Türkçe Böcek Adları Turkish Entomonyms, Турецкие Энтомонимы
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Türkçe Böcek Adları Turkish Entomonyms, Турецкие Энтомонимы 10.11.2019 kmoksy Ümüt Çınar 2 Olcay Önertoy hocama ithafen1 Türk halk dilinde böcek2 adı, omurgasız küçük hayvanların ortak adı olarak kullanılır. Üye sayısı kıyaslanamayacak kadar diğerlerinden fazla olduğu için yazı dilinde Insecta (Hexapoda) üyeleri için kullanılmakta ve örümcekler ve kırkayaklar bunun dışında tutulmaktadır. Halbuki halk dilinde örümcek (kene ve akrep dahil) ve kırkayaklar (çıyan dahil) da böcek ortak adıyla bilinirler ve bu durum adlara da yansır: kabuklulardan tespih böceği, örümceğimsilerden uyuz böceği, karındanbacaklılardan sümüklü böcek gibi. Bu tarama çalışmasında yalnızca Insecta = Hexapoda sınıfından omurgasızların Türkçe adları kaynaklardan taranarak kısmen kuru kısmen de kaynaklı olarak verilmektedir. Esas kaynaklı tarama bitince ileriki yıllarda yayımlanacak. Büyük ölçüde Bitki Koruma Bülteni gibi zirai yayınlarda yer alan yazıların taranıp şekle şemale sokulmasından oluşan Önder 1987 kaynağı Türkçe böcek adlandırmasına yön veren ilk ana kaynaktır. Türkçe adlarını Önder 1987 kaynağından alan Demirsoy 1992 de bu adlandırmayı sürdüren ikinci ara kaynaktır Ne olduğu belirsiz olanlar ilgisi olabilecek maddenin yakınında ya da altında ʜᴀʏᴍᴀᴛʟᴏs olarak gösterilmiştir. Türkçenin tamlama yapısına aykırı olan bozuk tamlamaların çoğu ᴀᴛ kısaltmasıyla gösterilmiştir (bazılarında koymadım): Ayrışık tamlama [tmesis; tamlanan durumdaki iç tamlamayı ayrıştırıp araya tamlayanı koyarak yapılan ve ortaya anlatılmak istenen anlamın dışında bir anlam çıkaran bozuk tamlamadır] : dev Japon semenderi (= Japon dev-semenderi), dev Çin semenderi (= Çin dev- semenderi), sivri-burunlu bahçe faresi (= bahçe sivri-burunlu-faresi), sivri-burunlu Kafkas faresi (= Kafkas sivri-burunlu-faresi), sivri-burunlu kır faresi (= kır sivri-burunlu-faresi), sivri-burunlu su faresi (= su sivri-burunlu-faresi), sivri-burunlu bahçe faresi (= bahçe sivri-burunlu-faresi). Bu tarama, adlandırdıklarım (Ü.Ç) haricinde hiç biri "kendi tercihimi" göstermez, kaynaklarda geçen isimleri herkesin kullanımına topluca sunma ve adlandırmanın nasıl olduğunu gösterme amaçlıdır. Tarantıları kullanarak burada olan olmayan türler için herkes bir adlandırma listesi yapıp öneri olarak sunabilir. 1 Olcay Önertoy (1934 - 2019), Fakültede (DTCF) "Batı Edebiyatında Akımlar" dersini veren hocamdı. Çağdaş Türk Dili dergisinde yayımlanan ilk iki yazımı bizzat kendisine teslim etmiştim Konur Sokak'ta. Kelebekleri yarılamışken ölüm haberini aldım. Gidenler bıraktıklarıyla yaşarlar. 2 Türkçe Vikipedi'nin böcek maddesi Kmoksy (Kasaba Muhtaç Olacağına Kes S.ini Ye) mahlasıyla tarafımdan kaleme alınmıştır. 2 3 ▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬ Hexapoda – altıbacaklılar (Önder 1987), altı bacaklılar (Önder 2014), heksapodalar sʏɴ Insecta [s.lt] (eski) – böcekler (Karol 1963; Önder 1987 Önder 2014; Demirsoy 1992), haşerat üye – böcek*, böcük* (Yahşi 2013 [Hatay: Palas]), böce*, böcü*, börü*, böğcü*, böycü*, böğcük*, böycük*, bücü*, cücü*, öcü*, öçük*, momoç*, momol*, momolı*, momoli* Entognatha ᴏʀ Paraentoma – içtençeneliler (Demirsoy 1992) COLLEMBOLA [Podura] – sıçrarkuyruklular, sıçrarkuyruklar, kuyrukla sıçrayanlar (Önder 1987 Önder 2014), kuyruklasıçrayanlar (Demirsoy 1992), kuyruklusıçrayanlar, yaykuyruklular, yay kuyruklular (Önder 1987), kollembola üʏᴇ – yaykuyruk, yaykuyruklu, yay kuyruğu böceği ( 3 ), sıçrarkuyruklu, sıçrarkuyruk, sıçrarkuyruk böceği Isotomidae – yosungüzelleri (Demirsoy 1992) Desoria saltans ᴏʀ Isotomurus saltans [Isotoma saltans] – buzul piresi (Demirsoy 1992), buzul yay kuyruklusu, buzul sineği, kar piresi Entomobryidae – yosunböcekleri (Demirsoy 1992), karpireleri, entomobriide Entomobrya muscorum – yosunböceği Entomobrya nivalis – kar piresi (Karol 1963), kar sıçrarkuyruğu Lepidocyrtinae – pullu yosunböcekleri (Demirsoy 1992) Lepidocyrtus – pullu yosunböceği Poduridae – kar pireleri (Önder 1987 Önder 2014), karpireleri (Demirsoy 1992), poduride Podura aquatica – su örümceği (sic) Sminthuridae – gerçek yaykuyruklular (Önder 1987 Önder 2014), esas yaykuyruklular (Demirsoy 1992), sminturide Sminthurus viridis – yonca piresi (Önder 1987 Önder 2014), baklagil kuyruklasıçrayan böceği (Önder 1987) Bourletiella hortensis – bahçe yay kuyruklusu (Ü.Ç < garden springtail), bahçe çay kuyruklusu (Önder 1987 Önder 2014) PROTURA – duyargabacaklılar (Demirsoy 1992), telson kuyruklular (Önder 1987 Önder 2014), telsonkuyruklular (Demirsoy 1992), proturanlar (Önder 1987), protura 3 Bişkin 2011: Wolbachia’nın A ve B genotipleri artropodların büyük bir kısmını, C ve D genotipleri nematodları, E genotipi springtailleri (yay kuruğu böceği), F genotipi bazı artropod ve nematodları, G genotipi örümcekleri ve H genotipi de termitleri enfekte etmektedir (Lo ve ark., 2007; Merçot ve Poinsot, 2009; Stouthamer, 1999). 3 4 DIPLURA – çiftkuyruklular (Demirsoy 1992), çatalkuyruklular (Önder 1987 Önder 2014; Demirsoy 1992) Japygidae – yapigide Campodeoidea – kampodeoidea Campodeidae – kampodeide INSECTA [s.st] (yeni) – böcekler Ectognatha – dıştan çeneliler, serbest çeneliler (Demirsoy 1992), ektotroflar Apterygota – kanatsız böcekler (Önder 1987 Önder 2014; Göçmen 2008), kanatsızböcekler (Demirsoy 1992), kanatsızlar (Karol 1963), ilkinböcekler, ilkselböcekler, apterigotlar, apterigota, aptera TRIPLURA [Thysanura s.lt = Microcoryphia + Zygentoma] – kılkuyruklular (Demirsoy 1992), tüylükuyruklular (Demirsoy 1992) Archaeognatha – kambur gümüşçünler, taş gümüşçünleri, taşgüzelleri (Demirsoy 1992) Microcoryphia – taşgüzelleri (Demirsoy 1992) Machilidae – mahilide Dicondylia [Zygentoma + Pterygota] – Thysanura s.st [Zygentoma] – gümüşçünler, gümüşbalıkçıklar, gribalıkçıllar, kılkuyruklular (Önder 1987; Demirsoy 1992), kılkuyruklar, fırçakuyruklular, püskülkuyruklular, püskül kuyruklular (Önder 1987), tizanura Lepismatidae – gümüşçüngiller, gribalıkçıllar (Demirsoy 1992), gerçek kılkuyruklular (Önder 1987 Önder 2014), esas kılkuyruklar (Demirsoy 1992), lepismatide Ctenolepisma lineata – çizgili gümüşçün Lepisma saccharina – gümüşçün (Önder 1987), gümüşcün (Karol 1963), gümüşböceği (Önder 1987), gümüş böceği, gümüş balığı böceği, gümüşbalıkçığı, gümüşbalıkçık (< Almanca Silberfischchen), gümüşmisafiri, şekermisafiri, şeker böceği (Önder 1987 Önder 2014), gri balıkçıl, kılkuyruk (Önder 1987), dikenkuyruk, kağıt böceği (Önder 1987), kâğıt güvesi, kitap güvesi, kitap biti, güve, rutubet böceği (ilâçlama), nem böceği (ilâçlama) Thermobia domestica – ocakbalıkçığı, ateşyumurcağı, kılkuyruk Atelura formicaria – karınca gümüşçünü (Ü.Ç) Pterygota [Pterygogenea] – kanatlı böcekler (Önder 1987 Önder 2014; Göçmen 2008), kanatlıböcekler (Demirsoy 1992), kanatlılar, pterigota Palaeoptera [Ephemeroptera + Odonata] – ilkel kanatlı böcekler, ilkel kanatlılar (Demirsoy 1992), eskikanatlılar Archipterygota, Ephemeroidea [s.lt] – birgünsineğigiller (Demirsoy 1992) 4 5 Archiptera – ilkelkanatlılar, arkipterler Pseudoneuroptera – yalancısinirkanatlılar, kâzip asabiyülcenah Amphibiotica – ikiyaşayışlıböcekler, ikiyaşayışlılar, susinekleri, amfibiyotika EPHEMEROPTERA – günlükböcekler, günlük böcekler (Önder 1987), günlüksinekler, birgünlüksinekler, birgünsinekleri (Demirsoy 1992; Dökümcü 2013), birgünlükler (Önder 1987 Önder 2014), günsinekleri, mayıssinekleri (Demirsoy 1992; Dökümcü 2013), mayıs sinekleri (Önder 1987), efemeridler, efemeroptera üʏᴇ – günlükböcek, günlüksinek, birgünböceği, birgünsineği, günsineği, susineği, mayıssineği, mayıs kelebeği, efemer böceği, efemerid ► Türkiye Günlükböcekleri / Mayflies of Turkey Ephemeridae – günlükböcekgiller, efemeride Ephemera vulgata – adi birgünsineği Palingenia longicauda – uzunkuyruklu günlükböcek Odonatoptera [Odonoptera, Odonatoidea] – kızböceğimsiler, kızböceğigiller (Demirsoy 1992) Meganeura monyi – dev kızböceği ODONATA – kızböcekleri (Demirsoy 1992), kız-böcekleri (Karol 1963), kız böcekleri (Dökümcü 2013), yusufçuklar (Önder 2014; Dökümcü 2013), yusufcuklar (Demirsoy 1992), kızböcekleri ve küçükkızböcekleri, matmazelböcekleri, subakireleri, su bakireleri (Dökümcü 2013), tayyare böcekleri (Demirsoy 1992), helikopter böcekleri (Demirsoy 1992), sivrisinekyiyenler, odonatlar, odonata üʏᴇ – kızböceği, kızsineği, yusufçuk, yusufcuk, ejdersineği, ejderhasineği, dragon sineği, sukelebeği, sivrisinek atmacası, şeytanteyyaresi*, tayyareböceği*, pervaneböceği, helikopter*, helikopterböceği*, iğnedenlik*, iğnelik*, innelik* (Yahşi 2013 [Hatay: Palas]4), dambıra*, hanımböceği, libelül ► Türkiye Kızböcekleri / Odonates of Turkey : Türk yazı dilinde kızböceği ~ kız böceği («girl-insect») adı hem Zygoptera hem Anisoptera bütün Odonata türleri için ortak ad olarak kullanıldığı gibi, kimileri yalnızca Zygoptera türleri için kızböceği, Anisoptera türleri için ise yusufçuk terimini tercih eder. Türk yazı dilinde yusufçuk ~ yusufcuk («Josephlet, Little Joseph (son of Jacob)») adı bütün Odonata türleri için kullanıldığı gibi, kimileri bu kullanımı yalnızca Anisoptera türleriyle sınırlar. Yalnızca yazı dilinde rastlanan kızböceği adlandırması Fransızca demoiselle sözünden çevrinti (calque, loan translation) yoluyla Türk yazı diline aktarılmıştır. Türkçe yusufçuk («küçük Yusuf») adlandırması ise bir halk etimolojisi (folk olarak ي و سف sözünün halk ağzında Yūsuf يَ ْع ُسوب etymology) örneğidir ve Arapça ye„sūb algılanması sonucu oluşmuştur {bu etimolojik bilgi ilk kez burada tarafımdan ifade edilmektedir}. Kızböceği anlamındaki yusufçuk ile eşsesli olan ve Türk halk dilinde 4 İnnelik (Yahşi 2013 *Hatay: Palas: Yusufcuk böceği, pervane. (Su kenarlarında yaşayan bir böcek). İnleliğin yavrusu kurtçuk şeklinde olup durgun