De Vrije Fries 2014 Inside.Indd 1 13-11-14 13:45 De Vrije Fries 2014 Inside.Indd 2 13-11-14 13:45 De Vrije Fries
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
De Vrije Fries De Vrije Fries 2014 Inside.indd 1 13-11-14 13:45 De Vrije Fries 2014 Inside.indd 2 13-11-14 13:45 De Vrije Fries JAARBOEK uitgegeven door het KONINKLIJK FRIES GENOOTSCHAP VOOR GESCHIEDENIS EN CULTUUR/ KENINKLIK FRYSK GENOATSKIP FOAR SKIEDNIS EN KULTUER en de FRYSKE AKADEMY VIERENNEGENTIGSTE DEEL 942014 SINDS 1839 De Vrije Fries 2014 Inside.indd 3 13-11-14 13:45 DE VRIJE FRIES SINDS 1839 VIERENNEGENTIGSTE DEEL 2014 Jaarboek uitgegeven door het Koninklijk Fries Genootschap voor Geschiedenis en Cultuur/Keninklik Frysk Genoatskip foar Skiednis en Kultuer en de Fryske Akademy REDACTIE Dr. Piet Bakker, drs. Marjan Brouwer, dr. Arjen Dijkstra (secr.), dr. Johan Frieswijk, drs. Nelleke IJssennagger, drs. Otto Knottnerus, dr. Joop Koopmans (voorz.), dr. Marijn Molema, dr. Han Nijdam (eindred.), dr. Ernst Taayke REDACTIE-ADRES Redactie De Vrije Fries p.a. Fryske Akademy Postbus 54 8900 AB Leeuwarden ONTWERP Tom Sandijck OPMAAK Van der Let & Partners, Heerenveen ISBN 978 90 6171 0004 FA-nummer 1085 NUR-code 680 De redactie houdt zich aanbevolen voor kopij. In het algemeen gaat haar voorkeur uit zowel naar weten schappelijke artikelen als naar meer essayistische bijdragen op het terrein van de Friese geschiedenis, kunst, literatuur en archeologie. De plaatsing van de Friese ‘stof’ in een bredere context is daarbij gewenst. Kopij dient digitaal te worden aangeleverd, opgemaakt volgens richtlijnen die bij het redactiesecretariaat kunnen worden opgevraagd. Bijdragen kunnen aan peer reviewers worden voorgelegd. (Deze bijdragen zijn in de inhoudsopgave gemerkt met een *). De Vrije Fries 2014 Inside.indd 4 13-11-14 13:45 Inhoud Van de redactie ..................................................................... 7 ESSAY Geert Mak Het Friese landschap: geen trauma maar een open wond .............. 9 BIJDRAGEN Marcus Roxburgh, Hans Huisman and Bertil van Os All change? The end of a metalworking tradition in early medieval Frisia ........................................................................... 19 Suzanne Rus Het album amicorum van Wybrand de Geest Een uniek reisdocument . 31 Matthijs Droog Drukwerk voor iedereen.......................................... 61 Het fonds van de Leeuwarder uitgever Abraham Ferwerda (1716-1783) Ben Broos* Wopke Eekhoff en de ‘ontdekking’ van Saskia Uylenburgh als de vrouw van Rembrandt ........................................... 85 Gunar R. Boon De verbouwing van Heringastate in Marsum, 1906-1912 ........... 107 Restauratie of reconstructie? THEMA: BELANG EN BETEKENIS VAN DE BENEFICIAALBOEKEN VAN FRIESLAND 1543 J.A. (Hans) Mol en Peter van der Meer Inleiding ....................................................... 129 Paul N. Noomen De ontwikkeling van het parochiewezen in Oostergo .............. 133 De Vrije Fries 2014 Inside.indd 5 13-11-14 13:45 Jan Kuys Vrijgesteld, maar vaak ook niet . 147 Belasting op kerkelijke inkomens in het laatmiddeleeuwse bisdom Utrecht J.A. (Hans) Mol Het inkomen van zielzorgers in Friesland, 1511-1543 .............. 165 Otto Roemeling De geestelijken van 1543 ........................................ 175 Cijfers over studie en afkomst Henk Bloemhoff Nedersaksische elementen in de Stellingwerver Beneficiaalboekteksten.......................................... 183 Karel F. Gildemacher Het Friese landschap volgens de toponiemen in de Beneficiaalboeken .............................................. 201 Philippus Breuker De hemrik: lokalisatie, datering en betekenisontwikkeling ......... 229 Merijn Knibbe De kerk, de staat en het vredesdividend .......................... 251 De pachtopbrengsten van kerkelijke goederen in Friesland, 1511-1543 Dennis Worst Hooi halen stroomafwaarts ..................................... 279 Het belang van hooiwinning voor de veenboeren in Zuidoost-Friesland Geraadpleegd materiaal bij de thematische bijdragen................. 299 Jaarverslag Koninklijk Fries Genootschap over 2013 .......................313 Over de auteurs ................................................................. 317 De Vrije Fries 2014 Inside.indd 6 13-11-14 13:45 Van de redactie De snelle veranderingen in het Friese landschap tijdens de laatste decennia blijven de gemoederen bezig houden. In De Vrije Fries van 2010 verwoordde Goffe Jensma zijn visie op dit thema. Zijn boodschap was dat de Friese gemeenschap een eigentijdse visie op het ‘Frysk eigene’ dient te ontwikkelen. Jensma’s beschouwing, getiteld ‘Plat land, diepe geschiedenis: Friesland als trauma’, was voor het Fries Genootschap aanleiding tot het organiseren van een symposium op 23 november 2012. De toen gestelde vraag was of Fryslân het jaar 2034 zal halen. Een van de sprekers, Geert Mak, verkondigde daarna zijn opvattingen ook elders. In het Friesch Dagblad van 30 april 2013 verscheen bijvoorbeeld zijn tekst van een eerder in Wommels gehouden toespraak, met de intrigerende kop: ‘Het Friese landschap interesseert ons geen bal’, gevolgd door de lead: ‘Fryslân bevindt zich in een identiteitscrisis. De bouwsels op het platteland zijn daar een voorbeeld van.’ Wat is nu de stand van zaken en hoe hoog is de nood? Ook al verandert het Friese landschap snel, toch ook weer niet zo vlug dat het geen geschikt onderwerp is voor voortgaand debat in een jaarboek. Voor deze aflevering van De Vrije Fries vonden wij Geert Mak bereid om opnieuw aan te geven hoe hij denkt over de landschappelijke transformatie van Fryslân. Maks openingsessay wordt in het eerste deel van dit jaarboek gevolgd door een vijftal, chronologisch gerangschikte artikelen over uiteenlopende onderwerpen. In hun artikel ‘All Change’ onderzoeken Marcus Roxburgh, Hans Huisman en Bertil van Os de mogelijkheden van materiaalanalyse met een XRF-scanner om meer te weten te komen over de mogelijke organisatie van mantelspeld-productie in vroegmiddeleeuws Fryslân. Zij analyseren de koperlegering van 600 fibula’s en bekijken de veranderingen in de samen- stelling van het metaal door de tijd heen. Hiermee komen zij tot een idee over de productie-organisatie en toekomstige onderzoeksmogelijkheden. Suzanne Rus geeft vervolgens betekenis aan het album amicorum van Wybrand de Geest, Fryslâns bekendste schilder uit de Gouden Eeuw. Vanaf 1611 liet De Geest dit vriendenboek negen jaar lang invullen met allerlei persoonlijke teksten, heraldiek en tekeningen. Dit vond plaats tijdens zijn reis naar Utrecht en Rome, voordat hij zich weer in Leeuwarden vestigde. Alleen al door de verscheidenheid aan bijdragen betreft het een uniek document. De uitgever Abraham Ferwerda is vooral bekend als founding father van de Leeuwarder Courant in 1752. Matthijs Droog onderzocht echter de andere uitgaven in het fonds van deze Leeuwarder ‘pommerant’. Hij toont onder meer aan dat er heel wat meer publicaties van Ferwerda’s persen rolden dan de eerst wekelijkse en later tweewekelijkse edities van Fryslâns oudste krant. De Vrije Fries 2014 Inside.indd 7 13-11-14 13:45 Volgens hem had er dan ook allang in Leeuwarden een straat naar Ferwerda vernoemd moeten zijn. Ben Broos brengt ons daarna via Wopke Eekhoff bij de beroemdste Neder- landse schilder uit de Gouden Eeuw, Rembrandt van Rijn, of beter gezegd bij diens echtgenote Saskia Uylenburgh. Zij was een achternicht van Hendrickje Uylenburgh, de vrouw van de al genoemde Wybrand de Geest. Een kleine wereld dus, waarvan men zou denken dat de genealogische verhoudingen bekend bleven in het publieke domein. Toch raakte Saskia als echtgenote van Rembrandt in de vergetelheid, totdat Eekhoff haar in de negentiende eeuw weer op de juiste plek zette. Hiertoe was hij in staat doordat hij een identificerende notitie aantrof in het album amicorum van de Friese jurist Rombertus Ockema. Aan het eind van het eerste deel in dit jaarboek vraagt Gunar Boon zich af of de verbouwing van Heringastate in Marsum, beter bekend als het Poptaslot, in het begin van de twintigste eeuw een restauratie of recon- structie was. Vanwege verzakking van de state werd destijds de architect Johan F.L. Frowein, een leerling van Pierre Cuypers, aangetrokken. Froweins beslissingen en activiteiten moeten volgens Boon getypeerd worden als ‘historiserende reconstructie’. De tweede helft van deze aflevering staat in het teken van de Beneficiaal- boeken uit 1543. Van deze uitzonderlijke bron met allerhande gegevens over inkomsten uit geestelijk bezit verscheen vorig jaar een nieuwe, ook digitaal doorzoekbare editie, bezorgd door Peter van der Meer en Hans Mol. Deze uitgave werd op 18 oktober 2013 gepresenteerd tijdens een studiedag van de Fryske Akademy. Acht sprekers bogen zich toen over de vraag hoe deze bron in historisch en taalkundig onderzoek benut kan worden. Zij werkten hun voordrachten om in artikelen, die wij in samenwerking met de bezorgers van de broneditie redigeerden. Voor nadere introductie verwijzen we hier naar de inleiding van Mol en Van der Meer die vooraf gaat aan de acht artikelen. Een aankondiging van deze bijdragen over de Beneficaalboeken stond al in het afgelopen septembernummer van Fryslân, het andere blad dat onder auspiciën van het Frysk Genoatskip verschijnt. Met de redactie van dit tijdschrift spraken wij de wens uit de banden aan te halen en in de toekomst meer gezamenlijk te opereren waar dit mogelijk is. Als redactie namen wij in het voorjaar afscheid van Ernst Taayke. We bedanken hem hartelijk voor al zijn inbreng sinds zijn aantreden in 2009, in het bijzonder voor de archeologische kronieken die hij steeds energiek samenstelde. Hoewel afwezig in deze aflevering betekent zijn vertrek niet het einde van de archeologische kroniek in De Vrije Fries. Het gemis