Doliny Przez Narew Brzańskiej Kształtował Więc Lądolód Środkowovistuliański

Rzeka

10 fot. A. Bielonko

11 fot. W. Wołkow

12 Narwiański Park Narodowy. Najważniejsze fakty

13 Położenie i klimat

Narwiański Park Narodowy jest położony na Nizinie Północnopodlaskiej, w Dolinie Górnej Narwi, przy południowo-zachodniej granicy geobotaniczne- go Działu Północnego.

NPN leży w regionie klimatycznym Mazursko-Podlaskim. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi tu 7,0oC. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec (17,9 oC), a najchłodniejszym styczeń (-3,9oC). Średnia roczna suma opadów atmosferycznych to 586 mm; ich maksimum przypada na okres letni. W ciągu roku odnotowuje się 75–80 dni przymrozkowych. Pokrywa śnieżna zalega 70–90 dni, w niektórych latach zanikając całkowicie dopiero w kwietniu.

Dane administracyjne

Powierzchnia (zaktualizowana) 6 805,02 ha Powierzchnia otuliny 1 7201,6 ha Narwiański Park Narodowy leży w województwie podlaskim, na terenie dwóch powiatów: białostockiego i wysokomazowieckiego oraz siedmiu gmin: Cho- roszcz, Kobylin Borzymy, Łapy, Sokoły, Suraż, Turośń Kościelna i Tykocin.

14 Dane przyrodnicze

Przepływ średni roczny w Narwi (1951–2010): SSQ – 15,1, SSQZ – 20, SSQL – 10,8 [m3/s]

Legenda

Biebrza B zlewnia Narwi III rzędu Narwiański Park Narodowy

0 10 20 30 km I

Narew Ł

rew Na Zb. Siemianówka N arew

U Ś

Narwiański Park Narodowy na tle zlewni Powierzchnia zlewni Narwi: Narwi (górnej części doliny) • do 355,2 km biegu rzeki (powyżej Suraża i południowej granicy Narwiań- skiego PN) – 3 376,5 km2 • do 302,2 km biegu rzeki (do przekroju wodowskazowego w Żółtkach po- niżej Narwiańskiego PN) – 4 302,3 km2 Dopływy. W granicach Narwiańskiego Parku Narodowego i w jego otulinie Narew ma siedem większych dopływów: • prawobrzeżne: Turośnianka, Czaplinianka (Niewodnica), Horodnianka, • lewobrzeżne: Liza, Szeroka Struga, Awissa, Kurówka.

Typy mokradeł

Na obszarze Narwiańskiego Parku Narodowego występują głównie torfowiska fluwiogeniczne (78% powierzchni mokradeł) zasilane przez rzeczne wody wezbraniowe. Niewielkie powierzchnie zajmują współcześnie torfowiska soligeniczne (6,3%), zależne od wód podziemnych; część z nich, występujących w bocznych basenach doliny, odznacza się mieszanym, fluwiogeniczno-soligenicznym typem zasilania. W dolinie nie ma mokradeł ombrogenicznych. Niewielkie (<1 ha) ombrogenizujące się topogeniczne torfowisko przejściowe znajduje się jedynie przy wydmie w uroczysku Rynki. W środkowej części Parku Narodowego wzdłuż rzeki wąskim pasem rozciąga płat mułowiska (5,4%). Tere- ny wzdłuż krawędzi doliny, na przejściu między mokradłami i utworami wyso- czyznowymi zajmują podmokliska (9,8%).

15 mokradłafluwiogeniczno- soligeniczne mokradłafluwiogeniczne mokradłasoligeniczne

Tzl/w G Tzl Tzt M Tzl Tw P

rzeka

rzeka rzeka

[m] 0

12 3 4 567 8

Przekrój przez mokradła w Dolinie Narwi: 1 – piaski podłoża, 2 – utwory mineralne budujące wyniesienia śródtorfowe, tzw. grądziki, 3 – iły i pyły podściełające utwory organiczne, 4 – torfy drzewne, 5 – gytie, 6 – torfy, 7 – utwory torfowo-mułowe i muły, 8 – zasilanie mokradeł w wodę, G – grądzik z glebami mineralnymi, M – mułowisko, P – podmokliska, Tw – torfowisko wynurzone, Tzl – torfowisko zalewane, Tzt – torfowisko zatopione

Trzcinowiska 44,4 Szuwary mannowe i mozgowe 13,8 Olsy Szuwary typu łąk turzycowych Szuwary zastoisk długotrwale zalewanych Zarośla wierzbowe Łąki wilgotne Zapusty Łąki świeże Młaki i szuwary mszysto‐turzycowe Ziołorośla wiązówkowe Łęgi Bory sosnowe i mieszane Zbiorowiska synantropijne Wrzosowiska Szuwary właście inne Zb. namuliskowe i murawy zalewowe Ziołorośla pokrzywowe Murawy i traworośla napiaskowe Grądy i dąbrowy świetliste Murawy bliźniczkowe Ziołorośla kielisznikowe Łąki zmiennowilgotne

0,0 2,0 4,0 6,0 8,0 10,0 Udział w obszarze [%]

Bogactwo przyrodnicze. Liczba: zespołów roślinnych – 66, a także 11 zbiorowisk w randze zespołu i 8 typów zbiorowisk o charakterze inicjalnym, zastęp- czym lub kadłubowym, należących do 16 klas. Liczba gatunków: widłaków, skrzypów, paproci i roślin kwiatowych – 704, bezkręgowców – ok. 3 tysięcy, ryb – 25, płazów – 12, gadów – 3, ptaków lęgo- wych – 133, ssaków – 38. Typy ekosystemów: nieleśne – 86%, leśne – 10%, wodne 4%.

16 Główne typy roślinności. Największą powierzchnię zaj- mosa limosa, wodniczka Acrocephalus paludicola, mują trzcinowiska z klasy Phragmitetea (3 025 ha, czyli zielonka Porzana parva; ponad 44% obszaru) oraz szuwary mannowe i mozgowe pozostałe gatunki z „Dyrektywy Ptasiej”: batalion (941 ha, 14%), szuwary typu łąk turzycowych, zwłaszcza Philomachus pugnax, bielik Haliaetus albicilla, błot- z dominacją turzycy zaostrzonej Carex gracilis, szuwary niak łąkowy Circus pygargus, błotniak zbożowy zastoisk długotrwale zalewanych, głównie Caricetum ela- C. cyaneus, bocian biały Ciconia ciconia, bocian czar- tae, a także olsy i zarośla wierzbowe. ny C. nigra, dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leuco- Najważniejsze siedliskotwórcze gatunki roślin: trzci- tos, dzięcioł czarny Dryocopos martius, dzięcioł śred- na Phragmites australis, turzyce: sztywna Carex elata, tu- ni Dendrocopos medius, dzięcioł zielonosiwy Picus nikowa C. appropinquata, zaostrzona C. gracilis, manna canus, gąsiorek Lanius collurio, jarzębatka Sylvia ni- mielec Glyceria maxima, mozga trzcinowata Phalaris soria, kraska Coracias garrulus, lerka Lullula arborea, arundinacea, olcha Alnus glutinosa, wierzba szara Salix ci- orlik krzykliwy Aquila pomarina, ortolan Emberiza nerea. hortulana, puchacz Bubo bubo, rybitwa białowąsa Najważniejsze chronione i zagrożone gatunki roślin: Chlidonias hybridus, rybitwa rzeczna Sterna hirundo, czarcikęsik Kluka Succisella inflexa, gnidosz błotny Pedi- świergotek polny Anthus campestris, trzmielojad Per- cularis palustris, goryczka wąskolistna Gentiana pneumo- nis apivorus, uszatka błotna Asio flammeus, zimoro- nanthe, goździk pyszny Dianthus superbus, groszek błotny dek Alcedo atthis, żuraw Grus grus. Lathyrus palustris, grzybienie białe Nymphaea alba, jaskier wielki Ranunculus lingua, kosaciec syberyjski Iris sibirica, • Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk PLH 200002 kukułka krwista typowa Dactylorhiza incarnata ssp. incar- Narwiańskie Bagna – 6823,5 ha nata i żółtawa D. i. ssp. ochroleuca, mieczyk dachówkowaty przedmioty ochrony – typy siedlisk przyrodniczych: Gladiolus imbricatus, pięciornik skalny Potentilla rupe- 3150 starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki stris, wielosił błękitny Polemonium caeruleum. wodne ze zbiorowiskami z Nymphaeion, Potamion, Główne ekspansywne rodzime gatunki roślin: trzcina 3270 zalewane muliste brzegi rzek z roślinnością Phragmites australis, olcha Alnus glutinosa, wierzba szara Chenopodion rubri p.p. i Bidention p.p., 4030 Suche Salix cinerea, brzozy: brodawkowata Betula pendula i om- wrzosowiska (Calluno-Genistion, Pholio-Callunion, szona B. pubescens, pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, Calluno-Arctostaphylion), 6230 górskie i niżowe mu- trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos, mozga trzcino- rawy bliźniczkowe (Nardion – płaty bogate flory- wata Phalaris arundinacea. stycznie), 6410 zmiennowilgotne łąki trzęślicowe Wybrane gatunki kluczowe (zwornikowe) zwierząt: (Molinion), 6430 ziołorośla górskie (Adenostylion al- skójkowate Unionidae, okoń Perca fluviatilis, szczupak liariae) i ziołorośla nadrzeczne (Convolvuletalia se- Esox lucius, żaby Raninae, nornik północny Microtus oeco- pium), 7140 torfowiska przejściowe i trzęsawiska nomus, bóbr Castor fiber, łoś Alces alces. (przeważnie z roślinnością z Scheuchzerio-Carice- Główne inwazyjne gatunki obce: roślin – klon jesiono- tea), 7230 górskie i nizinne torfowiska zasadowe listny Acer negundo, kolczurka klapowana Echinocystis lo- o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk, 9170 bata; zwierząt – rak pręgowaty Orconectes limosus, karaś grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio- srebrzysty Carassius gibelio, norka amerykańska Neovison Carpinetum, Tilio-Carpinetum); gatunki zwierząt: vison. czerwończyk nieparek Lycaena dispar, strzępotek edypus Coenympha oedippus, trzepla zielona Ophio- RAMSAR. Narwiański Park Narodowy 29 X 2002 r. został gomphus cecilia, zalotka większa Leucorrhinia pecto- wpisany na listę Konwencji RAMSAR o obszarach wodno- ralis, minóg ukraiński Eudontomyzon mariae, boleń -błotnych. Aspius aspius, koza Cobitas taenina, piskorz Misgur- Ostoje Natura 2000. W 2004 r. obszar włączony do sieci nus fossilis, różanka Rhodeus amarus, kumak nizinny Natura 2000. Bombina bombina, traszka grzebieniasta Triturus cri- stata, bóbr europejski Castor fiber, wydra europejska • Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków PLB 200001 Ba- Lutra lutra; gienna Dolina Narwi – 23471 ha; pozostałe typy siedlisk przyrodniczych: 2330 wydmy przedmioty ochrony – gatunki ptaków: bączek Ixo- śródlądowe z murawami napiaskowymi (Corynepho- brychus minutus, bąk Botaurus stellaris, błotniak sta- rus, Agrostis), 6120 ciepłolubne murawy napiaskowe, wowy Circus aeruginosus, cyranka Anas querquedu- 6510 niżowe i górskie świeże łąki użytkowane eksten- la, derkacz Crex crex, dubelt Gallinago media, kro- sywnie (Arrhenatherion elatioris), 91E0 łęgi wierzbowe, piatka Porzana porzana, krwawodziób Tringa topolowe, olszowe i jesionowe, 91F0 łęgowe lasy dębo- totanus, kszyk Gallinago gallinago, podróżniczek wo-jesionowo-wiązowe, 91I0 ciepłolubne dąbrowy Luscina svecica, rybitwa białoskrzydła Chlidonias le- Quercetalia pubescentis-petraeae. ucopterus, rybitwa czarna Chlidonias niger, rycyk Li-

17 fot. M. Pruszyński fot.

18 1 Specyfika środowiska przyrodniczego i krajobrazu Narwiańskiego Parku Narodowego

Piotr Banaszuk • Dan Wołkowycki

Krajobraz Narwiańskiego Parku Narodowego zdecydowa- wilcze łyko (Daphne Mezereum), kluczyki, śniedki (Gagea), nie wyróżnia się współcześnie nie tylko na tle pozostałych ziarnopłony (Ficaria), fiołki i inne zioła.1 fragmentów Doliny Narwi, ale także większości innych Narwiański Park Narodowy obejmuje fragment Doliny rzek Europy. O unikalności i specyfice tego obszaru decy- Górnej Narwi, mezoregionu Niziny Północnopodlaskiej, duje przede wszystkim zachowanie anastomozującego rozgraniczającego na tym odcinku Wysoczyzny: Białostoc- układu koryt rzecznych (Ryc. 1.1–1.6), zniszczonego w in- ką i Wysokomazowiecką (Kondracki 2002). To region po- nych miejscach przez melioracje. Już najstarsze, pochodzą- łożony w Europie Wschodniej, ale wpływy klimatu o ce- ce z XIX w., doniesienia z terenu dzisiejszego Parku Naro- chach typowych dla środkowej części kontynentu są tu dowego trafnie wskazywały na jego swoiste cechy. Od- wyraźne. Zgodnie z kryteriami klimatycznymi, Narwiań- mienność bagiennego odcinka doliny (wówczas ciągnącego ski Park Narodowy leży w Regionie Mazursko-Podlaskim się aż po Wiznę) podkreślał Gloger (1881), pisząc, że na (R-XII; Woś 1990), który odznacza się najsurowszym kli- Podlasiu Narew jest dziwnie bagnista i powolna; płynie ona matem w niżowej części kraju. W ciągu roku, tak jak na po szerokiej, obfitującej w łąki nizinie, tworząc wielkie mnó- całym północnym Podlasiu, przeważa tu pogoda umiarko- stwo odnóg i błotnistych maleńkich jeziorek, zarosłych trzci- wanie ciepła o średniej temperaturze od 5 do 15oC, która ną, sitowiem, miętą wodną i rozmaitem wodnem zielskiem. utrzymuje się przez ponad cztery miesiące. Pogoda bardzo Wtórował mu Zalewski (1892), którego literacki opis ciepła (15–25oC) trwa średnio około 80 dni. Przeciętnie w sporej części pozostaje aktualny do dziś w odniesieniu w ciągu roku odnotowuje się 75–80 dni przymrozkowych. do obszaru objętego ochroną w granicach Parku Narodo- Średnia roczna temperatura powietrza z wielolecia 1951– wego: Na całej [tej] przestrzeni […] Narew nie płynie poje- 2015 w Białymstoku (oddalonym od granic Parku Narodo- dyńczem korytem, lecz dzieli się na mniej więcej liczne ra- wego o około 12 kilometrów) wynosi 7,0oC. Najcieplejszym miona, obejmujące znaczne przestrzenie ziemi, niewiele po miesiącem w roku jest lipiec (17,9oC), natomiast najchłod- nad jej poziom wzniesione [...] Cała szeroka nizina Narwi niejszym styczeń (-3,9oC). Średnia roczna suma opadów przedstawia szerokie, podmokłe łąki, zwane przez miesz- atmosferycznych (z lat 1950–2015) wynosi 586 mm. kańców bielami, a znamionujące się przewagą ostrych tu- W przebiegu rocznym opadów maksimum przypada na rzyc, które nazywają tu rzeżuchą, podobnie jak i w innych okres letni, a suma opadów w półroczu kwiecień – wrze- okolicach kraju. Dno rzeki błotniste i grzęzkie, a brzegi za- sień stanowi ponad 60% sumy rocznej. Większość opadów rosłe mnóstwem roślin moczarowych, turzyc, traw, bóbrka trwa krócej niż 30 minut. Deszcze ulewne i nawalne oraz trójlistnego (Menyanthes trifoliata), czerwieni [sic!] (Calla burze występują przeciętnie 24–25 razy w roku. Udział palustris) i wierzby popielatej (Salix cinerea), nazywanej śniegu w rocznej sumie opadów wynosi średnio 21–22%. przez lud tamtejszy poprostu krzewiną. i w samym środku Pokrywa śnieżna zalega 70–90 dni. W niektórych latach jej Narwi, która tu płynie bardzo powoli, rośnie mnóstwo ro- całkowity zanik następuje dopiero w kwietniu. Przebieg ślin, jak sitowie (Scirpus lacustris), trzcina, jeżogłówka średnich miesięcznych wartości temperatury i sumy opa- (Sparganium), tatarak, wznoszące swe głowy wysoko ponad dów na diagramie klimatycznym Waltera wskazuje na wodę, inne znów, jak grzybień biały i żółty, worecznik pły- ogólnie korzystny dla rozwoju roślin przebieg zjawisk hi- wający i lśniący i rdest ziemnowodny, są rozpostarte na jej grotermicznych. Układ krzywych temperatur i opadów jest powierzchni. Woda czarna i czysta o znacznym stopniu bowiem typowy dla klimatu humidowego. Przeciętne usło- przezroczystości. Kępy, a właściwie przestrzenie ziemi, obję- necznienie rzeczywiste w ciągu roku trwa około 1580 go- te ramionami Narwi, są o tyle wzniesione nad poziom rzeki, dzin, tj. 4,3 godziny dziennie, a średnie zachmurzenie że możliwą jest na nich uprawa ziemi. Porosłe znaczną ilo- (w latach 1961–2005) zawiera się między 4,9 i 5,1 stopnia ścią drzew (niezdarzających się w innych miejscach tejże okolicy), jak lip, dębów, grusz, jabłoni, jarzębiny, a także 1 Nazewnictwo roślin i pisownia zgodnie z oryginalnym tek- grabiny i kaliny. Wśród tych zarośli spotyka się tu i owdzie: stem.

19 Ryc. 1.1 Anastomozy Narwi koło Kurowa (fot. A. Bielonko, 2008)

pokrycia nieba. Dominują wiatry z sektora zachodniego rzeczne. Dno doliny znajduje się tu 5–25 m poniżej terenów (do 55%), a ich średnia prędkość waha się od 2,5 do 3,5 m/s bezpośrednio przylegających, a jej spadek wynosi zaledwie (dane IMiGW). 0,2%. Jest ona zabagniona i wypełniona torfami. Dolina Narwi cechuje się pewną odrębnością topokli- Zachowanie anastomozującego rozwinięcia Narwi do matyczną w porównaniu z otaczającymi ją wysoczyznami. czasów współczesnych może być w pewnej mierze związa- Bagienne dno doliny odznacza się małą wymianą ciepła ne z tradycyjnym użytkowaniem doliny, zwłaszcza z rybo- pomiędzy podłożem i atmosferą wskutek konwekcji, a dużą łówstwem, któremu towarzyszyło przegradzanie rzeki – wskutek parowania i kondensacji wody. Występują tu czę- w wielu miejscach. Oprócz rozmaitego gatunku sieci, naj- sto mgły i zamglenia, w okresie chłodów „mokre zimno”, ważniejszą rolę w tutejszem rybołóstwie odgrywa[ł] tak a latem okresy parności. W czasie pogodnych nocy powsta- zwany jaz al. grobla grodzona w poprzek rzeki […] istnieją ją zastoiska zimnego powietrza, częstsze też niż na wyso- wprawdzie przepisy wzbraniające budowania jazów i wła- czyznach są przymrozki. dza prawie rokrocznie wydaje polecenia, żeby zburzone zo- Duże zróżnicowanie środowiska przyrodniczego doliny stały, ale pomimo to rybacy naprawiają ciągle i budują jazy Narwi znajduje wyraz w regionalizacji geobotanicznej. nowe, a niedawno w jednej gminie stelmachowskiej naliczo- Narew w swym górnym biegu, a także między Choroszczą no ich całą setkę, pisał w XIX w. Gloger (1885). Tego typu a ujściem Biebrzy, płynie przez obszar Działu Północnego, jazy, czyli przegrody (Ryc. 1.7), pozwalały na kierowanie podczas gdy na pewnych odcinkach – pomiędzy Surażem ryb do samołówek: wierszy i żaków, zastawionych w ich a Choroszczą (oraz od Nowogrodu po Różan) wyznacza oknach. Zatrzymywały one spływające części roślin, spo- północno-wschodnią rubież Działu Bałtyckiego w ujęciu walniały ruch wody i podnosiły jej poziom. Zaniechanie Szafera i Pawłowskiego. Ścieranie się wpływów różnych tradycyjnego rybołówstwa i brak konserwacji przetamo- mas powietrza (wraz z historią szaty roślinnej w holocenie) wań niszczonych w trakcie wezbrań mogły znacząco wpły- sprawia, że na obszarze tym populacje niektórych gatun- nąć na postępujące obniżanie się poziomu wód w dolinie, ków, zarówno środkowo-, jak i wschodnioeuropejskich, co w konsekwencji doprowadziło do zamulenia i zaniku sięgają kresów swych zasięgów geograficznych. Obecność wielu odnóg i starorzeczy Narwi (por. Banaszuk, Wołko- w szacie roślinnej Doliny Górnej Narwi elementów konty- wycki 2010). nentalnych i subborealnych przyczyniła się do włączenia Odmienny wpływ na rzekę wywierała żegluga. Narew, jej do mazursko-podlaskiego rejonu Niżu Wschodnioeuro- także w swej górnej części, była wykorzystywana jako pejskiego (Matuszkiewicz 1991). droga wodna do połowy XX w. Ożywiony handel drewnem Część Doliny Górnej Narwi, chroniona w granicach i innymi produktami leśnymi, a także zbożem, od XV Narwiańskiego Parku Narodowego, cechuje się charakte- wieku prowadzony był dzięki portom w Łomży i Tykoci- rystyczną morfologią i składa z odcinków rozszerzonych – nie, gdzie funkcjonowała wówczas faktoria kupców gdań- basenowych i zwężonych, przypominających przełomy skich. Największe znaczenie miał spław drewna, z Puszcz

20 Ryc. 1.2 Anastomozy Narwi koło Kurowa (fot. A. Bielonko, 2015)

Ryc. 1.3 Dolina Narwi w okolicach Suraża i Uhowa w i połowie XIX w. (wg Mapy topograficznej Królestwa Polskiego z 1839 r.)

Ryc. 1.4 Dolina Dolina Narwi w i połowie XIX (wg Karty dawnej Polski z przyległemi okolicami krajów sąsiednich Wojciecha Chrzanowskiego, 1859)

21 Ryc. 1.6 Dolina Narwi między Surażem a Łapami w latach 30. XX w. (fragment mapy topograficznej; WIG 1937)

Ryc. 1.7 Przegroda odnogi rzeki, Stochód, Ukraina (fot. D. Wołkowycki, 2007)

wiane rzeką same przyczyniały się do jej udrożniania. Tratwy były zbijane i wodowane na przybrzeżnych skład- nicach, bindugach (bindziuhach, bandziuhach itp.), któ- rych funkcjonowanie poświadczają dziś tylko nazwy uro- czysk i miejscowości. Były one rozmieszczone m.in. w Bia- łowieży nad Narewką, u ujścia tego dopływu do Narwi (wieś Bieńdziuga), a na obszarach przyległych do Parku Ryc. 1.5 Dolina Narwi między Uhowem a wsią Góry przed i wojną Narodowego – pod Surażem (uroczysko Biędziuchy), na światową (fragment Karte des Westlichen Russlands z 1915 r., północ od Łap (Bindugi) i koło Łupianki Starej (Będziużne reprodukowanej przez WIG, 1923) Góry). Dolina w granicach Parku Narodowego jest zasilana przez wody powierzchniowe oraz wgłębne z poziomu przy- Ladzkiej, Białowieskiej i innych lasów, prowadzony etapo- powierzchniowego i prawdopodobnie z dwóch poziomów wo przez załogi flisaków (oryli), rekrutujących się z nad- wodonośnych, co przy rozgałęzionych korytach rzeki spo- narwiańskich wsi (Chętnik 1935; Oleksicki 1981; Roma- wodowało, że wykształciła się tutaj rozległa, wypełniająca niuk 2003), kontynuowany aż do II wojny światowej. Tra- niemal całe dno doliny, mozaika rozlewisk oraz siedlisk twy powiązane z kłód drewna w pasy o średniej szerokości bagiennych, zabagnionych i lądowych. Mokradła zajmują 8 m i długości sięgającej 150 m (Ryc. 1.8, 1.9), wymagały 95% obszaru Narwiańskiego Parku Narodowego. dobrego szlaku wodnego (Reszka 2012 i cyt. lit.), a spła- Wykształciły się tutaj niemal wszystkie rodzaje siedlisk hy-

22 Ryc. 1.8 Oryle na Narwi koło Nowogrodu (wg fot. A. Chętnika Ryc. 1.9 Spław drewna Narwią (Echa Leśne, 1931 za Fronczak z 1913 r.) 2013) drogenicznych, chociaż dominują mokradła fluwiogenicz- zbiornik Siemianówka. Polega to głównie na podwyższa- ne (rozwijające się przy udziale wód rzecznych), a wśród niu przepływów minimalnych (Mioduszewski i in. 2004) nich torfowiska niskie zasilane głównie przez wody wez- i obniżaniu wysokich wód, co skutkuje mniejszymi i krót- braniowe. Torfowisk soligenicznych powstających na wo- szymi zalewami i modyfikuje funkcjonowanie ekosyste- dach gruntowych zachowało się nad Narwią niewiele. Wy- mów mokradłowych w dolinie. Zbiornik zanieczyszcza stępują one zwłaszcza w zakolach doliny, zajmując wąskie również Narew dużym ładunkiem związków biogenicz- strefy u podnóży wysoczyzn (Banaszuk H. 1996; Bana- nych oraz cząsteczkowej materii organicznej. Do stopnio- szuk P. 2004). wego przesychania doliny przyczyniają się również łagod- Poniżej wsi Rzędziany Narew została uregulowana. nie przebiegające zimy i niewielka retencja śnieżna w ostat- Nowe koryto Narwi jest szersze, głębsze i bardziej wypro- nich latach. Pociąga to za sobą m.in. zanik procesów stowane od dawnego, naturalnego (Ryc. 1.10), co zwiększa przepływ, obniża stan wody w rzece, zmniejsza i skraca zalewy powierzchniowe oraz obniża poziom wód grunto- Ryc. 1.10 Naturalne i uregulowane (po prawej) koryto Narwi koło wych w dolinie. Od momentu rozpoczęcia eksploatacji na wsi Rzędziany; widoczny próg wodny, a w głębi jaz przy północnej reżim przepływów poważny wpływ zaczął wywierać także granicy Parku Narodowego (fot. A. Bielonko, 2015)

23 Ryc. 1.11 Dolina Narwi pod wsią Izbiszcze; góra: stan z 1966 r., kiedy dolina była koszona na całej szerokości; widoczne liczne stogi na mokradłach i grądzikach Maliniak i Murawiniec; dół: stan obecny, przy braku użytkowania kośnego (archiwum NPN)

24 Ryc. 1.12 Współczesne użytkowanie kośne w Narwiańskim Parku Krajobraz i roślinność doliny Narwi w granicach Parku Narodowym (fot. A. Bielonko, 2015) Narodowego mają charakter wybitnie antropogeniczny, ukształtowany w ciągu wielu stuleci osadnictwa i tradycyjnego użytkowania gruntów. Do lat 70. XX w. dolina była torfotwórczych, mineralizację złóż torfu i eutrofizację sie- wykaszana na całej szerokości, nawet w trudno dostępnych dlisk. Zmiany hydrologiczne w dolinie Narwi negatywnie i długotrwale zalewanych miejscach, odciętych przez ana- wpływają zarówno na siedliska nieleśne, jak i na lasy ba- stomozujące koryta. Koszone, wypasane, a nawet zajmo- gienne. Wśród siedlisk leśnych dotyczy to głównie olsów, wane pod orkę były także grądziki. Ostatnie dekady które ulegają łęgowieniu (Matowicka 2004). Procesy XX wieku przyniosły daleko idące przeobrażenia. Zmiany przesychania, mineralizacji i łęgowienia siedlisk są najbar- sposobu użytkowania gruntów z jednej strony nastąpiły dziej zaawansowane w południowej części obszaru, na pół- w wyniku zaprzestania użytkowania na dużych obszarach noc od Suraża. (Ryc. 1.11), z drugiej zaś są związane z intensyfikacją rol- Pomimo przekształceń stosunków wodnych, wezbrania nictwa. Oba te procesy prowadzą do spadku różnorodności są nadal istotnym elementem reżimu hydrologicznego do- przyrodniczej na wielu poziomach, do zmniejszania się po- liny Narwi. Jej dno w każdym roku podlega zalewom wierzchni i zaniku niektórych siedlisk, do spadku liczeb- rzecznym, przy czym zawsze następuje to wiosną, po roz- ności i ustępowania związanych z nimi gatunków roślin topach, a w niektórych latach wody występują z koryta i zwierząt. Zarzucanie koszenia łąk, mechowisk i niektó- także po obfitych opadach latem i jesienią. Wezbrania od- rych typów szuwarów turzycowych inicjuje sukcesję wtór- znaczają się regularnym i równomiernym narastaniem fali ną i powoduje kurczenie się ich areału, przede wszystkim kulminacyjnej z biegiem rzeki. Latem dolina obsycha, na rzecz ziołorośli i agregacji bardzo ekspansywnej trzciny, a poziom wody gruntowej układa się zazwyczaj poniżej po- a także zarośli wierzbowych i zapustów olchy. Ekspansja wierzchni terenu, na głębokości od kilkudziesięciu centy- trzciny ma negatywny wpływ na stosunki wodne mokra- metrów na torfowiskach do 1−2 metrów na namuliskach deł. Jej duża, znacznie większa niż w przypadku innych i podmokliskach. Całoroczny zalew powierzchniowy roślin bagiennych, zdolność do ewapotranspiracji powo- utrzymuje się sporadycznie w najsilniej zabagnionych frag- duje obniżanie się poziomu wód gruntowych i postępujące mentach doliny (Banaszuk, Wołkowycki 2010). przesychanie siedlisk (Próchnicki 2005; Banaszuk,

25 Kamocki 2008). Zaprzestanie użytkowania rolniczego ma Chętnik A. 1935. Spław na Narwi. Tratwy, oryle, orylka. Stu- szczególnie dotkliwe znaczenie w przypadku tzw. „siedlisk dium etnograficzne. Warszawa. marginalnych”, o znikomej powierzchni, ale o dużym zna- Fronczak K. 2013. Znaki czasu. Wczoraj i dziś Lasów Państwo- czeniu dla bioróżnorodności obszaru, takich jak torfowi- wych. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa. ska soligeniczne i murawy różnego typu. Intensyfikacja Gloger Z. 1881. Rzeka Narew. Wędrowiec 10 (259, 260). rolnictwa dotyczy niewielkich połaci siedlisk mineralnych, Gloger Z. 1885. Narew. [W:] Słownik Geograficzny Królestwa w obrębie których bogate gatunkowo łąki świeże, zmienno- Polskiego i innych Krajów Słowiańskich. wilgotne i różnego typu murawy zostały zastąpione przez Kondracki 2002. Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo podsiewane i nawożone, skrajnie ubogie gatunkowo użytki Naukowe PWN, Warszawa. zielone. W ostatnich kilku latach procesy sukcesji wtórnej Matowicka B. 2004. Zbiorowiska leśne i zaroślowe Narwiań- zostały na sporych powierzchniach powstrzymane dzięki skiego Parku Narodowego. [W:] Banaszuk H. (red.), Przyroda ochronie czynnej i przywróceniu użytkowania kośnego Podlasia. Narwiański Park Narodowy. 208−220. Wyd. Ekono- (Ryc. 1.12). mia i Środowisko, Białystok. Matuszkiewicz W. 1991. Szata roślinna. [W:] Starkel L. (red.), Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze. Wydawnictwo Literatura Naukowe PWN, Warszawa: 445−494. Mioduszewski W., Kowalewski Z., Szymczak T., Okruszko Banaszuk H. 1996. Paleogeografia. Naturalne i antropogeniczne T., Biesiada M., Bielonko A., Piekarski K. 2004. Wody po- przekształcenia doliny Górnej Narwi. Wyd. Ekonomia i Śro- wierzchniowe. [W:] Banaszuk H. (red.), Przyroda Podlasia. dowisko, Białystok. Narwiański Park Narodowy. 83−113. Wyd. Ekonomia i Środo- Banaszuk P. 2004. Gleby i siedliska glebotwórcze Narwiańskie- wisko, Białystok. go Parku Narodowego. [W:] Banaszuk H. (red.), Przyroda Oleksicki J. 1981. Spław zboża rzeką Narwią w XVI wieku. [W:] Podlasia. Narwiański Park Narodowy. 141−158. Wyd. Ekono- Wyrobicz A. (red.), Studia nad społeczeństwem i gospodarką mia i Środowisko, Białystok. Podlasia w XVI–XVIII wieku. Warszawa. Banaszuk P., Kamocki A. 2008. Effects of climatic fluctuations Próchnicki P. 2005. The expansion of common reed Phragmites( and land-use changes on the hydrology of temperate fluvioge- australis (Cav.) Trin. ex Steud.) in the anastomosing river val- nous mire. Ecol. Eng. 32: 133−146. ley after cessation of agriculture use (Narew River valley, NE Banaszuk P., Wołkowycki D. 2010. W górę Narwi. Krajobraz Poland). Pol. J. Ecol. 53(3): 353−364. i środowisko przyrodnicze jednej z ostatnich dużych rzek Pol- Reszka A. 2012. Wiślane statki i techniki nawigacyjne od XVI ski użytkowanych intensywnie. [W:] Obidziński A. (red.), do XX w. Prace Centralnego Muzeum Morskiego w Gdańsku Z Mazowsza na Polesie i Wileńszczyznę. Zróżnicowanie 13, Gdańsk. i ochrona szaty roślinnej pogranicza Europy Środkowej i Pół- Romaniuk Z. 2003. Tykocin w XV wieku. [W:] Małe miasta. nocno-Wschodniej. 253−267. Polskie Towarzystwo Botanicz- Przestrzenie. 277–293. Supraśl. ne, Warszawa. Woś A. 1990. Klimat Polski. PWN, Warszawa. Zalewski A. 1892. O roślinności z okolicy miasta Tykocina. Pa- miętnik Fizyograficzny 12: 181–195.

26 2 Budowa geologiczna i rzeźba terenu

Henryk Banaszuk • Krzysztof Micun • Piotr Banaszuk

Wprowadzenie

Dolina Narwi jest bardzo zróżnicowana pod względem Tematyka rozdziału dotyczy genezy i historii doliny przyrodniczym. Od granicy państwa do Suraża przebiega Narwi w części południkowej, bagiennej, w niej to bowiem równoleżnikowo i jest mułowo-madowa, od Suraża do usytuowany jest Narwiański Park Narodowy. Historia ta miejscowości Siekierki i Pogorzałki przybiera kierunek po- jest szczególnie interesująca, ale i trudna do odtworzenia. łudnikowy i jest mocno zatorfiona, a poniżej tych miejsco- Dzisiaj dolinę modeluje rzeka wielokorytowa, nazywana wości znów zmienia kierunek i charakter na madowy (Ryc. w literaturze specjalistycznej rzeką anastomozującą (Schu- 2.1). Ze względu na wielkość i specyfikę przyrodniczą ob- mm 1977, 1981; Brice i in. 1978; Teisseyre 1991, 1992). niżenie dolinne Narwi na odcinku od granicy państwa do Gęsta sieć koryt tej rzeki, będąca głównym walorem Parku, okolic Siekierek i Pogorzałek jest w podziale fizycznogeo- funkcjonuje w pokrywie torfowej. Jaka wobec tego rzeka, graficznym kraju mezoregionem o nazwie Dolina Górnej o jakim układzie koryta kształtowała dolinę wcześniej, Narwi (Kondracki 1972), natomiast dolina równoleżni- przed narośnięciem torfów? Rozstrzygnięcie tej kwestii jest kowa, od Siekierek – Pogorzałek do okolic Wizny i dalej do trudne, ponieważ osady i formy działalności tamtej rzeki Łomży znajduje się w granicach Kotliny Biebrzańskiej. ukryte są dzisiaj pod zwartą pokrywą torfową. Odpowiedź Wymienione części doliny są tak różne pod względem bu- na to i inne pytania zawarli H. Banaszuk, K. Micun dowy geologicznej, rzeźby i wykształcenia utworów doli- i P. Banaszuk w pracy Dolina Narwi na Nizinie Północno- nowych, a w ślad za tym gleb i pokrywy roślinnej, że odno- podlaskiej. Geneza doliny, rozwój systemu dolinowego si się wrażenie, iż Narew połączyła oddzielne doliny. Tym bardziej, że każda część charakteryzuje się innym układem koryta rzeki i ma od dłuższego już czasu odrębną historię Ryc. 2.1 Dolina Narwi na Nizinie Północnopodlaskiej; nazwy rozwoju. mezoregionów podano wersalikami; 1 – Narwiański Park Narodowy, 2 – wody, 3 – granice obniżeń terenowych, 4 – granice mezoregionów, 5 – granice części Kotliny Biebrzańskiej, 6 – granica państwowa

27 Narwi (2015), w której przedstawili najbardziej przybliżo- Narwi, przedstawił A. Musiał (1992). Według niego lądo- ny i najlepiej udokumentowany pogląd na genezę i rozwój lód środkowopolski na obszarze Podlasia zanikał, w ukła- morfologiczny doliny Narwi pomiędzy Surażem a Łomżą, dzie wertykalnym. Nie ma tu moren czołowych. Najpierw a wiec doliny południkowej, bagiennej i doliny wykształco- spod lodu „wynurzały się” najwyższe wyniosłości, a naj- nej w Kotlinie Biebrzańskiej. później wytopiły się martwe lody w najgłębszych obniże- niach terenowych. Najdłużej utrzymywały się zwarte płaty lodu w Kotlinie Biebrzańskiej, a w dolinie Narwi – w base- Poglądy na genezę i historię nach doliny na wschód od Pajewa i Waniewa, w pobliżu Baciut i Suraża oraz w rozszerzeniach na odcinku równo- doliny leżnikowym. Dolina Narwi jest więc założona na miejscu mis i basenów wytopiskowych. Poglądy na genezę rzeźby obszarów otaczających dolinę W 1996 r. H. Banaszuk wysunął tezę, że rzeźba polo- Narwi i genezę samej doliny są rozbieżne. Genezę równo- dowcowa Niziny Północnopodlaskiej, uważana ogólnie za leżnikowego odcinka doliny, od granicy państwa do Sura- staroglacjalną, kształtowała się podczas zlodowaceń środ- ża, przyjęto wiązać za S. Pietkiewiczem (Kondracki, kowopolskich i podczas zlodowacenia Wisły. Utwory Pietkiewicz 1967) z lądolodem środkowopolskim formu- i formy rzeźby powarciańskiej występują na terenach wyżej jącym moreny tzw. ciągu suraskiego, przebiegającego od położonych w makrorzeźbie Niziny, a lodowiec vistuliań- okolic Zambrowa do Suraża, a dalej ku wschodowi po pół- ski modelował rzeźbę terenów położonych niżej, obejmu- nocnej stronie doliny. Ta część doliny Narwi powstałaby jąc Kotlinę Biebrzańską oraz dużą część Wysoczyzny Wy- jako dolina marginalna odprowadzająca wody pochodzące sokomazowieckiej i Wysoczyzny Białostockiej. Autor z topniejącego lodowca ku dolinie Bugu obniżeniami Lizy przytoczył argumenty geomorfologiczne i wyniki analiz – Mieni – Nurca. wieku bezwzględnego utworów polodowcowych metodą Z procesami zaniku tego samego lodowca Churski termoluminescencji (TL)1. Pogląd ten podtrzymał H. Ba- (1973) i Falkowski (1970) wiążą również genezę doliny naszuk w kolejnych publikacjach (Banaszuk H. 1998, południkowej. Poszczególne rozszerzenia i zwężenia doli- 2001a, 2009, 2010) wzbogacając w nich argumentację geo- ny powstałyby etapowo, w miarę wycofywania się lodowca morfologiczną i dokumentację w postaci zwiększonej licz- ku północy, jednakże mechanizm ich formowania obaj au- by analiz wieku osadów polodowcowych metodą TL. torzy przedstawiają inaczej. Według Churskiego odcinki Historią rozwinięcia koryta Narwi w dolinie rzeki me- zwężone ukształtowały się w miejscach kolejnych postojów andrującej na obszarze Kotliny Biebrzańskiej zajmował się lodowca, o czym świadczy obecność na tych odcinkach H. Banaszuk (1980, 1987). Wyróżnił różnowiekowe części moren czołowych, przegradzających częściowo dolinę, tarasu zalewowego i uwypuklił specyfikę wykształcenia a odcinki rozszerzone powstały na przedpolu moren czoło- i rozmieszczenia mad na poszczególnych częściach tarasu. wych w wyniki erozji wód roztopowych, które płynęły ku System anastomozujący Narwi w dolinie południkowej południowi, do pradoliny Lizy – Mieni. Według Falkow- analizował Gradziński ze współpracownikami. Badania skiego baseny powstały po wytopieniu się martwych przeprowadzono na niewielkim fragmencie doliny, pomię- lodów pozostających na zapleczu poszczególnych ciągów dzy Waniewem a Kurowem (Gradziński 2004; Gradziń- czołowomorenowych. Forma dolinna została założona na ski i in. 2000, 2003). Według autorów badań system ana- licznych zagłębieniach (nieckach końcowych) wypełnio- stomozujący Narwi jest młody i rozwijał się wraz z nara- nych blokami martwego lodu. Po wytopieniu tych brył po- staniem torfów w dolinie. wstały w interglacjale eemskim przepływowe jeziorzyska Najnowszy pogląd na kwestię genezy i wieku doliny początkowo z odpływem ku południowemu zachodowi, Narwi pomiędzy Surażem a Łomżą i na kształtowanie się a później ku północy. systemu korytowego Narwi w obniżeniu dolinnym przed- Również H. Banaszuk (1990) wiązał genezę doliny stawili w 2015 r. H. Banaszuk, K. Micun i P. Banaszuk. Narwi i Kotliny Biebrzańskiej z procesami zaniku lądolodu środkowopolskiego. Autor dużą rolę w kształtowaniu się zrębu ich rzeźby przypisywał konfiguracji terenu, na który nasunął się i na którym zanikał lądolód środkowopolski. Budowa geologiczna Teren ten cechował się ukształtowaniem zbliżonym do współczesnego, a w miejscu dzisiejszej doliny Narwi i Ko- Utwory najstarsze tliny Biebrzy istniały obniżenia terenowe. Kształtowanie się południkowej doliny Narwi przebiegało etapami. Lądo- W najgłębszym wierceniu na wysoczyznach otaczają- lód środkowopolski, cofający się od okolic Suraża, w czasie cych południkową dolinę Narwi, w Pietkowie, na głęboko- postojów na wysoczyznach otaczających obniżenie dolin- ści 885,0–1340,2 m p.p.t. osiągnięto utwory proterozoiku. ne, pozostawiał ciągi moren czołowych, podczas gdy w ob- Są to gnejsy i granitoidy, na których zalegają piaskowce niżeniu, gdzie lód zamierał en bloc, trwała intensywna z wkładkami łupków zaliczone do dolnego kambru. Ordo- działalność wód roztopowych. Dlatego też Narew nie wik nawiercono w Wyszkach, w Zalesiu, w Topczewie „przełamuje się” przez ciągi moren czołowych, a moreny te i w Rynkach. Reprezentują go wapienie, łupki ilaste i drob- nie tarasują doliny, bo ich nigdy w obniżeniu dolinnym nie noziarniste piaskowce kwarcowe. We wszystkich tych było. Inny pogląd na formowanie się rzeźby północnego Pod- 1 Wykonanych w laboratorium M. Prószyńskiego i W. Stań- lasia, a w tym i obniżenia Kotliny Biebrzańskiej i doliny skiej-Prószyńskiej w Warszawie.

28 wierceniach nie ma utworów syluru, dewonu, karbonu rach kartograficznych w Kowalach, Uhowie i Rzędzianach. i dolnego permu, a zlepieńce i piaskowce górnego permu Zachowały się one tylko w obniżeniach podłoża czwarto- nawiercono jedynie w Zalesiu i Topczewie. Występują na- rzędowego, można zatem domniemywać, że zostały na du- tomiast utwory triasu i jury górnej (wapienie margliste żych obszarach zniszczone po ich osadzeniu. Gliny najstar- i wapienie z domieszką krzemieni), na których zalega kreda sze przykrywają osady międzylodowcowe interglacjalne. pisząca przewarstwiana marglami. Kredę nawiercono W Wólce Pietkowskiej nawiercono kredę jeziorną o 2,4 m także w Wólce Pietkowskiej i w Łapach. Dalej od doliny miąższości. W Łapach stwierdzono obecność gytii. Ma ona jurę nawiercono w Fastach, a kredę w Białymstoku. W oko- 12 m miąższości i zalega na piaskach drobnych z substan- licach Suraża i Łupianki Starej utwory kredowe występują cją organiczną. Piaski z substancją organiczną (nieprze- blisko powierzchni terenu w postaci kier (porwaków) wiercone) wypełniają dolinę erozyjną w Choroszczy. w stropie utworów polodowcowych. Kompleks osadów zlodowaceń południowopolskich, do których zalicza się według instrukcji do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Państwowy Instytut Utwory trzeciorzędowe Geologiczny 1996) zlodowacenia Nidy, Sanu i Wilgi tworzą głównie gliny zwałowe o miąższości do 45 m (Rogowo). Trzeciorzęd występuje powszechnie na całym rozpatry- W Wólce Pietkowskiej i w Łapach glina ta jest przewar- wanym terenie. Eocen reprezentują piaski drobnoziarniste stwiona piaskami lub utworami zastoiskowymi, a w Rogo- lokalnie przewarstwione węglem brunatnym oraz piaski wie, Choroszczy i Pietkowie na dwudzielność tę wskazują i mułki glaukonitowe. Utwory oligoceńskie nawiercone tylko różnice w jej wykształceniu litologicznym. w otworach kartograficznych Butrymowicz( 1998) w Rzę- Kompleks osadów zlodowaceń środkowopolskich – Odry dzianach i Izbiszczach to piaski i mułki glaukonitowe i Warty tworzą 3–4 pokłady glin zwałowych rozdzielone z przewarstwieniami iłów i mułki ilaste z wkładkami węgla utworami międzymorenowymi, piaszczystymi i piaszczy- brunatnego. Prawdopodobnie oligoceńskie są także piaski i mułki glaukonitowe nawiercone w otworach studzien- nych w Pietkowie, Łapach, Topczewie i Rogowie. Osady miocenu stwierdzono w wierceniach kartograficznych w Kowalach, Surażu, Wodźkach i Bokinach (Kozłowski, Mróz 1997). Są to głównie piaski drobnoziarniste z przewarstwieniami mułków lub też przykryte iłami i mułkami, w Bokinach podesłane 0,5 m warstwą węgla brunatnego. Miocen nawiercono również w otworze studziennym w Łapach.

Utwory czwartorzędowe

Grubość osadów czwartorzędowych w otoczeniu doliny Narwi waha się od 106 m w Rzędzianach i 107 m w Rogo- wie i Surażu do ponad 191 m w Choroszczy, gdzie do tej głębokości nie zostały przewiercone. W Wólce Pietkow- skiej ich miąższość wynosi 176 m, w Łapach 163 m i w Piet- kowie 160,6 m. Pomimo tak zróżnicowanej grubości osa- dów czwartorzędowych powierzchnia podłoża czwarto- rzędu jest na przeważającej części obszaru łagodnie ukształtowana. Wynika to z faktu, że niektóre wiercenia były usytuowane na wyniosłościach w obecnej rzeźbie terenu, a inne natrafiały na głębokie, ale przeważnie lokalne obniżenia w rzeźbie podczwartorzędowej. Obniżenie w Choroszczy jest kopalną doliną wypełnioną czwartorzę- dowymi piaskami rzecznymi z częściami organicznymi i szczątkami drewna. Autorzy Szczegółowej mapy geologicznej w skali 1:50 000, arkusze Choroszcz i Łapy, wyróż- nili w serii utworów czwartorzędowych osady siedmiu zlo- dowaceń porozdzielanych osadami interglacjalnymi. Ze względu na brak ku temu dobrych podstaw paleontolo- gicznych i datowań wieku bezwzględnego osadów w ich przekroju pionowym podział ten zgeneralizowano, wyod- rębniając w rejonie doliny Narwi cztery kompleksy osadów glacjalnych (Ryc. 2.2, 2.3). Osady najstarsze należą najprawdopodobniej do zlodowacenia Narwi. Są to gliny zwa- łowe, szare i ciemnoszare o niedużej miąższości. Nawierco- Ryc. 2.2 Lokalizacja przekrojów geologicznych; 1 – linie i numery no je w Wólce Pietkowskiej, Łapach i Rogowie oraz w otwo- przekrojów geologicznych, 2 – wody, 3 – zbocza wysoczyzn

29 Ryc. 2.3 Przekrój i – I

sto-żwirowymi. Od kompleksu glacjalnego zlodowaceń południowopolskich osady te oddzielają utwory intergla- cjału mazowieckiego (wielkiego). W Wólce Pietkowskiej są to niewielkiej miąższości (0,6 m) piaski drobnoziarniste, prawdopodobnie jeziorne, ze szczątkami roślin, a w Łapach osady piaszczysto-mułkowe, także z materią organiczną. Na znacznej części terenu gliny kompleksu środkowopol- skiego i południowopolskiego zalegają bezpośrednio na sobie i mogą być rozdzielone tylko na podstawie różnic li- tologicznych. Gliny zlodowacenia Odry tworzą dobrze wy- kształcony, ciągły poziom, choć o różnej grubości. Są one szare i ciemnoszare, miejscami brunatne, z dużą domiesz- ką żwirów i głazów. Gliny zlodowacenia Warty należą do dwóch stadiałów. Gliny stadiału dolnego są szare i szaro- -brunatne, przeważnie piaszczyste, gliny stadiału środko- wego najczęściej brunatne. Gliny obydwu stadiałów roz- dziela warstwa piasków różnoziarnistych ze żwirkami, lub też zalegają one bezpośrednio na sobie. Najlepiej są wy- kształcone utwory międzymorenowe w Wólce Pietkow- skiej. Tworzy je ponad 11-metrowa warstwa piasków drobnych mułkowatych z materią organiczną. Podobnie wy- kształcone utwory występują w niektórych wierceniach w Łapach. Osady glacjalne najmłodsze są związane genetycznie z lądolodem środkowego stadiału zlodowacenia Wisły (środkowovistuliańskim). Tworzy je jeden pokład glin zwałowych wraz z podścielającymi utworami piaszczystymi i piaszczysto-żwirowymi. Gliny są cienkie. Ich miąż- szość w wielu wierceniach w otoczeniu doliny Narwi nie przekracza 2 m, a nawiercono je w wielu miejscowościach. Obecność tych glin dostrzegli również autorzy mapy geologicznej (arkusz Łapy; Kozłowski, Mróz 1997), ale zgodnie z nakazami Instrukcji uznali je za gliny zlodowacenia Warty. Gliny te są silnie ilaste, zawierają mało frakcji piasz- czystej i nieliczne głaziki, czym wyraźnie różnią się od glin niżej zalegających. Niewielka miąższość najmłodszych glin morenowych była najprawdopodobniej wynikiem małej grubości lądo- lodu środkowovistuliańskiego. Najlepiej wykształcony profil osadów je podścielających (międzymorenowych) nawiercono w Wólce Pietkowskiej. Są to piaski bardzo drobnoziarniste pylaste, zawierające substancję organiczną, jeziorne, o miąższości 6,4 m.

30 Ryc. 2.4 Przekrój II – II (oznaczenia jak na Ryc. 2.3)

Dolina w kompleksie utworów polodowcowych, osady dna doliny czysto-organiczne, a niżej piaski różnoziarniste ze żwirem i głazikami. Rzeka nie rozcina więc w tym miejscu grubego Najgłębsze obniżenia w powierzchni podczwartorzędo- pokładu gliny (Ryc. 2.4). wej w środkowej części Niziny Północnopodlaskiej prze- Głębsze jest rozcięcie osadów polodowcowych w szero- biegają od okolic Białegostoku w kierunku Moniek i Graje- kim obniżeniu dolinnym Lizy, uchodzącej do Narwi tuż wa oraz od okolic Zambrowa w kierunku Małkini. Dno pod Surażem. W obniżeniu tym rozcięty jest cały stosun- pierwszego z tych obniżeń zalega na głębokości od 40 do 60 kowo gruby pokład glin zwałowych i prawdopodobnie na- m p.p.m., a miejscami (Mońki) nawet schodzi do 120 m cięty strop utworów międzymorenowych. Grubość osadów p.p.m., a dno drugiego w okolicach Zambrowa na głęboko- aluwialnych przekracza 15 m, a są to do głębokości 3–5 m ści 70–80 m p.p.m. Z kolei najbardziej urozmaicona jest piaski drobne i namuły rzeczne z częściami organicznymi rzeźba podczwartorzędowa w strefie od okolic Ciechanow- zalegające na piaskach różnoziarnistych i pospółkach. ca przez Bielsk Podlaski do Narwi. Na południe od tej stre- Duża szerokość i głębokość obniżenia Lizy, niewielkiej dzi- fy występuje wyższy poziom rzeźby podczwartorzędowej, siaj rzeczki, sugeruje, że obniżenie to wyerodowała Narew, który opada ku środkowej części Niziny wysokim na 40–50 która omijała Suraż od południa wykorzystując rozległe m stokiem, silnie porozcinanym erozyjnie. obniżenie Bagna Filipy. Przełom Narwi w Surażu powstał Podłoże czwartorzędowe w rejonie doliny Narwi, a więc później. między obniżeniami Białegostoku – Grajewa i Zambrowa Trudniej jest ocenić głębokość rozcięcia dolinnego – Małkini oraz stokiem Ciechanowca – Bielska Podlaskie- w Łapach. Wykonano wprawdzie 7 wierceń w dolinie do go zalega przeważnie na wysokości od 10 m p.p.m. do 10 m głębokości 20 m w związku z budową mostu drogowego, n.p.m. i jest generalnie płaskie. Dolina Narwi nie ma więc ale usytuowane są one tylko we wschodniej części doliny predyspozycji w postaci obniżenia w rzeźbie podłoża koło Uhowa. Z materiału dokumentacyjnego wynikałoby czwartorzędowego. jednak, że dolina warciańskich glin zwałowych nie przepi- Również obecność obniżenia śródwysoczyznowego, łowuje. Największa nawiercona w Uhowie miąższość osa- w którego dnie wykształciła dolinę własną Narew (Ryc. 2.3), dów aluwialnych wynosi 14 m, a pod nimi występują gliny. nie zaznaczała się w czasie starszych zlodowaceń. Osady Profil osadów aluwialnych tworzą do głębokości 5–6 m zlodowaceń południowopolskich, a także i zlodowacenia namuły rzeczne z częściami organicznymi, a niżej piaski Odry, zalegają pod obniżeniem mniej więcej horyzontal- różnoziarniste ze żwirem i kamieniami. Na osadach alu- nie, a forma wklęsła w całej serii osadów polodowcowych wialnych utworzyły się torfy. uwidacznia się dopiero w kompleksie młodszych osadów Na północ od Łap i Uhowa dolina albo rozcina zwarte środkowopolskich, czyli osadów zlodowacenia Warty. pokłady glin zwałowych i osady dolinowe łączą się z mię- Narew kształtując dolinę własną wcięła się na wysoczy- dzymorenowymi (Ryc. 2.5), albo też wcina się tylko w po- znach morenowych w kompleks osadów polodowcowych. kłady glin morenowych (Ryc. 2.6), ale głębokość rozcięcia Głębokość wcięcia doliny w osady polodowcowe jest po- i profil wypełniających ją osadów przedstawia się podob- dobna na całym odcinku od Suraża do Żółtek i Łomży. nie. Rzeka rozcięła utwory polodowcowe do głębokości Najpłycej wcina się dolina w Surażu gdzie przypomina 15–20 m, a więc nieco głębiej niż w Surażu i Łapach. Na po- przełom przelewowy. Forma dolinna wycięta jest w glinach wierzchni przeważnie zalegają torfy, niżej do około 5–6 m zwałowych, a głębokość rozcięcia dochodzi do 12 m. namuły piaszczysto-organiczne, a jeszcze niżej piaski róż- Do głębokości 3–5 m wypełniają ją piaski i namuły piasz- noziarniste ze żwirem i z kamieniami.

31 Ryc. 2.5 Przekrój III – III (oznaczenia jak na Ryc. 2.3)

Ryc. 2.6 Przekrój IV – IV (oznaczenia jak na Ryc. 2.3)

Na całym odcinku doliny, od Suraża do Łomży, głębo- kość wcięcia doliny Narwi w osady starsze jest podobna i wynosi do 20 m. Wyraźnie płycej rozcina dolina te osady tylko w Surażu, na odcinku o cechach przełomu rzecznego. Przełom jest jednak najprawdopodobniej najmłodszą czę- ścią doliny. Starszą drogą przepływu wód Narwi było obni- żenie wykorzystywane dzisiaj przez Lizę, także wcięte na głębokość około 20 m. Dolina wcięta do tej głębokości rozcina osady zlodowacenia środkowovistuliańskiego i dużą część lub też całość osadów zlodowacenia Warty. Osady zlodowacenia Warty całkowicie rozcięte są w obniżeniu Lizy, w Bokinach, Kruszewie i Rogowie. Tylko pod Surażem i Ła- pami Narew nie rozcięła gliny warciańskiej. Formę dolinną wypełniają rzeczne osady plejstoceńskie i holoceńskie. Utwory holoceńskie włożone są w rozcięcia pokryw plejsto- ceńskich. Najbardziej typowe są namuły i piaski z częściami organicznymi przykryte przez torfy o łącznej grubości do 4–6 m. Utwory takie nie występują jednak w całej dolinie. W zatokach doliny pod Borowskimi, Kościukami i Wanie-

32 wem, bezpośrednio na osadach plejstoceńskich zalegają Rzeźba gytie przykryte przez torfy. W największych basenach połu- dnikowej doliny holoceńskie namuły piaszczysto-organicz- Ogólna charakterystyka rzeźby terenów ne występują więc przede wszystkim w strefach z korytem przydolinowych i południkowej doliny głównym Narwi i najważniejszymi korytami bocznymi (co wykazały wiercenia pod budowle hydrotechniczne i wierce- Południkowa dolina Narwi zajmuje dno stosunkowo nia świdrem ręcznym). Miąższość tych utworów nie określa szerokiego obniżenia terenowego w powierzchni wyso- zatem głębokości wcięcia się Narwi w określonej fazie holo- czyzn morenowych przebiegającego od okolic Suraża do cenu w dno doliny. Ich spąg zalega na głębokości, do której miejscowości Siekierki i Pogorzałki, gdzie łączy się z Kotli- i obecnie sięga erozja denna w korycie głównym rzeki, co ną Biebrzańską. Obniżenie to nazywane jest dalej obniże- oznacza, że są one efektem „przerabiania” własnych aluwiów niem śródwysoczyznowym. Nie jest ono głębokie. Po- przez Narew w rezultacie migracji bocznej koryt przed okre- wierzchnia doliny zalega w okolicach Suraża na wysokości sem zatorfienia doliny. Osady plejstoceńskie są różnowieko- około 118–119 m n.p.m., skąd opada łagodnie do około we. Starsze występują w rozcięciach doliny pod aluwiami 108–109 m pod Żółtkami, tereny przydolinowe wznoszą się holoceńskimi. Są to piaski różnoziarniste z pospółkami i ka- średnio do 125 m n.p.m., natomiast powierzchnia wyso- mieniami podścielone brukiem kamienistym w przypadku czyzn morenowych po obu stronach doliny osiąga 150–160 kiedy zalegają na rozmytych glinach zwałowych. Młodsze m n.p.m. dopiero w odległości od 9 do 10 km od niej. Naj- osady plejstoceńskie tworzą wyżej położone poziomy rzeźby większe wyniesienie terenowe (garb morenowy) w najbliż- w dolinie. Są to przeważnie piaski drobne i średnie. szym sąsiedztwie doliny występuje między Tykocinem a Jeżewem Starym. Wznosi się ono do około 165 m n.p.m. Inne wyniesienie terenowe rozciąga się południkowo po północno-wschodniej stronie doliny, pomiędzy wsiami Krynice i Chraboły. Jego powierzchnia wznosi się powyżej 170 m n.p.m., a w kulminacji (wzgórze kemowe) – 204 m. Po południowej stronie doliny najwyżej wznosi się (miejscami do ponad 175 m n.p.m.) wysoczyzna w okolicach miejscowości Topczewo i Wyszki. Pomimo ogólnie niedu- żych deniwelacji względnych, rzeźba w otoczeniu doliny Narwi jest żywa, urozmaicona. Przyczynia się do tego obecność stosunkowo licznych wypukłych i wklęsłych polodowcowych form terenu. Najwięcej wzgórz i pagórków znajduje się w najbliższych okolicach Suraża, i dalej ku zachodowi w strefie ciągnącej się przez Łapy Pluśniaki, Gąsówkę do okolic Sokół (Ryc. 2.8). Niektóre z nich wznoszą się do ponad 150 m n.p.m. Na południe od Gąsówki, w okolicach wsi Perki-Wypychy strefa wzgórz i pagórków się rozszerza i zagęszcza, docho- dząc do krawędzi terenowej występującej na linii Chomi- zna – Solniki. Dalej ku północy większe zagęszczenia wzgórz i pagórków obserwuje się po lewej stronie doliny w okolicach Płonki Kościelnej, Kowalewszczyzny i Czajek, a po prawej (wschodniej) w okolicach Kruszewa i Barszcze- wa oraz Żółtek i Fast. Na pozostałym terenie przydolino- wym wzgórza i pagórki występują pojedynczo, ale liczniej niż na obszarach położonych w dalszej odległości od doliny. Wyróżniają się Będziużne Góry koło Łupianki Starej wznoszące się do 156,6 m n.p.m., Kościańska Góra (około 140 m) pomiędzy Borowskimi i Kowalami i inne w sąsiedz- twie Kol. Kościuki (154,0 i 147,6 m n.p.m.), Kol. Rogówek (146,8) i Konował (149,2 m n.p.m.). Charakterystyczną cechą południkowej doliny Narwi jest duża jej krętość i obecność odcinków na przemian roz- szerzających się i zwężonych (Ryc. 2.7). Najbardziej zwężo- na jest dolina w Surażu i pod Żółtkami. Odcinki rozszerzone, „basenowe”, mają różną wielkość i kształty. Największy basen rozciąga się od zwężenia doli- Ryc. 2.7 Południkowa część doliny Narwi; 1 – koryta Narwi ny pod Bokinami i Topilcem do zwężenia pod Waniewem i rozlewiska, 2 – torfowiska, 3 – formy marginalne ciągu Rutki – i Śliwnem. Jest on mocno rozszerzony w części środkowej Sokoły – Suraż – Doktorce, 4 – gytiowiska pod torfami (do 7,5 km) pomiędzy Wólką Waniewską i Konowałami, a znacznie węższy (do 2,5–3 km) poniżej tego rozszerzenia.

33 W basenie występują dwie zatoki. Większa znajduje się po 13 km2, ma kształt owalny i zatokę, która głęboko wcina się północnej stronie Narwi pomiędzy Topilcem, Izbiszczami w wysoczyznę pod wsią Borowskie-Żaki. Zatoka jest zator- i Kościukami, mniejsza po południowej, koło Wólki Wa- fiona, torfy zalegają na gytiach. Basen pomiędzy Bokina- niewskiej. W pierwszej z nich występują poziomy piaszczy- mi, Bojarami i Baciutami jest wydłużony. Ma on również ste oraz wzgórza i pagórki zbudowane z warstwowanych zatoki w okolicach wsi Bojary i Zawady. Zatoki są w dużej piasków i żwirów, a do charakterystycznych elementów mierze zatorfione. We wszystkich zatokach doliny po- morfologii drugiej należy stroma skarpa odgraniczająca ją wierzchnie torfowisk obniżają się łagodnie ku środkowi od wysoczyzny. Dna zatok są zatorfione i nie ma w nich śla- doliny. dów działalności rzeki. W zatoce Topilec – Izbiszcze – Ko- Ostre skręty doliny powodują silne rozczłonkowanie ściuki pod torfami zalegają niedużej miąższości (do 0,2– przyległych do niej wysoczyzn, Tworzą one dość wąskie 0,3 m) gytie. Inny duży basen, o powierzchni około 30 km2, i długie „ostrogi” (półwyspy), które jakby wchodząc w do- rozciąga się poniżej zwężenia doliny pod Waniewem linę częściowo ją przegradzają. Jedna z takich „ostróg” wy- i Śliwnem, z zatoką pomiędzy Waniewem a Kurowem. stępuje pod Surażem, inna pod Bokinami i Baciutami, Mniejsze baseny znajdują się w południowej części doliny, a jeszcze inna pod Złotorią i Żółtkami. Na ich wierzchowi- pomiędzy Surażem a Łapami oraz Bokinami, Bojarami nach występują wzgórza i pagórki, z których najbardziej i Baciutami. Pierwszy z nich zajmuje powierzchnię około liczne i okazałe znajdują się pod Surażem. Zbocza doliny są jednak przeważnie słabo pochylone i wydłużone. Zbocza silniej pochylone znajdują się głównie tam, gdzie wysoczyzna jest (lub też była w przeszłości) podcinana przez rzekę. Zbocza słabo i silniej pochylone występują zarówno w basenowych, jak i zwężonych odcinkach doliny. Powierzchnia południkowej doliny Narwi jest generalnie płaska w związku z dominującymi w niej torfami. Spa- dek dna doliny wynosi zaledwie 0,22‰ i jest podobnie mały w zwężeniach, jak i rozszerzeniach doliny. Najwięk- szy spadek ma dolina na odcinku zwężonym pod Surażem. Płaską powierzchnię doliny lokalnie urozmaicają wydmy i formy polodowcowe.

Formy polodowcowe w otoczeniu południowej doliny Narwi

Podstawową formą rzeźby jest na wysoczyznach morena denna (Ryc. 2.8). Na jej tle występują inne, wypukłe i wklę- słe formy polodowcowe, a także formy młodsze. Pod wzglę- dem uksztaltowania przeważa morena falista, morena denna płaska występuje lokalnie. Pod względem budowy jest to morena gliniasta, morena zbudowana z płytkich pia- sków naglinowych i morena piaszczysta. Utwory morenowe występują w mozaice. Wypukłe formy terenu nie zostały jeszcze w otoczeniu południowej doliny Narwi rozpoznane w sposób niebu- dzący dyskusji. Formami, które ze względu na występowa- nie (układ) w terenie i budowę wewnętrzną najbardziej przypominają moreny czołowe są wzgórza i pagórki okolic Suraża, Łap-Pluśniaków, Gąsówki, Sokół i Rutek i za takie też zostały uznane przez S. Pietkiewicza (Kondracki, Pietkiewicz 1967), J.E. Mojskiego (1972) i A. Bałuk (1973). Z kolei A. Musiał (1992) uważał je za kemy. W rze- czywistości większość z nich można zakwalifikować do Ryc. 2.8 Szkic geomorfologiczny południkowej doliny Narwi; 1 – moren czołowych, a inne do kemów (Banaszuk H. 2004a). moreny czołowe, 2 – morena denna płaska i falista, 3 – kemy Moreny są formami dużymi, okazałymi. Największe i naj- i moreny martwego lodu, 4 – formy szczelinowe, 5 – poziom bardziej efektowne występują w okolicy Rutek, gdzie już ablacyjny, 6a – poziom rzeczno-lodowcowy akumulacyjny, 6b – w 1914 r. zostały opisane przez F. Rutkowskiego (1914). poziom rzeczno-lodowcowy erozyjny, 7 – taras nadzalewowy Wzgórza w przewadze są zbudowane z warstwowanych Narwi, 8 – taras zalewowy i inne obniżenia z torfami, 9 – taras piasków i grubych żwirów, tak jak np. Wzgórze Telegraf, zalewowy bez torfów, 10 – doliny wód roztopowych i suche doliny ale są wśród nich również i zbudowane z drobnych piasków 11 – krawędzie podparcia lodowego, 12 – pola piasków przewianych pylastych i mułków, a te mogą być identyfikowane jako z wydmami; uroczyska: B. – Bęben, G.B. – Góra Baranicha, P.G. – kemy. Podobnie zbudowane i okazałe są moreny okolicy Pisana Góra, Sz.G. – Szubińska Góra, W.G. – Węglowa Góra Sokół, i Góra Baranicha pod Łapami-Pluśniakami, którą

34 fot. W. Wołkow W. fot.

budują grube piaski i żwiry z kamieniami przykryte war- eksploatacyjny na północnej ścianie formy) budują piaski stwą utworów bezstrukturalnych z wyjątkowo licznymi drobne przewarstwiane mułkami. Materiał jest zaburzony dużymi głazami. wzdłuż licznych uskoków. Utwory gruboziarniste budują Obok dużych wzgórz w ciągu form Suraż – Sokoły – z kolei wzgórze Węglowa Góra. Najbardziej interesujące Rutki występują również pagórki morenowe (Gąsówka-O- jest jednak wzgórze noszące nazwę Popisana Góra. leksin, Kamieńskie-Oczośki, pagórek 146,8 m n.p.m.). Pa- W dużej, dzisiaj już nieczynnej żwirowni usytuowanej tuż górki takie budują utwory piaszczysto-żwirowe o różnym przy szosie Suraż – Łapy górną część formy budują piaski układzie warstw, często z głazami i głazikami. Postać pa- przykryte grubymi żwirami i gliną spływową, a w dolnej górków mają także kemy. Zbudowane są one z piasków części występują utwory mułkowo-piaszczyste o mocno za- drobnoziarnistych przewarstwianych mułkami, przykry- burzonym układzie, w tym pakiety pionowo ustawionych tych gliną ablacyjną lub warstwą piasków bezstruktural- iłów warwowych. Sugeruje to, że geneza „ostrogi” wiąże się nych. Takie są kemy pomiędzy Gąsówką-Osse a Gąsówką- z glacitektoniczną działalnością lądolodu, która mogła -Skwarki w uroczysku o nazwie Na Górach. także przyczynić się do powstania basenu Suraż – Wizna. Geneza niektórych form jest trudna do zidentyfikowa- Nadbudowujące „ostrogę” wzgórza – Bęben, Węglowa nia. Są to formy duże o złożonej budowie i morfologii. Góra i Popisana Góra – powstały później. Jedną z takich form jest wzgórze o kilku kulminacjach koło Ciąg form Rutki – Sokoły – Suraż – Doktorce tworzą wsi Perki-Wypychy. W żwirowni usytuowanej na zachód więc moreny czołowe i po części kemy. Formy te są najbar- od miejscowości odsłaniają się utwory gruboziarniste cha- dziej okazałe w całej środkowej części Niziny Północno- rakterystyczne dla moren, a w piaskowni tuż przy wsi podlaskiej i stanowią granicę morfologiczno-krajobrazo- utwory drobnoziarniste charakterystyczne dla kemów. wą, zamykając od południa największe obniżenia terenowe Inną formą jest Szubińska Góra w Surażu. Jest to wzgórze – bagienną dolinę Narwi, Kotlinę Biebrzy i nieckę Jeziora o kilku kulminacjach wznoszące się do 151 m n.p.m. Wzgó- Zygmunta Augusta. Ciągowi temu trudno jednak przypi- rze budują piaski i żwiry o różnym warstwowaniu i róż- sać konkretną rangę stratygraficzną. Wiadomo tylko, nym upadzie warstw. Bliższe rozpoznanie budowy wzgórz że wyznacza ważniejszy etap postoju czoła ostatniego lądo- jest jednak utrudnione ze względu na ich wielkość i osypa- lodu na Nizinie Północnopodlaskiej. Na zapleczu form nie się ścian dużych wykopów eksploatacyjnych. marginalnych pospolite są kemy i moreny martwego lodu. Charakterystyczne wzgórza i pagórki występują na Duże kemy usytuowane są na północ od Suraża i w okolicy „ostrodze” wysoczyznowej pod Surażem (Banaszuk H. Łupianki. Zbudowane są z piasków różnoziarnistych war- 2004a). Formę o nazwie Bęben usytuowaną przy skrzyżo- stwowanych z przewarstwieniami drobniejszych żwirów waniu szosy Łapy – Suraż z szosą Łapy – Pietkowo (wykop przykrytych warstwą bezstrukturalnych piasków i żwirów

35 Ryc. 2.9 Formy glacjalne w dolinie Narwi z zatokami pod Wólką Waniewską – Topilcem – Konowałami; 1 – wysoczyzny morenowe, 2 – kemy i moreny martwego lodu, 3 – skarpa podparcia lodowego, 4 – poziom ablacyjny, 5 – poziom rzeczno-lodowcowy, 6 – torfowiska w dnie doliny, 7 – taras nadzalewowy, 8 – wydmy, 9 – koryto główne Narwi

z głazami. Nierzadko na powierzchni kemów znajduje się także glina lub pakiety takiej gliny tkwią w utworze warstwowanym. Duże kemy występują również na obszarze u zbiegu Narwi i Supraśli w okolicy miejscowości Żółtki po połu- dniowej stronie doliny Supraśli. Ciąg wzgórz i pagórków towarzyszy tej dolinie dalej ku wschodowi. Rzadziej spotyka się kemy zbudowane z drobnych piasków i mułków. Na przedpolu form marginalnych dość liczne, niewielkie kemy występują w okolicy Po- świętnego, a pole najlepiej wykształconych form tego typu powstało w okolicy Kuleszy Kościelnych (Bałuk 1974). Na zapleczu strefy marginalnej najlepiej wykształciły się kemy w okolicy Juchnowca (Mojski 1967).

Formy polodowcowe w południkowej dolinie

Formy polodowcowe występują również w samej dolinie Narwi. Płaty moreny dennej i kemy występują w zatoce doliny wchodzącej głęboko w obręb wysoczyzny pod Topilcem, Izbiszczami i Kościukami (Ryc. 2.9). Na jednym płacie położona jest Kolonia Topilec, drugi usytuowany jest nieco dalej na północ. W ich budowie przeważają piaski, sporo jest także glin i piasków gliniastych naglinowych. Największy jest kem, na którym położona jest wieś Topilec. Ma on kształt wydłużony i jest zbudowany z materiałów o dość zróżnicowanej granulacji. Inne okazałe kemy (uroczysko Porośle) występują w środkowej części zatoki, na płacie moreny dennej Kol. Topilec. W pobliżu miejscowości Rzędziany usytuowana jest w dolinie forma akumulacji szczelinowej. Ma ona kształt wydłużony o orientacji N–S i zbudowana jest ze średnio- i gruboziarnistych piasków i żwirów. Szczególną uwagę zwraca obecność 12–15-metrowej skarpy terenowej, jaką opada wysoczyzna okolic Łupianki Starej ku zatoce doliny rzeki pod Wólką Wa- niewską. W dnie zatoki nie ma bowiem śladów działalności rzeki, opada ono łagodnie od wysoczyzny do środka doliny. W tej sytuacji skarpę należy wiązać

36 z procesami zaniku ostatniego na omawianym obszarze Geneza i wiek form polodowcowych w dolinie Narwi lodowca skandynawskiego i uznać za efekt podparcia lodo- i w jej otoczeniu wego. Z procesami deglacjacji wiąże się w dolinie obecność Analiza budowy geologicznej i form rzeźby glacjalnej dwóch poziomów rzeźby – ablacyjnego i rzecznolodowco- w dolinie Narwi poniżej Suraża i otaczających wysoczyzn wego (Banaszuk H. 2004a). Nie zachowują one ciągłości daje podstawę do stwierdzenia, że podczas zaniku ostat- i w gruncie rzeczy tylko umownie zostały nazwane pozio- niego lądolodu na obszarze Niziny Północnopodlaskiej ob- mami. niżenie dolinne było wielkim wytopiskiem. Świadczą o tym Poziom ablacyjny występuje głównie w zatokach doliny następujące okoliczności: w postaci wąskich listew przylegających do zboczy wyso- • sam kształt obniżenia, które składa się z odcinków czyzn w peryferyjnych częściach zatok. Większy płat tego zwężonych i mocno rozszerzonych, basenowych, poziomu znajduje się tylko w zatoce pomiędzy Baciutami a taki kształt mogło ono uzyskać tylko w wyniku wy- a Zawadami. Budowa poziomu ablacyjnego jest dość zróż- topienia się jednej olbrzymiej bryły martwego lodu, nicowana. Do 2,5–3,5 m występują piaski o dość jednoli- • baseny mają zatoki wchodzące w otaczające dolinę tym uziarnieniu z drobnymi kamykami (1,5–2 cm), piaski wysoczyzny, lecz w zatokach nie ma śladów działal- słabo przesortowane lub utwór przemieszany z głazikami. ności Narwi; nie są one wyerodowane przez rzekę, Często takie przemieszane utwory zalegają na glinie, która • w dolinie występują dwa poziomy rzeźby, których ge- występuje na głębokości od około 1 m i jest wyraźnie roz- nezę można wiązać tylko z obecnością martwych myta w stropie. W utworach takich i na powierzchni listew lodów; jest to poziom ablacyjny i rzecznolodowcowy, dużo jest głazików i dużych głazów. Inną cechą poziomu • na poziomie rzecznolodowcowym, w okolicy Krusze- jest występowanie piasków przewianych z niewielkimi, ale wa, występuje zamknięte obniżenie terenowe noszą- licznymi wydmami. ce nazwę Bagno Karano; analiza geomorfologiczna Poziom rzecznolodowcowy jest bardziej rozprzestrze- wskazuje, że obniżenie ma genezę wytopiskową, niony w dolinie, ale także występuje w postaci większych • basen Wólki Waniewskiej dzieli od wysoczyzny lub mniejszych płatów. Największe z nich znajdują się w za- 12–15 metrowa skarpa; ponieważ w basenie nie ma tokach pod Borowskimi i Bojarami i w zatoce Topilec – Iz- śladów działalności Narwi, skarpę należy uznać za biszcze – Konowały. Powierzchnie płatów obniżają się efekt podparcia lodowego, stopniowo w dół doliny od około 122–118 m n.p.m. pod • zwężone odcinki doliny nie są przełomami rzeczny- Surażem i Łapami-Pluśniakami, do około 118–115 m w za- mi; ich zbocza są podobnie ukształtowane jak w roz- toce pod Konowałami i 115–113 m w Pańkach. Granicą szerzeniach doliny, a na ich powierzchniach wystę- morfologiczną pomiędzy poziomem ablacyjnym i pozio- pują formy polodowcowe, mem rzecznolodowcowym jest najczęściej załom terenowy. • w dolinie występują płaty moreny dennej, formy Poziom rzecznolodowcowy budują piaski, piaski nagli- szczelinowe i kemy. nowe, a także gliny zwałowe. Najwięcej jest piasków. Do Południkowa dolina Narwi stanowi w sensie geomorfo- 0,6–0,7 m występują piaski różnoziarniste, bezstruktural- logicznym przedłużenie południowej części Kotliny Bie- ne z dużą ilością drobnych kamyków, niżej zalegają piaski brzańskiej. Kotlina ta była także w końcowej fazie rozwoju o różnej granulacji, warstwowane. Piaski naglinowe budują rzeźby glacjalnej rozległym wytopiskiem. Genezę wytopi- nieduży płat poziomu usytuowanego na północ od Suraża, skową Kotliny sugerowali B. Zaborski (1927) i J. E. Moj- a płaty poziomu zbudowanego z glin zwałowych występują ski (1973), później na podstawie szczegółowszych badań w postaci śródtorfowych wysp gliniastych na powierzchni terenowych opowiedział się za tym H. Banaszuk (1975, tarasu zalewowego Narwi. Dwie takie wyspy znajdują się 1980, 1998, 2001, 2004b), a także A. Musiał (1992). Zwią- w basenie Suraż – Łapy (Ryc. 2.8), a dwie inne w pobliżu zek genetyczny obniżeń Kotliny Biebrzy i doliny Narwi, Łupianki Starej. Wznoszą się one ponad powierzchnię ta- poświadcza wytopiskowe pochodzenie rzeźby glacjalnej rasu zalewowego i są wyraźnie spłaszczone, zrównane. obydwu obniżeń. Obecność licznych głazów na ich powierzchni dowodzi, że Niezmiernie ważne jest zatem określenie wieku lądolo- zrównanie to jest efektem erozyjnej działalności wód pły- du, który jako ostatni nasunął się i zanikł na rozpatrywa- nących, ale nie mogła to być działalność wód Narwi. Narew nym terenie. Według H. Banaszuka (1996, 1998, 2001, niewątpliwie niszczyła poziom rzecznolodowcowy w zasię- 2010) był to lądolód środkowovistuliański. gu swojego oddziaływania, ale nigdy nie był on powierzch- W podziale zlodowacenia Wisły (vistulianu) wyróżnia nią ciągłą. się obecnie w Polsce pięć głównych jednostek. Są to stadia- Usytuowanie i cechy poziomów nazwanych ablacyjnym ły: Torunia (vistulian 1, który trwał od około 114,5 do i rzecznolodowcowym świadczą, że poziomy te powstały około 94 ka BP), Świecia (vistulian 2, od 74 do 53 ka BP) w końcowej fazie zaniku lądolodu. Poziom ablacyjny nieco i główny (około 33–12,5 ka BP), porozdzielane interstadia- wcześniej, pomiędzy zboczami doliny i wypełniającym ją łem Gniewu i Grudziądza (Lindner 1992). Uważa się, jeszcze lodem, a poziom rzecznolodowcowy w sytuacji, że lądolód zlodowacenia Wisły trzykrotnie nasunął się na kiedy to wody płynące po coraz cieńszym lodzie niszczyły Polskę, czyli w każdym stadiale, z tym, że lądolód najstar- gliniaste wyniosłości w dnie doliny, ścinając je do jednako- szy tylko na rejon dolnej Wisły, a jego osady są przykryte wej wysokości i składały materiał piaszczysty na peryfe- przez osady młodszych lądolodów. Lądolód stadiału głów- riach doliny, zwłaszcza w jej zatokach. Po całkowitym wy- nego kształtował rzeźbę Pojezierzy, natomiast zasięg lądo- topieniu lodu powstał poziom o charakterze erozyjno-aku- lodu środkowovistuliańskiego różni autorzy przedstawiają mulacyjnym, który już wtedy nie zachowywał ciągłości. w odmienny sposób.

37 Ryc. 2.10 Zróżnicowanie wiekowe rzeźby Niziny Północnopodlaskiej; 1 – zasięg lądolodu stadiału głównego zlodowacenia Wisły, 2 – obszary genetycznie związane z lądolodem zlodowacenia Warty, 3 – obszary o rzeźbie związanej z lądolodem środkowovistuliańskim (wg H. Banaszuka), 4 – ciąg form marginalnych Rutki – Doktorce, 5 – szlaki odpływu wód roztopowych lodowca środkowovistuliańskiego, 6 – granica państwowa

Według H. Banaszuka lądolód środkowovistuliański nasunął się na Nizinę Północnopodlaską obniżeniem Kotliny Biebrzańskiej i doliny Brzozówki, zajmując niżej położone partie terenu pomiędzy środkową częścią Wysoczyzny Kolneńskiej i masywem Czerwonego Boru na zachodzie, a Wzgórzami Sokólskimi na wschodzie. Lodowiec ten dotarł do doliny Bugu w okolicach i Ciechanowca, i do stosunkowo wysoko wznoszących się wysoczyzn okolic Dołubowa, Milejczyc i Orli. Wolne od lodu były tylko wierzchowiny największych wyniesień morenowych (Ryc. 2.10). Obecność lądolodu środkowovistuliańskiego na Nizinie Północnopodlaskiej dokumentują datowania osadów polodowcowych, głównie piasków o niezabu- rzonej strukturze z kemów, moren i sandrów, metodą termoluminescencyjną (TL)2. Rozpatrywane na tle zróżnicowania hipsometrycznego obszaru Niziny wskazują one, że na ogół młodsza jest rzeźba na obszarach bardziej obniżonych, a więc w całej środkowej części Niziny, a starsza na obszarach wyżej położonych nad poziomem morza, czyli w skrajnie południowej, zachodniej i wschodniej jej

2 Osady pobrano ze 172 stanowisk, a analizy opracowano w laboratorium Prószyń- skich w Warszawie oraz w laboratoriach Uniwersytetu Gdańskiego i Akademii Świętokrzyskiej w Kielcach. Wszystkie analizy TL, niezależnie w jakim laboratorium były opracowane wskazują na wyraźne zróżnicowanie wiekowe rzeźby glacjalnej Niziny Północnopodlaskiej.

38 części. Trzeba przy tym podkreślić, że obraz kartograficz- Narwi nie jest więc założona na miejscu kilku mis końco- ny obszarów „młodszych” i „starszych” przedstawiony za- wych lądolodu, co sugerują Falkowski (1970) i Musiał równo na podstawie datowań ze wszystkich łącznie, jak (1992). Nie ma bowiem moren czołowych na północ od i z poszczególnych laboratoriów jest podobny. Nie są nato- Suraża w otoczeniu doliny i na ostrogach wysoczyznowych miast identyczne wskaźniki wieku określające czas powsta- wchodzących w dolinę, na których zapleczu mogły powstawania rzeźby „młodszej” i „starszej”. W Warszawie rzeźbę wać misy wytopiskowe, nie ma również moren czołowych młodszą wydatowano na około 109–112 ka BP, a w Gdań- w samej dolinie. Wrażenie obecności ciągów morenowych sku i Kielcach przeważnie na 50–60 ka BP. Wiek rzeźby wywołuje charakterystyczne ułożenie kemów i moren starszej oceniono na ponad 110 ka BP. martwego lodu wzdłuż dłuższych osi ostróg. Odniesienie się do powszechnie stosowanych w Polsce podziałów chronostratygraficznych czwartorzędu Lind( - ner 1992; Mojski 1993)3 nakazuje wiązać genezę młodszej Początkowy okres rzeźby glacjalnej Niziny Północnopodlaskiej z lądolodem środkowovistuliańskim stadiału Świecia, a genezę rzeźby kształtowania „właściwej” starszej ze zlodowaceniem Warty. Formy rzeźby glacjalnej w dolinie Narwi i Kotlinie Bie- doliny przez Narew brzańskiej kształtował więc lądolód środkowovistuliański. Daty TL osadów wysoczyzn otaczających dolinę Narwi Formy rzeźby polodowcowej, które obserwujemy w do- i form marginalnych Rutki – Suraż – Doktorce przedsta- linie Narwi, są wieku środkowovistuliańskiego. Jednak lą- wiają się następująco: dolód vistuliański wkroczył na teren o ukształtowaniu • z garbu Tykocina i miejscowości Łaś-Toczyłowo, Sty- zbliżonym do dzisiejszego, co oznacza, że szerokie i dość pułki-Święchy, Szubińska Góra, Pażochowska Biel 1 głębokie obniżenie w powierzchni wysoczyzn moreno- i 2, Popisana Góra, Jabłonki-Dobki mieszczą się wych, w którym wykształciła się dolina, musiało powstać w przedziale 109,6–113,0 ka BP (opracowane w War- pod koniec zlodowacenia Warty. Wskazują na to przesłan- szawie), ki geologiczne (przekroje geologiczne), a zwłaszcza obec- • z miejscowości Turośń Kościelna, Tykocin, Łupianka ność osadów jeziornych i bagiennych z interglacjału eem- Stara, Janowicze, wzgórze Bęben, Szubińska Góra, skiego, znalezionych w sąsiedztwie dzisiejszej doliny Chodory, Doktorce zawierają się w przedziale 40,0– i w samej dolinie. 88,3 ka BP (opracowane w Kielcach i w Gdańsku). Osady eemskie udokumentowali autorzy Szczegółowej Daty TL piasków poziomu ablacyjnego i rzecznolodow- mapy geologicznej, arkusz Łapy (Kozłowski, Mróz 1997) cowego w dolinie Narwi z miejscowości Kościuki, Krusze- i pracownicy Politechniki Białostockiej (Banaszuk H., wo, Konowały, Łapy północ, Łapy południe, Suraż stadion, dane niepublikowane). Osady prawdopodobnie eemskie Krosny, Kiślaki, Kiślaki 2, Piaski opracowane w Gdańsku występują także pod Borowskimi (Butrymowicz 1998), zamykają się pomiędzy 47,7 a 61,8 ka BP. a inne pod Kurowem. Deglacjacja Niziny Północnopodlaskiej przebiegała eta- W Łapach osady eemskie zalegają w obniżeniu położo- powo. Lądolód środkowovistuliański zamierał na dużych nym w skrajnie południowo-wschodniej części miasta, łą- obszarach powierzchniowo, lecz w formach i osadach czącym się z doliną Narwi. Są to udokumentowane pale- z nim związanych są zapisane również miejsca jego posto- obotanicznie mułki jeziorne z gytią, której strop znajdował ju. W środkowej części Niziny miejsca takiego postoju naj- się w sondzie kartograficznej na głębokości 8,5 m. Całość lepiej wyznacza strefa form marginalnych Rutki – Sokoły przykrywa glina (2,1 m), którą kartujący geolog określił – Suraż – Doktorce. W zaawansowanej fazie zaniku na pół- jako soliflukcyjną, a znajdujące się wyżej piaski zostały noc od tej strefy lodowiec dzielił się na wielkie bloki mar- uznane za deluwialne i namuły holoceńskie. Ponieważ twego lodu, które wypełniały rozległe obniżenia w podło- obecność eemskich osadów organicznych w Łapach bez żu. Największe i najgrubsze płaty lodu wypełniały obniże- przykrycia morenowego może przeczyć możliwości nasu- nie Kotliny Biebrzańskiej i obniżenie śródwysoczyznowe nięcia się na ten teren lądolodu vistuliańskiego, przeprowa- Narwi. W tym czasie odpływ wód roztopowych z central- dzono dodatkowe rozpoznanie stanowiska. Wykonano nej części Niziny Północnopodlaskiej kierował się dzisiej- wiercenie do głębokości 11,2 m mniej więcej w miejscu szymi obniżeniami Lizy – Mieni ku południowemu zacho- sondy kartograficznej i kilka wierceń płytszych. W profilu dowi do dolin dolnego Nurca i Bugu. osadów na głębokości 8,0–10,8 m zalegały utwory orga- Wydaje się, że na zapleczu ciągu Rutki – Doktorce niczno-mineralne z gytią, z których pobrano próby do w miejscu dzisiejszej południkowej doliny Narwi zalegała analiz 14C (Ryc. 2.11), określając ich wiek na >42 500 BP jedna wydłużona bryła martwego lodu o nieregularnych (Gd-11 680)4. Osady organiczne w Łapach są więc wieku kształtach, uwarunkowanych konfiguracją podłoża lodo- eemskiego, ale przykrywające je 7–8-metrowej grubości wego. Świadczą o tym charakterystyczne rozszerzenia piaski warstwowane z głazikami nie są deluwiami. Wyto- i zwężenia dzisiejszej doliny i obecność w niej dwóch po- ziomów polodowcowych – ablacyjnego i rzecznolodowco- 4 Oznaczenia laboratoriów badania wieku bezwzględnego wego, które nie zachowują wprawdzie ciągłości, ale wystę- osadów: Gd – Laboratorium Radiowęglowe AMS w Gliwi- pują w różnych częściach doliny. Południkowa dolina cach; KIE – Laboratorium Termoluminescencji Instytutu Geografii Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach; Poz – Poznańskie Laboratorium Radiowęglowe; UG – La- 3 Trzeba dodać, że w dużej mierze są one oparte na wynikach boratorium Termoluminescencyjne, Instytut Geografii Uni- datowań termoluminescencyjnych. wersytet Gdański.

39 piły się z lodowca środkowovistuliańskiego. Analiza TL skiego. Według Różyckiego (1972) Wisła pogłębiła wtedy opracowana w Gdańsku wykazała ich wiek na 50,7±7,6 ka swoją dolinę w okolicach Warszawy o około 35 m, a przy- BP (UG-5605). czyną tak intensywnej erozji było uzyskanie bezpośrednie- Pod Borowskimi utwory określone jako prawdopodob- go dostępu do morza eemskiego. W pooptymalnej części nie eemskie nawiercono tuż przy zatoce doliny, ale już w ja- interglacjału Wisła zasypuje swoją dolinę, co z kolei wiąże kimś osobnym zagłębieniu w glinie zwałowej na głęboko- się ze stopniowym ochłodzeniem klimatu. Silną erozję ści 9–18,5 m (Butrymowicz 1998). W Kurowie osady or- denną w interglacjale eemskim stwierdzono również w in- ganiczne (Banaszuk H., dane niepublikowane) występują nych dolinach rzecznych, np. środkowy Wieprz wciął się płycej, bo na głębokości 2,0 m (Ryc. 2.12). Są to torfy na wówczas na głębokość około 10 m (Buraczyński 1996). gytii podścielonej na głębokości 4,9 m iłem pylastym. Sta- Najprościej i najłatwiej byłoby zatem przyjąć eemskie nowisko znajduje się na pograniczu wysoczyzny i doliny, rozcięcie osadów polodowcowych przez Narew. Przeczy ale już w dolinie. Dlatego też osady organiczne przykryte są jednak temu usytuowanie flory eemskiej w dolinie i w jej przez piaski rzeczne i deluwialne. Gytia pobrana z głębo- najbliższym sąsiedztwie oraz wiek i rozprzestrzenienie po- kości 3,9–4,0 m osadzała się według analizy 14C w czasie ziomu ablacyjnego i rzecznolodowcowego. W Łapach osady >35 900 BP (Gd-12 627), a utwór mineralny na głębokości eemskie znajdują się w dnie bocznej dolinki łączącej się 1,9 m według analizy TL w czasie 37,7±5,7 ka BP (UG- z doliną Narwi (Ryc. 2.11). Profil osadów reprezentuje 5731). Osady organiczne są więc najprawdopodobniej względnie pełną eemską sukcesję pyłkową (Kozłowski, wieku eemskiego. Mróz 1997). Tworzyły się więc one przez cały okres inter- Powyższe dane nie świadczą, że południkowa dolina glacjalny, a nie byłoby to możliwe, gdyby Narew w którejś Narwi funkcjonowała już w interglacjale eemskim. Można fazie interglacjału wyerodowała obok jeziorka, w którym natomiast twierdzić, że istniało wtedy obniżenie w po- powstawały, głęboką formę erozyjną. Wody jeziorka mu- wierzchni wysoczyzn, w którym funkcjonowały zbiorniki siałyby spłynąć do tej formy, a sukcesja osadów eemskich wodne i tworzyły się gytie. Obniżenie to musiało powstać musiałaby zostać przerwana. podczas zlodowacenia Warty. Istnienie obniżenia przyczy- Jeszcze bardziej przeczy możliwości głębokiego rozcię- niło się z kolei do wybitnie arealnego zaniku lodowca środ- cia osadów polodowcowych przez Narew obecność w inter- kowovistuliańskiego i powstania doliny w zbliżonym do glacjale eemskim kopalnych osadów organicznych w Kuro- dzisiejszego kształcie. wie, ze względu na sytuację, w jakiej występują w dolinie Za początek kształtowania doliny własnej przez Narew (Ryc. 2.12). Poziomy: ablacyjny i rzecznolodowcowy zaj- można przyjąć czas formowania poziomu rzecznolodow- mują peryferyjne położenia w dolinie i przylegają do jej cowego, jednak wydaje się, że właściwsze jest przyjęcie zboczy, ale zalegają na glinach zwałowych. Nie przykrywa- czasu głębokiego (do 15–20 m) rozcięcia erozyjnego dna ją więc piasków i żwirów wypełniających głęboko rozcięte obniżenia śródwysoczyznowego. Dlatego istotne jest okre- dno doliny. Narew nie mogła wciąć się na głębokość do ślenie, w jakim czasie to nastąpiło. O tendencjach rozwojo- około 20 m w osady zlodowacenia Warty w interglacjale wych dolin rzek nizinnych (bez udziału człowieka) decy- eemskim, bowiem analizy TL wiążą genezę tych poziomów dują głównie zmiany położenia bazy erozyjnej i czynniki z lądolodem środkowovistuliańskim. klimatyczne. Według wyników dotychczasowych badań Obniżenie śródmorenowe, w którym wykształciła się w neoplejstocenie najbardziej ożywione procesy erozji „właściwa” dolina Narwi powstało więc podczas zlodowa- i agradacji w dolinach rzecznych zachodziły w interglacjale cenia Warty, w interglacjale eemskim funkcjonowały eemskim, w czasie recesji lądolodu stadiału głównego zlo- w tym obniżeniu rozlewiska wodne i jeziorzyska, w któ- dowacenia Wisły z obszaru naszego kraju i na przełomie rych tworzyły się osady organiczno-mineralne i organicz- plejstocenu i holocenu. Najsilniejsza erozja wgłębna miała ne, a głębokie rozcięcie erozyjne tego obniżenia przez miejsce w przedoptymalnym okresie interglacjału eem- Narew nastąpiło w czasie zlodowacenia Wisły. Nie mogło

Ryc. 2.11 Sytuacja geologiczna osadów eemskich w Łapach i pod wsią Borowskie; 1 – pył ilasty z częściami organicznymi, 2 – gytia, 3 – namuły deluwialne z częściami organicznymi, 4 – piaski, 5 – piaski z częściami organicznymi (pozostałe oznaczenia jak na ryc. 2.3–2.6)

40 Ryc. 2.12 Osady prawdopodobnie emskie w Kurowie; 1 – torfy, 2 – gytia, 3 – ił pylasty, 4 – piaski z częściami organicznymi, 5 – piaski ze żwirem i otoczakami, 6 – piaski deluwialne (pozostałe oznaczenia jak na ryc. 2.3–2.6)

to jednak nastąpić we wczesnym vistulianie (115–75 ka BP), Południkowa dolina Narwi kiedy to w związku z ochłodzeniem się klimatu rzeki zasy- pywały swoje doliny, a w środkowym vistulianie ponownie w młodszym vistulianie (33–14 wkroczył na teren naszego kraju lądolód skandynawski. A gdyby nawet założyć tylko hipotetyczny charakter nasu- ka BP) – kształtowanie tarasu nięcia się lądolodu środkowovistuliańskiego na teren naszego kraju, to i tak trzeba byłoby się liczyć z zasypywa- nadzalewowego niem, a nie pogłębianiem dolin w tym czasie, w związku z panowaniem klimatu zimnego. Na agradację w środko- Powierzchnia zasypania tworzy dzisiaj taras nadzalewowym vistulianie wskazuje się w literaturze specjalistycznej wy, w którego morfologii można wyróżnić płaty nieco w dolinach górnej Warty (Krzemiński 1974), Wieprza wyżej i niżej położone w rzeźbie doliny. Płaty wyższe są (Superson 1996) i Wisły w Kotlinie Sandomierskiej (My- starsze. Piaski pobrane do analiz TL w okolicy wsi Pańki cielska-Dowgiałło 1978), a także w dolinie Niemna, uzyskały w Gdańsku datę 30,1±4,5 ka BP (UG-6838) i iden- gdzie miąższość osadów piaszczystych z tego okresu do- tyczną datę piaski w okolicy wsi Kruszewo 30,1±4,5 ka chodzi do 15 m (Voznâčuk, Valčik 1978). Rozcięcie dna (UG-6835). Wyższy taras nadzalewowy nie zachowuje obniżenia śródmorenowego musiało więc nastąpić po zlo- w dolinie ciągłości i występuje w postaci wąskich listew lub dowaceniu środkowovistuliańskim, ale zapewne jeszcze półek w jej peryferyjnych częściach. Największe płaty tego przed nasunięciem się najmłodszego lądolodu zlodowace- tarasu w dolinie południkowej występują w okolicach wsi nia Wisły, bowiem silne ochłodzenie klimatu związane Pańki i Kruszewo. z lądolodem młodovistuliańskim zaznaczyło się w doli- Niższy taras nadzalewowy także nie tworzy większych nach rzek Niżu Europejskiego głównie zasypywaniem powierzchni. W dolinie południkowej jego płaty słabo od- dolin osadami rzek roztokowych. różniają się morfologicznie od płatów tarasu wyższego. Za- W dolinach niektórych rzek procesy agradacji zacho- legają 2–3 m niżej, ale granica morfologiczna pomiędzy dziły już wcześniej. Według Pożaryskiego (1999) aluwia obydwoma tarasami jest mało widoczna. Najlepiej w okoli- najwyższego tarasu Wisły na odcinku przełomowym przez cach miejscowości Pańki, gdzie dzieli je wyraźna krawędź Wyżyny Polskie osadziła rzeka w czasie około 33 ka BP. Po- terenowa. dobne daty TL uzyskano również dla powierzchni agrada- W części doliny Narwi, wykształconej w Kotlinie Bie- cyjnej w dolinie Narwi, mianowicie w dziewięciu próbach brzy Dolnej, odpowiednikami niższego tarasu nadzalewo- piasków pobranych z tarasu nadzalewowego Narwi i stoż- wego występującego w dolinie południkowej są ocalałe ka napływowego rzeki w Kotlinie Biebrzy Dolnej uzyskano z późniejszej erozji bocznej płaty stożka napływowego w Gdańsku daty w przedziale 30–25 ka BP. rzeki. Stożek ten rozpoczynał się w zachodniej części Kotli- W związku z powyższym można przyjąć, że głębokie ny Tykocina, a w Kotlinie Biebrzy Dolnej rozpościerał się rozcięcie dna obniżenia śródmorenowego przez Narew na- wachlarzowato w kierunku dzisiejszej doliny Biebrzy. stąpiło po okresie zaniku lądolodu środkowovistuliańskie- Wiek pokryw niższego tarasu nadzalewowego określają go, a przed agradacją doliny w czasie 30–25 ka BP. Piaski daty TL. Dla piasków pobranych w Wólce Waniewskiej z zasypania agradacyjnego leżą bowiem na osadach wypeł- uzyskano datę 28,6±4,3 ka (UG-6836), w Pańkach 26,2±,3,6 niających rozcięcie. ka (UG-6837), z Kępy Lipnickiej i Maćkowego Grądu

41 24,8±3,7 ka (UG-6833) i 26,0±3,9 ka, (UG-6834), a dla pia- wieloletniej zmarzliny i zagęszczania się szaty roślinnej na sków tarasu (stożka napływowego) w Laskowcu, Brzezi- obszarze kraju, co z kolei przyczyniło się do zmniejszenia nach i Giełczynie odpowiednio 25,9±3,9 ka (UG-6841), dostawy materiału deluwialnego do koryt i zmiany reżimu 25,3±3,8 ka (UG-6839) i 25,5±3,8 (UG-6840). Datowania rzecznego. Pierwsze meandry powstawały już w böllingu piasków niższego poziomu nadzalewowego, pobranych (Klimek 1987; Kalicki 1991) i w allerödzie. Były to mean- w różnych częściach doliny, są więc zgodne. Określają one dry największe (w danej dolinie). W młodszym dryasie, czas powstania tego poziomu, ale koniec agradacji doliny kiedy to nastąpiło gwałtowne i silne ochłodzenie klimatu, nastąpił nieco później. Próbki piasków do analiz TL pobra- wiele rzek powróciło do roztokowania, ale wielkie mean- no bowiem z głębokości od 1,5 do 2 m i określają one wiek dry funkcjonowały np. w dolinie Prosny (Rotnicki, Lata- TL materiału głębiej zalegającego, a nie z wierzchnich par- łowa 1986) i w dolinie Sanu (Szumański 1983). Najbar- tii terenu. dziej istotne zmiany w działalności rzek stwierdza się na Narew kształtowała taras nadzalewowy, będąc rzeką przełomie młodszego dryasu i holocenu, kiedy to nastąpiło roztokową. Rzeka taka ma szerokie, ale płytkie koryto, gwałtowne ocieplenie klimatu. Wskutek zmniejszenia się w którym woda płynie wieloma nurtami, na przemian roz- wielkości przypływów zmniejszyła się 3–4 krotnie szero- dzielającymi się i łączącymi. Rozdzielanie się nurtu powo- kość koryt i zmniejszeniu uległy ich promienie krzywizny duje obecność odsypów (łach) piaszczysto-żwirowych, (Starkel 2001). Powstały systemy małych meandrów których układ w korycie ulega, podobnie jak i położenie i zwęziły się strefy zalewów. Nie wszystkie jednak rzeki re- nurtów, zmianie podczas wezbrań. agowały na zmiany klimatu w późnym vistulianie i w holo- Według dat TL młodoplejstoceńska agradacja doliny cenie w jednakowy sposób. W niektórych dolinach zmiana rozpoczęła się jeszcze przed maksymalnym nasunięciem układu koryta następowała od roztokowego do anastomo- się ostatniego lądolodu skandynawskiego na teren Polski zującego (Superson 1996). i trwała zapewne w czasie jego postoju na Pojezierzach. Historia doliny Narwi w późnym vistulianie i w holoce- W tym czasie na przedpolu lądolodu, a więc i w dolinach nie to historia rozwoju doliny zalewowej. Taras zalewowy rzek, rozwinęła się wieloletnia zmarzlina. W warunkach rzeki na Nizinie Północnopodlaskiej składa się bowiem ostrego, zimnego klimatu Narew (podobnie jak rzeki z wielu różnowiekowych członów o odmiennej budowie, współczesnej Arktyki) zimą zamarzała do dna, a płynęła morfologii i wykształceniu pokrywy glebowej, przy czym tylko w czasie paru miesięcy letnich. Głównymi wydarze- proces kształtowania tarasu zalewowego przebiegał różnie niami hydrologicznymi były wtedy letnie, krótkie, ale w różnych częściach doliny. Wpłynęło na to przede wszyst- gwałtowne wezbrania wód pochodzących z topnienia śnie- kim zróżnicowanie geomorfologiczne i spadki dna doliny. gów i wytapiania lodu z warstwy czynnej zmarzliny, a więc wezbrania roztopowe. Wody wezbraniowe szeroko rozle- wały się po dolinie. Transport materiału odbywał się głów- Kształtowanie tarasu zalewowego nie podczas wezbrań. Przeważał transportowany w dnie koryta materiał piaszczysty, który osadzał się w czasie opa- W dolinie południkowej taras zalewowy zajmuje prze- dania fali wezbraniowej. Rzeka agradowała, czyli zasypy- ważającą część dna doliny. Wyższe poziomy rzeźby, w tym wała swoją dolinę. Rozcinanie powierzchni agradacyjnej, taras nadzalewowy, tworzą tylko nieciągłe listwy na pery- której fragmenty tworzą dzisiaj wyższy taras nadzalewowy, feriach doliny (Ryc. 2.8). Często dolina ma tylko taras zale- rozpoczęło się w czasie zaniku lądolodu młodovistuliań- wowy, tak jak na odcinku „basenowym” pomiędzy Wanie- skiego na Pojezierzach. Nie miało to związku z procesami wem a Kruszewem, gdzie jego szerokość dochodzi do 4 km. deglacjacji, lecz z powolną zmianą klimatu. Dzisiaj taras zalewowy Narwi w dolinie południkowej jest zatorfiony. Torfy mają miąższości przeważnie do 1m, a na części tarasu od 1 do 2 m. Powierzchnia torfowiska zalega 2–3 m niżej od powierzchni tarasu nadzalewowego, Rozwój doliny Narwi w późnym a powierzchnia podłoża torfowego o 3 do 5 m niżej. W procesie kształtowania tarasu zalewowego nastąpiło zatem ob- vistulianie (14–10,25 ka BP) niżenie powierzchni agradacyjnej do 5 m. Zwraca przy tym uwagę wybitna płaskość powierzchni podtorfowej. i w holocenie Na zaniwelowanych przekrojach poprzecznych przez doli- nę zalewową (CBSiPWM 1965) zalega ona na prawie jedna- Ogólne tendencje rozwojowe dolin kowej wysokości nad poziomem morza, wznosząc się tylko lekko przy zboczach doliny. Lokalnie, głównie pomiędzy Późny vistulian, to schyłek zlodowacenia Wisły, w któ- Topilcem a Waniewem na mineralnej powierzchni tarasu rym następowało ocieplenie się klimatu z okresowymi na- wykształciły się wydmy. wrotami chłodu. Pierwszym okresem ciepłym był bölling, Proces kształtowania tarasu zalewowego był ważnym a młodszym alleröd. Interstadiały te przedziela okres chło- wydarzeniem w historii południkowej doliny. Dlatego du nazywany starszym dryasem, a po allerödzie nastąpiło istotne jest ustalenie początku jego kształtowania i określe- kolejne ochłodzenie w młodszym dryasie. Zmiany warun- nie sposobu rozwinięcia koryta Narwi, która zapoczątko- ków klimatycznych zaznaczyły się dużymi przeobrażenia- wała ten proces. Z ogólnej charakterystyki tarasu wynika, mi w dolinach rzecznych. Większa część rzek przekształci- że musiała to być rzeka erodująca, skoro jego geneza wiąże ła swoje koryta z roztokowych, agradujących doliny, w me- się z rozcięciem powierzchni plejstoceńskiego zasypania. andrujące, erodujące. Było to następstwem degradacji

42 Narew zaczęła kształtować taras zalewowy w południ- kowej dolinie w czasie recesji lądolodu młodovistuliańskie- go z obszaru Pojezierzy, a rozcięcie powierzchni agradacyjnej do poziomu dzisiejszej powierzchni podtorfowej nastą- piło już na przełomie plejstocenu i holocenu. Świadczy o tym przede wszystkim obecność w obniżeniach tej powierzchni zbiorników wodnych, w których tworzyły się gytie. Największe gytiowisko istniało w zatoce doliny pod Borowskimi-Żakami (Ryc. 2.13). Miąższość gytii dochodzi do 1 m, miejscami do 2 m. Wiek 14C gytii ze spągu złoża (Banaszuk H. i in. 2015) wynosi 10540±60 BP (Poz-52029), a torfu tuż z nad gytii 8890±50 ka (GdS-1574). Gytie zaczę- ły się więc odkładać w środkowej części młodszego dryasu, torfy we wczesnym okresie borealnym. Później zaczęły po- wstawać gytie w zbiorniku wodnym w zatoce doliny tuż na północ od Waniewa. Rozlewisko trwało długo. Dla gytii ze spągu złoża otrzymano datę 14C 9600±110 ka BP (GdS- 1594), a dla torfu z nad gytii 5830±65 ka (GdC-886). Gytio- wisko funkcjonowało więc od środkowej części okresu pre- borealnego do młodszej części okresu atlantyckiego. Potem zaczęły narastać torfy. Obecność gytiowisk w dolinie połu- dnikowej na przełomie plejstocenu i holocenu oznacza, że dno doliny już wtedy było obniżone do poziomu dzisiejszej powierzchni podtorfowej. Odpowiedź na drugie pytanie, tj. jaka Narew, o jakim rozwinięciu koryta, zaczęła kształtować taras zalewowy, jest trudniejsza. Nie była to rzeka meandrująca. W dolinie południkowej nie ma wielkopromiennych paleomean- drów. Może więc była to rzeka roztokowa albo wielokorytowa erodująca? Według Gradzińskiego (2004) przyczyną powstania wielokorytowego systemu Narwi było narastanie torfów w dolinie. Rozwój roślinności wodnej w korycie Narwi i roślinności szuwarowej w dolinie powodował hamowanie Ryc. 2.13 Strefy skoncentrowanego przepływu wód w systemie i spiętrzanie wód co doprowadzało do dzielenia się koryta anastomozującym Narwi; 1 – strefy koncentracji koryt, 2 – i tworzenia się sieci koryt bocznych, a narastanie torfów rozlewiska wodne, 3 – torfowiska poza strefami z pojedynczymi stanowiło o ich trwałości. Zgodnie z takimi założeniami, korytami bocznymi lub śladami koryt, 4 – gytiowiska pod torfami, system wielokorytowy Narwi byłby młody, ponieważ torfy 5 – powierzchnie mineralne w dolinie w dolinie zaczęły się tworzyć głównie między 3200 a 1500 lat temu. Są jednak przesłanki wskazujące na to, że system wielo- częściach doliny (Ryc. 2.13). Jest to następstwem morfolo- korytowy Narwi powstał przed uformowaniem się pokry- gii, a zwłaszcza ostrych skrętów doliny i w planie przypo- wy torfowej. Jedną z nich jest obecność kopalnych koryt mina przebieg nurtu głównego w korycie rzeki meandrują- rzecznych w różnych częściach doliny. Koryta kopalne cej, który przemieszcza się od brzegu wklęsłego do prze- znajdują się pod pokrywą torfową. Wypełnione są mułami ciwległego brzegu wklęsłego. Na zakrętach doliny główna i osadami torfowo-mułowymi. W niektórych z nich odło- masa wód w korytach Narwi zostaje więc prawem bez- żyły się gytie. Koryta takie nawiercono na przekrojach władności i siłą odśrodkową przemieszczana ku brzegowi stratygraficzno-glebowych wykonanych przez CBSiPWM przeciwnemu do kierunku skrętu i pod tym brzegiem two- (1965) i przez pracowników Politechniki Białostockiej (Ba- rzą się rozlewiska. Rozlewiska takie funkcjonują obecnie naszuk H. 1996). Są również ślady starych koryt, które pod Uhowem, Bokinami, Topilcem, Waniewem i Radula- funkcjonowały w początkowym okresie narastania torfów. mi. Są to niewielkie fragmenty głównego koryta z wodą, oto- Strefy skoncentrowanego przepływu w wielokoryto- czone torfami, a często tylko drobne oczka wodne układa- wym systemie Narwi funkcjonowały już przed zatorfie- jące się półkoliście lub wzdłuż jakiejś linii. Znajdujemy je niem doliny. Wskazuje na to ukształtowanie powierzchni w całej dolinie południkowej, nawet w najbardziej peryfe- podtorfowej. W strefach tych dno podtorfowe zalega najni- ryjnych częściach basenowych odcinków doliny, a przykła- żej w przekroju poprzecznym doliny, zwłaszcza w rozsze- dem może być basen Waniewo – Kruszewo. rzeniach doliny. Różnice wysokości nie są duże, rzędu 2 m, Współczesny system anastomozujący Narwi jest zawę- ale wymownie świadczą, że obniżanie dna doliny w obrę- żony terytorialnie, zwłaszcza w odcinkach „basenowych” bie stref nastąpiło jeszcze przed zatorfieniem doliny. Z po- doliny i charakteryzuje się obecnością stref skoncentrowa- wyższego można wnosić, że wielokorytowa Narew funk- nego przepływu wód, różnie przebiegających w różnych cjonowała długo przed powszechnym zatorfieniem doliny.

43 Wcześniej modelowała niemal cały taras, później przepływ wód był bardziej skoncentrowany. Charakterystyczną cechą koryta głównego Narwi w strefach wzmożonego przepływu jest jego duża krętość. Na pewnych odcinkach doliny główne koryto Narwi w tych strefach również meandrowało. Najbardziej przekonującymi śla- dami meandrowania są występujące wśród torfów fragmenty piaszczystych od- sypów powodziowych i koryta rzeki, z którymi były związane. W południowej części doliny, pomiędzy Surażem a Łapami, można to obserwować w uroczysku Pomigacze. Teren jest tam silnie zakrzaczony, a odsypy są z tej racji trudno do- strzegalne. Innym tego rodzaju miejscem jest uroczysko Kaczan, tuż na połu- dnie od Bokin. Zachowały się tam ślady starego koryta i zespół odsypów we- wnątrzmeandrowych, ale są one niskie i słabo się uwidaczniają wśród torfów. Trzecim miejscem jest basen Waniewo – Kruszewo. Widoczne są fragmenty trzech odsypów i niezarośniętego jeszcze koryta w otoczeniu torfów w niewielkiej odległości na zachód od współczesnego koryta Narwi (Ryc. 2.14). Ślady meandrowania rzeki sprzed okresu zabagnienia doliny nie dowodzą, że Narew była rzeką meandrującą. W dolinie nie ma bowiem paleomeandrów wielkopromiennych wskazujących na stopniową ewolucję rozwinięcia koryta Narwi tuż po jej agradacji. Meandry, których fragmenty znajdujemy wśród torfów, mają nieduże promienie krzywizny i występują w środkowej części doliny przy strefach wzmożonego przepływu wód. Ich obecność dowodzi tylko, że główne koryto Narwi migrowało bocznie i obejmowało powierzchnię tarasu zalewowego w ob- rębie stref jeszcze przed powszechnym zatorfieniem doliny. Główne koryto rzeki anastomozującej jest bowiem przeważnie kręte, a lokalnie meandruje. Jed- nocześnie funkcjonują koryta boczne. To także świadczy, że system wielokorytowy Narwi jest starszy od torfowiska, a torfy go ustabilizowały. Następowały oczywiście zmiany w czasie, jedne koryta zarastały, inne tworzyły się w torfach na drodze awulsji, lecz tych drugich jest niewiele.

Ryc. 2.14 Ślady meandrowania głównego koryta Narwi sprzed okresu zatorfienia doliny na północ od Waniewa; 1 – koryto główne Narwi, 2 – fragmenty i ślady starego koryta meandrującego, 3 – koryta boczne, 4 – odsypy meandrowe, 5 – torfy w dolinie, 6 – wysoczyzny

44 Na dużej części tarasu zalewowego rozwój torfowisk po- zaczęły się tworzyć w czasie pomiędzy 3200 a 1500 lat, przedzała akumulacja namułów rzecznych ilastych i pyło- przeważnie około 3000 lat temu. W jednym tylko profilu wo-ilastych. Są to utwory płytkich rozlewisk wodnych. uzyskano datę 9727±294 ka BP, a więc procesy torfotwór- Miąższość tych utworów osiąga przeważnie 25–30 cm, cze objęły cały taras zalewowy Narwi dopiero w młodszym miejscami dochodzi do 1 m. Bezpośrednio przed rozwojem holocenie. Podobnie czas powstawania torfu w dolinie torfowisk na tarasie zalewowym Narwi funkcjonowały w okolicy Topilca ocenił metodą pyłkową J. Oświt więc płytkie rozlewiska wodne, co także potwierdza tezę, (Okruszko, Oświt 1973). że przedtem Narew była rzeką wielokorytową. Wody two- Główne wydarzenia w procesie kształtowania tarasu na- rzące rozlewiska musiała rozprowadzać po dolinie sieć stąpiły pod koniec vistulianu. Wiązało się to ze wzrostem koryt bocznych. Tezę te potwierdza również budowa złoża temperatury i zwiększaniem opadów, degradacją wielolet- torfowego. niej zmarzliny, rozwojem szaty roślinnej i redukcją dosta- Narew w czasie recesji lądolodu młodovistuliańskiego wy rumowiska do koryta rzeki. Narew na zmiany klima- na Pojezierzach zaczęła najprawdopodobniej przekształcać tyczne schyłku vistulianu żywo zareagowała kolejną zmia- się z roztokowej agradującej w rzekę erodującą. Świadczy- ną układu koryta. Roztokowa Narew przekształciła się łaby o tym obecność wydm na mineralnym podłożu torfo- w rzekę wielokorytową. wiska, uformowanych na łagodnych, wydłużonych zgod- Obniżenie dużej części powierzchni agradacyjnej do nie z biegiem rzeki wyniosłościach podłoża torfowego. poziomu mineralnej części tarasu zalewowego (do pozio- Ażeby mogły powstać wydmy na takich stanowiskach mu- mu podłoża torfów) nastąpiło szybko. Stało się tak, ponie- siało najpierw nastąpić częściowe rozcięcie powierzchni waż do kształtowania tego tarasu obok działalności rzeki zasypania. Początek eolizacji określa data TL piasku w dużej mierze przyczyniły się procesy degradacji wielolet- z wydmy Murawiniec, jednej z najlepiej wykształconych niej zmarzliny (Dylik 1970; Jahn 1970), która musiała ist- w dolinie. Piasek z podstawy wydmy wydatowano na nieć w dolinie w czasie zlodowacenia młodovistuliańskie- 14,41±2,16 ka BP (KIE-159). go. Lód gruntowy, który cementował osady z zasypania Złoże torfu ma podobną budowę niemal w całej dolinie. agradacyjnego podlegał pod wpływem wzrostu temperatu- W spągu zalegają torfy łozowe i lokalnie szuwarowe, wyżej ry degradacji wgłębnej (kras termiczny), co powodowało torfy turzycowiskowe. Torfy te powstały pod przemożnym obniżanie powierzchni terenu, a pod wpływem wód rzecz- wpływem wód rzecznych, ale w zmiennych warunkach hy- nych – degradacji bocznej (erozja termiczna), co z kolei do- drologicznych. W czasie powstawania torfów łozowych ko- prowadzało do poszerzania obniżonej powierzchni. Naj- ryto Narwi musiało już dzielić się na ramiona, które roz- lepszym dowodem na to jest obecność w zatokach doliny prowadzały wody rzeczne po całym tarasie zalewowym, gytiowisk pod Borowskimi, Waniewem i Konowałami. jednak wody te jeszcze dość swobodnie przepływały przez Gytie osadziły się tam w płytkich misach jeziornych, któ- dolinę, bowiem silne rozłożenie i zamulenie torfów musia- rych geneza w żaden sposób nie da się powiązać z działal- ło się wiązać z gwałtownością i intensywnością zalewów nością wód rzecznych. Mogły one powstać tylko w wyniku wezbraniowych. Silniej była zabagniona dolina w okresie wytopienia się dużego nagromadzenia w tych miejscach powstawania torfów turzycowiskowych. Wskazuje na to lodu gruntowego. Są więc formami wytopiskowymi. z kolei niższy stopień ich rozłożenia i zamulenia, włóknista Rzeka wielokorytowa modelowała powierzchnię tarasu struktura oraz charakter roślinności torfotwórczej. Torfy zalewowego Narwi w dolinie południkowej przez cały ho- turzycowiskowe powstały głównie ze szczątków roślin locen. Ślady jej działalności w starszym i środkowym holo- zbiorowiska turzycy sztywnej Caricetum elatae. Powodem cenie ukryte są dzisiaj pod pokrywą torfową. W tamtym większego zabagnienia doliny w czasie narastania torfów czasie wielokorytowa Narew kształtowała mineralną (pod- turzycowiskowych było coraz to silniejsze hamowanie od- torfową) powierzchnię tarasu. Była to najprawdopodobniej pływu wód w rozgałęzionych korytach rzecznych przez ro- rzeka, która w klasyfikacji Nansona i Knightona (1996) ślinność i podpiętrzanie wód gruntowych wskutek powol- nosi nazwę anabranching typu 2. Rzeka taka płynie wielo- nego narastania torfów. Analiza wykształcenia profilowe- ma korytami, które dzielą się i łączą, charakteryzują się go torfów prowadzi do wniosku, że to nie ich narastanie małym spadkiem, zawiesinowym typem obciążenia oraz powodowało dzielenie się koryta Narwi na ramiona, dużą stabilnością ze względu na kohezyjność osadów doli- a wręcz przeciwnie – warunki przepływu wody w istnieją- nowych i obfitość roślinności. Charakteryzuje się również cych już ramionach rzeki determinowały cechy i właściwo- dużą zmiennością przepływów i występowaniem inten- ści tych osadów. Powszechny rozwój torfowisk w południ- sywnych powodzi przy czym przy niskich stanach wód kowej dolinie Narwi nie wyznacza wiec początku formo- przeważa erozja, a przy wysokich – akumulacja aluwiów. wania się wielokorytowego systemu Narwi, ale określa Deponowane są głównie piaski. Dlatego pomiędzy liczny- ważny etap w rozwoju morfologicznym tego odcinka doli- mi korytami występują wyspy piaszczyste, ale płaskie i za- ny. Wraz z narastaniem torfów zaczął się okres podnosze- lewane, tworzące taras zalewowy. Piaski są przeważnie nia dna doliny. Torfy w południkowej dolinie Narwi po- drobne i zailone, co warunkuje stabilność koryt. wstawały w różnych miejscach doliny w różnym czasie. Mineralny taras zalewowy Narwi ma na przeważającej Pod Borowskimi torfy zaczęły narastać na gytiowisku we części południkowej doliny cechy typowe dla działalności wczesnym okresie borealnym, a pod Waniewem, w takich rzeki anabranching typu 2. Jest szeroki i płaski, co sugeru- samych warunkach, we wczesnym okresie atlantyckim. je, że jego powierzchnię modelowały głównie wody powo- Z tego samego „basenu” R. Gradziński i współautorzy dziowe. Budują go piaski drobnoziarniste z dużą zawarto- (2003) przytaczają osiem dat radiowęglowych (14C), z któ- ścią części iłowych, osady spoiste warunkujące trwałość rych wynika, że torfy pomiędzy Kurowem a Waniewem koryt rzecznych. Zachowały się jeszcze dzisiaj niektóre ko-

45 palne (bo położone pod torfami i zamulone) koryta rzeki, Przekształcenia systemu które taras kształtowały. Rzeka anabranching typu 2 teoretycznie słabo obniża korytowego Narwi w dolinie powierzchnie tarasu. W tej sytuacji wydaje się, że bardziej przyczyniła się do uformowania tarasu zalewowego w doli- południkowej w ostatnim nie południkowej Narew roztokowa erodująca i procesy degradacji wieloletniej zmarzliny. Koryta rzeki anabran- 200-leciu ching typu 2 nie wcięły się również zbyt głęboko w osady tarasu zalewowego, skoro pod Waniewem w pobliżu głów- nej trasy przepływu Narwi jeszcze w środkowym holoce- Zmiany naturalne układu sieci koryt Narwi nie istniało gytiowisko. W czasie jej funkcjonowania w dolinie musiał być wysoki poziom wód gruntowych, który Zmiany te przedstawiono na podstawie istniejących ma- jeszcze się podniósł w młodszym holocenie warunkując teriałów kartograficznych. Ograniczono się przede wszyst- powszechny rozwój torfowisk. W czasie narastania torfów kim do układu przestrzennego głównego koryta rzeki, po- i do dnia dzisiejszego funkcjonuje Narew wielokorytowa nieważ rysunek sieci koryt bocznych na mapach najstar- o nieco innym reżimie hydrologicznym. Jest to rzeka ana- szych nie jest zbyt dokładny. Wykorzystano: branching typu 3, w literaturze dotyczącej doliny Narwi • Mapę Reymanna w skali 1:200 000 z około 1830 r., ar- powszechnie nazywana rzeką anastomozującą. kusz Białystok, Przekształcenia systemu korytowego Narwi w dolinie • Topograficzną Kartę Królestwa Polskiego, 1:126 000 południkowej pod koniec plejstocenu i w holocenie można z około 1840 r., nazywaną Mapą Kwatermistrzostwa, przedstawić następująco: rzeka roztokowa agradująca – • Karte des Westlichen Russlands, 1:100 000, arkusz Ty- rzeka roztokowa erodująca – rzeka wielokorytowa. Tak kocin, arkusze Białystok i Bielsk, oba z 1914 r., przebiegającej ewolucji rzeki sprzyjały cechy geomorfolo- • Mapę Taktyczną Polski, 1:100 000, arkusz Tykocin giczne doliny oraz warunki klimatyczne. Południkowa do- z 1931 r., arkusz Białystok z 1933 r. i arkusz Bielsk lina składa się z odcinków „basenowych” i zwężonych Podlaski z 1937 r., o podobnym małym spadku. Rzeka w starszym holocenie • mapy topograficzne w skalach 1:25 000, 1: 50 000 przystosowując się do małego spadku zaczęła dzielić się na i 1:100 000 opracowane po II wojnie światowej. wiele koryt, ponieważ tylko wtedy mogła dalej transporto- Poza tym wykorzystano niemiecką kopię Voenno-Topo- wać duży ładunek materiału mineralnego (Teisseyre grafičeskoj Karty Evropejskoj Rosii 1:126 000, tzw. trójwior- 1991). O przemożnym wpływie czynnika geomorfologicz- stówkę z około 1880 r., arkusz Tykocin – Białystok – Sokół- nego na rozwój systemu wielokorytowego rzeki świadczy ka i niemiecką Ubersichtskarte von Mitteleuropa 1:300 000, fakt, że również i na odcinku równoleżnikowym, od źródeł arkusz Grodno z 1900 r. do Suraża, Narew generalnie meandrująca w rozszerzeniach doliny anastomozuje. Wielokorytowy system istniał Odcinek Suraż – Bokiny w miejscu dzisiejszego zbiornika Siemianówka (Górniak 2006), Narew anastomozuje również w rozszerzonej części Od wylotu Narwi z przełomu w Surażu rozprzestrzenia doliny pod Zawykami. Warunki klimatyczne w przemoż- się do około 1,5 km na północ od miasta stożek napływo- ny sposób wpłynęły natomiast na działalność rzeki wy. Stożek jest płaski. Spadek jego powierzchni wynosi w młodszym holocenie. Silne zwilgocenie klimatu na prze- 0,400‰, ale jest większy od spadku powierzchni doliny łomie środkowego i młodszego holocenu sprzyjało funk- poniżej stożka, wynoszącego 0,250‰. Budują go lekkie cjonowaniu rozlewisk, w których powstawały iły i muły i bardzo lekkie mady. rzeczne oraz tworzeniu się torfów na szeroką skalę. W pro- Początek kształtowania się stożka nie jest znany. Wiado- cesie zabagniania doliny dużą rolę odegrały także strefy mo jednak, że w ostatnim 200-leciu w istotny sposób wpły- skoncentrowanego spływu wód i stożek napływowy Supra- wał on na częste zmiany przebiegu głównego koryta rzeki. śli. Przerzucanie się najważniejszych koryt rzeki spod jed- Narew będąca w zwężeniu doliny w Surażu rzeką jednoko- nego pod drugi brzeg ostro skręcającej doliny powodowało rytową, na stożku staje się rzeką wielokorytową. W pierwszej tworzenie się rozlewisk wodnych pod brzegiem, do którego połowie XIX w. (Mapa Reymana, Mapa Kwatermistrzo- kierowały się i gdzie łączyły się koryta. Rozlewiska takie stwa) koryto główne Narwi przebiegało od Suraża środ- mogły zajmować wtedy duże powierzchnie mineralnego kiem doliny (Ryc. 2.15) do grądzika Barczewo, a stąd, tak dna płaskiej doliny. Stożek napływowy Supraśli przegro- jak dzisiejsze koryto, do południowych okolic Uhowa. dził południkową dolinę pomiędzy Złotorią a Żółtkami, Tutaj jednak nie dochodziło do wysoczyzny, jak koryto spychając Narew pod zachodni brzeg doliny. Stożek ten jest współczesne. Przebiegało bardziej środkiem doliny, a po- dzisiaj słabo zauważalny w terenie. Widoczny był przed niżej Uhowa łukiem odchylającym się ku zachodowi do- zmeliorowaniem tej części doliny na początku lat sześć- chodziło do uroczyska Rozlewa (rozlewiska) pod Łupianką dziesiątych ubiegłego wieku, bowiem Supraśl na po- Starą. Zupełnie inaczej biegło główne koryto Narwi w powierzchni stożka była rzeką wielokorytową o wachlarzo- czątkach XX w. (Karte des Westlichen Russlands). Od Sura- watym układzie koryt w kierunku głównego koryta Narwi. ża prawą stroną doliny do podnóża wysoczyzny pod Uho- wem, gdzie na dłuższym odcinku „przyklejało” się do wysoczyzny i na północ od Uhowa, omijając od wschodu Rozlewę, dochodziło najkrótszą drogą do wysoczyzny pod Bokinami. Wkrótce potem nastąpiła kolejna zmiana ukła-

46 Ryc. 2.15 Zmiany przebiegu głównego koryta Narwi w ostatnim 200-leciu pomiędzy Surażem a Bokinami; 1 – główne koryto Narwi obecnie, 2 – główne koryto na mapie Reymanna (ok. 1840 r.), 3 – koryto na Karte des Westlichen Russlands (1914) i podobnie na mapie niemieckiej 1:300 000 z 1899 r., 4 – koryto na Mapie Taktycznej Polski z 1937 r., 5 – koryto główne wg Rey manna, na Mapie Taktycznej Polski i obecnie, 6 – stożek napływowy Narwi, 7 – torfowisko

du koryta. W latach trzydziestych XX wieku (Mapa Taktyczna Polski, arkusz Bielsk Podlaski) główne koryto Narwi biegło już tak jak koryto współczesne, inaczej tylko w skrajnie północnej części rozpatrywanego odcinka, gdzie prze- biegało jeszcze tak jak w początkach XX w. Na pozycję obecną przeszło główne koryto Narwi w połowie ubiegłego stulecia. Trzeba dodać, że na tym odcinku doliny opuszczone przez rzekę koryta szybko zanikają. Nawet po korycie z początku XX w dobrze zachował się tylko jego fragment pod Surażem. Całkowicie zaginęło koryto z pierwszej połowy XIX w. na stożku napływowym, a na torfowisku na północ od Uhowa stało się ono pod- rzędnym i słabo zaznaczającym się w rzeźbie doliny korytem bocznym.

Odcinek Bokiny – grobla Rzędziany – Pańki

Pod Bokinami cała działalność Narwi w czasie ostatnich 200. lat koncentro- wała się w wąskiej strefie u podnóża wysoczyzny. Powstała tam plątanina koryt. Koryto główne wprawdzie się wyróżnia, ale towarzyszy mu kilka koryt bocznych podobnych do głównego i podobnie głęboko wciętych w piaski podłoża. Całą przestrzeń pomiędzy korytami wypełniają muły i utwory torfowo-muło- we. Taki system koryt utrzymuje się od Bokin do Topilca i Kolonii Topilec, z tym, że na północ od szosy Wysokie Mazowieckie – Białystok do Topilca jest ich mniej i wycięte są w piaskach pochodzących z niszczenia wysoczyzny pod Bokinami. Pomiędzy Kolonią Topilec a Waniewem rzeka płynie gęstą siecią koryt. Koryto główne biegnie mniej więcej środkiem doliny, jedno z najważniejszych koryt bocznych (Waniewka) południowym jej skrajem, a drugie (bez nazwy) –

47 północnym, podchodząc pod wysoczyznę okolic Izbiszcz ralny charakter (Banaszuk H. 2011). Większe zmiany i Śliwna. Koryta te łączy wiele innych koryt bocznych nie- w siedliskach spowodowane melioracjami nastąpiły tylko wątpliwie pochodzenia awulsyjnego. System koryt ma w sąsiedztwie nowego koryta Narwi w okolicach Rzędzian. w tej części doliny złożoną genezę. Rozwijał się sukcesyw- W dolinie Narwi pomiędzy Surażem a Rzędzianami nie, lecz ustabilizował się w miarę narastania torfów i od i Pańkami system anastomozujący Narwi funkcjonuje więc dłuższego czasu nie uległ zmianom. Świadczą o tym nie- nieprzerwanie od schyłku plejstocenu do współczesności. wielkie i nieliczne, ale klasycznie wykształcone zakola ko- Ingerencja człowieka w środowisko bagiennej doliny trwa ryta głównego, będące efektem jego migracji bocznej (me- od dawna, ale przez całe stulecia była to działalność sprzy- androwania), dzisiaj całkowicie otoczone torfami. jająca utrzymaniu stanu jej zabagnienia. Należy tu wymie- Na północ od zwężenia pod Waniewem i Śliwnem doli- nić budowę przepraw mostowych i progów piętrzących na na się rozszerza. System korytowy Narwi jest tam silnie głównym korycie Narwi i ramionach rzeki. Na terenie rozgałęziony, ale zajmuje tylko centralną część doliny. Parku Narodowego znajdują się dwa czynne mosty drogo- Widać jednak wyraźnie, że w przeszłości sieć ta była bar- we (Bokiny, Łapy) i jeden kolejowy (Łapy), a przed pierw- dziej rozbudowana. Nawet w najbardziej peryferyjnych szą i drugą wojną światową funkcjonował również most partiach doliny występują wśród torfów fragmenty koryt w Kruszewie (budowany przed wojnami, niszczony w ich z wodą albo tylko oczka wodne, będące pozostałościami czasie, tzw. zerwany most, por. nota na str. 295). Wszystkie koryt. te przeprawy komunikacyjne biegną po nasypach ziem- Również i koryto główne Narwi migrowało w przeszło- nych przegradzających w dużej mierze dolinę i podpiętrza- ści po dolinie. Było to koryto kręte i miejscami meandrują- jących wody dolinowe. Progi piętrzące na korytach Narwi ce. Fragment najstarszego i największego meandra zacho- budowała miejscowa ludność (por. Ryc. 20.3). Wykonywa- wał się wśród torfów na północ od Waniewa. Współczesne no je od dawna celem uzyskania większego spadu wody dla koryto w planie tworzy dość liczne drobne zakola, często młynów wodnych, jako brody dla przepędzania bydła i do rozcięte u nasady przez rzekę, która w ten sposób skracała połowu ryb. Materiałem budowlanym był kamień, faszyna swój bieg, ale całkowicie wypełnione wodą. Koryto główne i bale drewniane. Groble komunikacyjne, progi piętrzące Narwi przemieszczało się więc bocznie po dolinie, ale i przegrody faszynowe, podwyższały poziom wód dolino- w okresie przed narośnięciem torfów. wych i wpływały na rozrząd wody kierując ją do bocznych Na tym odcinku doliny od Kruszewa do wsi Rzędziany koryt rzeki. Wpływały więc na trwałość stanu zabagnienia i Pańki w okresie ostatnich 200. lat koryto główne Narwi doliny i systemu anastomozującego rzeki, przeciwdziałając zmieniło swój bieg tylko w okolicy wsi Babino. W I połowie zarastaniu i zamulaniu koryt, ale jednocześnie na części XIX w. przesunęło się od Babina bardziej do środka doliny, terenu zakłóciły ich naturalny przebieg. Dotyczy to głów- zataczając łuk ku południowi w pobliże Rogowa i Rogów- nie przepraw mostowych w Łapach i Kruszewie. W Łapach ka, a stąd do wsi Pławiki. Przed zatorfieniem doliny koryto nasypy komunikacyjne niemal całkowicie zniszczyły sys- główne Narwi, podobnie jak pomiędzy Waniewem a Kru- tem wielokorytowy Narwi na zwężonym odcinku doliny szewem, przemieszczało się tu bocznie. Drobne, ale kla- pomiędzy Łapami i Uhowem, a w Kruszewie nasyp prze- syczne zakola wykształciły się zwłaszcza pod Kol. Radule rwał ciągłość gęstej sieci koryt bocznych, rozwiniętej i Kol. Rzędziany. Wydaje się, że na tym odcinku doliny w prawobrzeżnej części doliny pomiędzy korytem głów- w niedużym stopniu zmienił się również układ najważniej- nym Narwi i Kruszewem. szych koryt bocznych. Pewne negatywne zmiany w środowisku doliny bagiennej, związane z działalnością człowieka i z przyczynami naturalnymi, nastąpiły w ostatnich dekadach XX wieku. Przekształcenia antropogeniczne Po wybudowaniu jazu na głównym korycie Narwi w Rzę- w II połowie XX wieku dzianach i objęciu doliny wysokim statusem ochronnym zaprzestano budowy faszynowych przegród w korytach Do początków lat siedemdziesiątych XX w. dolina Narwi Narwi. W jakimś stopniu wpłynęło to ujemnie na reżim od Suraża do połączenia z Biebrzą miała charakter natural- hydrologiczny rzeki. W 1990 r. uruchomiono zbiornik Sie- ny. W 1970 r. rozpoczęto w dolinie melioracje. Największy mianówka. Zbiornik ten wybudowany w dolinie Narwi tuż wpływ na środowisko doliny wywarło wykopanie nowego przy granicy państwa może magazynować około 79,5 mln koryta rzeki, które doprowadzono w 1980 r. od połączenia m3 wody, w związku z czym miał spełniać rozliczne funk- Narwi z Biebrzą do miejscowości Rzędziany i Pańki w do- cje. Miedzy innymi miał dostarczać wody na potrzeby Bia- linie południkowej. łegostoku i do nawadniania łąk w zmeliorowanej dolinie Melioracje w dolinie Narwi przerwano w 1980 r. Supraśli. Dzisiaj służy jedynie rekreacji i ekstensywnej go- Do wstrzymania inwestycji doprowadziło przede wszyst- spodarce rybackiej, ale jego funkcjonowanie wpływa na kim udokumentowanie wybitnych walorów przyrodni- reżim hydrologiczny Narwi w dolinie południkowej, pod- czych nie zmeliorowanych jeszcze bagien. Prace waloryza- wyższa przepływy minimalne i obniża przepływy maksy- cyjne zorganizował i przeprowadził w latach 1979–1981 malne. Negatywnie na środowisko bagiennej doliny wpły- Ośrodek Badań Naukowych w Białymstoku (Banaszuk H. nęły zmiany klimatyczne po 1980 r. Łagodnie przebiegają- 1996). ce zimy i niewielka retencja śnieżna oraz zmniejszenie Przerwanie prac melioracyjnych nie mogło jednak za- wysokości opadów wpłynęły na pomniejszenie zalewów hamować negatywnych zmian w środowisku doliny prze- rzecznych i obniżenie poziomu wód gruntowych (Bana- kształconej już przez melioracje. Dolina od Suraża do miej- szuk H. 1996; Kamocki 2004; Górniak 2006), co przy- scowości Rzędziany i Pańki zachowała jednak swój natu- czyniło się do podsuszania i przekształcania siedlisk mo-

48 kradłowych. Były to jednak zmiany lokalne i nie nasilają Butrymowicz N. 1998. Szczegółowa mapa geologiczna Polski się one w czasie (Banaszuk H. 1996, 2014). 1:50 000, ark. Choroszcz wraz z objaśnieniami. Centr. Arch. Duże zmiany nastąpiły natomiast pod wpływem melio- Geol. PIG, Warszawa. racji w niegdyś bagiennej dolinie poniżej grobli Rzędziany CBSiPWM w Warszawie 1965. Wyniki badań glebowo-flory- – Pańki do szosy Białystok – Warszawa. Nowe koryto stycznych w dolinie Narwi Górnej. Odcinek od ujścia Orlanki Narwi mocno drenuje tam dolinę. System anastomozującej do ujścia Supraśli (mscr.). rzeki został zupełnie zniszczony. Wodę prowadzi tylko Churski T. 1973. Zarys geomorfologii bagiennego odcina doliny fragment starego koryta rzeki w okolicy wsi Rzędziany Górnej Narwi. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 134: 11–28. i koryto boczne w południowej części doliny w okolicy Ro- Dylik J. 1970. Erozja termiczna. Spraw. Łódz. TN 24(8): 1–13. gowa. Po całej sieci koryt bocznych pozostały tylko ślady. Falkowski E. 1971. Historia i prognoza rozwoju układu koryta Mocno zmieniły się siedliska mokradłowe (Banaszuk H. wybranych odcinków rzek nizinnych Polski. Biul. Geol. UW 1996), przy czym zmiany maja często charakter degrada- 12: 5–121. cyjny. Dolina pomiędzy groblą Rzędziany – Pańki i Żółtka- Górniak A. 1998. Istniejący i potencjalny wpływ Zbiornika Sie- mi utraciła więc pod wpływem „melioracji” wartości przy- mianówka na funkcjonowanie ekosystemów wód powierzch- rodnicze i nie ma większej wartości gospodarczej. Nie wy- niowych Narwiańskiego Parku Narodowego. Uniwersytet konano bowiem melioracji szczegółowych. w Białymstoku, IMGW, Białystok (mscr.). Górniak A. 2006. Ekosystem zbiornika Siemianówka w latach 1990–2004 i jego rekultywacja. Uniwersytet w Białymstoku, Literatura Zakład Hydrobiologii, Białystok. Gradziński R. 2004. Anastomozujący system Narwi na obszarze Bałuk A. 1974. Zespół form kemowych w okolicach Kuleszy Ko- Narwiańskiego Parku Narodowego. [W:] Banaszuk H. (red.), ścielnych na Nizinie Podlaskiej. Biul. Inst. Geol. 269: 121–133. Przyroda Podlasia. Narwiański Park Narodowy, Wyd. Ekono- Banaszuk H. (kier.) 2014. Operat przyrody nieożywionej i gleb. mia i Środowisko, Białystok. Plan ochrony Narwiańskiego Parku Narodowego (mscr. w ar- Gradziński R., Baryła J., Doktor M., Gmur D., Gradziński chiwum Narwiańskiego Parku Narodowego). M., Kędzior A., Paszkowski M., Soja R., Zieliński T., Banaszuk H. 1980. Geomorfologia południowej części Kotliny Żurek S. 2000. Anastomosing system of the upper Narew Biebrzańskiej. Pr. i St. Geogr. UW 2: 7–69. River (NE Poland). Ann. Soc. Geol. Pol. 70: 219–229. Banaszuk H. 1990. Narwiański Park Krajobrazowy – zarys pro- Gradziński R., Baryła J., Doktor M., Gmur D. Gradziński blematyki przyrodniczej. Nauka i Praktyka 1. M., Kędzior A., Paszowski M., Soja R., Zieliński T., Żurek Banaszuk H. 1996. Peleogeografia. Naturalne i antropogeniczne S. 2003. Vegetation-controlled modern anastomosing system przekształcenia Doliny Górnej Narwi. Wyd. Ekonomia i Śro- of the Upper Narew River (NE Poland) and its sediments. Se- dowisko, Białystok. dimentary Geology 157: 253–276. Banaszuk H. 1999. Przekształcenia, aktualny stan i potrzeby Jahn A. 1970. Zagadnienia strefy peryglacjalnej. PWN, Warszawa. związane z ochroną mokradeł w Narwiańskim Parku Naro- Kalicki T. 1991. The evolution of the Vistula river valley between dowym. Mat. Sem. IMUZ 43: 189–195. Cracow and Niepołomice in Late Vistulian and Holocene Banaszuk H. 2001a. O zasięgu zlodowacenia Wisły w Polsce times. [W:] Starkel L. (red.), Evolution of the Vistula river val- północno-wschodniej na podstawie badań geomorfologicz- ley during the last 15 000 years, part IV. 11–37. Geogr. Studies nych i termoluminescencyjnych. Prz. Geogr. 73(3): 281–305. IGiPZ PAN. Banaszuk H. 2001b. Wpływ budowy geomorfologicznej na za- Kamocki A. 2004. Dawne i dzisiejsze zalewy wezbraniowe Narwi bagnienie południkowej doliny Narwi i charakter występują- na podstawie modelowania z zastosowaniem technik GIS. cych w niej mokradeł. Woda – Środowisko – Obszary Wiej- [W:] Banaszuk H. (red.), Przyroda Podlasia. Narwiański Park skie 1(3): 135–146. Narodowy. Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok. Banaszuk H. (red.) 2004a. Przyroda Podlasia. Narwiański Park Klimek K. 1987. Vistula valley in the Oświęcim Basin in the Narodowy. Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok. Upper Vistulian and Holocene. [W:] Starkel L. (red.), Evolu- Banaszuk H. 2004b. Geomorfologia Kotliny Biebrzańskiej. [W:] tion of the Vistula river valley during the last 15 000 years, Banaszuk H. (red.), Kotlina Biebrzańska i Biebrzański Park part II. 13–29. Geogr. Studies IGiPZ PAN. Narodowy. Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok. Kondracki J. 1972. Polska północno-wschodnia. PWN, War Banaszuk H. 2010. O wieku i genezie rzeźby polodowcowej Nizi- szawa. ny Północnopodlaskiej na podstawie analizy geomorfologicz- Kondracki J., Pietkiewicz S. 1967. Czwartorzęd północno- nej i dat TL. [W:] Banaszuk H., Banaszuk P. (red.), Zagadnie- -wschodniej Polski. [W:] Galon R., Dylik J. (red.), Czwarto- nia morfogenezy Niziny Północnopodlaskiej. Oficyna Wyd. rzed Polski. PWN, Warszawa: 207–258. Politechniki Białostockiej, Białystok Kozłowski I., Mróz J. 1997. Szczegółowa mapa geologiczna Pol- Banaszuk P. 1996. Siedliska hydrogeniczne i gleby w Dolinie ski 1:50 000, ark. Łapy, Centr. Arch. Geol. PIG, Warszawa. Górnej Narwi od Suraża do ujścia Biebrzy. Zesz. Probl. Post. Krzemiński T. 1974. Geneza młodoplejstoceńskiej rzeźby gla- Nauk Roln. 428. cjalnej w dorzeczu środkowej Warty. Acta Geogr. Lodz. 33. Brice J. C., Bloodgett J. C. i in. 1978. Countermeasures for hy- Lindner L. 1992. Stratygrafia (klimatostratygrafia) plejstocenu. draulic problems at bridges. Fed. High. Adm. Rep. 162(1–2). [W:] Lindner L. (red.), Czwartorzęd: osady, metody badań, Buraczyński J. 1996. Ewolucja doliny górnego Wieprza na Roz- stratygrafia. Wyd. PAE: 441–633. toczu w piętrach Wisły i holocenu. Ann. UMCS 51: 117–140. Mojski J. E. 1972. Nizina Podlaska. [W:] Galon R. (red.), Geo- morfologia Polski. T. 2. Niż Polski. PWN, Warszawa: 318–373. Mojski J. E. 1993. Europa w plejstocenie. PAE, Warszawa.

49 Musiał A. 1992. Studium rzeźby glacjalnej północnego Podlasia. Schumm S. A. 1977. The fluvial system. Wiley, New York. Wyd. UW, Warszawa. Schumm S. A. 1981. Evolution and response of the fluvial system, Nanson G. C., Knighton A. D. 1996. Anabranching rivers; their sedimentalogic implications. SEPM Spec. Publ. 31: 19–29. cause, character and classification. Earth Surface Processes Starkel L. 2001. Historia doliny Wisły od ostatniego zlodowa- and Landforms 21: 217–239. cenia do dziś. Monografie IGiPZ, 2. Okruszko H., Oświt J. 1973. Przyrodnicza charakterystyka ba- Superson J. 1996. Funkcjonowanie systemu fluwialnego wyżyn- giennej doliny Górnej Narwi jako podstawa melioracji. Zesz. nej części dorzecza Wieprza w zlodowaceniu Wisły. Rozprawy Probl. Post. Nauk Roln. 134: 31–99. UMCS 53, Lublin. Państwowy Instytut Geologiczny 1996. Instrukcja opracowania Szumański A. 1983. Paleochannels of large meanders in the river i wydania Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 valleys of the Polish Lowland. Qutern. St. Pol. 4: 207–216. 000. Warszawa. Teisseyre A. K. 1991. Klasyfikacja rzek w świetle analizy syste- Pożaryski W., Maruszczak H., Lindner L. 1999. Młodoczwar- mu fluwialnego i geometrii hydrologicznej. Pr. Geol.-Mineral. torzędowe tarasy akumulacyjne i osady deluwialne w dolinie Uniw. Wrocławskiego 22. środkowej Wisły. Prz. Geol. 47: 808–812. Teisseyre A. K. 1992. Rzeki anastomozujące – procesy i modele Rotnicki K., Latałowa M. 1986. Paleohydrology and fossiliza- sedymentacji. Prz. Geol. 4: 241–248. tion of a meandering channel of Younger Dryas age in the Voznâčuk L. N., Valčik M. A. 1978. Morfologia, strojenie i isto- middle Prosna river valley. Quatern. St. Pol. 7: 73–90. riâ rozwitiâ doliny Nemna w neoplejstocenie i golocenie. Różycki S. Z. 1972. Plejstocen Polski Środkowej. PWN, Warszawa. Nauka i Tehnika, Minsk. Rutkowski F. 1914. O morenach czołowych w powiecie mazo- Zaborski B. 1927. Studia nad morfologią dyluwium Podlasia i te- wieckim. Pam. Fizjogr. 22: 39–48. renów sąsiednich. Prz. Geogr. 7: 1–52.

50 3 Wody Narwiańskiego Parku Narodowego

Waldemar Mioduszewski • Jarosław Napiórkowski • Tomasz Okruszko

Wprowadzenie towych dla zaspokojenia potrzeb wodnych chronionych gatunków flory i fauny; Stan środowiska przyrodniczego w dolinie Narwi • regulację warunków wodnych w otoczeniu istniejącej w dużym stopniu zależy od występujących tu warunków grobli Rzędziany – Pańki, stanowiącej szczególną wodnych, to jest od wielkości przepływów i stanów wody granicę Parku Narodowego, oddzielającą jego teren w rzece, poziomu wód gruntowych w dolinie oraz jakości od tzw. strefy buforowej; wody. Zarówno jakość, jak i stany wody w granicach Parku • zagwarantowanie odpowiednich stosunków wod- Narodowego, pozostają pod wpływem czynników naturalnych w dolinach małych cieków (dopływów rzeki nych i antropogenicznych panujących na obszarze całej Narwi) na terenie Narwiańskiego Parku Narodowe- zlewni Narwi, powyżej jego granic. Szczególną rolę odgry- go, z uwzględnieniem potrzeb wodnych użytkowa- wa zbiornik Siemianówka oraz dopływy cieków w grani- nych rolniczo łąk i pastwisk zlokalizowanych w tych cach Parku (Mioduszewski, Okruszko, 2001; Banaszuk dolinach. 2004). Dlatego też gospodarka wodna na tym terenie musi również uwzględniać zewnętrzne uwarunkowania hydrologiczne i gospodarcze oraz uwarunkowania wynikające Sieć hydrograficzna górnej z faktu, że część doliny objętej ochroną jest wykorzystywana przez rolnictwo, głównie jako użytki zielone. Narwi Zadania gospodarki wodnej mające na celu ochronę wa- lorów przyrodniczych doliny Narwi obejmują: Współczesna sieć hydrograficzna w dolinie górnej • zapewnienie korzystnego stanu wód powierzchnio- Narwi (Ryc. 3.1, 3.2) jest wynikiem zarówno naturalnych wych i podziemnych oraz uwilgotnienia gleb orga- procesów, jak również częściowo oddziaływań antropogenicznych, zgodnie z wymaganiami fauny i flory ob- nicznych (Gradziński i in. 2003; Gradziński 2004; Gra- szarów mokradłowych (ekosystemów wodnych i od bińska, Szymczyk 2012). Koryto rzeki jest bardzo zróżni- wody zależnych); cowane: od sztucznego „kanału” (Ryc. 3.3, 3.4) i naturalne- • utrzymanie wielokorytowego charakteru rzeki go koryta o zwartym przekroju z wyraźnym nurtem wody, Narwi; do zanikających odnóg koryt bocznych ze stojącą wodą. • odtworzenie warunków wodnych zbliżonych do hi- Biorąc pod uwagę obecny stan koryta rzecznego i jego an- storycznych w dolinie Narwi, na obszarach Natura tropogeniczne przekształcenia, górną część doliny rzeki 2000, w tzw. strefie buforowej pomiędzy groblą Rzę- Narwi można podzielić na sześć charakterystycznych od- dziany a Żółtkami; cinków (Mioduszewski 1995): • realizację inwestycji technicznych i podejmowanie • część źródliskową, na terenie Białorusi, o stosunko- innych działań dla zapewnienia warunków wilgotno- wo naturalnym charakterze; ściowych odpowiednich dla bagiennego środowiska • zbiornik Siemianówka; przyrodniczego; • odcinek pomiędzy zbiornikiem Siemianówka a Sura- • prawidłowe gospodarowanie wodą w zlewni górnej żem – naturalne meandrujące koryto rzeki w łęgowej Narwi, w tym na zbiorniku Siemianówka, w aspekcie dolinie, z pojedynczymi rowami; ochrony walorów przyrodniczych na terenie Nar- • odcinek chroniony w Narwiańskim Parku Narodo- wiańskiego Parku Narodowego; wym pomiędzy Surażem a groblą Rzędziany – Pańki, • utrzymanie natężenia przepływu w okresach wiosen- z naturalną wielokorytową rzeką anastomozującą; nych powodujących okresowe zalanie doliny, oraz • odcinek pomiędzy groblą Rzędziany – Pańki zapewnienie minimalnego przepływu w okresie let- a Żółtkami; tzw. strefa buforowa, w której została nim, w tym utrzymanie wysokich stanów wód grun- przeprowadzona regulacja rzeki, nie wykonano nato-

51 Ryc. 3.1 Sieć hydrograficzna górnej Narwi (oryg.)

miast planowanego systemu rowów odwadniająco- wynosi od 0,05‰ do 0,4‰. Zagęszczenie koryt, szerokości -nawadniających; od kilku do kilkunastu metrów, jest zróżnicowane. Cha- • odcinek pomiędzy Żółtkami a ujściem Biebrzy; rzeka rakterystyczną cechą aktywnych koryt jest ich stosunkowo na tym odcinku jest uregulowana, a dolina zmelioro- duża głębokość w porównaniu z szerokością i przeważnie wana i wyposażona w system rowów odwadniająco- jednodzielny, zbliżony kształtem do prostokąta, kształt -nawadniających (nawodnienia podsiąkowe). przekrojów. Główne koryta są głębokie, średnio na 4–5 m, a koryta podrzędne na około 1,5–3 m. Dominują koryta o stosunkowo małej krętości. Pomiędzy ramionami rzeki znajdują się wyspy o różnej wielkości i kształcie. Są one Anastomozujący odcinek górnej zbudowane z utworów organicznych i przeważnie silnie za- rośnięte (Gradziński i in. 2003), dlatego brzegi koryt oraz Narwi chroniony na obszarze wyspy są na ogół stosunkowo stabilne i trwałe. Układ koryt w planie jest zróżnicowany, od prostego do meandrujące- Parku Narodowego go. W pobliżu bardzo krętych odcinków występują odcięte, zarośnięte koryta o charakterystycznym półksiężycowym Narew na obszarze Narwiańskiego Parku Narodowego kształcie, które przypominają starorzecza rzek meandrują- (Ryc. 3.2) ma charakter typowy dla rzeki anastomozującej. cych (Teisseyre 1992; Gradziński i in. 2000). Koryta Rzeki anastomozujące to rzeki płynące wieloma korytami, o większych rozmiarach i wielkości przepływu mogą być które rozdzielają się i ponownie scalają tworząc nieregular- uznane za główne. Mogą one jednak stracić cechy koryt ną sieć połączeń (Makaske 1998, 2001). Koryta mają małe głównych w wyniku utraty sporej ilości wody na rzecz pod- spadki i są względnie głębokie. Między nimi występują rzędnych. Występuje również zjawisko odwrotne. Więk- różnej wielkości wyspy. W odróżnieniu od rzek meandru- szość koryt jest stale czynna. Zachodzi w nich przepływ jących i warkoczowych, koryta i wyspy rzek anastomozują- nawet przy niskich stanach wody. Zdarza się, że koryta od- cych są zasadniczo stabilne. Wzdłuż koryt większości rzek cięte stają się znowu aktywne w czasie wysokich stanów anastomozujących ciągną się wały, które powstają w natu- wód. Występują również koryta odcięte zamierające. ralny sposób podczas wezbrań. Takich wałów nie mają Są one częściowo lub całkowicie zarośnięte roślinnością m.in. bagienna Narew i Okawango. i stopniowo wypełniane osadami (Gradziński 2001; Mio- Narew na omawianym odcinku płynie szeroką doliną duszewski 2002). ograniczoną niewysokimi wzniesieniami. Szerokość doli- W tym skomplikowanym systemie wód powierzchnio- ny waha się od 2 do 4 km, a spadek rzeki na tym odcinku wych można wyróżnić koryto główne z silnie rozwiniętym

52 Ryc. 3.2 Sieć hydrograficzna w granicach Narwiańskiego Parku Narodowego (oryg.)

systemem koryt bocznych, a także liczne starorzecza, obszary podmokłe w postaci bagien, mokradeł stałych lub okresowych, rozlewiska rzeczne, młaki i wy- sięki (Jędryka, Smoluchowska 1996; Banaszuk 2004). Płaskie obszary pozakorytowe, w tym liczne wyspy, wznoszą się jedynie nieznacznie nad poziom wody w korytach w warunkach stanów średnich, a podczas wyższych stanów są zalewane na dłuższy czas. Podłoże obszarów pozakorytowych tworzy warstwa złożona w przewadze z utworów organogenicznych, głównie z torfów. Bardzo duży wpływ na procesy, jakie zachodzą w anastomozującym systemie Narwi ma roślinność. Podkreśla się jej decydującą rolę w powstawaniu warstwy torfowej na obszarach pozakorytowch (Gradziński 2004). Ponieważ osadami budującymi brzegi koryt są torfy wypełnione mnóstwem korzeni i kłączy, są one bardziej odporne na procesy erozji zachodzącej w korytach, tak bocznej jak i wgłębnej. Innym czynnikiem wpływającym na zwiększenie bocznej stabilności koryt jest sposób ich porośnięcia przez rośliny. Brzegi zajmuje najczęściej trzcina po- spolita (Ryc. 3.3), której łodygi wyrastają z dna, co zaciera granicę między korytem rzecznym a lądem. Obecność pasa szuwarów trzcinowych powoduje znaczne zmniejszenie prędkości wody w jego obrębie. Tak więc roślinność pośrednio i bezpośrednio stabilizuje brzegi koryt (Gradziński 2004).

53 Ryc. 3.3 Główne koryto Narwi (fot. W. Mioduszewski)

Ryc. 3.4 Uregulowane koryto Narwi. Widok z jazu w Rzędzianach Ryc. 3.6 Starorzecze w Kurowie (fot. W. Mioduszewski) (fot. W. Mioduszewski)

Roślinność przyczynia się także do zatrzymywania spływającego materiału i do powstania zatorów, co powoduje spiętrzenia wody i w dalszym etapie może dojść do zarośnięcia koryta lub do awulsji. Rozrastająca się roślin- ność wpływa również na stopniowe zawężanie koryt (Ryc. 3.5, 3.6; Gradziński 2001; Gradziński i in. 2003). Narew w granicach Parku Narodowego nie była regulo- wana, natomiast występują w dolinie nieliczne proste odcinki rowów świadczące o podejmowanych próbach od- wodnień doliny dla celów rolniczych. Uregulowane zostały również ujściowe odcinki dopływów, m.in. Awissy i Szero- kiej Strugi. Wielokorytowość rzeki i jej obecny stan są wynikiem nie tylko naturalnych procesów hydraulicznych i biolo- Ryc. 3.5 Widok na dolinę Narwi (fot. W. Mioduszewski) gicznych, ale również spowodowane zostały działalnością człowieka (Gradziński 2004). Podstawowym procesem, który skutkował powstaniem anastomozującego systemu

54 Narwi, jest proces awulsji, czyli dzielenie się istniejącego Duże przekształcenia sieci hydrograficznej wystąpiły na już koryta rzeki (Makaske 2001). Nowe koryto przejmuje odcinku tzw. strefy buforowej, gdzie w latach 70. XX w. część wody z pierwotnego koryta i pogłębia się na skutek rzeka została uregulowana. Teren poniżej grobli Rzędziany erozji dennej. Pierwotne koryto albo istnieje nadal albo po- – Pańki, zaliczany do strefy buforowej, obecnie jest chro- woli zamiera. Tworzenie się nowych koryt w dolinie Narwi niony jako obszar Natura 2000 (PLB200001). Na odcinku zachodzi z powodu lokalnego spiętrzenia wody w już funk- Żółtki – Rzędziany wykonano nowe koryto rzeki, o więk- cjonujących. Przyczyną tego może być zarastanie koryt, szym przekroju poprzecznym, powodując obniżenie wód zatory roślinne lub lodowe (Gradziński i in. 2000; Gra- gruntowych praktycznie na całej szerokości doliny oraz dziński 2001). istotne zmiany sieci hydrograficznej (Ryc. 3.7). W nowym Te naturalne procesy wspomagane były działalnością korycie rzeki wybudowano dwa jazy piętrzące (Rzędziany człowieka. W korycie rzeki stwierdza się liczne niewielkie i Babino), natomiast zaniechano wykonania planowanego „piętrzenia” pochodzenia antropogenicznego, które powo- wcześniej systemu nawadniająco-odwadniającego. Przed dują zmianę reżimu przepływu, wymuszając przepływ regulacją rzeki główny przepływ wody następował kory- wody do przyległych bocznych koryt. tem Rzędziany – Babino od strony północnej oraz odnogą Jeszcze do niedawna Narew miała charakter rzeki ana- rzeki Rogowo od strony południowej. W chwili obecnej stomozującej na znacznie dłuższym odcinku. Obecnie większość wód odprowadzana jest nowym korytem rzeki pierwotny układ koryt zachował się jedynie w Parku Naro- i przez jaz Rzędziany. Powoduje to, że wiele czynnych po- dowym, reszta została zmieniona na skutek prowadzonych przednio koryt zanika – zostają zamulone i zarośnięte. w dolinie Narwi prac regulacyjnych i melioracyjnych. Przepływ odbywa się głównie jednym stale powiększają- cym się korytem. W trakcie prac ziemnych związanych z regulacją rzeki, Zabudowa i infrastruktura prowadzoną w latach 80. ubiegłego stulecia, wykonana zo- stała grobla ziemna, przegradzająca dolinę rzeki. Grobla ta, techniczna doliny górnej Narwi uzupełniona kanałem łączącym koryta boczne z głównym korytem rzeki, stanowi obecnie sztuczną przegrodę roz- Działalność człowieka w dolinie rzeki jest szczególnie dzielającą strefę buforową od Narwiańskiego Parku Naro- widoczna, gdy powstają różnego typu budowle i urządze- dowego (granica Parku biegnie po grobli). Wytworzył się nia hydrotechniczne i melioracyjne. W dolinie Narwi wy- tu sztuczny stopień wodny. Różnica poziomów wody stępuje szereg tego przykładów. w rzece przed i za jazem Rzędziany waha się od 1,0 do 2,5 m (Ryc. 3.8), natomiast różnica poziomów wód grunto- Strefa buforowa wych przed i za groblą wynosi około 0,5 m (Mioduszew-

Ryc. 3.7 Sieć hydrograficzna Narwiańskiego Parku Narodowego i strefy buforowej; 1 – drewniane mostki, 2 – odmulenia koryt bocznych, 3 – przetamowania (progi), 4 – obszary podtapiane, 5 – jaz Rzędziany, 6 – granica NPN (źródło: opracowanie własne w oparciu o dane PTOP)

55 Ryc. 3.8 Przykładowy profil podłużny Narwi na odcinku węzła wodnego Rzędziany – Pańki (oryg.)

Ryc. 3.9 Mostek na grobli Rzędziany – Pańki (fot. W. Mioduszewski)

ski 1999). Wywiera to wpływ na stosunki wodne doliny w granicach Parku Narodowego (w części przylegającej do grobli). Podejmowane są różnego typu działania dla odtworzenia warunków przyrodniczych strefy buforowej (Kalski 1990; Bortkiewicz, Żelazo 1994; Mioduszewski 2002). W szczególności prace Polskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków (PTOP) ukierunkowane były na odtworzenie w możliwie dużym zakresie warunków wodnych, jakie miały miejsce przed wykonaniem regulacji Narwi (Ocena efektów… 2012). Wykonane prace polegały między innymi na oczyszczaniu koryt bocznych, budowie przewałów, pro- gów itp. Jednym z działań było wybudowanie mostków drewnianych w linii grobli (Ryc. 3.9). W mniejszym stopniu brano pod uwagę wymogi ochrony przyrody w grani- Ryc. 3.10 Przepływy średnie roczne [m3/s] w Surażu z okresu cach Narwiańskiego Parku Narodowego, tj. powyżej grobli 1951–2010 (oryg.) Rzędziany – Pańki.

Zbiornik Siemianówka wy zbiornik nizinny o bardzo małej średniej głębokości Zbiornik Siemianówka jest największą budowlą hydro- (2,5 m). Przepływy średnie roczne zmalały po uruchomie- techniczną w zlewni górnej Narwi (Sokołowski 1999). niu zbiornika Siemianówka (Ryc. 3.10). Fakt ten należy jed- W dużym stopniu wpływa on tak na reżim przepływów, nak przypisać w pierwszej kolejności temu, że lata 90. jak i jakość wody w Narwi. Położony jest około 90 km po- i pierwsza dekada XXI w. były wyraźnie bardziej suche od wyżej granic Parku Narodowego (od profilu wodowskazo- lat 70. i początku 80. XX w., a nie funkcjonowaniu zbiorni- wego Suraż). Zbiornik o całkowitej pojemności 79,5 mln ka. m3 został oddany do eksploatacji w 1989 roku. Jest to typo-

56 Funkcje zbiornika Siemianówka, dla których był on bu- stającego koryta rzeki przebiegającego wzdłuż wsi Rzę- dowany, stały się nieaktualne w wyniku zmian gospodar- dziany. Podwyższenie poziomu wody w tym starorzeczu czych i społecznych. Obecnie zbiornik jest wykorzystywa- odbiło się niekorzystnie na warunkach odprowadzania ny do ekstensywnej gospodarki rybackiej, rekreacji oraz wody z sąsiadujących systemów odwadniających położo- produkcji energii elektrycznej. Uważa się, że gospodarka nych daleko poza granicami Parku. wodna na zbiorniku powinna bardziej uwzględniać potrzeby ochrony przyrody w dolinie Narwi, w tym również Przetamowania w granicach Narwiańskiego Parku Narodowego. Niezbęd- ne jest przyjęcie następujących zasad pracy zbiornika: Szczególnymi budowlami, rzadko występującymi poza • utrzymywanie możliwie naturalnego reżimu prze- górną Narwią, są niskie przetamowania piętrzące, zlokali- pływu wody w Narwi; zowane w głównym korycie rzeki oraz w bocznych odno- • stymulowanie wiosennych zalewów niezbędnych dla gach. Prawdopodobnie były one budowane stale, przez ochrony walorów przyrodniczych doliny; wiele stuleci. Większość z nich została zniszczona, ale po- • zwiększenie przepływów niżówkowych, gdy wody zostałości niektórych piętrzeń widoczne są do dzisiaj. Bu- w granicach Narwiańskiego Parku Narodowego opa- dowle te wykonywane były do celów uzyskania spadu wody dają poniżej przyjętych wartości miarodajnych. (młynówki), jako brody dla przepędu bydła, urządzenia wykorzystywane do połowu ryb. Jazy Rzędziany i Babino Obiekty melioracyjne i stawy rybne

W dolinie Narwi nie ma typowych obiektów melioracyjnych. Występują jedynie pojedyncze rowy. Część z tych rowów spełnia rolę odprowadzalników wód z melioracyjnych obiektów odwadniających (systemów drenarskich), znajdujących się poza granicami Parku. Koło wsi Topilec w dolinie rzeki znajduje się rozległy kompleks stawów.

Charakterystyka hydrologiczna zlewni górnej Narwi

Na odcinku doliny w granicach Narwiańskiego Parku Narodowego oraz jego strefy buforowej występuje szereg dopływów. Do najważniejszych, mogących mieć wpływ na stan ochrony mokradeł w Parku, należą: Liza o powierzch- Ryc. 3.11 Jaz Rzędziany (fot. W. Mioduszewski) ni zlewni 143,3 km2, Szeroka Struga (39,5 km2), Awissa (141,4 km 2), Turośnianka (130,7 km2), Czaplinianka (78,9 km2) i Horodnianka (76,8 km2). Zarówno jaz Rzędziany (Ryc. 3.11), jak i jaz Babino wy- Przepływ średni roczny1 z wielolecia 1951–2010 wynosi budowane zostały jako elementy systemu melioracyjnego. 15,08 m3/s (Ryc. 3.10). W poszczególnych latach przepływy Ich zadaniem miało być podpiętrzanie wody dla celów na- średnie roczne zmieniały się w zakresie od 7,86 m3/s (w wodnień. Jaz Babino częściowo pełni tę funkcję. Natomiast 1952 r.) do 33,77 m3/s (w 1980 r.). Przepływ średni z wielo- jaz Rzędziany znalazł się na granicy Narwiańskiego Parku lecia 1951–2010 dla półrocza zimowego SSQZ (od 1 listopa- Narodowego i jego zadania uległy zmianie. da do 30 kwietnia) wynosi 19,63 m3/s i jest prawie dwa razy większy od przepływu średniego dla półrocza letniego Progi piętrzące Rzędziany i Radule SSQL: 10,79 m3/s (Szymczak, Mioduszewski 2003). Prze- pływy maksymalne roczne z wielolecia 1951–2010 (Ryc. W przekroju naturalnego koryta rzeki, powyżej nowego 3.12) zmieniają się w zakresie od 20,2 m3/s (2001 r.) do 250 koryta Narwi, wybudowane zostały dwa progi piętrzące m3/s (1979 r.), przy średnim przepływie maksymalnym o stałej koronie. Progi są to konstrukcje hydrotechniczne rocznym SWQ wynoszącym 75 m3/s (odchylenie standar- powodujące podwyższenie poziomu wody bez możliwości dowe = 46,3, mediana = 63,3). Przepływy minimalne rocz- jej regulacji. Próg Radule powstał w miejscu zniszczonego ne dla tego samego okresu (Rys. 3.13) zmieniają się od 1,52 piętrzenia młyńskiego, a próg Rzędziany na kanale poniżej m3/s (1959 r.) do 8,02 m3/s (1998 r.). Średni przepływ mini- połączenia starego koryta (odgałęzienie Babino) i nowego malny roczny SNQ wynosi 3,97 m3/s (odchylenie standar- koryta Narwi. Celem budowy tych progów było skierowa- dowe = 1,46, mediana = 3,65). nie większej ilości wody do odgałęzień znajdujących się tak po prawej stronie rzeki, jak i do tych na obszarze strefy 1 Podstawowym punktem, na którym oparto większość ob- buforowej. Progi te nie spełniły zakładanego zadania. liczeń jest wodowskaz zlokalizowany w Surażu na granicy Większość wody została przekierowana do starego, zara- Parku Narodowego, w przekroju mostowym.

57 Ryc. 3.12 Przepływy maksymalne roczne [m3/s] w Surażu z okresu Ryc. 3.13 Przepływy minimalne roczne [m3/s] w Surażu z okresu 1951–2010 (oryg.) 1951–2010 (oryg.)

Obszar Narwiańskiego Parku Narodowego pokrywają nosić 5–7 m3/s, gwarantując występowanie niewielkiego głównie siedliska mokradłowe, ściśle uzależnione od reżi- wylewu w najniżej położonych obszarach doliny. mu rzecznego. W dolinie Narwi szczególne znaczenie ma Bezpośrednie określenie potrzeb wodnych, zależnych występowanie na wiosnę silnego wezbrania roztopowego, od wielu nieidentyfikowanych czynników środowisko- które jest podstawowym czynnikiem wpływającym na wy- wych, jest wyjątkowo trudnym zadaniem (por. Okruszko, kształcenie ekosystemów mokradłowych. Dodatkowo Kiczko 2008). Dlatego wyznaczenie dwóch wartości pro- w ciągu okresu wegetacyjnego należy utrzymać przepływ gowych, pozwalających na zachowanie pożądanego pozio- minimalny, zapobiegający przesuszaniu obszarów bagien- mu bioróżnorodności, oparto na analizie zachowania sys- nych. W przypadku rozległej doliny sprowadza się to do temu rzecznego w okresie uznanym za wzorcowy pod zapewnienia pożądanej powierzchni rozlewiska w okresie względem stanu chronionych terenów. Za okres referencyj- wezbraniowym i braku przesuszenia terenów przyległych ny można uznać lata 70. XX w., należy jednak zauważyć, w okresie wegetacyjnym. Określeniu takich progowych że na tle wielolecia 1950–2010, okres ten był wybitnie wil- warunków dla Narwiańskiego Parku Narodowego poświę- gotny. cone były prace Dembka i Danielewskiej (1996) i Mio- W czterdziestoleciu 1950–1989 średni przepływ w okre- duszewskiego i in. (2004). Autorzy ci uzależniają po- sie wezbraniowym w Surażu wynosił około 28 m3/s, a śred- wierzchnię wylewu od warunków przepływu w profilu ni maksymalny – przeszło 80 m3/s. Dla pozostałej części Suraż. Zgodnie z ustaleniami tych badań minimalny prze- roku wartości te wynosiły odpowiednio 11 m3/s i 36 m3/s.. pływ w okresie wezbraniowym powinien przewyższać 32 Wśród przepływów pozakorytowych widoczna jest wyraź- m3/s, bo wtedy dochodzi do zalania znacznej części doliny na różnica między relatywnie mokrymi latami 1975–1985 na obszarze Parku Narodowego. Przy 45 m3/s (stan w Sura- oraz suchymi okresami 1955–1965 i 1990–2010 (Ryc. 3.16). żu około 118,7 m n.p.m.; Ryc. 3.14, 3.15; Kiczko 2009) roz- W ostatnich dekadach zwiększa się przepływ minimalny, lewisko wyraźnie zaczyna dotykać obszarów olsowych na co sugeruje korzystny wpływ zbiornika Siemianówka, krawędziach doliny. Minimalny przepływ powinien wy- przejawiający się utrzymywaniem przepływu nienaruszal- nego.

Ryc. 3.14 Zależność pomiędzy stanem wody w Surażu Ryc. 3.15 Zależność pomiędzy przepływem wody w Surażu a powierzchnią zalewu dla poszczególnych siedlisk (Kiczko 2009) a powierzchnią zalewu dla poszczególnych siedlisk (Kiczko 2009)

58 70 Ryc. 3.16 Średni czas trwania zalewów doliny w ciągu roku (źródło: 59,4 60 Gospodarowanie wodą... 2002) 54,6 51,0 50

40 37,6 35,6 34,2

30 26,4

liczba dni 23,6 21,8 19,6 20

0 1996-2000 1991-1995 1986-1990 1981-1985 1976-1980 1971-1975 1966-1970 1961-1965 1956-1960 1951-1955

okres

Występowanie wezbrań Narwi, zwłaszcza wiosennych, jest w dolinie zjawi- skiem normalnym, występującym corocznie (Ryc. 3.17), stąd ludność tu za- mieszkująca nie wykonywała żadnych inwestycji, które mogłyby być potencjalnie zagrożone przez zalanie (Kowalewski 1988). Zalewy doliny szczególnie silnie zaznaczały się na odcinku Suraż – Bokiny, gdzie sieć koryt jest stosunkowo niewielka, a koryta mają ograniczoną pojemność z uwagi na małą głębokość i szerokość. Woda łatwo je wypełniała rozlewając się na torfowiska. W niższym biegu Narwi, na odcinku Bokiny – Rzędziany, mnogość koryt, ich większa głę- bokość i szerokość powodowała, że w porównaniu z południową częścią Parku poziom wody ponad brzegi koryt podnosił się nieznacznie podczas zalewów, a stan wezbraniowy trwał krócej niż na odcinku Suraż – Bokiny. Miesiące letnie to okres występowania niżówek. Najmniejsze przepływy po- jawiają się głównie w lipcu i sierpniu, rzadziej w drugiej połowie czerwca oraz we wrześniu i październiku. W kwietniu i maju w okresie 1951–1995 nie zaob- serwowano wystąpienia niżówek. Przepływy niskie pojawiają się również w miesiącach zimowych. Są one spowodowane głównie przemarzaniem rzeki. Wezbrania o największych kulminacjach występują zazwyczaj w marcu i kwietniu. Wielkie wody rzadko pojawiają się latem. Wyjątkowy pod tym względem był 1980 r., kiedy wystąpiło długotrwałe wezbranie trwające ponad dwie dekady lipca, cały sierpień i pierwszą dekadę września (Mioduszewski

Ryc. 3.17 Dolina Narwi wiosną (fot. W. Mioduszewski)

59 Ryc. 3.18 Liczba dni występowania przepływu wezbraniowego i niżówkowego w profilu Suraż (oryg.)

i in. 2004). W dolinie Narwi występują odcinki o niskich Bilansowanie potrzeb wodnych brzegach i małej przepustowości rzeki. Na tych terenach zalewy występują częściej i trwają znacznie dłużej (Ryc. w warunkach możliwych zmian 3.18). Takim obszarem jest odcinek rzeki pomiędzy Sura- żem i Bokinami. Zalewy trwają tu zazwyczaj dłużej niż po- hydrologicznych między Bokinami i Rzędzianami, gdzie powierzchnia doliny jest równie nisko położona, lecz występuje znacznie Kierunki zmian hydrologicznych w granicach Narwiań więcej koryt rzecznych o większej szerokości. skiego Parku Narodowego określono w oparciu o scenariu- Obecnie obserwuje się zanik przepływów w wielu kory- sze zmian klimatu i zasobów wodnych na terenie woje- tach bocznych. Szczególnie intensywnie zarastają i zamu- wództwa podlaskiego. W tym celu wykorzystano projekcje lają się koryta boczne w strefie węzła wodnego Rzędziany klimatyczne opracowane w ramach projektu „Strategia – Pańki, co jest skutkiem m.in. oddziaływania uregulowa- adaptacji Polski do zmian klimatu w zakresie sektora zaso- nego koryta rzeki oraz zbyt niskiego piętrzenia wody na by i gospodarka wodna” (klimat.icm.edu.pl). Prognozy kli- jazie Rzędziany. matyczne dla Polski opracowano na podstawie projekcji Zmniejszanie się przepływów w korytach bocznych klimatycznych przeprowadzonych w projekcie UE ENSEM- i coraz większą koncentrację przepływu w korycie głów- BLES, które zostały wykonane w warunkach scenariusza nym obserwuje się praktycznie w całej dolinie. Jest to emisji SRES A1B, zakładającego równowagę różnych źródeł prawdopodobnie wynikiem braku oddziaływania antro- energii. W opracowaniu wykorzystano wiązkę sześciu sy- pogenicznego (brak lokalnych niskich piętrzeń, które ule- mulacji, wybrano pięć modeli regionalnych RCM z warun- gły już zniszczeniu), ale również można doszukiwać się kami brzegowymi z trzech modeli globalnych GCM: ARPE- przyczyn w zmianach klimatu, takich jak wystąpienie lat GE, ECHAM5, BCM (Tab. 3.1). Analizy obejmowały symula- suchych w okresie 1970–1985 z wyraźnie mniejszymi prze- cje zmian średnich dobowych temperatury powietrza, pływami. Nie ulega wątpliwości, że pewien wpływ na opadów atmosferycznych, parowania potencjalnego i po- układ wielokorytowy ma również wyraźnie zwiększenie krywy śnieżnej. W ich wyniku było możliwe prognozowa- żyzności wody, w tym w wyniku oddziaływania zbiornika nie zmian średniego rocznego odpływu (Osuch i inni 2016). Siemianówka. Jaz Rzędziany zlokalizowany na północnej granicy Tab. 3.1 Pięć modeli regionalnych z warunkami brzegowymi Parku ma zgodnie z założeniami piętrzyć wodę do rzędnej z trzech modeli globalnych (oryg.) 110,70 m n.p.m. zapewniającej utrzymanie dużego uwilgotnienia mokradeł; piętrzenie obniża się jedynie na okres Model RCM/GCM sianokosów. Pomimo wysokiego piętrzenia obserwuje się 1 DMI_HIRHAM5 / ARPEGE postępujące, niekorzystne zmiany roślinności i gleb na te- 2 SMHIRCA / BCM renie Parku w strefie do około 900 m w górę rzeki od jazu i grobli. 3 RM51 / ARPEGE 4 MPI / M_REMO / ECHAM5 5 KNMI_RACMO2 / ECHAM5 6 DMI_HIRHAM5 / BCM

60 Kierunki i intensywność symulowanych zmian zależą od • utrzymanie naturalnych koryt bocznych oraz sztucz- przyjętego modelu RCM/GCM: na przykład model DMI-HI- nego kanału wzdłuż grobli od strony Parku; cieki te RHAM5/ARPEGE wskazuje na zwiększenie średnich rocz- stanowią barierę chroniącą poziom wody i powinny nych wartości odpływu, podczas gdy KNMI_RACMO2/ być zachowane, dopóki nie wyrówna się on po obu ECHAM5 prognozuje ich spadek. Wyniki pozostałych mo- stronach grobli; deli wskazują na niewielkie zwiększenie odpływu. • zainstalowanie klapy zwrotnej w ujściowym odcinku W województwie podlaskim w latach 2021–2050 pro- kanału (wlot do nowego koryta rzeki powyżej jazu) gnozuje się niewielki wzrost wartości średniego rocznego zabezpieczającej przed ucieczką wody z rowu w przy- odpływu. Przeprowadzone obliczenia bilansowe sugerują, padku obniżenia zwierciadła wody w rzece (np. obni- że zmiany klimatyczne w perspektywie roku 2050 mogą żenie piętrzenia na jazie w sytuacjach awaryjnych lub być czynnikiem najbardziej zagrażającym odpowiedniemu dla potrzeb rolnictwa, w okresie sianokosów); uwilgotnieniu mokradeł w Parku Narodowym (Piniewski • wykonanie zamknięć i regulowanie poziomem wody i in. 2014). Możliwy wzrost temperatury średniej nawet do w odgałęzieniu Babino w przepuście poprowadzo- dwóch stopni Celsjusza zimą, zmiana rozkładu opadów nym pod drogą (przed regulacją rzeki było tu główne w skali roku, istotny wzrost parowania potencjalnego wio- koryto Narwi) przy wjeździe do wsi Rzędziany. sną i latem, spowodują przekształcenia warunków wod- Szczególnej uwagi wymaga nowo wybudowany próg nych. Zagrożenie związane ze zmianami klimatycznymi Rzędziany o stałej koronie, który piętrzy wodę zwiększając jest szczególnie duże w przypadku scenariusza zakładają- dopływ do starego koryta rzeki. Powoduje to zwiększenie cego silny wzrost temperatury i nieznaczne zmiany reżimu uwilgotnienia na terenach użytkowanych rolniczo. Doty- opadowego. Z kolei według alternatywnego scenariusza czy to zarówno mokradeł na wysokości jazu i progu Rzę- zmian klimatycznych, zwiększenie ilości opadów w pew- dziany, jak również łąk położonych poza granicami Parku nym stopniu równoważy negatywne zmiany bilansu wod- Narodowego oraz w strefie buforowej (Ryc. 3.19). nego związane z ociepleniem klimatu. Ze względu na stosunkowo niewielki udział powierzchni, które mogą być potencjalnie objęte sukcesją roślinności, na podstawie wyników analiz wariantowych można stwier- dzić, że ewentualna sukcesja może się przyczynić do niewielkiego wzrostu przesuszenia gleb w porównaniu do po- zostałych rozważanych czynników (Szporak-Wasilew- ska i in. 2015).

Warunki utrzymania wielo korytowego charakteru rzeki

W ostatnich latach obserwuje się zanikanie koryt bocznych i koncentrowanie się przepływu w jednym głównym korycie (Gradziński 2004). Następuje zamulanie, szcze- gólnie wejściowych odcinków odnóg rzecznych i ich intensywne zarastanie. Przyczyną tego może być wzrastająca żyzność środowiska, wynikająca m.in. ze wzrastającego zanieczyszczenia opadów atmosferycznych związkami Ryc. 3.19 Użytkowana rolniczo dolina Narwi poniżej azotu i fosforu, jak również wzrastająca ilość związków Narwiańskiego Parku Narodowego (fot. W. Mioduszewski) biogennych w wodach rzecznych, pochodzących zarówno ze źródeł rolniczych, jak i komunalnych. W pewnym stopniu za te procesy odpowiedzialna może być też zmiana Dla utrzymania anastomozującego charakteru rzeki reżimu przepływu wody, będąca efektem oddziaływania wskazane jest: zbiornika Siemianówka, ale również zanik niewielkich pię- • okresowe odmulanie bocznych koryt rzecznych, trzeń. szczególnie ich początkowych (wlotowych) odcinków Utrzymanie dużego uwilgotnienia na terenie Narwiań- i likwidowanie ewentualnych naturalnych lub sztucz- skiego Parku Narodowego wymaga szczególnej troski i po- nych progów hamujących przepływ wody; zabiegi winno obejmować następujące działania: takie można prowadzić po stwierdzeniu, że następuje • utrzymanie całorocznego poziomu wody na jazie wyraźne ograniczenie przepływu w odnodze przy w Rzędzianach nie niżej niż 110,70 m n.p.m.; średnim natężeniu przepływu; ocenia się, że wystar- • budowę ścianek szczelnych pod mostami pod groblą czające jest odmulenie koryta raz na 10–15 lat; Rzędziany – Pańki z progiem na rzędnej nie niżej niż • budowę niewielkich progów na głównym korycie 110,40 m n.p.m., aby zapobiec nadmiernej ucieczce rzeki lub na większej odnodze poniżej bocznego ko- wody z obszaru Parku Narodowego do strefy buforo- ryta; wystarczająca jest wysokość progu rzędu 20–40 wej; cm, aby spowodować uaktywnienie starego koryta; zaleca się wykonanie tego typu przegród w postaci

61 drewnianej ścianki szczelnej (palisady), dopuszczal- • doprowadzenia dodatkowej ilości wody do strefy ne jest również wykonanie przegrody np. z worków buforowej z głównego koryta rzeki poprzez udroż- wypełnionych żwirem, a następnie obsypanych ka- nienie zarastających koryt bocznych powyżej grobli; mieniami; konstrukcja takich przegród zależy od na- • wykonania dodatkowych progów na odgałęzieniach tężenia przepływu; budowle w głównym korycie bocznych w strefie buforowej dla zatrzymania dopły- muszą być odporne na duże siły przepływającej wody wających tu wód; lub należy przyjąć założenie, iż będą one odbudowy- • ograniczenia udrożnienia koryt bocznych w strefie wane w ramach działań ochronnych; progi mogą buforowej do możliwie małych odcinków (50–200m) przyjąć wtedy postać przegród drewnianych z faszy- i ograniczenie usuwania namułów, ponieważ odłożo- ną. ne namuły o mniejszej przepuszczalności ogranicza- ją ucieczkę wody do głębokości sztucznego koryta Narwi; Renaturyzacja strefy buforowej • opracowania nowej instrukcji gospodarowania wodą na jazie Babino, celem podwyższenia rzędnej nor- Tak zwana strefa buforowa, czyli przekształcona w wy- malnego piętrzenia w około 20–30 cm. niku prac hydrotechnicznych część doliny położona poni- żej Narwiańskiego Parku Narodowego, sięgająca umownie do mostu w Żółtkach, stanowi szczególny system wodny. Gospodarka wodna w węźle Nowe koryto Narwi, o dużej przepustowości hydraulicznej, głębsze i szersze z umocnionymi skarpami, jest w stanie wodnym Rzędziany – Pańki przepuścić znacznie większą objętość wody w stosunku do koryt naturalnych. W wyniku pogłębienia koryta zwiercia- Naturalne i sztuczne koryta rzeczne, rowy, różnego typu dło wody układa się znacznie niżej niż przed regulacją. Bu- budowle hydrotechniczne tworzą na granicy Parku Naro- dowa nowego koryta rzeki stała się również przyczyną wy- dowego i strefy buforowej złożony system wodny. System raźnych różnic w położeniu wód gruntowych po obu stro- ten musi być rozpatrywany i analizowany jako całość. nach grobli Rzędziany – Pańki. Znajdujący się na terenie Analiza pojedynczych elementów tego systemu może do- strefy buforowej jaz Babino był budowany dla podobnego prowadzić do fałszywych wniosków. Dlatego też zdecydo- celu, jak jaz Rzędziany. Jako rzędną piętrzenia przyjęto tu wano się na określenie tego systemu jako węzła wodnego 108,64 m n.p.m., to jest około 2 m poniżej rzędnej piętrze- Rzędziany – Pańki. nia na jazie Rzędziany. Najwrażliwszym zagadnieniem związanym z ochroną Wykonane w strefie buforowej działania renaturyzacyj- zasobów wodnych Narwiańskiego Parku Narodowego jest ne przyniosły interesujące wyniki (Ocena efektów… 2012). konieczność całościowego rozwiązania kwestii gospodaro- Zwiększyła się różnorodność biologiczna i pojawiło się wania wodą w węźle wodnym Rzędziany – Pańki. Z uwagi więcej gatunków ptaków. Renaturyzacja nie została jednak na niekorzystny wpływ stałego progu Rzędziany na uwil- doprowadzona do końca i nie przyniosła w pełni takich gotnienie siedlisk użytkowanych rolniczo i związane z tym efektów, jak się spodziewano. Doprowadzona na teren stre- żądania szybkiej poprawy sytuacji (poza granicami Parku) fy buforowej woda bardzo szybko zanika, infiltruje w pod- niezbędne jest podjęcie działań dla ograniczenia objętości łoże i jest odbierana przez nowe koryto Narwi. Zjawisko to wody wpływającej do starego koryta rzeki Babino. Nieko- było do przewidzenia i w jednym z planów renaturyzacji rzystny wpływ na użytki rolne objawia się jedynie podczas o tym wspominano (Mioduszewski 1999). Dla dalszego występowania okresów z dużymi przepływami w rzece. zwiększenia uwilgotnienia gleb i uaktywnienia odnóg Oddziaływanie tego progu może być natomiast pozytywne rzecznych (odtworzenia wielokorytowego charakteru podczas niskich stanów wody. Pomimo to wydaje się, że rzeki) niezbędne byłoby doprowadzenie bardzo dużej ilo- celowym jest skierowanie większej objętości wody do sta- ści wody, co mogłoby spowodować niekorzystne skutki rych zarastających koryt po prawej stronie rzeki (Kowa- przyrodnicze w granicach Narwiańskiego Parku Narodo- lewski, Mioduszewski 1988), także tych znajdujących się wego. Stąd też uważa się, że ten etap renaturyzacji strefy na terenie strefy buforowej. Techniczne rozwiązania mogą buforowej można uznać za zamknięty. Dalsze prace będą obejmować: możliwe po ograniczeniu hydraulicznej przepustowości • spowodowanie stałego piętrzenia na jazie Rzędziany uregulowanego koryta rzeki i podwyższeniu poziomu na rzędnej 110,70 m n.p.m.; piętrzenie do tej rzędnej wody. Jest to możliwe do osiągnięcia poprzez zasypanie zapewnia dobre uwilgotnienie obszarów bagiennych tego koryta lub wykonanie wysokich progów w odstępach chronionych w Narwiańskim Parku Narodowym; 300–500 m. W chwili obecnej jest to trudne do wykonania utrzymywanie niskiego piętrzenia powoduje nieod- ze względu na stosunkowo intensywne, rolnicze użytko- wracalne negatywne przekształcenia chronionych wanie doliny położonej po lewej stronie koryta rzeki. ekosystemów bagiennych; Wskazane jest dokonanie zmian w instrukcji gospodarki • ograniczenie niekorzystnego oddziaływania stałego wodnej jazu Babino, przy pomocy którego woda powinna progu Rzędziany na tereny użytkowane rolniczo i le- być piętrzona do najwyższego możliwego poziomu w prze- żące poza granicami Parku Narodowego, w tym na ciągu całego roku. obszarze Natura 2000 (PLB200001) poprzez: Utrzymanie walorów przyrodniczych strefy buforowej – obniżenie rzędnej progu stałego o około 40 cm; wymaga podjęcia odpowiednich działań, a w szczegól ności:

62 – wykonanie progu stałego w korycie odgałęzienia czych takie rozwiązanie byłoby bardzo korzystne, Babino (zmniejszenie dopływu do tego odgałęzie- jego realizacja obecnie nie jest możliwa z uwagi na nia). rolnicze użytkowanie tych terenów; Przyjęty poziom zwierciadła wody 110,70 m n.p.m. wy- • doprowadzenie wody do zanikających koryt bocz- nika z przeprowadzonych analiz wpływu piętrzenia na nych, dla regulacji uwilgotnienia w części doliny po- środowisko przyrodnicze i rolnictwo. Podstawowe czynni- łożonej po prawej stronie rzeki (powyżej grobli Rzę- ki brane pod uwagę, to: dziany – Pańki); w tym celu wskazane jest udrożnie- • analiza starych map (wg stanu na 1966 r.) wykazuje, nie zamulonych i zarośniętych odcinków koryt że w przekroju jazu zwierciadło wody w rzece w okre- bocznych (szczególnie w strefie połączenia starego sach letnich utrzymywało się na poziomie zbliżonych koryta z głównym korytem Narwi). do rzędnej 110,70 m n.p.m.; • konstrukcja jazu dostosowana jest do stałego utrzy- Literatura mywania w okresie letnim poziomu piętrzenia na rzędnej 110,70 m n.p.m. (około 0,4–0,7 m poniżej te- Banaszuk H. 2004. Geologia i geomorfologia. [W:] Banaszuk H. renu); (red.), Przyroda Podlasia. Narwiański Park Narodowy. Wyd. • przyjęty normalny poziom piętrzenia nie zatapia wy- Ekonomia i Środowisko, Białystok. lotów systemów drenarskich odwadniających grunty Banaszuk H. (red.) 2004. Przyroda Podlasia. Narwiański Park orne (grunty wsi Rzędziany, Kolonia Rzędziany, Ra- Narodowy. Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok. dule); Bortkiewicz A., Żelazo J. 1994. Roboty renaturyzacyjne na • rzędna piętrzenia 110,70 m n.p.m. umożliwia rolni- obszarze Narwiańskiego Parku Krajobrazowego. Zeszyty Na- cze wykorzystanie użytków zielonych pomiędzy ukowe AR Wrocław 246. Przyrodnicze aspekty melioracji nowym korytem rzeki, a odgałęzieniem Babino oraz wodnych. pomiędzy tym odgałęzieniem a wysoczyzną; Dembek W., Danielewska A. 1996. Zróżnicowanie siedliskowe • z danych historycznych wynika, że dolina zalewana doliny Górnej Narwi od Zbiornika Siemianówka do Suraża. była corocznie, a woda utrzymywała się niekiedy Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. kilka miesięcy; natomiast wody gruntowe układały Grabińska B., Szymczyk S. 2012. Przyrodnicze i antropoge- się na powierzchni; taki stan uzyskać można jedynie niczne uwarunkowania rozwoju koryta Narwi (Wielkie Zako- poprzez piętrzenie wody na jazie Rzędziany; le Poniżej Różana). Inżynieria Ekologiczna 31. • dynamika wód gruntowych przy piętrzeniu wody na Gradziński R. 2001. Narew – rzeka anastomozująca. Narwiań- jazie jest zbliżona do tej występującej w warunkach ski Park Narodowy, Kurowo. naturalnych (przed regulacją rzeki); Gradziński R. 2004. Anastomozujący system Narwi na obsza- • piętrzenie wody na jazie wraz z regulowanym odpły- rze Narwiańskiego Parku Narodowego. [W:] Banaszuk H. wem/dopływem wody do rowu poprowadzonego (red.), Przyroda Podlasia: Narwiański Park Narodowy. Wyd. wzdłuż grobli pozwala na zachowanie wysokiego Ekonomia i Środowisko, Białystok. uwilgotnienia tej części terenów bagiennych, nawet Gradziński R., Baryła J., Danowski W., Doktor M., Gmur D., przy dłuższych okresach występowania suszy; Gradziński M., Kędzior A., Paszkowski M., Soja R., Zie- • konieczność piętrzenia wody do rzędnej 110,70 m liński T., Żurek S. 2000. Anastomosing system of the upper n.p.m. na jazie Rzędziany i utrzymywanie wody Narew River, NE Poland. Annales Societatis Geologorum Po- w rowie odwadniającym poprowadzonym wzdłuż loniae 70: 219–229. grobli na tym samym poziomie wykazały prowadzo- Gradziński R., Baryła J., Doktor M., Gmur D., Gradziński ne obliczenia modelowe. M., Kędzior A., Paszkowski M., Soja R., Zieliński T., W dłuższej perspektywie można się spodziewać wyco- Żurek S. 2003. Vegetation-controlled modern anastomosing fywania się rolnictwa z doliny rzeki, ale również dalszej system of the upper Narew River (NE Poland) and its sedi- intensyfikacji użytkowania rolniczego. W tym kontekście ments. Sedimentary Geology 157 (3–4): 253–276. analizowano i rozpatrywano szereg możliwych działań Jędryka E., Smoluchowska A. 1996. Rozrząd wody na obszarze mających na celu poprawę warunków wodnych, biorąc pod Narwiańskiego Parku Krajobrazowego. Zesz. Probl. Post. uwagę możliwość: Nauk Rol. 428. • udrożnienia starego koryta Narwi (koryto boczne Kalski R. 1990. Ochrona i renaturyzacja regionu górnej Narwi Babino) i koryt bocznych w części lewej doliny; plany – koncepcja i działania organizacji pozarządowej. [W:] Aktu- te jednak muszą być modyfikowane z uwagi na postę- alna problematyka ochrony mokradeł. Materiały Seminaryj- pującą intensyfikację użytków zielonych w strefie po ne 43. IMUZ, Falenty. lewej stronie obecnego koryta Narwi i przy jazie Ba- Kiczko A., 2009. Sterowanie zbiornikiem zaporowym Siemia- bino; nówka z uwzględnieniem potrzeb środowiskowych doliny • wykonanie przetamowań nowego koryta rzeki po- Narwi. Praca Doktorska, Instutut Geofizyki PAN. między jazami Rzędziany i Babino (zgodnie z pierw- Kowalewski Z. 1988. Wpływ regulacji koryta rzeki Narwi na szą koncepcją BIPROMELU renaturyzacji strefy położenie zwierciadła wód gruntowych w chronionej części buforowej); postulat ten jest również w szerszym za- doliny. Wiadomości IMUZ 16(l): 91–104. kresie powtórzony w Koncepcji renaturyzacji doliny Kowalewski Z., Mioduszewski W. 1986. Analysis of the Narwi na odcinku Żółtki – Rzędziany, opracowanej groundwater level in a valley above the regulated river section. na potrzeby Polskiego Towarzystwa Ochrony Pta- International Conference „Hydrological processed in the ków; choć z punktu widzenia walorów przyrodni- catchment”. 81–86. Kraków.

63 Makaske B. 1998. Anastomosing Rivers: Forms, Processes and Ocena efektów renaturalizacji strefy buforowej Narwiańskiego Sediments. Nederlandse Geografische Studies. Koninklijk Parku Narodowego. 2012. Polskie Towarzystwo Ochrony Nederlands Aardrijkskundig Genootschap/Faculteit Ruimte- Ptaków, Białystok. lijke Wetenschappen, Universiteit Utrecht, Utrecht. Okruszko T., Kiczko A. 2008. Environmental flows – water re- Makaske B. 2001. Anastomosing rivers: a review of their classi- quirements of swamp communities; the Narew River case fication, origin and sedimentary products. Earth-Science Re- study. Publs. Inst. Geophys. Pol. Acad. Sc. E-9(405). view 53: 149–196. Osuch M., Lawrence D., Meresa H.K., Napiorkowski J.J., Ro- Mioduszewski W. 1995. Ochrona zasobów wodnych na przykła- manowicz R.J., 2016. Projected changes in flood indices in dzie górnej Narwi. Biuletyn Informacyjny Melioracje Rolne selected catchments in Poland in the 21st century. Stochastic 3/4: 58–61. Environmental Research and Risk Assessment, 1-23, Mioduszewski W. 1999. Koncepcja renaturyzacji doliny Narwi doi:10.1007/s00477-016-1296-5. na odcinku Żółtki –Rzędziany. [W:] Aktualna problematyka Piniewski M., Laizé C. L. R., Acreman M. C., Okruszko T., ochrony mokradeł. Materiały Seminaryjne 43. IMUZ, Falenty. Schneider C. 2014. Effect of climate change on environmen- Mioduszewski W. 2002. Principles of renaturalization of the tal flow indicators in the Narew basin, Poland. J. Environ. Narew Valley between Rzędziany – Żółtki. (Koncepcja rena- Qual. 43:155–167. turyzacji doliny Narwi na odcinku Żółtki – Rzędziany). [W:] Sokołowski J. (red.) 1999. Monografia zbiornika wodnego Sie- Radwan S., Gliński J., Geodecki M., Rozmus M. (red.), Środo- mianówka. Wojewódzki Zarząd Melioracji i Urządzeń Wod- wisko przyrodnicze Polski – stan aktualny i zmiany. Acta nych, Białystok. Agrophysica 67. Szporak-Wasilewska S., Piniewski M., Okruszko T., Kubrak J. Mioduszewski W., Gajewski G., Biesiada M. 2004. Zróżnico- 2015. What we can learn from a wetland water balance? Narew wanie stosunków wodnych w dolinie Narwi w granicach Nar- National Park case study. Ecohydrology & Hydrobiology 3. wiańskiego Parku Narodowego. Woda – Środowisko – Obsza- Teisseyre A. K. 1992. Rzeki anastomozujące – procesy i model ry Wiejskie 4, 2a(11): 39–50. sedymentacji. Przegląd Geologiczny 4: 241–248. Mioduszewski W., Okruszko T. 2001. Podstawowe problemy gospodarki wodnej górnej Narwi. Zeszyty Naukowe WSZiP im. B. Jańskiego 2(7): 35–51.

64 4 Przekształcenia układu hydrograficznego Narwi w ostatnich dekadach

Andrzej K. Kamocki

Narew w granicach Parku Narodowego jest typową rzeką anastomozującą, mającą kilka nieregularnie wiją- cych się, głębokich koryt, rozdzielonych dużymi, ustabilizowanymi wyspami porośniętymi roślinnością bagienną. Czynnikami sprzyjającymi zabagnieniu na tym obszarze są: nieduży, równomierny spadek podłużny doliny, mały spadek oraz niewielka zdolność transportowa rzeki, co ści- śle wiąże się z małą powierzchnią własną zlewni. Sprzyja to dłuższemu utrzymywaniu się wód powodziowych, a tym samym wysokiemu poziomowi wód gruntowych. W czasie wiosennych wezbrań woda płynie całą doliną, natomiast w okresach letnim i jesienno-zimowym stagnuje w licznych rozlewiskach. Na skutek znikomego spadku podłużnego doliny rzeka dzieli się tu na liczne ramiona, które często łączą się, two- rząc nieregularną sieć korytarzy wodnych, o zmiennym kierunku przepływu. Ramiona biegną konsekwentnie do Ryc. 4.1 Dawny system anastomozujący i aktualny system nachylenia doliny, ale też subsekwentnie, a nawet rese- korytowy (kolor jasnoniebieski) na odcinku od wsi Rzędziany do kwentnie i rozdzielone są ustabilizowanymi wyspami. ujścia Supraśli do Narwi (opr. własne; jako podkład wykorzystano Układ hydrograficzny tego typu został wyodrębniony Mapę topograficzną w skali 1: 100 000 Wojskowego Instytutu i zdefiniowany stosunkowo niedawno, w końcu lat 60. Geograficznego, arkusz Białystok z 1933 r.) ubiegłego wieku przez Schumma (1968), który użył termi- nu anastomozujący jako synonimu układu warkoczowego. System rzeczny Narwi można z pewnością nazwać unika- więcej sposobów do łowienia. Oprócz rozmaitego gatunku tem na skalę światową. W literaturze opisywane są poje- sieci, najważniejszą rolę w tutejszem rybołóstwie odgrywa dyncze przypadki takich systemów, w różnych strefach tak zwany jaz al. grobla grodzona w poprzek rzeki. Jaz gro- klimatycznych. W Europie jedyną rzeką tożsamą typolo- dzą rybacy z pali, faszyny, kamieni i darniny, zostawiając gicznie, jak i zbliżoną pod względem rozmiaru do Narwi, w nim dla przepływu wody kilka otworów zwanych oknami jest Stochód (prawostronny dopływ Prypeci na Ukrainie), lub uwodami. Jazy na spławnych rzekach są zabytkiem bar- który w układzie wielokorytowym płynie na odcinku barzyństwa i od wieków były przez prawodawstwo polskie ponad 100 km. surowo zakazywane. W sposób bowiem najszkodliwszy za- Dawniej Narew była rzeką anastomozującą na znacznie nieczyszczają koryto rzeki i opóźniają opadanie wód wio- dłuższym odcinku (Ryc. 4.1), od źródeł aż do miejscowości sennych, które z tego powodu do końca maja zalewają rozle- Zajki, położonej kilka kilometrów na wschód od ujścia Bie- głe łąki narwiane w Tykocińskiem. I dziś istnieją wprawdzie brzy. Niewykluczone, że powstanie i utrzymywanie się przepisy wzbraniające budowania jazów i władza prawie anastomozującego rozwinięcia Narwi aż do połowy XX w. rokrocznie wydaje polecenia, żeby zburzone zostały, ale po- może być w dużej mierze wynikiem działań człowieka. mimo to rybacy naprawiają ciągle i budują jazy nowe, a nie- Źródła historyczne (m.in. Słownik geograficzny Królestwa dawno w jednej gminie stelmachowskiej naliczono ich całą Polskiego i innych krajów słowiańskich, s.v. Narew) infor- setkę. Współcześnie jazów, czy też zahat (jak je określano mują, że: Najrybniejszą jest Narew na Podlasiu, bo rozlewa na wschodzie regionu), na Narwi już się nie buduje. Obiek- się na setki odnóg i jeziorek. Rybołóstwo też jest tu przemy- ty tego typu można jeszcze spotkać na rzekach Polesia słem niektórych wiosek, a rybacy podlascy posiadają naj- (Ryc. 4.2). Część koryt rzecznych, o regularnych kształ-

65 Ryc. 4.2 Pozostałości po dawnym grodzeniu na rzece Stwiga, Białoruś (fot. A. Kamocki, 2009)

Ryc. 4.3 Historyczny (1953 r.) i współczesny (2008 r.) układ fluwialny Narwi na odcinku Suraż – Uhowo (oryg.)

66 Ryc. 4.4 Zanikające koryto Narwi w obrębie uroczyska Kąty Suraskie (fot. A. Kamocki, 2016) tach, była kopana przez rolników. Kanały te służyły do w przekroju poprzecznym doliny funkcjonowało osiem przewozu łódkami siana, zwierząt, a czasami najzwyczaj- koryt, obecnie ich liczba zmniejszyła się o połowę. Meliora- niej skracały drogę. cje podstawowe, a więc prace polegające na zmianie prze- W latach 80. XX wieku rozpoczął się proces skracania biegu i kształtu koryta rzeki, przeprowadzono na wszyst- czasu trwania i głębokości zalewu powierzchniowego (Ba- kich dopływach Narwi, w tym na Lizie, Awissie, Szerokiej naszuk 1996; Kowalewski 1998; Dembek i in. 2004; Ka- Strudze, czy Kowalówce1. Zawęża się także obszar doliny mocki 2004). Początek zmian przepływów Narwi ma ści- Narwi z powierzchniowymi utworami organicznymi. sły związek z budową sztucznego koryta Narwi w tzw. stre- Współcześnie nie obserwuje się już procesu awulsji (dziele- fie buforowej (odcinek Narwi od Rzędzian do Żółtek) nia się istniejącego koryta) i powstawania nowych koryt. i rozpoczęciem regulacji odpływu wody jazami w Rzędzia- Zachodzące w bagiennej dolinie Narwi przemiany eko- nach i Babinie. Czynnikiem dodatkowo wpływającym na systemów wodnych są następstwem oddziaływań bezpo- wielkość przepływów i bilans hydrologiczny w granicach średnich, ale również i pośrednich. Należą do nich zmiany bagiennej doliny Narwi jest zbiornik Siemianówka. Wpływ zdolności retencyjnych oraz przyspieszenie odpływu ze ten zaznacza się poprzez ograniczenie fali wezbraniowej zlewni w skali regionalnej i globalnej. W drugiej połowie oraz podwyższenie przepływów niżówkowych. Oddziały- XX w., w obszarze zasilającym Narew od jej źródeł do uj- wania powstałe na skutek zaburzeń hydrologicznych wpły- ścia Supraśli, długość wszystkich rzek skróciła się z 1926 wają na pogorszenie stanu ekosystemów wodnych, a także do 1454 km. Znacząco wzrosła natomiast długość rowów przyczyniają się do zaniku i uproszczenia wielokorytowego melioracyjnych, do 3141 km, co odbiło się także w po- układu Narwi. Przekształcenia najbardziej widoczne są wierzchni obszarów zdolnych do przetrzymywania wody. w południowej części bagiennej doliny Narwi, gdzie rzeka Spadek położenia zwierciadła wód podziemnych powodu- wielokorytowa zastępowana jest meandrującym, głębiej je, że opisy Glogera z 1881 roku o połączeniu Narwi i je- wciętym, pojedynczym korytem (Ryc. 4.3, 4.4). ziora Niklerz czytamy z niedowierzaniem: o 1 milę poniżej Układ fluwialny Narwi uległ znacznym i bardzo nieko- m. Tykocina a o ćwierć mili od Narwi znajduje się bardzo rzystnym przemianom zwłaszcza w południowej części wąskie ale dość długie i głębokie jeziorko Jenklerz (Jęklerz), Parku Narodowego. Obserwuje się tam zanik koryt z ak- tem szczególne, że jest niżej od Narwi położone i woda sączy tywnym przepływem oraz zarastanie, i w dalszej kolejności się strumykiem z Narwi do tego jeziora. lądowienie starorzeczy połączonych z korytami aktywny- Zanikanie narwiańskich koryt, zwłaszcza tych, które mi, jak i zamkniętych. Anastomozująca Narew zanika, płyną tuż przy wysoczyźnie, ma miejsce w następstwie a powstawanie jednokorytowej rzeki meandrującej postę- braku podstawowej świadomości ekologicznej, a także zna- puje w kierunku północnym. W okolicach Suraża dawniej jomości prawa. W południowej i środkowej części Nar- rzeka płynęła trzema aktywnymi korytami, a obecnie jed- wiańskiego Parku Narodowego spotyka się cieki zasypane nym korytem o szerokości około 40 m, które poniżej mostu ziemią i gruzem, po to, aby umożliwić przejazd do izolowa- rozgałęzia się w stronę prawobrzeżnej części miasta i traci swój bieg. W okolicach miejscowości Łapy-Pluśniaki 1 Obowiązująca obecnie nazwa tego cieku to Dopływ z Czaczek.

67 nych wodą łąk lub w celu powiększenia areału „przydatnej” przeszkód wynikających z trudności technicznych restytu- części działki. cji koryt, kwestii własności gruntów, a przede wszystkim Niewłaściwe gospodarowanie wodami Narwi ma miej- z ograniczeń finansowych, służby Narwiańskiego Parku sce także na skutek błędów popełnianych przez instytucje Narodowego prowadzą działania na rzecz zachowania sys- państwowe. W listopadzie 2010 r. Wojewódzki Zarząd Me- temu rzeki wielokorytowej. lioracji i Urządzeń Wodnych w Białymstoku przystąpił do realizacji projektu z zakresu ochrony przeciwpowodziowej. Literatura Powyżej południowej granicy Narwiańskiego Parku Naro- dowego wycięto drzewa i zakrzaczenia rosnące przy kory- Banaszuk H. 1996. Paleogeografia, naturalne i antropogeniczne cie rzeki oraz usunięto karpiny i osady z dna rzeki. Celem przekształcenia Doliny Górnej Narwi. Wyd. Ekonomia i Śro- tych prac było pogłębienie i poszerzenie koryta Narwi, aby dowisko, Białystok. umożliwić szybszy spływ wody z zalewanych terenów Dembek W., Szewczyk M., Kamocki A. 2004 Bagienna część w gminie Suraż. Szczęśliwie, te nieprzemyślane działania doliny Narwi – zmiany warunków siedliskowych i roślinności zostały szybko zastopowane, po protestach organizacji po- w minionym 30-leciu. Woda – Środowisko – Obszary Wiej- zarządowych. skie 4(2b): 225–237. Plan ochrony Narwiańskiego Parku Narodowego (opra- Gloger Z. 1881. Rzeka Narew. Wędrowiec 259. cowany w 2014 r.), jako nadrzędny cel ochrony przyrody Kamocki A. 2004. Dawne i dzisiejsze zalewy wezbraniowe Narwi zakłada zachowanie unikalnej w skali europejskiej rzeki na podstawie modelowania z zastosowaniem technik GIS. anastomozującej wraz ze związanym z nią ekosystemem [W:] Banaszuk H. (red.), Przyroda Podlasia. Narwiański Park mokradłowym i kształtowaną w wyniku naturalnych proce- Narodowy. 122–128. Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok. sów różnorodnością biologiczną, zachodzącymi procesami Kowalewski Z. 1998. Wpływ regulacji koryta rzeki Narwi na biologicznymi i ekologicznymi oraz procesami i strukturami położenie zwierciadła wód gruntowych w chronionej części geologicznymi, geomorfologicznymi, hydrologicznymi i gle- doliny. Wiadomosci IMUZ 16(1): 91–104. bowymi. W kontekście niekorzystnych przemian zacho- Schumm S. A. 1968. Speculations concerning paleohydraulic dzących w zlewni Narwi, utrzymanie warunków hydrolo- controls on terrestrial sedimentation. Geological Society of gicznych niezbędnych dla niezakłóconego funkcjonowania America Bulletin 79: 1573–1588. systemu rzeki anastomozującej, będzie wyzwaniem kosz- Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów sło- tochłonnym i niezwykle trudnym do realizacji. Pomimo wiańskich. 1885. t. VI, Warszawa.

68 5 Mokradła i gleby

Piotr Banaszuk • Henryk Banaszuk

Dolinę Narwi wypełnia rozległa pokrywa utworów or- W południowej części Parku Narodowego, w okolicach ganicznych, głównie torfów i miejscami mułów, ponad Suraża i Uhowa, występują również utwory aluwialne. Są którą wystają odosobnione „wyspy mineralne” nazywane to głównie piaski luźne i piaski słabogliniaste, przewar- grądami lub grądzikami (ryc. na str. 16). Zabagnienie roz- stwiane drobnymi warstewkami pyłów, piasków glinia- poczęło się już w starszym holocenie, ale w tym czasie po- stych i utworów torfowo-mułowych. Wszystkie zalegają na wstawały jedynie lokalne torfowiska rozwijające się w naj- luźnych lub słabogliniastych piaskach korytowych (Ryc. niższych partiach doliny zalewanych wodami wezbranio- 5.1). wymi lub zasilanych wodami gruntowymi pod naporem Z piasków, niezależnie od ich genezy i wieku, wykształ- hydrostatycznym. Torfy powstawały też w opuszczonych ciły się głównie gleby rdzawe, gleby bielicowe i glejobielico- przez rzekę korytach Narwi (Banaszuk H. i in. 2015). Naj- we. Na ich budowę profilową w widoczny sposób wpływa starsze nawiercone osady organiczne datuje się na 9727– uwilgotnienie utworu glebowego i związane z tym zróżni- 9294 14C BP (Gradziński i in. 2003). W tym czasie jednak, cowanie szaty roślinnej. Sporadycznie występują gleby w przeważającej części południkowego odcinka doliny brunatne. Wytworzyły się one z utworów zwięźlejszych, Narwi osadzały się utwory pyłowo i ilaste. Impulsem do głównie z glin i piasków gliniastych płytko podesłanych rozwoju zabagnień było ochłodzenie i zwilgotnienie kli- glinami i znajdują się na płatach utworów morenowych matu około 5000 14C BP, czego efektem było między inny- w dolinie oraz fragmentach wysoczyzny włączonej w obręb mi podniesienie się poziomu wód gruntowych, uaktywnie- Parku Narodowego. nie sieci rzecznej oraz zwiększone zasilanie dolin wodami Gleby rdzawe wykształciły się przede wszystkim w naj- spływającymi ze zlewni. Młodszy holocen cechował się wyższych i najsuchszych częściach wydm śródtorfowych cyklicznym następstwem faz chłodniejszych i wilgotniej- (grądzików). Dużą ich część w przeszłości uprawiano, co szych oraz faz suchszych, o zwiększonym kontynenta- wyraźnie zaznacza się w profilach tych gleb w postaci do- lizmie, czego następstwem były okresowe ożywienia pro- brze wykształconego poziomu (orno)próchnicznego cesów torfotwórczych lub ich zastoju, ale ogólnie sprzyjał o miąższości osiągającej lub przekraczającej 30 cm, którego rozwojowi mokradeł. nie mają gleby rdzawe, występujące na innych powierzch- Wielkopowierzchniowe zabagnienie doliny rozpoczęło niach w dolinie i poza doliną. Dzisiaj gleby rdzawe na grą- się w późnym subboreale, jednak największe rozmiary dzikach są siedliskiem lasów z dużym udziałem dębów. przybrało w okresie subatlantyckim (Gradziński i in. Gleby rdzawe zajmują łączną powierzchnię 123 ha. 2003), który rozpoczął się około 2500 14C BP. Do rozwoju Pozostałe typy gleb na utworach mineralnych zajmują mokradeł w bagiennej dolinie Narwi przyczyniła się budo- łącznie około 194 ha. Wśród nich najwięcej jest mad (143 wa geologiczna i rzeźba otaczających dolinę wysoczyzn ha). Są to mady właściwe – na piaskach korytowych zalega i samej doliny (Banaszuk H. 1996; Banaszuk, Banaszuk warstewka (do 20–25 cm) utworu o składzie piasku słabo- 2004; Banaszuk H. i in. 2015). gliniastego, piasku gliniastego lub pyłu zwykłego, w której wykształcił się poziom próchniczny. Mady te często wystę- pują w mozaice z piaskami rzecznymi lub madami będący- Gleby mineralne mi w początkowym stadium rozwojowym. Mad czarno- ziemnych i mad brunatnych jest w dolinie niewiele. Pierw- Gleby mineralne zajmują w Narwiańskim Parku Naro- sze z nich wytworzyły się z utworów zwięźlejszych i pod dowym zaledwie około 317 ha (4,9% powierzchni; Bana- względem wykształcenia typologicznego nie różnią się od szuk H. i in. 2013). Zalicza się do nich gleby brunatne eu- czarnych ziem występujących na terenach pozadolino- troficzne, gleby rdzawe, bielicowe typowe i glejobielicowe, wych. W mikrorzeźbie dna doliny zajmują one stanowiska które występują przede wszystkim na wyniesieniach śród- pośrednie pomiędzy madami glejowymi i brunatnymi. torfowych i poziomach mineralnych przy krawędziach do- Mady brunatne występują punktowo. liny oraz czarne ziemie i mady. Skały macierzyste tych gleb Gleby brunatne zajmują w Parku Narodowym 40 ha. są stosunkowo mało zróżnicowane pod względem pocho- Wytworzyły się one z utworów zwałowych, głównie z pia- dzenia i uziarnienia. Są to głównie piaski wydmowe oraz sków naglinowych, występujących na wyspach moreno- piaski rzeczne ze schyłku plejstocenu i z różnych faz holo- wych w dolinie Narwi. cenu, a także niewielkie płaty utworów morenowych.

69 Gleby bielicowe (6 ha) zajmują płaskie, lokalne obniże- typów wydziela się dziewięć rodzajów siedlisk mokradło- nia międzywydmowe na tarasie nadzalewowym Narwi wych (Tab. 5.1). i różnią się od gleb rdzawych obecnością wyraźnie wy- Siedliska mokradłowe różnią się rodzajami utworów kształconych poziomów eluwialnych i iluwialnych. Na glebowych i gleb, które w nich powstają i ulegają prze- większą wyrazistość wykształcenia profilowego tych gleb kształceniom, oraz pokrywą roślinną. Utwory glebowe wywarło wpływ silniejsze uwilgotnienie siedliska. Gleby i gleby powstają w akumulacyjnej fazie rozwoju siedliska, glejobielicowe (5 ha) zajmują jeszcze niżej położone stano- którą cechuje dodatni bilans masy organicznej, uwarunko- wiska. Znajdują się one pod wpływem oddziaływania wód wany mniejszą lub większą jego podmokłością i ograniczo- gruntowych, co w ich profilach wyraża się w obecności nym natlenieniem środowiska glebowego. Na torfowiskach mniej lub bardziej scementowanego poziomu glejoiluwial- tworzą się torfy i gleby torfowo-bagienne, na mułowiskach nego. – muły i gleby mułowo-bagienne, a na podmokliskach gleby glejowe. Przekształcanie tych gleb następuje pod wpływem zwiększenia się natlenienia środowiska glebowe- Siedliska i gleby mokradłowe go wskutek częściowego odwodnienia siedliska. Gleby obejmuje wtedy proces murszowy i nasila się rozkład masy Siedliska mokradłowe, a więc kształtowane przez wodę, organicznej prowadzący do jej zaniku. Jest to faza decesji opisano w podziale Okruszki (1977, 1992). Wyróżnia się w rozwoju gleb i siedlisk hydrogenicznych. Proces murszo- w nim typy i rodzaje siedlisk; typy – na podstawie rodzaju wy spełnia więc destrukcyjną rolę w przyrodzie, tym więk- i jakości wód zasilających siedlisko, a rodzaje na podstawie szą im silniejsze jest odwodnienie siedliska. Gleby torfowe sposobu występowania wody oraz zróżnicowania warun- i mułowe przechodzą pod wpływem tego procesu w mur- ków powietrzno-wodnych w glebach. Wyróżniono cztery szowe, a gleby glejowe – w murszowate i murszaste. W gleby typy mokradeł: fluwiogeniczne, topogeniczne, soligeniczne murszowe przekształcają się także gleby organiczne podle- i ombrogeniczne. Mokradła fluwiogeniczne powstają pod gające zalewom rzecznym, ale jest to na ogół proces powol- wpływem wód powierzchniowych, głównie rzecznych. ny. Zalew zwiększa żyzność siedliska, a duża produkcja Mokradła topogeniczne są zasilane wodami gruntowymi biomasy rekompensuje ubytek masy glebowej podlegającej utrzymującymi się w terenach płaskich blisko powierzchni mineralizacji. Siedliska i gleby hydrogeniczne mogą więc topograficznej, mokradła soligeniczne – wodami wypły- znajdować się w stanie akumulacji, rekompensacji lub de- wającymi z podziemnych warstw wodonośnych, a mokra- cesji. dła ombrogeniczne – wodami opadowymi. W obrębie W Narwiańskim Parku Narodowym mokradła pokry- wają niemalże 6200 ha i zajmują 95% dna doliny (Bana- szuk H. i in. 2013). Najpowszechniejszym typem mokradeł Tab. 5.1 Podział mokradeł na rodzaje według warunków są mokradła fluwiogeniczne (łac. fluvius – rzeka), które są hydroekologicznych (wg Okruszki 1992)

Sposób występowania wody w siedlisku Stadium procesu glebotwórczego Bez zalewu powierzchniowego – Z okresowym zalewem Ze stałym zalewem semiterystryczne powierzchniowym – telmatyczne powierzchniowym – limnetyczne Dominacja areobiozy – próchnicowe Podmokliska okresowe Namuliska Jeziorzyska Aerobowe – anaerobowe Podmokliska stałe Mułowiska zalewane Mułowiska zatopione Dominacja anaerobiozy – bagienne Torfowiska wynurzone Torfowiska zalewane Torfowiska zatopione

Tab. 5.2 Powierzchnie siedlisk mokradłowych w Narwiańskim Parku Narodowym

Udział Udział Powierzchnia Rodzaje mokradeł w powierzchni w powierzchni [ha] mokradeł [%] NPN [%] Torfowiska fluwiogeniczne • zalewane 4858 78,5 74,6 • zatopione 4728 76,4 72,6 Torfowiska 130 2,1 2,0 soligeniczne 390 6,3 6,0 Mułowiska 334 5,4 5,1 Podmokliska 606 9,8 9,3 Razem 6188 100,0 95,0

70 Typy gleb brunatne eutroficzne rdzawe bielicowe glejowe organiczne limnowe torfowe fibrowe torfowe hemowe torfowe saprowe organiczne murszowe murszaste mady właściwe Narwiański Park Narodowy wody powierzchniowe 0 1 2 3 4 5 km

Ryc. 5.1 Gleby Narwiańskiego Parku Narodowego

71 Typy Hydrologicznego Zasilania fluwiogeniczny soligeniczno-fluwiogeniczny soligeniczny ombrogeniczny Narwiański Park Narodowy wody powierzchniowe

0 1 2 3 4 5 km

Ryc. 5.2 Typy hydrologicznego zasilania mokradeł

72 głównie zasilane wodami rzecznymi (Tab. 5.2; Ryc. 5.2). Wzdłuż Narwi występują także mułowiska (334 ha; Dominacja tego typu mokradeł jest specyficzną cechą ba- 5,4% mokradeł). Zalew jest tu również głęboki, ale latem giennej doliny Narwi, a wezbrania i zalew powierzchniowy woda opada nieraz kilkadziesiąt centymetrów poniżej po- są wyróżniającymi elementami jej reżimu hydrologiczne- wierzchni terenu, utwory przesychają i rozkładają się przy go. Każdego roku jest to zalew wiosenny, po roztopach, dużym dostępie tlenu. Muły są utworami organicznymi a w niektórych latach pojawiają się również zalewy związa- (Okruszko 1969; Okruszko, Oświt 1969), które na po- ne z obfitymi opadami deszczu latem i jesienią. Przy wyso- wierzchni tarasu zalewowego tworzą się głównie z roślin- kich wezbraniach zalew jest długotrwały, a jego głębokość ności zbiorowiska turzycy zaostrzonej Caricetum gracilis duża. oraz z szuwarów mozgowo-mannowych. Wody wezbranio- Wody wezbraniowe wnoszą do doliny duże ilości związ- we zasilają też utwór mułowy w drobne cząsteczki mineral- ków rozpuszczonych i zawiesiny, a wahania poziomu wody ne: ilaste i pylaste. Muły są silnie zhumifikowane, amor- prowadzą do okresowych zmian potencjału utleniająco-re- ficzne, czarne. Mułowiska zatopione, stale zalewane woda- dukcyjnego, powodujących naprzemienne wiązanie i uwal- mi rzecznymi, powstają także w odciętych od głównego nianie biogenów. Część przyswajalnych dla roślin form koryta, zarastających odnogach rzecznych i starorzeczach. pierwiastków pojawia się w wyniku rozkładu zawiesiny Muły tworzą się tam głównie z szuwarów pałkowych, i szczątków roślinnych podczas przesychania stropowych skrzypowych i oczeretowych oraz z fitoplanktonu ze znacz- części gleb w trakcie niżówek. Inne z nich, takie jak fosfor ną domieszką namułów ilastych i piaszczystych. i żelazo, w większości przechodzą w postaci dostępne pod- Przeważającą część równiny torfowej zajmują torfowi- czas zalewu, w warunkach ograniczonej dostępności tlenu, ska zalewane (4728 ha, 76,4% mokradeł) z dominującym w wyniku redukcji kompleksów fosforu z wodorotlenkami zbiorowiskiem turzycy sztywnej Caricetum elatae. Pod- żelaza Fe(OOH)–P i związkami humusowymi. Niewyko- czas wezbrań głębokość zalewu może w nich dochodzić do rzystane przez rośliny nadwyżki składników pokarmo- 50–60 cm, a w latach bardzo mokrych nawet do 100 cm. wych przemieszczają się na skutek dyfuzji do głębszych Mają one podobną stratygrafię w całej dolinie Churski( warstw gleb, a część z nich wraca do rzeki, tym razem jed- 1973; Okruszko, Oświt 1973; Oświt 1991; Banaszuk H. nak w łatwo przyswajalnej formie jonowej. Przyrzeczna 1996; Banaszuk H. i in. 2013). W spągu zalegają zazwyczaj równina zalewowa jest zatem wielkim reaktorem bioge- namuły ilaste i pyłowo-ilaste, które przykrywa kilkudzie- ochemicznym, który czasowo magazynuje i przetwarza sięciocentymetrowa warstewka torfu drzewnego: olesowe- nieorganiczne i organiczne związki chemiczne. Siłą napę- go lub łozowego i lokalnie szuwarowego, a podstawową dową systemu jest okresowy zalew i następujące po nim masę złoża tworzy torf turzycowiskowy. Zdarza się, że przesuszanie (Banaszuk P. i in. 2005). strop masy torfowej budują torfy mechowiskowe. Lokalnie Zjawisko to ma podstawowe znaczenie dla różnicowania układ stratygraficzny odbiega od tego schematu. W płyt- trofizmu siedlisk i produktywności zbiorowisk roślinnych szych złożach nie ma torfu łozowego lub szuwarowego, w dolinie. Obszary przyrzeczne odznaczają się największą a torf turzycowiskowy zalega bezpośrednio na utworach zasobnością w fosfor, potas, magnez i żelazo. Szczególnie pyłowo-ilastych, natomiast w torfach najgłębszych spotyka dużo fosforu i żelaza jest w głębszych częściach gleb odzna- się pod torfami łozowymi torfy trzcinowe lub torfy turzy- czających się deficytem tlenowym. Wraz z oddalaniem się cowiskowe z dużym udziałem szczątków mchów. Układ od rzeki i skracaniem czasu zalewu maleje zasobność sie- stratygraficzny: namuły rzeczne – torfy łozowe – torfy tu- dlisk w fosfor i potas, stopniowo zwiększa się jednak za- rzycowiskowe dominuje w południowej i środkowej części wartość wapnia, którego największe ilości występują doliny, a poniżej Grądu Sosnowiec częściej na miejscu tor- w brzeżnych partiach doliny. Wapń i wodorowęglany do- fów łozowych spotyka się torfy trzcinowe. W niektórych cierają tu z wodami podziemnymi z wysoczyzny. Opisa- fragmentach doliny najgłębsze torfy są podesłane gytią. nym prawidłowościom nie podlega przestrzenna zmien- Zmienność i następstwo utworów wskazuje, że złoże ność zasobności mokradeł w azot, którego duże ilości spo- torfowe powstawało w różnorodnych warunkach hydrolo- tyka się zarówno w wodach długotrwale zalewanych gicznych. Namuły mineralne są osadami rzeki staroholo- szuwarów właściwych, jak i w oddalonych od rzeki turzy- ceńskiej, a duża zawartość części pyłowych i iłowych cowiskach (Banaszuk P. i in. 1995). świadczy, że odkładały się one w rozlewiskach w warun- Najgłębszym, przekraczającym w niektórych latach 1 m, kach bardzo powolnego ruchu wód. Dno doliny Narwi i najdłuższym zalewem, odznaczają się torfowiska z szuwa- było w tym czasie wielkim basenem dekantacyjnym. Torfy rem trzcinowym Phragmitetum communis położone wzdłuż drzewne zaczęły narastać na przełomie okresu atlantyckie- rzeki, nazywane torfowiskami zatopionymi (130 ha, 2,1% go i subborealnego, a torfy turzycowiskowe na początku powierzchni mokradeł). O charakterze terenu najlepiej okresu subatlantyckiego (Okruszko, Oświt 1973; Oświt świadczą lokalne nazwy nadane przez ludność: Bagno Roz- 1991). W okresie powstawania torfów drzewnych wody gnój, Rozlewa. Zalew trwa tu przez znaczną część (80– rzeczne jeszcze dość swobodnie przepływały przez dolinę. 100%) okresu wegetacyjnego i tylko w latach najsuchszych Torfy te są bowiem silnie rozłożone i zamulone oraz mają jest krótszy niż 1–2 miesiące. Występujące tu utwory i gleby ziarnisto-amorficzną strukturę, co jest rezultatem okreso- są niejednorodne, a warstwy torfu przeplatają się z war- wego przesuszenia masy organicznej w czasie jej powsta- stwami mułu i namułów rzecznych, co świadczy, że przez wania. Powstawanie torfów turzycowiskowych, wytworzo- długi okres czasu siedlisko miało charakter mieszany, mu- nych głównie przez zbiorowiska turzycy sztywnej Carice- łowiskowo-torfowiskowy. Największy płat tego typu siedli- tum elatae, wiązało się z rosnącym zabagnieniem doliny, ska rozciąga się u podnóża wysoczyzny od połączenia Awi- trwałym podpiętrzeniem i hamowaniem przepływu wód ssy z Narwią, przez okolice Bokin, do Topilca.

73 rzecznych. Wskazuje na to słabe i średnie rozłożenie tor- • od Suraża do ujścia Awissy do Narwi, fów, ich włóknista struktura i mała popielność. • od ujścia Awissy do okolic Radul, Najpłycej i najkrócej, bo zaledwie do 10 cm, są zalewane • od Radul do grobli Rzędziany – Pańki. w okresie wegetacyjnym torfowiska ze zbiorowiskami turzycy dzióbkowatej Caricetum rostratae i turzycy tuniko- wej Caricetum appropinquatae występujące już na pogra- Obszar od Suraża niczu z torfowiskami soligenicznymi, zasilanymi przez wody gruntowe dopływające z sąsiedniej wysoczyzny. do ujścia Awissy do Narwi Stosunkowo nieduże powierzchnie zajmują w bagiennej dolinie Narwi torfowiska soligeniczne (390 ha; Ryc. 5.2). Tę część doliny zajmuje madowisko i torfowisko zalewa- Nie są one zalewane przez wody rzeczne, a rozwijają się ne, na którym dominują gleby murszowe (Ryc. 5.1). pod wpływem wód gruntowych. Spotyka się je w rozsze- W większości są one zbudowane z płytkich i średnio głębo- rzeniach doliny, w niewielkiej odległości od krawędzi wy- kich torfów zamulonych, których miąższość rzadko prze- soczyzny, gdzie dno doliny lekko lecz wyraźnie wznosi się kracza 1 m. Proces murszenia jest słabo zaawansowany, ku gruntom mineralnym. Większy płat torfowiska solige- tylko w południowej części obszaru spotyka się płaty gleb nicznego wynurzonego występuje na zachód od Bokin, w drugim stopniu zmurszenia. Być może wynika to z faktu, mniejszy pod Zawadami. Budują je torfy turzycowiskowe że na znacznej części doliny utwory organiczne podesłane i torfy turzycowiskowo-mechowiskowe. Do torfowisk soli- są 5–20 cm warstewką utworów ilastych bądź pylasto-ila- genicznych można zaliczyć także uroczysko Rynki, chociaż stych, trudno przepuszczalnych, co powoduje częściowe jego część obecnie cechuje się mieszanym fluwiogeniczno- odcięcie złoża torfowego od zasilania gruntowego soligenicznym typem zasilania. W torfowiskach solige- Gleby murszaste zajmują duży obszar przy korycie nicznych wynurzonych woda gruntowa zazwyczaj utrzy- Narwi w okolicy uroczyska Bierezowo, oraz na północ od muje się w warstwie korzeniowej roślin i tylko na krótko Łap, a także towarzyszą wyniesieniom mineralnym. Naj- opada do 20–30 cm, a czasem, w okresie suszy, do 50 cm większe kompleksy gleb torfowych występują w zatoce do- poniżej powierzchni terenu. liny Narwi pod miejscowością Borowskie, w uroczysku W obrębie uroczyska Rynki występuje niewielki płat tor- Rynki, gdzie torfy mają miąższość do 2 m, oraz na północ fowiska ombrogenicznego o powierzchni mniejszej niż 1 ha. od Uhowa i Łap. Silne uwodnienie gleb torfowych w dużej Znaczne powierzchnie pokrywają w dolinie podmokli- części uroczyska Rynki jest wynikiem ich budowy profilo- ska (606 ha; 9,8% mokradeł). Siedliska te występują podob- wej i sposobu zasilania. Złoże torfowe często budują torfy nie jak torfowiska wynurzone przy krawędziach doliny, ale turzycowiskowo-mechowiskowe i mechowiskowe słabo zajmują położenia wyższe, na przejściu do gruntów mine- i średnio rozłożone. Ich właściwości fizyczne umożliwiają ralnych z glebami autogenicznymi. W planie są to więc wą- podsiąk wód gruntowych i retencję dużych ilości wód roz- skie pasy terenu położone na pograniczu torfowisk i zbo- topowych i opadowych, toteż gleby te są odporne na okre- czy doliny, wyróżniające się obecnością podmokłych gleb sowe zmiany warunków wodnych. Torfowisko jest zasilane mineralnych oraz hydrofilną roślinnością. Teren tylko na wodami gruntowymi i lokalnie także rzecznymi. Pod krótko może być zalewany podczas najbardziej mokrych względem typologicznym są to głównie gleby torfowe fi- lat, tym niemniej, siedlisko jest okresowo podmokłe, a po- browe i hemowe. ziom wody gruntowej utrzymuje się przez dłuższy czas, W południowej części Parku Narodowego w okolicach zwłaszcza na wiosnę, w pobliżu powierzchni topograficz- Suraża, a także poniżej mostu Łapy – Uhowo znajdują się nej. Latem wody gruntowe opadają, ale nie tak głęboko aby płaty gleb aluwialnych – mad. Pod względem typologicz- niemożliwy był rozwój roślinności hydrofilnej. Siedliska nym są to mady właściwe. najsilniej uwilgotnione mają gleby torfowo-glejowe, w siedliskach mniej podmokłych powstają gleby glejowe typowe i torfiasto-glejowe, a na stanowiskach okresowo podsu- Obszar od ujścia Awissy szanych występują gleby murszowate, będące decesyjną postacią gleb glejowych. do okolic Radul W Narwiańskim Parku Narodowym gleby hydrogeniczne zajmują powierzchnię 6188 ha (Banaszuk H. i in. Jest to najsilniej uwilgotniony i najlepiej zachowany 2013), w tym: fragment bagien w dolinie Narwi. Dominują tu torfowiska • gleby torfowe (OTi, OTe, OTa) – 3932 ha (63,5%), zalewane, tylko w pasie przyrzecznym, rozciągającym się w tym torfowe okresowo podsychające – 1772 ha od połączenia Awissy z Narwią do Topilca, występują mu- (28,6%) łowiska i torfowiska zatopione, a na peryferiach doliny – • gleby limnowe (OL) – 334 ha (5,4%) płaty torfowisk wynurzonych i podmoklisk. • gleby organiczne murszowe (OM I-II) – 1316 ha (21,3%) Największe powierzchnie zajmują gleby torfowe hemo- • gleby glejowe (G): torfowo-glejowe (GWtog), torfiasto- we, gleby torfowe fibrowe występują lokalnie w okolicach glejowe (GWtfg), mułowo-glejowe (GWmłg) i mur- Waniewa, Kruszewa i Radul, a gleby torfowe saprowe szowo-glejowe (GWmrg) – 292 ha (4,7%) w okolicy Kolonii Bokiny (Ryc. 5.1). • gleby murszaste: murszowate (U, Ume) – 314 ha (5,1%) Gleby torfowe mają miąższość około 1–2 m. Gleby głęb- W dolinie wyróżniają się trzy obszary odmienne pod sze występują na obrzeżach doliny, w „zatokach” usytu- względem siedliskowo-glebowym (Banaszuk H. 1996; owanych na północ od Waniewa oraz pomiędzy Wanie- Banaszuk H. i in. 2013): wem a Jeńkami-Romanowo.

74 W pasie rozciągającym się wzdłuż Narwi od połączenia w pobliżu Paniek. Nie napotkano tam gleb silnie zmursza- z Awissą do okolic Topilca oraz pomiędzy Izbiszczami łych o dobrze wykształconych poziomach: darniowym i Śliwnem występują torfowiska zatopione i mułowiska (M1), poddarniowym (M2) i przejściowym (M3). Gleby z glebami torfowymi silnie zamulonymi i mułowymi. i utwory organiczne w dolinie na opisywanym obszarze są Gleby te cechują się na ogół mniejszą miąższością niż gleby płytkie i średnio głębokie, a ich przeciętna miąższość nie torfowe, co wynika z powolniejszej akumulacji utworów przekracza 0,8–1 m. Tylko lokalnie spotyka się gleby na mułowych. Utwory mułowe osiągają średnio miąższość torfach głębszych, które zajmują obniżenia w mineralnym 40–60 cm, natomiast torfowo-mułowe uzyskują przecięt- dnie doliny, lub wypełniają zarośnięte starorzecza. Tam nie 80–100 cm i zalegają na piaskach luźnych, czasami za- miąższość gleb i utworów organicznych może przekraczać ilonych. Nieco bardziej skomplikowaną budowę wykazują 2–2,5 m. Obrzeża doliny oraz lokalne niewielkie wyniesie- gleby mułowe powstające w dawnych korytach rzecznych nia w dolinie zajmują gleby murszaste (Ryc. 5.1). i starorzeczach, gdzie mają większą miąższość, przekracza- Mokradła w znacznej części doliny znajdują się w fazie jącą niekiedy 2 m. akumulacji, lecz na dużej powierzchni przyrost utworów Znaczna część gleb torfowych w dolinie podlega okreso- organicznych zakończył się pod koniec XX w. Obecnie, ty- wo przesuszaniu. Największy obszar występowania gleb powe gleby bagienne zajmują w Narwiańskim Parku Naro- torfowych okresowo podsychających znajduje się na rów- dowym 40% powierzchni utworów hydrogenicznych. noleżnikowym odcinku doliny pomiędzy Topilcem i Śliw- Nieco mniejszy obszar zajmują gleby bagienne okresowo nem. Okresowe podsychanie gleb zaznacza się wyraźnie przesychające – 29%, a mineralizujące się i zanikające gleby także pomiędzy Waniewem i Kruszewem, szczególnie we organiczne pokrywają 21% powierzchni mokradeł (Bana- wschodniej części doliny. Gleby podsuszane pod względem szuk H. i in. 2013). morfologii i właściwości stanowią ogniwo przejściowe po- Przekształcenia siedliskowe w bagiennej dolinie Narwi między glebami bagiennymi a pobagiennymi słabo zmur- następują pod wpływem nowego koryta rzeki, jak i z przy- szałymi (MI). Cechują się one obecnością warstewki roz- czyn naturalnych. Uregulowane koryto Narwi, przekopa- luźnionego torfu w wierzchnich partiach profili, która ne na odcinku od ujścia Biebrzy do Rzędzian, jest szersze, sięga do głębokości 5–8 cm, i widocznym jej zgruźleniem. głębsze i bardziej wyprostowane od koryta starego, przez Gleby torfowe okresowo podsychające różnią się od typo- co szybciej odprowadza wodę. Do stopniowego przesycha- wych gleb bagienno-torfowych głównie cechami morfolo- nia doliny przyczyniają się także warunki pogodowe, gicznymi, tj. nieznacznym przeobrażeniem (zgruźleniem) głównie sezonowa zmiana struktury opadów oraz niewiel- torfu w warstwie darniowej. ka retencja śnieżna zimą. Oba te czynniki powodują po- W opisywanej części doliny występują także gleby, mniejszenie i skrócenie wezbrań, a także obniżenie stanu w których proces bagienny został już przerwany wskutek wód gruntowych w dolinie. Negatywny wpływ prac regu- silniejszego przesychania. Doprowadziło to do powstania lacyjnych na siedliska jest, z oczywistych względów, naj- płatów gleb torfowo-murszowych. Niewielkie powierzch- bardziej widoczny w północnej części Parku Narodowego. nie zajmują gleby mułowo-murszowe. Gleby te są w prze- Zmiany stosunków wodnych mokradeł uwarunkowane wadze bardzo słabo i słabo zmurszałe, choć spotyka się klimatycznie powodują ewolucyjne przekształcenia torfo- gleby w drugim stopniu zmurszenia. Pojedyncze płaty tych wisk w całej dolinie bagiennej, ale są najbardziej czytelne gleb spotyka się w przykrawędziowej części zatok doliny w jej południowej części. Zachodzą one najszybciej tam, w okolicach Bojar i Kolonii Baciuty, na równoleżnikowym gdzie koryto główne Narwi jest głęboko wcięte w dno doli- odcinku doliny pomiędzy Topilcem i Izbiszczami, a także ny, a koryta boczne są bardziej drożne (Banaszuk H. 1996). w centralnej części doliny w okolicach Kurowa. Gleby te są Duże areały gleb, w których obserwuje się negatywne z reguły słabo przekształcone w wyniku procesu mursze- przemiany w budowie profilowej i właściwościach fizycz- nia. Warstwa murszu ma około 10–15 cm. no-wodnych wskazują, że w niektórych częściach doliny Gleby murszowate i murszaste typowe nie tworzą w do- może być konieczne podjęcie działań z zakresu ochrony linie większych kompleksów. Zajmują one najczęściej sta- czynnej. Znaczne płaty gleb w stanie decesji występują nowiska na peryferiach torfowisk, gdzie występują często w północnej części Narwiańskiego Parku Narodowego, ale w mozaice z glebami glejowymi. Niewielkie kontury tych wieloletnie obserwacje pokazują, że stan przeobrażonych gleb spotyka się w sąsiedztwie grądzików Maliniak i Mura- siedlisk jest stabilny. Planowane prace optymalizujące winiec. i stabilizujące sieć wodną Narwi w tej części doliny: udraż- nianie zarastających koryt, budowa lub rekonstrukcja pro- gów piętrzących podnoszących poziom wód gruntowych Obszar od Radul itd., mogą przyczynić się do poprawy sytuacji wilgotno- ściowej siedlisk, być może nawet do ich częściowej renatu- do grobli Rzędziany–Pańki ryzacji. Jednak przy utrzymaniu obecnego stanu uwodnienia, uwarunkowanego piętrzeniem na jazie w Rzędzianach Zajmuje on północną część doliny, w której w związku na wysokości 110,70 m, nie są one konieczne. z przekopaniem nowego koryta Narwi doszło do prze- Poważne przekształcanie siedlisk i gleb organicznych kształceń siedliskowych. Gleby w większości przeszły występuje w dolinie między Surażem i Uhowem, gdzie głę- w stan decesji, lecz ich przekształcenia nie są zbyt silne. boko wcięte koryto Narwi odprowadza wody dolinowe, Największe powierzchnie zajmują gleby torfowo-murszo- co prowadzi do przesychania i mineralizacji utworów orga- we słabo zmurszałe. Gleby średnio zmurszałe występują nicznych. Nie wydaje się jednak, aby powstrzymanie tego lokalnie, m.in. w okolicach Kolonii Kruszewo i grobli procesu było możliwe z technicznego punktu widzenia.

75 Działanie to mogłoby się także spotkać ze sprzeciwem rol- Banaszuk P., Wysocka-Czubaszek A., Kondratiuk P. 2005. ników gospodarujących od lat na użytkach zielonych w do- Spatial and temporal patterns of groundwater chemistry in linie. the river riparian zone. Agric. Ecos. Envi. 107: 167–179. Pozostała część mokradeł, to znaczy odcinek od ujścia Churski T. 1973. Zarys geomorfologii bagiennego odcinka doli- Awissy do Radul powinna podlegać ochronie częściowej ny Górnej Narwi. Zesz. Probl. Post. Nauk. Roln. 134: 11–28. czynnej stabilizującej. Głównym zadaniem działań Churski T., Churska Cz. 1989. Rozpoznanie stanu przeobraże- ochronnych jest utrzymanie istniejącego stanu siedlisk gle- nia gleb organicznych spowodowanych odwodnieniem. [W:] botwórczych i gleb, i zabezpieczenie doliny przed pogar- Wyniki badań rolniczo-glebowych do projektu przestrzenne- szaniem stosunków wodnych. Zwiększenie uwodnienia go zagospodarowania rzeki Narew na odcinku Żółtki – Rzę- jest także najlepszym sposobem zapobiegania potencjal- dziany. PTGleb., Warszawa (mscr.). nym pożarom torfowisk. Gradziński R., Baryła J., Doktor M., Gmur D., Gradziński M., Kędzior A., Paszowski M., Soja R., Zieliński T., Żurek S. 2003. Vegetation-controlled modern anastomosing system Literatura of the Upper Narew River (NE Poland) and its sediments. Se- dimentary Geology 157: 253–276. Banaszuk H. 1996. Paleogeografia, naturalne i antropogeniczne Okruszko H. 1969. Powstawanie mułów i gleb mułowych. Rocz. przekształcenia doliny Górnej Narwi. Wyd. Ekonomia i Śro- Glebozn. 20(1). dowisko, Białystok. Okruszko H. 1977. Rodzaje hydrogenicznych siedlisk glebo- Banaszuk H., Banaszuk P. 2004. Budowa geologiczna doliny twórczych oraz powstających z nich utworów glebowych. Narwi i terenów przyległych. [W:] Banaszuk H. (red.) Przyro- Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 186. da Podlasia: Narwiański Park Narodowy. Wyd. Ekonomia Okruszko H. 1992. Siedliska hydrogeniczne, ich specyfika i zróż- i Środowisko, Białystok, 27–41. nicowanie. Bibl. IMUZ 79. Banaszuk H., Banaszuk P., Micun K., Kamocki A. 2013. Ope- Okruszko H., Oświt J. 1969. Gleby mułowe na tle warunków rat przyrody nieożywionej i gleb. Plan ochrony Narwiańskie- doliny dolnej Biebrzy. Rocz. Glebozn. 20(1). go Parku Narodowego (mscr.). Okruszko H., Oświt J. 1973. Przyrodnicza charakterystyka ba- Banaszuk H., Micun K., Banaszuk P. 2015. Dolina Narwi na giennej doliny Górnej Narwi jako podstawa melioracji. Zesz. Nizinie Północnopodlaskiej. Oficyna Wydawnicza Politech- Probl. Post. Nauk Roln. 134. niki Białostockiej, Rozprawy naukowe 270: 1–142. Systematyka Gleb Polski. 2011. Roczn. Glebozn. 62(3). Banaszuk P., Banaszuk H., Wołosz A. 1995. Główne procesy hydrochemiczne w bagiennej i przesuszonej dolinie Narwi w Narwiańskim Parku Krajobrazowym. Materiały z sesji na- ukowej „Torfoznawstwo w badaniach naukowych i praktyce”, Falenty 6–7 XII 1995.

76 Gleby organiczne

Silne uwodnienie i gromadzenie się dużych ilości szcząt- Gleby organiczne ściółkowe (folisole) to gleby leśne zbu- ków roślinności bagiennej sprawiają, że na obszarze Nar- dowane ze szczątków opadu organicznego i obumarłych wiańskiego Parku Narodowego dominują gleby organiczne. roślin runa. Zawierają one ponad 35% materii organicznej. Tworzą się one w miejscach podmokłych, o złych natural- Gleby organiczne limnowe tworzą się z osadów pod- wodnych. Po obniżeniu lustra wody osady te wyłaniają się nych warunkach odpływu wód, gdzie wysycenie wodą trwa na powierzchnię i powstają specyficzne organiczne gleby co najmniej 30 kumulatywnych dni w ciągu roku i utrudnia gytiowe lub mułowe. Muły to utwory powstałe w płytkich rozkład masy organicznej. zbiornikach wodnych lub zaklęnieciach w dolinach, zale- Zgodnie z Systematyką Gleb Polski (2011) gleba może wanych okresowo (muły telmatyczne) lub stale (muły limne- być zaliczona do gleb organicznych, gdy tworzące ją mate- tyczne). W siedliskach mułotwórczych materiał roślinny riały organiczne mają miąższość co najmniej 40 cm lub, o ile ulega szybkiemu rozkładowi i humifikacji, ale na skutek du- zalegają one na skale litej, co najmniej 10 cm. W strefie żego dopływu masy organicznej bilans materii jest dodatni, przypowierzchniowej gleby organiczne mogą mieć warstwę a produkty rozkładu gromadzą się w postaci ciemnobrunat- utworów mineralnych miąższości mniejszej niż 40 cm, ale nej lub czarnej, mazistej masy organicznej, często wysyco- warstwa organiczna leżąca bezpośrednio pod nią musi mieć nej związkami wapnia. miąższość co najmniej 40 cm. Podziału gleb organicznych Odwodnienie i wprowadzenie powietrza w głąb torfów dokonuje się na podstawie rodzaju materiału glebowego i utworów limnowych prowadzi do przyspieszonej mineralizacji i humifikacji budującej je masy organicznej. W po- występującego w ich profilu do głębokości 130 cm. Ten tzw. wierzchniowej części utwór staje się wówczas ziarnisty; profil kontrolny dzieli się na trzy pietra: wierzchnie o miaż- ziarna są ostrokrawędziste, o różnych rozmiarach i kształ- szości 40 cm (0–40 cm), piętro środkowe o miąższości 60 tach. Procesy przemian tego typu są łącznie określane jako cm (40–100 cm) i piętro dolne o miąższości 30 cm (100–130 murszenie, a gleby powstałe w wyniku ich działania są na- cm). Charakter i właściwości materiału glebowego przewa- zywane glebami organicznymi murszowymi. Proces mur- żającego w piętrach: wierzchnim i środkowym są podstawą szowy prowadzi do zaniku utworów organicznych, spełnia do wyodrębnienia typów i podtypów gleb, natomiast w pię- więc destrukcyjną rolę w przyrodzie, tym większą, im sil- trze środkowym i dolnym – tylko do wydzielania podtypów. niejsze jest odwodnienie siedliska. Wśród gleb organicznych wyróżnia się gleby torfowe fibrowe, torfowe hemowe, torfowe saprowe, gleby ściółko- Piotr Banaszuk we, limnowe i murszowe. W glebach torfowych fibrowych materiał torfowy (fibric) jest słabo rozłożony (Rl, H1–H3 wg von Posta). Zawartość humusu (próchnicy) oznaczonego metoda mikroskopowa jest mniejsza niż 33%, a zawartość włókien jest większa niż 75% objętości (wśród nich bez trudu można rozpoznać szczątki roślin). Gleby tego podtypu dominują na torfowiskach mszarnych wysokich i przejściowych (takich, jak wy- stępujące w zagłębieniu przy wydmie w uroczysku Rynki). Gleby organiczne hemowe są zbudowane z torfów średnio rozłożonych (hemic, R2, H4–H6), w których nie można łatwo zidentyfikować roślin torfotwórczych. Zawar- tość humusu w torfie oznaczona metoda mikroskopowa wynosi od 31 do 60%, a włókien od 16 do 40%. Gleby torfowe saprowe budują najbardziej rozłożone materiały torfowe (sapric, R3, >H7). Mają one barwę ciem- noszarą do czarnej i w większości są mocno zhumifikowane z niewielka, mniejszą niż 16% objętości zawartością włó- kien.