verkregen via zijn illustere collega's Tri- un de ses prochains voyages à Maestricht, M. ook nu nog zal menig verzamelaar deze op ger en de Köninck, noemde vier soorten, Triger soit assez heureux pour rencontrer la het eerste gezicht voor koralen doorgaande waaronder Hippurites radiosus Des Moulins. coquille de cette espèce, qui plus que jamais tweekleppigen links laten liggen. Toch wordt Over deze soort schrijft hij letterlijk: alors méritera de conserver le nom que je tijdens het doorbladeren van recente paleon• tiens en réserve pour elle, si elle est nouvelle tologische literatuur duidelijk dat ze beter 'Cette espèce est déjà connue depuis long• bien entendu.' Zijn interesse was dus duide• verdienen. En, zeg nu zelf, als er op gezette temps à Maestricht. Goldfuss l'a décrite et lijk gewekt. Interessant is verder te zien dat tijden groepen 'rudistologen' (GRUBIC, 1989) figurée dans son grand ouvrage (I) sous le hij al constateerde dat 'H. radiosus' en S. föu- bijeenkomen voor 'scientific meetings' (liefst nom d'Hippurites Lapeirousii. ( I ) Voyez Gold- jos/voorkwamen in het allerhoogste deel van NATUURHISTORISCH MAANDBLAD 4-4 1995 99 het Maastrichtse Krijt (onze Kalksteen van biotopen (PHILIP, 1985; MASSE & PHILIP, 1986). amateur-paleontologen en verzamelaars die Meerssen, middelste deel) en dat S. hoening- Gebleken is dat ze grotendeels beperkt zijn hen ervan weerhoudt dieper in deze interes• hausi iets lager optrad, in 'couches où les tot laat-kretaceische rifvormingen, met name sante groep te duiken. Want dat hij interes• Ostrea larva, O. frons. Pecten striato<ostatus, in het Middellandse zeegebied, de vroegere sant is, daarover is geen twijfel. Vele nieuwe Conodypeus Leskei, Orbitolites media, sont des Tethys, waar ze massaal voorkomen, enor• aspecten (o.a. functionele morfologie, aan• espèces très communes.' me lengtes kunnen bereiken en praktisch rif• passing en innovatie) zijn recentelijk beschre• In een in tweeën geknipt, kort artikel gaf VAN vormend zijn. Noordwesteuropese voorko• ven door SKELTON (1976, 1978, 1979, 1985) DE GEIJN ( 1940) een kort historisch overzicht mens beperken zich voornamelijk tot grof• en SKELTON & WRIGHT (1987). en beschreef daarna alle rudistensoorten uit korrelige kalkfacies (Trümmerkalk in Duitse de collecties van het Natuurhistorisch Ge• literatuur) uit het Santonien en vroeg Cam• Tot slot: waarom rudisten zijn uitgestorven, nootschap en van Max Meijer, afkomstig van panien van Zuid-Zweden (Skäne; LUNDGREN, en klaarblijkelijk al lang vóór de K/T grens, is de Pietersberg en van Geulhem. Over Hippu• 1870) en Noordwest-Duitsland (Harz; MÜL• nog steeds onderwerp van discussie. Mis• rites lapeirousii (door haar als Orbignya ' lapei• LER, 1890), en, uiteraard, uit het laat Maas• schien zijn ze ten prooi gevallen aan wat in rousii opgevoerd), merkte zij op (p. 52) dat, trichtien van Maastricht en omgeving. KÜHN recente literatuur wordt aangeduid als de 'Souvent on trouve quelques exemplaires (1949) weerlegde de toen heersende opvat• 'Mesozoic Marine Revolution', een toename rattachés les uns aux autres.' Daarnaast somt ting dat de doorgaans kleine rudisten uit in predatiedruk die een belangrijke invloed zij nog de volgende soorten op: Noordwest-Europa lagere watertemperatu• had op prooidieren en een beroep deed op ren suggereerden in vergelijking met hun hun aanpassingsvermogen.