Het is mooi aan de dijk Een culturele biografie van Drechterland - Marieke Wever
Het is mooi aan de dijk Een culturele biografie van Drechterland - Marieke Wever
Zaandam, september 2007
Onderzoek in het kader van de stage voor de opleiding Erfgoedstudies (Universiteit van Amsterdam) bij Islant – atelier voor stedebouw
Dank aan alle personen die mij welwillend te woord stonden, materiaal leenden of zelfs rondleidden: Nan Kluft, Jaap Boon, Frans Brieffies, Jacob Haring en zijn familie. Inhoud
Samenvatting ...... 5
1. Inleiding ...... 7 2. De theoretische basis ...... 8 3. Cultuur als kennis: het ‘grote’ verhaal ...... 13 4. Intermezzo: monumentaal Drechterland ...... 27 5. Cultuur als proces: de ‘kleine’ verhalen ...... 30 6. Conclusie en aanbevelingen ...... 39
Geraadpleegde bronnen ...... 42
Bijlagen: 1. Statistieken leeftijdsamenstelling Drechterland ...... 46 2. Stills website www.drechterland.nl/toekomstvisie ...... 47 Samenvatting
Culturele biografie Naast de bindende factor groen, kenmerken de kernen zich door een sterke sociale Bij het ontwikkelen van een toekomstvisie kun je op verschillende manieren omgaan cohesie en een rijk verenigingsleven: een sterke bottom up beweging, ontstaan vanuit met cultuur: je kunt kennis nemen van de culturele identiteit van een bepaalde de gemeenschap en niet van boven af opgelegd. Hoogkarspel valt hier vanwege zijn groep mensen, en deze laten voor wat het is, maar je kunt deze culturele bagage ook meer stedelijke en regionale karakter wat buiten. Het overzichtelijke sociale leven meenemen en komen tot een toekomstvisie die gevormd is door deze plaatsbepaalde echter bindt de mensen en daarom hecht men er sterk aan. De kleinschaligheid van de culturele waarden. Zo wordt het proces en het resultaat beïnvloed door de plaatselijke dorpen wordt gewaardeerd: zo blijven de dorpen leefbaar. cultuur en een echt product daarvan. De vraag: Wat is de culturele identiteit of het Op de vraag of er een ‘Drechterlandgevoel’ bestaat wordt immer ontkennend karakter van de gemeente Drechterland en haar verschillende kernen en wat is het geantwoord. Logischerwijs moet dit gevoel nog groeien, geeft men aan, maar men belang hiervan voor de toekomstvisie van Drechterland? speelde in dit onderzoek daarom associeert zich meer met Westfriesland, en vooral met de woonkern. Dat deze kernen een zeer zwaarwegende rol. een eigen identiteit hebben, dat staat volgens de meeste bewoners buiten kijf, Culturele identiteit is echter niet een vastliggend ruimtelijk of sociaal-collectief maar op de vraag of er veel verschillen tussen de bewuste kernen zijn en wat deze gegeven. Identiteit krijgt gestalte in de interactie tussen (groepen) mensen en in hun verschillen dan zijn, moet men het antwoord schuldig blijven of wordt met een ‘nee’ veranderende relatie met hun omgeving en het geven van betekenis aan die omgeving. geantwoord – de verschillen zijn eerder interregionaal. Kennelijk zijn er verschillen, Door die voortdurende interactie is identiteit ‘beperkt’ houdbaar, en een omschrijving maar er een vinger op leggen is lastig. ervan een momentopname. De ‘culturele biografie’ – het levensverhaal van een regio – houdt hier rekening mee: het begrip accepteert de dynamiek en veelzijdigheid van Hier speelt het mechanisme ‘de folklore van het kleine verschil’ een rol: naarmate de identiteit. De culturele biografie juicht de vele individuele verhalen over identiteit en overeenkomsten tussen groepen mensen groter zijn, worden de minimale verschillen geschiedenis – die samen het ‘grote’ levensverhaal van de regiogeschiedenis vormen symbolisch breder uitgemeten. Dit is een vorm van in- en uitsluiting. De ‘ander’ – toe en accepteert dat het verhaal nooit ‘af’ is, maar een voortgaand proces. De wordt ‘buitengesloten’ om wat voelt als ‘het eigene’ te bewaken en veilig te stellen. ‘culturele biografie’ legt Drechterland onder een vergrootglas en vraagt: waar staat de Tegelijkertijd kan worden vastgesteld dat er wel degelijk verschillen tussen de kernen gemeente Drechterland? zijn. Deze verschillen hangen samen het aantal voorzieningen in de woonkern, met de mate van saamhorigheid, welke weer samenhangt met de ouderdom van de kern Drechterlandse eigenheid (historische bebouwing versus nieuwbouw) en de mate van ‘import’, leeftijdsopbouw Het groen blijkt de bindende factor binnen de gemeente: de landschappelijkheid van en de oriëntatie van de kernen op hun omgeving. de omgeving, de doorkijkjes en de rust worden gekoesterd en gezamenlijk moet de gefuseerde gemeente tegengewicht bieden aan de oprukkende verstedelijking in de buurgemeenten Hoorn, Stedebroec en Enkhuizen. De liefde voor het landschap – en de angst voor verstedelijking – is bij iedereen groot: het landschap moet open blijven en mag niet ten prooi vallen aan de bouw van huizen of andere niet-passende bebouwing. De dijk is heilig.
Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland | 5 Toekomst van Drechterland Drechterlandse eigenheid
Culturele biografie van Drechterland
‘Het grote verhaal’ ‘De kleine verhalen’ Collectieve geschiedenis/identiteit Individuele geschiedenis/identiteit ‘Wetenschap’ Betrokkenheid inwoners
Cultuurhistorie - Welke waarde hechten bewoners aan hun Geschiedenis leefomgeving of welke delen van hun Tradities leefomgeving vinden de bewoners bijzonder Gebruiken & rituelen waardevol? - Wat is de eigenheid van de afzonderlijke dorpen en buurtschappen en landschappen en waarmee onderscheiden zij zich van elkaar? - Wat bindt de delen waaruit Drechterland bestaat? - Waarin onderscheidt Drechterland zich van zijn directe en meer verstedelijkte omgeving?
De mooiste plek De meest enerverende gebeurtenis Het belangrijkste moment
Afb. 1: Schematische weergave culturele biografie
6 | Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland Inleiding 1
‘Een landschap is meer dan de fysieke omgeving, het omvat ook culturele en Een gemeente met zoveel verscheidenheid laat zich echter niet zomaar typeren: dé ideële waarden. Dat geldt zowel voor de landschappen van vandaag en morgen als identiteit van Drechterland is niet makkelijk vast te stellen. 18.593 inwoners (per 31 voor die uit het verleden en de omgang ermee door latere generaties.’1 december 2006) uit de verschillende woonkernen van Drechterland vertellen elk hun eigen geschiedenis, geschiedenissen die ook nog eens geworteld zijn in een complex 1.1 Cultuurhistorisch onderzoek naar Drechterland symbolisch en historisch gelaagd landschap. Een begrip als ‘culturele biografie’ kan Dit cultuurhistorisch onderzoek is onderdeel van de toekomstvisie voor de Gemeente daarom handzaam zijn. De culturele biografie ziet de geschiedenis, het karakter en de Drechterland, die is gestoeld op drie sporen: cultuur, programma en ruimte. Bij cultuur identiteit van een regio en zijn bewoners niet als een afgesloten, statisch gegeven gaat het over de minder tastbare begrippen als identiteit en karakter. Wat bindt de met een begin en een eind, maar als een dynamisch geheel van vele ‘verhalen’, die kernen waaruit Drechterland bestaat? Waarin onderscheidt Drechterland zich van bovendien nooit ‘af’ zijn. Een culturele biografie van de regio Drechterland omvat vele zijn directe en meer verstedelijkte omgeving? Maar ook: wat is de eigenheid van de ‘kleine’ verhalen die gezamenlijk een ‘groot’ verhaal – de identiteit van Drechterland afzonderlijke dorpen, buurtschappen en landschappen en waarmee onderscheiden – gaan vertellen. De bijdrage en betrokkenheid van inwoners is hierbij essentieel. zij zich van elkaar? Welke waarde hechten bewoners aan hun leefomgeving of welke Een gevaar bij het idee van een culturele biografie, is dat het onderzoek versnippert delen van hun leefomgeving vinden de bewoners bijzonder waardevol? Er wordt daarbij en uiteindelijk niets oplevert voor de toekomstvisie van Drechterland, dat het geheel een onderscheidt gemaakt tussen cultuur als proces en cultuur als kennis: cultuur als steeds omvattender wordt en toch niets zegt. De eerste stap in het onderzoek is proces stimuleert de betrokkenheid van bewoners: wat is de mooiste plek, de meest daarom een verkenning van bestaande literatuur over de ‘grote’ – collectieve – enerverende gebeurtenis, het belangrijkste moment? Cultuur als kennis gaat over het geschiedenis van Drechterland: de cultuurhistorie, de tradities en gebruiken. Stap twee naar boven halen van kennis op het terrein van cultuurhistorie, geschiedenis, tradities, bestaat daarna uit het uitbreiden van deze informatie met ‘kleine verhalen’: aan welke gebruiken en rituelen. plekken hecht men waarde? Wat is belangrijk in Drechterland? Dit kan door gesprekken Het culturele spoor gaat op zoek naar de waarden die bewoners hechten aan hun met historische verenigingen en inwoners. Aan de hand van deze gesprekken zullen leefomgeving en de culturele kennis die in en over Drechterland aanwezig is. Door middel belangrijke Drechterlandse plekken of waarden zich openbaren: deze plekken en van literatuuronderzoek en gesprekken met bewoners (als bron van lokale kennis), waarden zijn de moeite waard om in de toekomst te behouden of te initieren. De formuleert het de eigenheid van Drechterland en haar verschillende kernen: een hoofdvraag van het onderzoek zal zijn: In hoeverre valt een identiteit of karakter van Drechterlandse identiteit? Drechterland af te leiden uit de ‘culturele biografie’ van de Gemeente Drechterland en wat is het belang hiervan voor de toekomstvisie van Drechterland? 1.2 Geschiedenis, karakter en identiteit: de culturele biografie Bij het maken van een visie voor de toekomst van Drechterland is het belangrijk dat zo’n visie gedragen wordt door inwoners van Drechterland en handzaam is voor de bestuurders van Drechterland. De visie moet geworteld zijn in de gemeente. Een onderzoek naar het karakter van Drechterland, de waarden in de leefomgeving en het karakter van het gebied en zijn inwoners, is daarom van belang.
1 Stimuleringsprogramma Bodemarchief in Behoud en Ontwikkeling. Een duurzame toekomst voor het archeologisch- historische landschap. NWO. Den Haag, 2002: 5-6. Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland | 7 De theoretische basis 2
‘Elk gebouw, kunstwerk, elke plek vertelt een verhaal. Verhalen die stukjes zijn vinexwijk het hoofd te bieden, staat in deze nota de mogelijke inbreng centraal van van grotere verhalen. Het geheel van al die verhalen en de samenhang ertussen cultureel erfgoed als ‘drager’ van ruimtelijke ontwikkelingen, omwille van de ruimtelijke vormt de culturele biografie van een stad of een omgeving. De culturele biografie identiteit van plekken en daarmee het economische en sociale draagvlak.3 Belvedere toont de bijzondere gelaagdheid in onze geschiedenis. Die gelaagdheid heeft te vraagt gebruik te maken van cultuur en identiteit om zo de kwaliteit van de plek te maken met de diverse oude of jonge identiteiten, die een stad of een landschap verhogen. De nota stelt: ‘Deze cultuurhistorische kenmerken of kwaliteiten vragen heeft. Het is die samenhang, die gelaagdheid die betekenis geeft aan de zichtbare niet alleen om zorgvuldige ‘inpassing’, maar kunnen bewust bij de inrichtingsopgave en tastbare sporen uit ons verleden. Zo helpt de culturele biografie ons om de van ons land benut worden, opdat ze niet geruisloos en voorgoed verloren gaan als actualiteit te begrijpen, onze eigen rol te vervullen en ons bewust te worden van bijverschijnsel van onze drang naar herinrichting van de ruimte [naar] wensen van de eigen sporen die ook wij in de geschiedenis achterlaten.’2 deze tijd. Het zijn essentiële ruimtelijke en culturele kwaliteiten van ons land, die ook voor de internationale positionering van ons land van groot belang kunnen zijn.’ en 2. 1 De culturele factor ‘Cultuurhistorie wordt daarbij beschouwd als van vitale betekenis voor samenleving Vrijetijdswetenschapper Hans Mommaas schrijft in zijn essay De culturele dimensie en de individuele burger. Het behoud en het benutten van cultureel erfgoed voegt van de ruimte (2001) dat er in het ruimtelijk beleid sprake is van een toenemende kwaliteit toe aan de culturele dimensie van de ruimtelijke inrichting.4 In de stroom der belangstelling voor de culturele of immateriële dimensie van de ruimte: cultuur is een ontwikkelingen, zoals Mommaas beschrijft, lijkt het Belvederebeleid prima wortel te expliciet thema geworden in de ruimtelijke ordening. Hij noemt hiervoor als oorzaak hebben geschoten. vier ontwikkelingen: de opschaling van de politiek-economische orde (verschuivende Verschillende begrippen zijn inmiddels de revue gepasseerd en over elk van hen valt verantwoordelijkheden van nationaal naar lokaal), de sociale stijging van de bevolking het een en ander te zeggen. Een begripsafbakening is vooral voor het onderzoek van (culturele meerduidigheid en daardoor onderscheid door ‘smaak’ en ‘identiteit’), de belang, maar ook enkele noties die met die begrippen samenhangen zijn nuttig om te verhoogde manipuleerbaarheid van de omgeving (ruimte is minder afhankelijk van weten. Hoe definieer je cultuur? Wat is identiteit en hoe wordt deze gevormd in een gegevenheden en meer van cultureel-creatieve ideeën) en de geïntensiveerde stroom regio? En wat heeft cultureel erfgoed, materieel of immaterieel, daar mee van doen? van mensen, producten en ideeën (het cultureel onderscheidende of eigene wordt doorslaggevend). Alle ontwikkelingen versterken een bepaalde meerduidigheid die 2.2 Cultuur en identiteit cultuur, de eigenheid of identiteit van een plek, belangrijker maakt. Niets is meer Cultuur (van Cultura = bewerking) is te definiëren in een smal en een breed vanzelfsprekend, dus houden we vast aan wat dichtbij ons is, en vertrouwd. cultuurbegrip. Het smalle cultuurbegrip, de kunst- en cultuurwereld, is hier van Het groeiende belang van cultuur in de ruimtelijke ordening dat Mommaas signaleert minder belang. Centraal staat het brede cultuurbegrip: ‘het geheel van het kennen is wat met de Beleidsnota Belvedere (1999) van de ministeries van OCW, VROM, LNV en en kunnen, zeden en gewoonten van een menselijke groep’.5 Dit brede cultuurbegrip V&W toentertijd werd beoogd. Om de groeiende kritiek op bijvoorbeeld de eenvormige is veelomvattend, omdat het gaat over zowel de immateriële (geschiedverhalen, gewoontes), als de materiële wereld (techniek, bouwkunst), en een optelsom is van o.a. normen, waarden, gebruiken en processen van zingeving. Omdat we spreken 2 Gemeente Maastricht ‘Culturele Biografie’ 23 juli 2007 http://www.maastricht.nl/maastricht/show/id=44567/notextonly=42282 over materiële en immateriële cultuur, kan er met het ‘belang van cultuur in 3 Mommaas, Hans. ‘Over de culturele dimensie van de ruimte. Of hoe die te begrijpen en wat daarmee te doen.’ Levende Stad, tien essays over de netwerkverstedelijking. Ministerie van VROM. Den Haag, 2001: p. 145-147. ruimtelijke ordening’ zodoende worden bedoeld: het in ruimtelijke plannen 4 Nota Belvedere. Ministeries van OCW, VROM, LNV en V&W. Den Haag, 1999: 6-7. 5 Klerk, Len de. ‘Cultuur en identiteit als planologische begrippen.’ Reader AM-SRP-B. Stedelijke transformatie en industrieel erfgoed. Universiteit van Amsterdam, 2006: 5.
8 | Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland respectvol omgaan met de materiële cultuur van een bepaalde groep mensen, culturele identiteit en daarmee zijn ze alledrie heel bruikbaar, echter het grote maar óók het maken van ruimtelijke plannen volgens een cultureel bepaalde voordeel van de derde definitie is dat deze oog heeft voor het meervoudige karakter wijze. van culturele identiteiten en de daarmee verbonden ruimtelijke uitdrukking. ‘Het Identiteit is, in samenhang met cultuur, een veelgebruikt buzzword. Het is daarom is niet bij voorbaat gezegd dat eenzelfde ruimtelijke omgeving eenzelfde betekenis niet vreemd dat het begrip onvast is gedefinieerd en meerduidig kan worden heeft voor uiteenlopende groepen gebruikers met uiteenlopende biografieën en geïnterpreteerd. De nota Belvedere zegt: ‘Cultuurhistorische kwaliteiten verschaffen uiteenlopende posities en hoedanigheden.’8 De laatste definitie geeft ruimte aan een bewoners van een dorp, stad, streek of land een gevoel van eigenheid. De Raad brede opvatting van identiteit als een continue proces van betekenisgeving, als een voor het Landelijk Gebied zegt hierover dat de persoonlijke betekenis die mensen momentopname die veranderd en ontwikkeld. Het lijkt daarom de meest handzame aan hun omgeving toekennen essentieel is voor de identiteit van die omgeving.’6 definitie. In paragraaf 2.4 zal het begrip daarom verder worden uitgewerkt. Planoloog Len de Klerk omschrijft identiteit als het toekennen van betekenis: ‘Identiteit wordt door subjecten verleend in de vorm van betekenissen, al dan niet in 2.3 Regionale identiteit wisselwerking, bijvoorbeeld met in het verleden verleende identiteit(en).’ Dit vergt een In haar proefschrift Ruimte voor identiteit. De productie en reproductie van referentiekader, dat bestaat uit kennis en eigen ervaringen en gevormde of getoetste streekidentiteiten in Nederland spreekt sociaal geografe Carola Simon over de productie waarden als belangrijke ankerpunten in identiteitsverlening. Tot slot geeft De Klerk van streekidentiteit.9 Hoewel zij met het begrip ‘streek’ doelt op bovengemeentelijk aan dat identiteit dus bestaat uit een vorm of samenhangend complex van ruimtelijke niveau, is het interessant om naast de regio Westfriesland, de Gemeente Drechterland vormen én de betekenis die aan die vorm wordt gegeven.7 in het achterhoofd te houden. Simon signaleert een groei van het regiogevoel en Hans Mommaas onderscheidt drie conceptualiseringen, drie benaderingswijzen van onderzoekt of er daadwerkelijk ‘verstreking’, een onderscheidende nadruk op de het begrip culturele identiteit. Allereerst is culturele identiteit ruimtelijke identiteit: streekidentiteit, plaatsvindt in Nederland. Daarnaast onderzoekt zij welke collectieve de aard van het landschap en de karakteristiek van de gebouwde omgeving vormen of individuele actoren deze identiteit produceren en hoe zij deze produceren. Zij hiervan de dragers. Daarnaast beschrijft hij een antropologisch of sociologisch concept concludeert dat niet met zekerheid is te zeggen of er ‘verstreking’ plaatsvindt. Wel kan van culturele identiteit: de al dan niet historisch verankerde en collectief gedeelde gezegd worden dat de aanwezigheid van agrarische activiteiten en de landbouw als normen, waarden, betekenissen en gedragswijzen, een collectief bewustzijn of een drager van het cultuurlandschap, de menselijke invloed op het landschap, het contrast collectieve levenswijze. Tot slot bestaat er een meer hedendaagse constructivistische of tussen stad en platteland, het verleden als inzet en sociaal-culturele kenmerken als structurationistische benadering van culturele identiteit: culturele identiteit is hierbij tradities en gebruiken, onderscheidend zijn voor streekidentiteit. Overheidsinstanties, niet een vastliggend ruimtelijk of sociaal-collectief gegeven dat zo in kaart kan worden land- en tuinbouworganisaties, natuurbeschermingsorganisaties, cultuurhistorische gebracht, maar is onderdeel en uitdrukking van de alledaagse praktijk van mensen, organisaties, toeristische organisaties en organisaties gericht op ontwikkeling van met een in tijd en ruimte gesitueerde geldigheid. Zij krijgt gestalte in de concrete bedrijvigheid spelen hierbij een rol als actor. Van belang voor deze actoren bij het interactie tussen (groepen) mensen, waarbij de nadruk ligt op de veranderende relatie produceren van streekidentiteit noemt Simon het financiële gewin, het onderscheid tussen mens en omgeving en de betekenisgeving aan die omgeving. met andere gebieden (contrastbeeld) en nostalgie en cultuurbewustzijn. Gezamenlijk dekken deze conceptualiseringen het gehele spectrum van het begrip Carola Simon stipt in haar proefschrift ook aan dat elke vorm van identiteit een bepaalde groep zal afbakenen en zodoende een in- of uitsluitingseffect (inclusion/ 6 Nota Belvedere. Ministeries van OCW, VROM, LNV en V&W. Den Haag, 1999: 10-11. 7 Klerk, Len de. ‘Cultuur en identiteit als planologische begrippen.’ Reader AM-SRP-B. Stedelijke transformatie en industrieel erfgoed. exclusion) zal hebben. Zij noemt dit ‘identifying with’, ‘identifying against’ en ‘not Universiteit van Amsterdam, 2006: 7. identifying’.10 Een collectieve identiteit sluit een grote groep mensen in, maar sluit ook 8 Mommaas, Hans. ‘Over de culturele dimensie van de ruimte. Of hoe die te begrijpen en wat daarmee te doen.’ Levende Stad, tien essays over de netwerkverstedelijking. Ministerie van VROM. Den Haag, 2001: p. 1170-172. altijd een kleine groep mensen uit die zich daar niet mee kunnen identificeren.11 9 Simon, Carola. Ruimte voor identiteit. De productie en reproductie van streekidentiteiten in Nederland. Groningen, 2004. 10 Simon, Carola. Ruimte voor identiteit. De productie en reproductie van streekidentiteiten in Nederland. Groningen, 2004: 25-26. 11 Ronnes, Hanneke. Collegedictaat Erfgoed: theorie en praktijk: ‘Erfgoed en identiteit.’ 21 november 2006.
Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland | 9 Dit is een dynamisch proces. Bij het onderzoeken van ‘identiteit’ moet rekening hanteerde, doelde met culturele biografie op de levensloop van materiële objecten: gehouden worden met die verschillende groepen en identiteiten. objecten die circuleren in de samenleving en frequent verhuizen van sociale omgeving, Daarnaast voegt Gerard Rooijakkers iets toe aan dat wat Carola Simon veranderen daarmee telkens van betekenis. In dit proces bouwen materiële objecten contrastbeelden noemt. Simon schrijft dat dit contrastbeeld van belang is in de als het ware hun eigen levensgeschiedenis op, wat hun een buitengewone waarde productie van streekidentiteit, omdat het gaat over ‘wij’ tegen ‘de anderen’ of over verleent.14 Het begrip dat gebruikt wordt om levensbeschrijvingen van individuele ‘wij’ tegenover een gezamenlijke vijand. Rooijakkers wijst in deze op de folklore van personen mee aan te duiden, werd met Kopytoff ook toepasbaar op objecten. het kleine verschil: vaak zijn er meer overeenkomsten dan verschillen in een bepaalde In de loop der jaren heeft het begrip culturele biografie zich ontwikkeld tot een regio en naarmate deze overeenkomsten van groepen mensen groter zijn, worden de metaforisch begrip, dat naast de materiële geschiedenis van een object ook over verschillen symbolisch meer uitvergroot in een identiteit van die regio. Hoe sterker de immateriële geschiedenis van een gebied kan gaan. Culturele identiteiten, of bijvoorbeeld het ene dorp de nadruk legt op de verschillen met het buurdorp, des te landschappen worden nu ook gezien als zich ontwikkelende fenomenen waarbij een meer kan ervan worden uitgegaan dat zij sterke overeenkomsten hebben.12 levensbeschrijving van veranderende betekenissen, een biografie, mogelijk wordt. Tot slot wijst planoloog Len de Klerk op het interne en externe aspect van De culturele biografie waarover we inmiddels spreken gaat over de geschiedenis, het identiteit: identiteit bestaat uit een zelfbeeld dat inwoners van een streek karakter en de identiteit van een landschap en zijn bewoners. Het begrip ziet deze hebben én de wijze waarop anderen hen en die streek zien (imago) en dat die niet als een afgesloten, statisch gegeven met een begin en een einde, maar als een twee beelden hoeven niet overeen te komen.13 Het onderzoek naar de identiteit dynamisch proces van vele ‘verhalen’, die bovendien nooit ‘af’ zijn. De geschiedenis van Drechterland zal focussen op het zelfbeeld, maar kan het imago zeker niet buiten van een landschap en zijn bewoners laat zich lezen als een gelaagd en complex geheel, ogenschouw laten, zeker als het gaat om de zelfbeelden en imago’s van de onderlinge dat steeds opnieuw vanaf een andere invalshoek kan worden bekeken: talloze verhalen stads- en dorpskernen in samenhang met Rooijakkers’ notie ‘folklore van het kleine zijn mogelijk. Al deze invalshoeken samen zullen iets van het ‘grote’ verhaal doen verschil’. doorschemeren, maar dit verhaal is nooit af. Cultuurhistoricus Gerard Rooijakkers, die het begrip in Nederland operationaliseerde in het Noord-Brabantse project 2.4 Culturele biografie Identiteitsfabriek Zuid-Oost (IDZO), schrijft: ‘In een culturele biografie verdichten de De ruime en dynamische definitie van identiteit van Hans Mommaas (zie paragraaf levenslopen van individuen, mensen van vlees en bloed, zich tot opeenstapelende, 2.2) maakt duidelijk dat het gaat om een complex fenomeen dat niet zomaar te geaccumuleerde familie-, generatie-, buurt-, dorps-, en regiogeschiedenissen. Centraal vatten is: identiteit krijgt gestalte in de interactie tussen (groepen) mensen en in staat steeds de relatie van de mens tot de omringende leefwereld. (...) De culturele hun veranderende relatie tot fysieke ruimte en hun betekenisverlening aan ruimte. biografie van een regio verhaalt hoe mensen in de loop der tijd zin aan hun leven en Daarnaast geeft het onderscheid tussen individuele identiteit en collectieve identiteit, de omringende wereld hebben gegeven; het is een specifieke regionale druppel waarin tussen imago en zelfbeeld, tussen erfgoed en geschiedenis tevens aan, dat we niet de oceaan van de mensheidsgeschiedenis wordt weerspiegeld.’15 kunnen spreken van één identiteit, maar van vele, verschillende identiteiten. De culturele biografie berust er dus op, dat elke persoon en elke plek een eigen verhaal De culturele biografie is een begrip dat recht doet aan de dynamiek en te vertellen heeft en dat nooit een compleet beeld kan worden geschetst: het begrip veelzijdigheid van streekidentiteit. Igor Kopytoff, welke het begrip in 1986 als eerste genereert een oneindig proces van geschiedschrijven en herinterpretatie. Dat betekent niet, dat daarmee niets kan worden gezegd over de identiteit van een streek: dat het oneindig grote verhaal nooit verteld kan worden, maar weldat alles wát je over 12 Rooijakkers, Gerard. Collegedictaat Biografie van stad en land: ‘de culturele biografie van de regio’. 7 november 2006. identiteit zegt, tijdsgebonden en relatief is. 13 Klerk, Len de. ‘Cultuur en identiteit als planologische begrippen.’ Reader AM-SRP-B. Stedelijke transformatie en industrieel erfgoed. Daarnaast loopt een culturele biografie het risico te verzanden in een veelomvattende Universiteit van Amsterdam, 2006: 8. 14 Kopytoff, Igor. ‘The cultural biography of things: commoditization as process.’ in Appadurai, Arjun (red.). The Social Life of Things: studie, die uiteindelijk niets zegt over de identiteit van Drechterland. Peter Meurkens, Commodities in Cultural Perspective. Cambridge, 1986. Bloemers, J.H.F., M.H.Wijnen (red). Bodemarchief in behoud en ontwikkeling. De conceptuele grondslagen. NWO. Den Haag, 2001: 26. 15 Rooijakkers, Gerard. ‘Het leven van alledag benoemen.’ Boekmancahier. Jrg. 11, nr. 41 (1999): 277.
10 | Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland directeur van IDZO, zegt daarover: ‘De eerste stap is het grote verhaal van de mens in zijn landschap of, in dit geval, de mensen van vele generaties die het landschap (...) hebben bevolkt en degenen die er nu wonen. Er is dus sprake van een ruime opzet, maar het uitgangspunt geeft de mogelijkheid om de culturele biografie ‘in te kleuren’. Meteen is duidelijk dat er vele mogelijkheden van geschied- en samenlevingsbeelden (...) voorhanden zijn.’16 Eerst zal er daarom een verkenning van bestaande literatuur over de ‘grote’ – collectieve – geschiedenis van Drechterland plaatsvinden: de cultuurhistorie, de tradities, gebruiken en rituelen. Stap twee bestaat uit het uitbreiden van deze informatie met ‘kleine verhalen’: aan welke plekken hecht men waarde in de Gemeente Drechterland? Aan de hand van deze gesprekken zullen belangrijke Drechterlandse zaken zich als vanzelf openbaren en waar mogelijk verder worden uitgediept. ‘De culturele biografie van de regio is eerst en vooral een mensenverhaal dat niet zonder die mensen uit die regio zelf gepresenteerd kan worden. Derhalve is participatie van de eigen bevolking van essentieel belang.’17
16 Meurkens, Peter. ‘De Noord-Brabantse identiteitsfabriek Zuid-Oost in de praktijk. De IDZO-formule is meer dan een technische operatie.’ Mores. Nr 4, 2003: p. 9. 17 Rooijakkers, Gerard. ‘Het leven van alledag benoemen.’ Boekmancahier. Jrg. 11, nr. 41 (1999): 288.
Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland | 11 Afb. 2: De huidige gemeente Drechterland
12 | Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland Cultuur als kennis: het grote verhaal 3
‘Stokoude curven liggen gelaten wachtend op wat komen gaat’18
Hoewel een eenduidige en volledige geschiedenis van de gemeente Drechterland ‘Een gemeente in de regio Westfriesland in de Nederlandse provincie Noord-Holland. niet zomaar te schrijven is, zijn er wel ‘flarden’ uit de geschiedenis te noemen die De gemeente ligt in het oude gewest Westflinge en het noordelijke deel behoort tot de een grote rol hebben gespeeld in wat de gemeente Drechterland nu is. Deze wortels landstreek De Streek. Drechterland grenst in het westen aan de gemeente Hoorn, in het van Drechterland liggen in zijn bestuurlijke en waterstaatkundige voorgangers. Deze oosten aan de gemeente Stede Broec en in het zuiden aan het Markermeer. De gemeente voorgangers legden de basis voor de huidige gemeente en het landschap. Daarom heeft een oppervlakte van 80,72 km2 (waarvan 20,72 km2 water) met 18.581 inwoners zoemt deze geschiedenis met name daar op in. Ergens in het grote verhaal van de (Bron: CBS, 1 november 2006). Op 1 januari 2006 werden de gemeenten Venhuizen geschiedenis, begint de geschiedenis van Drechterland. en Drechterland samengevoegd tot de huidige gemeente, waarbij de gemeentenaam Drechterland werd gehandhaafd.’19 Zo wordt Drechterland omschreven door internet- 3.1 De geschiedenis van Drechterland encyclopedie Wikipedia, één van de meest basale bronnen van informatie. Die Drechterland, ‘het landelijke gebied tussen Hoorn en Enkhuizen’, heeft een omschrijving zegt vooral iets over de ligging (Westfriesland/ Noord-Holland), de indrukwekkende historie. De moderne gemeente Drechterland (zie afbeelding 2) gemeentegrenzen (tussen Hoorn, Enkhuizen en het Markermeer), de oppervlakte ontstaat in 1978 door samenvoeging van delen van de voormalige gemeenten Blokker (een kleine 81 km2), de hoeveelheid inwoners (omstreeks 20.000) en de recente (Oosterblokker vormt tot dan toe een gemeente met Westerblokker), Westwoud en gemeentelijke herindeling (samenvoeging Drechterland-Venhuizen), en een slechts Hoogkarspel tot één gemeente. Aanvankelijk kiest men voor de nieuwe gemeente een klein beetje over de geschiedenis of cultuur (De Streek en Westflinge worden de naam Bangert, afkomstig van de Westfriese benaming voor boomgaarden, maar genoemd). De gemeente Drechterland zegt zelf op haar eigen website: ‘De gemeente in 1979 wijzigt men deze al snel in de naam Drechterland. Bangert blijkt naar het Drechterland ligt in het oosten van Westfriesland in de provincie Noord-Holland. Tussen met boomgaarden gestoffeerde gebied net búiten de gemeente in de richting van de meer stedelijke gebieden Hoorn en Stede Broec / Enkhuizen is Drechterland een Blokker en Zwaag te verwijzen. Drechterland verwijst, zo wil de verklaring, naar Drecht landelijke buffer. De open structuur van de geografische ligging hanteren wij ook in onze – een overtocht of veer. Over een verwijzing naar het inmiddels opgeheven Ambacht bedrijfsmissie; een platte organisatiestructuur met gedelegeerde bevoegdheden maakt Dregterland, wat een ambitieuze stap zou zijn, wordt niet gerept. De gemeente het mogelijk om op elk niveau creatief te zijn in het eigen vakgebied. Ten dienste van de Venhuizen ontstaat in 1970, als de gemeenten Venhuizen (Venhuizen en Hem), burger zijn wij oprecht en open in een landelijk gebied.’20 Een platte organisatiestructuur Wijdenes (Wijdenes en Oosterleek) en Schellinkhout worden samengevoegd tot één met een oprechte en open mentaliteit, zoals het landschap: dat zegt al iets meer over gemeente. Op 1 januari 2006 fuseren de gemeenten Drechterland en Venhuizen met het zelfbeeld van Drechterland. behoud van de naam Drechterland.
18 Westfriese Omringdaiksait Sjaak Bos. ‘Daiku’ 20 maart 2007. http://www.omringdijk.nl/daikfolder/cultuur/pages/poezie/poeziejaar.html 19 Wikipedia . ‘Drechterland’ 20 februari 2007. http://nl.wikipedia.org/wiki/Drechterland. 20 Gemeente Drechterland. 29 maart 2007. http://www.drechterland.nl/VSDVrijePagina.aspx
Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland | 13 dijk aangeduid als Westfriesland, en de dijk komt bekend te staan als de Westfriese Omringdijk.21 Deze benamingen gelden tot op de dag van vandaag. Westfriesland, en ook de Westfries, kunnen daarmee bouwen op een lange voorgeschiedenis. In 1980 wordt de Westfriese Omringdijk tot monument verklaard en op de provinciale monumentenlijst geplaatst.
1731: Paalwormplaag in de Westfriese Omringdijk De Westfriese omringdijk bestond jarenlang uit houten paalbeschoeiing, op veel plaatsen in combinatie met een wierdijk, een constructie die zo wel dertig jaar meeging. In de 18e eeuw werd echter door de houten koopvaardijschepen uit exotischer werelddelen massaal paalworm meegenomen. De paalworm (zie afbeelding 6) is een wormvormig schelpdier dat zich door hout heenboort en daardoor in Nederland een ware plaag veroorzaakte. De schade die de paalworm veroorzaakte was enorm: de houten palen van de dijken knakten binnen een jaar als luciferstokjes en ter versteviging van dijkvoeten moesten stenen en met koper beslagen palen worden ingezet. Niet een grote storm, maar de paalworm vormde een van de grootste bedreigingen die de Nederlandse dijken ooit heeft getroffen en legde daarmee onbedoeld de basis voor modernere dijkversteviging.22
3.3 Dijkgraafschap of het Ambacht Dregterland Afb. 3: ‘Mindscape’ van het huidige Westfriesland, met er omheen de Westfriese Omringdijk De bouw van de Westfriese omringdijk bracht onderhoud van de dijk en de waterhuishouding met zich mee: dit onderhoud kwam in handen van Ambachten of 3.2 Westflinge, Westfriesland en de Westfriese Omringdijk Dijkgraafschappen. Westfriesland werd verdeeld in vier Ambachten - in een acte van Vanaf 1250 geldt de naam Westfriesland onveranderlijk voor hetzelfde gebied: het land 7 november 1299 vindt men Houtwoudingherambacht (later Vier Noorder Koggen), binnen de Westfriese Omringdijk, tussen Hoorn en Enkhuizen, Medemblik, Schagen en Drechtingherambacht (Dregterland), Gheestmannerambacht (Geestmerambacht) Alkmaar (Zie afbeelding 3). Daarvoor, van de Middeleeuwen tot de late Middeleeuwen, en Nedorpingherambocht (Schager en Niedorper Koggen), die elk weer werden duidt Westfriesland de provincies Noord-Holland, Zuid-Holland en Zeeland aan, die onderverdeeld in vier koggen, en deze weer in bannen.23 (zie afbeelding 7) als gewest of gouw onderdeel uitmaken van Magna Frisia, het Friese rijk dat zich op Drechterland strekte zich als Ambacht uit over het grondgebied van wat nu de zijn hoogtepunt van Denemarken tot aan België uitstrekt. Het huidige Westfriesland gemeenten Hoorn, Enkhuizen, Andijk, Stedebroec en Drechterland samen zijn. wordt dan aangeduid als Westflinge of Westerlinga, maar blijft als veenmoeras tot 700 De naam van dit dijkgraafschap valt te herleiden naar veenrivier de Dracht of Dregt, dunbevolkt. Tussen 800 en 1300 wordt het land tussen het huidige Friesland en Noord- een natuurlijke waterloop die vanaf Blokker naar Schellinkhout stroomde en daar Holland weggeslagen en wordt Westflinge door de Zuiderzee van Friesland gescheiden. uitmondde in zee en al rond 1300 is te traceren. De Zuiderdracht in Blokker en de Westflinge raakt dichter bevolkt en omstreeks 1200 is het gebied ontgonnen en gecultiveerd. Omdat het door ontginning inklinkende veenlandschap aan het 21 F.J.P.M. Kwaad: Publications in Physical Geography ‘Het ontstaan van West-Friesland’ 16 april 2007. omliggende Zuiderzeewater het hoofd geboden moet worden, wordt in 1250 een grote http://home.tiscali.nl/~wr2777/West-Friesland.htm#Inleiding 22 J.J. Schilstra. ‘De rampzalige achttiende eeuw’ In de ban van de dijk. De Westfriese omringdijk. Hoorn, 1982: 60-75. omringdijk gesloten. Het door de dijk omringde land wordt vanaf de sluiting van deze Waddenconferentie ‘Paalworm’ http://www.waddenconferentie.nl/emc.asp?pageid=588 Zwerfkunst ‘Paalworm’ http://zwerfkunst.web-log.nl/zwerfkunst/2006/03/paalworm.html 23 Barsingerhoorn.com ‘Geschiedenis tot einde 18e eeuw’ http://www.barsingerhorn.com/BeschermdDorp/Geschiedenis.htm
14 | Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland Afb. 4: Het gewest Westfriesland als onderdeel van de provincie Hollandia omstreeks 1645 in de Blaeu Atlas
Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland | 15 De Dregtervriezen zoo vermaard in onze landskroniken hebben er den Naam aangegeven of van Ontfangen. De landstreek van Dregterland bestaat meest uyt Schoone weilanden en eenige warmoeslanden, die voor heenen voornamelijk aan de Streek tusschen Hoorn en Enkhuizen omgemeen van prijs waaren zoodat de Weylanden, hier omstreek wel in tot de vijftienhonderd en tweeduizend en de warmoeslanden tot drieduizend en vierduizend guldens de morgen zijn verkogt geworden. Doch de ongevallen van Heringloosheid, het missen van scheepvaart, rampen des oorlogs, de doorbraken en zware lasten den dijken verspondingen hebben de Waardij deezen landen zoo vermindert, dat er tegenwoordige sommige verlaaten leggen. Dregterland wordt met opzigt tot het dijkbestuur, verdeeld in Vier Koggen. De Ooster Kogge, De Middel Kogge, De Zuider Afb. 5: Westfriesland op een kaart van Joost Jansz. Beeldsnijder uit 1608 Afb. 6: De paalworm die in 1731 Kogge, en Wester Kogge, vervattende behalfen de dijken teisterde de beslooten en stemmende Steden Hoorn en Dorpsweg in Schellinkhout zijn nog sporen van deze oorspronkelijke waterloop.24 Enkhuizen de Stede Grootbroek met het gene er toe behoord, de Stede Westwoude met Het wapen van het Ambacht (zie afbeelding 8) is echter weer een verwijzing naar de het gene er toebehoord, de Stede Hem met Venhuizen, de Stede Wijdenes met Oosterleek wapens van de steden Hoorn (de rode hoorn) en Enkhuizen (drie zilveren haringen). ende Stede Schellinkhout; voorts de Ambagten en Banne van Zwaag, Wervershooft, Benkhout, Grosthuizen en Avenhemen. Ten aanzien van de kerken in dezen Omring Beschrijving van Dregterland door Jacobus Stellingwerf, 1720-1727 gegreepen, behooren Grootebroek met alles wat er toebehoort gelijk als ook Westwoude met ‘Dregterland is de Oostelijkste Hoek van westfriesland, dat hier met een Tong die Onderhorige Binnenwijzend, Hem met Venhuizen, Wijdenes met Oosterleek, en Wervershooft in zee wijtstrekt, ten Noorden, ten Oosten en voor ’t grootste gedeelte ten Zuiden, onder de klasjes van Enkhuizen. Ooster- en Westerblokker twee Ambagten onder Westwoude, en Zuidwesten door de Zuiderzee bepaalt wordt. Landwaard in wordt het door den alsmede Schellinkhout, de Ambagten Zwaag, Benkhoud en Grosthuizen met Avenhoorn Oudendijk ten Zuiden afgescheiden van Waterland of den Zeevangk of liever van de behooren tot de klasjes van Hoorn. Beets, Oudendijk en Schaarwoude, of liever Schaardam, Beets en Schaardam, welke bijzonder bedijking zijn [geen dijken hebben]. Met een klein behooren tot de klasjes van Edam.’25 gedeelte paalt het Westen Urshem; en aldus aan Kennermerland of Geestmer-Ambagt ten Noordwesten en Noorden, voor zooverre het meer Oostwaards met door de Zuiderzee Tot 1864 bestond het bestuur van de Ambacht Drechterland uit twee dijkgraven: één bespoelt word, paalt het aan de Vier-Noorder-Koggen tot aan de Banne van Wervershoofd uit Hoorn en één uit Enkhuizen, die om het jaar in functie waren. Verder bestond daar de Schinkeldijk een scheiding tusschen Dregterland en de Vier-Noorder-Koggen aan het Westen maakt, gelijk zwaagd het ten Noorden - of ten Noordwesten daarvan afscheyt. 24 De geschiedenis van Schellinkhout ‘De tijdlijn van Schellinkhout tot en met 1500’ http://www.geschiedenisschellinkhout.nl/totenmet1500/totenmet1500.html 25 Jacobus Stellingwerf. ‘Beschrijving van Dregterland’ Rijksarchief Noord-Holland Inleiding topografische Atlas van Noord-Holland: ca. 1720-1727. Bestanddeelnummer 4413.
16 | Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland Afb. 8: Het wapen van het Ambacht Drechterland is echter weer een verwijzing naar de wapens van de steden Afb. 7: Het ‘Dijkgraafschap van Dregterland’, op een kaart in 1775 door Govert Oostwoudt vervaardigt Hoorn (de rode hoorn) en Enkhuizen (drie zilveren haringen). het bestuur uit vier heemraden uit de vier koggen (de Wester-, Middel-, Suyder- en Deze taak wordt voor het Hoogheemraadschap aanzienlijk lichter, wanneer op 28 mei Ooster-Coggen), 21 waarschappen of vredemakers uit de steden en bannen, drie 1932 de Afsluitdijk wordt gesloten en de laatste zeedijken van Westfriese Omringdijk hoofdingelanden voor het overkoepelende orgaan West-Friesland en één secretaris. slaperdijken worden. Dregterland en Vier Noorderkoggen worden per 1 januari 1973 Vanaf 1731 is het Ambacht Dregterland in het bezit van een eigen pand ‘De Tent’ aan samengevoegd in het nieuw gevormde Waterschap West-Friesland en zetelen tot de Noorderdijk in Andijk. Op een iets prestigieuzer locatie moet men nog even wachten: 1999 in het Drechterlandse huis.26 In 2003 ontstaat na samenvoeging van een zestal pas in 1871 koopt men het Westfriese Huis in Enkhuizen aan. Dit pand wordt weer waterschappen, waaronder Waterschap Westfriesland, met Hoogheemraadschap van verkocht als in 1915 het Drechterlandse Huis wordt gekocht aan de Grote Oost in Hoorn. Uitwaterende Sluizen in Hollands Noorderkwartier (Ontstaan uit een fusie tussen De schouw met wapenborden uit ‘De Tent’ wordt daar dan nog wel naar overgebracht. Hoogheemraadschap van de Uitwaterende Sluizen in Kennemerland en Westfriesland en Omdat het dijkonderhoud gecentraliseerd diende te worden, droegen de dijkcolleges Hoogheemraadschap Noordhollands Noorderkwartier) het Hoogheemraadschap Hollands Dregterland en Vier Noorder Koggen op 20 december 1921 het onderhoud van de Noorderkwartier. zeedijken over aan het nieuwe Hoogheemraadschap Noord Hollands Noorderkwartier.
26 Regio-westfriesland.nl ‘Wester-Koggenland’ http://www.regio-westfriesland.nl/gemeente/wester-koggenland/wf_wkd02.shtml
Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland | 17 Afb. 10: De Koggen van de Ambachten Drechterland en Vier Noorderkoggen zijn op deze kaart van Hendrik de Leth uit 1737 goed te zien
Afb. 9: De inleiding van de topografische atlas van Noord-Holland uit 1720-1727 bevat een uitgebreide (o.a. De Oosterpolder), Suyder-Cogge (o.a. Polder de Drieban) en Ooster-Cogge (polder beschrijving van Drechterland door Jacobus Stellingwerf Het Grootslag): bestuurlijke eenheden die elk een afvaardiging in het dijkcollege verzorgden. De Middelkogge en Zuiderkogge vormden globaal het huidige Drechterland: Koggen en bannen in 1737 bestond de Middelkogge uit de bannen Zwaag, Westerblokker, Oosterblokker, Zoals Westfriesland was verdeeld in vier Ambachten, zo waren ook de Ambachten Westwoud, Binnenwijzend, Wervershoof en gedeeltelijk Hoogkarspel; de Zuiderkogge weer onderverdeeld in vier koggen (zie afbeelding 10) en deze koggen weer in vier uit de bannen Hem, Venhuizen, Schellinkhout, Wijdenes, Oosterleek en Hoogkarspel. of vijf bannen: dorpen of buurtschappen. (zie afbeelding 11). Het bestuur van de In 1682 wordt Hoogkarspel zelfs tot de Oosterkogge gerekend. (Zie afbeelding 12). bannen, koggen en ambachten was hiërarchisch van structuur en voornamelijk gericht Soms wordt gedacht dat “koggen” en “polders” territoriaal hetzelfde zijn, maar dat is op de waterstaatszaken, zoals dijkzorg, wegen en sluizen. De banne was het kleinst onjuist. In een Kogge kunnen meerdere polders liggen.28 bestaande rechtsgebied, en de rechtstreekse voorloper van de latere gemeenten.27 Het Ambacht Dregterland bestond uit de Wester-Cogge, Middel-Cogge 27 Regio-westfriesland.nl ‘Noorder-Koggenland’ http://www.regio-westfriesland.nl/gemeente/noorder-koggenland/wf_nkd02.shtml 28 De geschiedenis van Schellinkhout ‘De tijdlijn van Schellinkhout tot en met 1500’ http://www.geschiedenisschellinkhout.nl/totenmet1500/totenmet1500.html
18 | Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland Afb. 11: De Bannen van Drechterland in 1680 Afb. 12: In 1682 – te zien op deze kaart van Nicolaus Visscher – behoort Hoogkarspel tot de Oostercogge
3.4 Steden, dorpen en buurtschappen Schellinkhout (Scellinchout) Drechterland is een gemeente met veel verschillende kernen: steden, dorpen en Schellinkhout, gelegen aan het Markermeer, is een van de weinige plekken in buurtschappen, van groter tot heel klein. Elk maken ze (voor een) deel uit van Drechterland met stadsrechten, verkregen in 1402. Vroeger mondde bij Schellinkhout Drechterland, en geven ze de geschiedenis van Drechterland kleur. veenrivier de Dregt of Dracht uit in de Zuiderzee. De gevarieerde bebouwing van het dorp wordt gekenmerkt door grotere woonhuizen en boerderijen, langs een dorpsweg, Oosterblokker (Oesterblocweer) en rondom de kern dichter bebouwd. Oosterblokker is een typisch lintdorp dat samen met Westerblokker het dorp Blokker vormt. Blokker is de verbasterde naam voor Blokweeren, ‘ingesloten land’: een Wijdenes (Widenesse) verwijzing naar het rechthoekige en vierkante land dat gevormd werd door twee sloten, Wijdenes is een agrarisch lintdorp aan het Markermeer met zowel kleine huizen, aan weerszijden van het land gelegen. Blokker kreeg in 1964 landelijke bekendheid als notabelenwoningen en boerderijen. Vermoedelijk is het dorp de oorspronkelijke doordat in het gebouw van de plaatselijke groentenveiling “Op Hoop van Zegen” The standplaats van Kasteel Wijdenes, veroverd en versterkt door graaf Floris V (1256- Beatles tweemaal achtereen optraden. 1296). Vele theorieën doen de ronde over de precieze locatie van het kasteel. Recent
Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland | 19 Afb. 13: De kernen van Drechterland
20 | Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland onderzoek doet vermoeden dat de fundamenten van het kasteel buiten de dijk te Blokdijk vinden zijn op land dat in 1434 door een dijkdoorbraak buitendijks kwam te liggen. Het dorp Blokdijk is ontstaan langs de zuidelijke dijk van Blokweeren (Blokker). De naam Wijdenes is een verwijzing naar wijde (brede of uitgestrekte) nes (=drassig, buitendijks land). Munnickaij De naam Munneckaij stamt vermoedelijk af van het woord “munnik”, aangezien Friese Hem (Rottaerdshem) monniken in Westfriesland belangrijke landerijen hebben bezeten. Dit bezit dateert van Van oorsprong was Hem een binnenpolder, Him of Hem genoemd: zo’n binnenpolder vóór 1345, omdat in dat jaar het grondbezit van de Friese monniken door de graven werd omdijkt om binnendringend water te keren. De gunstige ligging aan de aan van Holland wordt geconfisqueerd. Kaei betekent in het West-Fries “terp”. Munnik heeft de Zuiderzee, bracht voor Hem bepaalde visserijrechten met zich mee, die waren in West-Friesland overigens (ook) de betekenis van “mest”, zodat een munnikkaei een ondergebracht in het Oosterbaljuwschap waar Hem onder viel. Toen dit baljuwschap in mestterp kan zijn. En dat is niet onmogelijk, omdat de onderste laag van een terp uit 1413 werd ontbonden, kreeg Hem in 1414 samen met Venhuizen stadsrechten. mest pleegt te bestaan.30
Venhuizen (Veenhuzen) Kraaienburg Venhuizen heeft samen met Hem, onder de naam Hem, stadsrechten. De meeste Kraaienbrug is de jongste van de buurtschappen in de gemeente Drechterland. De publieke gebouwen, zoals het 17e eeuwse raadhuis, staan echter in Venhuizen. De plaats ontstond in de 19e eeuw, en is vernoemd naar de tolpboerderij met losstaande naam verwijst naar nabij het veen gelegen huizen. stallen uit de 18e eeuw die de naam Kraaienburg droeg. Enkele boerderijen voegden zich daarbij. Hoogkarspel (Hoghenkerspel) De plaatsnaam Hoogkarspel duidt op een hoger gelegen kerkdorp. Hoogkarspel Oosterleek ligt namelijk op het hoogste punt van een zandrug die is gelegen tussen Hoorn en Het dorp Oosterleek ligt aan het Markermeer. De naam verwijst naar een nabij gelegen Enkhuizen en ‘kerspel’ of ‘karspel’ verwijst naar een gebied waar een priester zijn ambt waterloop: leek. Oosterleek was oorspronkelijk geen dijkdorp, maar de dijk werd mag vervullen. Het dorp was oorspronkelijk een lintdorp, maar is door bebouwing verplaatst nadat de Zuiderzee na een dijkdoorbraak niet meer te bedwingen was. Een uitgebreid en heeft daardoor een meer gesloten karakter gekregen. In 1403 heeft het deel van het oude dorp ligt daarom in het Markermeer, de rest van het dorp ligt aan de dorp zich aangesloten bij de stad Stede Broek, een stadsverband dat nu niet meer dijk. uitgedragen wordt.29 De Weed Westwoud (Westenwout) Buurtschap De Weed is gelegen aan het Markermeer, de vroegere Zuiderzee, in het Westwoud mag zich met de in 1414 verworven rechten een stad noemen, waar de zuidoosten van de gemeente en valt formeel onder het dorp Oosterleek. De buurtschap plaatsen Oudijk, Binnenwijzend en Zittend nog steeds onder vallen. De naam Westwoud kent landbouwgebied aan de weg die naar de zuidkant van Venhuizen loopt. duidt op een moerasbos of woud en veronderstelt een bos dat oostelijker heeft gelegen. Westwoud is een wegdorp met een open karakter en agrarische bebouwing Tersluis rond twee kerken. Buurtschap Tersluis, gelegen aan het Markermeer, vormde heel lang de haven van de stad Hem, van waaruit men ging vissen. Tersluis valt formeel onder het dorp Venhuizen. 29 Devilee, P.E., A.Maas. Drechterland. Gemeentebeschrijving, april 1992. Monumenten Inventarisatie Project Noord-Holland. Haarlem, 1994: 15. 30 De geschiedenis van Schellinkhout ‘De tijdlijn van Schellinkhout van 1601 tot en met 1650’ http://www.geschiedenisschellinkhout.nl/1601_1650/1601_1650.html
Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland | 21 Oostergouw dijk aangeduid als Wijmersdijk, maar men korte dit af naar de oorspronkelijke benaming Buurtschap Oostergouw, aan het Markermeer, is als plaats ontstaan nadat er dijken voor het meer: De Wijmers. werden aangelegd en er op diverse plekken bij die dijken boerenplaatsen ontstonden. Deze plaatsen groeiden uiteindelijk uit tot kleine kernen van bewoning. Leekerweg Leekerweg is gelegen tussen Oosterleek en Wijdenes. De buurtschap ontstond De Buurt geleidelijk langs de weg die tussen de genoemde dorpen lag, en valt formeel De Buurt is een buurtschap gelegen ten noorden van Venhuizen, waar het formeel grotendeels onder Wijdenes ook onder valt. De Buurt is ontstaan uit een kleine kern van boerenbewoning die neerstreek langs nieuw aangelegde dijken. Westerbuurt Ook Westerbuurt is zo’n kleine kern van bewoning langs de dijk. De plaatsnaam De Hout Westerbuurt is een verwijzing naar de woonkern aan de dijk en ten westen van het Buurtschap De Hout valt formeel onder Hem en bestaat vooral uit landbouwbewoning. grotere De Buurt.
Oudijk Binnenwijzend (Binnenwisent) Buurtschap Oudijk is gelegen ten westen van Westwoud en valt formeel ook onder deze Binnenwijzend groeide onder de vlag van Westwoud uit tot een dorp, maar als plaats plaats. De plaatsnaam Oudijk verwijst naar de oudheid van de dijk, in het Westfries valt de buurtschap tegenwoordig weer onder Westwoud, omdat het de dorpsstatus heet de plaats dan ook Ouwedìk”. De bestemming van Oudijk is vooral agrarisch. verloor. De naam Binnenwijzend verwijst naar waterloop de Wijzend (Wisend).
De Bangert Westerwijzend Buurtschap De Bangert, dat voor het grootste gedeelte onder de gemeente Hoorn valt, Buurtschap Westerwijzend is gelegen ten westen van waar het water de Wijzend is van oorsprong een fruitteeltgebied gelegen tussen Blokker en Westwoud/Oudijk. Het (Wisend) iets zuidwaarts boog van de lijn van Binnenwijzend. Aan de andere kant is fruitteeltgebied behoort samen met de Betuwe tot de oudste van Nederland: de fruitteelt Oosterwijzend. Tegenwoordig worden de twee buurtschappen gescheiden door een in het gebied begon rond 1600. De naam Bangert is dan ook afkomstig van de Westfriese weg die vanuit het dorp Hoogkarspel over spoorwegovergang naar het zuiden loopt. benaming voor boomgaarden. Er worden in De Bangert veel nieuwe huizen gebouwd. Westerwijzend valt formeel onder Hoogkarspel.
Zittend Oosterwijzend Buurtschap Zittend is gelegen tussen de kruising bij Binnenwijzend en Oosterblokker Buurtschap Oosterwijzend is gelegen ten oosten van waar het water Wijzend iets en de N506, die tussen Zittend en Blokdijk loopt. De plaats is ontstaan uit de zuidwaarts boog van de lijn van Binnenwijzend. Aan de andere kant is Westerwijzend. bewoning op een binnendijk, die zich dwars van de hoofddijk wendt. De plaats wordt in 1745 dan ook De Zijdtwindt genoemd. De Streek Drechterland maakt onderdeel uit de weinig vastomlijnde streek De Streek, een Wijmers gebied wat nu globaal Blokker, Westwoud, Hoogkarspel, Lutjebroek, Grootebroek Wijmers is het enige buurtschap van Wijdenes dat niet is opgegaan in de bebouwing en Bovenkarspel omhelst, met Oudijk en Blokdijk als noord- en zuidgrens. Eind van dat dorp. De plaatsnaam is afkomstig van de benaming voor de ingedijkte Middeleeuwen duidde ‘De Streek’ het gebied ten oosten van Hoorn aan, later het Wijmermeer. Na inpoldering van het meer werd in eerste instantie de bewoning op de gebied tussen Hoorn en Enkhuizen. Tot de 20e eeuw hoorden ook Hem en Venhuizen
22 | Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland daarbij, maar dit raakte daarna in onbruik. De Streek duidt ook wel de plaatsen aan de hoofdweg, de zesstedenweg, aan, van Westwoud tot Westeinde.
Sudetengebied Met de term Sudetengebied werd lang het gedeelte van Hoogkarspel ten westen van de Tolweg tot aan Westwoud aangeduid. In de politiek werd dit deel van Hoogkarspel nogal eens vergeten of ‘overgeslagen’ en zodoende noemde men het gebied in de volksmond naar het ‘achtergestelde’ Duitstalige Tsjecho-Slowaakse gebied dat Hitler in 1938 weer bij het Duitse rijk voegde.
3.5 Afwisselend polderlandschap met lintbebouwing De landelijke gemeente Drechterland tussen de stedelijke agglomeraties Hoorn en Stedebroec wordt gevormd door drie polders: de Oosterpolder, Polder de Drieban (met Polder Schellinkhout) en Polder het Grootslag. De Drieban, die geheel binnen de gemeente ligt, herbergt veel fruitkwekerijen, landbouw en weideland met veeteelt. Karakteristiek voor de omgeving van Wijdenes en Oosterleek is de afwisseling van weilanden, rietlanden, fruittuinen, wegen en sloten, afgebakend door hagen en dijken. Ook de Oosterpolder, waar met name Hoorn vulling aan geeft, herbergt in de niet verstedelijkte gebieden voornamelijk fruitteelt. Het Grootslag, voor wat de gemeente Drechterland betreft, is een bonte mix van fruitteelt, weidegrond en landbouw, Afb. 14: De Oosterpolder, De Drieban en Het Grootslag waarbij in het westelijke gedeelte (Oosterblokker en Westwoud) hoofdzakelijk fruit- en veeteeltbedrijven overheersen en in het oostelijke gedeelte (Hoogkarspel) de Er is weinig bekend over de geschiedenis van de Oosterpolder, vermoedelijk is deze groente- en bloembollenteelt.31 Het Grootslag ontstond op 1 juli 1423 toen de heer rond dezelfde tijd ontstaan als Het Grootslag.33 Behalve de ‘nieuwe sluis’ van 1320 was van Westfriesland, Hertog Jan, aan de steden Enkhuizen en Grootebroek, en Westwoud er in de Oosterpolder nog een afwatering: de sluis op de grens van de banne Hoorn het recht verkocht om het gebied te sluiten, zodat geen van de omliggende landen en de banne Westerblokker, ter plaatse van een nog altijd bestaand gemaal. Mogelijk meer water daarin kon spuien. In feite bestond de polder al, maar het ontbrak de dateert deze sluis al uit de 14e eeuw, want in rekeningen uit 1343 en 1344 is sprake polder aan een centraal bestuur en toezicht. Hoewel het niet meteen uitmuntend van ‘sluzen’ in Hoorn.34 Polder de Drieban werd in de jaren zestig van de twintigste functioneerde, werd dit bestuur in 1423 gerealiseerd. In de oprichtingsakte ontbreekt eeuw opnieuw verkaveld in het kader van de ruilverkaveling. elke vorm van naamgeving, maar in de volksmond is de polder Grootslag gaan heten. Het landschap van Drechterland wordt door onderzoeksbureau La4sale ingedeeld in De gebruikelijke verstoeling of verdeling van het te onderhouden gebied (verhoefslaan) drie identiteitstypen.35 Ten eerste is er het romantische Westfriesland, dat als gebied bleef hier namelijk uit, en zodoende bleef het gebied één grote slag, verbastert tot overeenkomst met het grondgebied voormalige gemeente Venhuizen. Dit gebied heeft Het Grootslag. In 1969 werd besloten de polder compleet te ruilverkavelen, om de een romantische identiteit en herbergt een als pittoresk te ervaren landschap vol economische teruggang van de landbouw tegen te gaan. Met de verkaveling werden in de loop der jaren ook veel sloten gedempt: van een vaarpolder ging het Grootslag over 33 F.J.P.M. Kwaad: Publications in Physical Geography ‘Hoorn en het binnenwater. Enkele waterstaatkundige aspecten van Hoorn en naar een rijpolder.32 omgeving in de 13e - 17e eeuw’ http://home.tiscali.nl/~wr2777/Hoorn-Geschiedenis.html 34 Jan de Bruin. ‘Hoorn, dorp en stad’ Hoorn, 2005: 3. www.hoorn650.nl 31 Regio-westfriesland.nl ‘Drechterland’ 35 Han Meyer, Leo van den Burg (red.) Het geheugen van de stad. Cultuurhistorie en stedenbouwkundig ontwerp. Amsterdam, 2006: 42-47. http://www.regio-westfriesland.nl/gemeente/drechterland/wf_dld02.shtml 32 Noordeloos, P. en Joh. Morsink. Geschiedenis van den polder het Grootslag. Heilo, 1946: 19-21. Brieffies, Pim. Tussen Dracht en Evendeel. Schetsen uit de historie van Hoogkarspel, Blokker en Westwoud. Midwoud, 2003: 49. Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland | 23 traditie. Daarnaast bestaat er het driftige Westfriesland, het meest noordelijke deel dat ruwweg overeenkomt met de voormalige gemeente Drechterland. In dit gebied heerst de ondernemerszin en barst het van de individuele initiatieven. Tot slot is er de IJsselmeerkust, een potentie identiteit: het water is een sterke en krachtige drager om ontwikkeling te initiëren.
3.6 Tradities en gebruiken Een Westfriese traditie is de kermis, die bijna elk Drechterlandse plaats aandoet. De kermis is van oorsprong een jaarmarkt ter gelegenheid van de wijdingsdag van de patroonheilige van de plaats. Kermis is dan ook een verbastering van kerkmis of kerke- misse. Op de bewuste dag stroomde het volk samen om de patroonheilige te vereren en om zich te vermaken. In stedelijke gebieden verloor de kermis vaak zijn band met het religieuze feest dat eraan ten grondslag lag, maar in vele dorpen gaan beiden nog hand in hand en gaat er op de wijdingsdag een processie uit. Kermis wordt gedurende enige dagen gevierd en het heeft zich ontwikkeld tot een commercieel evenement.36 In Oudijk, of Ouwedik, word, sinds 22 jaar, jaarlijks het kermisweekend annex dorpsfeest Ouwedikker kermis gehouden, met op zondagmiddag als vastonderdeel een modderbad: het baggerzwieren. Elk jaar doen er meer teams mee aan het baggerzwieren, want ‘het ‘Ouwedikker prutje’ heeft zijn eigen geur’ en daar komen de mensen graag op af, aldus de organisator.37 Waar het Baggerzwieren nu echt om draait, is nog niet duidelijk. Ook in de andere Drechterlandse woonkernen vindt de kermis plaats, samen met de traditionele kermisborrels en de gastdagen (Westwoud): het bezoek aan de familie. In de Buurt en Westerbuurt valt de laatste kermisdag traditioneel op Pinksterdrie, derde pinksterdag. Deze in Nederland schaars gevierde feestdag sluit de kermis feestelijk af met paardensport. Van een andere orde is de kolfsport, die in clubverband wordt beoefend. Een massieve rubberbal wordt volgens een bepaald schema met een ‘kliek’ (een zware stok vergelijkbaar net een hockey-stick) over de baan – een betonnen, vlakke ondergrond die is afgezet met houten stootranden – geslagen, zodanig dat uiteindelijk via een puntentelling een winnaar kan worden aangewezen. Het spel wordt vrijwel alleen nog Afb. 15: LA4SALE deelt Drechterland op in Romantische (12.1), Driftige (12.2) en Potentie-identiteit (3.) in Noord-Holland gespeeld: in Drechterland zijn drie kolfsportverenigingen actief. Grootste trots aldaar is de gloednieuwe kolfbaan, die in 2005 in het Dorpshuis van Venhuizen geopend werd.38
36 Ooknu.nl ‘Kermis’ http://www.ooknu.nl/paginas/kermis 37 ‘Ouwedikker prutje heeft eigen geur’ Dagblad voor West-Friesland. 13 juli 2006. http://www.nhd.nl/article705630.ece 38 Wikipedia ‘Kolven’ 30-8-2007 http://nl.wikipedia.org/wiki/Kolven Westfriesland.nl ‘Van die dingen die gingen’ 30-8-2007 http://www.regio-westfriesland.nl/gemeente/algemeen/wf_wf02_06_113_115.shtml
24 | Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland | 25 4
3
1
6
2
2 3
4 5
1
5 6
Monumentenkaart
26 | Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland Intermezzo: monumentaal Drechterland 4
De Watertoren van Hoogkarspel Overhaal ’t Radje Westerbuurt Stolpboerderijen in Hem Met zijn bijna 50 meter hoogte (op 90 centimeter na), is Een verbinding voor de binnenvaart tussen twee polders De boerderijenstichting noord-holland schrijft op haar de watertoren van Hoogkarspel een echte blikvanger in is niet altijd vanzelfsprekend, zeker niet als er een website ‘De stolpboerderij is de trots en het visitekaartje de omgeving. Vanuit veel plaatsen in de omgeving is de weg/dijk tussen de betreffende polders ligt. Om een van Noord-Holland. Stolpen markeren met hun piramide- watertoren te zien en daardoor een markante landmark. vaarroute, geblokkeerd door een weg, daarom te kunnen vormige daken de Noord-Hollandse horizon (...). In vele Gebouwd in 1930 naar ontwerp van enkele ingenieurs vervolgen werd voorheen een overhaal of overtoom varianten tref je de stolpen aan; van klein tot groot, van het Provinciaal Waterleidingbedrijf Noord-Holland, gebruikt: een rad dat schuiten en sloepen van de ene van sober tot rijkversierd en soms zelfs met een ‘stadse’ deed de toren vierenzestig jaar (tot 1994) dienst als naar de andere kant over de weg ‘haalde’. Polder het voorgevel. De daken zijn bedekt met dakpannen of met reservoir om de waterdruk van het waterleidingnet op Grootslag en polder de Drieban werden op deze manier riet waarin kunstig uitgesneden patronen. Vaak zie je een peil te houden. Door de ingebruikneming van een nieuw met elkaar verbonden: overhaal ’t Radje in Westerbuurt fraai gemetselde, ronde schoorsteen. Bijna vierhonderd pompstation raakte de toren daarna in onbruik. De is daarvan mooi bewaard gebleven voorbeeld. Slechts jaar lang was de stolpboerderij een uitermate doelmatig toren werd in 1995 de monumentenstatus toegekend en voor toeristisch/demonstratieve doeleinden is de agrarisch bedrijfsgebouw. Alles onder één dak: het vee verkocht met een woonbestemming. overhaal nog in gebruik. en de boerenfamilie, het hooi, de akkerbouwproducten en de wagenberging.’39 In heel Drechterland zijn prachtige voorbeelden te vinden van karakteristieke en monumentale stolpboerderijen, de panden in de Hemmerbuurt zijn er een goed voorbeeld van.
39 Boerderijenstichting Noord Holland ‘De stolp: de identiteit van Noord-Holland’ http://www.boerderijenstichting.nl
Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland | 27 Het Koggehuis in Venhuizen Het Kerkje van Oosterleek Station Wijdenes Het Koggehuis in Venhuizen heeft al de nodige functies Boven de ingang staat ‘Anno 1694’: in de zeventiende In 1903 werd de NV Spoorweg-Maatschappij de gekend, maar het historische gebouw doet op dit eeuw is het karakteristieke kerkje met de houten Zuider Kogge opgericht met als doel het aanleggen moment – toepasselijk - dienst als verenigingspand klokkentoren geheel herbouwd. Enkele zwarte en exploiteren van een tramlijn tussen Hoorn en van een historische vereniging. Duidt de naam op een hardstenen grafzerken in de vloer verraden de eerdere Enkhuizen, via de tot dan toe minder bereikbare functie als waterschapshuis, het pand is voornamelijk laatmiddeleeuwse kerk die op deze plaats stond. Achter plaatsen Schellinkhout, Wijdenes, Hem en Venhuizen. in gebruik geweest als raadhuis van Hem en Venhuizen. de kerk ligt een schelpenbegraafplaats, waarvan er Al voor de oplevering van het spoor en de stations Het voormalige raadhuis dateert uit 1662, maar in Nederland maar enkele zijn: verdronken zeelieden - in Schellinkhout, Wijdenes, Hem en Venhuizen is grotendeels in de achttiende eeuw opgebouwd: werden er begraven. De vergulde zeemeerman met verrezen bijna identieke stationsgebouwtjes - werd de de gebeeldhouwde leeuwen en de cartouche zijn drietand op de torenspits doet nog aan deze tijden NV overgedragen aan de Hollandse IJzeren Spoorweg afkomstig uit een voorgaand gebouw, en de omlijsting herinneren. Tot de jaren 70 van de 20e eeuw hield Maatschappij (HIJSM), die de spoorlijn tussen Hoorn van deur en ramen is weer negentiende-eeuws. De de Hervormde gemeente nog diensten in het kerkje, en Enkhuizen al exploiteerde. In 1913 werd de lijn pas bovenverdieping herbergt een vergaderzaal en een daarna is het overgegaan in particuliere handen. Veel in gebruik genomen, en omdat het aantal passagiers ruimte die vermoedelijk als waag werd gebruikt bevindt van het interieur is sindsdien verloren gegaan. Daarom gedurende de jaren gestaag afnam, werd de exploitatie zich beneden.40 kocht de gemeente het kerkje in 1982; het is nu een in 1935 alweer opgeheven. De meeste stationnetjes zijn trouwlocatie.41 nu nog in gebruik als woonhuis: zo ook het voormalige station in Wijdenes.
40 Vereniging Oud Stede Broec ‘Venhuizen’ http://www.oudstedebroec.nl/enkhuizen_regio/venhuizen.html 41 Stichting Behoud Oosterleker Kerk ‘Het kerkje van Oosterleek’ http://www.oosterleek.biz/Kerk.htm
28 | Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland Poldergemaal Schellinkhout Stellingmolen de Krijgsman in Oosterblokker De Rooms-Katholieke Sint Martinuskerk Beeldbepalend aan de Zuiderdijk in Schellinkhout ‘Als de merels zingen, dan is het binnen een uur in Westwoud is de ‘grote’ poldermolen, gebouwd tussen 1603 en windstil’ luidt de molenaarswijsheid van Erik Dudink, In 1849 start men met de bouwwerkzaamheden voor 1638; in 1900 wordt aan de molen een bakstenen molenaar van de Krijgsman. Nadat in 1602 een eerdere de Rooms Katholieke Sint Martinuskerk te Westwoud. poldergemaaltje toegevoegd, welke dient als hulpgemaal molen aan de Noorderdracht in Oosterblokker omwaaide De imposante neoclassicistische kerk wordt ontworpen om de molen te helpen met het uitwateren van polder en zijn vervanger door blikseminslag afbrandde, door Theo Molkenboer, destijds één van de belangrijkste Schellinkhout. Omdat het gemaal zijn functie verliest werd in 1896 molen de Bootsman uit Zaandam kerkenbouwers, en op 15 oktober 1851 ingezegend en door andere afwateringsmogelijkheden, wordt in 1991 afgebroken, overgebracht naar Blokker en aldaar in in gebruik genomen.44 Het originele interieur is nog het eigendom van het gemaal door het waterschap 1896-1897 herbouwd als De Krijgsman (vernoemd grotendeels intact, waarvan met name de Ionische West-Friesland overgedragen aan stichting Westfriese naar de eigenaar van de allereerste molen). Molen zuilen en de gestukadoorde houten kruisribgewelven Molens, die ook de molen in bezit heeft. Het gemaal De Krijgsman is als korenmolen ingerichte achtkante opvallen. Het in 2003 gerestaureerde Ypma-orgel is zelf, inmiddels evenals de molen geplaatst op de bovenkruier met stelling. In 1950 werd de molen buiten echter de grootste blikvanger in de kerk: vanwege Rijksmonumentenlijst, kan in noodgevallen echter nog bedrijf gesteld, en ten behoeve van de mechanische het goede geluid van het orgel worden er in de steeds worden ingezet.42 maalderij ‘leeggehaald’. Daarna geraakte de molen St. Martinuskerk nog vaak orgelconcerten gehouden. in een steeds slechtere staat. Vanaf 1975 is het buitenwerk gerestaureerd, zodat de molen weer kon draaien en vanaf 2003 is de molen zelfs weer helemaal ‘maalvaardig’ en onder de hoede van een stichting die 42 De geschiedenis van Schellinkhout ‘De tijdlijn van Schellinkhout van 1991.’ 43 http://www.geschiedenisschellinkhout.nl/1991_1995/1991/1991.html het bedrijf beheert. 43 Molendatabase ‘Oosterblokker, Noord-Holland: De Krijgsman’ http://www.molendatabase.nl/nederland/molen.php?nummer=643 Stichting Molen de Krijgsman ‘De geschiedenis van De Krijgsman’ http://www.molendekrijgsman.nl/geschiedenis.php 44 Hansen, E. Tussen latwerk en gips, architect Theo Molkenboer en de r.k. kerk van Overveen. Doctoraalscriptie. Rijksuniversiteit Leiden, 1984.
Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland | 29 Cultuur als proces: de ‘kleine’ verhalen 5
“We willen geen geheugen dat de waarheid vertelt, we willen een geheugen dat ons gelukkig maakt.’’45
5.1 Rond-de-tafel gesprek Om een aantal prangende vragen te stellen en om erachter te komen wát men Nu de dijk het land niet meer scheidt van de Zuiderzee, maar van het Markermeer, is nu echt van belang vindt in Drechterland, is er een gesprek georganiseerd met het de landbouw, veehouderij en tuinderij die de overhand heeft genomen. vertegenwoordigers van de drie historische verenigingen die in Drechterland actief Geconcludeerd wordt dat er geen breed gedragen ‘drechterlandgevoel’ heerst binnen zijn.46 De vragen aan hen: Zijn er overeenkomsten tussen de verschillende woonkernen? de gemeente: Drechterland bestaat voornamelijk voor het paspoort en het aangeven Waarin liggen deze overeenkomsten? Wat is de eigenheid van de verschillende dorpen en van geboortes. Men heeft wel een gemeenschappelijk verlangen een ‘groene’ gemeente buurtschappen? Waarmee verschillen ze van elkaar? Hoe wordt en werd er gekeken naar te zijn. Voor plaatsen als Blokker, Schellinkhout en Hoogkarspel is de druk van de verstedelijkte omgeving van Drechterland? Verschilt dit per dorpskern en waarom? verstedelijking goed te voelen en des te meer probeert men zich er vanaf te keren: Zijn er bepaalde waardevolle plekken in het landschap van Drechterland aan te wijzen, Drechterland moet bij voorkeur groen blijven, een rustige oase. Niet voor niets kwam waaraan een belangrijke collectieve herinnering van Drechterland of één van zijn kernen de meest recente herindeling voort uit de wens van de twee gemeenten zelf. Samen sta is verbonden? je sterk als groene buffer tussen de alsmaar uitbreidende steden (i.c. Hoorn en Stede In het gesprek komt al snel naar voren dat het verenigingsleven en de familiebanden Broec). Het ‘groen’ wordt als iets gemeenschappelijks ervaren in de gemeente en ook in de dorpen redelijk sterk zijn: bepaalde families zijn verbonden met bepaalde zeer hoog gewaardeerd. woonkernen, het verenigingsleven speelt zich binnen het dorp af, de sociale cohesie Tot slot worden de Westfriese omringdijk en de daarmee samenhangende binnen deze kernen is groot. Daarmee ontkracht men het vermoeden dat de dorpen erg waterhuishouding genoemd als onmiskenbaar bindende factor en waardevol element van elkaar moeten verschillen, omdat zij erg op zichzelf gericht zijn en niet veel met binnen de streek: daarover is iedereen het zonder twijfel eens. De dijk was en is elkaar op lijken te hebben. Een fanatiek soort chauvinisme, een sterk verenigingsleven, nog steeds een sterk identiteitsbepalende factor: het landschap vanaf de dijk, zowel een verbondenheid en betrokkenheid met het thuisfront bindt de mensen aan hun richting IJsselmeer als landinwaarts wordt als zeer bijzonder ervaren. Het steeds eigen woonplaats. Een sterk identiteitsverlenende factor aan de dorpen is het veranderende landschap, de vergezichten en openheid worden beschouwd als een kerkleven (geweest): de Streek en Westwoud, Hem en Venhuizen zijn aan te wijzen beeldbepalende karakteristiek van Drechterland. Daarmee samenhangend worden als katholiek, Hoogkarspel, Oosterleek en Wijdenes als van oorsprong protestants. ook de Wijzend, als waterkering en vaarroute tussen Enkhuizen en Hoorn, en het Een bindende factor in het verleden was de zuiderzeecultuur: visserij en VOC Wijzenddijkje, als onderdeel van deze waterkering ten noorden van Blokker, genoemd: ronselpraktijken, de bootsgezellenbeurzen: het hele gebied was er van doordrongen. deze zijn zeer bepalend in het landschap (geweest).
45 Koos van Zomeren, De man op de Middenweg uit: Robert Anker. Negen levens. Een dorp als zelfportret. Amsterdam, 2005. 46 Zie de bijlagen voor een compleet verslag van de bijeenkomst.
30 | Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland | 31 5.2 Waardevol Drechterland duidelijk niet gebeurd. Het zand waait over de stenen Uit gesprekken met inwoners van Drechterland, heen, en valt neer in de haven. Je kunt de haven en uit de input van de website, kwam een aantal alleen nog maar vlak langs de reddingsboot naar waardevolle plekken of verschijnselen in Drechterland binnen. Gevaarlijk als je met slecht weer de haven naar voren. Deze komen hieronder aan bod. als vluchthaven wil gebruiken en midden vaarwater houdt. Is het mogelijk om de haveningang weer uit te baggeren? Wij wonen wel niet in Wijdenes, maar houden ontzettend wat het landschap van West-Friesland. En dit haventje is werkelijk uniek!”
Afb. 16. Het Bangerterrad, de overhaal in vaarroute de Wijzend op de kruising met de Noorderdracht.
Het Haventje van Wijdenes Mw. Marianne Noordenbos, watersporter: “Als watersporters die al vele jaren op het IJsselmeer varen, maakten wij gisteren kennis met de haven van Wijdenes. Wat een unieke parel van een haventje. De Wijzend(dijk) en de Drecht Het is ontzettend jammer dat de haveningang aan Het Wijzenddijkje biedt pakweg vanaf Molen de Afb. 17. Op dit detail van de kaart van Oostwoudt is de Overtoom en de bakboordkant volledig verzand is, zodat het niet Krijgsman tot aan Westwoud een prachtig wijds uitzicht kruising van de Wijzend met de Drecht (Dragt) goed te zien. meer met slecht weer als vluchthaven gebruikt kan over het groene agrarische landschap van Drechterland. worden. Wij konden er gisteren bij heel rustig weer De Pancratiuskerk in Oosterblokker is te zien en ook te ‘halen’. (zie afbeelding 16). Het – manshoge – en opgetrokken kiel naar binnen. Daar lagen nog twee de torens van de hervormde en de katholieke kerk in Bangerterrad werd bediend door enkele mannen die erin platbodems die met moeite naar binnen zijn gekomen. Westwoud. Verder wind, rust, leegte. De Grote Wijzend, liepen om het rond te draaien, en omdat op deze plek Wat lig je daar prachtig! Mooi gemaaid grasveld, vroeger de vaarweg van Hoorn naar Enkhuizen, wordt altijd volk rondliep, tierde het café – dat nu geen café strandje, bomen, kortom uniek. Langs de weg fietsers, door het Wijzenddijkje gescheiden van de Kleine meer is – ernaast welig. Resten van veenrivier de Dregt wandelaars een enkele auto. Prachtig wijds uitzicht. Wijzend, maar geen van beide is nu nog bevaarbaar. of Dracht zijn er in de buurt ook te zien: De Noorder- en Wij hoorden dat de haveningang tot niet niet zo lang Waar de Grote Wijzend de Noorderdracht kruist, was Zuiderdracht danken aan deze waterloop hun naam. (zie geleden jaarlijks werd uitgebaggerd. Dit was dit jaar vroeger een grote overhaal om de schuiten over de weg afbeelding 17.)
32 | Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland halen en programma’s te verkopen: ‘De Beatles stonden cultureel centrum Pancratius, waar allerlei culturele op een podium met een kordon veiligheidsmensen er activiteiten plaatsvinden. De éénbeukige kruiskerk met omheen. Het publiek kon op veilingkisten zitten, maar een toren aan de westzijde dateert in de huidige vorm de meesten bleven staan. Het was één groot feest en uit het einde van de vijftiende eeuw en lang was ook de verschillende meisjes stonden hysterisch te gillen en school van Oosterblokker in de kerk gevestigd. Omdat vielen flauw, waar wij als nuchtere Westfriese meiden de kerk in zeer slechte staat verkeerde, verplaatste het helemaal niets van snapten.’48 schoollokaal zich nog eenmaal binnen de kerk en in 1844 De originele afmijnzaal van de veiling – waar de kreeg de school een eigen gebouw. In de jaren zestig kopers zaten en de groenten werden getoond – is door van de twintigste eeuw, werden door monumentenzorg Historische Vereniging Blokker onlangs weer helemaal in restauratiewerkzaamheden uitgevoerd. Pas in 1985 oude luister hersteld. De houten bankjes zijn opgeknapt, werd onder leiding van architect W. Schagen uit Nieuwe inclusief historische telefoons, de telefooncellen Niedorp begonnen met een grondige restauratie van de Veiling ‘Op hoop van Zegen’ in Oosterblokker doen dienst als kabinetjes met museale spullen en de kerk: op 17 november 1989 werd deze voltooid.49 De veilingvereniging ‘Op hoop van zegen’ werd in 1908 veilingklok kan draaien. Tevreden is men nog niet: de in Blokker opgericht en in 1949 werd al het derde en veilingklok moet ook weer écht gaan werken. Dat staat Ode aan het Hondehemeltje huidige veilinggebouw opgeleverd. De tuinders uit voorlopig nog op het verlanglijstje. Anoniem via de website: “Ik liep laatst in Enkhuizen de Bangert ‘boerden’ goed en het veilingwezen – een door een smal steegje naast de Zuiderkerk. Het regende manier om de verkoop in eigen hand te houden en en ik boog mijn hoofd wat omlaag. De oude kasseien de winst op het fruit te maximaliseren – floreerde in deden me beseffen dat hier al generaties lang mensen Blokker. In 1979 viel het besluit tot een fusie met alle hadden gelopen. Dat hier honderden jaren geleden Westfriese veilingen, en daarom draaide in 1981 de mensen, net als ik, met het hoofd omlaag het weer veilingklok voor de laatste maal. vervloekten en naar diezelfde stenen hadden gekeken. Waar de veilinghallen in Blokker misschien wel het ‘Dat kan alleen in een oude historische binnenstad’, meest bekend om staan, zijn de Beatles, die daar op dacht ik even. Maar gestimuleerd tot nadenken door de 6 juni 1964 tweemaal op de planken stonden. Vanaf Toekomstvisie van Drechterland, besef ik nu dat ook het 1956 organiseerde burgemeesterszoon Ben Essing platteland barst van de locaties die vol herinneringen festivals in de veilinghallen van Blokker. De akoestiek zitten. Neem nu het Hondehemeltje. Als het een beetje was er ronduit slecht, om over de bereikbaarheid zomer is, zitten wij er met ons gezin na een kwartiertje maar niet te spreken.47 Toch was veiling Op Hoop van fietsen. Prachtig ondiep blijft het water er, zodat je op Zegen dé plek, waar de Beatles hun enige concerten De Pancratiuskerk in Oosterblokker een hete dag lekker kan lummelen: balletje overgooien, in Nederland gaven. Mw. Bleeker-Lieshout verdiende De aan S. Pancratius gewijde Nederlandse Hervormde Kerk de keeperduik oefenen of een frisbee overgooien. Wil tijdens een van de concerten wat bij door glazen op te van Oosterblokker doet sinds 1989 dienst als sociaal- je echt zwemmen, dan kan dat pas na een verkoelende wandeling. Geen gedoe met files. Geen verplichting om 47 Wim Keller ‘Satchmo, het grootste muzikale genie van de 20ste eeuw. Blokker op de wereldkaart.’ de hele dag naar het strand te moeten. Gewoon even http://www.wimkeller.nl/artikelen/08_2001-01.php 48 Gewone mensen, verhalen van vroeger ‘De Beatles in Blokker (6 juni 1964)’ lekker opfrissen. http://www.livius.org/gewonemensen/1964/beatles.html 49 Cultureel centrum Pancratius/ Stichting Behoud Kerk Oosterblokker ‘Historie’ http://www.centrumpancratius.nl/2-histor.html
Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland | 33 Thuis heb ik ergens een foto die is genomen op de Het heidens kerkhof in Oudijk/Westwoud nonnenklooster Bethlehem. In Hoogkarspel vindt je er basaltblokken. Eén uit de trouwreportage van een Dat op de begraafplaats van wat in de volksmond het nog één – het gebouw dan, want de oorspronkelijke half leven geleden. Nog met al mijn haar en ook nog heidens kerkhofje wordt genoemd – een rustige en bewoonsters zijn er niet meer: Het Behouden Huys altijd mét haar. Hoeveel huwelijken zullen er pril zijn rustieke plek, ooit een heidense kerk heeft gestaan, is aan de Tuinstraat. Op de website van Het Behouden begonnen op deze basaltblokken? Kijkend over het een breed gedragen mythe. De tufstenen kerk die hier Huys valt te lezen dat het hier gaat om ‘een voormalig ’s avonds vaak vlakke water van ons meer, dat van ooit stond, deed oudheidkundigen in de zeventiende klooster, dat begin vijftiger jaren werd gebouwd in een Zuiderzee, via IJsselmeer nu het Markermeer heet. Ons eeuw hun hersens breken over de datering van de toen veelvuldig voorkomende stijl: strak en degelijk, meer. Waar je op kleine strandjes met elkaar, bij elkaar kerk. Het materiaal tufsteen was niet meer in gebruik met vaak prachtige stalen raampartijen. Nadat in juli en onder elkaar blijft. – baksteen was inmiddels gangbaar, en zodoende werd 1996 de laatste bewoonsters, de zusters van de Orde En vorige week zat ik er even. Tijdens een kort zomers de tufstenen kerk als een ‘heidense tempel’ beschouwd der Ursulinen, waren vertrokken naar Bergen in Noord- moment ging ik zitten op zo’n kei en keek naar het en kwam de kerk als heidens te boek te staan. Het Holland, hebben de families Te Grotenhuis en Valentijn oosten. Ik ben een West-Fries en dus van nature niet bouwjaar moet echter 1333 echter zijn geweest en het klooster gekocht. In de tweede helft van 1996 is het zo’n zwever en niet echt een open gevoelsmens. Maar van een ‘heidense’ kerk kan daarom geen sprake zijn. gebouw zodanig aangepast, dat er twee privé-woningen toch was ik me daar even nadrukkelijk bewust van het In 1875 was het pand dermate vervallen, dat men ontstonden en een bedrijfsgedeelte.’ Daar worden nu moment in de tijd. Van mijn eigen historie via het besloot de kerk te slopen en een nieuwe te bouwen onder andere trouwpartijen en feesten gehouden.50 moment zelf naar de toekomst. (De Hervormde kerk aan de Dr. Nuyensstraat). Over het Wie zouden dit de afgelopen jaren ook hebben gedaan? kerkenpad tussen Westwoud en Oudijk bestond daarna En wie zullen dit over pakweg 50 jaar nog altijd doen? nog jaren twist. Het kerkhofje bleef echter bewaard en Ik hoop dat het er veel zijn. Want onze dijk is een kei dat staat nu te boek als het ‘Heidens kerkhofje’. die moet blijven! Dit kleine strand vind ik namelijk te pittoresk om een prooi van de grootschaligheid te worden.”
Banpaal de Leeuw en kerkepad ’t Landpad Op de grens tussen Hoogkarspel en Westwoud vindt men nog een oude paal: Banpaal de Leeuw. Met het opschrift ‘1754’ geeft deze paal de oude grens tussen Klooster Het Behouden Huys in Hoogkarspel de Banne Hoogkarspel en de Banne Westwoud aan. Op In Blokker zijn alle kloosters alweer gesloopt, slechts de de paal is het oude wapen van Westwoud te zien: ‘Van bushalte Bethlehem verwijst nog naar het Middeleeuwse zilver beladen met een dorre boom in welker takken zijn
50 Buitenverblijf Het behouden Huys ‘De Historie’ 5 juli 2007 http://www.hetbehoudenhuys.nl
34 | Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland geplaatst 3 vogelen, op een terras, alles van sabel’.51 van Hoorn tot de grens met Blokker werd aangelegd, aanbod in Drechterland: de Coöperatieve Zuivelfabriek Op de kaart van Govert Oostwoudt uit 1775 is de oude en van Lutjebroek naar Enkhuizen: daartussen zou een “Hoogkarspel G.A.” (Kaas), NV Stoomzuivelfabriek bannegrens duidelijk aangegeven. Ook is daarop vlakbij paardentram gaan rijden. Vanaf 1883 was de lijn open, “Venhuizen” (opgericht in 1901), NV Stoomzuivelfabriek de banpaal een ‘Zondags voetpad’ te herkennen: een maar al snel bleek dat het tweemaal overstappen niet “Wijdenes” (Kaas, opgericht in 1911), NV kerkepad van Westwoud naar Binnenwijzend dat nu nog bevorderlijk voor de exploitatie was. In ’84 nam de Stoomzuivelfabriek “Schellinkhout” (Roomboter, bekend staat als het landpadje. Het kerkenpad werd ‘s NV Paardentram Hoorn-Enkhuizen de lijn over, maar opgericht in 1907), Coöperatieve Zuivelfabriek “Eureka” zondags gebruikt om naar de kerk te gaan, omdat er ook hier reed door tegenwerking van de gemeenten de te Binnenwijzend en Coöperatieve Zuivelfabriek “De geen rechtstreekse weg aanwezig was, en hoewel er vele eerste tram pas in 1889. Ook deze onderneming bleek, Volharding” te Hem (opgericht in 1906, gesloten op de kaart van Oostwoudt terug te vinden zijn, zijn de eenmaal geopend, niet economisch rendabel. De lijn in 1963). De welvaart steeg op het platteland, en meeste paden tegenwoordig verdwenen. werd overgenomen door de NV Rotterdamsche Tramweg in plaats van de boerin, gingen machines in kleine Maatschappij en vanaf dit moment nam het aantal fabriekjes zorgdragen voor de productie van kaas, passagiers weer toe, met als hoogtepunt het jaar 1912. roomboter enzovoorts. Karren en melkwagens reden af De eerste wereldoorlog speelde de exploitant echter en aan en na verloop van tijd groeiden de fabriekjes parten en omdat niemand bereid leek tot overname, uit tot volwaardige fabrieken. Door samenwerking en werd de lijn in 1918 geliquideerd. De rails werden na schaalvergroting verdwenen de meeste fabrieken weer veel juridische strijd in 1924 verwijderd.52 rond de jaren 30. Afgekondigde brandstofmaatregelen in ‘42-’43 deden de meeste fabrieken definitief de das om. In Hem opende ‘De Volharding’ tijdens de oorlog wel weer de poorten – en met succes. Toch sloot ook deze fabriek de poorten in 1963 definitief: voortaan werd de melk naar Opmeer gebracht.53 Het pand herbergt nu atelier- en tentoonstellingsruimte voor de sculpturen van Jan Peerdeman. De paardentram van Hoorn naar Enkhuizen Naast de stoomtram via Schellinkhout, Wijdenes, Hem en Venhuizen van Hoorn naar Enkhuizen, reed er ook enkele jaren een tram via Blokker, Westwoud en Hoogkarspel. Op dit traject verliep de samenwerking echter minder soepel. In 1881werd de NV West-Friese Tramweg Maatschappij opgericht om een stoomtramlijn De zuivelfabrieken te realiseren, maar de gemeenten Blokker, Westwoud Bijne elke boerenplaats had er in de twintigste en Hoogkarspel werkten dusdanig tegen, dat de lijn eeuw wel één: een zuivelfabriek. Een greep uit het
51 The International Civic Heraldry site ‘Westwoud’ 9 juli 2007 http://www.ngw.nl/w/westwoud.htm 52 Brieffies, Pim. Tussen Dracht en Evendeel. Schetsen uit de historie van Hoogkarspel, Blokker en Westwoud. Midwoud, 2003: 77-81. 53 Boon, Piet. ‘D’r is geen betere kezer.’ Tussen Hondenhemel en Munnickay. Schetsen uit de geschiedenis van Hem, Oosterleek, Schellinkhout, Venhuizen en Wijdenes. Andijk, 1986: 112-117.
Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland | 35 Herbergen Kleinschalig dorpsgevoel werkten op het dorp bij een timmerman of iets anders. Bekende kroegen in Drechterland zijn o.a. Bantam Mw. Haring, inwoonster Hem: “De gemeente Buiten het dorp werkte je niet. Tegenwoordig werken (Hoogkarspel), Medemblikker Tolhuys (Hoogkarspel), De Drechterland bestaat net een paar jaar, dus dat de meeste inwoners buiten het dorp en staan bij vele Lindenboom (Westwoud), De Roode Leeuw (Venhuizen) Drechterlandgevoel bestaat nog niet. Alhoewel de huizen al twee auto’s, dus het is veel drukker geworden. en De Bierstal (Wijdenes). Van oudsher dienden deze inwoners qua instelling niet veel verschillen: het zijn Het échte dorpsgevoel moet je dus zoeken en vindt je herbergen voor de reiziger als plek waar hij onderdak tenslotte allemaal “plattelanders”, maar de voormalige nog tijdens de kermis of andere dingen die in het dorp en voedsel kon vinden en voor de dorpsbewoner als gemeente Venhuizen was kleinschaliger en dat gaf toch georganiseerd worden: bijvoorbeeld tijdens de 40 MM het middelpunt van allerlei activiteiten: er werden meer een “ons kent ons” gevoel. Dat zie je ook aan (een wandeling van 40 kilometer door het dorp) of overeenkomsten gesloten, er werd gehandeld, de jeugd: veel willen toch in het dorp blijven wonen. koninginnedag als er spellen worden georganiseerd, of ontspannen, en gefeest. Nog steeds zijn deze kroegen Wij als vijftigers zijn hier geboren en getogen, en een tweedaags muziekfestijn.” de plekken van samenkomst – minder zakelijk, maar lief na een paar jaar in Alkmaar gewoond en gewerkt te en leed wordt er nog steeds gedeeld. Hoewel de kroegen hebben, zijn we toch weer teruggekeerd naar ons dorp. soms van karakter veranderd zijn, het leven van de Onze ouders wonen hier hun hele leven al, en veel kastelein ging en gaat niet over rozen, is hun ligging bij familieleden, dus dat geeft een binding. De stad trekt veel inwoners goed bekend. Opvallend is dat de kroegen niet: hier heb je lekker de ruimte om je heen – als je de nooit ver van de kerk te vinden zijn: vanuit de kerk kon fiets pakt kun je heerlijk fietsen langs het IJsselmeer. men zo meteen de kroeg in. Dit geldt voor bijvoorbeeld Toch is er veel veranderd in de loop der jaren. Vroeger de Roode Leeuw, De Bierstal en Bantam.54 De naam had je vele kleine winkeltjes in het dorp zoals een Bantam is een rechtstreekse verwijzing naar Oost- bakker, slager, groenteboer, fietsenmaker enz. Nu vind Indië en te danken aan de toenmalige eigenaar, die als je nog een bakker, maar de rest is overgenomen door zeevaarder in 1610 – VOC tijd – naar Bantam voer. de Supermarkt. In die kleine winkeltjes kon je lekker roddelen over jan en alleman, dat wordt nu wel minder. Je vindt het nog wel bij de school als je je kinderen op komt halen. Door de kinderen krijg je ook een binding VOC en visserij met sportverenigingen: je wordt al gauw gevraagd om Hoewel de agrarische sector nu overheerst, is vrijwilligerswerk te doen voor die vereniging. Drechterland lang doordrongen geweest van de visserij Wij zijn katholiek opgevoed en de kerk speelt bij ons en de VOC. Wegens malaise in het boerenbedrijf nog wel een rol in ons leven. Al minder dan bij onze zochten de mannen vanaf 1500 andere manieren van ouders, maar toch nog meer dan bij de jeugd. Vroeger kostwinning en de zeevaart of visserij leken daarvoor stond de priester echt boven de parochie, maar door goede manieren. het tekort aan priesters wordt hier veel gevraagd van Aanvankelijk vond er alleen in de binnenwateren vrijwilligers, dat schept ook een band met de gemeente. visserij plaats. Geleidelijk aan werd de Zuiderzee als Door de nieuwbouw is het dorp groter geworden. visgebied ontdekt en later zelfs de Noordzee en andere Vroeger had je lintbebouwing en de mensen die er zeewateren. Geen van de dorpen aan de Zuiderdijk is woonden hadden hun werk in de land- en tuinbouw, of ontstaan door de visserij, deze legde hen in die periode
54 Boon, Piet. ‘Herbergen, kermis en pinksterdrie’. Tussen Hondenhemel en Munnickay. Schetsen uit de geschiedenis van Hem, Oosterleek, Schellinkhout, Venhuizen en Wijdenes. Andijk, 1986: 82-87. Brieffies, Pim. ‘De Herberg’. Tussen Dracht en Evendeel. Schetsen uit de historie van Hoogkarspel, Blokker en Westwoud. Midwoud, 2003: 123-127.
36 | Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland echter geen windeieren. Het haventje van Wijdenes werd te bouwen en men legt zich enkel toe om aan den in Drechterland: ruim 150 Westfriese mannen meldden in 1638 ook wel ‘Aan de visserij’ genoemd en Venhuizen wal te blijven.’. De oorspronkelijke doelstelling van zich bij de Paus – de Katholieke emancipatiestrijd was en Oosterleek liften mee in de rol die Enkhuizen de bootsgezellenbeurs verdween en de tegoeden in volle gang, en de bedreigingen aan het adres van speelde als belangrijkste centrum van haringvisserij en werden uitgekeerd met een maatschappelijk, vaak de staat van de kerkelijk leider werd als een aanval –handel in de toenmalige Republiek der Zeven verenigde liefdadigheidsdoel. Na inwerkingtreding van de op de persoonlijke identiteit beschouwd. Dit leger Nederlanden. Algemene Bijstandswet in 1965 werden de gelden gevormd door vrijwilligers en avonturiers werd al snel Naast de visserij speelde de VOC een grote rol overgedragen aan de gemeenten.55 het Zouavenleger genoemd. Een beroemde Zouaaf was in het gebied. Veel kooplieden waren in Venhuizen de Lutjebroeker Pieter Janszoon Jong, waarvan zijn gevestigd en met hun contacten in Amsterdam lieten doorboorde Kepi (pet) nog in de kerk van Lutjebroek zij de VOC tot diep in Westfriesland doordringen. De wordt bewaard. Alle dienders van de Paus waren ronselpraktijken van de VOC waren in Drechterland niet bijzonder trots op hun prestaties en onderscheidingen: onsuccesvol: ruim 100 van de ca. 440 schippers en soms werden zij zelfs met hun bijzondere Zouavenpak stuurmannen in Westfriesland kwam uit Venhuizen, en aan, getooid met de medailles van de Paus, begraven. op de koopvaardijschepen van de VOC voeren zij naar De beroemde en gewaardeerde Dr. Nuyens heeft zich alle mogelijke tropische bestemmingen als Batavia en sterk ingezet voor de erkenning van de prestaties van Ceylon. De Duijvenbrug in Hoogkarspel werd zelfs een de Zouaven, welke door de republikeins georiënteerde ware buitenplaats voor een aantal VOC topmannen. Om media nogal eens in een kwaad daglicht kwamen te de toenemende risico’s van piraterij in te perken werden staan.56 er in Blokker (1634), Westwoud (1634), Hem (1703) en Venhuizen (1706) bootsgezellenbeurzen opgericht, waarin men per reis inlegde. Deze beurzen voorzagen in een toelage wanneer de bootsgezel door piraterij in een vijandelijke gevangenis was terechtgekomen. Om te kunnen sparen voor het losgeld, voorzag de beurs in de ‘mondkost’. Later kreeg men ook een toelage bij schipbreuk, maar deze was afhankelijk van de sterkte van de kas en varieerde sterk. Sommige losgelden waren door de beurzen nauwelijks op te brengen en daarom collecteerde men nogal eens aan deuren. In 1799 ging de VOC ten onder en kwam de prioriteit weer te liggen bij de agrarische sector: ‘In West-Friesland waren de boeren teffens zeeling Drechterlandse Zouaven Verenigingsleven [tevens zeelieden] voor de koopvaardij. Het was een In de jaren zestig van de negentiende eeuw gaven vele Zangverenigingen, fanfarekorpsen, voetbalverenigingen, kweekschool voor matroozen, stuurlui en schippers. jongemannen gehoor aan de oproep van de Paus om de de kantklosclub, de (volks)dans- en Nu (1800) wordt het bijna schande gerekend zee bedreigde Kerkelijke Staat te komen verdedigen. Zo ook gymnastiekverenigingen: in de tweede helft van de
55 Boon, Piet. ‘Schippers die de zee bebouwden’, ‘Bootsgezellenbeurzen’ en ‘Visserij in de loop der eeuwen’. Tussen Hondenhemel en Munnickay. Schetsen uit de geschiedenis van Hem, Oosterleek, Schellinkhout, Venhuizen en Wijdenes. Andijk, 1986: 18-21, 26-28 en 68-72. Brieffies, Pim. ‘De Bootsgezellenbeurs’. Tussen Dracht en Evendeel. Schetsen uit de historie van Hoogkarspel, Blokker en Westwoud. Midwoud, 2003: 95-98. 56 Brieffies, Pim. Tussen Dracht en Evendeel. Schetsen uit de historie van Hoogkarspel, Blokker en Westwoud. Midwoud, 2003: 58-63. Wikipedia ‘Lutjebroek’ 22 mei 2007 http://nl.wikipedia.org/wiki/Lutjebroek Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland | 37 negentiende eeuw kwam het verenigingleven op het platteland tot bloei. Werden deze verenigingen niet vanuit de kerk opgericht, dan hadden ze vaak een half protestants, half katholiek bestuur, zoals de brandweerverzekering. Bij de brandweerverzekering ging dit heel lang goed, de meeste particuliere verenigingen waren in het verleden echter geen lang leven beschoren. Aangezien de meeste (voetbal-, muziek-/fanfare-, toneel- en geitenfok-) verenigingen werden opgericht vanuit de kerk, was het de geestelijk adviseur die bepaalde of iets wel of niet mocht: voetbal op zondag bijvoorbeeld was in de beginfase uit den boze. Particuliere voetbalverenigingen gingen daarom snel weer ten gronde, de invloed van de kerk was daarin zeer omvangrijk. Nu reikt die invloed minder ver, maar het verenigingsleven in Drechterland is nog steeds erg sterk: in alle woonkernen zijn diverse sport-, muziek- en andersoortige verenigingen actief.
38 | Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland Conclusie en aanbevelingen 6
6.1 Culturele biografie als grondvest toekomstvisie Omringdijk, of Drechterlandse Zuiderdijk, is daarbij een sterk gewaardeerde factor. De In het kader van een toekomstvisie voor Drechterland, is het belangrijk te beseffen dat naamverlener aan de gemeente – het Ambacht Dregterland – speelt hierbij nauwelijks men op verschillende manieren om kan gaan met cultuur: je kunt onderzoek doen naar een rol. De invloed van het Ambacht lijkt onbewust toch een grote rol te spelen de materiële cultuur van een bepaalde groep mensen en daar rekening mee houden, in de gemeente, want er resten vele sporen: de waterhuishouding met zijn talloze maar je kunt dezelfde culturele bagage ook meenemen en komen tot een toekomstvisie waterlopen, de sluizen, gemalen, overhalen, dijkmagazijnen voor het dijkonderhoud, die is gestoeld op deze culturele waarden, door deze plaatsbepaalde culturele waarden de bannen en bannepalen. De gemeente is gevormd door deze voorloper van het tot stand is gekomen. Dat laatste wordt met dit onderzoek beoogd: In hoeverre valt waterschap. een identiteit of het karakter van Drechterland af te leiden uit de ‘culturele biografie’ Door de meer rigoureuze ruilverkavelingen in het noordelijke deel van de van de Gemeente Drechterland en wat is het belang hiervan voor de toekomstvisie van gemeente, valt wel sterk landschappelijk onderscheid te maken met het zuidelijke Drechterland? deel van de gemeente: dit laatste wordt als meer pittoresk en kleinschaliger ervaren. Culturele identiteit is echter niet een vastliggend ruimtelijk of sociaal-collectief Onderzoeksbureau La4sale omschrijft dit als het driftige landschap (noord) en het gegeven, maar krijgt gestalte in de interactie tussen (groepen) mensen en in hun romantische landschap (zuid), en dit onderscheid wordt door de meeste inwoners veranderende relatie met ruimte en hun betekenisverlening aan ruimte. Identiteit erkend. Een echte traditie is de kermis die door heel Westfriesland uitbundig wordt is dus ‘beperkt’ houdbaar, een momentopname. De ‘culturele biografie’ houdt hier gevierd met kermisborrels. Ook Pinksterdrie, een niet veelvuldig voorkomend fenomeen rekening mee: het begrip accepteert de dynamiek en veelzijdigheid van identiteit en in Nederland - wordt elk jaar in enkele buurtschappen gevierd. Hier is men erg trots op. juicht een veelheid aan accumulerende individuele verhalen toe: samen vormen al deze verhalen het ‘grote’ verhaal van de mensengeschiedenis. ‘Af’ is het verhaal nooit. Deze bevindingen werden op een website voor de toekomstvisie (www.drechterland.nl/ Acceptatie van deze veranderlijkheid van identiteit doet recht aan het fenomeen en toekomstvisie) geplaatst, als input voor de wedstrijd ‘De mooiste plek van Drechterland: daarom is ‘de culturele biografie’ het juiste middel om eens goed naar Drechterland wat heeft de toekomst?’ en om reacties uit te lokken. Ontbreekt er iets? Of wat vindt te kijken. Wat vindt men als inwoner van Drechterland belangrijk? Vindt er door de u er eigenlijk van? Ook vonden er op basis van deze bevindingen enkele gesprekken cultuur een in/uitsluitingproces plaats (de folklore van het kleine verschil)? Is er een plaats, om typeringen van de woonkernen te achterhalen, om erachter te komen verschil tussen zelfbeeld en imago? Vindt er ‘verstreking’ – opkomende streekidentiteit wat er in de dorpen leeft en wat men belangrijk vindt, zowel binnen het dorp als – plaats? Kortom: waar staat Drechterland? Een toekomstvisie die hier geen rekening in het landschap daarbuiten. Parallel aan dit onderzoek vonden er workshops met mee houdt, zou de plank wel eens fors mis kunnen slaan. sleutelfiguren57 plaats. Zo liepen er drie processen naast elkaar.
6.2 Het ‘grote verhaal’ 6.3 Drechterlandgevoel De eerste stap was een verkenning van de geschiedenis van Drechterland – het Zowel uit de gesprekken, als uit de workshops bleek dat het groen de bindende factor ‘grote verhaal’, om vanuit dit aanknopingspunt vragen te stellen. Uit het onderzoek binnen de gemeente is: de landschappelijkheid van de omgeving, de doorkijkjes en de naar de geschiedenis bleek dat er een sterke associatie bestaat met West-Friesland rust worden gekoesterd en gezamenlijk moet de gefuseerde gemeente tegengewicht – de ‘verstreking’ geldt vooral voor Westfriesland: men voelt zich West-Fries en de bieden aan de oprukkende verstedelijking in de buurgemeenten Hoorn, Stedebroec en
57 Mensen uit de Drechterlandse samenleving die, bijvoorbeeld door werk of hobby, veel kennis over een bepaald vakgebied bezitten en hun mening daarover niet onder stoelen of banken steken.
Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland | 39 Enkhuizen. De liefde voor het landschap – en de angst voor verstedelijking – is bij 6.4 Karakter en eigenheid dorpen iedereen groot: het landschap moet open blijven en mag niet ten prooi vallen aan Hoogkarspel, Venhuizen, Wijdenes en Schellinkhout zijn de kernen met de meeste huizenbouw of andere niet-passende bouwwerkzaamheden. De dijk is heilig. voorzieningen. De eerste twee zijn de kernen die in de loop der jaren meer gegroeid Naast de bindende factor groen, kenmerken de kernen zich door een sterke sociale zijn, het ‘dorpse’ is daarmee in Hoogkarspel moeilijk te handhaven geweest: er was cohesie en een druk en rijk verenigingsleven – een sterke bottom up beweging, veel ‘import’ uit Amsterdam. Ook Venhuizen wordt gekenmerkt door nieuwbouw, en ontstaan vanuit de gemeenschap en niet van boven af opgelegd. Hoogkarspel valt import, maar hier heeft het ‘dorpse’ meer standgehouden: iets wat met de ligging hier vanwege zijn meer stedelijke en regionale karakter wat buiten. Het overzichtelijke te maken heeft, want Hoogkarspel ligt aan een treinstation; Venhuizen niet en sociale leven bindt de mensen en daarom hecht men er sterk aan. De kleinschaligheid dat maakt dit een geïsoleerder – en dus meer sociaal afhankelijke kern. In het van de dorpen wordt gewaardeerd: zo blijven de dorpen leefbaar. geval van de laatste twee kernen – Wijdenes en Schellinkhout – heeft het aantal Op de vraag of er een ‘Drechterlandgevoel’ bestaat wordt immer ontkennend voorzieningen te maken met kleinschalig toerisme: het surfstrand bij Schellinkhout geantwoord. Logischerwijs moet dit gevoel nog groeien zo geeft men aan, maar men trekt mensen van buitenaf en de camping bij Wijdenes doet dit eveneens. Verder is associeert zich veelal meer met Westfriesland, en vooral met de woonkern. Dat deze het voorzieningenniveau in alle kernen redelijk gelijk: er zijn overal sportvelden/- kernen een eigen identiteit hebben, dat staat volgens de meeste bewoners buiten accommodaties en er is in elke kern een school, behalve in Oosterleek. Deze kern is te kijf, maar op de vraag of er veel verschillen tussen de bewuste kernen zijn en wat klein om een school te handhaven. deze verschillen dan zijn, moet men het antwoord schuldig blijven of wordt met een Ook de ‘saamhorigheid’ is niet overal hetzelfde. In de oude kernen kent men elkaar ‘nee’ geantwoord – deze verschillen zijn er eerder interregionaal (‘Lutjebroekers zijn goed, maar hoe meer mensen er van buitenaf komen wonen, des te minder sterk is de vechtersbazen’). Kennelijk zijn er verschillen, maar een vinger erop leggen is lastig. sociale cohesie. Dit geldt bijvoorbeeld voor Hoogkarspel, Venhuizen, maar ook voor Hier komen twee dingen om de hoek kijken: ten eerste berusten de meeste de nieuwbouw in kleine kern Schellinkhout. De sociale controle kan bij uitbreiding mensen in de aanname dat er onderscheidende verschillen zijn. Het sociale leven, niet meer worden gehandhaafd. Maar ook de ligging van de plek is van invloed: kun gezinsleven en verenigingsleven speelt zich af binnen de kern, men heeft weinig met je er snel weg? Of ben je er afhankelijk van anderen? Hoe meer afhankelijk je bent het buurdorp te maken, men kent er de mensen niet: het leven speelt zich af dichtbij van elkaar, des te sterker is de sociale cohesie in het dorp. In Hoogkarspel staat men huis. Logischerwijs gaat men er vanuit dat deze woonkern sterk onderscheidend is: met de trein snel in Hoorn of Enkhuizen, de oriëntatie is interlokaal, dus minder het is dat waar men aan hecht, waar men zich mee identificeert – zijn identiteit aan op de naaste buren gericht. Daarnaast is de kern dusdanig gegroeid dat men elkaar ontleent – en men weet bovendien niet hoe het er elders aan toegaat. Men zal zeggen niet goed kent. De overige kernen zijn kleinschaliger, geïsoleerder en dus meer van dat er verschillen zijn, maar zijn ze er eigenlijk wel? Of weet men het niet? Daarmee elkaar afhankelijk. De mate van voorzieningen is bovendien van invloed op het komt het mechanisme ‘de folklore van het kleine verschil’ naar voren: naarmate verenigingsleven. Hoe minder er voorhanden is, hoe sterker de bottom up beweging is de overeenkomsten groter zijn, worden de minimale verschillen symbolisch breder om zelf het heft in handen te nemen. In Westwoud speelt dit bijvoorbeeld heel sterk uitgemeten. Ook is het een vorm van inclusion/exclusion: in- en uitsluiting. De ‘ander’ en met veel succes. Ook dit is van invloed op de mate van sociale samenhang. wordt ‘buitengesloten’ om ‘het eigene’ te consolideren en veilig te stellen. Tevens valt in de leeftijdssamenstelling – natuurlijk gaat het hier om Ten tweede kan wel degelijk vastgesteld worden dat er – zij het minimale en lastig een momentopname – van de kernen verschil te ontdekken. De middelbare te duiden – verschillen zijn. Deze verschillen hangen samen het aantal voorzieningen, leeftijdscategorie is in elke kern sterk vertegenwoordigd en het verschil zit vooral in met de mate van saamhorigheid in de kern, welke weer samenhangt met de ouderdom de verhouding tussen jongeren en ouderen. In de kernen Oosterblokker, Westwoud, van de kern (historische bebouwing versus nieuwbouw) en de mate van import, religie, Hoogkarspel, Hem en Venhuizen is de categorie jongeren veel groter dan de groep leeftijdsopbouw en de oriëntatie van de kernen op hun omgeving. ouderen. In Wijdenes en Oosterleek is het aantal jongeren ongeveer gelijk aan het aantal ouderen en in Schellinkhout is het aantal ouderen zelfs fors hoger dan
40 | Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland het aantal jongeren. Wijdenes, Oosterleek en Schellinkhout zijn dan ook meer als hoge waardering voor het landschap niet meteen verdwenen wanneer dit landschap woondorpen te karakteriseren, de overige kernen zijn echte woon/werkplaatsen.58 – omwille van economische vooruitgang – verandert? Of blijft de boer de drager Tot slot maakt de oriëntatie van de kern op zijn omgeving uit voor het karakter: van het landschap? Hoogkarspel oriënteert zich, zoals gezegd, op de regio. Oosterblokker richt zich op 2. De verschillen die er tussen de woonkernen bestaan zijn lastig te duiden Westerblokker en Hoorn, Venhuizen en Hem zijn een ‘zelfstandige enclave’ en ook en onderling niet groot, toch hecht men sterk aan het idee van een eigen Schellinkhout en Wijdenes, met Oosterleek, zijn als een cluster te herkennen, wat dorpsidentiteit. Men wil niet het gevoel krijgen als ‘eenheidsworst’ te worden overigens meer te maken heeft met het soort dorpen (historische lintbebouwing, behandeld en mag – ondanks dat de problematiek in de dorpen hetzelfde is woondorpen, aan de dijk liggend), dan met de mate van onderlinge samenhang. – niet op een hoop worden gegooid. Gaat deze vermeende eigenheid – een drager die deels een gevolg is van de sociale cohesie – verloren, dan gaat veel van de 6.5 Waardering levendigheid en veerkracht van Drechterland verloren. Naast de bindende factoren van Drechterland, het karakter van de dorpen en hun 3. De sociale cohesie is erg sterk en een belangrijke drager van het bestaan van onderlinge identiteiten, is ook de waardering voor de leefomgeving ter sprake de kleinschalige kernen in Drechterland: men helpt elkaar wanneer dit nodig is. gekomen. Via verschillende wegen – de gesprekken, de website en de workshops – werd Daardoor bestaat er een sterke bottom-up beweging, met veel eigen initiatief en gevraagd: Wat is de moeite waard om voor de toekomst te behouden, om verder te organisatietalent. Dit enthousiasme moet gekoesterd en gestimuleerd worden: ontwikkelen, om te initiëren in Drechterland? de bottom-up beweging is van belang om Drechterland leefbaar en levendig te Via de website werd de Haven van Wijdenes als parel van Drechterland genoemd, houden. Ook versterkt deze weer de sociale cohesie. als een uitgesproken kans, het kleinschalige dorpsgevoel werd aangedragen als 4. ‘Het is mooi aan de dijk’ werd tijdens een workshop gezegd. Deze verkenning laat behoudenswaardig, en uit de gesprekken kwamen er veel andere geschiedeniswaardige zien dat er inderdaad veel moois is in deze jonge gemeente Drechterland, waar plekken en verhalen naar voren, zoals de Westfriese Omringdijk, de Wijzend en het men trots op mag zijn. Een rijke geschiedenis, een prachtig landschap en vitale Wijzenddijkje, kerkepad ‘t Landpad van Westwoud naar Binnenwijzend, Veiling op hoop dorpen: de Drechterlander past terughoudendheid, maar men heeft er alle recht toe van Zegen, de Zouaven, de VOC en visserij en de zuivelfabrieken. Deze zijn benoemd, in deze trots met opgeheven hoofd uit te dragen. Dit kan in de toekomst een sterke kaart gebracht en moeten worden gekoesterd. Het gaat om dat landschap, die plekken bindende factor zijn: ‘ik kom uit Drechterland’. Hopelijk kan dit onderzoek, samen en die verhalen die Drechterland maken tot waar het nu staat. met de website, een basis leggen voor iets dat ooit een Drechterlandgevoel of een ‘samen zijn we sterk’ gevoel kan opleveren. 6.6 Aanbevelingen voor de Toekomstvisie Maar wat zeggen de gekozen plekken over de waardebepaling in Drechterland? Wat zeggen de bevindingen over het karakter van Drechterland en de toekomstvisie?
1. Zorgvuldigheid moet worden betracht: het landschap – de Zuiderdijk, de doorkijkjes, de openheid – wordt zeer belangrijk gevonden, zowel door ‘autochtone’ inwoners als de nieuwe import. De boer en waterhuishouding hebben dit landschap in het verleden vorm gegeven en gemaakt tot wat het nu is, maar beide praktijken zijn sterk aan het veranderen, moeten veranderen om rendabel te blijven, en daardoor verandert het landschap mee. Zijn er dragers te vinden die het oude landschap kunnen behouden of is verandering van het landschap onvermijdelijk? En is deze
58 Middelbaar = 40-60 jaar, jong = 20-39 jaar en ouderen = 60-79 jaar. In de bijlagen van dit onderzoek zijn de complete statistieken te bekijken.
Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland | 41 Geraadpleegde bronnen
Literatuur
- Anker, Robert. Negen levens. Een dorp als zelfportret. Amsterdam, 2005. - Bloemers, J.H.F., M.H.Wijnen (red). Bodemarchief in behoud en ontwikkeling. De conceptuele grondslagen. NWO. Den Haag, 2001. - Boon, Piet. Tussen Hondenhemel en Munnickay. Schetsen uit de geschiedenis van Hem, Oosterleek, Schellinkhout, Venhuizen en Wijdenes. Andijk, 1986. - Bosch Slabbers. Uitwerking landschapsplan. Deelgebied HES. Samenwerkingsorgaan Westfriesland/ recreatieschap Westfriesland. Den Haag, 2003. - Brieffies, Pim. Tussen Dracht en Evendeel. Schetsen uit de historie van Hoogkarspel, Blokker en Westwoud. Midwoud, 2003. - Bruin, Jan de. ‘Hoorn, dorp en stad’ Hoorn, 2005: 3. www.hoorn650.nl - Danner, H.S. West-Friesland. Regiobeschrijving, april 1992. Monumenten Inventarisatie Project Noord-Holland. Haarlem, 1994. - Dekkers, Peter (red.) ‘Het roer moet om’ en ‘Biologische fruitteelt wint langzaam terrein’ De toekomst van de boer. Trouw dossier NL. Amsterdam, 2001: p.137-142, 150-152. - Devilee, P.E., A.Maas. Drechterland. Gemeentebeschrijving, april 1992. Monumenten Inventarisatie Project Noord-Holland. Haarlem, 1994. - Devilee, P.E., A.Maas. Venhuizen. Gemeentebeschrijving, oktober 1991. Monumenten Inventarisatie Project Noord-Holland. Haarlem, 1994. - Exaltus, R.P., P.J. Orbons. Provincie Noord-Holland. Kasteelterrein Wijdenes, gemeente Venhuizen. Geofysisch onderzoek. RAAP-rapport 167. Amsterdam, 1996. - Greuter, J.J. Venhuizen in oude ansichten, waarin afbeeldingen van Hem. Zaltbommel, 1974. - Gulik, J.J. van der. Schellinkhout in oude ansichten. Zaltbommel, 1976. - Hansen, E. Tussen latwerk en gips, architect Theo Molkenboer en de r.k. kerk van Overveen. Doctoraalscriptie. Rijksuniversiteit Leiden, 1984. http://home.kpnplanet.nl/[email protected]/artikel4.html - Klerk, Len de. ‘Cultuur en identiteit als planologische begrippen.’ Reader AM-SRP-B. Stedelijke transformatie en industrieel erfgoed. Universiteit van Amsterdam, 2006: 5-8. - Kopytoff, Igor. ‘The cultural biography of things: commoditization as process.’ in Appadurai, Arjun (red.). The Social Life of Things: Commodities in Cultural Perspective. Cambridge, 1986. - Kuypers, Paul. ‘Bericht uit het landschap: de samenleving als drager.’ Noorderbreedte. Nr. 22. http://www.noorderbreedte.nl/?artikel=2431 - Laarse, Rob van der (red.). Bezeten van vroeger. Erfgoed, identiteit en musealisering. Amsterdam, 2005. - Mak, Geert. Hoe God verdween uit Jorwerd. 2003. - Meurkens, Peter. ‘De Noord-Brabantse identiteitsfabriek zuid-oost in de praktijk. De IDZO-formule is meer dan een technische operatie.’ Mores. Nr 4, 2003: p. 8-11. - Meyer, Han, Leo van den Burg (red.) Het geheugen van de stad. Cultuurhistorie en stedenbouwkundig ontwerp. Amsterdam, 2006: 42-47. - Mommaas, Hans. ‘Over de culturele dimensie van de ruimte. Of hoe die te begrijpen en wat daarmee te doen.’ Levende Stad, tien essays over de netwerkverstedelijking. Ministerie van VROM. Den Haag, 2001: p. 142-199. - Noordeloos, P. en Joh. Morsink. Geschiedenis van den polder het Grootslag. Heilo, 1946. - Nota Belvedere. Ministeries van OCW, VROM, LNV en V&W. Den Haag, 1999. - OKRA Landschapsarchitecten. Linten, spinnen en wallen. Verkenning van kwalitatieve groei van dorpen en steden in nationale landschappen. Ministerie van VROM. 2003. - ‘Ouwedikker prutje heeft eigen geur’ Dagblad voor West-Friesland. 13 juli 2006. http://www.nhd.nl/article705630.ece - Rooijakkers, Gerard. ‘Het leven van alledag benoemen.’ Boekmancahier. Jrg. 11, nr. 41 (1999): 275-290. - Schilstra, J.J. In de ban van de dijk. De Westfriese Omringdijk. Hoorn, 1982 (Vierde druk). - Simon, Carola. Ruimte voor identiteit. De productie en reproductie van streekidentiteiten in Nederland. Groningen, 2004. - Stapel, G. Hoogkarspel in oude ansichten. Zaltbommel, 1974. - Stimuleringsprogramma Bodemarchief in Behoud en Ontwikkeling. Een duurzame toekomst voor het archeologisch-historische landschap. NWO. Den Haag, 2002. - Streekplan ‘Ontwikkelen met kwaliteit’. Ontwikkelingsbeeld Noord-Holland Noord. - Stuurgroep Drechterland -Venhuizen. Ten dienste van de burger. Visie op de nieuwe gemeente Drechterland-Venhuizen. Venhuizen, 2003.
42 | Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland Websites
- Barsingerhoorn.com ‘Geschiedenis tot einde 18e eeuw’ http://www.barsingerhorn.com/BeschermdDorp/Geschiedenis.htm - Beeldbank Noord-Holland http://www.beeldbank-nh.nl/index.php - Boerderijenstichting Noord Holland ‘De stolp: de identiteit van Noord-Holland’ http://www.boerderijenstichting.nl/ - Cultureel centrum Pancratius/ Stichting Behoud Kerk Oosterblokker ‘Historie’ http://www.centrumpancratius.nl/2-histor.html - Cultuurhistorische waardenkaart http://chw.noord-holland.nl/ - De geschiedenis van Schellinkhout ‘De tijdlijn van Schellinkhout tot en met 1500’ http://www.geschiedenisschellinkhout.nl/totenmet1500/totenmet1500.html - De geschiedenis van Schellinkhout ‘De tijdlijn van Schellinkhout van 1601 tot en met 1650’ http://www.geschiedenisschellinkhout.nl/1601_1650/1601_1650.html - De geschiedenis van Schellinkhout ‘De tijdlijn van Schellinkhout van 1991.’ http://www.geschiedenisschellinkhout.nl/1991_1995/1991/1991.html - De Middeleeuwse dwangburchten van West-Friesland en Alkmaar. ‘Het kasteel te Wijdenes’ http://home.planet.nl/~dijkh287/kastelen/wijdenes/wijden13.htm - Digitale Noord Hollandse Atlas http://ranh.pictura-dp.nl/ - F.J.P.M. Kwaad: Publications in Physical Geography ‘Het ontstaan van West-Friesland’ 16 april 2007. http://home.tiscali.nl/~wr2777/West-Friesland.htm#Inleiding - F.J.P.M. Kwaad: Publications in Physical Geography ‘Hoorn en het binnenwater. Enkele waterstaatkundige aspecten van Hoorn en omgeving in de 13e - 17e eeuw’ http://home.tiscali.nl/~wr2777/Hoorn-Geschiedenis.html - Gemeente Drechterland http://www.drechterland.nl/ - Gemeente Maastricht ‘Culturele Biografie’ 23 juli 2007 http://www.maastricht.nl/maastricht/show/id=44567/notextonly=42282 - Gewone mensen, verhalen van vroeger ‘De Beatles in Blokker (6 juni 1964)’ http://www.livius.org/gewonemensen/1964/beatles.html - Buitenverblijf Het behouden Huys ‘De Historie’ 5 juli 2007 http://www.hetbehoudenhuys.nl/ - Historische Vereniging Blokker http://www.historischblokker.nl/ - Historische Vereniging Suyder-Cogge http://www.suyder-cogge.nl/ - Molendatabase ‘Oosterblokker, Noord-Holland: De Krijgsman’ http://www.molendatabase.nl/nederland/molen.php?nummer=643 - Ooknu.nl ‘Kermis’ http://www.ooknu.nl/paginas/kermis - Regio-westfriesland.nl ‘Drechterland’ http://www.regio-westfriesland.nl/gemeente/drechterland/wf_dld02.shtml - Regio-westfriesland.nl ‘Noorder-Koggenland’ http://www.regio-westfriesland.nl/gemeente/noorder-koggenland/wf_nkd02.shtml - Regio-westfriesland.nl ‘Wester-Koggenland’ http://www.regio-westfriesland.nl/gemeente/wester-koggenland/wf_wkd02.shtml - Stichting Behoud Oosterleker Kerk ‘Het kerkje van Oosterleek’ http://www.oosterleek.biz/Kerk.htm - Stichting Historisch Hoogkarspel-Westwoud http://www.shhw.nl.eu.org/ - Stichting Molen de Krijgsman ‘De geschiedenis van De Krijgsman’ http://www.molendekrijgsman.nl/geschiedenis.php - Stichting West Friese families http://www.westfriesefamilies.nl/ - The International Civic Heraldry site ‘Westwoud’ 9 juli 2007 http://www.ngw.nl/w/westwoud.htm - Vereniging Oud Stede Broec ‘Venhuizen’ http://www.oudstedebroec.nl/enkhuizen_regio/venhuizen.html - Waddenconferentie ‘Paalworm’ http://www.waddenconferentie.nl/emc.asp?pageid=588 - Westfries Archief http://www.westfriesarchief.nl/ - Westfriese Omringdaiksait Sjaak Bos. ‘Daiku’ 20 maart 2007. http://www.omringdijk.nl/daikfolder/cultuur/pages/poezie/poeziejaar.html - West-Friesland.com http://www.west-friesland.com - Wijdenes en omstreken http://home.hetnet.nl/~a-bronner/ - Wikipedia ‘Drechterland’ 20 februari 2007. http://nl.wikipedia.org/wiki/Drechterland. - Wikipedia ‘Lutjebroek’ 22 mei 2007 http://nl.wikipedia.org/wiki/Lutjebroek - Wim Keller ‘Satchmo, het grootste muzikale genie van de 20ste eeuw. Blokker op de wereldkaart.’ http://www.wimkeller.nl/artikelen/08_2001-01.php - Zwerfkunst ‘Paalworm’ http://zwerfkunst.web-log.nl/zwerfkunst/2006/03/paalworm.html
Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland | 43 Afbeeldingen
Afb. 1. ‘Schematische weergave culturele biografie.’ Islant, 2007. Afb. 2. ‘Huidige gemeente Drechterland.’ Islant, 2007. Afb. 3. ‘Impressie West Friesland.’ Sjaak Bos. Westfriese Omringdaiksait. 28 maart 2007. http://www.omringdijk.nl/daikfolder/informatie/pages/atlas/atlas0.html Afb. 4. ‘Hollandiæ pars septentrionalis, vulgo Westvriesland en ‘t Noorder Quartier.’ Willem en Johan Blaeu, 1645 UCLA Library. 3 april 2007. http://www.library.ucla.edu/yrl/reference/maps/blaeu/hollandiae-preview.jpg Afb. 5. ‘Land-Caerte ende water Caerte van Noort-Hollandt ende Weftvriesland met d’aenliggende Landen.’ Joost Jansz. Beeldsnijder, 1608. Universiteitsbibliotheek Amsterdam. 3 april 2007 http://dpc.uba.uva.nl/kaartencollectie/ Afb. 6. ‘Paalworm.’ Zwerfkunst. 24 juli 2007. http://zwerfkunst.web-log.nl/zwerfkunst/2006/03/paalworm.html Afb. 7. ‘Nieuwe Kaart van het Dykgraafschap van Dregterland.’ Govert Oostwoudt, 1775. Regionaal Archief Alkmaar. 2 april 2007 http://alkmaar.pictura-dp.nl/index.php?option=com_memorix&topid=0&Itemid=1977 Afb. 8. ‘Het wapen van het Ambacht Drechterland’ J.J. Schilstra In de ban van de dijk. De Westfriese Omringdijk. Hoorn, 1982: 118. Afb. 9. ‘Beschrijving van Dregterland.’ Jacobus Stellingwerf, 1720-1727. Rijksarchief Noord-Holalnd. 2 april 2007 http://ranh.pictura-dp.nl/index.php?option=com_memorix&mrx_mod=result&collection_id=17&record_id=69780 Afb. 10. ‘Nieuwe kaarte van Dregterlandt ende vier Noorder Koggen.’ Hendrik de Leth, ca. 1737. Regionaal Archief Alkmaar. 3 april 2007. http://alkmaar.pictura-dp.nl/index.php?option=com_memorix&topid=0&Itemid=1977 Afb. 11. ‘T Hoogh-Heemraetschap van de Uytwaterende Sluysen in Kennemerlant ende West-Frieslant’ Johannes Douw, 1680. Universiteitsbibliotheek Amsterdam 9 mei 2007 http://dpc.uba.uva.nl/kaartencollectie/ Afb. 12. ‘Kennemaria et Westfrisia vulgo et vernaculé Noord-Holland tam in minores quam praecipuas ditiones peraccuraté distincta et edita’ Nicolaus Visscher, 1682. Universiteitsbibliotheek Amsterdam 9 mei 2007. http://dpc.uba.uva.nl/kaartencollectie/ Afb. 13. ‘Huidige gemeente Drechterland.’ Islant, 2007. Afb. 14. ‘KWR-regio West-Friesland’ 2007. Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier. 10 mei 2007. www.hhnk.nl Afb. 15. ‘Eenheden van identiteit Noord-Holland Noord.’ Han Meyer, Leo van den Burg (red.) Het geheugen van de stad. Cultuurhistorie en stedenbouwkundig ontwerp. Amsterdam, 2006: 42. Afb. 16. ‘Bangerterrad.’ Foto ca. 1900. F.J.P.M. Kwaad: Publications in Physical Geography. 6 juni 2007 http://home.tiscali.nl/~wr2777/Hoorn-Geschiedenis.html Afb. 17. Detail ‘Nieuwe Kaart van het Dykgraafschap van Dregterland.’ Govert Oostwoudt, 1775. Regionaal Archief Alkmaar. 2 april 2007 http://alkmaar.pictura-dp.nl/index.php?option=com_memorix&topid=0&Itemid=1977
44 | Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland - Watertoren Hoogkarspel, Drechterland. Eigen archief, 2007. - Overhaal Westerbuurt, Drechterland. Eigen archief, 2007. - Monumentale woonboerderij Hemmerbuurt 56, Drechterland. Eigen archief, 2007. - Koggehuis Venhuizen, Drechterland. Eigen archief, 2007. - Kerk van Oosterleek, Drechterland. Eigen archief, 2007. - (Voormalig) Station van Wijdenes, Drechterland. Eigen archief, 2007. - Poldergemaal Schellinkhout, Drechterland. Eigen archief, 2007. - Molen de Krijgsman Oosterblokker, Drechterland. Eigen archief, 2007. - St. Martinuskerk Westwoud, Drechterland. Eigen archief, 2007. - Haventje Wijdenes, Drechterland. Islant, 2007. - Wijzend en het Wijzenddijkje, Drechterland. Eigen archief, 2007. - Veiling op Hoop van Zegen Oosterblokker, Drechterland. Eigen archief, 2007. - Pancratiuskerk Oosterblokker, Drechterland. Nan Kluft, 2007. Historische vereniging Blokker. - Heidens kerkhofje Oudijk/Westwoud, Drechterland. Eigen archief, 2007. - Het Behouden Huys Hoogkarpsel, Drechterland. Eigen archief, 2007. - Banpaal de Leeuw Westwoud/Hoogkarspel, Drechterland. Eigen archief, 2007 - Detail ‘Nieuwe Kaart van het Dykgraafschap van Dregterland.’ Govert Oostwoudt, 1775. Regionaal Archief Alkmaar. 2 april 2007 http://alkmaar.pictura-dp.nl/index.php?option=com_memorix&topid=0&Itemid=1977 - ‘Paardentram.’ Pim Brieffies. Tussen Dracht en Evendeel. Schetsen uit de historie van Hoogkarspel, Blokker en Westwoud. Midwoud, 2003: 80. - ‘Zuivelfabriek Venhuizen.’ Piet Boon. ‘D’r is geen betere kezer.’ Tussen Hondenhemel en Munnickay. Schetsen uit de geschiedenis van Hem, Oosterleek, Schellinkhout, Venhuizen en Wijdenes. Andijk, 1986: 112. - Cafe-restaurant De Roode Leeuw Venhuizen, Drechterland. Eigen archief, 2007. - Zicht op Oosterleek, Drechterland. Eigen archief, 2007. - Detail ‘Nieuwe Kaart van het Dykgraafschap van Dregterland.’ Govert Oostwoudt, 1775. Regionaal Archief Alkmaar. 2 april 2007 http://alkmaar.pictura-dp.nl/index.php?option=com_memorix&topid=0&Itemid=1977 - ‘Zouaaf Gerardus Nieuweboer uit Westwoud.’ Pim Brieffies. Tussen Dracht en Evendeel. Schetsen uit de historie van Hoogkarspel, Blokker en Westwoud. Midwoud, 2003: 59. - ‘Slagwerkgroep MVV.’ Muziekvereniging Venhuizen. 11 juli 2007. http://www.mvvenhuizen.nl/index.php?option=com_content&task=view&id=85&Itemid=63
Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland | 45 Bijlage 1
46 | Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland Bijlage 2
Het is mooi aan de dijk - Een culturele biografie van Drechterland | 47