OD SZTETLa więźniów obozu KL Auschwitz KL obozu więźniów 71. rocznica wyzwolenia wyzwolenia rocznica 71. 28. FESTIWAL 28. ŻYDOWSKIEJ KULTURY DODATEK SPECJALNY Nr 26/2018 Nr 5/2016

do syjonu 3 MICHAŁ RAMUS / FKŻ / RAMUS MICHAŁ Szalom na Szerokiej, z klarnetem Eyal Talmudi, 25. Festiwal Kultury Żydowskiej, lipiec 2015 r.

3 Od sztetla do Syjonu Janusz Makuch Od sztetla do Syjonu 6 Syjonizm po KrakowskU Rozmowa z Michałem Galasem 10 Pop w Izraelu JANUSZ MAKUCH Edwin Serroussi 13 Muzyka żydowska a sprawa Trzydzieści lat Festiwalu Kultury Żydowskiej nie budzi polska we mnie tkliwej potrzeby podsumowań. Znacznie ważniejsze Kajetan Prochyra jest bowiem, jakie będą jego dzieje przez kolejne trzy dekady. 16 Rzeczy w ruchu Rozmowa z Marcinem Wichą estiwal Kultury Żydowskiej trwa było powrócić po dwóch tysiącach lat na Fdzięki nieustannej przemianie. swoją ziemię i stworzyć na nowo z ma- Dzięki temu, że zachował czułość dla rzeń i piasków pustyni Państwo Izraela. sztetla i miłość do Syjonu. Przy czym Przez 30 lat, świadomie i niejako Dodatek do „Tygodnika przez „sztetl” rozumiem tutaj umow- wbrew wyrokom Historii, Festiwal stara Powszechnego” 26/2018 nie tradycję Żydów aszkenazyjskich, się, rzecz jasna podług własnych możli- Redakcja: Michał Sowiński żyjących do 1939 r. na obszarach Euro- wości, zdjąć klątwę z polskiej ziemi. Stara- Projekt graficzny: Marek Zalejski Fotoedycja: Edward Augustyn py środkowej i bardziej Wschodniej, na nia to bezskuteczne, bo żadnym ogniem Okładka: Marek Zalejski co dzień posługujących się językiem ji- nie da się z niej wypalić piętna Holokau- Na okładce: Masada, Pustynia dysz. Zaś „Syjon” to umownie biblijne stu. Nie uciekniemy od tego. Zamiast Judejska. W oddali Morze Martwe. dziedzictwo Żydów zamieszkujących więc przeklinać, trzeba nauczyć się god- FOT. ANDREW SHIVA / WIKIPEDIA / CC 4.0 niegdyś Królestwo Izraela, skupionych nie żyć w jego cieniu. Zamiast wypierać wokół instytucji Świątyni zburzonej winy, trzeba się uczyć, jak wyrażać skru- PARTNER DODATKU w 70 roku, wygnanych ostatecznie z Jero- chę i zmieniać mentalność. Bo jeśli jest Festiwal zolimy po upadku powstania Bar Koch- odkupienie, to tylko dzięki przemianie Kultury Żydowskiej by w 135 roku naszej ery, którym dane ducha. ģ REKLAMA 4 FESTIWAL KULTURY ŻYDOWSKIEJ ½ OD SZTETLU DO SYJONU 5

ģ Nie oznacza to nieustannego rozpamiętywania śmierci i winy. na który projektowaliśmy własne marzenia i wizje. Niektórzy za- nym, który uwrażliwił mnie na niemożność Jako Festiwal jesteśmy dla owoców trudu ponad ludzką miarę; Cywilizacje rozkwitały i upadały. Ziemia niejedno widziała i znio- rzucali nam, że tworzymy świat wirtualny, świat Żydów bez Ży- powrotu do „tamtego świata”, był David Kra- w odczytywaniu Biblii jako świadectwa sła, a zapewne niejednego jeszcze doświadczy. Dziwi mnie, że do- dów. I że tańczymy na grobach. I że jako goje nie mamy do tego kauer: „Możesz czerpać z Tradycji, ale musisz emisariuszami kultury współczesności, a nie czasów na tyle odle- szukujemy się nieustannie w ludzkiej naturze nadmiaru boskiego prawa, jakby w dziedzinie miłości panowało prawo wyłączności robić swoje. Musimy iść z duchem czasu i nie żywej, więc musimy głych, że niemal zmyślonych; w wyborze pierwiastka. Nie jesteśmy aniołami – jesteśmy potomkami Kaina. tylko dla wybranych. zamieniać muzyki żydowskiej w muzeum”. drogi, która jest na przekór, a także w po- Bardziej niż zagłada cywilizacji i ludzi ją tworzących fascynuje Okazało się jednak, że nie tylko mamy prawo, ale mamy też ra- Kropkę nad „i” postawił zaś nie kto inny, jak zmieniać się razem z nią. czuciu winy, która nie zmienia niczego, zro- mnie ich odrodzenie. Zwątpiłem w trwałość wszelkich mostów cję i obowiązek. Zamiast budować „żydowski Disneyland” na Ka- sam Andy Statman. Tak, ten sam, który pod dziła się we mnie miłość do Ziemi Izraela. pojednania między narodami, w ich zbawczą moc łączenia lu- zimierzu, uparliśmy się z Krzysztofem Gieratem, że tchniemy au- koniec lat 70. przyczynił się do odrodzenia Kocham Polskę. I kocham Izrael. Kocham dzi z przeciwległych brzegów. Pojedynczy ludzie może mostem tentyczne życie w kazimierski „pustostan”. Byliśmy równie zde- muzyki klezmerskiej w Stanach i na świecie. tę ziemię, powietrze, niebo, wodę. Szanuję przejdą, ale żeby narody? Idąc wzdłuż brzegu rzeki, kładę na niej terminowani, co naiwni. Mimo to zamiast przebierać polskich Statman powiedział: „Klezmer is finished”, dodając, że jako mu- ludzi. Jestem dumnym, polskim syjonistą. A Festiwal, który or- chleb. Idąc po przeklętej ludzkim złem ziemi, układam kamienną muzyków w czarne kapelusze z doklejonymi pejsami, a prza- zyka adresowana do określonej społeczności w tejże społeczności ganizuję już od 30 lat, jest niczym innym, jak wyznaniem mojej drogę w nadziei, że po mnie przyjdą inni, budowniczowie traktu śnych kelnerów w jedwabne jarmułki, zaprosiliśmy na Kazi- nie znajduje już zapotrzebowania. Coś się skończyło. Zmieniła złożonej tożsamości. W przyszłym świecie nie zapytają mnie, czy do Syjonu. Ot i cały Festiwal... mierz różne generacje żydowskich artystów ze świata – z Dia- się społeczność i choć muzykę klezmerską wciąż się jeszcze gra, byłem Mojżeszem. Zapytają mnie, czy byłem sobą. Zrodził się on z poczucia współwiny i z fascynacji żydowskim spory i z Izraela. Z jednej więc strony nad Kazimierzem unosił to jest ona dzisiaj ozdobą skansenu. życiem. I pozostał wierny życiu. Wobec życia, które przeminęło, się (i wciąż się unosi) karykaturalny duch sztetla wykreowany Powrót do sztetla jest niemożliwy, bo sztetl po prostu już nie Budujemy współczesność mamy najczulszy szacunek i jasną jak ner tamid pamięć. Zaś ży- przez zapobiegliwych restauratorów i lokalnych biznesmenów, istnieje. Tęsknota za minionym jest uporczywą formą wszech- Miłość, jaką darzę Syjon, nie przesłania czułości, jaką mam cie, które się odrodziło, wychwalamy nigunem miłości. Sześć lat z drugiej – żydowscy twórcy wypełniali tę niewielką przestrzeń obecnej nostalgii, nachalnym hymnem na cześć, pięknego ską- dla sztetla. Jednak to Syjon – wyśniony i realny – jest dla mnie Zagłady nigdy nie przyćmi tysiąca lat sztetla i wiecznego świa- żydowskiego miasta nieujarzmioną, twórczą, niejednokrotnie dinąd, „Miasteczka Bełz” czy „A Jidisze Mame”. Ale ileż można o niebo ważniejszy niż najwznioślejsze hymny pamięci o świe- tła Syjonu. „heretycką” energią autentycznego życia. Klasyczne brzmienie grać w kółko to samo i tak samo? Jeśli jako Festiwal mamy być cie, „którego już nie ma”. Dlatego niemal od początku Festiwalu, muzyki klezmerskiej przeplatało się z awangardą i pieśniami emisariuszami kultury żywej, musimy zmieniać się razem z nią. dbając o dynamiczną równowagę pomiędzy kulturą Diaspory Atlantyda i Jerozolima z Maghrebu. Jidysz mieszał się z ladino i hebrajskim. Festiwal I na nic szloch miłośników Anatewki i kolekcjonerów drewnia- a biblijną i współczesną kulturą Izraela, zwracam się ku źródłu, Wróćmy na moment do czasów sprzed Festiwalu, bo one rzucają stworzył przestrzeń na tyle pojemną, że odnaleźli się w niej bez nych „żydków”. To se ne vrati. z którego czerpię coraz więcej. światło na to, co z perspektywy trzech dekad wydaje się wręcz trudu żydowscy artyści oraz uczeni ze wszystkich zaułków i ar- Festiwal trwa dzięki nieustannej przemianie. Zmienia siebie nieuniknione. chipelagów świata. W rzeczy samej był to, jest i będzie żywy ży- Ważniejsza jest przyszłość i tych, którzy są otwarci na zmianę. Nie budujemy przyszłości Lata 80. to początek poszukiwań zasypanych fundamentów dowski festiwal. Lub, jak by powiedział Felek Scharf, dumny Żyd Historia Kazimierza nieustannie skłania do refleksji nad prze- – budujemy współczesność, nasze jutro zaczyna się bowiem dziś. świata, który przeminął. Ten proces dotyczył pospołu Żydów krakowski – festiwal „pięknie zażydzony”. szłością, czyli Tradycją, czyli Dziedzictwem. Zaiste, przeszłość to Pragniemy przemiany poprzez wzajemny szacunek i poznanie. i nie-Żydów jednocześnie. Zainteresowanie młodych Polaków imponująca i godna uwiecznienia. Ale dla mnie ważniejsza jest Edukacja jest procesem stałym. Jak powiada Kohelet: „Posyłaj kulturą żydowską w tym czasie nazwałbym „syndromem zato- Życie zwycięża śmierć przyszłość. Tej zaś przewidzieć nie umiem. Skoro nikt nie prze- twój chleb na oblicze wód, a znajdziesz go po dniach wielu” (Koh pionej Atlantydy”. Nagle przyszło olśnienie – po potopie utraci- Szybko, w ślad za żydowską kulturą, powróciło na Kazimierz widział, że odrodzi się tu żydowskie życie – wieszczono, że Kazi- 11, 1). liśmy nieodwracalnie ten tajemniczy, piękny świat. Z kolei za- coś znacznie ważniejszego – żydowskie życie. W całej jego róż- mierz na zawsze pozostanie symbolem żydowskiej nieobecności Jestem pewien, że nasz Festiwal jest jednym z nielicznych, interesowanie młodych Żydów swoją własną kulturą nazwał- norodności, sprzeczności, nieustannym dążeniu do wyrażenia – to jak przewidzieć, co stanie się za dziesięć, piętnaście czy pięć- który przeniesiony gdzie indziej, umarłby. Z nami jest dokładnie bym „syndromem zburzonej Jerozolimy”. Zarówno jednym, jak swego na nowo odbudowanego status quo. Od zawsze istniała dziesiąt lat? Patrząc na współczesną Polskę i Europę, nie umiem tak, jak ze starymi drzewami – jesteśmy wrośnięci w tę ziemię, i drugim towarzyszyło olśnienie i uczucie smutku, które rodziło tu instytucja Gminy Żydowskiej, która była i jest ostoją krakow- zmusić się do dzielenia z innymi optymizmu i wiary w żydow- w to miasto, w te mury, w tę historię, w tę codzienność. Zakorze- fascynację, tęsknotę, miłość i nową świadomość. skich Żydów. Ale czas płynął i oto pojawiły się kolejne pokolenia, ską przyszłość w tej części świata. Obym się mylił. nieni tu od wieków i na wieki. Możemy tworzyć i rozwijać się je- Największa zachowana w Europie Środkowo-Wschodniej powstały nowe żydowskie instytucje, do których zaliczam Hotel Fascynuje mnie żywioł żydowskiego życia, tego sprzed i tego dynie w tym miejscu, czerpiąc soki z ukrytych źródeł, rozgałęzia- dzielnica żydowska, czyli Kazimierz, który dzisiaj zachwyca tu- Eden, Stowarzyszenie Czulent, Żydowskie Muzeum Galicja, or- po Zagładzie. Wiem, że sześć lat Zagłady nie oznacza i nie może jąc się, rozrastając się wyżej i w różnych kierunkach. Przypomina rystów niezliczoną liczbą knajp i hoteli, wyglądał wówczas jak ganizację Żydów reformowanych Beit Kraków, Jewish Commu- oznaczać końca żydowskiej cywilizacji życia. Wielu do dziś opła- to drzewo oliwne – nawet jeśli je zetniesz, odrodzi się z najmniej- uśpiony wiecznym snem. Niby ten sam jak przed wiekami, a za- nity Center, żydowski klub studencki Hillel Gimel, środowisko kuje ów stracony świat tak, jakby obok nie istniał świat odro- szego fragmentu korzenia i ponownie będzie piąć się w górę. razem boleśnie i niepokojąco inny: opustoszały, ze snującymi ultraortodoksów Chabad Polska, żydowskie przedszkole, żydow- dzony – Izrael. Nasze drzewo oliwne ma zaledwie 30 lat, lecz z układu gałęzi się ludźmi z innego pejzażu, jakby Gierymski i Gottlieb ustąpili skie wydawnictwo Austeria czy wreszcie Centrum Kultury Ży- Czyż nie jest tak, że przywykliśmy myśleć o Żydach w kontek- widać, że najważniejszym kierunkiem podążania i pożądania miejsca poetyce Boscha... dowskiej. Jeszcze niedawno nie było tu ani jednego rabina – dziś ście Holokaustu, jako o ofiarach? Tymczasem Jom Ha-Szoa jest jest Izrael. Mocno zakorzenieni w tradycji, otwieramy się coraz Na początku 1987 r. przeżyliśmy szok, moralny wstrząs: „Tygo- niemal trudno ich zliczyć. Jest w tym chaotyczna próba uporząd- dniem, w którym nie chodzi wyłącznie o solidarność z ofiarami, bardziej na światło Syjonu. Można to nazwać drogą powrotu, dnik Powszechny” opublikował esej Jana Błońskiego „Biedni Po- kowania, scalenia na nowo żydowskiego świata. Nie ma sensu ale także o manifestację przynależności do narodu, który już ni- wszak to tam wszystko się zaczęło i tam się wszystko dokona. lacy patrzą na getto”. Profesor powiedział w nim wprost: nawet porównywać go z tym, czym był przed Zagładą. Tamten świat gdy ofiarą nie będzie. W każdym razie tak mówi Biblia i kilku mądrych ludzi. A ja jeśli nie jesteśmy odpowiedzialni za wszystkie zbrodnie popeł- już nie wróci. To, z czym mamy do czynienia, nie jest kwestią Najważniejszą przyczyną powstania Izraela nie był ani anty- ufam Biblii. © JANUSZ MAKUCH nione na Żydach, jesteśmy tym zbrodniom wpółwinni. Współ- matematyki, ale wyłącznie etyki. Jesteśmy bowiem świadkami semityzm, ani Holokaust. Izrael powstał dlatego, że przez dwa winni przez zaniechanie. Dla wielu z nas było to nie do przyjęcia. odrodzenia życia żydowskiego w Polsce po Zagładzie. Jesteśmy tysiące lat Żydzi nie mieli swojego państwa. Po prostu. Więcej Wszak to my, dobrzy i niewinni Polacy, byliśmy ofiarami faszy- świadkami, w jaki sposób życie zwycięża śmierć. Jest, co jest. – sądzę, że powstanie Państwa Izraela było najważniejszym mo- zmu i komunizmu. Błoński jako pierwszy tak otwarcie objawił Przez wiele lat dziedzictwo sztetla, szczególnie to muzyczne, mentem w całej historii narodu żydowskiego. Rozproszeni po nam bolesną prawdę o nas samych. stanowiło fundament programu Festiwalu. Wierzyłem, że mu- świecie nieustannie tęsknili i modlili się o powrót do Syjonu. Lata 90. to okres „archeologii”. Zdaliśmy sobie sprawę, że ży- zyka klezmerska ożywia – sprawia, że powraca na Kazimierz Najwidoczniej miał on boską moc przyciągania swoich wyznaw- JANUSZ MAKUCH (ur. 1960) jemy w świecie popiołów i zaczęliśmy ten zasypany świat odkry- nowy duch „tamtego świata”. Dopiero trzeźwa uwaga Stevena ców, niezależnie od okoliczności, w jakich znajdowali się przez jest współzałożycielem wać na nowo. Odkopywaliśmy jego fragmenty, próbowaliśmy Greenberga, jednego z najwybitniejszych współczesnych kle- wieki. Sam do tych wyznawców należę. i dyrektorem Festiwalu Kultury składać w całość, a jak się nie udawało – a tak było najczęściej – to zmerów, ostudziła moją gorączkę. „Ja nie tworzę nowej mu- Gdzieś na styku wyobraźni, mitów, nadwrażliwej pamięci, Żydowskiej w Krakowie.

na podstawie fragmentów budowaliśmy zmyślony obraz całości, zyki, ja jedynie rekonstruuję stary świat” – powiedział. Kolej- olśnienia fragmentem świata odczytanego z popiołów i podziwu FKŻ

24 CZERWCA 2018 6 ½ OD SZTETLU DO SYJONU 7

poglądy przed nim. Jako pierwszy terminu To bardzo radykalna i niebezpieczna Również w Krakowie? „syjonizm” użył w 1890 r. Natan Birnbaum grupa silnie antysyjonistyczna. Więk- Historycy w pierwszej kolejności wy- w kontekście powołania partii politycznej szość jej zwolenników wywodzi się mieniają tu Ozjasza Thona. Pisze się na- o takiej nazwie. z chasydów węgierskich, dziś aktywnych wet, że wśród wszystkich organizacji także w Nowym Jorku. Głoszą, że pań- i działaczy krakowskich tylko on zasłu- W Europie przełom XIX i XX wieku to stwo Izraela jest dziełem szatana i trzeba guje na uwagę. Pewnie jest w tym trochę czas narodzin ruchów narodowych, lo- zrobić wszystko, żeby je zniszczyć. prawdy. kalnych tożsamości. Do głosu dochodzi nacjonalizm. Podobne uczucia rodzą To prawda, że u początków Przyznam, że zgrzyta mi termin się w Żydach. „Pomogły” pojawiające syjonizmu kością niezgody dla zwo- „syjonizm krakowski”. Przecież się tu i ówdzie nastroje antysemickie? lenników i przeciwników był również w syjonizmie chodzi jednak o powrót Wielu historyków uważa, że syjonizm język? do korzeni. Więc jak to możliwe, że zrodził się z konfliktu, niepewności czy Dla syjonistów podstawą była znajo- nawet najsłynniejszy krakowski syjo- prześladowań, jakie spotkały Żydów w XIX mość hebrajskiego, wykorzystywanego nista, Ozjasz Thon, nigdy nie osiadł wieku. Z jednej strony mamy pogromy Ży- oczywiście do celów świeckich. A prze- w Palestynie? dów w Rosji, z drugiej aferę Dreyfusa we cież w tradycyjnym judaizmie to język Ale często tam jeździł. Jego historia Francji, stąd też ta niepewność i niemoż- święty! Na co dzień używano jidysz, w ogóle jest fascynująca i zawiera sze- ność pełnej asymilacji, w którą Żydzi wie- a więc pojawiły się również oskarżenia reg trudno wytłumaczalnych zwro- rzyli od czasów Haskali, czyli przełomu o sekularyzację języka. tów akcji. Thon pochodził ze Lwowa, XVIII i XIX wieku. A więc nieudana asymi- jak zresztą wielu krakowskich syjoni- lacja połączona z prześladowaniami dały Zatem jak to się stało, że tendencja stów. Wychował się w chasydzkiej ro- podłoże dla powstania syjonizmu, idei po- się odwróciła i syjonizm wreszcie dzinie, bardzo ortodoksyjnej, w młodo- wrotu do ziemi Izraela i stworzenia tam otrzymał swój kredyt zaufania? ści ukończył jesziwę i otrzymał dyplom swojej państwowości – czy też autonomii, Na pierwszym Kongresie Syjonistycz- rabina. Mimo ortodoksyjnego zaplecza jak na początku myślano. nym w 1897 r. powstała Organizacja Sy- jego rodzice zezwolili na uczęszczanie jonistyczna, która na ziemiach polskich do państwowego gimnazjum we Lwo- Podczas naszej niedawnej rozmowy była podzielona ze względu na zabory. wie i właśnie tam zetknął się ze świec- izraelski historyk Tom Segev zauwa- W rosyjskim ośrodkami Organizacji było kim środowiskiem żydowskim, zajmu- żył, że pierwszą walką syjonistów Wilno i Warszawa. W austriackim Lwów jącym się działalnością syjonistyczną.

NARODOWE ARCHIWUM CYFROWE NARODOWE było przekonanie do tej idei... samych dla Galicji Wschodniej i Kraków dla Ga- Później wybrał się na studia filozoficzne Nahum Sokołow (drugi z prawej), prezes Światowej Organizacji Syjonistycznej, w towarzystwie witających go osób na dworcu w Krakowie. Żydów. Podobno najszybciej w tej licji Zachodniej oraz Śląska. Każdy z tych do Berlina, był dobrze zapowiadającym Obok niego poseł Abraham Ozjasz Thon (z lewej w okularach). Listopad, 1929 r. kwestii zorientował się Ben Gurion. ośrodków miał swoje cechy charaktery- się badaczem. Jeszcze będąc tam, zapisał Większość Żydów pod koniec XIX wieku, styczne. Kraków był pod bardzo silnym się do reformowanego seminarium rabi- ale też w późniejszym okresie, sprzeciwiała wpływem Lwowa, gdzie zresztą jeszcze nicznego, co oznaczało zwrot w stronę się syjonizmowi. Żydzi tradycyjni – orto- przed Teodorem Herzlem powstawały or- judaizmu reformowanego. Przez cały Syjonizm po krakowsku doksyjni, chasydzi – odrzucali syjonizm ganizacje protosyjonistyczne, nawołujące czas był aktywny w tamtejszych organi- jako zaprzeczenie idei mesjańskiej. W tra- do idei powrotu do Syjonu jako wspólnej zacjach syjonistycznych, choćby w Jung dycyjnym judaizmie kryje się bowiem głę- idei wszystkich Żydów, jak i do budowy Israel zrzeszającej Żydów z Europy boka wiara w powrót do ziemi Izraela – lecz świadomości narodowej. To wszystko Wschodniej, z których większość była MICHAŁ GALAS: dopiero, gdy przyjdzie Mesjasz. Ma on wów- działo się głównie na przełomie XIX i XX zwolennikami syjonizmu. czas zgromadzić Żydów w ziemi Izraela, od- wieku, gdy w Warszawie i na innych te- Na początku XX wieku starano się o syntezę miłości do kultury budować świątynię i ustanowić państwo renach zaboru rosyjskiego miały miejsca Te dwa obszary nie kłóciły się ze polskiej i żydowskiej, czego wielkim zwolennikiem był krakowski Izrael. Z drugiej strony, mamy już w tym pogromy Żydów. sobą? syjonista Ozjasz Thon. czasie dobrze rozwinięty ruch reformator- Pojawił się problem, bo judaizm refor- ski, w Polsce znany w formie judaizmu po- Syjonizm stał się jedną z form buntu mowany w swojej naturze był przeciwni- stępowego. Jego zwolennicy w XIX wieku młodych? kiem syjonizmu i Thon miał nawet roz- KAROLINA PRZEWROCKA-ADERET: Zanim dziło o zdradę, bo „sprzyjanie syjonistom” tęsknotę za świętym miastem. Przez wieki uważali, że ich zadaniem jest przekształce- Młodzież z jednej strony uczyła się mowy dyscyplinujące w seminarium. zaczniemy, proszę mi wytłumaczyć to tak naprawdę sprzyjanie Izraelowi. w tradycji żydowskiej słowo to powra- nie Żydów w Polaków wyznania mojżeszo- w polskich szkołach, gimnazjach czy na Grożono mu, że jeśli nie zaprzestanie – dlaczego słowo „syjonizm” z takim cało w kontekście mesjańskim. I dopiero wego – ograniczenie tożsamości żydowskiej uniwersytetach, a z drugiej dostrzegała swojej działalności syjonistycznej, zosta- trudem przechodzi nam przez gardła? Przypomnijmy więc, o co tak na- w XIX wieku powstało współczesne – czy wyłącznie do religii. Syjonizm był więc za- konieczność uzyskania przez Żydów ja- nie wyrzucony. W Berlinie zetknął się też MICHAŁ GALAS: Negatywne konotacje prawdę chodziło – i wciąż chodzi też nowożytne – myślenie o powrocie przeczeniem ich postulatów. kiejś autonomii – czy to narodowej, czy z Teodorem Herzlem. Niektórzy biogra- wywodzą się z marca 1968 r., gdy o syjo- – syjonistom? Żydów do ziemi Izraela, już niekoniecz- kulturowej. Zaczęła studiować własną hi- fowie twierdzą, że to Thon wpłynął na nizm się oskarżało, gdy był czymś nega- Słowo „Syjon” pojawia się w Biblii czę- nie związane z religią. Oczywiście wśród W Izraelu wciąż działają religijne, orto- storię i tradycję, do czego zresztą nawoły- Herzla, by ten zorganizował konferencję tywnym, antypolskim. „Syjoniści do Sy- sto, choćby w psalmach, i odnosi się do Je- jego twórców najbardziej znany jest Teo- doksyjne ruchy nieuznające syjonizmu. wało wielu kaznodziejów z synagog po- i pierwszy Kongres Syjonistyczny. Miał jonu” – wołało się wówczas, zatem cho- rozolimy. Tęsknota za Syjonem oznacza dor Herzl, ale byli i tacy, którzy głosili te Na przykład grupa Neturei Karta. stępowych. też sugerować, że powinno się to odbyć ģ

24 CZERWCA 2018 8 FESTIWAL KULTURY ŻYDOWSKIEJ ½ OD SZTETLU DO SYJONU 9

ģ w Zurychu. Ostatecznie Kongres odbył się Zachodniej, później małopolskiej, i z ra- ma. Choć pojawili się później – na przykład Szymon Dankowicz, kaznodzieja w synago- Głównym celem jednak, z którymi się spotykam, są za- w 1897 r. w Bazylei. Thon zresztą nie mógł cji swojej funkcji brał udział w delega- Chajim Nachman Bialik, narodowy wieszcz dze Tempel, zorganizował nabożeństwo na syjonizmu dziś jest chłanni wieści z Krakowa. Krakowskie w nim uczestniczyć, bo w tym samym cji Żydów na konferencji pokojowej po Izraela. Poglądy Thona podzielały osoby za- cześć króla Kazimierza Wielkiego z okazji korzenie ma w swojej biografii wielu wy- roku złożył aplikację do synagogi w Kra- I wojnie światowej. To tam udało się ofi- angażowane w budowę Gimnazjum Hebraj- jego ponownego pogrzebu. Główne uroczy- obrona tego, co udało bitnych Izraelczyków. kowie i otrzymał tam pracę. Na pierwszy cjalnie ustalić, że Żydzi stanowią mniej- skiego, a także jego nauczyciele, zafascyno- stości odbywały się w kościele Mariackim, się zbudować. W tej Kongres nie pojechał, ale później, aż do szość narodową. Wydaje się, że to rów- wani kulturą polską. a potem kaznodzieja zaprosił wszystkich do Od tego czasu minęły dekady, defini- śmierci, uczestniczył we wszystkich ko- nież był wpływ ideologii syjonistycznej. synagogi. Wydaje się, że te nabożeństwa pa- perspektywie jest chętnie cja syjonizmu uległa modyfikacjom. lejnych. Thon wrócił do Krakowa i oscylo- Przez wiele lat Thon był też wybierany do Przyjmowano młodzież religijną czy triotyczne, zwłaszcza w środowisku Żydów używany – i nadużywany Jeszcze do niedawna wyjazd z kraju wał pomiędzy syjonizmem politycznym Sejmu jako przedstawiciel Żydów z list świecką? postępowych, były ważnym elementem na stałe był uznawany za zdradę. Teodora Herzla a syjonizmem duchowym syjonistów ogólnych. Byli to postępowi, świeccy, w sporym ich życia społecznego. A na pewno było tak – przez polityków. Dziś patrzy się na to zupełnie Ahad ha-Ama. Możemy nawet znaleźć in- Współorganizował w Krakowie stopniu akulturowani Żydzi, w dużej mie- w gimnazjum. Uczniowie chodzili na swoje inaczej. A jednak – gdy opowiadam formacje, że chciał stworzyć syjonizm na- „Nowy Dziennik”, żydowską gazetę o pro- rze o nastawieniu ogólnosyjonistycznym. nabożeństwa religijne do synagogi Tempel. w Izraelu o osobach, które mieszkają ukowy. filu syjonistycznym, wydawaną w ję- Warto też dodać, że każdy nauczyciel miał Można też wspomnieć sam pogrzeb w Europie i wciąż czują się syjoni- zyku polskim. Pisywał tam często, oma- polskie wykształcenie uniwersyteckie Thona w 1936 r., z którego mamy sporo stami, rozmówcy kręcą nosem. Tak To znaczy? wiano w niej także jego kazania. Mówiło i duże zamiłowanie do kultury polskiej. zdjęć w Narodowym Archiwum Cyfro- jakby to było nie do pogodzenia. Podstawy teoretyczne syjonizmu, które się, że do jego śmierci w 1936 r. w Krako- Gimnazjum Hebrajskie było miejscem łą- wym. To wydarzenie stało się manifestacją Czym syjonizm jest dla Żydów – i dla bazowały na tradycji i historii Żydów, ale wie nie mogło się odbyć bez niego żadne czącym ducha syjonizmu i polskiego patrio- krakowskich Żydów, będącą poparciem dla Izraelczyków – dzisiaj? też socjologii czy filozofii. I rzeczywiście, wydarzenie kulturalne czy sportowe. tyzmu. jego sposobu myślenia i działalności. Dwa tygodnie temu współorganizo- pod koniec lat 90. XIX w. takie próby po- Na przykład otwierał wystawę obrazów waliśmy na Uniwersytecie Jagiellońskim czynił, a później, kiedy osiadł w Krako- Gottlieba, był członkiem Stowarzysze- Można było być i syjonistą, i polskim Czy w syjonistycznym Krakowie działo konferencję z okazji 70-lecia powstania wie, poświęcił się pracy kaznodziejskiej. nia Pisarzy Hebrajskich w Krakowie, na- patriotą? się coś poza Thonem? państwa Izrael, w której uczestniczyli na- leżał właściwie do większości istnieją- W XIX wieku niektórzy zwolennicy Ha- Faktycznie niewiele, choć było dużo or- ukowcy z wielu krajów. Na zakończenie

Wyobrażam sobie, że w tej sytuacji cych wówczas organizacji. Rzeczywiście skali i reformowanego judaizmu uważali, ganizacji i instytucji. Choćby biblioteka pu- ARCHIWUM PRYWATNE odbył się panel, na którym padło pytanie, jego przyjazd do Krakowa musiał był bardzo wpływowy. Wśród inicjatyw że można czuć się żydem (przyjmując taką bliczna Ezra czy ważna organizacja Bnei czy w ogóle możemy jeszcze mówić o sy- wzbudzić wiele kontrowersji. Thona warto też wymienić działalność tożsamość religijną) i jednocześnie być do- Brith. Do Krakowa przyjeżdżało też wielu MICHAŁ GALAS jest doktorem jonizmie. Czy po utworzeniu państwa ma Przez wiele lat w synagodze Tempel edukacyjną: budowę szkoły hebrajskiej brym obywatelem Niemiec czy Polski. ważnych syjonistów. Dość wspomnieć wi- habilitowanym i wykładowcą na to w ogóle rację bytu? Jakie są jego cele te- nie było kaznodziei, który mógłby gło- – najpierw na poziomie powszechnym, Uważali też, że wobec tego ich tożsamość zytę Martina Bubera wiosną 1939 r., którą Uniwersytecie Jagiellońskim, raz, kiedy państwo już istnieje? Czy syjo- sić kazania w języku polskim. On był później, w 1918 r., gimnazjum, gdzie ję- powinna opierać się na religii. Natomiast sy- opisywał Jerzy Turowicz, wówczas 27-letni dyrektorem Instytutu Judaistyki. Autor nizm nie równa się po prostu patrioty- pierwszym, który się tego podjął po dłu- zykami wykładowymi były polski i he- joniści, w tym Ozjasz Thon odwrotnie – dla redaktor „Głosu Narodu”, i – jak sam twier- licznych publikacji z zakresu historii zmowi, dumie z bycia Izraelczykiem? giej przerwie i bardzo szybko został zaak- brajski. nich tożsamość żydowska powinna opie- dził – prawdopodobnie jedyny nie-Żyd Żydów, judaizmu oraz duchowości ceptowany. Poza tym był naprawdę do- rać się na przynależności narodowej. To jed- w tamtym zgromadzeniu. Wśród osób żydowskiej na ziemiach polskich. No właśnie. Zatem? brym mówcą! Z drugiej strony, mógł wy- W Izraelu poznałam dzieci absol- nakże nie było przeszkodą, aby brać przy- związanych z syjonizmem w Krakowie Okazuje się, że nie ma jednej odpowie- czuć dystans, bo postępowcy w Krakowie wentów tego gimnazjum. Nigdy kład i czerpać z kultury polskiej, ile się da, trzeba wymienić Chaima Hilfsteina, który dzi. Dla syjonistów, tych idealistycznie wtedy jeszcze nie byli zwolennikami syjo- wcześniej nie słyszałam, by ktokol- przy jednoczesnym zachowywaniu drugiej kierował Organizacją Syjonistyczną w Ma- nastawionych, którzy pragnęli, aby wszy- nizmu. A on pragnął niezależności. W ka- wiek tak ciepło opowiadał o szkole. tożsamości – tej żydowskiej. Nie wszyscy łopolsce po śmierci Thona, Szymona Feld- scy Żydzi zamieszkali w państwie żydow- zaniach, które się zachowały z tamtego Zaskoczyło mnie też, jak szeroką wyjeżdżali do Palestyny, bo też nie wszyscy bluma czy Ignacego Schwarzbarta. towanych już strukturach, nieobawiają- skim, kwestia pozostaje otwarta. Nato- okresu, widać wyraźnie wpływy ideolo- wiedzę z zakresu historii Polski mogli, ale wszyscy syjoniści działali dla do- cego się, że inny język mógłby zastąpić miast główny cel syjonistów – utworze- gii syjonistycznej, która w dużej mierze i literatury mieli jej absolwenci. bra społeczeństwa żydowskiego. Część polskich syjonistów wyjechała hebrajski. Stąd tak często słyszymy dziś nie państwa Izrael czy – jak niektórzy mó- zmieniła kształt judaizmu postępowego I jakimi byli patriotami – nie tylko Wydaje mi się, że dziś także można łą- przed wojną do Palestyny. Później – ci, rosyjski na ulicach Izraela, istnieje też wią – duchowej siedziby, w której Żydzi w Krakowie, ale też i w Polsce. Gdy Thon żydowskimi, ale także polskimi. czyć patriotyzm z syjonizmem rozumia- którzy przeżyli – do Izraela. Z czym się prasa i telewizja w tym języku. mogliby się czuć u siebie – został zrealizo- jechał z Berlina do Krakowa, do War- W Krakowie starano się o syntezę mi- nym w taki sposób. Syjonizm to wspiera- tam spotkali? wany. Wydaje się, że głównym celem sy- szawy przybył jego kolega z niemieckiej łości do kultury polskiej i żydowskiej. nie dążeń narodowych i budowa ojczyzny W Izraelu syjonizm miał różne oblicza. A co syjonistyczny Kraków zostawił jonizmu jest teraz obrona tego stanu po- uczelni, syjonista Samuel Poznański. Thon był tego wielkim zwolennikiem, dla tych, którzy jej potrzebują. Ale to nie wy- W początkowym okresie istniało hasło: je- po sobie w Izraelu? siadania przed wrogami zewnętrznymi. Obaj zaczęli powoli wprowadzać do swo- czym przeciwstawiał się Herzlowi. Twier- klucza życia w diasporze. den kraj, jeden język. Przyjeżdżali ludzie Z Polski wyjechało wielu lokalnych W tej perspektywie jest on chętnie uży- jego nauczania element żydowskiej toż- dził, że Żydzi nie powinni wcale od razu z wielu miejsc, wspólnie podejmowali trud patriotów. Zachowali pamięć o Krako- wany – i nadużywany – przez polityków. samości i narodowości. I to szalenie wpły- wyjeżdżać do Palestyny. Uważał, że po- Krakowskie zamiłowanie żydowskich budowania państwa, zachęcano ich więc, wie i innych polskich miastach, pamięć Poza tym na syjonizm można też patrzeć nęło na judaizm postępowy. W ten spo- winni się najpierw dobrze do tego przy- nauczycieli i uczniów do lokalnej by również posługiwali się tym samym ję- o dzieciństwie i spędzonych tam latach. jako na ideę łączącą Izraelczyków – ma- sób stawał się coraz mniej reformowany, gotować, zdobyć wykształcenie, a to było kultury było ewenementem czy raczej zykiem. Dochodziło do sytuacji, że gdy Na tyle dla nich ważną, że do dziś ist- jących korzenie w wielu krajów świata, a coraz bardziej konserwatywny. możliwe tylko przez akulturację. W ka- jednym z wielu przykładów akulturacji w latach 50. przyjeżdżali na przykład Żydzi nieje w Izraelu Związek Krakowian, na dzielących wiele kultur – z mieszkań- zaniach, które się zachowały, Thon bar- społeczności żydowskiej? z Polski, zabraniano im mówić po polsku. którego czele stoi pani Lili Haber. Od lat cami Izraela urodzonymi w tym kraju. Działalność Thona ograniczała się do dzo często odwołuje się do polskich ro- W XIX wieku odbywało się w Krako- Na polskojęzyczną prasę też nie patrzono spotykam się z członkami Związku i uj- A więc syjonizm ma dziś wiele definicji. tej kaznodziejskiej? mantyków – Mickiewicza, Słowackiego wie dużo wydarzeń patriotycznych, w któ- zbyt przychylnie. Oczywiście nie dotyczyło muje mnie, z jaką sympatią odnoszą się Można by powiedzieć – spersonalizowa- W Krakowie Thon związany był z sze- – podając ich za przykład podtrzymywa- rych uczestniczyli Żydzi i które były orga- to tylko przybyszów z Polski. Z zupełnie do wszystkich przyjezdnych z Krakowa, nych. regiem inicjatyw. Był przewodniczą- nia ducha walki o niepodległość. Żało- nizowane również w synagogach od lat 60. inną sytuacją spotkali się w latach 90. Żydzi choć przecież część z nich miała tu trau- © Rozmawiała cym Organizacji Syjonistycznej Galicji wał, że wśród Żydów takich poetów nie Warto wspomnieć, że w Krakowie w 1869 r. rosyjscy. Przyjechali do państwa o ukształ- matyczne, wojenne doświadczenia. Ci KAROLINA PRZEWROCKA-ADERET

24 CZERWCA 2018 10 FESTIWAL KULTURY ŻYDOWSKIEJ 11

dowskiej tradycji, szczególnie jemeńskiej. tonacja ma wywoływać poczucie głębo- Pop w Izraelu Dzięki demokratyzacji branży nagranio- kiego smutku i rozpaczy. Rozpowszech- wej po upowszechnieniu się kasety ma- nianie się w Izraelu musiqa mizrahit jest gnetofonowej mizrahit trafiło do głów- symptomatyczne. Brzmienia głównego nego nurtu izraelskiej muzyki – to ten nurtu muzyki arabskiej nigdy nie znala- EDWIN SEROUSSI gatunek wypromował najdłużej obecne zły się w granicach tego gatunku, co jest na scenie i najlepiej sprzedające się izra- po części związane z procesem dearabiza- Narodziny i dalsze losy muzyki popularnej dobrze pokazują elskie gwiazdy. cji Żydów z krajów arabskich, mającym polityczne oraz kulturowe przemiany Izraela. Status Żydów Mizrahi [czyli arabskich swe korzenie w syjonizmie. Żydów – przyp. tłum.] w izraelskim społe- czeństwie znacząco się poprawił od lat 90. Międzynarodowa sława uzyka popularna pojawiła się Późne lata 60. i wczesne 70. to czas du- Globalizacja i wdrożenie multikultura- Trajektorię wędrówki musiqa mizrahit Mw Izraelu na przełomie lat 20. i 30. etów i tercetów z akustycznym akompa- lizmu jako polityki na szczeblu instytu- z marginesu do mainstreamu uosabia XX w. wraz z rozrastaniem się dużych niamentem, wykonujących kameralne cjonalnym miały ogromny wpływ na głę- Zohar Argov (wcześniej Urkavi, 1955– miast (Tel Awiw-Jafa, Hajfa, Jerozoli- utwory nazywane pizmonim lub shirei boko podzielone, nie tylko etnicznie, ale –1987), uważany za najbardziej repre- ma), a jej rozwój związany był z napły- meshorerim (pieśni poetów). Rezygno- przede wszystkim politycznie i religijnie zentatywnego wykonawcę tego nurtu, wem profesjonalnych muzyków z Pol- wały one z opisywania prowincji i kolek- izraelskie społeczeństwo. Odcisnęło to zarówno ze względu na swoją popular- ski, Niemiec i byłej monarchii austro- tywnych doświadczeń na rzecz indywi- swoje piętno także na głównym nurcie ność, jak i opinie krytyków oraz wszech- -węgierskiej. Pod ich wpływem w Izra- dualnych, miejskich przeżyć, a ich reper- popu. obecność w izraelskim pejzażu dźwięko- elu powstawały takie miejsca jak te- tuar uzupełniały hebrajskie wersje fran- Sama musiqa mizrahit także ewolu- wym. Kariera Argova trwała tylko sie- atry muzyczne i kabarety, podobne do cuskich chansonów i greckich piosenek. owała. Starsze instrumenty (buzuki, ka- dem lat (1980-87), była jednak błysko- tych z europejskich miast. Wykonywa- Pomimo „mobilizującego” charakteru po- nun, ud, gitara) ustąpiły miejsca synte- tliwa i pełna zwrotów akcji. Argov dora- no w nich zarówno ówczesne europej- pularnej muzyki w tym okresie, dostrze- zatorom. Dystrybucja przeniosła się ze stał w zubożałej dzielnicy na południu skie piosenki z hebrajskimi tekstami, galne były także międzynarodowe trendy sklepików w okolicy dworca do salonów Tel Awiwu jako pierwsze z dziesięciorga jak i oryginalne kompozycje lokalnych – piosenkarze chętnie nagrywali w akom- muzycznych i internetu. Dawniej ogra- dzieci w trudnej rodzinie. Jeszcze jako muzyków nawiązujące do gatunków paniamencie jazzowych zespołów o róż- niczona do tematycznych audycji, dziś chłopiec śpiewał w jemeńskiej synago- takich jak tango czy fokstrot. W ślad za norodnych stylach. wybrzmiewa w najważniejszych kana- dze, a jego droga do sławy rozpoczęła się tym w połowie lat 30. narodził się prze- W Dzień Niepodległości w 1960 r. po łach radiowych i telewizyjnych. Bezpo- wraz z wydaniem pierwszej kasety „Eli-

mysł muzyki rozrywkowej – w bry- raz pierwszy odbył się Festiwal Pieśni FKŻ / RAMUS MICHAŁ średni, nieformalny kontakt z publiczno- nor” w 1980 r. Argova nazywano Ha-me- tyjskim Mandacie Palestyny założono Izraelskiej, zorganizowany przez Ra- The Kutiman Orchestra 25. Festiwal Kultury Żydowskiej, lipiec 2015 r. ścią wciąż jest istotną częścią występów, lekh (Król), co dobrze oddawało jego sta- pierwszą komercyjną wytwórnię oraz dio Izrael w reakcji na wzrastające obce jednak obecnie to nagrania oraz występy tus. Samobójstwo, które popełnił oczeku- uruchomiono stację radiową z hebraj- wpływy muzyczne. Na festiwalu wyko- Album „Shablul” (1970) Arika Einsteina motywy lirycznej ballady, używając przy w radiu i telewizji stanowią główne źró- jąc na rozprawę sądową za przestępstwa skimi audycjami. nywano oryginalne pieśni solowe przy i Shaloma Hanocha uważany jest za po- tym tradycyjnych instrumentów: fletni, dło dochodu muzyków. narkotykowe, tylko wzmocniło jego sta- Aż do lat 70. muzyka popularna zdomi- akompaniamencie aranżacji orkiestro- czątek izraelskiego rocka, a pierwszym fletu protego i darbuki. Ich piosenki były Musiqa mizrahit łączy w sobie różno- tus ofiary systemu. Portretowany jako bo- nowana była przez państwową politykę wych. W ten sposób propagowano „izra- izraelskim zespołem rockowym, który zazwyczaj bardziej złożone rytmicznie i har- rodne tradycje, wśród których najważ- hater tragiczny, człowiek targany wiel- kulturalną i massmedia. Gatunek pod na- elski” styl muzyki popularnej, dlatego też osiągnął sukces, był The Churchills (zało- monicznie w porównaniu z przeciętnymi niejszymi są hebrajskie wersje greckich kimi emocjami – zarówno w życiu, jak zwą shirei Eretz Israel (Pieśni Ziemi Izra- kiedy przestało to być potrzebne, festiwal żony w 1967 r.). Kolejny przełomowy mo- utworami popowymi. piosenek, jemeńskie i marokańskie pie- i sztuce – z powodu swojej gwałtownej ela) funkcjonował jako muzyka folkowa, wygaszono. ment to pojawienie się w 1976 r. płyty „Sof Gwałtowne odejście od konserwatyw- śni religijne, europejskie ballady w stylu śmierci wrył się w zbiorową pamięć jak choć w rzeczywistości był produkowany Onat Hatapuzim” („Koniec sezonu poma- nych stylów rockowych z lat 80. nastą- festiwalu w San Remo, shirei dika’on (do- żaden inny popowy artysta. i dystrybuowany jako muzyka popu- Rockowe brzmienia rańczowego”) zespołu Tammuz. Zupełnie piło wraz z pojawieniem się Aviva Geffena słownie: „posępne piosenki”) i najbar- Kariera Ofry Hazy (1957–2000) przy- larna. Duży wpływ na scenę muzyczną Anglosaska popowa i rockowa estetyka inny styl natomiast reprezentowali Svika około 1990 r. Występujący na scenie w ko- dziej emblematyczne Pieśni Ziemi Izra- pomina nieco losy Argova, ale jej mię- miały zespoły artystyczne Sił Obronnych dominowała od późnych lat 60. Hebraj- Pick, charakterystyczni ze względu na biecym stroju i ciężkim makijażu Geffen ela. dzynarodowy wydźwięk pokazuje, jak Izraela pod nazwą lehaqot tzvayiot. Ak- ska muzyka popularna tego okresu obej- stroje w stylu glam, oraz Kaveret, założony demonstracyjnie unikał projektów zwią- Greckie elementy to zasługa piosen- duży wpływ na życie artysty ma odpo- tywne od późnych lat 40., zyskały szeroką mowała wszystkie zachodnie gatunki: w 1972 r. zespół siedmiu najwybitniejszych zanych z izraelską armią i śpiewał o nar- karza Arisa Sana. Siedemnastoletni nie- wiednie zarządzanie karierą. Skromne popularność dzięki płytom i transmisjom rock, disco, rap i wiele innych. Hebrajski młodych gwiazd Izraelskich Sił Powietrz- kotykach, seksie oraz alienacji, a wszystko -Żyd, który odwiedzał Izrael po 1956 r., po- początki młodej jemeńskiej piosenkarki radiowym. Kapele wojskowe składały się pop przejął także sposoby działania za- nych – wciąż uważany za jedno z najwięk- w stylu punkowym, kwestionując tym sa- jawiał się w klubach w portowej Hajfie. w południowym Tel Awiwie zapowia- z kilkunastu młodych żołnierzy wokali- chodniego przemysłu muzycznego: po- szych osiągnięć w historii tego gatunku. mym tradycyjną „izraelskość”. Jego charakterystyczny styl gry na buzuki dały raczej lokalną karierę w nurcie mu- stów i komediantów szkolonych przez jawiły się gwiazdy, listy przebojów, ran- Dysonans wywołany gwałtownym roz- zainspirował dźwięki gitar elektrycznych siqa mizrahit. Lecz Haza stała się jedną cywilnych artystów. Łączyli oni lokalne kingi hitów, wcześniejsze premiery sin- wojem izraelskiego rocka i wciąż żywą tra- Orientalne korzenie w musiqa mizrahit. Brzmienia w stylu z najwybitniejszych piosenkarek izrael- elementy z popularnymi międzynarodo- gli i trasy koncertowe, a izraelscy artyści dycją Pieśni Ziemi Izraela załagodziła grupa Początków gatunku musiqa mizrahit, czyli San Remo znalazły się w nim z kolei za skiego popu i osiągnęła największy suk- wymi stylami muzycznymi, a ich aran- czterokrotnie zwyciężali w konkursie muzyków: Yehudit Kravitz, Yoni Rechter, izraelskiej „orientalnej” czy też „śródziem- sprawą śpiewaków takich jak Nissim Sa- ces międzynarodowy spośród wszystkich żacje oparte były na grupowym śpiewie Eurowizji. Niektórzy muzycy poszuki- Shlomo Gronich i Matti Caspi, dążąca do nomorskiej” muzyki popularnej, upatry- rusi, który występował na scenie nocnego izraelskich wykonawców. Dopiero kiedy z krótkimi solówkami przy akompania- wali alternatywnych brzmień: powsta- stworzenia oryginalnego izraelskiego stylu wać można w greckich pieśniach ludo- klubu Ramli na wschodzie Tel Awiwu. ugruntowała swoją pozycję piosenkarki mencie akordeonu i arabskiego tambu- wały hebrajskie piosenki w rytmach z elementami progresywnego rocka. Z re- wych śpiewanych w języku hebrajskim. Po- Shirei dika’on to głównie przeróbki turec- pop, zaczęła sięgać po rodzinne tradycje rynu. bossa nova czy hebrajski blues. pertuaru Pieśni Ziemi Izraela zaczerpnęli jawiają się w nim elementy etniczne z ży- kich piosenek arabeskowych, których in- w albumach takich jak „Shirei Teyman” ģ

24 CZERWCA 2018 12 FESTIWAL KULTURY ŻYDOWSKIEJ ½ OD SZTETLU DO SYJONU 13

wersji „Idola”, a także regularnie reprezen- tują Izrael w muzycznych konkursach oraz Muzyka żydowska a sprawa polska podczas publicznych uroczystości. Musiqa mizrahit to autentyczny (i sub- wersywny) wyraz walki Żydów Mizrahi przeciwko marginalizacji i deprecjacji KAJETAN PROCHYRA w izraelskim społeczeństwie. Sukces tego nurtu sprawił, że dziś jest on w samym cen- Muzycy nie interesują się już wyłącznie możliwościami, trum izraelskiej muzyki popularnej, a jego które daje żydowska skala czy ludowe melodie. twórcy uznawani są jako w pełni izraelscy. Szukają żydowskich śladów bliżej i głębiej. Można więc powiedzieć, że w pełni zreali- zowali swój cel. Zróżnicowanie i globalizacja izraelskiego całym kraju odbywają się festi- Szeroką wyruszył na poszukiwania nowej tożsa- krajobrazu muzycznego w ciągu ostatnich Wwale lub dni kultury żydowskiej, Dla popularności muzyki żydowskiej mości muzycznej: spotkania chasydzkiej dwóch dekad spowodowały otwarcie się lo- których nieodłącznym elementem jest w Polsce kluczowy okazał się doroczny tradycji z muzyczną awangardą. Pięć lat kalnych artystów na różnorodne formy no- muzyka. Bez większego wysiłku może- koncert „Szalom na Szerokiej” – co- później Mariusz Adamiak oddał we wła- wej muzyki. Izraelscy muzycy spod znaku my znaleźć w internecie nagrania pol- roczny finał organizowanego od 1988 r. danie Zorna cały festiwalowy wieczór. psychodelicznego transu (Alien Project, skich artystów wykonujących free-jazzo- Festiwalu Kultury Żydowskiej w Krako- W Sali Kongresowej Pałacu Kultury grali Astral Projection i Infected Mushroom) we improwizacje na motywach chasydz- wie. Zasługi twórców festiwalu dla po- kolejno Masada String Project, Bar Kokba zdobyli międzynarodowe uznanie. Offer kich nigunów, żydowski surf-rock, poezję pularyzacji, ochrony i rozwoju kultury i rozszerzony skład kwartetu Masada. Podpis Foto = tp : podpismall 7,7 do prawego Nissim to szanowany producent muzyki śpiewaną w języku jidysz czy oczywiście żydowskiej w Polsce są nie do przecenie- Koncerty te stały się dla polskich słucha-

MICHAŁ RAMUS / FKŻ / RAMUS MICHAŁ house. Z kolei dzięki artystom takim jak Ha- muzykę klezmerską – stare i nowe melo- nia i sięgają właściwie wszystkich dzie- czy kluczem do świata nowojorskiej sceny Neta Elkayam, 27. Festiwal Kultury Żydowskiewj, lipiec 2017 r. dag Nahash, Subliminal i Sagol 59 w Izra- die pisane w skali frygijskiej na klarnet, dzin artystycznych: od literatury i filmu, niezależnej: muzyki artystów takich jak elu rozwinął się również hebrajski rap i hip skrzypce lub akordeon. Trzeba wysilić aż po rzadko docenianą sztukę wycina- gitarzysta Marc Ribot, wiolonczelista Eric hop. Podobnie jak undergroundowa scena wyobraźnię, by pomyśleć o muzycznym nek. Jednak to finałowy koncert plene- Friedlander, trębacz Dave Douglas, skrzy- ģ („Pieśni Jemenu”, 1984) i „Yemen Love” Muzyka bazująca metalowa, którą reprezentują dobrze znane krajobrazie bez żydowskich wątków. rowy ma od lat znaczenie symboliczne: pek Mark Feldman i inni. Nadające wtedy (1988). Zawiłe aranżacje żydowskich pie- na etnicznej na świecie zespoły Orphaned Land i Mele- A przecież tak właśnie było jeszcze 20-30 w sercu Kazimierza – miejsca, które przez w eterze Radio Jazz z upodobaniem się- śni jemeńskich w rytmach electro-dance, chesh. lat temu. stulecia tętniło żydowskim życiem – na gało po kolejne albumy z prowadzonego chociażby „Desert Wind” (1989), były jed- różnorodności stała Izraelskie wieloetniczne zespoły, takie scenie pod gołym niebem spotyka się co przez Zorna nowojorskiego wydawnictwa Z Kirkutu nymi z pierwszych udanych przykładów się międzynarodowym jak Bustan Abraham i East-West Ensemble, roku międzynarodowa plejada muzy- Tzadik Records, także tych z serii Radical etno disco na międzynarodowej scenie. osiągnęły międzynarodowy sukces pod ko- Jednym z pierwszych artystów, który pod- ków. Prowadzący koncert dyrektor festi- Jewish Culture. Pojawienie się w tym eli- znakiem rozpoznawczym niec lat 80. i 90. ubiegłego wieku. Nowsze jął się wejścia w twórczy dialog z żydow- walu Janusz Makuch bodaj za każdym ra- tarnym gronie zespołu znad Wisły było Wspólna różnorodność izraelskiej kultury. grupy, chociażby Idan Raichel Project i Bal- ską kulturą muzyczną, był Ireneusz Socha zem przypomina ze sceny, że Mordechaj marzeniem na miarę awansu zespołu We wczesnych latach 90. dotychcza- kan Beat Box, zyskały jeszcze większą po- – urodzony w Dębicy perkusista, kompozy- Gebirtig – poeta, pieśniarz i aktor, nazy- z ekstraklasy do finału Ligi Mistrzów. sowy rozdźwięk pomiędzy musiqa mi- pularność poza granicami kraju. Inne style tor i animator kultury, postać niezwykle za- wany żydowskim bardem Krakowa, au- W roku 2000 płytą „De Profundis” do- zrahit a izraelskim pop-rockiem zaczął izraelskiej muzyki światowej, np. muzyka służona dla zachowania pamięci o Żydach tor „S’brent”, jednej z najsłynniejszych konał tego akordeonista i założyciel Cra- maleć, na co miały wpływ m.in. kolejne o korzeniach irackich Yaira Dalala, są zo- z Dębicy. Na przełomie lat 80. i 90. Socha, i najszerzej znanych utworów języka Ji- cow Klezmer Band – Jarosław Bester. Do odmiany izraelskiego „etnicznego” rocka rientowane bardziej lokalnie. Muzyka po- wspólnie z Arkadiuszem Franczykiem, re- dysz – żył, tworzył i zginął od niemieckiej dziś jego muzyka pod nazwą Bester Quar- i muzyki światowej. na rzecz muzyki bliższej popowemu cen- szukująca własnego języka, bazująca na ka- alizował eksperymentalny projekt „Kirkut- kuli ledwie kilkaset metrów stąd. Przez tet trafia do nas na płytach z Nowego Jor- Zespół Ethnix eksperymentował trum. Przykładem tego trendu jest Sarit pitale różnorodnych etnicznie żydowskich -Koncept” (kirkut znalazł się w nazwie, bo lata koncert na Szerokiej transmitowany ku. Sam Zorn dodatkowo wyróżnił Beste- z brzmieniami nawiązującymi do musiqa Hadad (ur. 1978), która z młodej piosen- społeczności imigranckich, a także lokalnej Socha mieszkał w bloku wybudowanym był przez Telewizję Polską (obecnie retra- ra przesyłając mu, jako jednemu z nielicz- mizrahit na swoim albumie „Masala” karki wykonującej hebrajskie przeróbki palestyńskiej ludności arabskiej, stała się w sąsiedztwie dawnego cmentarza żydow- nsmitowany), dzięki czemu artyści tacy nych, komplet partytur drugiego tomu z 1991 r., który powstawał we współpracy tureckich piosenek stała się gwiazdą międzynarodowym znakiem rozpoznaw- skiego). Ich muzyka była zróżnicowana jak David Krakauer, Michael Alpert czy śpiewnika Masady – „Book of Angels”. ze wschodzącą gwiazdą tego gatunku, Ze- izraelskiego popu. Nagrała 20 albumów, czym izraelskiej kultury. © EDWIN SEROUSSI formalnie i stylistycznie: rockowa ekspre- zespół The Klezmatics zyskali ogólnopol- Pod tym tytułem, w roku 2004 (w zaled- havą Ben. Najbardziej utytułowanym ze- z których pięć znalazło się na szczycie li- Tłumaczenie ALEKSANDRA WOJTASZEK sja i motoryka spotykały się z dadaistycz- ską rozpoznawalność. wie 3 miesiące) Zorn przygotował 316 no- społem rockowym z orientacją mizrahit sty przebojów – reprezentowała nawet nym kabaretem, balladowa liryka z brudem wych kompozycji inspirowanych żydow- był Tea-Packs, wykorzystujący wschod- Izrael na Eurowizji. i hałasem, eksperyment z banałem, a żart Do Masady ską tradycją muzyczną. W tym roku na nie techniki, takie jak śpiewanie i granie Współcześnie musiqa mizrahit poja- EDWIN SEROUSSI (ur. 1952) jest muzyczny z rytuałem. Płynnie przecho- Rozkwit krakowskiego Festiwalu zbiegł 9-płytowym albumie ukazać ma się trze- unisono przez dłuższy czas, a także hete- wia się na listach popowych przebojów, izraelskim muzykologiem urugwajskiego dzili od naiwnych melodii przez wieloczę- się w czasie z rosnącą w Polsce popularno- cia i ostatnia część masadowej sagi Zorna rofonię, wokalne i instrumentalne im- gości w programach w najlepszym czasie pochodzenia. Profesor na uniwersytecie ściowe kompozycje instrumentalne, aż do ścią Johna Zorna. Charyzmatyczny nowo- – „The Book Beriah”. prowizacje, cytaty z tradycyjnych maro- antenowym, a także na najważniejszych w Jerozolimie, zajmuje się tradycyjną grupowych improwizacji. Wydane na ka- jorski improwizator i kompozytor kilka- kańskich piosenek, mikrotony i arabskie festiwalach izraelskiej muzyki folkowej muzyką żydowską północnej Afryki setach „Piknik na kirkucie” czy „Kamień na krotnie gościł na festiwalu Warsaw Sum- Zadąć w Shofar wzory rytmiczne. i popularnej. Muzycy spod znaku mizra- i Bliskiego Wschodu, a także współczesną kamieniu”, mimo entuzjazmu ówczesnej mer Jazz Days. W roku 1994 po raz pierw- Na początku XXI wieku moda na muzykę Nowa generacja artystów z końca lat hit dominują także w programie „Kokhav muzyką popularną Izraela. krytyki, pozostały w głębinach muzycznej szy zaprezentował swój kwartet Masada żydowską zataczała w Polsce coraz szersze 90. odeszła od klasycznego stylu mizrahit Nolad” („Gwiazda się rodzi”), izraelskiej alternatywy. – zespół, z pomocą którego nowojorczyk kręgi, jednak ilość przestała przechodzić ģ

24 CZERWCA 2018 14 FESTIWAL KULTURY ŻYDOWSKIEJ 15

ģ w jakość. „Miasteczko Bełz”, grane w bia- Orkiestra gra także na płycie z muzyką Trzeba wysilić łych koszulach i czarnych kapeluszach, Mikołaja Trzaski do filmu „Wołyń” Woj- , dobiegało z niemalże każdej żydowskiej ciecha Smarzowskiego. wyobraźnię restauracji, czekającej na zagranicznych by pomyśleć dziś Na dansingu turystów z otwartymi ramionami i pie- o muzycznym krajobrazie czonym prosiakiem. Protestował prze- Muzyka żydowska w Polsce okrzepła. ciwko temu Raphael Rogiński – gita- Muzycy nie interesują się wyłącznie moż- w Polsce bez żydowskich rzysta i improwizator, który do grania liwościami, które daje żydowska skala wątków. A przecież tak nowej muzyki żydowskiej zaprosił war- czy melodie zebrane w śpiewniku Mosze szawskie środowisko sceny niezależ- Bieriegowskiego, ukraińskiego etnomu- było jeszcze 20-30 lat nej. Album „Itstikeyt / Fargangenheit” zykologa z początku XX wieku. Artyści temu. grupy Cukunft czy muzyka tria Shofar szukają żydowskich śladów bliżej i głę- – z Mikołajem Trzaską i Maciem Mo- biej. rettim – stały się iskrami, od których za- Letnie festiwale muzyczne, w tym ukłon w stronę zapomnianej, wielkiej ży- częły rozbłyskać kolejne świetne mu- także Festiwal Kultury Żydowskiej dowskiej tradycji. zyczne projekty: Alte Zachen, kwar- w Krakowie, podbijać będzie Jazz Band tet klarnetowy Ircha, Muzyka Żydów Młynarski-Masecki. Grający na banjo wo- Co to jest muzyka żydowska? z Yemenu, Daktari, Malerai/Goldstein/ kalista Jan Emil Młynarski skompleto- Czy muzyka hymnu Izraela jest żydow- Masecki i in. Katalizatorem nowych wał zbiór międzywojennych szlagierów ska, skoro to melodia zapożyczona od ru- zjawisk były festiwale – Tzadik Festi- i poprosił o zaaranżowanie ich Marcina muńskich górali? Co więcej, to pożyczka val w Poznaniu i Nowa Muzyka Żydow- Maseckiego – pianistę, improwizatora, z drugiej ręki, bo wcześniej skorzystał ska w Warszawie. Każdy z nich co roku a także miłośnika ragtime’ów i muzyki z niej czeski kompozytor Bedřich Sme- przynosił kilka premierowych projek- rozrywkowej tamtego czasu. Dzięki tej tana, pisząc swój poemat symfoniczny tów specjalnych. współpracy nie tylko możemy doświad- „Má vlast” (Moja ojczyzna). Czy „Drum-

Po około pięciu latach boom na tema- czyć muzycznego nastroju sprzed blisko NAC ming”, określane jako pierwsze arcy- tykę żydowską w świecie muzyki nie- stu lat, ale także przypominane są postaci Członkowie orkiestry żydowskiej grającej na przyjęciu weselnym, 1933 r. dzieło minimalizmu, to muzyka żydow- zależnej zaczął przycichać. Większości żydowskich autorów polskiej popkul- ska, skoro wyszła spod ręki amerykań- wspomnianych projektów trudno będzie tury dwudziestolecia międzywojennego: zyką tradycyjną w Polsce, by szukać i dzie- odnalezienia miejsc, w których polska mu- wojną znajdowały się na terenach daw- skiego kompozytora żydowskiego pocho- dziś usłyszeć na koncertach – pozostały Adam Aston, Fanny Gordon czy Henryk lić się żydowskimi muzycznymi ostańcami. zyka ludowa spotyka się z żydowską. Tak nej Polski. Młody Stella dostrzegł w tych dzenia Steve’a Reicha? W rzeczywistości płyty, wydane przez poznańską oficynę Wars, dziś zapomniani kompozytorzy, Podczas badań terenowych Bieńkowski, właśnie mogły brzmieć wiejskie wesela, gdy formach inspirację do serii abstrakcyj- więcej tam muzyki z Ghany, którą Reich Multikulti, a także warszawskie LADO autorzy tekstów i piosenkarze. Broda i im podobni odnajdują melodie za- zespół złożony był z polskich i żydowskich nych reliefów „Polish Village Series”. Po- zafascynował się podczas krótkiej wizyty ABC i trójmiejski Kilogram Records. pamiętane w dzieciństwie przez dziś już muzykantów. wstałe na początku lat 70. prace okazały w Afryce. A może „Mazurek Simsiów” Na weselu sędziwych „ostatnich wiejskich muzykan- się przełomowe zarówno dla autora, jak grany przez braci Mariana i Tadeusza Na Tratwie muzykantów Przez lata wiedza na temat muzyki ży- tów”, jak nazywa ich w swej książce Bień- Nowa tradycja i dla amerykańskiej sztuki owego czasu. Wójcików, 80-letnich wiejskich muzy- Co ciekawe, najdłużej na scenie nowej dowskiej trafiała do nas głównie z im- kowski. Niektórzy, tak jak pani Władysława Zakończony niedawno konkurs Nowa Tra- Jaceszek i Vocal Varshe, na zamówienie kantów z Zakrzewa na Radomszczyźnie, muzyki żydowskiej utrzymuje się zespół portu: z rozmów i muzycznych spotkań Dychowa z Roztocza, odnajdują w swojej pa- dycja, organizowany w ramach folkowego Muzeum POLIN, które prezentowało wy- to muzyka żydowska? Wszak ich ojciec o najliczniejszym składzie. Orkiestra z artystami z USA i Izraela, z nagrań, z nie- mięci nie tylko piosenki i wspomnienia, ale festiwalu Polskiego Radia, także nagrodził stawę prac Stelli, mieli w podobny sposób nauczył się go od legendarnych żydow- Klezmerska Teatru Sejneńskiego, dzia- licznych śpiewników. W ciągu kilku cały język jidysz, którego nauczyli się od ży- projekt związany z muzyką żydowską. „Za spojrzeć na muzykę synagog. skich wirtuozów weselnych: Simsiów. łająca przy Ośrodku Pogranicze w Sej- ostatnich lat do głosu zaczęła dochodzić dowskich znajomych, a który pozostawał delikatność, wirtuozerię, głębię, klasę, wzru- Także w synagodze inspirację dosłyszał Podobne przykłady i dylematy związane nach, od lat występuje i realizuje nowe żydowska muzyka z polskiej, a raczej w nich uśpiony przez dziesiątki lat. Wiej- szenia oraz wysmakowaną formę połączenia DJ Lenar, czyli Marcin Lenarczyk. Znajdu- z przynależnością narodową muzycz- artystyczne przedsięwzięcia, wychowu- polsko-żydowskiej wsi. Jej ślady od lat scy śpiewacy i muzykanci są nie tylko żywą elektroniki z klasycznym śpiewem, która jąc się na placu budowy w Izraelu, zauwa- nych perełek można mnożyć w nieskoń- jąc kolejne generacje muzyków. Z Sej- 80. dokumentował Andrzej Bieńkowski biblioteką muzyki, ale również świadkami przenosi folklor w przestrzenie mistyki” żył karton, a w nimi stare płyty. Na szela- czoność. A jednak warto szukać i pytać neńczykami przyjaźnią się wybitni mu- – nieoceniony archeolog, strażnik i po- tragicznej historii, a ich muzyczna opowieść jury pod przewodnictwem Wojciecha Wa- kowych krążkach odnalazł śpiew przed- o muzykę żydowską, bo może nas przy- zycy z Polski i z zagranicy. Ktoś mógłby pularyzator dziedzictwa polskiej muzyki przypomina głos tych, których już nie ma. glewskiego za projekt „Bramy nieba” uho- wojennych kantorów, m.in. Gershona bliżyć do zrozumienia historii, tak ży- powiedzieć, że prowadzą tam lekcje mi- tradycyjnej. Dla skrzypka i etnomuzyko- Po „Muzikaim” nakładem oficyny Mu- norowało trio Vocal Varshe oraz Michała Ja- Siroty, kantora Wielkiej Synagogi na dowskiej, jak i polskiej oraz powszechnej. strzowskie. W rzeczywistości spotykają loga Witka Brody kolekcja nagrań Bień- zyka Odnaleziona ukazały się w tym roku caszka. Ten ostatni, grający na elektronice, Tłomackiem w Warszawie, jednej z naj- © KAJETAN PROCHYRA się, rozmawiają i razem płyną na Tratwie kowskiego stała się podstawowym ma- dwie kolejne płyty inspirowane wspomnie- wyróżniony został dodatkowo „Złotymi gę- większych synagog owego czasu na świe- muzykantów, która z powodzeniem kur- teriałem źródłowym, obok zapisów doty- niami o wiejskiej muzyce żydowskiej: al- ślami” jako najlepszy instrumentalista. cie, wyburzonej przez Niemców po po- KAJETAN PROCHYRA jest dziennikarzem suje nie tylko na trasie Warszawa-Sejny, czących muzyki żydowskiej w pismach bum „Kolberg po żydowsku”, złożony z na- Muzyka „Bram nieba” to próba spoj- wstaniu w warszawskim getcie. Nagrania muzycznym, redaktorem naczelnym ale także Sejny-Nowy Jork. W tym roku Oskara Kolberga i własnych badań tere- grań archiwalnych Bieńkowskiego oraz no- rzenia na muzykę żydowską jakby przez te Lenar poddał elektronicznej obróbce, i współtwórcą portalu Jazzarium.pl. na Festiwalu Kultury Żydowskiej w Kra- nowych. To jego Kapela (pod okiem Bień- wych wykonań tych motywów w interpre- okulary Franka Stelli. Amerykański arty- a także zaprosił do współpracy przyja- Współpracuje z „Tygodnikiem kowie posłuchać będzie można Sejneń- kowskiego) nagrała album „Muzikaim. tacji m.in. Janusza Prusinowskiego i Kom- sta dostał od znajomych album autorstwa ciół: wiolonczelistów Edytę Czerniewicz Powszechnym” i „Jazz Forum”. skiej Orkiestry w towarzystwie Micha- Muzyka żydowska w pamięci wiejskich panii, Ewy Grochowskiej i Macieja Filip- polskich architektów: Marii i Kazimierza i Mikołaja Pałosza. Tak powstał projekt Kordynator sceny muzycznej Muzeum ela Alperta, Davida Krakauera i Franka muzykantów”. Album ten dał pretekst czuka czy zespołu Diabubu. Drugi album Piechotków. Stworzyli oni katalog projek- „Drite Shtilkayt” (trzecia cisza) – nowa- Historii Żydów Polskich POLIN. Londona. dla całego środowiska związanego z mu- „Czas wesela” Kapeli Niwińskich to próba tów drewnianych synagog, które przed torska kompozycja i dźwiękowy kolaż,

24 CZERWCA 2018 16 FESTIWAL KULTURY ŻYDOWSKIEJ ½ OD SZTETLU DO SYJONU 17 Rzeczy w ruchu

MARCIN WICHA:

Ludzkość wędruje i nikt tego nie zatrzyma, choćby obiecał zbudować mury na wszystkich granicach i wyrzucić tę resztkę Żydów, z którymi nie rozprawili się poprzednicy.

MICHAŁ SOWIŃSKI: Czy syjonizm jest Tak działa projektowanie. Sentyment, bie nawet wyobrazić dawny przebieg ulic. dla Pana ważną tradycją? względy marketingowe lub historyczne Mimo to, a może właśnie dlatego, Muranów MARCIN WICHA: Nie, nieszczególnie. Bar- często wymuszają zachowanie starej robi ogromne wrażenie, także jako miejsce dziej przemawia do mnie tradycja Bundu, formy. Ale ta forma kryje już nową funk- niepamięci, wyparcia. Dowód, że przeszło- żydowskiego związku robotniczego. Ale cję. Służy innym ludziom, innym celom. ści nie da się wymazać. To wisi w powietrzu. myślę, że dzisiaj to już głównie kwestie W Biłgoraju, gdzie nie ma już ani jed- Zawsze można to było poczuć. Między in- historyczne. nego Żyda, powstało kilka lat temu osie- nymi dzięki książce Beaty Chomątowskiej dle wystylizowane na sztetl. Taka współ- [„Stacja Muranów” – red.] świadomość tej Festiwal Kultury Żydowskiej przez czesna fantazja na temat żydowskiego historii dotarła do wielu ludzi. prawie trzy dekady odcisnął się nie miasteczka. Jest tam nawet salon pięk- tylko na polskiej kulturze, ale też ności z szyldem imitującym hebrajskie Syjonizm ze swoim silnym w przestrzeni krakowskiego Kazimie- litery. Do tego dochodzi paradoks, który zakorzenieniem z jednej strony, umaso- rza. Syjonizm można zatem rozumieć zawsze towarzyszy procesowi gentryfi- wiona pamięć stworzona pod turystów szeroko, również jako odbudowy- kacji. Gdy dzielnica staje się modna, ceny z drugiej – istnieje trzecia droga? wanie materialnego dziedzictwa idą w górę. Robi się elegancko. Z odno- W Moskwie jest Muzeum Żydowskie

polskich Żydów. wionych kamienic znikają dawni miesz- i Centrum Tolerancji. Mieści się w bu- NEWS EAST / DIFFUSION LASKI Chyba jednak nie. Syjonizm to jedno, kańcy. W przypadku Kazimierza – już dynku dawnej zajezdni autobusów, zapro- Muzeum Żydowskie i Centrum Tolerancji w Moskwie a przestrzeń Kazimierza – drugie. Syjo- tylko cienie prawowitych mieszkańców. jektowanej przez Konstantina Mielnikowa. nizm to idea, ruch polityczny. Kazimierz Chociaż może to tylko moje subiektywne To skarb awangardowej architektury lat 20. to kawałek miasta, który zmienił swoją odczucie. XX w. Mielnikow nie tylko zaprojektował Po latach zajezdnię przeniesiono, budy- Tę cechę często antysemici wykorzy- Trochę tak, bo przedmioty opowiadają funkcję. Obecna wiąże się z kulturą, roz- ściany, ale też wymyślił nowy, wcześniej nek zmieniał przeznaczenie, aż w 2012 r. stywali jako swój oręż. nam o swoich użytkownikach, ale też rywką, turystyką. Ruch turystyczny wy- Ten proces może przebiegać ra- nieznany system parkowania, który nazwał urządzili w nim Muzeum Żydowskie, któ- Zapewne. Mnie ta cecha interesuje. projektantach. nika z zainteresowania kulturą żydow- dykalnie inaczej. Weźmy przykład zasadą prostego przepływu. Mielnikow za- rego częścią jest Centrum Awangardy. Taka Także jako coś, co się wyraża w architek- Opowiadają o ludziach, którzy je wy- ską, stąd pewna teatralność, antykwa- Krakowa i Warszawy. oszczędził miejsce i ograniczył liczbę ko- osobna antresola, gdzie odbywają się wy- turze, designie, grafice. myślili i zrobili. Pokazują, jak wyobrażali ryczność tej dzielnicy. W Warszawie getto zostało całkowicie niecznych manewrów. Udrożnił budynek, kłady i spotkania. Na stołach leżą książki sobie przyszłość. Często przedmioty są zniszczone. Po wojnie w tym miejscu po- połączył dom i drogę. W pewnym sensie i albumy o awangardzie. Można po prostu W Pana książkach pojawia się wiele mimowolnym świadectwem uprzedzeń, Jest w tym również etyczny dylemat. stawiono nową dzielnicę mieszkaniową. zrealizował ideę żywego planu, który cią- usiąść i czytać. przedmiotów naznaczonych emo- przesądów, ograniczeń swoich czasów. Bywa, że rewitalizacja robiona jest Na Muranowie wszystko zostało zbudo- gle się zmienia, jest w ruchu. cjonalnie, choćby stolik – jedyny Albo po prostu braku wyobraźni. Gdyby przede wszystkim pod turystów. wane na gruzach i z gruzów. Trudno so- Jak to się wiąże z rosyjskimi Żydami? przedmiot ocalały z przedwojennego projektanci stołów brali pod uwagę moż- Może dyrekcja Muzeum chciała się od- domu rodziców Pana matki. Mówił liwość nalotów bombowych, pewnie wy- MARCIN WICHA jest grafikiem, wołać do tradycji miejsca? Awangarda Pan o ruchu napędzającym design, myśliliby je inaczej. Może byłyby solid- projektantem, eseistą, pisarzem, autorem przyciąga turystów. Oczywiście na tej an- ale rzeczy również zakorzeniają nas niejsze? książek dla dzieci. W 2015 r. wydał tom tresoli jest mnóstwo Chagalla, Lissitzky’ego w świecie, dają poczucie bezpieczeń- prozy autobiograficznej „Jak przestałem i innych żydowskich twórców. Ale myślę, stwa. Design, czyli niepoprawny opty- kochać design”, dwa lata później „Rzeczy, że nie chodzi tylko o kryterium etniczne. Raczej przeciwnie. Najpierw opowia- mizm? których nie wyrzuciłem”, za które otrzymał Awangarda zawsze ma w sobie coś mo- dają o przedwojennym mieszkaniu, Bo zakłada, że każdą rzecz można zro- Paszport „Polityki”. bilnego. Jest poszukiwaniem, przekracza- przestronnym, zasobnym, pełnym pięk- bić na nowo i lepiej. niem granic i wymyślaniem wszystkiego nych rzeczy. Potem okazuje się, że z tego od nowa. Otóż, nawet gdy patrzę na histo- wszystkiego ocalał tylko jeden niewy- W polskiej literaturze po 1989 roku Obok: Marcin Wicha podczas warsztatów rię swojej rodziny, myślę o swoich pradziad- godny stolik. To nie daje poczucia bez- zaroiło się od przedmiotów. Huelle, z dziećmi na Festiwalu Conrada, kach – właśnie te rzeczy kojarzą mi się z ży- pieczeństwa. Chwin, Tokarczuk, ale też Myśliw- Kraków, 2012 r. dostwem. Niepokój, brak zakorzenienia, ski – wszyscy na nowo uwierzyli GRZEGORZ ZIEMIAŃSKI / WWW.FOTOHUTA.PL DLA KBF DLA WWW.FOTOHUTA.PL / ZIEMIAŃSKI GRZEGORZ wędrówka. Mówi to Pan jako designer? w rzeczy. ģ

24 CZERWCA 2018 18 FESTIWAL KULTURY ŻYDOWSKIEJ REKLAMA

ģ Przedmioty, które obiecują zakorzenie- Awangarda jest powiewają na gałęziach – za czasów mini- nie, rzadko dotrzymują słowa. Raczej pod- stra Szyszki ten problem częściowo rozwią- ważają wiarę w stabilność świata. Moim poszukiwaniem, zano, wycinając drzewa. I tak wróciła moda zdaniem opowieść o rzeczach to historia przekraczaniem granic na torby z płótna. nieciągłości i braku zakorzenienia. Także i wymyślaniem historię Zagłady opowiadamy czy próbu- Nie tak dawno temu foliówki były jemy opowiedzieć w ten sposób, prawda? wszystkiego symbolem postępu, jak zresztą wiele Mówimy o prześcieradłach, obrusach, od nowa. Nawet gdy innych rzeczy z tworzyw sztucznych, pierzynach. O łyżeczce. O porcelanie, bu- które tak szybko popadły w niełaskę. tach i tak dalej. patrzę na historię swojej To ciekawy moment w historii rzeczy Kiedy pan mówi „zakorzenienie”, to za- i historii projektowania. Jeszcze niedawno raz myślimy o domu. Ale jakim domu? rodziny, właśnie te to była oczywistość – projektant dodaje. To Na Grochowie, gdzie rozmawiamy, są so- rzeczy kojarzą mi się znaczy: wymyśla nowe, lepsze przedmioty, cjalistyczne spółdzielnie mieszkaniowe które zastępują stare. Od pewnego czasu z lat 30., blokowiska z czasów Gierka, z żydostwem. Niepokój, rozumiemy, że problem leży gdzie indziej. strzeżone osiedla okresu transformacji. brak zakorzenienia, Musimy sobie poradzić z tą masą niepo- A deweloperzy już budują kolejne domy. trzebnych rzeczy, które już istnieją. To wy- Okazuje się, że co kilka, kilkanaście lat wędrówka. zwanie, gigantyczna zmiana w myśleniu, zmienia się pomysł na to, jak ma wyglą- powiedziałbym – zmiana paradygmatu. dać ta przestrzeń. Jak urządzić ludziom życie. Jak łączyć to, co indywidualne, stce, żeby pojawiły się na rynku nożyczki Pana niesentymentalny stosunek do z tym, co wspólne. dla leworęcznych. rzeczy da się połączyć z żydowską tra- Niektóre z pomysłów są akceptowane, dycją bycia w ruchu – przymusowym inne odrzucane przez mieszkańców. Bu- Szkoda, że tak rzadko mówimy niezakorzenieniem, o którym mówili- dynki i podwórka stają się zapisem zma- o przeszłości przez pryzmat pojedyn- śmy wcześniej? gań, prób dostosowania przestrzeni do czych rzeczy. Wszystko można powiązać z żydowską swoich potrzeb. Można się tak bawić. Na przykład opo- tożsamością i tradycją, ale myślę, że to jest Niedaleko stoi blok, w którym w la- wiedzieć historię swojego życia z per- w ogóle charakterystyczne dla Europy Środ- tach 50. zainstalowano pierwsze ekspe- spektywy torby foliowej. Pamiętam jesz- kowej. W tej części świata każdy ma przod- rymentalne meblościanki. Akademicy cze sprzedawców toreb. Na bazarach czy ków, znajomych, sąsiadów, którzy kiedyś wymyślili i zaprojektowali, jak ludzie po- w przejściach podziemnych trwał han- musieli się spakować i ruszyć w drogę. winni gromadzić, segregować, przecho- del naręczny torbami. Były na nich kotki, Zresztą to doświadczenie całego świata. wywać przedmioty. Ile ich potrzebują, jak reklamy Marlboro albo logo sieci Aldi. Ludzkość jest w ruchu, wędruje. Nikt tego mają je eksponować, pomieścić... W gospodarce niedoboru taką torbę ce- nie zatrzyma, choćby obiecał zbudować Chcę powiedzieć, że kiedy przyj- niono, starannie przechowywano. Potem mury na wszystkich granicach i wyrzucić rzymy się architekturze, nawet banalnej, przyszedł kapitalizm – a z nim cienkie to- tę resztkę Żydów, z którymi nie rozprawili ale także meblom czy książkom, to odczy- rebki, którymi zaczęli nas obrzucać w su- się poprzednicy. tamy historię poszukiwania, ścierania się, permarketach. W domach trzeba było zmiany. Myślę, że to jest interesujące, na- mieć osobną szufladę na cały ten plastik. Design jako doświadczenie nowocze- wet literacko. Szybko się okazało, że kupując pomi- sności? dory i sałatę ściągnęliśmy na świat kata- Jedno z doświadczeń. Design zrodził się Ten palimpsest pokazuje, że design strofę ekologiczną. Ostatnio naukowcy jako skutek rewolucji przemysłowej. W roz- nie dotyczy właściwie teraźniej- odkryli te torby nawet na dnie Rowu Ma- pędzonym świecie, gdzie wszystko może szości. To zawsze projektowanie riańskiego. Nie mówiąc o tym, że jesienią się przydarzyć. W jakimś sensie – parking przyszłości bolesnych nauczek na autobusów Leyland i statki, które z Bremy podstawie z przeszłości – zamknięte czy Hamburga wiozły polskich imigran- koło nadziei i rozczarowania. tów, i współczesny kryzys uchodźczy – to No tak, chociaż zdarzają się wyjątki – Przedmioty, które wszystko ma coś wspólnego. Wszędzie wi- przedmioty, które nie zmieniają się przez dzimy ten sam ruch. A design to próba, cza- dekady, a nawet wieki. Jak łyżka. Albo obiecują zakorzenienie, sem naiwna, przystosowania się do życia ołówek, który na początku XIX wieku rzadko dotrzymują słowa. w ruchu. Zaplanowania przyszłości. Nada- wyglądał z grubsza tak samo jak dziś. nia jej jakiegoś porządku. Myślę, że w świe- Albo nożyczki, chociaż tutaj warto pomy- Raczej podważają wiarę cie zakorzenionym design nie byłby do ni- śleć, ile musiało się zmienić w społeczeń- w stabilność świata. czego potrzebny. stwie, w wychowaniu, myśleniu o jedno- © π Rozmawiał MICHAŁ SOWIŃSKI ģ

24 CZERWCA 2018 REKLAMA