Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek

ANKARA ÜN İVERS İTES İ FEN B İLİMLER İ ENST İTÜSÜ

YÜKSEK L İSANS TEZ İ

ÇANKIRI/YAPRAKLI ORMANLARININ VASKÜLER B İTK İLER FLORASI

Hüseyin MUTLU

BİYOLOJ İ ANAB İLİM DALI

ANKARA Haziran–2006

Her hakkı saklıdır Prof.Dr. Ender YURDAKULOL danı şmanlı ğında, Hüseyin MUTLU tarafından hazırlanan bu çalı şma 25/05/2006 tarihinde a şağıdaki jüri tarafından Biyoloji Anabilim Dalı’nda Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmi ştir.

Ba şkan : Prof. Dr. Ender YURDAKULOL Ankara Üniversitesi Biyoloji A.B.D.

Üye : Prof. Dr. Zeki AYTAÇ Gazi Üniversitesi Biyoloji A.B.D.

Üye : Doç. Dr. Latif KURT Ankara Üniversitesi Biyoloji A.B.D.

Yukarıdaki sonucu onaylarım

Prof. Dr. Ülkü MEHMETO ĞLU

Enstitü Müdürü

ÖZET

Yüksek Lisans Tezi

ÇANKIRI/YAPRAKLI ORMANLARININ VASKÜLER B İTK İLER FLORASI

Hüseyin MUTLU

Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji Anabilim Dalı

Danı şman: Prof. Dr. Ender YURDAKULOL

Bu çalı şmada İç Anadolu’nun kuzeyinde, Çankırı’nın 25 km kuzeydo ğusunda yer alan Yapraklı İlçesi Ormanları’nın florası ara ştırılmı ştır. Ara ştırma bölgesi yarı kurak üst çok so ğuk Akdeniz İkliminin etkisi altındadır. Ara ştırma bölgesinden toplanan yakla şık 1000 bitki örne ğinin de ğerlendirilmesi sonucu 60 familyaya ait 220 cins 417 tür ve tür altı takson tespit edilmi ştir.

Ara ştırma alanında en zengin familya Asteraceae familyası, en zengin cins ise Astragalus L.’dur. Alandan 62 endemik tür toplanmı ş olup, bütün türlere oranı % 14,8’dir. Türlerin floristik bölgelere dağılımı ve oranları ise; İran-Turan; % 20,6, Avrupa-Sibirya; % 15,5, Akdeniz; % 2,4, Do ğu Akdeniz; %1,4 şeklindedir.

2006, 208 Sayfa

Anahtar Kelimeler: Flora, Yapraklı, Çankırı, Türkiye

ABSTRACT

Masters Thesis

THE VASCULAR PLANTS FLORA OF YAPRAKLI FORESTS (ÇANKIRI)

Hüseyin MUTLU

Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Biology

Supervisor: Prof. Dr. Ender YURDAKULOL

In this research, it was aimed to carry out the floristic characteristics of Yapraklı Town Forests located in 25 km north of Çankırı in the north part of Central Anatolia Region. The study area is under the effective control of sub-humid cold and semi-arid very cold types of mediterranean climate. As a result of identification of nearly 1000 collected specimens, 417 taxa have been determined from the area. These belong to 60 families and 220 genera.

In the research area the richest family is Asteraceae and the richest genus is Astragalus L. 62 endemic plant species were determined from the research area, the ratio of which reaches to 14, 8 %. The distribution rates of the species into the floristical regions are as follows: Irano – Turanian; 20,6 %, Euro-Siberian; 15,5 %, Mediterranean; 2,4 % Eastern Mediterranean; 1,4.

2006, 208 Pages

Key Words: Flora, Yapraklı, Çankırı, Türkiye

ii TE ŞEKKÜR

Bu ara ştırmanın ba şlangıcından sonuna kadar beni yönlendiren, çalı şmalarımın yürütülmesinde de ğerli bilgi, tecrübe ve yardımlarını esirgemeyen danı şman hocam Prof.Dr. Ender YURDAKULOL’a te şekkür ederim. Çalı şmalarım sırasında her türlü görü ş ve literatürlerinden faydalandı ğım, herbaryum çalı şmalarımı kolayla ştıran, bitki te şhislerinde sabırla yardımcı olan Uzman Biyolog Tu ğrul KÖRÜKLÜ’ye te şekkür ederim. Tezimin hazırlanması sırasında bir çok konuda yardım ve deste ğini gördü ğüm, hiçbir fedakarlıktan kaçınmayarak kar şıla ştı ğım her türlü güçlükte danı ştı ğım Ara ş. Gör. A. Emre YAPRAK, Dr. Ara ş. Gör. M. Ümit B İNGÖL ve Dr. Gençay AKGÜL’e te şekkür ederim. Beni kırmayarak Verbascum örneklerimi te şhis eden Dr. Faik A. KARAVEL İOĞULLARI’na te şekkür ederim.

Ayrıca arazi çalı şmalarımda büyük yardımlarını gördü ğüm Çankırı Orman Fakültesi Fakülte Sekreteri Dr. Mustafa BA ŞARAN, Ara ş. Gör. Melda BAYSAL ve Ara ş. Gör. A. U ğur ÖZCAN’a, Çankırı Milli Parklar Müdürü Ömer AYGÜL’e, Eski Yapraklı Orman İş letme Şefi Mehmet Akif KARASU’ya ve Yapraklı Belediye Ba şkanı Ali HASEK İOĞLU ve Belediye çalı şanlarına te şekkür ederim.

Hüseyin MUTLU Ankara, Mayıs 2006

iii İÇİNDEK İLER

ÖZET ...... 1 ABSTRACT ...... ii TE ŞEKKÜR...... iii İÇİNDEK İLER...... iv SİMGELER VE KISALTMALAR D İZİNİ...... v ŞEK İLLER DİZİNİ...... vii ÇİZELGELER D İZİNİ ...... vii HAR İTALAR D İZİNİ ...... viii 1. GİRİŞ ...... 1 2. MATERYAL VE METOT...... 4 3. ARA ŞTIRMA BÖLGES İNİN TANIMI...... 9 3.1 Ara ştırma Bölgesinin Co ğrafik Durumu...... 9 3.2 Ara ştırma Bölgesinin Jeolojik Yapısı ...... 12 3.2.1 Jeolojik Tarihçe...... 12 3.2.2 Stratigrafi ...... 13 3.2.3 Volkanik Kayaçlar ...... 21 3.2.4 Tektonik...... 21 3.3 Ara ştırma Bölgesinin Büyük Toprak Grupları...... 23 3.3.1 Kolüvyal Topraklar ...... 23 3.3.2 Kahverengi Orman Toprakları ...... 24 3.3.3 Çıplak Kaya ve Molozlar ...... 26 4. ARA ŞTIRMA BÖLGES İNİN İKL İMİ...... 27 4.1 Ya ğışlar...... 27 4.2 Mevsimlik Ya ğışlar ...... 28 4.3 Nispi Nem ve Rüzgar...... 29 4.4 Sıcaklıklar...... 29 4.4.1 Aylık ve yıllık sıcaklık ortalamaları...... 29 4.4.2 Aylık ve yıllık minimum sıcaklık ortalamaları...... 30 4.4.3 Aylık ve yıllık maksimum sıcaklık ortalamaları ...... 30 4.4.4 Aylık ve yıllık ekstrem...... 31 4.5 Biyoiklimsel Sentez...... 32 5. ARA ŞTIRMA BÖLGES İNİN F İTOCO ĞRAF İK ÖZELL İKLER İ...... 39 6. ARA ŞTIRMA BÖLGES İNİN FLORASI...... 42 7. ARA ŞTIRMA ALANINDAK İ VEJETASYON T İPLER İ ...... 47 8. BULGULAR...... 50 9. TARTI ŞMA VE SONUÇ ...... 201 KAYNAKLAR...... 206 ÖZGEÇM İŞ ...... 209

iv SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ

Bu çalı şmada kullanılmı ş fakat tez metni içinde açıklanmamı ş bazı kısaltmalar açıklamaları ile birlikte verilmi ştir.

Simgeler Açıklamalar km kilometre m metre cm santimetre mm milimetre ºC santigrad derece

Kısaltmalar Açıklamalar

Akd. Akdeniz Av.-Sib. Avrupa-Sibirya B Batı Bkz. Bakınız D. Da ğ/Da ğı D Do ğu E Do ğu End. Endemik G Güney Ir. Irmak/Irma ğı İr.-Tur. İran-Turan İst. İstasyon K Kuzey Med. Mediterranean Mvk. Mevki N Kuzey No. Numara/Numarası R.S. Rasat Süresi sp. Türü S Güney subsp. Alt Tür T. Tepe/Tepesi var. varyete W Batı Y. Yayla/Yaylası O.Y.G.K. Orman Yangın Gözetleme Kulesi M.T.A. Maden Tetkik Ara ştırma Kurum

v ŞEK İLLER D İZİNİ

Şekil 4.1 Çankırı ili ombro-termik diyagramı...... 35 Şekil 4.2 Yapraklı ilçesi ombro-termik diyagramı ...... 36 Şekil 4.3 Ilgaz ilçesi ombro-termik diyagramı ...... 37 Şekil 4.4 Tosya ilçesi ombro-termik diyagramı ...... 38 Şekil 6.1 Familya spektrumu...... 45 Şekil 6.2 Fitoco ğrafik bölge spektrumu ...... 45 Şekil 6.3 Hayat formu spektrumu ...... 46 Şekil 6.4 Endemik türlerin fitoco ğrafik bölge spektrumu ...... 46 Şekil 9.1 Yapraklı ve di ğer floristik çalı şma alanlarının takson benzerliklerinin Cluster Analizi ile kar şıla ştırılmaları ...... 202

vi ÇİZELGELER D İZİNİ

Çizelge 4.1 Ara ştırma bölgesindeki istasyonların rasat tipleri ve süreleri ...... 287 Çizelge 4.2 Aylık ve yıllık ya ğış ortalamaları...... 28 Çizelge 4.3 Ya ğışın mevsimlere göre da ğılı şı ve ya ğış rejimi tipleri...... 28 Çizelge 4.4 Aylık ve yıllık ortalama nispi nem de ğerleri ...... 29 Çizelge 4.5 En hızlı esen rüzgar yönü ve kuvveti ...... 29 Çizelge 4.6 Aylık ve yıllık ortalama sıcaklık de ğerleri...... 30 Çizelge 4.7 Aylık ve yıllık ortalama minimum sıcaklık de ğerleri...... 30 Çizelge 4.8 Aylık ve yıllık ortalama maksimum sıcaklık de ğerleri...... 311 Çizelge 4.9 Aylık ve yıllık en dü şük sıcaklık de ğerleri...... 31 Çizelge 4.10 Aylık ve yıllık en yüksek sıcaklık de ğerleri ...... 312 Çizelge 4.11 "Q" ve "m" de ğerlerine göre istasyonların biyoiklim tipleri...... 34 Çizelge 4.12 Biyoiklimsel sentez...... 34 Çizelge 6.1 Türlerin büyük bitki gruplarına göre da ğılımları ...... 432 Çizelge 6.2 Türlerin familyalara göre da ğılımları ...... 43 Çizelge 6.3 Toplanan bitkilerin cinslere göre da ğılımı...... 43 Çizelge 6.4 Türlerin hayat formlarına göre da ğılımları ...... 44 Çizelge 6.5 Türlerin fitoco ğrafik bölgelere göre da ğılımları ...... 44 Çizelge 6.6 Endemik türlerin fitoco ğrafik bölgelere göre da ğılımları...... 445 Çizelge 9.1 Yapraklı ve di ğer floristik çalı şma alanlarının birbirlerine olan benzerlik oranları ...... 202 Çizelge 9.2 Ara ştırma alanı ve yakın bölgelerde yapılan çalı şmalardaki sonuçlara göre en çok türle temsil edilen familyaların kar şıla ştırılması ...... 203 Çizelge 9.3 Ara ştırma alanı ve yakın bölgelerde yapılan çalı şmalardaki sonuçlara göre en çok türe sahip cinslerin kar şıla ştırılması ...... 204 Çizelge 9.4 Araştırma alanından toplanan türlerin fitoco ğrafik bölgelere göre da ğılım oranlarının yakın bölgelerde gerçekle ştirilen çalı şmalarla kar şıla ştırılması...... 204 Çizelge 9.5 Ara ştırma alanından toplanan endemik bitkilerin oranının, ara ştırma alanına yakın yerlerde yapılan çalı şmalarda elde edilen verilerle kar şıla ştırılması...... 205

vii HAR İTALAR D İZİNİ

Harita 2.1 Türlerin Türkiye dı şındaki da ğılımları...... 8 Harita 3.1 Ara ştırma alanının topografik haritası ...... 11 Harita 3.2 Ara ştırma bölgesinin jeoloji haritası ...... 22 Harita 3.3 Ara ştırma alanının büyük toprak grupları...... 26 Harita 4.1 Türkiye’deki fitoco ğrafik bölgeler ve Anadolu Diyagonali...... 41 Harita 7.1 Yapraklı ilçesi orman haritası...... 49

viii 1. GİRİŞ

Ülkemiz, Avrupa - Sibirya, İran-Turan ve Akdeniz fitoco ğrafya bölgeleri içerisinde bulunmaktadır. Ülkemiz topo ğrafyasının yüksek ve özellikle da ğ ku şaklarımızın son derece engebeli olması; yükseklik, e ğim ve bakının kısa mesafelerde sık sık de ğişmesine neden olmaktadır. Buna ba ğlı olarak, da ğ ku şaklarımızda lokal iklim şartlarının ortaya çıkması, vejetasyon formasyonlarının da kısa mesafelerde farklı özellik almasına yol açmı ştır. Engebeli topo ğrafya relikt bitkilerin barınmasına, bu sahalarda izolasyonun kuvvetli olması da endemik türlerin fazla sayıda olmasına yol açmı ştır (Atalay 1994). Floramız % 34,5 gibi yüksek bir endemizm oranına sahiptir. Bu oran Bolanthus ( Caryophyllaceae ), Ebenus ( Fabaceae ) gibi cinslerde % 100, Alkanna (Boraginaceae )'da % 80, Astragalus ( Fabaceae )'da % 62 civarındadır. Yurdumuzun gerek floristik kompozisyonunun zengin olu şu, gerekse endemizm oranının yüksek olu şu nedeniyle ba şta yabancı botanikçiler olmak üzere Türk botanikçilerin ilgisini çekmi ş ve çekmeye devam etmektedir. De ğişik iklim, topografya, toprak özellikleri ve 9000’den fazla çiçekli bitki türü ile Türkiye dünyanın önemli flora bölgelerinden biridir.

Türkiye florası üzerindeki ilk çalı şmalar Fransız botanikçi Tournefort tarafından 1700’lerde ba şlatılmı ştır. Tournefort’un 1700–1702 yılları arasında kuzey Anadolu’da yaptı ğı çalı şmaları takiben 1702’de Scherard ve birkaç yıl sonrada Buxboum gibi yabancı botanikçiler Anadolu ve çevresinden bitki toplamı şlardır. 1842 yılında İsviçreli botanikçi Boissier’in Anadolu’da yaptı ğı çalı şmalar Türkiye florasının ara ştırılmasında bir ba şlangıç olu şturmu ştur. Boissier 1867 ve 1888 yılları arasında 5 cilt ve 1 ekten olu şan “Flora Orientalis’’ adlı eserinde bu çalı şmalardan toplanan ve çe şitli Avrupa ülkelerinin herbaryumlarında bulunan bitkileri toplu olarak yayınlamı ştır. Boissier’den sonra Türkiye florası ile ilgili çalı şmalarda Bornmüller, Sintenis, Aznavour, Handel- Mazetti, Krause, Czeczott, Schwarz, Huber-Morath, Davis gibi pek çok yabancı botanikçi önemli rol oynamı ştır. Uzun yıllar yabancı ara ştırmacıların çalı şmalarıyla süren Türkiye florası üzerindeki çalı şmalar yerli botanikçilerin de katkılarıyla büyük geli şmeler göstermi ştir.

1 Davis ilk defa 1938 yılında ülkemize gelerek Boz da ğ, Baba da ğ ve Horoz da ğından bitki toplamı ş ve bundan sonraki yıllarda ise ya kendi ba şına yada di ğer ara ştırmacılarla ülkemizin hemen hemen her yanını dola şarak 27000 kadar bitki örne ği toplamı ştır. Davis kendi topladı ğı örnekleri ve o güne kadar birçok yerli, H. Birand, K. Karamano ğlu, R. Çetik, Y. Akman, E. Yurdakulol, T. Ekim, H. Pe şmen, O. Keteno ğlu, M. Vural, Ş. Yıldırımlı, R. İlarslan, A. Güral, M. Do ğan ve yabancı ara ştırmacının topladı ğı örnekleri de ğerlendirerek 10 ciltten olu şan “Flora of Turkey and the East Aegean Islands I-X” adlı eseri yayınlamı ştır.

Uzun yıllardan beri ara ştırılmasına ra ğmen Türkiye florası henüz kesin olarak saptanamamı ştır. Nitekim son yıllarda Türk ve yabancı botanikçiler tarafından yeni taksonların, yeni yayılı ş alanlarının bulunması ve Türkiye için yeni kayıtların çıkması bu fikri desteklemektedir.

Türkiye florası üzerindeki çalı şmaların çok uzun bir geçmi şe dayanması, bizleri ülkemiz florasının çok iyi bilindi ği gibi bir dü şünceye götürmemelidir. Zira halen yapılan floristik çalı şmalar sonucunda birçok yeni takson, yeni yayılı ş alanları ve yeni kayıtlar saptanmaktadır. Bu da henüz floramızın çok iyi bilinmedi ğini ortaya çıkarmaktadır. Ayrıca bu konuda Davis “Flora of Turkey” adlı eserin editörü olarak yayınladı ğı makalelerinde ( Davis and Hedge 1975 , The Flora of Turkey: Past, Present and Future) Türkiyenin bilinen, orta derecede bilinen ve az veya hiç bilinmeyen alanlarını bir harita üzerinde sınıflandırmı ştır. Ayrıca bu çalı şmada Türkiye’de çok iyi bilinen bölgelerin bile ayrıntılı olarak ara ştırılması gerekti ğine değinilmi ştir.

Bu sınıflandırmaya göre, ara ştırma bölgesi olarak seçilen Çankırı’nın Yapraklı ilçesi İran-Turan floristik bölgesi ile Avrupa-Sibirya floristik bölgesi arasında geçi ş ku şağında yer almaktadır. Ara ştırma alanı Davis’in Grid sistemine göre A 4 karesine girmektedir.

Ara ştırma bölgesinde detaylı bir floristik bir çalı şma yapılmamı ştır. Bununla birlikte ara ştırma alanına yakın yerlerde çe şitli floristik ve fitososyolojik çalı şmalar yapılmı ştır. Kabalı da ğında Erdo ğan (2001), Gürgenli da ğında Ergül (2000), Dumanlı da ğında Duran ve Duman (1996) ve Karlık tepe ve civarında Sa ğıro ğlu (1998) gibi floristik

2 çalı şmalar mevcuttur. Ayrıca 1994 yılında Akman vd. tarafından Yapraklı da ğları step vejetasyonu üzerine fitososyolojik bir çalı şma yapılmı ştır.

Yapılan arazi çalı şmaları ile alanın florasının ortaya çıkarılması, alana yakın bölgelerde bugüne kadar yapılan çalı şmalarla kar şıla ştırma yapılarak floristik benzerlik ve farklılıkların ortaya koyulması, Türkiye florasına katkıda bulunulması, herbaryumdaki bitki örneklerinin zenginle ştirilmesi ve bundan sonraki floristik ve korolojik çalı şmalara kaynak sa ğlanması amaçlanmı ştır.

3 2. MATERYAL VE METOT

Ara ştırma materyali, 2004–2005 yılları arasında de ğişik vejetasyon dönemlerinde (çiçeklenme, meyvelenme, tohumlanma vs.) toplanan bitkilerden olu şmaktadır.

Toplanan bitkiler modern sistematik kurallarına uygun olarak herbaryum materyali haline getirilmi ştir. Bitki örnekleri en az iki şer adet olmak üzere çiçek ve meyve gibi kısımlarının üzerlerinde bulunmasına dikkat edilerek toplanmı ştır. Bölgenin iklim verileri Devlet Meteoroloji İş leri Genel Müdürlü ğünden elde edilmi ştir. Biyoiklim 2000.P katları; Emberger’in Akdeniz Bölgesi için geli ştirdi ği Q = formülü ile kurak M2 -m 2 PE mevsimi tanımlamak için S= formülüne göre, Akman ve Daget (1971)’in M çalı şmalarından yararlanılarak belirlenmi ştir.

Ara ştırma alanının jeolojisi ile ilgili bilgiler ve jeoloji haritası MTA raporlarından elde edilmi ştir (Alpan 1968, Hakyemez vd. 1985). Ara ştırma alanının toprak özellikleri ile ilgili bilgi ve haritalar ise Toprak-Gübre Ara ştırma Enstitüsü’nden alınmı ştır (Anonim 1998). Bölgenin topografik durumunu gösterebilmek için Harita Genel Müdürlü ğü’nün hazırladı ğı 1/25.000 ve 1/100.000 ölçekli Türkiye Haritasının Çankırı (Çankırı-G 31, b3 ve b4) paftalarından yararlanılmı ştır.

Bitkilerin te şhisleri, Davis’in (1965–1988) editörlü ğünde yayınlanmı ş olan “Flora of Turkey and the East Aegean Islands I-X” eserinden, ayrıca güçlük çekilen bazı örneklerin te şhisinde Flora of the U.S.S.R. ( Komarov ) ve Flora of Iraq Volume 9 ( C.C. Townsend, Evan Guest & Ali Al-Rawi ) ile A.Ü. Fen Fakültesi Herbaryumundaki ve G.Ü. Fen Edebiyat Fakültesi Herbaryumundaki örneklerden yararlanılarak yapılmı ştır.

Türlerin ülkemizdeki yayılı şlarının daha kolay izlenebilmesi için Davis (1965)’in önerdi ği Grid sistemi örnek alınmı ştır. Bu sistemde Türkiye enlem ve boylamların geçti ği dereceler esas alınarak kuzeyden güneye A, B ve C olmak üzere üç ve batıdan do ğuya do ğru ise 1’den 10’a kadar olmak üzere 29 kareye ayrılmı ştır. Buna göre ara ştırma alanı A4 karesi içindedir.

Bitkilerin listesi verilirken familya sırası P.H. Davis’in Türkiye florasındaki sıraya göre düzenlenmi ştir.

Bitki listesi yazılırken şu sıra izlenmi ştir; a- Familya b- Cins adı ve otörü c- Tür adı, otörü d- Ara ştırma alanındaki yayılı şı 1. Kare, il, ilçe 2. Ara ştırma alanının hangi bölgesinde bulundu ğu 3. Büyük toprak grubu 4. Yükseklik 5. Koordinat (Co ğrafi Sistem) 6. Tarih 7. Toplayıcının adı soyadı 8. Örnek numarası 9. Hangi floristik bölge elementi oldu ğu 10. Türkiye dı şındaki da ğılımı

Toplanan materyaller demirba ş tespiti yapmak üzere 1001’den ba şlayarak numaralandırılmı ştır. Bitkilerin hangi bitki co ğrafyası bölgesine ait oldu ğunun tespiti için “Flora of Turkey and the East Aegean Islands I-X” ( Davis 1965–1988 ), Flora Orientalis ( Boissier 1867–1884 ) ve Index Kewensis kullanılmı ştır. Türlerin yayılı ş alanları “Flora of Turkey and the East Aegean Islands I-X” ’a göre ayrıntılı olarak yazılmı ştır (Harita 2.1). Türlere ait örneklerden birer adet ANK’da muhafaza edilmektedir.

Türkiye Dı şındaki Da ğılım (Harita 2.1’e göre):

KUZEY AVRUPA : İskandinavya’nın ço ğu, Uralların do ğusuna kadar (güney İsveç ve Norveç’in güneybatı ucu dı şında).

5 BATI AVRUPA : İngiltere, Fransa’nın büyük kısmı, Pireneler, kuzey İspanya ve Portekiz, Danimarka ve Norveç’in güneybatı ucu. GÜNEY AVRUPA : İber yarımadası (batı Avrupa’daki kısmı dı şında), güney Fransa, İtalya (Alpler dı şında), Balkanlar ve Kıbrıs dı şında Akdeniz adaları. BALKANLAR : Yugoslavya (Tuna’nın güneyi), Yunanistan, Bulgaristan, Dobruca, Arnavutluk, İstriya, Yunanistan ve Ege. ORTA AVRUPA: Alplerden Baltık denizine kadar, güney İsveç dahil, Almanya’nın ço ğu, Fransa’nın bir kısmı, Polonya, Çekoslavakya, İsviçre, Avusturya, kuzey İtalya, Yugoslavya (Tuna’nın kuzeyi), Macaristan, Romanya (Dobruca dı şında). KUZEY AFR İKA : Fas’dan Süvey ş Kanalı’na kadar, ayrıca Makaronezya. Kuzeybatı Afrika: Fas, Cezayir, Tunus; ayrıca Makaronezya, Sirenaika (13). AKDEN İZ ALANI : Güney Avrupa, kuzey Afrika, batı Suriye. ORTA RUSYA : Finlandiya Körfezinden Sverdlovsk (Urallar) ve güney Rusya’ya kadar. GÜNEY RUSYA : Step ku şağı, Karadeniz, S.S.C.B. florasının A şağı Don ve Yukarı Don bölgeleri, Kırım’ın kuzeyi (da ğlık olmayan kısım). SİBİRYA : S.S.C.B. ; Transcaspia’ nın kuzeyi ve Uralların do ğusu. KAFKASYA : Kafkaslar: Ana da ğ silsilesi (Bol şoy, Kafkas) Abhazya dahil. Transkafkasya: Ana da ğ silsilesinin güneyi. Gürcistan (1). Sovyet Azerbaycan (Rus Tali ş’in dı şında) (2). Sovyet Ermenistan (Nahçivan dahil) (3). KIRIM : Sadece güney (da ğlık alan) için kullanılır (14). İRAN : Kuzey İran: Elbruz ve Tali ş’in tamamı (4). Kuzeybatı İran: İran Azerbaycan’ı (5). Batı İran: Rezaiyeh gölünden Şiraz’a olan hattın batısındaki da ğlar. Orta İran. Horasan: Kuzeydo ğu İran, Kopet da ğının tamamı. Güney İran. KUZEY IRAK : Kürdistan da ğı.

6 BATI SUR İYE : Lazkiye (7). Lübnan (sadece da ğlar) (8). Anti-Lübnan (9). Filistin: İsrail ve Ürdün’ün batı kısmı (10). SUR İYE ÇÖLÜ : Suriye, Irak ve Ürdün’ün bir kısmı. SİNA (11). ARAB İSTAN . KIBRIS (12). AFGAN İSTAN . ORTA ASYA : Transcaspia: Step ve çöl bölgesi, Aralo-Caspian, S.S.C.B. florasının Kızıl Kum ve Kara Kum bölgeleri (Kopet da ğı dı şında). Türkistan: Da ğlık bölge, Rus Tien-Shan ve Pamir-Alai dahil. Sinkiang. Mo ğolistan. BATI PAK İSTAN Aşağıdaki terimlerde kullanılmaktadır: [Anadolu], Kafkasya, batı Suriye, kuzey Irak, Kıbrıs, Suriye çölü, Arabistan, İran, Afganistan, batı Pakistan, Sina.

Harita 2.1 Türlerin Türkiye dı şındaki da ğılımları (Davis 1965)

8 3. ARA ŞTIRMA BÖLGES İNİN TANIMI

3.1 Ara ştırma Bölgesinin Co ğrafik Durumu

Yapraklı ormanları İç Anadolu'da Çankırı ili'nin 25 km kuzeydo ğusunda bulunmaktadır. Bölgenin ba şlıca yerle şim yerlerini Yapraklı ilçesi ve ilçenin köy ve beldeleri olu şturmaktadır.

Ara ştırma alanının yüksekli ği 1130 ile 1939 metre arasında de ğişmektedir. Bu da ğ silsililesinin en yüksek yerlerini Karakaya tepesi (1939 m), Papurunka şı tepesi (1846 m), Büyükdüz tepesi (1693 m), Kapaklık tepesi (1670 m), Panayır tepesi (1694 m), Sarıçiçek tepesi (1810 m) olu şturmaktadır. Akarsu yönünden pek zengin olmayan bölgenin yüksek yerleri kısmen ormanlarla kaplıdır. Ormanlık alanlar, yüksekli ğe ve yön durumuna göre farklı formasyonlarla temsil edilmektedir. Quercus pubescens Willd. (tüylü me şe) ve Pinus nigra ARN. subsp. nigra var. caramanica (Loudon) Rehder (karaçam) nispeten alçak (1100–1400 m) güney ve batı yamaçları, Pinus sylvestris L. ve Abies nordmanniana (Stev.) Spach subsp. bornmuelleriana (Mattf.) Coode & Cullen toplulukları ise genellikle kuzey ve kısmen do ğu yamaçlarda 1500– 1900 metreler arasında geli şmektedir.

Bölgenin özellikle 1400 metreden yüksek olan yerleri 3–4 ay karla kaplıdır. Eskiden sık ormanlarla kaplı oldu ğu anla şılan bu da ğların büyük bir kısmı bugün köylüler tarafından otlak olarak kullanılmaktadır. Orman te şkilatı tarafından yapılan a ğaçlandırma faaliyetleri ise yerel kalmaktadır.

Bölgede ula şım kara yolu ile yapılmaktadır. Ayrıca bölgenin da ğlık kesimine giden köy ve orman yolları bulunmaktadır.

Jeomorfolojik bakımdan bölgede ana yükseltiler batıda kuzey-güney do ğrultusunda olup bu uzanım sonra Çankırı - Korgun arasında giderek do ğu-batı do ğrultusunda olmaya ba şlar ve do ğuya do ğru devam eder. Kuzeyde ise Devrez çayı vadisi kabaca kuzey - do ğu yönünde bir çukurluk oluşturur. Bölgede ba şlıca akarsular Acı çay, Tatlı çay, Terve çayı, Devrez çayı, Lapa çayı, Uluçay ve Cana çayıdır.

Ara ştırma alanının en yüksek noktası 1939 metre ile Karakaya Tepesi’dir. Ara ştırma bölgesinin yükseklik ortalamasına göre 800 metrelik bir yükseklik farkı bulunmaktadır. Ara ştırma bölgesindeki ba şlıca akarsular ise şunlardır; bölgenin en önemli akarsuyu olan Kelkit çayına karı şan Akbulak Deresi, Yukarı Kulaca Deresi, Ye şilbük Deresi ve Karaca Suyu ve Ba ğırsak Deresidir.

Bölgedeki köylüler geçimlerini tarım, hayvancılık ve ormancılık ile sa ğlamaktadırlar.

11 3.2 Ara ştırma Bölgesinin Jeolojik Yapısı

Ara ştırma alanının jeolojisi ile ilgili bilgiler ve jeoloji haritası M.T.A. raporlarından elde edilmi ştir (Alpan 1968, Hakyemez vd. 1986).

3.2.1 Jeolojik Tarihçe

Yapraklı’ya ait en eski jeolojik birim ofiyolitlerdir. Bunlar derin denizde te şekkül etmi ş gabro, serpantin, diyabaz gibi inisyal ma ğma mahsulü kayaçlardır, ayrıca bunlar içersinde derin denizi temsil eden radyolarit ve spilitlere rastlanmaktadır. Ofiyolitik kayaçların en üst seviyelerinde bazaltik spilitler görülmektedir, bu te şekkülattan sonra bölgeden deniz çekilmi ş ve Senoniyen esnasında Üst Kretase denizi bölgeye transgresyon yapmı ştır. Üst Kretase taban konglomeraları ile ba şlamakta, daha sonra kumta şı, marn ve kireçta şı münavebesiyle temsil edilmekledir. Bu münavebeli durum denizin çok hareketli oldu ğunu i şaret etmektedir. Ayrıca Üst Kretase'nin sonlarına do ğru volkanik faaliyet ba şlamı ş fakat bu kısa sürmü ştür. Maestrihtiyen sonunda bölge Laremiyen orojenik fazının etkisinde kalarak ihtivalanmı ş ve Eeosen boyunca karasal şartlar devam etmi ştir.

Oligo-miosen'de Yapraklı’nın güneyi, tekrar deniz istilasına u ğramı ş ve bölgede lagünler teşekkül etmi ştir. Nitekim Büyükyayla ve Hutepe civarında ufak göllere rastlanmaktadır. Göllerde kireçta şı çimentolu göl konglomeraları te şekkül ederken, lagünde de kızıl konglomera ve alacalı marnlar teressüp etmi ş, muhtemelen Saviyen fazının tesiriyle olacak lagünün denizle irtibatı kesilmi ş ve lagün yerinde acı bir göl meydana gelmi ş, burada da jipsler teressüp etmi ştir.

Pliyosen esnasında bölge tekrar güneyden bir deniz istilasına u ğramı ştır. Fakat bu denizin Yapraklı’nın ortalarına kadar ilerledi ği şüphelidir. Bu sı ğ denizde de gev şek çimentolu konglomeralar olu şmu ştur. Pliyosen sonunda eflak fazının tesiriyle deniz bölgeyi tamamen terk etmi ş, Kuvaterner boyunca da sadece karasal şartlar hüküm sürmü ş ve bölge bugünkü morfolojisini kazanmı ştır.

12 3.2.2 Stratigrafi

Bölgede Alt Triyas’tan bugüne de ğin olu şmu ş çökel, magmatik ve metamorfik kayalar yüzeyle şmektedir. Tüm bu birimler, metin içinde ya ş sırasına göre anlatılacaktır.

Devrez Grubu

Devrez Grubu formasyonlarına Alt Triyas ya şı verilmekle birlikte, sahada "Üst Jura-Alt Kretase" ya şlı fosil bulguları saptanmı ştır. Çalı şmamız da Devrez Grubu'nun ya şı Malm-Turoniyen olarak belirlenmi ştir. Devrez Grubu kapsamındaki formasyonlar üstten alta do ğru şu sıralanımı gösterir.

Yaylacık Formasyonu (JKdy)

Kayatürü özellikleri : Formasyon ba şlıca killi kireçta şı, kalk şist, kumta şı, serisit-albit şist, kumlu kireçta şı, metakumta şı, metaçakılta şı, metasiltta şı, metavolkanitler ile bunları kesen dasitik dayklardan olu şur. Metamorfik kesimin rengi sarımsı beyaz- pembemsi sarıdır. Metamorfitlerin şistozitesi incedir. Metamorfizma Batı'da hiç etkili olmamı şken, Do ğu'ya do ğru artar ve Kınık köyü do ğu'sunda belirginle şir. Metamorfizma fasiyesi ye şil şisttir. Metamorfik olmayan kesimin genel rengi ise sarı, gri ve yer yer pembemsi sarıdır. Katman kalınlıkları genellikle 20 cm'yi a şmaz ve istif kumta şı-şeyl sık ardalanımı karakterini sunar.

Ortam ve yorum : Yaylacık Formasyonu alt kesimlerinde pelajik çökelimi yansıtan killi kireçta şlarından olu şur. İstif genel karakterleriyle bir fli ştir. Ancak Yerkuyu köyünün 2– 3 km kadar Do ğu'sundaki yüzlek, birimin en üst düzeylerine kar şılık gelir. Burada saptanan sı ğ denizel oolitik kireçta şları, zaman içinde bu kesimde bir sı ğla şmanın gerçekle şti ğini belirtmektedir.

1 3 Çankırı Grubu

Bu grup, inceleme alanındaki paleo-kıta kenarının karakterinin de ğişerek çökelme havzasının yeni bir biçim kazandı ğı, bir melanj’ın olu şmaya ba şladı ğı ve volkanizmanın karakterinin de ğişti ği; bu nedenlerle, olu şan çökel kayaların ve volkanitlerin altta yer alanlara göre oldukça farklı niteliklere sahip olduğu Üst Turoniyen döneminden itibaren olu şmaya ba şlayan istifi kapsamaktadır. Gruba dahil edilen son çökeller alt Lütesiyen ya şlı olup, bunların üzerinde açısal uyumsuzlukla Orta Lütesiyen ya şlı karasal-sı ğ denizel transgresif birimler gelmektedir.

Ahlat Ofiyolitli Melanjı (Kça)

Kayatürü özellikleri : Ofiyolitli Melanj, çe şitli okyanusal çökel, volkanit ve derinlik kayaları ile metamorfitlerin kaotik bloklar halinde bir araya gelmesi sonucu olu şmu ştur. Kaya türleri peridotit, serpantinit, gabro, diyabaz, spilit, radyolarit, çamurta şı, kırıntılı kireçta şı, kumta şı, killi kireçta şı, çörtlü kireçta şı, tüf, metavolkanit, metabazik magmatit ve çe şitli metamorfitlerdir. Bloklar arasında matriks hemen hiç yoktur. Yer yer serpantinitin kimi çökel kaya bloklarını sardı ğı görülür. Melanjı olu şturan kaya birimleri arasında pek çok yerde ko şut bir dizilim izlenir. Güney'de Batı'ya, KuzeyBatı'da KuzeyBatı’ya ve Kuzey'de Kuzey'e e ğimli düzlemler boyunca izlenen bu ko şutlu ğun karakteri yakından incelendi ğinde, tektonik düzlemlere ba ğlı oldu ğu anla şılmaktadır. Bu nedenle, bu "stratigrafik" ko şutluk birincil istiflenmeyle ilgili de ğil, do ğrudan tektonik kökenlidir. Gerçek katmanlanma ço ğu yerde kaybolmu ştur. Çe şitli boyutlardaki blokların yanal devamlılı ğı yoktur ve her iki yöndeki bitimleri oldukça küt olup, ortamsal açıdan tümüyle farklı kaya türleri (peridotitlerle radyolarit-çamurta şları gibi) yan yana gelebilmektedir. Bloklar dev boyutlara varabilmektedir. Makaslama kırıkları, katmanlanıma ko şut ya da verev olabilmekledir.

Ortam ve yorum : Ahlat Ofiyolitli Melanjı ba şlıca tektonik süreçlerle olu şturulmu ş bir melanjdır. Melanj olu şumu sırasında geli şen olistostromal birimler Kavak Formasyonu içinde yer almaktadır. Melanj’da birincil istiflenmenin pek çok yerde kaybolmu ş olması, blokların yanalda birden bire küt olarak kesilmesi ve ortamsal açıdan farklı

14 blokların yan yana bulunu şu, blok boyutlarının dev ölçülere varabilmesi, çökel kaya bloklarının yer yer serpantinitlerle sarılı olması, fli ş tipi (pelitik) matriksin olmayı şı, kıtasal blokların azlı ğı ve çok yaygın makaslama kırıklarının geli şmi ş olması tektonik kökenin baskınlı ğını do ğrulamaktadır. Ahlat Ofiyolitli Melanjı bir dalma-batma ku şağında, okyanus kabu ğu ve üst manto kayalarının dilimlenerek melanjla şması ile olu şmu ştur. Melanj içinde kıtasal blokların azlı ğı ve hatta pek çok yerde hiç bulunmayı şının yanısıra, yalnızca uzakça türbiditik fli ş bloklarını içermesi, ayrıca dilimlenmeye katılan fli ş istifinin yine asıl olarak uzakça karakterli olması ve son olarak da dalma-batma ile birlikte geli şen yay volkanizmasının bazik karakterinin a ğır basması, bu dalma-batmanın okyanus içinde geli şmeye ba şladı ğını ve dalmanın, inceleme alanında KuzeyBatı'ya dı şbükeylik yapan bir çizgi boyunca Batı, KuzeyBatı ve Kuzey yönlerine e ğimli olarak meydana geldi ğini göstermektedir. Dalma-batma sırasında Eldivan Ofiyolit Kompleksi'nde oldu ğu gibi tektonik dilimler olu ştu ğu kadar, melanj geli şimi de gerçekle şmi ş ve hatta bu daha yaygın olmu ştur.

Kavak Formasyonu (Kçk)

Kayatürü özellikleri : Kavak Formasyonu volkanit, çakılta şı, kumta şı, kırıntılı kireçta şı, şeyl ve çamurta şının de ğişik lokalitelerde farklı oranlarda ardalanmasıyla olu şmu ştur. Ayrıca çe şitli olistolitler de içerir. Egemen kaya türleri volkanitler, çakılta şları ve kumta şlarıdır. Kırıntılı kireçta şları da yer yer kalın düzeyler olu şturur.

Volkanitler genellikle siyah, koyu ye şil renkli bazalt, alkali bazalt, tefrit, bazanit, tefritik foyidit, andezit ve tüf karakterinde olup, yaygın olarak Ahlat Ofiyolitli Melanjı'nı kesen lamprofir ve diyabaz daykları da bulunmaktadır. Ayrıca, Güney'de Kaklık Tepe'de yüzlek veren monzonit birimi, formasyonun bir üyesi olarak ayırtlanmı ştır. Bu birim domsu yapıda olup, kenarlarına do ğru bazalt-alkali bazalta geçi ş göstermektedir.

Kavak Formasyonu içindeki volkanitler, pek çok yerde iri lösit kristalleri ile karakteristiktir. Ayrıca kayaçtaki ojit kristalleri de belirgindir. Volkanitlerde yastık lav yapısı yaygındır. Gökçeviran köyünden gelen yol Malbo ğazı deresiyle kesi şmeden önce

15 yolun sol tarafında izlenen dev boyutlu yastık lav, çok iyi geli şmi ş ı şınsal eklemler sunar.

Volkanitler genellikle yine kendilerinden türemi ş, kahverengimsi siyah-ye şilimsi kahverengi renkli, çok kötü boylanmalı çakılta şları ve kumta şlarıyla ardalanır ve ender olarak tüf ara katmanları içerirler. Çakılta şlarının matriksi yine aynı volkanitlerden türeme kumta şlarıdır. Bu kumta şlarının çakılta şı katmanları içinde yo ğunla ştı ğı yerler, küçük volkarenit mercekleri biçimini almaktadır. Çakılta şları içinde serpantinit, spilit, radyolarit ve bazen de resifal kireçta şı çakılları da az oranlarda izlenmi ştir. Çakılta şı katmanları özellikle merceksel biçimlileri, yakınca denizaltı yelpazesi karakterindeki, kanal dolguları içeren fli ş çökellerinde, kanal tabanlarında da bulunur. Bunlar orta boylanmalı, iyi yuvarlakla şmı ş ve kum matriks oranı daha yüksek çökellerdir. Bu fli ş çökelleri kumta şı ve/veya kırıntılı kireçta şı, şeyl ve çamurta şı ardalanımı sunar. Kumta şları kahverengi-ye şil renkli ve volkanik kırıntılı olup, petrografik sınıflamada volkarenit olarak adlanabilirler. Kırıntılı kireçtaşları sarımsı beyaz renkli ve ta şınmı ş fosil içeriklidir. Ye şil-gri renkli şeyller genellikle kumta şlarıyla, kırmızı çamurta şları da kırıntılı kireçta şlarıyla ardalanma gösterirler, istifte, şeyl katmanları kumta şı katmanlarının, çamurta şı katmanları da kırıntılı kireçta şı katmanlarının üzerine geçi şli olarak gelir. Kumta şı ve kırıntılı kireçta şı katmanlarının tabanları a şındırmalıdır ve bu katmanlar derecelenme ve/veya ko şut laminalanma sunarlar.

Kavak Formasyonu'nun içerdi ği olistolitler serpantinit, radyolarit-çamurta şı, çamurta şı ve resifal kireçta şı kaya türündedir. Olistolitlerin en fazla birkaç yüz metre uzunlukta ve birkaç on metre kalınlıkta oldu ğu belirlenmi ştir. Olistolitlerin çevre kayaları, ba şlıca, kötü boylanmalı ve önemli ölçüde olistolit ile aynı kaya türünden çakıllardan olu şan, matriks destekli çakılta şlarıdır. Ancak yer yer kumta şı ve kırıntılı kireçta şları da kalın katmanlar halinde bulunabilirler.

Ortam ve yorum : Kavak Formasyonu, Türoniyen'de ba şlayan dalma-batmanın bir sonucu olan melanjla şma ile birlikte olu şmaya ba şlamı ştır. Okyanus yönünde birbirini üzerleyen, okyanus kabu ğu ve üst manto malzemesinden olu şan dilimlerin önünde, bu dilimlerden türeyen olistostrom ve yer yer kaba fliş geli şimi görülmeye ve öte yandan

16 da dalma ku şağının kara yönünde "kalkalen nitelikli bir adayayı volkanizması" etkinlik göstermeye ba şlamı ştır. Sıkı şma sonucunda, okyanus içi yayın arkasında da melanjla şma gerçekle şmi ş ve kıta yamacı ile şelfe ait kaya türleri de olistolit olarak formasyon içinde yer alabilmi şlerdir. Bu mekanizma içerisinde, Kavak Formasyonu’nun okyanus içi ada yayı ile bu yaya ilişkin yayönü ve yaygerisi havzalarda olu şmu ş oldu ğu söylenebilir. Formasyonun olu şum süreci, melanjla şma süresince devam etmi ş ve Maestrihtiyen’de tamamlanmı ştır.

Yapraklı Formasyonu (Kçy)

Kayatürü özellikleri : Formasyon Yukarıöz köyünden geçen Büyük Çay ile Gökçeyüz Çayı boyunca ve Bürtü yakın çevresinde gri renkli, kalın katmanlı, yer yer karbonize olmu ş makro fosilli (pelesipod ve belemnit), çok ender kumta şı ara katmanlı marn kaya türündedir. Di ğer yüzleklerin de ise genellikle kumta şı-marn-killi kireçta şı ardalanımı sunan, fli ş tipinde bir istif karakterindedir. Bu fli ş içinde yer yer formasyon içi göçmeler ile olu şmu ş çakıllı ve kıvrımlı düzeylerin yanı sıra, kalın katmanlı marnlardan olu şmu ş onlarca metre kalınlı ğında düzeyler de bulunmaktadır. Fli ş içinde marnlar azaldıkça, formasyonun rengi griden beyaza do ğru kayar. Fli şte katman kalınlıkları ince-ortadır. Kumta şları çe şitli taban yapıları sunar ve genellikle derecelenmeli veya ko şut laminalanmalıdır; yer yer çapraz laminalanma da izlenebilmektedir. Formasyonun Yapraklı ve Kavak dolayında taban kesiminde, Yukarıöz ve Bürtü dolayında üst kesimlerinde yer alan ve karbonatlı kumta şı-kumlu kireçta şı kaya türündeki birimler Gürgenlikdere Üyesi olarak; Yukarıöz'de yüzlek veren çakılta şı-kumta şı kaya türündeki birim de Yukarıöz Üyesi olarak ayıklanmı şlardır. Bu üyeler de gözönüne alındı ğında, tüm formasyon tabanda karbonatlı kumta şı-kumlu kireçta şı olarak ba şlar, üste do ğru marnlara geçer ve en üstte çakılta şı kumta şı ardalanması ve yerel kumlu kireçta şı mercekleri ile sona erer. Bu istiflenme, yanalda, hemen hemen som bir fli ş istifine geçi ş gösterir.

Ortam ve yorum : Yapraklı Formasyonu'nun üyeleri dı şındaki kesimi şelf ve derin havza ko şullarında çökelmi ştir. Şelf çökelleri kalın katmanlı marnlardır. Bunlar genellikle derin ve açık şelf ko şullarını yansıtır, yanalda derin havzanın fli ş çökellerine geçi ş

17 gösterirler. Formasyon her iki üyesine yakın kesimlerinde daha sı ğdır. Gürgenlik Üyesi kumsal ve sı ğ karbonat platformunu, Yukarıöz Üyesi ise olasılıkla bir yelpaze deltasının sualtı kesimini temsil etmektedir. Kavak Formasyonu'nun sı ğlıklarda olu şan kesimi üzerinde Gürgenlik Üyesi ile geli şmeye ba şlayan formasyon, çökelme alanının giderek derinle şmesi ile şelf çökeli karakterini kazanmı ştır. Bu süre içerisinde daha derinlerde fli ş çökelimi sürmü ş, Kavak Formasyonu'nun devam eden volkanizması ile giriklikler olu şmu ştur. Çökelme alanının ba şlangıçta sı ğ olan kesimi, Maestrihtiyen sonlarında dolgulanma ile yine sı ğla şmı ş ve melanj yükseliminin önünde geli şen yelpaze deltası (Yukarıöz Üyesi), şelf çökelleri üzerine çökelmi ştir. Yapraklı Formasyonu'nun kalın katmanlı marnlardan olu şan şelf çökelleri bentonik ve planktonik faunayı birlikte, fli ş tipi havza çökelleri ise hemen hemen yalnızca planktonik faunayı içerirler.

Gürgenlikdere Üyesi(Kçyg)

Kayatürü özellikleri : Birim ba şlıca karbonatlı kumta şı, kumlu kireçta şı ve daha az olarak çakılta şı, şeyl ve tüften olu şur. Ostrea ve/veya gastropodlar yer yer kokina katmanları olu şturur. Kumta şları sarı renkli ve orta katmanlanmalı olup, ço ğunlukla canlı e şelemesi sonucu içyapıları tahrip edilmi ştir. Ancak yer yer çapraz katmanlanma ve laminalanma, ko şut laminalanma, çakılta şı mercekleri ve katmanlanmaya dik yönde geli şmi ş canlı kaçı ş izleri ve yuvalar içermektedir. Birkaç düzeyde büyük ölçek çapraz katmanlı ve kanal geometrili çakılcıklı kumta şları izlenmi ştir. Kumlu kireçta şları sarı ve pembemsi sarı renkli olup, ba şlıca kavkı kırıntısından ve daha az karadan türeme kayaç kırıntısından olu şurlar. Bentonik foraminifer içerikleri yüksektir. İnce-orta katmanlıdırlar. Yer yer mercan, bryozoa ve rudist kavkı parçaları da içerirler. Çakılta şı düzeyleri çok az olup, kumta şları içinde merceksel katmanlar halindedirler. Şeyller ye şil veya bordo renklidir; katmanlanmaları izlenemez ve genellikle fosil içermezler. Tüfler ince katmanlar halindedir ve ço ğunlukla şeyllerin arasında yer alırlar. Sarı veya pembe renklidirler. Yer yer mikritik karbonatla birlikte çökelmi ş ve mikrit-tüf karı şımı bir kayaç meydana getirmi şlerdir.

Ortam ve yorum : Gürgenlikdere Üyesi, Kavak Formasyonu'nun sı ğlıklarda olu şan kesimi üzerinde, herhangi bir zamansal kesiklik olmadan geli şmi ş olan kumsal ve sı ğ

18 karbonat platformu çökelleridir. Çökelme alanının çökme sonucunda derinle şmesinin ardından, giderek dolmasıyla yeniden sı ğla şması sonucunda benzer çökelme ko şulları olu şmu ştur. Bu dönemde üye ya şelf marnları üzerinde ya da kıyıda geli şen bir yelpaze delta su altı kesimi üzerinde geli şmi ştir.

Yukarıöz Üyesi (Kçyy)

Kayatürü özellikleri : Birim ba şlıca çakılta şı ve daha az oranda kumta şı ve marn içerir. Yapraklı Formasyonu'nun marnları üzerine geçi şli olarak geldi ği taban kesiminde marnlar ince katmanlar halinde kumta şlarıyla ardalanır. İstif üste do ğru tane boyunda kabala şma göstererek çakılta şına dönü şür. Gürgenlikdere Üyesi ile geçi ş gösterdi ği yerlerde ise kumta şları egemendir. Çakılta şları ko şut ve orta-kalın katmanlanmalı, yer yer düzlemsel çapraz katmanlanmalı, orta ve bazen de kötü boylanmalıdır. Kumta şları genellikle kaba taneli, ko şut laminalıdır; yer yer çapraz katmanlanma da sunarlar.

Ortam ve yorum : Yukarıöz Üyesi, Maestrihtiyen sonlarında dolgulanma sonucunda sı ğla şmı ş şelfin kenarında, melanj yükselimi önünde geli şmi ş bir yelpaze deltasının sualtı kesimini temsil eder. Bu yelpaze deltasının deniz yönünde ilerlemesi, üzerine gelen Gürgenlik Üyesi'nin transgresif karakteri nedeniyle belirli bir andan sonra önlenmi ş ve böylelikle istifte üste do ğru geli şmesi beklenen su üstü (karasal) kesim ortaya çıkamamı ştır. Üyenin üst dokana ğının bindirmeli olu şu da, istifin daha sonraki kesimindeki geli şimin bilinememesine neden olmaktadır.

Ilgaz Formasyonu (Ti)

Kayatürü özellikleri : Ilgaz Formasyonu genel olarak altta çakılta şı ile ba şlayıp kumta şı ile devam eden ve silt ta şları ile sona eren devrelerin birbiri üzerine gelmesinden olu şmu ş bir istiftir. Her bir devre altta a şındırmalı tabanlı bir çakıl ta şı ile ba şlar. Çakılta şı tane destekli, yer yer binik çakıllı, çapraz katmanlı olup kumta şı mercekleri içerir. Bunun üzerine tane boyunun giderek küçülmesiyle kumta şları gelir. Kumta şları altta teknesel ve düzlemsel çapraz katmanlı veya kalın ko şut laminalıdır. Üste do ğru çapraz veya ko şut laminalı olur ve yer yer siltta şlarıyla ardalanır. En üstte yer alan

19 siltta şları ince kumta şı ara katmanlı kalın katmanlar halinde görülürler. Yakından incelendi ğinde, bunların aslında birçok ince katmandan olu ştu ğu ve e ğer korunmu şsa ko şut ve çapraz laminalar içerdi ği anla şılır. Siltta şları’nın üzerinde yeni bir devre çakılta şlarıyla ba şlar. Her bir devrenin kalınlı ğı 2–10 m arasında de ğişmektedir. Formasyonun genel rengi sarı ve sarımsı gridir.

Ortam ve yorum : Ilgaz Formasyonu menderesli ırmak ortamında çökelmi ştir. Saptanan devreler dirsek seti ve ta şkın ovası çökellerini yansıtmaktadır.

De ğim Formasyonu (Td)

Kayatürü özellikleri : De ğim Formasyonu bordo, kızıl kahverengi veya sarımsı renkli çakılta şı ve çamurta şlarından olu şur. Az oranda kumta şı da bulunur. Birim, yaslanmı ş oldu ğu temel kayanın parçalarından olu şmu ştur. Çakılta şları kalın katmanlı, kötü-çok kötü boylanmalı, matriks destekli, gev şek tutturulmu ştur. Katman tabanları düz ve yük kalıplıdır. Çamurta şları orta-kalın katmanlı, kötü boylanmalı, gev şek tutturulmu ştur. Kumta şları ince-orta katmanlı, orta-kötü boylanmalı, çakıllı, kaba taneli, gev şek tutturulmu ştur. Genellikle kalın ko şut laminalıdırlar.

Ortam ve yorum : Formasyon alüvyon yelpazesi ortasında çökelmi ştir. İnceleme alanında birini olu şturan alüvyon yelpazelerinin yalnızca yakınca kesimine ait dolgular korunmu ştur. Tümüyle önünde geli şti ği kaynak alanın kaya türüne ba ğlı olan bir çakıl içeri ği vardır. Güney'deki yüzlekleri (Büyükhacıbey Alva arası) fli ş karakterli Karada ğ Formasyonu'nun çakıllarını içerir ve sarı renklidir. Oysa Kuzey’deki di ğer yüzlerleri Ahlat Ofiyolitli Melanjı ve İncik Formasyonu’nun çakıllarını içerdi ğinden bordo-kızıl kahverengi renklidir. Kaynak alanın kaya türü özelliklerinden dolayı, bu kesimde formasyon daha büyük oranda blok kapsamaktadır.

Alüvyon (Qa)

İnceleme alanında Kızılırmak, Acı çay, Tatlı Çay, Terme Çayı, Uluçay, Devrez Çayı ve Gök çay gibi büyük akarsular ile bunlara kavu şan de ğişik büyüklükteki akarsuların

20 biriktirdi ği alüvyonlar vardır. Akarsu boyutları büyüdükçe, biriktirilen gerecin tane boyu küçülür. Ancak hiç bir akarsuyun yaygın ta şkın düzlükleri yoktur. Kızılırmak ve Devrez Çayı gibi en büyük akarsular bile örgülü-menderesli karı şımı olan, karı şık tipte ırmaklardandır.

3.2.3 Volkanik Kayaçlar

Etüt bölgemizde Panayır tepe ve Kavak köyü civarında ki bazaltlar eosen ya şlı bazaltlara benzemektedir, fakat Sırtınka şı tepe yamacında bunlar üzerine Üst Kretase konglomeralarının gelmesi buradaki bazaltların ofiolitlerin üst seviyelerine dahil edilmelerine sebep olmu ştur. Bölgede detay çalı şmalara geçilmeden çalı şmalara son verilmesi bu durumu kafi miktarda açıklı ğa kavu şturamamı ştır.

İkinci olarak Yapraklı’nın kuzeydo ğusunda Üst Kretase ya şlı konglomera, kumta şa kireçta şı münavebesi içersinde küçük bazalt mostralarına ve tüflere rastlanmaktadır (Alpan 1968).

3.2.4 Tektonik

Bölge tektonik ünite bakımından anatolitlerin kuzeyinde yer almaktadır. Çalı şma sahamızda bulunan ofiyolitler, Üst Kretase, Oligo-miosen ve Pliyosen serileri alp orojenezi'nin muhtelif fazlarından etkilenmi ştir. Bölge nihai tektonik yapısını alp orojenezinin son safhalarında kazanmı ştır.

Saha dahilinde büyük kıvrımlar te şekkül etmemi ştir. Litolojiler umumiyetle NE-SW do ğrultulu ve SE ye e ğimlidir, sadece kuzeybatı kö şede e ğimler NW istikametlidir, bu durum sahamızın ortasında NE-SW do ğrultulu büyük bir antiklinalin varlı ğını i şaret etmektedir. Bunun haricinde Üst Kretase ya şlı konglomera, kumta şı, marn ve kireçta şı münavebesi içersinde Üst Kretase ya şlı konglomera, kumta şı, marn ve kireçta şı münavebesi içersinde de küçük antiklinal ve senklinaller mevcuttur. Etüt sahamızın güneyinde bulunan Oligo-miosen ve Pliyosen ya şlı seriler güneye do ğru hafif e ğimlidir.

Harita 3.2 Ara ştırma alanının jeoloji haritası (Hakyemez vd. 1986, 1/100.000 ölçekli Yapraklı-Ilgaz- Çankırı-Çandır Dolayının Jeoloji Haritası’ndan de ğiştirilerek alınmı ştır.)

22 3.3 Ara ştırma Bölgesinin Büyük Toprak Grupları

Ara ştırma alanının toprak özellikleri ile ilgili bilgi ve haritalar Toprak-Gübre Ara ştırma Enstitüsü’nden alınmı ştır (Anonim 1998).

3.3.1 Kolüvyal Topraklar (K)

Bu topraklar dik e ğimlerin eteklerinde, yerçekimi, toprak kayması, yüzey akı şı ve yan dereler ile kısa mesafelerden ta şınarak biriktirilmi ş ve kolüvyum denen materyal üzerinde olu şmu ş genç (A) C profilli topraklardır.

Kolüvyal toprakların fiziksel ve kimyasal özelliklerini yamaçtan gelen malzemenin fiziksel ve kimyasal özellikleri belirler. Kolüvyal topraklar dikey yönde önemli de ğişme gösterir (Atalay 2000). Ana materyal derecelenmemi ş veya kötü derecelenmi ştir. Ya ğışın veya akı şın yo ğunlu ğuna ve e ğim derecesine göre de ğişik parça büyüklüklerini içeren katları ihtiva ederler. Bu katlar alüvyal topraklar gibi birbirine paralel olmayıp katlar arasında yer yer geçi ş vardır. Dik yamaçların eteklerinde ve vadi bo ğazlarında bulunanlar daha çok, az topraklı kaba ta ş ve molozları içerirler. Yüzey akı şının hızının azaldı ğı oranda parçaların çapları küçülmekte ve hatta alüvyal toprak parça büyüklü ğüne e şit olmaktadır. Böylece do ğal e ğimin azaldı ğı yerlerde kolüvyal ve alüvyal topraklar birbirine geçi şli olarak karı şır. Bu durumda kolüvyal toprakları alüvyal topraklardan ayırmada arazinin formu, topografyası, topra ğın rengi, reaksiyonu, profildeki çakılların tabiatı, drenaj ve tuzluluktan yararlanılır. Kolüvyal topraklar % 2 den fazla olmak ko şulu ile mutlaka bir e ğime sahiptir. Sık sık de ğişen meyillerin meydana getirdi ği dalgalı topografyadan ziyade, gittikçe artan homojen meyile sahip topografyaları vardır. E ğim tek tip olup, materyalin geldi ği yöne do ğru artmaktadır. Ara sıra ta şkına maruz kalırlarsa da e ğim ve bünye nedeni ile iyi drenajlı olup bunun bir sonucu olarak da tuzluluk ve tuz birikmesi göstermezler.

Kolüvyal topraklarda renk ve reaksiyon, kopup geldiği ana materyalin aynı veya benzeridir. Bu nedenle üst toprak rengi hariç profilin rengi de ğişiklik göstermez.

23 Profildeki çakılların tabiatı da kopup geldi ği ana materyalin aynı olmasına ra ğmen mesafenin kısa olması nedeniyle çakıllar tam yuvarlakla şamamı ştır.

Üzerlerindeki bitki örtüsü iklime ba ğlıdır. Özel bir iklime ve vejetasyona sahip de ğillerdir, her iklimde bulunabilirler. Vejetasyon çok çe şitlidir. Fizyolojik derinli ği fazla olan bu topraklar; orman, ba ğ ve bahçelerin tesisine uygundur (Atalay 2000).

3.3.2 Kahverengi Orman Toprakları (M)

Ara ştırma bölgemizde en geni ş alanı Kahverengi Orman Toprakları kaplar. Serin ılımandan sıcak ılımana kadar de ğişen humid (ya ğışlı) iklimlerde rastlanan bu topraklar, intrazonal toprakların kalsimorfik alt grubuna dahildirler. Karakteristik özellikleri, toprak gövdesinin yüksek derecede kirece sahip ana madde üzerinde geli şmesidir. Bu toprakların ana maddesi 3. zamana ait marn, kalkerli kil ve ayrı şmamı ş kireç ta şıdır.

Yarı nemli sahalardaki kahverengi orman topraklarının morfolojileri incelendi ğinde calcic (kireç birikimi) ve gypsic (sodyum sülfat birikimi) horizonları bulunabilir. Kahverengi orman topraklarının üzerlerindeki bitki örtüsü kaldırıldı ğında bu topraklar kolayca karı şık ziraatın yapıldı ğı verimli topraklara dönü ştürülebilir (Mater 1998). Orman örtüsü altında geli şti ği için toprak organik madde bakımından oldukça zengin ve koyu renklidir. Ya ğış şartlarına ve bunun sonucu olarak bitki örtüsü durumuna göre farklı özellik gösterir. Kahverengi Orman topraklarının büyük bir kısmında tarım yapılmaktadır. Bu yerler ormandan açılmı ş olduklarından da ğınık veya kümeler halinde ağaç ve çalılara sahiptir. Bunun dı şında kalan yerler ormanlarla kaplı olup açık alanlar otlak sahası olarak kullanılmaktadır.

Kuzey Anadolu ile Yıldız da ğlarının fazla ya ğış alan kuzeye bakan yamaçlarında toprak, genellikle asit reaksiyon göstermekte olup üst topraktan karbonatlar uzakla şmı ştır. Da ğların yüksek kısımlarında ise podzolla şmadan dolayı topra ğın rengi açılarak boz, boz-esmer renge do ğru dönü şmektedir. Bu sahalarda organik madde topra ğa iyice karı şmamı ştır. Buna kar şılık, aynı da ğ ku şağının güneye bakan yamaçlarında kuru orman örtüsü altında kireçli kahverengi orman toprakları bulunur.

24 Alt toprakta kireç birikmesinden dolayı kireç lekeleri veya çiçekleri bulunur ve alkalen reaksiyon gösterir (Atalay 2000).

Profil özellikleri;

Profilleri A (B) C şeklinde olup, horizonlar birbirine tedricen geçi ş yapar. A horizonu iyi geli şmi ş oldu ğundan tarım için kullanılmayan yerlerde belirgin olarak görülür. Bu horizon üzerinde birkaç cm. kalınlı ğında A 1 ve A 2 organik horizonlarını görmek mümkündür. Organik madde Mull formundadır. Yani organik kısım mineral kısımdan ayrı olarak bir kat halinde ve mineral kısım içerisinde humus formunda bulunur. Humufikasyon hızlı, fermantasyon yoktur. A horizonunun derinli ği ortalama olarak 30– 40 cm. dir. Bu horizonun rengi genellikle çok koyu grimsi kahverengi ile koyu sarımsı kahverengi olup bitki kök da ğılımı sık ve çoktur. Gözenekli veya granüler bir yapıya sahiptir. Organik madde, mineral madde ile iyice karı şmı ştır. Reaksiyonu genellikle kalavi bazen de nötr’dür. B horizonuna geçi şte horizon sınırı düz veya dalgalı, geçi ş açıktır.

B horizonu ortalama 15–30 cm. kalınlıktadır. Bu kalınlık erozyon sahalarında çok azaldı ğı hatta yok oldu ğu gibi, düzgün topografya ve uygun toprak şartlarında daha da derin olmaktadır. B horizonunun rengi, koyu kahverengi, koyu sarımsı kahverengi veya koyu kahverengi ile açık sarımsı arasında de ğişir, B horizonunda kil miktarı daima yüksektir. Reaksiyonu A horizonundaki gibidir. Yapı granüler veya yuvarlak kö şeli bloktur. Çok az miktarda kil birikmesi olabilir. Horizonun a şağı kısımlarında CaCO 3 bulunur. Kil içeri ği C horizonu'ndan daha fazladır. Da ğlık alanlarda a şınmadan dolayı topra ğın ço ğunlukla B horizonu geli şmemi ştir.

C horizonu genellikle 30–60 cm, derinliktedir. Renk sarı, koyu grimsi kahverengi ve açık kahverengimsi gri arasında de ğişir.

Horizonlar arasındaki sınırlar geçi şlidir. Toprak derinli ği 50–90 cm arasında de ğişir. Topraklar orman örtüsü, genellikle geni ş yapraklı orman altında olu şur. Bu toprakların

25 olu şumunu sa ğlayan yüksek miktarda kalsiyum kolloidallerinin bulunması ve ya şlarının genç olmasıdır. Toprakların drenajları iyidir.

3.3.3 Çıplak Kaya ve Molozlar (ÇK)

Üzerinde bitki örtüsü bulunmayan parçalanmamı ş veya kısmen parçalanmı ş sert kaya ta şlarla kaplı sahalardır. Genellikle bitki örtüsünden yoksundurlar. Bazen arasında toprak bulunan kaya çatlaklarında veya topraklı küçük ceplerde yeti şen çok seyrek orman a ğaçları, çalı ve otlar bulunabilir. Bu alanların tarımsal açıdan da hiçbir de ğeri yoktur.

Harita 3.3 Ara ştırma alanının büyük toprak grupları (Anonim 1998, 1/100.000 ölçekli Çankırı İli Arazi Varlı ğı Haritası’ndan de ğiştirilerek alınmı ştır.)

26 4. ARA ŞTIRMA BÖLGES İNİN İKL İMİ

Bir ülke veya bölge üzerinde arazinin de ğerlendirilmesi uygulamalı veya temel bir perspektif içerisinde ara ştırılmak istenildi ğinde çevre, dolayısıyla bunun ba şlıca faktörlerinden biri olan iklim ba şta gelir. Çünkü iklim topra ğı, erozyonu, bitkiyi ve hayvanı şekillendirir. Her bitki türü çe şitli iklim elemanlarının veya faktörlerinin ekstrem de ğerleri arasında hayatını devam ettirebilir. Bu sınırların dı şında bitkilerin geli şmesi olanaksızdır. Her iklim, belirli bir bitki toplulu ğunu karakterize eder ve bunun sonucunda dünya üzerinde bitkilerin da ğılı şı gerçekle şir (Akman 1989). Daha önce de belirtildi ği gibi ara ştırma alanımız, co ğrafik olarak iç Anadolu Bölgesi ile Batı Karadeniz Bölgesinin birle şti ği bölgede yani İç Anadolu Bölgesi'nin kuzeyinde bulunmaktadır. Bölgenin topografik, orografik ve jeomorfolojik yapısı iklim ko şulları üzerinde etkili olmaktadır. Ara ştırma bölgemizin iklimini tanımlayabilmek için, bölgeye en yakın dört meteoroloji istasyonunun verileri kullanılmı ştır (Çizelge 4.1). Ara ştırma bölgesini çevreleyen bu istasyonlar; kuzeyde Tosya ve Ilgaz, güneyde Çankırı ve 1975–1995 yılları arasında ara ştırma alanında faaliyet gösteren Yapraklı istasyonlarıdır.

Çizelge 4.1 Ara ştırma bölgesindeki istasyonların rasat tipleri ve süreleri

İSTASYON YÜKSEKL İK RASAT YILLARI RASAT T İPLER İ İSTASYON T İPİ

Çankırı 751 m 1975–2003 Ya ğış -Sıcaklık Büyük Klima Yapraklı 1225 m 1975–1995 Ya ğış - Sıcaklık Otomatik T2 Ilgaz 885 m 1975–2004 Ya ğış - Sıcaklık Büyük Klima Tosya 820 m 1975–2004 Ya ğış - Sıcaklık Büyük Klima

4.1 Ya ğışlar

Bölgede yıllık ya ğış miktarı, 404 ile 538,1 mm arasında de ğişmektedir (Çizelge 4.2). Orman içi ve yakınlarında yer alan Yapraklı'da ya ğışın 500 mm'nin üzerinde olması, orman faktörünün bir yerin ya ğış miktarı ve rejimine etkisini göstermesi bakımından ilginçtir. Step alanlarının yo ğun oldu ğu Çankırı’da ise 404 mm dolayındadır. Bu durum orman faktörünün bir yerin ya ğış miktarı ve rejimine etkisini açıkça gösteren bir durumdur.

Çizelge 4.2 Aylık ve yıllık ya ğış ortalamaları (mm)

A Y L A R YILLIK İSTASYON Yükseklik (m) R. S. (Yıl) TOPLAM 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Çankırı 751 m 29 40,3 26 32,4 50,4 56 38,1 21,6 17,4 14,4 30,7 30 46,7 404 Yapraklı 1225 m 21 64,1 37,7 44,9 61,5 81,5 49,9 23,7 16,9 16,4 35,9 42,9 62,7 538,1 Ilgaz 885 m 30 44,7 31,1 33,5 51,3 60,1 44,1 25,6 22,9 18,3 31,6 32 45,5 440,7 Tosya 820 m 30 48,3 32,9 35,5 56,5 62,5 51,3 29,4 20,5 21,6 35 35 49 477,5

4.2 Mevsimlik Ya ğışlar

Yıllık ya ğış miktarının aylar ve mevsimler içindeki da ğılı ş şekli ya ğış rejimi tiplerini olu şturur. Bitki hayatında yıllık ya ğış miktarından çok ya ğışın aylar ve mevsimler içindeki da ğılımı önemli rol oynamaktadır. Çizelge 4.3'de ara ştırma bölgesindeki istasyonların mevsimlik ya ğış miktarları ve ya ğış rejimleri verilmi ştir. Buna göre ormana yakın alanda yer alan Yapraklı istasyonu'nda İ.K.S.Y., Çankırı, Ilgaz ve Tosya’da ise İ.K.Y.S.'dir. Bütün istasyonların ortak özelli ği en az ya ğış alan mevsimlerin genellikle Yaz ve Sonbahar olmasıdır.

Yapraklı'da görülen İ.K.S.Y. tipi ya ğış rejimi; Do ğu Akdeniz ya ğış rejimi 2. tipini; Çankırı, Ilgaz ve Tosya’da görülen İ.K.Y.S. tipi ya ğış rejimi ise Akdeniz e ğilimli geçi ş rejimi 1. tipini karakterize etmektedir.

Çizelge 4.3 Ya ğışın mevsimlere göre da ğılı şı ve ya ğış rejimi tipleri

İlkbahar Yaz Sonbahar Kı ş Ya ğış İstasyon Toplam Ya ğış Rejimi Tipi Rejimi mm % mm % mm % mm %

Akdeniz E ğilimli Geçi ş Çankırı 138,8 34,35% 77,1 19,08% 75,1 18,58% 113 27,97% 404 IKYS Rejimi 1. Tipi

Do ğu Akdeniz Ya ğış Yapraklı 187,9 34,91% 90,5 16,81% 95,2 17,69% 164,5 30,57% 538,1 IKSY Rejimi 2. Tipi

Akdeniz E ğilimli Geçi ş Ilgaz 144,9 32,87% 92,6 21,01% 81,9 18,58% 121,3 27,52% 440,7 IKYS Rejimi 1. Tipi

Akdeniz E ğilimli Geçi ş Tosya 154,5 32,35% 101,2 21,19% 91,6 19,18% 130,2 27,26% 477,5 IKYS Rejimi 1. Tipi

28 4.3 Nispi Nem ve Rüzgar

Ara ştırma bölgesinde yıllık ortalama nispi nem miktarı % 61 ile 67 arasında de ğişmektedir (Çizelge 4.4). Çizelge 4.5'te ara ştırma bölgesindeki istasyonların en hızlı esen rüzgar yönü ve kuvveti (m/sn) verilmi ştir.

Çizelge 4.4 Aylık ve yıllık ortalama nispi nem değerleri (%)

A Y L A R YILLIK İstasyon Yükseklik (m) R. S. (Yıl) TOPLAM 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Çankırı 751 m 29 77 74 67 66 65 61 57 57 61 67 76 80 67

Yapraklı 1225 m 21 78 73 64 57 58 54 49 47 48 58 71 79 61

Ilgaz 885 m 30 74 72 66 65 64 62 57 58 60 66 71 77 66

Tosya 820 m 30 74 67 60 59 60 57 53 54 55 61 68 75 61

Çizelge 4.5 En hızlı esen rüzgar yönü ve kuvveti (m/sn)

Yükseklik A Y L A R YILLIK İstasyon R.S. (Yıl) (m) TOPLAM 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

W WNW E SSW NNW WNW WNW SW WNW S W NW SSW Çankırı 751 m 29 19,6 16,1 19,1 21,1 16,8 16 18 17,6 15,7 19,4 16,5 16,7 21,1

N N SW N N NW NE N N NW N N N Yapraklı 1225 m 21 17-21 17-21 17-21 14-17 11-14 11-14 11-14 14-17 11-14 11-14 17-21 17-21 17-21

SE ESE ESE SE S WSW SSW S S SSW SW SW WSW Ilgaz 885 m 30 15,5 21,6 19,6 19,8 22,8 28,4 18,2 18,1 18,1 15,3 21,4 16,5 28,4

SSW W N SW SW WSW S W SSW SW W SW SW Tosya 820 m 30 21,2 22,1 19,7 26,8 26,6 26,4 24,8 24,6 24,7 29 24 21,3 29

4.4 Sıcaklıklar

4.4.1 Aylık ve yıllık sıcaklık ortalamaları

Bölgedeki istasyonlarda yıllık ortalama sıcaklık 9,1 ile 11,2 °C arasında de ğişmektedir. Tüm istasyonlarda ortalama sıcaklı ğın en fazla oldu ğu ay Temmuz ayıdır. Bu de ğerler; Çankırı'da 23, Yapraklı'da 19,5, Ilgaz'da 21, Tosya'da ise 21,9 °C'dir. Aylık ve yıllık ortalama sıcaklıklar Çizelge 4.6'da gösterilmi ştir. Buna göre, ara ştırma bölgesinde sıcaklık farkı çok fazla olmayıp ormanlık alana en uzak olan Çankırı di ğer istasyonlara oranla daha sıcaktır.

Çizelge 4.6 Aylık ve yıllık ortalama sıcaklık de ğerleri (°C)