PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAÑSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY TOMASZ MALATA, LESZEK JANKOWSKI, KAZIMIERZ ¯YTKO G³ówny koordynator Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski — A. BER Koordynator regionu karpackiego — A. WÓJCIK OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI 1:50000 Arkusz Lutowiska (1066) i arkusz Lutowiska E (1084) (z 1 tab. i 4 tabl.) WARSZAWA 2014 Autorzy: Tomasz MALATA, Leszek JANKOWSKI, Kazimierz ¯YTKO Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy Oddzia³ Karpacki ul. Skrzatów 1, 31-560 Kraków Redakcja merytoryczna: El¿bieta NAUWALDT Akceptowa³ do udostêpnienia Dyrektor ds. pañstwowej s³u¿by geologicznej mgr in¿. A. PRZYBYCIN ISBN 978-83-7863-376-1 © Copyright by Ministerstwo Œrodowiska, Warszawa 2014 Przygotowanie wersji cyfrowej: Ewa ŒLUSARCZYK-KRAWIEC, Sebastian GURAJ SPIS TREŒCI I. Wstêp...........................................................5 II. Ukszta³towanie powierzchni terenu...........................................6 III. Budowa geologiczna ..................................................8 A. Stratygrafia .....................................................8 Seria œl¹ska 1. Kreda–paleogen .................................................9 a. Kreda górna–paleocen ............................................9 Kampan–paleocen dolny ..........................................9 2. Paleogen .....................................................9 a. Paleocen–eocen................................................9 b. Eocen–oligocen ...............................................10 Eocen–oligocen dolny ...........................................10 c. Oligocen...................................................11 Oligocen dolny...............................................11 3. Paleogen–neogen ................................................18 a. Oligocen–miocen ..............................................18 Oligocen–miocen dolny ..........................................18 4. Neogen .....................................................21 a. Miocen ...................................................21 Miocen dolny ...............................................21 Czwartorzêd ....................................................22 a. Plejstocen ..................................................22 Plejstocen dolny ..............................................22 Zlodowacenia po³udniowopolskie .....................................23 Zlodowacenia œrodkowopolskie ......................................23 Zlodowacenia pó³nocnopolskie ......................................23 b. Czwartorzêd nierozdzielony ........................................24 c. Holocen ...................................................24 B. Tektonika......................................................25 C. Rozwój budowy geologicznej ...........................................27 IV. Podsumowanie ....................................................32 Literatura ......................................................32 SPIS TABLIC Tablica I — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000 Tablica II — Szczegó³owe metryczki otworów wiertniczych zamieszczonych na mapie geologicznej Tablica III — Szkic tektoniczny w skali 1:100 000 Tablica IV — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000 I. WSTÊP Obszar arkusza Lutowiska (1066) i arkusz Lutowiska E (1084) Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000 znajduje siê we wschodniej czêœci polskich Karpat zewnêtrznych, przy granicy z Ukrain¹. Jego powierzchnia wynosi oko³o 320,6 km2. Wyznaczaj¹ go wspó³rzêdne: 49°10’ i 49°20’ szerokoœci geograficznej pó³nocnej oraz 22°30’ i 22°45’ d³ugoœci geograficznej wschodniej. Administracyj- nie obszar arkusza nale¿y do województwa podkarpackiego. Obejmuje on czêœci gmin Cisna, Czarna, Lutowiska, Ustrzyki Dolne z powiatu bieszczadzkiego, a tak¿e czêœæ gminy Solina z powiatu leskiego. Prace nad arkuszem prowadzono w latach 2003–2006 na podstawie „Projektu prac geologicz- nych dla sporz¹dzenia Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusze: Lutowiska (1066), Ustrzyki Górne (1068), DŸwiniacz Dolny (1069)”, wykonanego przez Haczewskiego i B¹ka (1994). Projekt ten zatwierdzono pismem KOK/10/95r z dnia 18 paŸdziernika 1995 r. W trakcie realizacji arkusza Lutowiska oprócz prac geologiczno-zdjêciowych wykonano 20 sond rêcznych o ³¹cznym metra¿u 60 m. Z pobranych próbek wykonano nastêpuj¹ce badania laboratoryjne: oznaczenia mikrofauny (Olszewska, 2006; Szyd³o, 2006), mikroflory (Garecka, 2006; Jugowiec-Nazarkiewicz, 2006) i badania petrograficzne (Skulich, 2005). W trakcie prac nad arkuszem Lutowiska zgromadzono tak¿e dane archiwalne, obejmuj¹ce mapy, otwory wiertnicze (z których 202 zamieszczono na mapie dokumentacyjnej) oraz dokumenta- cje z³o¿owe, geologiczno-in¿ynierskie i geofizyczne. Pierwsze wzmianki o budowie geologicznej tego terenu pochodz¹ z XIX wieku (Walter, 1880). Koniec lat 20. i lata 30. XX wieku to okres intensywnej dzia³alnoœci kartograficznej na opisywa- nym obszarze. Dzia³ali tu wówczas Horwitz (1932, 1936) i Opolski (1929, 1930, 1931, 1933), którzy podjêli próbê rozpoziomowania warstw kroœnieñskich. Autorzy pokazali pierwszy doœæ wierny obraz tektoniki tego terenu. Prowadzono równie¿ badania szczegó³owe np. Klimaszewski (1948) analizowa³ osady rzeczne i zró¿nicowanie stopni tarasów w dolinie Sanu. 5 Po II wojnie œwiatowej podjêto badania kartograficzne i stratygraficzne. Œwidziñski (1958) zestawi³ mapê geologiczn¹ wschodniej czêœci polskich Karpat w skali 1:200 000. Pod redakcj¹ Ksi¹¿kiewicza (1962) opracowano zagadnienia paleogeograficzne i facjalne Karpat, które wnios³y równie¿ wiele danych o omawianym terenie. Prowadzono tu badania kartograficzno-litofacjalne (Sikora, 1959; Koszarski, ¯ytko, 1961; Sikora, ¯ytko, 1961; ¯giet, 1980; Haczewski, 1972), strukturalne i naftowe (Dzieniewicz i in., 1978; Górka, Kuœmierek, 1973; Królik i in., 1969; Królikowski, Muszyñski, 1969; Kuœmierek, 1968, 1979, 1988, 1990; Wdowiarz, 1985), utworów czwartorzêdowych (Czeppe, 1960; Pêkala, 1969, 1971a, 1971b) i biostratygraficzne (B¹k, 2005). Wiele prac zawiera³o opracowanie materia³ów z g³êbokich wierceñ (Badak, 1965; Gucwa, 1972; Szczurowska, 1965, 1972, Wieser, 1972; ¯ytko, 1964, 1972a, b). Ostatnim kompleksowym ujêciem kartograficznym i litostratygraficznym obszaru arkusza Lutowiska jest Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, arkusz £upków, zestawiona na podstawie mate- ria³ów archiwalnych (Œl¹czka, ¯ytko, 1979). PóŸniej opracowania doczeka³y siê równie¿ s¹siednie arkusze (Haczewski i in., 2000; Jankowski, Œl¹czka, 2000; ¯ytko, Zimnal, 1997). II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU Obszar arkusza zaliczany jest do Karpat Wschodnich. Starkel (1972) wydziela tu dwa makrore- giony. Po³udniowa czêœæ znajduje siê w obrêbie Bieszczadów Wysokich, a pó³nocna w obrêbie Biesz- czadów Niskich. Granicê morfologiczn¹ stanowi tutaj Pasmo Otrytu (zaliczane ju¿ do Bieszczadów Wysokich), od którego ku po³udniowi rzeŸba terenu przyjmuje ju¿ wysokogórski charakter. Pasmowo przebiegaj¹ce wyniesienia rozdzielaj¹ obszary obni¿eñ. Na po³udnie od pasma Otrytu wyró¿niæ mo- ¿na szerokie Obni¿enie Górnego Sanu. Jego zachodni¹ czêœæ stanowi tzw. Bruzda Krzywego–Smolni- ka, ponadto na obszarze arkusza wystêpuje fragment Kotliny DŸwiniacza. Bardziej ku po³udniowi znajduje siê obszar pasmowych gór zaliczanych do Grupy Po³onin; jego pó³nocny fragment to Pasmo Zatwarnickie, natomiast po³udniowym skrajem obszaru arkusza przebiega Pasmo Durnej–Po³onin. W pó³nocnej czêœci wystêpuje obszar Hoszowskich Gór Rusztowych, z wyraŸnie wyodrêbnio- nym pasmem Ostrego. Wysokoœci bezwzglêdne na omawianym obszarze siêgaj¹ od oko³o 415 m n.p.m. (brzeg Jeziora Soliñskiego) do 1254,7 m n.p.m. (Po³onina Wetliñska), ró¿nica wysokoœci to oko³o 840 m. Sieæ rzeczna omawianego obszaru nale¿y w wiêkszoœci do zlewiska Morza Ba³tyckiego oraz dorzecza Sanu, który przep³ywa przez po³udniow¹ czêœæ terenu arkusza. Do jego wiêkszych dop³ywów nale¿¹ tu: Wo³osaty, Dwernik, Rzeka i Hulski (lewe dop³ywy) oraz Potok Czarny (prawy dop³yw). W pó³nocno-zachodniej czêœci omawianego terenu znajduje siê sztuczne Jezioro Soliñskie, powsta³e przez zalanie dolin Sanu i Solinki. 6 Pó³nocno-wschodnia czêœæ obszaru arkusza (rejon Lipia, Michniowca i Bystrego) nale¿y do zlewiska Morza Czarnego oraz dorzecza Dniestru (potok Mszaniec wraz z dop³ywami). Pasy wyniesieñ s¹ œciœle zwi¹zane z odpornymi na wietrzenie kompleksami grubo³awicowych piaskowców, g³ównie z bardzo odpornymi piaskowcami otryckimi. Piaskowce otryckie buduj¹ próg morfologiczny Otrytu, szereg wzniesieñ Pasma Zatwarnickiego (m.in. Dwernik–Kamieñ i Kosowiec) oraz pasmo Po³onin. Natomiast w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza wyraŸnie zaznaczaj¹ siê w morfo- logii piaskowce z Ostrego. Obni¿enia morfologiczne zwi¹zane s¹ zwykle z obszarem synklin wype³nionych s³abo odpor- nymi na wietrzenie warstwami podotryckimi, nadotryckimi oraz z seri¹ ³upkowo-piaskowcow¹ warstw kroœnieñskich dolnych. Meandruj¹cy San ¿³obi na obszarze arkusza swe koryto w³aœnie w ob- rêbie warstw nadotryckich. Do warunków strukturalnych nawi¹zuje uk³ad sieci rzecznej. Istotne znaczenie dla przebiegu rzek maj¹ linie dyslokacyjne. Pasmowy uk³ad pasm górskich jest tu rozcinany przez prostopadle bie- gn¹ce potoki. Z wykorzystaniem poprzecznych dyslokacji mo¿na wi¹zaæ przebieg g³ównych po³udniowych i pó³nocnych dop³ywów Sanu – potoków Hulskiego, Rzeki, Caryñskiego i Hylatego. Formy rzeczne i rzeczno-denudacyjne. Wzd³u¿ koryt rzek i potoków wystêpuj¹ krawê- dzie oddzielaj¹ce ró¿ne poziomy tarasów akumulacyjnych i erozyjno-akumula- cyjnych (tabl. I). Szczególnie dobrze widoczne s¹ tarasy rzeczne