SAMENWERKEN AAN ONS CULTUURLANDSCHAP Landschapsbeheer Zeeland
In dit nummer o.a.: • Winnaar Gouden Jirizaag 2018: Wim Roose • Jimmy nieuwe medewerker bij SLZ
NR. 4 | WINTER – 2018 COLOFON | NR. 4 | WINTER – 2018 | KWARTAALBLAD JAARGANG 32
Een uitgave van Stichting Landschapsbeheer Zeeland Redactie- en bezoekadres: (SLZ). Wordt vier keer per jaar verzonden aan vrijwilligers Klein Frankrijk 1 in het landschapsbeheer in Zeeland, overeenkomst 4461 ZN Goes houders, relaties en medewerkers. Tel. 0113-23 09 36 Dit blad wordt verstuurd in een biologisch afbreekbare [email protected] folie. www.landschapsbeheerzeeland.nl
Redactie: IBAN NL93 RABO 0380 5172 56 Caroline Geluk, Robert Wielemaker, Joan van der Velden, Sandra Dobbelaar, Luciën Calle, Abonnement Gastredacteur: Johan Calle Wilt u ook ons kwartaalblad ontvangen? Voor slechts € 15,- per jaar ontvangt u het. Verder werkten aan dit nummer mee: Bel naar 0113-23 09 36 of meld u direct aan via Hans de Bruijn, Toon Franken, Nico Baart, Rudie Geus, www.landschapsbeheerzeeland.nl/kwartaalblad Nettie Wilderom, Jimmy Pijcke, Johan Calle, Jan Moekotte ISSN nummer 2589-8159
Advertenties: Stichting Landschapsbeheer Zeeland zet zich in voor Ook uw advertentie in deze brochure? behoud, beheer en aanleg van kleine landschaps Bel SLZ, tel. 0113-23 09 36 voor de mogelijkheden. elementen. Zie www.landschapsbeheerzeeland.nl voor meer informatie. Foto omslag: Knotwilgen in het winterse landschap Foto: Luciën Calle Dit blad is gedrukt op chloorvrij gebleekt papier Foto inzet: Winnaar van de Gouden afkomstig uit verantwoord beheerde bossen. Jirizaag 2018: Wim Roose met zijn echtgenote Roos Heijdens SLZ wordt financieel gesteund door de Nationale Foto: Caroline Geluk Postcode Loterij en Provincie Zeeland.
Met dank aan alle fotografen. SLZ heeft getracht alle rechthebbenden van de geplaatste foto’s te achter- halen. Degenen die desondanks menen aanspraken te kunnen doen gel- den op de rechten van gebruikte foto’s worden verzocht contact met ons op te nemen.
Opmaak en drukwerk: Drukkerij Zoeteweij, Yerseke - Oplage: 1500 ex.
Essen aan de Noorddijk Hoek. Foto: Lucien Calle
Bloemenblok in de winter van project Partridge te Burghsluis. Foto: Naomi Oostinga
Inhoud
• Een nieuw gezicht bij SLZ!...... 2
• Winnaar Gouden Jirizaag 2018: Wim Roose...... 4
• Verbeterplannen agrarisch natuurbeheer...... 8
• Rouwmossen in Zeeland...... 10
• Natuurwerkdag 2018 ...... 15
• Monumentale bomen in Oost Zeeuws-Vlaanderen ...... 17
• Nico Wandelt. Langs sporen in de Zak, rond de Zwaakse Weel...... 20
• Warmwaterroterij in Zeeuws-Vlaanderen...... 22
• Nieuw leven in onze wilgenkwekerij...... 25
• Sporen in het Landschap: De Trambrug van Hengstdijk en andere tramsporen...... 28
• Kort Nieuws...... 32
• Vrijwilligersorganisatie stelt zich voor: De Kapsalon...... 33
• Agenda...... 34
Landschapsbeheer Zeeland • Winter 2018 • Samenwerken aan ons cultuurlandschap 1 Een nieuw gezicht bij SLZ! Door: Nettie Wilderom, SLZ
Jimmy Pijcke. Foto: Nadine van de Meulenhof
Vanwege het vertrek van Jacob Bouwman buren. Op mijn achttiende ben ik gaan stu- ging SLZ afgelopen zomer naarstig op zoek deren in Leeuwarden. Ik deed ‘Wildlife naar een nieuwe medewerker agrarisch management’ aan het Van Hall Larenstein. natuurbeheer. Fijn dat we er een gevonden Nadat ik mijn diploma gehaald heb, ben ik hebben. Per 1 september is Jimmy Pijcke uit weer teruggekeerd naar Zeeland. Ik had al Aardenburg begonnen aan zijn baan bij SLZ een hele tijd een zaterdag/vakantiebaantje en vandaag mag ik hem interviewen. bij familiepark ‘t Krekeltje’ in Eede, waar ik o.a. onderhoud aan het groen deed. Daar Allereerst vraag ik hem iets te vertellen over kon ik na mijn studie hele dagen werken. waar hij is opgegroeid en welke opleiding Maar al gauw vond ik een andere baan. Ik hij gedaan heeft, ‘’Als kind woonde ik in kon bij de NVWA aan de slag als controleur Waterlandkerkje,’’ vertelt Jimmy, “toevallig op toeslagrechten en agrarisch natuurbe- precies naast het erf waarvan de huidige heer. Ik moest dan bij boeren op het land bewoners dit jaar de Erfgoedtrofee hebben gaan kijken of het klopte dat ze recht had- gewonnen. Mijn broer en ik haalden vroeger den op bepaalde toeslagen, door bijvoor- wel eens kattenkwaad uit op dat erf van de beeld percelen of de lengte van een haag
2 op te meten, of door te kijken welke gewas- ‘Vanwaar de overstap naar SLZ?’’ vraag ik sen er groeiden, Meestal betrof dit West- Jimmy. ‘’Het heeft toch mijn voorkeur om in Brabantse boerenbedrijven. Het was leuk, Zeeland te werken’’, zegt hij. ‘’Ik woon nog zelfstandig werk, maar helaas maar voor steeds in West Zeeuws-Vlaanderen, dus ook enkele maanden in het jaar. Omdat het vrij vanwege de kortere reistijden. En de baan lastig is om Zeeland werk te vinden dat past bij SLZ sluit ook meer aan bij mijn opleiding bij mijn opleiding ben ik daarnaast in Gent dan het werk bij Vogelbescherming. Ik vind aan de studie ‘’Landschapsontwikkeling’’ het leuk om weer wat meer veldwerk te begonnen. Deze richting leek me erg inte- doen. Ik kende de organisatie SLZ al, omdat ressant en ik hoopte zo ook mijn kansen op ik tijdens mijn opleiding een stage-aanvraag een baan te vergroten, met name in gedaan heb bij SLZ, voor een opdracht rond Vlaanderen. Ik heb er geleerd met GIS te de kamsalamander. Die stage ging uiteinde- werken. En een stage gedaan bij de Vlaamse lijk niet door, maar er was wel een kennis- Land Maatschappij (VLM). Uiteindelijk vond making. En later hoorde ik via ‘t Duumpje ik inderdaad een baan over de grens, bij de ook weer over SLZ.” Vlaamse Vogelbescherming.” Op het moment van dit interview is Jimmy Bij Vogelbescherming Vlaanderen heeft nog maar anderhalve maand aan de slag Jimmy vijfenhalf jaar gewerkt als coördina- voor SLZ. Hij werkt 24 uur per week, maan- tor van de vogelopvangcentra en de dag tot en met woensdag. Ik vraag hem om vrijwilligersafdelingen. Vanuit de standplaats wat te vertellen wat hij dan zoal aan het Sint-Niklaas organiseerde hij activiteiten en doen is, en wat zijn eerste ervaringen zijn. opleidingen voor de vrijwilligers en probeer- ‘’Ik schrijf voor hetzelfde nummer van ons de de samenwerking tussen de verschillen- kwartaalblad een artikel over mijn werk op de afdelingen te stimuleren. Ook heeft hij het gebied van agrarisch natuurbeheer’’ lokale groepen ‘vogelbeschermengelen’ lacht Jimmy, ‘’dus daar moeten we het opgezet. Deze ‘beschermengelen’ zijn maar niet uitgebreid over hebben, anders vrijwilligers die zich o.a. bezighouden met is het voor de lezers dubbelop. Verder mocht het opsporen van misdrijven. Zo komt het in ik de natuurwerkdag op de locatie Axel België nogal eens voor dat er gekweekte organiseren en heb ik onlangs een training fazanten uitgezet worden voor de jacht. gedaan om BHV’er te worden voor SLZ. Dat is verboden, maar gebeurt toch. Ik ben vanaf week 1 al zelfstandig aan de Aan deze en andere misstanden proberen slag, vooral met het maken van verbeter- de beschermengelen wat te doen. plannen (zie blz. 8). Inmiddels heb ik al Ondertussen was Jimmy ook al zo’n acht jaar mijn nieuwe collega’s een keer ontmoet. actief in de vogelwerkgroep van de West Een aantal van hen ben ik nog maar pas Zeeuws-Vlaamse natuurbeschermingsver- tegengekomen, omdat zij bijna altijd in eniging ‘t Duumpje en haalde hij het diplo- het veld aan het werk zijn in plaats van ma voor het ringen van uilen en roofvogels. op kantoor.”
Landschapsbeheer Zeeland • Winter 2018 • Samenwerken aan ons cultuurlandschap 3 De winnaar Wim Roose met zijn echtgenote Roos Heijdens met de zaag samen met de juryleden: helemaal links win- naar van vorig jaar Herman Schrama, daarnaast Monica Schra-Anthonisse van de Provincie Zeeland en helemaal rechts Jo Timmers van het SLZ bestuur. Alle foto’s: Caroline Geluk Winnaar Gouden Jirizaag 2018: Wim Roose Door: Caroline Geluk, SLZ
Dinsdag 4 december jl. heeft Stichting Verrassing! Landschapsbeheer Zeeland de Gouden Voorafgaande aan het uitreiken van de Jirizaag uitgereikt aan Wim Roose uit Gouden Jirizaag was er eerst een officieel Vlissingen. Hij ontving deze jaarlijkse ere- moment; de onthulling van de Tiendpaal te prijs om hem eens extra in het zonnetje te Serooskerke. Allen waren hiervoor uitgeno- zetten en te bedanken voor zijn inzet voor digd en de meesten dachten dat dit het het landschap. enige was waar ze voor kwamen. Wethouder Schot van de gemeente Veere De winnaar kreeg, naast de eer, samen met verrichtte de officiële onthulling van deze zijn cultuurhistorie-collega’s, een high tea Tiendpaal samen met de betrokken vrijwil- aangeboden met een gezellig samenzijn. ligers Hans Bostelaar en Wim Roose. Want de waardering van deze ene persoon is ook een blijk van waardering voor alle Echter, na deze onthulling dacht Wim lek- vrijwilligers van SLZ. ker koffie te kunnen gaan drinken. Maar
4 directeur Joan van der Velden gaf een en herplaatsen van funeraire monumen- draai aan zijn toespraak en bestuurslid Jo ten, Erftrofee, Erfgoeddag in het land- Timmers benadrukte hoezeer SLZ haar schap, herstel van kleine cultuurhistori- vrijwilligers waardeert en dat dit moment sche elementen, cursus boerderijen in wordt aangegrepen om de Gouden Zeeland, enz., enz.! Jirizaag uit te reiken. Hij beschreef waarom de onafhankelijke jury, bestaande uit de Tiendpalen fluisteraar van Walcheren winnaar van vorig jaar Herman Schrama, Of het nu gaat om denkwerk of het helpen Bestuurslid SLZ Jo Timmers en beleidsme- bij een praktische klus; Wim is altijd te dewerker natuur en landschap bij de pro- benaderen. Het fijne is dat hij erg toegan- vincie Monica Schra-Anthonisse, Wim tot kelijk is en altijd nakomt wat hij belooft. winnaar van 2018 heeft benoemd. Soms zijn er even geen klussen en is het vanuit SLZ een tijdje stil. Dan voelen we ons Wim Roose een beetje bezwaard als we ineens weer Sinds 2010 is Wim actief voor SLZ. Vooral wel wat hebben voor hem. Het maakt hem op het gebied van cultuurhistorisch land- helemaal niets uit. Voor Wim stopt het ook schapsbeheer. Het is niet zo bekend, maar niet als er vanuit SLZ geen opdrachten zijn. SLZ heeft al aardig wat vrijwilligers die Hij gaat gewoon door. Zo heeft hij er de zich inzetten voor cultuurhistorische land- laatste jaren al haast een traditie van schapselementen. Vanuit zijn beroepsma- gemaakt om ieder jaar een teruggevonden tig leven heeft Wim veel bagage voor de tiendpaal te herplaatsen. Ondertussen mag klussen die hij voor SLZ oppakt. Hij tim- hij zich wel de ‘Tiendpalen fluisteraar van mert en metselt makkelijk, heeft zicht op Walcheren’ noemen! hoe je klussen organiseert. Zijn ervaring en inzichten zijn heel handig bij techni- sche adviezen of karweien als het gaat om herstel van erfgoed.
Zijn werkzaamheden zijn langzamerhand uitgebreid tot een heel divers pakket: van archiefonderzoek tot inventarisatie, van schoonmaken tot organiseren. Aan heel veel onderwerpen en projecten heeft Wim een bijdrage geleverd en het maakte daar- bij niet uit in welke regio van Zeeland het speelde. We noemen een paar voorbeel- den: inventarisatie van waardevolle histo- rische begraafplaatsen, inventarisatie en herstel van historische grenspalen, herstel
Wim wordt geïnterviewd door Omroep Zeeland.
Landschapsbeheer Zeeland • Winter 2018 • Samenwerken aan ons cultuurlandschap 5 Grenadierweg 15 4338 PG Middelburg
Tel. 0118-629353 E-mail [email protected]
Bomen snoeien, vellen of planten?
M: 06-33032122 E: [email protected] W: www.hulsterboomverzorging.nl
Boomkwekerij en groenbedrijf Lei- en dakbomen zomer- en winter groenblijvend ook bladhoudend Bol- en sierbomen in diverse soorten en maten Fruitbomen in vele soorten en maten, ook hoogstam Oude fruitbomen in soorten en maten Bezorging en plaatsing mogelijk Wij verzorgen ook complete beplantingslijsten. Tevens uw adres voor tuinontwerp, tuinaanleg en onderhoud. Wemeldingse Zandweg 4b, Kapelle T 0113 342944 | M 06 11395456 www.defruittuin.com [email protected] Openingstijden: Ma-Di-Wo op afspraak MOTORZAAG? Do-Vr-Za 09.00 - 17.00 uur Onze kwekerij is geopend vanaf 23 oktober WWW.R2GROENTECHNIEK.NL Directeur SLZ Joan van der Velden, Wim Roose, Wethouder Schot van de gemeente Veere en Hans Bostelaar bij de zojuist onthulde tiendpaal.
Wim is een teamspeler. Hij betrekt altijd Wilt u ook iemand nomineren voor de anderen bij zijn acties. Meestal is hij samen Gouden Jirizaag? met Hans op pad. Het was leuk geweest Dat kan. Stuur dan VOOR 1 maart 2019 eens een getal te noemen van hoeveel uur een e-mail naar Wim zich voor SLZ al vrijwillig heeft inge- [email protected] zet. Dat blijkt onmogelijk. Naast de geregis- met daarin informatie over de genomi- treerde uren, zijn er namelijk nog een hele- neerde en waarom u vindt dat hij/zij de boel meer waar we geen zicht op hebben, Gouden Jirizaag moet winnen, bij voor- maar wel een sterk vermoeden van heb- keur met een anekdote. Let op! Het moet ben. Maakt ook niet uit want waardering goed en duidelijk naar voren komen wat kun je ook niet in getallen vatten. de reden is dat u hem/haar nomineert, Onze waardering is enorm… wat zijn/haar kwaliteiten zijn, dat hij/zij voldoet aan de voorwaarden e.d. Waardering voor alle vrijwilligers Met andere woorden: waarom deze Wim is niet in voor dit soort waarderingen. persoon of groep zich uitdrukkelijk in Hij haalde danook zijn collega-vrijwilligers de kijker heeft gezet. erbij, omdat hij vindt dat zíj deze prijs ver- dienen. Daar heeft hij wel een puntje, maar De jury moet op basis van úw info een hij verdient het na al die jaren. Om het ‘leed’ keuze maken! De motivatie is dus erg te verzachten: Wim mag ambassadeur zijn belangrijk. SLZ-medewerkers (die vaak ook voor alle andere cultuurhistorievrijwilligers, als vrijwilliger actief zijn), zijn uitgesloten die zich al lange tijd belangeloos inzetten om de Gouden Jirizaag te winnen. voor SLZ en het cultuurlandschap van Zeeland!
Landschapsbeheer Zeeland • Winter 2018 • Samenwerken aan ons cultuurlandschap 7 Verbeterplannen agrarisch natuurbeheer
Door: Jimmy Pijcke, SLZ
Voor deze dijk heeft SLZ geadviseerd om clusters met struweel aan te planten als schuilplaats voor o.a. patrijs, kneu en ringmus. Alle foto’s: Jimmy Pijcke
Als veldleeuwerik, patrijs of gele kwikstaart passen het beleid aan. In de zomeruitgave is het vinden van voldoende voedsel, van Landschapsbeheer Zeeland was al te broed- en schuilmogelijkheden geen evi- lezen over het sinds 2016 nieuwe subsidie- dentie. In het moderne cultuurlandschap stelsel Agrarisch Natuur en Landschaps- zijn steeds minder ruige hoekjes, kleine beheer (ANLb) dat het oude SNL-stelsel ver- landschapselementen en akkers waar jaar- vangt. In dit nieuwe stelsel zal meer geclus- rond voedsel gevonden kan worden. terd gewerkt worden op de meest kansrijke Binnen het agrarisch natuurbeheer probe- locaties en zijn bovendien nieuwe spelre- ren overheid, landbouwers en natuur- en gels bepaald. In Zeeland voeren de landschapsorganisaties hier verandering in Provincie Zeeland en Poldernatuur Zeeland te brengen. Deelnemers aan het agrarisch (een collectief van alle Zeeuwse agrarische natuurbeheer gaan een meerjarig contract natuurverenigingen) de regie. aan om op hun percelen bijvoorbeeld akkerranden in te zaaien, een vogelakker Veel landbouwers wensen deel te nemen aan te leggen of kleine landschapselemen- aan dit nieuwe stelsel. Het oude SNL- ten te behouden en te onderhouden. contract loopt af en men wil dit verlengen Zo krijgen de specifieke cultuurvolgers of een nieuw perceel aanmelden. onder onze fauna meer kansen. Voorwaarde in beide gevallen is echter dat een perceel wel een ecologische bijdrage Het agrarisch natuurbeheer verandert continu. moet leveren (of de potentie hiervoor heeft) Nieuwe inzichten, studies en evaluaties aan het biotoop van de provinciale doel-
8 soorten. Bij het agrarisch natuurbeheer Percelen met een code groen konden mee denk je al snel aan akkerranden. Zeeland in het nieuwe stelsel, die met code rood vie- telt echter veel dijken, hooilanden, karrevel- len af. Voor een perceel met een code oran- den, etc. die in beheer zijn bij een landbou- je moet de deelnemer een verbeterplan wer. Ze vormen de zogenaamde ‘droge laten opstellen. Stichting Landschapsbeheer dooradering’. Dit kunnen verbindingswegen Zeeland heeft de afgelopen maanden voor zijn of stapstenen tussen natuurgebieden, veel deelnemers van dit soort verbeterplan- maar ook waardevolle landschapselemen- nen opgemaakt. In deze plannen staan ten of enkele clusters met akkerranden. In maatregelen genoemd, die in het perceel juni 2014 zijn in opdracht van de Provincie een biotoop creëren voor de Zeeuwse doel- Zeeland veel van dit soort percelen beoor- soorten, maar ook een grotere bijdrage bie- deeld op hun waarde, zowel voor flora als den aan de omgeving. Daarbij kan gedacht fauna. Percelen kregen op basis van een worden aan aanplant van struweel met inventarisatie een kleurcode toebedeeld: inheems plantgoed zoals eenstijlige mei- doorn, sleedoorn en hondsroos. Maar ook • Groen: De huidige situatie voldoet voor een andere vorm van beheer of het graven de doelsoorten; van een poel voor de rugstreeppad of kam- • Rood: De huidige situatie voldoet niet en salamander kan een meerwaarde aan een ingeschat wordt dat er weinig potentie perceel geven. Voor elk perceel wordt een aanwezig is; plan op maat gemaakt. De deelnemer krijgt • Oranje: De huidige situatie voldoet niet, vervolgens in 2019 de tijd om deze maatre- maar met enige verbeteringen is het gelen uit te voeren. Zo behoudt het agra- mogelijk het biotoop wel geschikt te risch natuurbeheer haar positieve bijdrage maken. aan de Zeeuwse natuur.
Meerdere drinkputten op het erf ’Klein Brabant’ Foto: Marian Rootsaert-Hennekeij Voor dit oude karreveld heeft SLZ geadviseerd om de oude geulenstructuur weer terug te brengen om meer zout-zoet gradiënten te creëren.
Landschapsbeheer Zeeland • Winter 2018 • Samenwerken aan ons cultuurlandschap 9 Rouwmossen in Zeeland Een paar woorden over een onderzoek naar de mosflora op 183 Zeeuwse kerkhoven en begraafplaatsen
Door: Hans de Bruijn, vrijwilliger SLZ
De voormalige begraafplaats Molendijk in ’s-Heerenhoek.
Mossen en ander klein grut zinderend hete stadsmuur vol Muur-, Mossen zijn pionierende sporenplantjes die Muisjes- en andere soorten mos heeft overal groeien waar nog niets anders zich gezien, weet beter. Zoals elke plant stelt elk heeft gevestigd: op levend of dood hout, mos andere eisen aan zijn omgeving: nat of op steen en op allerlei bodems vóór ze daar droog, zon of schaduw, zuur of niet zuur. worden afgelost door ‘hogere’ planten. Mossen hebben geen wortels en onttrek- Nogal wat mensen gooien alles wat klein ken geen voedsel aan het substraat waarop en onbekend is op één hoop: mossen, ze groeien: niet aan bomen, niet aan steen lichenen (met de hoogst onhandige en niet aan de bodem. Voor geen van drie Nederlandse naam ‘korstmossen’), algen, zijn ze schadelijk. Ze hebben genoeg aan schimmels en soms nog veel meer. Vaak nu en dan een paar druppels dauw of wordt dit bonte geheel vervolgens geasso- regen waarin wat voedingsstoffen zijn cieerd met (veel) vocht. Wie wel eens een opgelost die ze met hun hele oppervlak gortdroge duintop vol Duinsterretjes of een opnemen.
10 Het Rouwmosproject gunstig voor de meeste mossoorten. Wil je In de periode 2009 tot 2018 heb ik 183 ook nog weten weten wat er in dezelfde Zeeuwse begraafplaatsen en kerkhoven op tijd is verdwenen, dan kost dat nóg meer mossen onderzocht (figuur 1). Een heel tijd die er niet is. ‘Een momentopname’, is enkele waarneming uit de onmiddellijk dus de meest passende term. voorafgaande periode is ook opgenomen. In totaal werden 119 mossoorten aange- Waarom begraafplaatsen troffen; in Nederland komen iets meer dan Op de meeste begraafplaatsen komen de 600 soorten voor. Binnen de in Zeeland drie gebruikelijke substraten voor waarop aangetroffen mossoorten op begraafplaat- mos in principe kan groeien: steen, bomen, sen bevinden zich 11 vrij zeldzame (z), bodem. Hoeveel steenbewonende mossen 8 zeldzame (zz) en 3 zeer zeldzame (zzz) op een begraafplaats groeien, is vooral soorten; zie figuur 2. Vier van deze soorten afhankelijk van de gebruikte steensoort en staan op de rode lijst 2012. van het gepleegde onderhoud. Het gun- stigst is verweerde, oude steen, het ongun- Het inventariseren van 183 grote en kleine stigst nieuwe, harde steen of plexiglas, die begraafplaatsen is een weliswaar aange- meestal zo glad zijn dat er niets op kan naam, maar volstrekt onbegonnen werk groeien. De laatste soort is helaas -voor dat nooit af komt. De mosvegetatie is mossen- in opmars vanwege beperkt voortdurend in beweging. Hoe vaak je ook onderhoud. op eenzelfde plaats terugkomt: bijna altijd is er wel weer wat nieuws bij gekomen. Op bijna alle begraafplaatsen zijn wel een Vooral boombewonende soorten blijven paar bomen te vinden. Alleen op de zeer zich herstellen van de verzuring in vooraf- kleine ontbreken ze wel eens. Is het aantal gaande jaren. De zachte en vochtige win- bomen zéér klein, dan is het resultaat een ters van de laatste jaren zijn bovendien open en tochtig geheel, waar behalve
Fig. 1 Fig. 2
Begraafplaatsen Begraafplaatsen 2009-2018 [Z]zz soorten
Landschapsbeheer Zeeland • Winter 2018 • Samenwerken aan ons cultuurlandschap 11 Vondsten waarvan Aandeel Wetenschappelijke naam Nederlandse naam Eco Zeldz RL in op begraaf- begraaaf- Zeeland plaatsen plaatsen in % Aloina aloides var. aloides T zzz 5 5 100 Bryum violaceum Violetknolknikmos T zz 4 3 75 Ephemerum recurvifolium Kalkeendagsmos T zzz GE 5 4 80 Gyroweisia tenuis Voegenmos L zz 13 5 38 Leucodon sciuroides Eekhoorntjesmos F zz KW 5 3 60 Microbryum davallianum T zz 1 1 100 var. davallianum Neckera pumila Klein kringmos F zzz KW 2 1 50 Oxyrrhynchium pumilum Klein snavelmos T zz 67 18 27 Rhynchostegiella tenella Slank snavelmos L zz 4 2 50 Tortella tortuosa Gerimpeld kronkelbladmos L zz 2 2 100 Weissia longifolia Kogeltjesmos T zz 4 3 75 RL = rode lijst GE = gevoelig KW = kwetsbaar F = boombewoner (2 ) L = steenbewoner (3) T = bodembewoner (6) Fig. 3 Begraafplaatsen als belangrijke toevluchtsoorden voor [zeer] zeldzame soorten.
Plaats Begraafplaats/kerkhof Aantal soorten z zz zzz RL Middelburg Begraafplaats Westelijke Oude Havendijk 55 2 2 1 2 Goes Algemene begraafplaats Geldeloozepad 53 6 2 Vlissingen Noorderbegraafplaats 53 3 Hulst Gemeentelijke begraafplaats Glacisweg 50 1 Renesse Algemene begraafplaats Oude Moolweg 49 4 Sas van Gent Gemeentelijke begraafplaats Schapersweg 49 4 Serooskerke (Wa) Begraafplaats Vrouwenpolderseweg 47 4 1 Bruinisse Oude begraafplaats Dorpsweg 44 2 Sint Laurens Begraafplaats Noordweg 44 3 Terhole RK kerkhof 43 1 Yerseke Algemene begraafplaats Molenlaan 43 2 2 Haamstede Begraafplaats Vredehof 42 Kloetinge Algemene begraafplaats Kapelseweg 42 Oostburg Algemene begraafplaats Oudestad 42 1 2 ’s-Heer Hendrikskinderen Algemene begraafplaats Oude Rijksweg 41 2 1 Zierikzee Gemeentelijke begraafplaats Stapelshofweg 41 2 Fig. 4 De soortenrijkste begraafplaatsen in de provincie Zeeland.
weinig bezoekers ook weinig boombewo- meestal zo zuur dat geen mos het er uit- nende mossen te verwachten zijn. De mos- houdt, als het zich op de gladde stammen vriendelijkste bomen zijn essen en iepen. al kan vasthouden. Zeeland is arm aan Ze hebben een vrij ruwe schors die niet te bomen, en de beplanting op begraafplaat- zuur of te basisch is. Op naaldhout (de klas- sen is voor veel boombewonende mossen sieke ceders) groeit zelden iets, de schors is een zegen.
12 Afb. 2 Gesloten kleimos op de begraafplaats Burchtlaan in Afb. 3 Gewoon wintermos op de begraafplaats in Cadzand Axel (foto Luciën Calle). (foto Luciën Calle).
Belangrijker nog zijn de Zeeuwse begraaf- Dat op de grootste begraafplaatsen ook de plaatsen voor bodembewonende mossen. meeste mossoorten groeien, lijkt voor de Die bodem bestaat op de meeste plaatsen hand te liggen. Alleen: ze liggen in grote uit klei of een mengsel met klei. Een groot plaatsen, en die waren tot voor kort zo sterk deel van de klei in de provincie wordt benut vervuild dat er hooguit een handjevol ijzer- als landbouwgrond. Alleen in parken, op sterke mossoorten groeide, in binnensteden landgoederen en grotere erven (mits enigs- soms maar één of twee of helemaal niets. zins verstandig onderhouden) en soms op In niet goed bijgewerkte studies kom je ook niet verharde kerk- en dorpspleintjes vinden nu zulke aantallen nog steeds tegen, hoewel kleibewonende soorten verder nog toe- die tijd allang voorbij is. De soortenrijkdom vlucht. De kleibewonende mossoorten zijn op de grote begraafplaatsen van niet bijzonder talrijk, maar er bevindt zich Middelburg, Goes en Vlissingen is dus een relatief groot aantal vrij tot zeer zeldza- verheugend. Figuur 4 noemt de soorten- me soorten onder, dikwijls winterannuellen. rijkste begraafplaatsen in de provincie. Een aantal daarvan blijkt, wat Nederland betreft, zijn hoofdverspreidingsgebied te Verder hebben in het deltagebied. Op www.verspreidingsatlas.nl/mossen zijn Een groot deel van de (zeer) zeldzame soor- verspreidingskaartjes te vinden van alle ten die voorkomen op begraafplaatsen, genoemde en niet genoemde Nederlandse komt daar in hoofdzaak of uitsluitend voor. mossoorten. Meer over mos is te vinden op Dit geldt vooral voor bodembewoners, maar www.blwg.nl, de website van de ook zeldzame boom- en steenbewoners Bryologische en Lichenologische WerkGroep hebben de weg naar de begraafplaatsen van de KNNV. gevonden. Figuur 3 geeft het aandeel weer van begraafplaatsen in de verspreiding van (zeer) zeldzame soorten in Zeeland.
Landschapsbeheer Zeeland • Winter 2018 • Samenwerken aan ons cultuurlandschap 13 MEEDENKERS ONTWERPERS A.C. RIJKEN EN ZONEN V.O.F. Drukkerij Meubelmakerij Zoeteweij Restauratie- en Aannemingsbedrijf Yerseke Middelburgsestraat 60b en c Telefoon 0113 571404 4371 ET Koudekerke [email protected] - www.dzy.nl Tel: 0118 552400
WWW.ACRIJKEN.NL PRINTERS DRUKKERS
Van de Velde en hazelnoten GROENVERZORGING
Zuidweg 18B 4316 LB Zonnemaire Telefoon 0111 402173 www. velde-groenverzorging.nl [email protected]
Westhof H&T 16 16.indd 1 06-12-16 14:31
IJZERSTERK in het GROENE werk
Oosterland Lage Maireweg 12 4307 RS Oosterland
De Audi en Volkswagen dealer voor Zeeland VW-groep uitgeroepen tot meest duurzaam autoconcern GOES - VLISSINGEN - TERNEUZEN - WWW.AUTOPOPPE.NL
14 Natuurwerkdag 2018 Door: Robert Wielemaker, SLZ
Bij de watertoren in Axel waren meer dan 200 mensen actief. Gelukkig waren er ook ervaren vrijwilligers van de Steltkluut die hielpen met de begeleiding van al die mensen. Foto: Theo Aernoudts
Afgelopen zaterdag 3 november was het Naast knotten kon men ook bomen planten, Natuurwerkdag: de dag dat heel Nederland hoogstambomen snoeien, Amerikaanse kan kennismaken met het groene vrijwilli- vogelkersen bestrijden of bosjes dunnen. gerswerk. Al onze vaste weekendgroepen in In Zeeland deden er in totaal 753 deelne- Zeeland deden weer mee op 27 locaties, mers mee, weer ietsje meer dan vorig jaar. waarbij er in iedere gemeente van Zeeland Op die dag waren in heel Nederland weer werd gewerkt in natuur en landschap. 15.801 mensen actief.
De stadsraad van Sas van Gent heeft hoogstamfruitbomen Wijkvereniging Mannee te Goes heeft o.a. een informatie- gezet in hun stad. Foto: Rudie Geus bord gezet. Foto: Rudie Geus
Landschapsbeheer Zeeland • Winter 2018 • Samenwerken aan ons cultuurlandschap 15 Dit jaar waren er weer diverse lokale initia- tieven gericht op het groen in de eigen omgeving. Zo ging de stadraad van Sas van Gent hoogstamfruitbomen aanplanten met de buurt en de basisschool uit Driewegen hebben wilgen geknot en wilgentunnels gemaakt met ouders. Terugkijkend zijn we zeker tevreden met het resultaat. Vooral vanwege de nieuwe men- sen en groepen die op een positieve manier in aanraking zijn gekomen met het groen in de eigen omgeving. Uiteraard willen we vol- gend jaar op zaterdag 2 november weer vele groepen en initiatieven helpen met het De wilgen langs de Dijkweg te Serooskerke(S-D) zijn organiseren van hun Natuurwerkdag. allemaal weer geknot door Actief terreinbeheer i.s.m. de gemeente. Foto: Henk Dalebout
Samen met de buurt en de gemeente ging de Groen Groep ’t Zand-Stromenwijk de wilgen weer knotten langs het Stromenpad te Middelburg Foto: Arjan Schotanus
16 Monumentale bomen in Oost Zeeuws-Vlaanderen
Door: Luciën Calle, SLZ
Monumentale linden op de markt in Zuiddorpe. Alle foto’s: Luciën Calle
Wie in Oost Zeeuws-Vlaanderen op zoek wil 40 m3 geschat! Nu we toch met records maar monumentale bomen doet er goed bezig zijn: de hoogste boom die we in aan om in oude dorpskernen, op kerkhoven Zeeland hebben staat in het centrum van en historische boerenerven te gaan zoeken. Axel, in de voormalige pastorietuin. Het is Neem bijvoorbeeld het prachtige Zuiddorpe. een zwarte populier met een lengte van wel Aangekomen op de markt word je verrast 37 meter. Een andere bezienswaardigheid is door de eeuwenoude linden die daar staan. de oude grensboom op de Oude Stoof bij Maak een rondje rond de kerk en je staat Hengstdijk. Dit is een opmerkelijke boom oog in oog met fraaie beuken en linden. omdat dergelijke grensbomen in Zeeuws- De met voorsprong meest indrukwekkende Vlaanderen nauwelijks voorkomen (wel beuk heb je dan nog niet eens gezien. Deze typisch voor de Zak van Zuid-Beveland) en staat een beetje verscholen in de oude pas- omdat dit soort bomen normaal gesproken torietuin. Door het hekwerk de tuin in glu- altijd linden zijn. De boom staat op een mar- rend kan je hem net zien. Dit is wel de groot- kante plek in het landschap. ste beuk uit de wijde omgeving! Heel bezienswaardig zijn ook de hoog De meest volumineuze boom van Zeeland opgaande grauwe abelen die rond de kern vinden we ook in zo’n historische kern: de van Terneuzen staan. Met name aan de plataan van Hof ter Zande in Kloosterzande. westrand staat een fraaie dubbele rij waar- De omvang van deze gigant is wel eens op onder het heerlijk wandelen is.
Landschapsbeheer Zeeland • Winter 2018 • Samenwerken aan ons cultuurlandschap 17 Landschappelijk beeld met naaldhout. Er zijn zelfs kleine stukjes Het grootste deel van Oost Zeeuws- te vinden die zijn begroeid met heide. Vlaanderen heeft een kleibodem. De soms De populieren die je in het kleigebied vindt, grootschalige polders zijn doorsneden met zijn hier ingewisseld voor eiken en berken. dijken waarop vaak populieren staan. Ook Als haagsoort wordt hier ook wel de hulst- in Oost Zeeuws-Vlaanderen zijn knotbo- haag gebruikt. Wie goed zoekt, vindt er de men heel gewoon, maar in tegenstelling oudste bomen van de streek. Het zijn oude tot West Zeeuws-Vlaanderen zijn het bijna hakhouteiken, die al verschillende keren zijn allemaal knotwilgen. De populier wordt er afgezet. Ze staan in de bossen bij Clinge en slechts zelden geknot. Hier en daar vind je Sint Jansteen. De stobben hebben soms andere bomen op de dijken, zoals essen, formidabele afmetingen en kunnen al linden of walnoten. verschillende eeuwen oud zijn.
Brabantse bossen Beleid Langs de grenskant met Vlaanderen ligt een De gemeenten Terneuzen en Hulst hebben strook met een zandige bodem. Hier wijkt beiden lijsten van monumentale bomen, die het landschap af van de rest in Zeeland. op hun websites te raadplegen zijn. Op de Het lijkt wel alsof je in Brabant bent. Je vindt lijst in Terneuzen zijn ruim 1000 bomen er een kleinschalig landschap met typerende opgenomen, op die van Hulst staan 628 lintbebouwing en uitgestrekte bossen, ook objecten. Daarbij kan één object uit meerdere
Esdoorn als grensboom bij Hengstdijk.
18 bomen (van dezelfde soort) bestaan. De lijsten worden periodiek geactualiseerd. Voor bomen die op die lijst staan is bij voor- genomen velling een omgevingsvergun- ning nodig. Dat geldt in gemeente Hulst ook voor de bomen die eigendom van de gemeente zijn. In Terneuzen niet, maar daar is wel een procedure van toepassing, waar- bij er inspraak is geregeld. Zo worden omwonenden en belanghebbenden op voorhand geïnformeerd. In Hulst zijn ook de bomen die vallen onder het beschermd stadsgezicht van de kern Hulst vergunning- Haag van Hulst bij de restanten van de Ronde Molen in plichtig. De overige bomen mogen i.h.k.v. Overslag. de Wabo (Wet algemene bepalingen omge- vingsrecht) zonder vergunning gekapt wor- agrarische activiteit, met tot 2016 zelfs de den. Uiteraard kunnen in beide gemeenten verplichting tot het oogsten van het hout. bomen ook beschermd zijn via het bestem- In 2016 is die verplichting losgelaten. Dit mingsplan. komt doordat die bossen inmiddels veel De gemeente Terneuzen heeft sinds 2011 landschaps- en natuurwaarde hadden en een Bomenbeleidsplan, waarin de ambitie een groot deel van de eigenaren de wens wordt uitgesproken om tot een duurzaam had deze toch te willen behouden. Aan de boombeheer over te gaan. Per kern is een eigenaar wordt nu overgelaten of er gekapt de groenstructuur aangegeven. wordt, en zo niet of de bestemming van de grond dan wordt omgezet in Bos. Op het Velling en herplant van bossen Groot Eiland was er sprake van deze Kortgeleden is op het Groot Eiland bij Regeling snelgroeiend hout. De eigenaar Luntershoek een flink stuk bos gekapt. Dat had zelfs kunnen kiezen om er weer een heeft tot enige commotie geleid. Het is akker van te maken. Dat is niet gebeurd, er daarbij goed om te weten dat er enkele uit- zijn o.a. veel hoogstamfruitbomen terug zonderingen zijn op de algemene herplant- geplant. plicht, die voortvloeit uit de Wet natuurbe- scherming. Zo kunnen bossen daarvan vrij- Er kan overigens nog en tweede reden zijn gesteld zijn omdat ze bestaan “uit populie- om niet te hoeven herplanten. Het kan zijn ren, wilgen, essen of elzen bestaande dat bos wordt omgezet in een ander beplantingen bedoeld voor de productie natuurtype, bijvoorbeeld in het kader van van houtige biomassa”. Wanneer dergelijke Natuurherstelmaatregelen in Natura 2000 bosaanplant heeft plaatsgevonden met een gebieden en de PAS. Daar geldt geen gene- tijdelijke bosbestemming, i.h.k.v. “Regeling rieke ontheffing voor, maar wordt het per snelgroeiend hout”, wordt dit gezien als een geval beoordeeld.
Landschapsbeheer Zeeland • Winter 2018 • Samenwerken aan ons cultuurlandschap 19 Nico Wandelt. Langs sporen in de Zak, rond de Zwaakse Weel
Door: Nico Baart, vrijwilliger SLZ Hopbellen en rozen met een monumentale Bevelandse boerderij op de achtergrond. Foto: Nico Baart
Het is al half oktober, dus hoogtijd om een de gitzwarte bessen van de wilde liguster. herfstwandeling te maken. Mijn keuze is De begroeiing in de Zwaakse Weel is nog gevallen op de Zwaakse Weel. In ’s-Graven- groen, maar de kleur is er uit en de bodem polder geparkeerd achter de kerk. Op weg is geheel uitgedroogd, tot zelfs gescheurd, naar knooppunt 98 naar de Lenshoekdijk, snakkend naar regen. Over het pad komt sta ik voor een waterplas omzoomd met eerst een wandelaar me tegemoet met rietpluimen. Een vis springt zo’n halve meter “Wandelmarathon Zeeland” breeduit over op uit het water, een reiger krijst luid en zijn T-shirt gedrukt. Waar ik echter van vliegt weg, maar de wilde- en slobeenden schrok was dat er plotseling een MTB’er om aan de overkant blijven rustig zwemmen. Ik de hoek kwam rijden. Daar is niet bepaald loop langs de heggen die vol zitten met veel ruimte voor! Gelukkig geen botsing. rode meidoornbessen en paarse sleedoorn- Hierna keert de rust weer en geniet ik van bessen en passeer molen “De Korenhalm” het torenvalkje dat boven de weel vliegt. In uit 1876. De wieken hebben een vlucht van de verte hoor ik ook nog de roep van een 23,5 meter en de best bekende molenaar buizerd, maar die laat zich niet zien. Voor ik was Piet Snoep. Naast de molen ligt een de weg oversteek zie ik nog grazende koei- mooi geel veld zwarte mosterd. De droogte en, waar van 1 witrik of blaarkop, in de scha- van de zomer heeft plaats gemaakt voor duw van een wilg. Ze hebben nu in ieder meer kleur in het landschap. Het pad loopt geval ruim voldoende te vreten. achter een uienbedrijf langs, waarvan alleen Aan de overkant van de weg zit een ver- de geur is blijven hangen. In de berm staan keersregelaar die uitlegt dat de TACX-PRO- de laatste rode klavers, geel biggenkruid en Classic tour hier langskomt. Daar wacht ik
20 niet op maar ga het Groene Wegje in, langs De boeren staan er waarschijnlijk te bespre- het parkeerterrein en naar het bruggetje ken wanneer dat moet gebeuren. Gelukkig om zo in het vlindergebied te komen. kom ik langs de schuur van Duidelijk is dat alle bloemen al uitgebloeid Natuurmonumenten, waar ik begroet wordt zijn, maar dat er deze zomer erg veel marjo- door een reuzegrote bruine kiekendief op lein gebloeid heeft. Dus geen vlinders en een poster, en waar ik even kan uitblazen ook geen insecten bij het insectenhotel en een koel bekertje water kan tappen. “Villa Kriebelpoot” maar iets verderop toch Verder op de Zwaakse Dijk, na een grenslin- nog een paar roze bloeiende malva’s en de en de Roode Hoeve uit 1816, geschilderd blauwe cichorei. Bij het bruggetje van de in het meekrap rood, loop ik in de koelte uitgang staat nog een paars/oranje kardi- van de kathedraalhoge en kaarsrechte naalsmuts voor een goudes te pronken. populieren. Onder het genot van hun gerit- Na Knooppunt 34 volg ik het spoorlijntje sel en gelispel loop ik naar de Lenshoekdijk. van de stoomtrein met links een schaduw- Plotseling duikt er een buizerd uit een van rijke en windvrije elzenhaag vol zwarte de populieren op. Die had ik dus eerder proppen. Achter de heg kijkt een Zeeuws gehoord! Bij de Lenshoekdijk vraagt een trekpaard me onverstoord aan. Ik sla na een jonge vrouw me of ik weet waar er reuzen- halve kilometer linksaf, de dijk op en kom berenklauwen staan. Tot mijn verbazing langs boomgaarden met hier en daar nog moet ik concluderen, dat ik er niet één wat appels en kleine sierappels. Boven een gezien had onderweg. schuur bedekt met zonnepanelen vliegt een reiger mijn kant uit. Aan mijn rechterzij- Op het laatste stuk, onder langs de dijk tref de staan de perenboomgaarden geheel ik wel de kleinere gewone berenklauw aan. geplukt al hun herfsttinten van roest en Mooier zijn de geel-oranje esdoorns op de roodbruin te showen. Iets verderop worden dijk en de verkleurde rode blaadjes van de zelfs nog nieuwe boomgaarden aangelegd. bramen. Bij terugkomst zie ik in een dode Voor ik Knooppunt 25 bereik passeer ik een populier zo’n 20 houtduiven zitten, zich ouderwetse pluk- boomgaard met kweepe- afvragend wat ik daar liep te doen in de ren, mispels en schapen die in de schaduw hitte van deze herfstdag. liggen. Een langharig wit schaap loopt nog wat te grazen. Vanaf een vissteiger heb ik Totaal gelopen kilometer: 8 km een prachtig uitzicht op een monumentale Knooppuntnummers: Bevelandse boerderij die ik vanaf de 98 -> 38 -> 34 -> 25 -> 26 -> 32 -> 35 -> 38 Zwaakse dijk tussen de hopbellen en de Alleen rond de Zwaakse Weel : 7,2 km rozenbottels door beter kan bewonderen. Parkeer mogelijkheid: Aan mijn voet voel ik een tondelzwam die Hoek Groene Wegje / Baarlandse aangeeft dat er onder de grond nog popu- Zandweg (voor vlindergebied) of de lierenstronken verborgen zitten. Op de vel- Bezoekersschuur / tuin den richting Kwadendamme staan de aard- Natuurmonumenten appels te wachten om gerooid te worden.
Landschapsbeheer Zeeland • Winter 2018 • Samenwerken aan ons cultuurlandschap 21 Warmwaterroterij in Zeeuws-Vlaanderen
Door: Toon Franken, coördinator Werkgroep Industrieel Erfgoed Zeeland (WIEZ)
Warmwaterroterij Eede 2012. Foto: Maurice Kindt
Linnen kleding blijft populair, vooral in de pectine, waardoor de vezel aan de stengel zomer vanwege het luchtige karakter. Basis kleeft, door bacteriën ontbonden. van deze kleding is het natuurproduct vlas. Van oudsher wordt in Oost- en West Aanvankelijk gebeurde dat met het veld- of Zeeuws-Vlaanderen veel vlas geteeld. Dit dauwroten, later met het roten in stilstaand heeft te maken met een gunstige bodem en water. Vanaf ongeveer 1910 kwam het veel een mild klimaat. Er zijn in Zeeuws- snellere roten met warm water in zwang. Dit Vlaanderen nog enkele gebouwen bewaard gebeurde in rootbekkens. Dat waren grote gebleven die een rol speelden bij de vlasver- kamers van beton, voorzien van een zware werking in het verleden. Nabij Brieversweg 9 metalen, soms gietijzeren deur, die opzij te Eede vinden we een betonnen gebouw geschoven kon worden. De kamer werd met stalen deuren en een fabrieksschoor- waterdicht afgesloten en het vlas rechtop- steen ernaast. Het is een voormalige warm- staand in de rootkamer geplaatst. Om te waterroterij, gebouwd voor de Coöperatieve gaan roten moest de temperatuur van het Vereniging “Vlasserswelzijn” uit Eede, offici- water ongeveer 30 graden zijn. Na drie tot eel geopend op 13 mei 1952. vijf dagen was het rootproces gereed en was er een regelmatig en zuiver geroot vlas. Het Een van de eerste bewerkingen die uitge- water werd door een put afgevoerd, de deu- trokken vlas moest ondergaan was roten. De ren werden geopend en het vlas werd er vezel, die aan de buitenzijde van de stengel weer uitgehaald. Die snellere methode zit, moest worden losgeweekt. Door vocht kende wel een hoge prijs. Warmwaterroten en bij een bepaalde temperatuur werd de vereiste namelijk een grote investering:
22 het bouwen van een roterij met fabrieks- De Zeeuwse vlassector moet wel alle zeilen schoorsteen, de aanschaf van een stoomke- bijzetten om te blijven bestaan. Sinds eind tel en het bracht hoge stookkosten met zich jaren zeventig van de vorige eeuw is het mee. Bovendien zorgde de afvoer van het aantal hectaren vlasland teruggelopen van stinkende rootwater voor milieuproblemen 30.000 naar 1.600. De concurrentie met en daarom werden de meeste warmwater- Frankrijk is moordend en het is maar de roterijen rond 1970 gesloten. Op het dak vraag of de sector op de lange termijn ziet men nog de waterbakken, een extra bestaansrecht heeft. Er gloort wel een reservoir, omdat bij deze methode de sprankje hoop aan de horizon door nieuw behoefte aan water groot was. Europees landbouwbeleid. Vanaf 2015 moe- ten boeren vijf procent van hun grond Het gebouw van de warmwaterroterij in bebouwen met milieuvriendelijke produc- Eede bevindt zich nog in een redelijke staat, ten. Omdat vlas veel kooldioxide uit de lucht maar het vinden van een herbestemming haalt en er niet veel bestrijdingsmiddelen voor zo’n bunkerachtig gebouw zonder voor nodig zijn, zou de teelt weleens een sti- ramen is moeilijk als men het oorspronkelij- mulans kunnen krijgen. Enige jaren geleden ke karakter niet teveel mag aantasten. gingen de Zeeuwse boeren steeds minder Recentelijk wilde een enthousiaste onderne- vlas telen door een afnemende vraag in mer hier een Bed & Breakfast gaan begin- Europa en Amerika. Doordat recent echter nen, maar de plannen zijn uitgesteld. de vraag naar vlas in China en India flink is toegenomen is de vlasteelt in Zeeland weer In Zeeuws-Vlaanderen zijn nog meer voor- sterk uitgebreid. Volgens vlasverwerker Van malige warmaterroterijen te vinden. Aan de der Bilt uit Sluiskil zijn de Aziaten dol op de Vinkenbroekstraat in Sint Jansteen, nabij linnenstof die van vlas wordt gemaakt. Julianastraat 49 in Heikant, aan de Hazelaar De groeiende middenklasse in deze landen, in Koewacht, eigendom van de firma die gewend is om natuurlijke vezels te dra- Gremberghe en tenslotte aan de Tragel in gen, kan zich nu een duur produkt als linnen Koewacht. veroorloven.
Ik hoop dat het uiteindelijk toch lukt een van die voormalige warmwaterroterijen een goede herbestemming te geven. Ze vormen een blijvende herinnering aan de voor Zeeuws-Vlaanderen zo belangrijke vlasteelt.
Vlasteelt in Zeeland In Nederland is Zeeland de belangrijkste provincie van de vlassector. Ongeveer tach- tig procent van het vlas komt van Zeeuwse Warmwaterroterij van H. van Looij in Sint Jansteen bodem. in 2006. Foto: Maurice Kindt
Landschapsbeheer Zeeland • Winter 2018 • Samenwerken aan ons cultuurlandschap 23 Boerderijrestaurant & Ambachtsweg 6 streekpakketwinkel 4458 DA ’s-Heer Arendskerke tel. 0113-563551 [email protected] www.debaeckermat.nl www.vansabbenbv.nl +31 (0)115 45 38 32
T | 0113-405098 E | [email protected] W | www.samanboomspecialisme.nl
GEEN BOOM TE GROOT!
SNOEIEN | ROOIEN | CONTROLEREN
Linsjeweg 3 | 4444 AL ’s-Heer Abtskerke | t: 0113-311363 | email: [email protected]
Bomen verdienen het met zorg behandeld te worden. Dát is ons vak! * sfeervolle locatie voor familiefeesten, bruiloften Ter Hoogestraat 36 - 4335 EP Middelburg * personeelsbijeenkomsten met outdoor activiteiten en lunch of diner Vast: 0118-851958 - Mobiel: 06-14414836 * teambuildingsdagen met trainers mogelijk voor informatie: www.twistvliet.nl [email protected] mail: [email protected] www.florisoveres .nl Nico Mesu, tel. 0118-594757
24 Knotwilgen bij de kwekerij. Foto: Johan Calle
Nieuw leven in onze wilgenkwekerij Door: Johan Calle, SLZ
Bijna elke knotwilg is ooit begonnen als Om aan de toenemende vraag van wilgen- poot; een kale vuistdikke tak van ongeveer poten te voldoen is oud collega Sjaak 3 meter lengte. Na het planten hebben we Herman in 1992 gestart met de aanleg van niet meer dan een kale poot van 2 meter een wilgenkwekerij. SLZ werd destijds hoog. Door een combinatie van snelle groei gevraagd om een nieuw natuurgebiedje in en juiste snoeiwijze transformeert de kale te richten. Naast de kwekerij verscheen er tak al in enkele jaren tot een mooi boompje ook een grote waterpartij met een eilandje, met aan de top een kleine knot. De regel een dijkje met knotbomen en een mei- “boompje groot plantertje dood” gaat dus doornhaag. Het terrein ligt in de buurt van niet op voor knotwilgen. Biggekerke en is inmiddels uitgegroeid tot een veelzijdig natuurgebiedje.
Landschapsbeheer Zeeland • Winter 2018 • Samenwerken aan ons cultuurlandschap 25 De kwekerij bestaat uit 16 rijen dicht op elkaar geplante wilgen met plantafstanden van een halve meter tussen de rijen en onderling in de rij. Doordat de takken steeds worden geoogst op 50 centimeter hoogte ontstaat er een knot. Je kan het zien als mini knotwilgjes dicht naast elkaar groeiend, het zogenaamde ‘wilgenhakhout’. De lage knot- hoogte heeft als voordeel dat al het werk gemakkelijk vanaf de grond is uit te voeren (de hoge knothoogte zoals bij de knotwilg is eigenlijk ontstaan als bescherming tegen vraat van het vee, de malse jonge wilgen- scheuten zijn namelijk een delicatesse). Door de dichte plantafstanden ontstaan er lange rechte takken zonder veel zijtakken. Takken van 2 jaar zijn al geschikt om te oog- sten en aan te planten maar voor een wat Het maken van een wilgenpoot van een wilgentak stevigere poot gebruiken we liever 3-jarige takken. De tak wordt op lengte gezaagd, ont- curreren tegen de sterkere en sterven. daan van alle zijtakken en beoordeeld op Dit proces is al enige tijd gaande, veel van vorm en gezondheid. Bij oké bevonden gaat de kleinere knotjes zijn al afgestorven. de poot met de onderkant de nabijgelegen Takken die te krom of te dik bevonden waren sloot in, klaar om later opgehaald te worden. om te oogsten bleven vaak staan en groeiden De kwekerij levert al ruim 20 jaar gemiddeld verder uit tot zware nutteloze concurrenten. 70 poten per jaar. Bij een plantafstand van Vorige winter is daarom de hele kwekerij afge- 7 meter is dat een rij knotbomen van 10 kilo- zet zodat er weer voldoende licht kwam voor meter! Niet alle poten die SLZ levert komen evenwichtige groei. De eenjarige takken van overigens uit de kwekerij, een deel wordt de sterkste knotjes hebben na één groeisei- gezaagd uit het snoeihout van bestaande zoen alweer een lengte van meer dan 3 meter! knotwilgen. We kunnen de rij dus nog wel De kwekerij in zijn huidige vorm kan zeker 5 kilometer verlengen. nog jaren poten leveren, maar om ook op langere termijn zeker te zijn van gezonde De dichte plantafstand heeft naast voordelen poten zijn we begonnen aan een geleidelijke ook nadelen. Door de onderlinge concurren- vernieuwing. tie naar licht kunnen de stammen en knotten De binnenste rijen zijn vorige winter gerooid niet goed uitgroeien tot een stevig gestel en en vervangen. Bij het vervangen bouwen we blijven kwetsbaar voor ziekte en aantasting. gelijk wat extra diversiteit in. Bij de aanleg in Zonder ingrijpen gaat de beplanting zichzelf 1992 is er namelijk enkel materiaal gebruikt dunnen. De zwakkere kunnen niet meer con- afkomstig van één rij knotbomen uit
26 schaal gaan uitproberen. Het nadeel van deze methode is dat er kleine verschillen kunnen optreden in groeisnel- heid, kroonvorm, tijdstip van ontluiken, ziek- te resistentie, etc.
Gebruik van klonen Het voordeel van gebruik van klonen is de voorspelbaarheid, alle eigenschappen zijn bekend en alle exemplaren van een kloon zijn identiek. Dit geeft een grote eenvormig- heid die in veel beplantingen gewenst is. Ander belangrijk voordeel is de resistentie tegen ziekten, met name de watermerkziek- te. Anders dan soms gedacht, kan de water- merkziekte ook bij knotwilgen tot sterfte lij- den. Tot nu toe gebruikten we op de kweke- Het maken van een wilgenpoot van een wilgentak rij slechts één kloon, een sterke groeier met redelijke ziekteresistentie. West Zeeuws-Vlaanderen. Momenteel zijn er in de handel echter klo- Dat betekent dat er weinig of geen geneti- nen verkrijgbaar met een betere resistentie sche diversiteit aanwezig is. tegen de watermerkziekte. Een drietal van Om dit te verbeteren zullen we bij de ver- deze klonen gaan we op de kwekerij intro- nieuwing gebruik maken van zaailingen én duceren. klonen (stekken). Beide methodes hebben voor en nadelen: We denken nog na over de mogelijkheid om op kleine schaal soorten te gaan leveren met Autochtone zaailingen gekleurde twijgen. Van de meeste knotwilgen in ons landschap weten we niet goed waar het oorspronkelij- Het zal nog zeker 3 jaar duren alvorens de ke uitgangsmateriaal vandaan komt. Als we nieuwe aanplant in de kwekerij wilgenpoten gebruik maken van autochtone planten heb- levert. De bestaande beplanting heeft nu ben we zekerheid dat de planten afkomstig eenjarige takken en kan over 2 jaar weer zijn uit onze streek en dat ze zich aangepast poten leveren. Tot die tijd zullen we onze wil- hebben aan de lokale groeiomstandigheden. genpoten oogsten uit snoeihout van knot- Door gebruik te maken van zaailingen in bomen, we hebben daarvoor al enkele plaats van de gebruikelijke stekmethode gezonde locaties geselecteerd. ontstaat er een grotere diversiteit in ons aanbod. Dit is voor zover mij bekend een Op onze website is de folder ‘Poot een wilg’ tamelijk nieuwe manier die we op kleine te downloaden.
Landschapsbeheer Zeeland • Winter 2018 • Samenwerken aan ons cultuurlandschap 27 Sporen in het Landschap: De Trambrug van Hengstdijk en andere tramsporen
Door: Rudie Geus, SLZ De trambrug van Henstdijk vanaf water Foto: Rudie Geus
In het Zeeuwse landschap zijn veel elemen- Ook in het landschap van Zeeuws- ten terug te vinden waarbij de vraag boven Vlaanderen zijn diverse historische elemen- komt drijven hoe dit is ontstaan? Deze arti- ten van de oude tramwegen terug te vin- kelenreeks Sporen in het landschap worden den. Een leuk element is de oude dijkcou- enkele verhalen verteld over de geschiede- pure in Maurtisfort, die is opgenomen in nis van enkele speciale elementen in het het ommetje Hoek. Deze oude dijkcoupure landschap. Na twee artikelen over is door vrijwilligers van het wandelnetwerk Walcheren bekijken we een stevig blok Zeeland enkele jaren geleden hersteld en beton in Zeeuws-Vlaanderen: de trambrug er zijn stukken rails teruggelegd. van Hengstdijk en andere tramsporen.
In de periode 1914-1950 waren bijna overal in Zeeland uitgebreide netwerken van tram- wegen te vinden. In Zeeuws-Vlaanderen werden deze geëxploiteerd door de Zeeuws Vlaamsche Tram Maatschappij (ZVTM). Langs deze oude tramlijnen zijn in de ver- schillende dorpen nog diverse sporen van het oude gebruik als tramweg terug te vin- den, zoals de kenmerkende stationsgebou- wen die momenteel vaak als woonhuis een Het herstellen van de dijkcoupure door vrijwilligers bij Hoek nieuwe functie hebben gekregen. foto: Maurice Kindt
28 Daarnaast kun je diverse oude tramlijnen belang voor de stad Hulst en via deze nog in het landschap herkennen aan bed- havengeul werden o.a. turf, zout, haring en dingen voor de rails, zoals bepaalde lage mosselen verscheept. Na de inpoldering dijktracés of een vlakke onderberm langs van de Stoppeldijkpolder kwam deze enkele binnendijken. Een erg fraai element havengeul binnendijks te liggen en wordt uit de historie van de tramlijnen is de tram- hij gebruikt voor de afwatering van het pol- brug in Hengstdijk. Deze betonnen brug is derlandschap richting gemaal Kampen. gelegen in het tracé van de voormalige De brug bestaat geheel uit beton, waarbij tramlijn Drieschouwen–Walsoorden, ook zeer waarschijnlijk in de pijlers geen wape- deze tramlijn volgde veelal bestaande ning is toegepast (alleen berekend op druk wegen en dijktracés. Tussen het gehucht en niet op trek). In de andere onderdelen Vogelfort en boerderij de Oude Haven is van de brug is wel wapening van betonijzer echter een geheel nieuw tramtracé aange- toegepast, door betonrot komt dit nu op legd, hier zijn ten behoeve van de tram in diverse plaatsen tevoorschijn. Dit is met 1915 een nieuwe dijk en nieuwe brug aan- name aan de onderzijde waar over de hele gelegd over de Oude Haven. lengte de wapening zichtbaar is. Op de De watergang “Oude Haven, Saxhaven of brug lagen de bielzen van de tramrails in als streeknaam d’ Oaf” is de oude haven- een zandbedding om de druk van de tram geul van Hulst naar de Westerschelde. goed op te kunnen vangen. Deze havengeul was eeuwenlang van groot
Landschapsbeheer Zeeland • Winter 2018 • Samenwerken aan ons cultuurlandschap 29 Prooijenseweg 26 4332 RD Middelburg tel: 0118-613984 fax: 0118-642038 www.kaasboerderijschellach.nl
CAMPING UITSPANNING Groene vacatures voor vrijwilligerswerk in Zeeland BOERENGOLF van dé Zeeuwse natuur & landschap organisaties allemaal bij elkaar op www.natuurwerkzeeland.nl Lekker overzichtelijk!
Karnemelkshoek Lekker in de buitenlucht aan de slag met het Barentsweg 2 knotten van wilgen, gidsen van groepen, promotiewerk, 4389 TW Ritthem of je inzetten alsbestuurslid van een natuurorganisatie, Tel: 0118-472683/06-30077323/06-23318949 als vrijwilliger in een bezoekerscentrum, etc. [email protected] www.karnemelkshoek.nl www.natuurwerkzeeland.nl
30 De onderkant van de trambrug te Hengstdijk. De trambrug met reparaties foto: Rudie Geus foto: Rudie Geus
De tramlijn is tot in 1949 in gebruik In 2018 is de brug opnieuw bouwkundig geweest, het tramtracé bij de trambrug is geïnspecteerd, hieruit bleek dat de comple- daarna grotendeels weer terug omgezet in te betonconstructie niet achteruit is gegaan akker. De trambrug bestaat uit een enorme ten opzicht van de 1e inspectie in 2013, de blok beton en is gedurende afgelopen brug lijkt in “ruste” en er zijn geen nieuwe, decennia behouden gebleven van de of vergaande plekken van betonrot waarge- slopershamer. nomen. In het kader van de aanleg van het wandel- netwerk “Langs Linies en Kreken” is in 2013 Met name de onderkant van de brug is het plan opgevat om de trambrug op te door erosie flink aangetast. Van vrijwel de nemen in het ommetje Hengstdijk. Met de gehele onderwapening (staven) is de twee aanliggende grondgebruikers van de betondekking nagenoeg geheel verdwe- akkers aan beide zijden van de brug is een nen, dit geeft een speciaal beeld. De boven- boerenlandpad-overeenkomst afgesloten zijde van de brug en de pijlers zijn nage- en is een graspad aangelegd. De tramburg noeg helemaal intact. is bouwkundig geïnspecteerd door firma Hage Bouwadvies en er zijn enkele werk- Dit jaar is er weer een nieuwe overeen- zaamheden uitgevoerd ten behoeve van de komst met eigenaar het Waterschap toegankelijkheid van de brug en om de vei- Scheldestromen en de Provincie Zeeland ligheid van de wandelaars te borgen. Zo afgesloten voor het gebruik van de oude zijn twee trappen met Haringmanblokken trambrug ten behoeve van het wandelnet- en een nieuwe leuning aangebracht. werk “Langs Linies en Kreken”. De trambrug Daarnaast zijn enkele kleine betonrepara- is opgenomen in het Ommetje Hengstdijk, ties uitgevoerd op de meest essentiële zeker de moeite waarde om eens te wande- plaatsen, daar waar wandelaars zich moge- len op een mooie winterdag en op zoek te lijk kunnen verwonden aan scherp uitste- gaan naar meer tramsporen. kende wapeningsdelen.
Landschapsbeheer Zeeland • Winter 2018 • Samenwerken aan ons cultuurlandschap 31 Kort nieuws Partridge Evenement
Walcherse wandelingen Op 21-11-18 was het landelijke Partridge Onlangs is de gids Walcherse Wandelingen Evenement in de schuur bij Peter de Hoop in verschenen, geproduceerd door Stichting Burghsluis. Er waren diverse (internationale) Voetpaden Walcheren. Hierin staan 15 rou- gasten waaronder mensen namens provin- tes beschreven, zoals SVW betaamt zoveel cies, namens agrarische collectieven, men- mogelijk ‘van de weg af’, en aangevuld met sen die bij lokale patrijzenprojecten zijn natuur- cultuurhistorische informatie. betrokken, wildbeheerseenheden, partners Verkrijgbaar bij de betere boekhandel en de van het project enz. Meer info over dit pro- VVV kantoren. ject zie onze website.
Vrijwilligers gezocht Stagiaires bij SLZ: De hoogstamfruitploeg zoekt nog enkele Jeroen Bosters uit Bergen op Zoom zit in het mensen die willen helpen. Ervaring is niet eerste jaar van de MBO Mileuonderzoeker/ noodzakelijk. Voor het wandelnetwerk op milieu inspecteur aan de Prinsentuin in Oost Zeeuws-Vlaanderen zijn we nog op Breda. Hij gaat mee met de buitenploegen zoek naar mensen die willen helpen met om zo ervaring op te doen. Dylan Dijkhuizen herstelwerkzaamheden. Kijk voor meer zit op Pontes Scholengroep en doet de informatie én overige vrijwilligersvacatures opleiding Dienstverlening en Producten) op www.natuurwerkzeeland.nl in het 3e jaar VMBO. Naomi Oostinga is vier- dejaars studente aan de opleiding Bos- en Nieuwe coördinator ‘t Duumpje Natuurbeheer te Velp. Als hoofdopdracht Desiree van ’t Wout is de nieuwe coördinator houdt ze zich bezig met beheeradviezen van de knotwerkgroep ’t Duumpje. Wij wil- voor kleine bosjes. len Sjaak Herman en Gerard van Dale harte- lijk bedanken voor hun inzet. Gelukkig blijft Rectificaties Gerard nog actief binnen de werkgroep en Nelleke Volker is coördinator “controle” blijft hij zorgen voor het gereedschap. geworden, zij zal alle vrijwilligers die het wandelnetwerk op Zuid-Beveland nalopen Wilgenpoten en controleren aansturen. Abusievelijk Ook dit jaar kunt u weer wilgenpoten bestel- hadden wij Nelleke Luteijn geschreven. len. Deze worden alleen in onze provincie, op locatie bezorgd. We vragen een bijdrage In het artikel van Nico wandelt, was er te van € 5,- per stuk bij bestellingen onder de lezen dat er bij de begraafplaats te Zierikzee 20 stuks. Bij 20 stuks of meer is de prijs € 3,- twee acacia bomen zouden staan. Echter p/s. De uiterste besteldatum is 11 maart zijn dit geen acacia’s maar honingbomen 2019 via [email protected] (Sophora japonica) ook wel de japanse of bellen 0113-230936. pagodeboom genaamd.
32 Vrijwilligersorganisatie stelt zich voor Er zijn veel organisaties die zich vrijwillig inzetten op allerlei terreinen van het landschapsbeheer in Zeeland. Een groot aantal daarvan is aangesloten bij SLZ. Degenen die nog wel versterking kunnen gebruiken hebben een vacature geplaatst op de site www.natuurwerkzeeland.nl. In deze rubriek stelt telkens een van die vrijwilligersgroepen zich voor. De Kapsalon Door: Jan Moekotte, coördinator van de Kapsalon
Lucien Calle hield eens een lezing voor de Tuin Toch bood ze ons meer dan eens haar frietpan van Zeeland, de Walcherse stichting die zich aan, voor het geval we bitterballen wilden bij het lot van ter dood veroordeelde bomen aan het bier dat we na afloop drinken in haar trekt. Hij vertelde over mensen die in hun vrije schuur, de speak easy. tijd wilgen knotten en noemde toen de We knotten het liefst op Walcheren al hebben Kapsalon. Even was het stil in de zaal, …tot we ook jarenlang de Oude Kraaijertsedijk in grinnikend het kwartje viel. Lewedorp onder onze hoede gehad. Dit sei De Kapsalon, een hechte groep vrijwilligers die zoen (2018-2019) knotten we de ruim 300 wil ruim tien jaar bestaat en een voortzetting is gen langs de Louwerse’s Wegeling in Ritthem. van de knotgroep die jarenlang door Niek We eindigen het knotseizoen steevast met een Klaasse en Linda-lipstick-Boon gecoördineerd boerenkoolmaaltijd waarbij knotbier gedron werd. Tellen we de lipstick jaren mee dan kan ken wordt dat een van de leden thuis brouwt de Kapsalon binnenkort het 25 jarig bestaan (met wilde hop die op Walcheren geplukt is). vieren. De Kapsalon bestaat uit 3/4 mannen en SLZ voorziet ons van ladders, tangen en zagen. 1/4 vrouwen. De meesten gepensioneerd, een Een aantal van ons heeft de SLZ cursus “zaag- paar nog aan het werk. en veltechniek” gevolgd, maar de daar geleer De Kapsalon komt in een knotseizoen (nov- de technieken hebben we zelden of nooit maart) ± 7 keer in actie. “Julder bint burgers” nodig. De Kapsalon kent nauwelijks verloop, vond mevrouw Ovaa, dit jaar onze gastvrouw, wellicht omdat ons enthousiasme besmettelijk toen ze hoorde dat we pas om 13.00 uur is en het werk de bijna onbeschrijfelijke voldoe begonnen en om 16.00 uur al weer stopten. ning geeft landschap te scheppen.
AGENDA
19 januari Opfriscursus Hoogstamfruitbomen snoeien | Beveland 13/20/23 maart Boerderijen cursus Beveland | Beveland 15/16 maart NLdoet | heel Zeeland 6 april (o.v.b.) Zaag- en veltechniek | Zeeuws-Vlaanderen
NLdoet NLdoet biedt ieder jaar een kans om met extra mensen en middelen een groene buitenwerkdag uit te voeren met in 2019 extra aandacht voor de wilde bijen. Heb je interesse? Neem dan contact op met SLZ.
Beleef de winter in de Zeeuwse Natuur Wil je weten wat er de komende tijd nog meer te doen is in de Zeeuwse Natuur? Kijk dan op de website www.natuurinzeeland.nl
Bij het verschijnen van dit nummer zijn nog niet alle activiteiten vastgesteld. Kijk voor de meest actuele versie van onze agenda op: www.landschapsbeheerzeeland.nl of bel met 0113-230936. Onze vrijwilligers nodigen wij graag uit om (veelal gratis) deel te nemen aan onze diverse activiteiten. Echter, enkele activiteiten zijn besloten of voor specifieke groepen en sommige cursussen zijn gericht op beginners of gevorderden. Houd daar rekening mee aub. Neem gerust contact op als u interesse heeft in bovenstaande activiteiten. Bel ons! Tel. 0113 23 09 36.