Łódź 2020
SPIS TRE CI
Wioletta Kazimierska-Jerzyk, Pa e P i , Krytyka artystyczna d ud iestolecia mi d ojennego. Mi d estet k filo ofic n i s tuk no oc esn (wprowadzenie) ...... 7 Diana Wasilewska, W poszukiwaniu no oc esnego j ka kr t c nego. S tuka a angardo a uj ciu Stefanii Zahorskiej ...... 11 Wioletta Kazimierska-Jerzyk, J k kr t ki art st c nej a poj cia estet ki Miec s a a Wallisa ...... 31 Bea a iecik ka, Muzyka obraz s neste ja? Wok wczesnych prac Zofii Lissy (i artystycznych wizualizacji muzyki)...... 59
Karolina Kolinek-Siechowicz, Pa e Siech ic , Zofia Lissa vs Roman 81 Ingarden. Spra a to samo ci d ie a mu c nego......
Ce a W , Traktat architektonic n Bohdana Lacherta: summa mit 97 a angard c apis do iadc e ?......
ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS FOLIA PHILOSOPHICA. ETHICA – AESTHETICA – PRACTICA 35, 2020
http://dx.doi.org/10.18778/0208-6107.35.01
KRYTYKA ARTYSTYCZNA DWUDZIESTOLECIA MI D OJENNEGO. MI D ESTET K FILO OFIC N I S T K NO OC ESN (WPROWADZENIE)
Teksty zebrane w niniejszym oraz kolejnym planowanym tomie „Folia Philosophica. Ethica – Aesthetica – Practica” s pokłosiem konferencji zorga- nizowanej pod hasłem Krytyka artystyczna dwudziestolecia międzywojennego. Między estetyką filozoficzną i sztuką nowoczesną, która odbyła si w Muzeum Sztuki w Łodzi w dniach 22–23 lutego 2018 roku1. Celem tej konferencji było wyeksponowanie zaplecza filozoficznego, czy ci lej – estetycznego, dzia- łalno ci autorów komentuj cych w Polsce sztuk nowoczesn . Dotyczy ono – z oczywistych wzgl dów – pism estetyków akademickich, takich jak Roman Ingarden, Zofia Lissa, Mieczysław Wallis. Manifestuje si ono równie w tekstach autorów uprawiaj cych tzw. krytyk towarzysz c , takich jak Jan Brz kowski, Debora Vogel, Stefania Zahorska. Krytyka artystyczna wydaje si pełni rol po rednicz c mi dzy estetyk i sztuk nowoczesn – ujawnia napi cia mi dzy radykalnymi zmianami w sztuce a nowymi rozstrzygni ciami dotycz cymi warto ciowania dzieł sztuki. Stosunkowo niewiele uwagi po wi cono do tej pory koincydencjom i wza- jemnym inspiracjom mi dzy dziedzinami estetyki i sztuki nowoczesnej; dominuje opinia, e eksperymenty artystyczne wymierzone były w tradycyjne warto ci estetyczne. Skupienie si na j zyku krytyki okresu dwudziestolecia mi dzywojennego w Polsce mo e prowadzi do odkrycia, e zmiany w sztuce mogły działa stymuluj co na rozwój refleksji estetycznej, ta za – za po - rednictwem krytyki – mogła, do pewnego stopnia, wynosi praktyki artystyczne na poziom samo wiadomo ci teoretycznej. Autorów, którzy stali si bohaterami tekstów zamieszczonych w niniejszym tomie, ł czy zarówno kontekst historyczny jak i merytoryczny. Reprezentuj oni w zasadzie to samo pokolenie intelektualne wzajemnie inspiruj cych si przedstawicieli ró nych dyscyplin: Stefania Zahorska [1890–1961], Roman Ingarden [1893–1970], Mieczysław Wallis [1995–1975], Zofia Lissa [1908–1980],
1 Konferencja zorganizowana została w zwi zku z wystaw Montaże. Debora Vogel i nowa legenda miasta (27.02.2017–4.02.2018), kuratorzy: Andrij Bojarov, Paweł Polit, Karolina Szymaniak, Muzeum Sztuki w Łodzi. Zob. katalog wystawy: Montaże. Debora Vogel i nowa legenda miasta, red. Andrij Bojarov, Paweł Polit, Karolina Szymaniak, Muzeum Sztuki w Łodzi, Łód 2017. 8 Wioletta Kazimierska-Jerzyk, Paweł Polit Bohdan Lachert [1900–1997]. Wpisuj si swymi badaniami, twórczo ci a tak e polemikami w wa ne tendencje i dyskusje charakterystyczne dla pierwszej połowy XX wieku, rozwijane i weryfikowane nast pnie w okresie powojennym. Całe grono wyró nia si interdyscyplinarnym wykształceniem i ci le filozoficznymi zainteresowaniami, które jednakowo nie zawsze s tak samo widoczne. Teoria i krytyka sztuki ró nie bowiem z filozofi si obchodz . Artykuły Diany Wasilewskiej i Wioletty Kazimierskiej-Jerzyk s mono- graficznymi uj ciami działalno ci tytułowych bohaterów obu tekstów jako krytyków sztuk plastycznych. O ile Stefania Zahorska poszukiwała filozo- ficznego uzasadnienia dla intelektualnego wysiłku i praktyki artystycznej, a tym samym stawiała sobie cel wypracowania nowego j zyka krytyki artystycznej, o tyle Mieczysław Wallis – pisz cy, zwłaszcza w latach dwudziestych XX wieku, do gazety codziennej dla prostego, zwykłego czytelnika – filozofi przemycał implicite wła ciwie wył cznie jako proces pluralistycznego sposobu warto ciowania artystycznych zjawisk. Opracowania Beaty niecikowskiej i Cezarego W sa dotycz rozumienia konkretnych zagadnie teoretycznych (odpowiednio) dzieła muzycznego i archi- tektonicznego w uj ciach Zofii Lissy i Bohdana Lacherta. Oba uwzgl dniaj aspekty procesu twórczego i odbiorczego, wskazuj c tym samym na zadania dla krytyki artystycznej. Zarówno zało enia Lissy rozproszone w kilku tekstach, jak i odkrywany ci gle traktat Lacherta s pracami stosunkowo hermetycznymi. Kwestia ta nie dziwi, mamy bowiem w obu przypadkach próby ustalenia uniwersalnych teorii przestrzenno ci sztuki sytuuj cych si na przeci ciach artystycznych dyscyplin. S to tak e koncepcje maj ce jeszcze dodatkowe ambicje, by uzgodni zało enie teoretyczno-filozoficzne z praktyk kompo- zytorsk i architektoniczno-urbanistyczn . Tekst Karoliny Kolinek-Siechowicz i Pawła Siechowicza dotyczy natomiast polemiki Lissy i Ingardena skoncentrowanej wokół definicji dzieła muzycznego. Autorzy akcentuj c znaczenie koncepcji obojga badaczy, wskazuj ródła tego legendarnego ju w polskiej estetyce nieporozumienia. Stosunek Lacherta do filozofii dzieła sztuki w uj ciu Ingardena jest tu interesuj cym kontrapunktem. Architekt bowiem zaadaptował w swym traktacie kilka Ingardenowskich poj , po ród których „jako ci zestroju” wydaj si zapo yczeniem najbardziej twórczym. Tekst po wi cony Lachertowi nie był wygłoszony na wzmiankowanej wy ej konferencji Krytyka artystyczna dwudziestolecia międzywojennego. Między estetyką filozoficzną i sztuką nowoczesną. Obok wskazanych ju kontekstów wł czamy go do niniejszego numeru z dwu jeszcze innych powodów. Pierwszy to kwestia metakrytyczna. Wprawdzie traktat architekta nie jest krytyk artystyczn co si zowie, ale autor ów forsuje argumenty na rzecz takiego pisania o architekturze, które neutralizuje jej bran owy słownik (budownictwa), akcentuje za powi zania jako ci funkcjonalnych, ekonomicznych i technicz- Krytyka artystyczna dwudziestolecia mi dzywojennego… 9 nych dzieła architektury z jego wła ciwo ciami artystycznymi. Jest tym samym przykładem j zyka, w którym mo na by toczy spory o architekturze w sposób równie obrazowy i anga uj cy, jak te, które pochłaniały autorów pisz cych o malarstwie czy muzyce. Wreszcie, przybli one tutaj detalicznie sensy dialogowania z koncepcj Ingardena s , mamy nadziej , interesuj cym wkładem w celebrowanie pami ci o autorze Sporu o istnienie świata w pi dziesi t rocznic jego mierci.
Wioletta Kazimierska-Jerzyk Paweł Polit
ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS FOLIA PHILOSOPHICA. ETHICA AESTHETICA PRACTICA 35, 2020
http://dx.doi.org/10.18778/0208-6107.35.02
Diana Wasilewska h ps://orcid.org/0000-0002-9146-6599 Uni ers e Pedagogic n im. Komisji Ed kacji Narodo ej Krako ie diana. asile ska@ p.krako .pl
W POSZUKIWANIU NOWOCZESNEGO J ZYKA KRYTYCZNEGO. SZTUKA AWANGARDOWA W UJ CIU STEFANII ZAHORSKIEJ1
Abstrakt Teks jes pr b pr jr enia si kr c nem pisars Stefanii Zahorskiej, przede wszystkim gl dnieniem s pie kr c ki do c c ch a angard . Anali ie poddane os a e o- l j ce pogl d autorki, jej koncepcja s ki, gl dniaj ca r nie es e c ne i me odo- logic ne inspiracje, a ak e kr eria, jakie s oso a a do ocen d ie c kier nk ar s c n ch. Dokon j c dr goc cej diagno s an mi d ojennego pisars a o s ce, Zahorska ie- lokro nie apelo a a o odr cenie impresjonis c nej sched i s or enie no ego model kr ki ar s c nej, b d cego s anie mier si e s k no oc esn . Odpo ied i na e po r eb mia a b r nie jej asna praktyka krytyczna. Dlatego pr edmio em ar k jes r nie j k kr c n Zahorskiej poj cia wypracowane pr e kr c k , re or ka wypowiedzi, dominuj c eks ach s l odbior i p. Jest to zarazem spos b, by odda spec fik pisars a Zahorskiej i okre li jej miejsce na mapie mi d ojennej kr ki ar s c nej Polsce.
S owa kluczowe Stefania Zahorska, d d ies olecie mi d ojenne, kr ka ar s c na, a angarda, forma
1 Niniejs ar k nie ma ambicji c erp j cego opraco ania dorobk kr c nego S efanii Zahorskiej. In eres je mnie pr ede s s kim spos b, jaki Zahorska reali o a a model krytyki no oc esnej, a ak e jak gl da jej s os nek do a angard ielokro nie pr e ni oma ianej as c a la ach d d ies ch XX iek . W kolejnej dekad ie, kied wyczerpy a si e os a angard , a na scen s ki Polsce kroc li kolor ci, najd j c si w epicentrum spor o s l narodo i spo ec n odpo ied ialno ar s , Zahorska r adko abiera a g os, po i caj c si g nie spra om film i d ia alno ci repor erskiej. Dla ego e e k es ie po os an na marginesie moich ro a a . Wi cej na ema c esn ch spor o pr nc pia artystyczne zob. Diana Wasilewska, Mieczysław Treter – estetyk i krytyk sztuki oraz „szara eminencja” międzywojennego ycia artystycznego w Polsce, To ar s o A or i W da c Prac Naukowych Universitas, Krak 2019. 12 Diana Wasilewska Jedn m miernik kr c nej iadomo ci jes refleksja do c ca samej krytyki jej cel , me od, poj , kr eri ocen i p. Mo orem spra c m rozwoju metakrytyki s na og mian , jakie achod na pol s ki c literatury danego czasu, ods aniaj one bo iem pe n jaskra o ci niekom- pe encje i braki pis c ch, a pr ede s s kim nieadek a no nar d i ba- da c ch i do chc aso ch miernik ar o ci. Znam o doskonale cho b recepcji impresjoni m , a pr ede s s kim do iadc e plas ki a an- gardo ej, k ra naj i ks m s opni pr eci s a ia a si a o eniom do chc aso ej es e ki. W Polsce ro j refleksji me akr c nej nas pi w okresie mi d ojennym wraz z torowaniem drogi sztuce programowo zry- aj cej s eroko ro mian m impresjoni mem i s mboli j c secesj . Pos la me akr c ne naj i ks m aanga o aniem g osili c as rc m od i, broni c si en spos b pr ed sal ami nie brednych in ek kiero an ch ich s ron ar no pr e niedo c on ch spra o - da c , jak i nane a or e spra ach s ki. Ba ali o no kr k , s c onegdaj pr e S anis a a Wi kie ic a, podj li pr ede s s kim formi ci, a nas pnie kon n o ali, cho j nieco mniejs m aci ciem, kons r k i ci i kolor ci. Uder aj c m r nie ro mienia i nieakcep acji, z jakimi spo ka a si ich s ka, ar ci sami pr ejmo ali kr c ne s er , ro pra iaj c si relik ami m odopolskiego pisars a ra jego perlistym s lem, emfa i pa e c n mi poema ami o d s . Me akr c na refleksja nie mia a c as charak er s a c nego, nie ro ija a si acis gabine , lec fer or e polemik ideologic n ch, deba programo ch, cieraj c ch si racji i z alc aj c ch ajemnie ia opogl d . Domino a i c eks pas k ilanckie, pr e mie c e, s ce kpieni do chc aso ego model kr c nego. Walc c poj cio m galima iasem i nie dolno ci pis c ch, rc bronili jednak pr ede s s kim asnej artystycznej pozycji2. W s k rs plas kom pr s li e niek r c esn ch kr k , ac as c a, k r jak Stefania Zahorska rekr o ali si spo r d c esn ch olennik . no ej s ki. Mimo c asem odmienn ch i ji samej kr ki jednoczyli oni s e si , b alc a pr ede s s kim skrajnie d le anck p - blic s k k i n c prasie cod iennej, gd ie pr m iedli pr godni spra o - da c , a r e elno le a a sfer e r ecior dn ch pos la . W s m s andaro m ek cie me akr c n m 1926 roku Zahorska be ceremonialnie ka a pis c m anachronic ne pogl d , poj cio gma- anin , de orien acj spra ach najno s ej s ki ora bogi apara er- minologic n . Pr c n nie s ka a jednak nie c ie i ej oli kr k , lecz w ich nieprzygo o ani do no ch ar s c n ch reali . U a a a
2 Zob. Diana Wasilewska, Przełom czy kontynuacja. Polska krytyka artystyczna 1917–1930 wobec tradycji młodopolskiej, To ar s o A or i W da c Prac Na ko ch Universitas, Krak 2013. W pos ki ani no oc esnego j ka kr c nego 13 bo iem, i lko aka kr ka ma racj b , k ra ajm je s ano isko godne a o eniem oma ianego d ie a z tej perspektywy wydaje swe pozytywne b d nega ne s d . Tragikomic n ba agan , jaki id ia a po ojennej krytyce ci , mimo mian na pol s ki, k i cej sfer e ar o ci s or on ch pr e es e k popr edniej generacji o nac a jej daniem pos gi anie si nar d iami ks a con mi do analizy i oceny sztuki im- presjonistycznej:
Pros , roko s os nek do r ec is o ci i niedaj c si skon rolo a subiektywizm o o pods a , na k r ch b do an os a ca arsena fra- zeologiczny: pyszny , bajeczny , r skaj c ciem pra d nastrojem (i B g ie c m). Pod m fra esem kr o si albo nic albo, w najlepszym ra ie, o a impres jna s biek no , id ca na s n rk schod i achod s o ca, jak ch por re , i d.3
Z tym uzbrojeniem jak nie be racji a a a Zahorska kr ka nala a si obec moderni m absol nie be silna . Gd ro s ce nie poci gn a sob nie b dnego ro kr ce, s s kie mierniki odm - i pos s e s a . Recen en om, cho an m na ia opogl d ie i dob - czach popr ednich epok, po os a o b kanie si po omack i gr ni cie be nad iejnej gma aninie s , gd da n dobr , pr bo an fra es nie b j s anie a a a ani jednej d i r 4.
INTELEKTUALNA LAFIRYNDA
Dokon j c ej dr goc cej diagno s an mi d ojennego pisars a o s ce, Zahorska apelo a a o koniec no s or enia no ch miernik i no ej metody jedn m s o em no ego model kr ki ar s c nej, nieobci onego sched impresjonis c n . W pr eci ie s ie do ar s alc c ch s e- regami na c o r d d s spra ach s ki, pr bo a a b do a o - samo kr ka obr bie ins cji, c aj c jednak ra n granic mi d s ar i m od kr k . Do od c, i moderni m o nie lko no oc esne form , ale pr ede s s kim no oc esn c o iek5, Zahorska a da a r nie no- woczesnego krytyka. A a ci ie nie lko a da a, ale e pr bo a a sama m mogom spros a . Posiada a k em res pr oi e pods a . Debi j c po ojnie, mia a j a sob s echs ronne ks a cenie: s dio a a najpier med c n , k r po r ech la ach por ci a na r ec his orii sztuki, ora filo ofi , broni c 1919 rok d ser acji dok orskiej o poc kach
3 Stefania Zahorska, Krytyka wobec modernizmu, Praesens 1926, nr 1, s. 41. 4 Ibidem (wszystkie cytaty w tym akapicie). 5 Ibidem. 14 Diana Wasilewska odrodzenia w Polsce6. S dia, a nas pnie badania pr epro ad one c cio o a granic da jej mo li o a najomienia si najno s li era r pr edmiotu, ale e s ans be po redniego obco ania ak aln s k nie tylko poprzez s a , lec r nie kon ak e rodo iskiem rad ieckiej i achodniej awangardy7. Zahorska posiada a a em ied spar dog bn m ks a - ceniem i oczytaniem, ale chcia a r nie poka a , e jes olna od obci e a ci ch kr kom s ars ej generacji. Ogranic anie si do obalania, de- maskacji i d skred acji, dos r egalne as c a oj j c ch c esn kr k rc formis c n ch, na a bo iem a do d niemo no ci olenia si obs ar nego an ch ar o ci ar s c n ch. Sama nie popr es a a a i c na ski aniach or c po n program kr ki, a pr ede s s kim dra aj c go s oj ak no pisarsko-d dak c n , do od i a jednoc e nie, i me akr ka nie m si b lko, jak chcia Wojciech G o ala, rod ajem mar enia is niej cego obok prak ki c e rod ajem iadomionej mi ologii kr ki i s ki8. D ia aniom Zahorskiej o ar s o s a e poc cie misji b d e , jak pisa a Nasi o ska, poc cie odpowiedzialno- ci in elek alis a ks a no oc esno ci9. Po r eb spros ania em adani ida ak no ci kr c ki na iel polach: nie lko s k plas c n ch, ale e film , ea r , li era r c mod 10. Sprawy szeroko rozumianej sztuki s o nik kr c n m Zahorskiej nie f nkcjono a nigd i olacji od cia po aar s c nego, na podobnej asad ie rak o a a ona r nie asn ak - no pol k l r . T or a i c kr k , ale e pisa a po ie ci, oro a a
6 Zob. Anna Nasi o ska, Stefania Zahorska i wiek XX [ s p], : S efania Zahorska, Wybór pism. Reporta e, publicystyka, eseje, red. Anna Nasi o ska, Ins Bada Li erackich PAN, Warszawa 2010, s. 7. 7 Efek sp prac Zahorskiej a angardo m rodo iskiem rad ieckim opisan os a jej Listach z Nowego Wschodu repor a ach p bliko an ch na amach Wiadomo ci Li erackich . Zob. ak e: Diana Wasile ska, Stefania Zahorska – pierwsza reporterka II Rzeczpospolitej, w: Kobiece dwudziestolecie 1918–1939, red. Rados a Sioma, Wydawnictwo Naukowe Uniwersy e Miko aja Kopernika, Tor 2018, s. 227 241. 8 Wojciech G o ala, Młodopolska wyobra nia metakrytyczna, Wydawnictwo Uniwersytetu Wro- c a skiego, Wroc a 1985, s. 7. 9 Anna Nasi o ska, Stefania Zahorska i wiek XX, s. 6. 10 Ws echs ronna d ia alno Zahorskiej doc eka a si j kilk , ar no og ln ch, jak i bard iej s c eg o ch om ie . Sporo pisano o jej recen jach filmo ch, zob. Danuta Karcz, Stefanii Zahorskiej walka o treść, K ar alnik Filmo 1960, nr 1 2, s. 47 92; Anna Pilch, Symbolika form i kolorów. O krytyce artystycznej Stefanii Zahorskiej, Wydawnictwo Ksi garnia Akade- micka, Krak 2004. Pio r R d i ski po i ci kr c ce d ser acj dok orsk (nieop bliko an , jej echem jes jed nie ar k tomu Sztuka dwudziestolecia międzywojennego, b d c rac ej s res c eniem kilk ar k Zahorskiej), a Nasi o ska pr pomnia a jej ro pros one c aso- pismach dokonania repor erskie (om ione m.in. pr e e mnie ar k le po i con m kobiecem d d ies oleci ). Is nieje r nie ded ko ana Zahorskiej, spomniana ej, monografia pi ra Ann Pilch, k ra pr b je, cho nie b s c li ie, poch li si ar no nad kr c n , jak i li erack sp ci n ej a orki. S efania Zahorska ci a em c eka na gr n o ne i nikli e badanie s ojej s echs ronnej ak no ci pr ed ojn , a ak e la ach powojennych, podczas emigracji w Londynie. W pos ki ani no oc esnego j ka kr c nego 15 drog spo ec no-politycznemu repor a o i, a s ac ki i hafciarki c a ra li o ci es e c nej i miej no ci pa r enia na s k 11. Je li jednak a r - mam si c nie obs ar e pra ianej pr e ni kr ki s k plas c - n ch i ogranic m do dr giej po o la dwudziestych (to bowiem okres jej naj i ks ej ak no ci), a a m i m akresie s erokie spek r m ain ereso a , a co a m id ie, ielo pra ian ch pr e ni ga nk kr c n ch. Zahorska nie s roni a od spra o da i recen ji s a (od s ki awangardowej po skrajnie konser a n ), ale e pisa a monografie po i - cone rcom da n m (Jan Ma ejko) c sp c esn m (Eugeniusz Zak), p bliko a a eseje pogranic a es e ki i eorii ar s c nej, dokon a a nikli ego bilans minion ch n r , diagno o a a s an sztuki aktualnej, pisa a s n e c ne d ieje polskiego malars a i res cie c es nic a w sporach o pryncypia epoki. Za ka d m ra em jej g os b ra is , zdecydowany, nierzadko bezkompromisowy, zawsze wolny od kumoterstwa i koniunkturalizmu, ale przede wszystkim b o g os s s aln . Zahorska pis a a ar no period kach i an ch a angard , jak Praesens i Wiek XX , jak e liberaln ch Wiadomo ciach Li erackich c res cie acho a c ch, profesorskich S kach Pi kn ch . Te os a nie dr ko a po ied i kr c ki kilk kro nie, cho jak zastrzegali redaktorzy pogl - d i opinii a orki do ko ca nie pod ielali 12. Zahorska cies a si a em niek es iono an m naniem, i o nie lko rodo isk kr k , ale e li era i ar s . War o spomnie r nie , e jako in elek alna lafir nda Ws echnic Robo nic ej a najamia a ps chologi Ernsta Kre schmera C eladnik Szewcach Witkacego13. Ten e res Wi kac , diagno j c po iom li erackiej i ar s c nej k l r mi d ojennej Polsce, na Zahorsk najleps m polskim kr kiem pis c m o malars ie 14, po- lecaj c jej anali nie lko laikom, ale e inn m kr kom i s ger j c ich pr edr ko anie e s s kich polskich pismach 15. W s k rs pr s ed mu W ad s a S r emi ski, naj c prace Zahorskiej a kompendi m ied
11 Ibidem, s. 13. 12 Redakcja przy artykule Zahorskiej pt. O los polskiego impresjonizmu ( S ki Pi kne 1926/27, nr 7, s. 258) doda a ak adno acj : Zamies c aj c po s , bard o ajm j c ar k cenionej nas ej sp praco nic ki, redakcja S k Pi kn ch a a a s oso ne a nac , e nie jes on ca o ci ra em nas ch pogl d . 13 W dialogu Czeladnika I z Czeladnikiem II w Szewcach Wi kacego podaj akie o o s o a: Ja, icie J drek, nam Kre schmera k ad ej am in elek alnej lafir nd Zahorskiej nas ej Wolnej Ws echnic Robo nic ej . Zob. S anis a Ignac Wi kie ic , Szewcy, w: idem, Dramaty, Pa s o Ins Wydawniczy, Warszawa 1979, s. 377. 14 S anis a Ignac Wi kie ic , O stosunku wykształcenia literackiego i filozoficznego artystycz- nego krytyka, w: idem, O znaczeniu filozofii dla krytyki i inne artykuły polemiczne, oprac. Jan Les c ski, PWN, Warszawa 1976, s. 355 (pierwodruk: Pr egl d Wiec orn 1927, nr 132). 15 S anis a Ignac Wi kie ic , O artystycznej i literackiej pseudokulturze, w: Bez kompromisu, red. Janusz Degler, Pa s o Ins W da nic , Warszawa 1976, s. 207 (pierwodruk: Comoedia 1926, nr 1). 16 Diana Wasilewska i nar d ie c enia si sposob m lenia o r ec ach plas c n ch 16. Marian Bohusz-Szyszko s ch spomnieniach c Zahorsk , obok Roberta Venturiego i Andr Malraux, do szeregu nielicznych kr k ielkich17, Kazi- mierz Wier ski po i ci jej jeden e s ch iers 18, Jan La era ski napisa o niej, e b a jasn i pros drog d ngli drapie nej i c s o chaotycznej s ki sp c esnej 19, a J ef Wi lin nie aha si na jedn m lis : W r d l m c n his er k repre en je Pani r e , dojr a i napra - d e ropejski in elek ali m 20. W soka po cja spo ec na i dog bne pr go o anie Zahorskiej poka j , i kre lon pr e ni por re kr ka no oc esnego nie b jed nie portretem po encjaln m, f nkcjon j c m c nie sfer e opijn ch c biegaj - c ch pr s o mar e , lec pr b sankcjono ania reali o anego pr e ni pisars a. Wska j c na koniec no s kania no ch me od, no ego apara kr c nego b d cego kon rpropo cj obec fra eologii m odopolskiej i god- nego e spec fik no ej s ki, Zahorska chcia a oro a drog kr ce pr s o ci21. Jej misj s a o si pr ede s s kim b do anie no ego, po ba ionego balas pr es o ci, j ka kr c nego. Reali acj ego cel s a si cho b ielokro ne pr b ja niania gene i spec fiki pos c eg ln ch kier nk artystycznych od impresjoni m po kons r k is c n abs rakcj . B o efek pr ekonania, e po s echne kraj d a ienie s elkich eksper men- t pod has em alc ania nonsens i obron pra d i ej s ki nika d m s opni brak odpo iednich pred spo cji intelektualnych i emo- cjonalnych c esn ch kr k , niemo li iaj c ch im ro mienie a o- e no ej s ki, spec fiki jej pos ki a : Wi ks o l d i pisa a cierpi na co rod aj d cho ej sklero . Gi ko i dolno as milac jna ich apara ch onnego jes bard o nie ielka. W oba ie pr ed m, e jakie cianki mog p kn , ol okra a cie i jego ja iska. Zdaje mi si , e obok ego s ano iska, k re ar o ci je obja cia m l is niej c ch j ka egorii, m si ch ba is nie dr gie: o, k re s ar a no e ka egorie, a eb nad bogac cia 22.
16 W ad s a S r emi ski, Stefania Zahorska: „Impresjonizm a najnowsze malarstwo francuskie” [recen ja], Z ro nica 1926, nr 7, s. 205. 17 Marian Bohusz-Szyszko, O sztuce, Wydawnictwo Ofic na Poe i Malar , Londyn 1982, s. 69. 18 Chodzi o wiersz pt. Obraz. Zob. K l ra 1961, nr 7/8, s. 53. 19 Jan La era ski, Do redaktora „Wiadomości”, Wiadomo ci 1961, nr 38/39, s. 8. 20 Informacj podaj a: Pa e K d iela, Nota edytorska, w: Stefania Zahorska, Szkice o literatu- rze i sztuce, Warszawa 1995, s. 105. 21 Stefania Zahorska, Krytyka wobec modernizmu, s. 41. 22 Eadem, Pro i contra, Wiek XX 1928, nr 1, s. 4. W pos ki ani no oc esnego j ka kr c nego 17 Nie mam pli o ci, e Zahorska s oj s echs ronn ak no ci i ci g m in elek aln m niedos em pr bo a a nie lko spros a bogac cia, ale e o o cie przynajmniej na polu kultury ks a o a .
KONCEPCJA SZTUKI WED UG STEFANII ZAHORSKIEJ
M lenie Zahorskiej o s ce olne b o od pros ch d cho omic n ch opozy- cji a ci ch iel c esn m kr kom. S a a ona dec do anie po s ronie no a ors a, co nie o nac a o jednak pisania lep ch i ba och alczych pea- n na c e a angard ; nie po pia a e c amb s s kiego, co mie ci o si po a jej obr bem. Repre en o a a model kr ki o ar ej, pl ralistycznej, domagaj cej si ci g ej er fikacji i iadomej mc aso o ci asn ch s a- le . B a o jednoc e nie kr ka in encjonalna, mier ca ar o d ie a gl dnieniem s ano iska rc i a o e eore c n ch danego kier nk ora respek j ca s eroki achlar ro i a ar s c n ch i mnogo konwencji. Ro mai e b e es e c ne i me odologic ne inspiracje Zahorskiej, c er- pane iel , nier adko kl c aj c ch si , r de . Najbli ej, jak si daje, b o jej do k adni Wilhelma Worringera, k rem po i ci a na e osobn tekst u zmierzchu lat pi d iesi ch XX wieku23. Za autorem Abstrakcji i wczu- cia polemi o a a cho b eori Einfühlung Theodora Lippsa, stano i c pods a ekspres jn ch eorii s ki naj c ch si ra a pods awowe kryterium aksjologiczne24. Zdaniem niemieckiego filozofa przedmiot pozbawio- n ekspresji, nieposiadaj c moc emocjonalnego odd ia ania i niem i c nic o asn m n r po os a ia odbiorc oboj n m, a m sam m kl c a i niemo li ia empa i , k r Lipps ro mia jako c nno d cho , po ala- j c dos r egan ch pr edmio ach, ich ks a ach, kolorach, odc silne alor emocjonalne i po rak o a je jako asne. Zahorska nie odr ca a kr eri m ra o ego, cho rac ej nie nale a o ono do nadr dn ch nac - nik ar o cio ania jej kr ce. U Lippsa doceni a pr ede wszystkim dos r eganie d ie ach re ci nie ale nej od ia a pr eds a ionego, szukanie jej w samych c nnikach plas c n ch. Nie gad a a si jednak niemieckim ps chologiem pr ekon j c m, e jed ne r d o o ch re ci s ano i na ra, cho b j a niena lado c o. Takie a o enie kr c ka a a a a b bogie i ogranic aj ce, a pr m bior c pod ag ca his ori s ki, as c a l d po ae ropejskich niepra d i e. I a nie sparciem i eore c n podb do b a dla niej r aj ca ide pos p eoria Aloisa Riegla ora inspiro ana ni ksi ka Worringera po alaj ca rak o a abs rakcj (cho
23 Eadem, Niematerialistyczne teorie sztuki, Wiadomo ci 1958, nr 28 (641), s. 2. 24 Eadem, Symbolika form, Wiadomo ci 1949, nr 42 (185), s. 2. 18 Diana Wasilewska c nie geome r c n ) jako ra oli ar s c nej, k rej r d o le po- r ebie ad , jasno ci i pra id o o ci, i k ra pr b je do nich do r e po a d m s o ego ia a. Zahorska pr ej a od Worringera o o jmo anie abstrakcji w kategoriach psychologiczno-metafizycznych, a za Rieglem i Heinri- chem W lfflinem pos r ega a s k jako ra s os nk ar s do ia a i siebie samego c e s blimacj ego s os nk ja niaj c si popr e bran form ar no mime c n , jak i be pr edmio o 25. W m a - nie, jej pr ekonani , le a a asadnic a re d ie a re nie ale na od pr edmio , bo ra aj ca si charak er e obran ch form, a i c po encjalnie is niej ca r nie s ce abs rakc jnej. Wi cej na e . Zahorska pr ekon - a a, e abs rakcja e gl d na brak pr edmio jes c e bard iej c la na nac enie i sens form c kolor : Je li s ka mo e co ra i mimo brak pr edmio , o nac a, i posiada s re 26. Nobili j c abs rakcj , c mo e rac ej rak j c j jako r noprawny spos b ra ania ind id alnego i bioro ego s os nk do r ec is o ci, kr c ka os r ega a jednoc e nie pr ed p apkami, jakie niesie a sob en spos b obra o ania. Do od i a, i s ka od pier s ch s oich ac k a do najbardziej skompliko an ch obja jes pr b s alenia asnego s os nk do os a amiaj cej mienno ci ja isk , k ra m si jednak r ni od filo ofic n ch d iej m li l d kiej, e lko nie ielkim s opni oper je rozumem jej domen jes rac ej pod iadom si ek rc , obra nia oraz intuicja27. Opieraj c si na eorii Benede a Crocego, a pr ede s s kim e ach Henr ego Bergsona i poniek d e ps choanali , Zahorska nie fnie podchod i a do ek ilibr s ki formalnej i s chego in elek ali m . Ekspresja samej form c bar , pisa a, jes mglis a, niepe na, r dna do pr enikni cia, d i ki c em a o spro ad i j do c s ej ornamen ki, a m sam m do ba- nali o anej i po ba ionej s elkiego sens o dob mies c a skich dom 28. Takie niebe piec e s a id ia a j malars ie k bis c n m dojr a ej fa , k r m dos o do ca ko i ego a arcia pier o nego pr edmiotu. K bi m, godnie opisan mi ej c n mi, kr c ka rak o a a jako koniec n ro ar s c n s c opano ani ro bi ej impresjoni mie form i ro l nionej kompo cji. Pr ekon a a jednak, e o o pchni cie no em br ch rad c jnej es e ki nie spro ad i o gr n o nej przemiany. Spra form k bi m ro i a lko po o ic nie, os a iaj c na boku ro - pra r ec is o ci , j. agadnienie s os nk do pr edmio , i pod aj c kier nk s ki abs rakc jnej spro ad anej do c s o dekorac jnego k ad
25 Zob. Anna Pilch, Symbolika form i kolorów. O krytyce artystycznej Stefanii Zahorskiej, Wydawnictwo Ksi garnia Akademicka, Krak 2004. 26 Stefania Zahorska, Treść czy abstrakcja, Wiek XX 1928, nr 13, s. 4. 27 Eadem, Filozofia ekspresjonizmu. (Uwagi na tle malarstwa), Pr egl d Wars a ski 1924, nr 28, s. 49. 28 Eadem, Malarstwo Picassa, Wiadomo ci 1950, nr 51/52 (247/248), s. 2. W pos ki ani no oc esnego j ka kr c nego 19 bar n ch p as c n 29. P ki, pr ein elek ali o an formali m, abs rakcj des lo an jakiejkol iek ekspresji i re ci Zahorska na a a gr b pom k pro ad c s k do e n r nej mar o , czystej dekora- c jno ci. Doceni a dokonania s ki k bis c nej i geome r c nej abstrakcji, pr ede s s kim e gl d na pr e r formaln i no s os nek do obra , jednak a a a je a e ap pr ej cio , k r s pi m si no ej koncepcji form. Wies c a i c nadej cie no ego reali m , ro mianego nie jako paseis c n po r do r de , lec koniec ne nas ps o abs rakcji ci ga- j ce jej osi gni no e, cenne nioski, or ce no e koncepcje formalne30. T rc o abs rakc jn spro ad on do c s ego formali m , ak samo jak pr edmio o dekorac jno , Zahorska odr ci a jes c e jednego po od . O ego rod aj d ie a nie b s anie spros a nac eni , jakie kr tyczka pr da a a s ce. Pr ekon a a bo iem n a Worringerem e agad- nienie d ie a s ki nie le sfer e samego pi kna oder anego od cia b d b j cego, jako l ks so doda ek, na jego marginesie. Zahorska domaga a si rc o ci, k ra nie b d ie odgrad a si od cia o mi ramami31. Z zado- woleniem i a a i c has a li ar m r aj cego roman c n m nio- laniem s ki, rak o aniem jej jako ciec ki do s ego, idealnego cia. Pos la kons r k is da a si po r ebne s c eg lnie Polsce, k ra ci , jej pr ekonani , nie po rafi a oli si ac ad aj cego m s idea s ki pisanej pr e d e S , e s lacheckiej oba pr ed r emios em, a co a m id ie, pr e iadc enia, e s ka ac na si am, gd ie si ko c ar anie dla prak c n ch cel 32. Zahorska aproba pr jmo- a a kier nek, k r m ro ija a si ars a ska S ko a S k Pi kn ch i ks m s opni nas a iona na ro j r emios ar s c n ch. Nie bez racji a a a jednak, e pos la krac ania s ki cie ma nas ci d i k po o b r a jn miar li ar m jes bo iem salon mies - c a ski, a ar ci, je li lepi garnki, o nie na od , lec do s a ienia ich na e a erce33. Wi ks e s anse id ia a i c kons r k i mie, ale i obec ego n r nie po os a a a be kr c na. Kons r k i m rak o a a Zahorska jako boc ne kor o k bi m , a jed- noc e nie jego dope nienie, dos oso anie do prak c nego, no oc esnego cia, cho r go aniem jakiejkol iek me afi ki c pos ki a przedmiotu jako bytu niezmiennego34. Docenia a mia e no a ors o, celo o , odr cenie rad cji ora pos ki anie no ch ma eria i rodk echnic nych. Utylita- r m pos r ega a jednak jako ja isko cenne s c eg lnie perspek s k
29 Eadem, Symbolika form, s. 2. 30 Eadem, Pro i contra, s. 4. 31 Eadem, Sztuka wolnej Polski, S o o Polskie 1928, nr 313, s. 9. 32 Eadem, Zdobić czy tworzyć, Wiek XX 1928, nr 16, s. 1. 33 Ibidem. 34 Stefania Zahorska, Kubizm i jego pochodne, Po dnie 1924, nr 1, s. 42 51. 20 Diana Wasilewska ko ch. Jej as r e enia b d i o na omias konsekwentne stosowanie tej miar s kach plas c n ch: be gl dnie racjonalizowany stosunek do pr edmio , jednos ronno ora popadanie nie ol asad produkcji czyni z formy pisa a pr m so nik rac ej ni samoistne zagadnienie, a tym sam m pr ec a onomic nej oli ar s c nej, propon j c amian formal- n de ermini m. Mimo s ch le ico ch pogl d Zahorska nie b a w stanie aakcep o a an ind id alis c nej i ji s ki. Niepokoi j r nie nad- miernie intelektualny charakter konstruktywizmu. Co ciekawe, oceniaj c dokonania plas k ego n r s oso a a re or k nieodbiegaj c nac co od skrajnie negatywnych recepcji konstruktywizmu obecnych c esnej prasie, as c a konser a nej, k rej mno si c as ar o brak ar m , pomijanie c o ieka, be d s no , ro mo o , a prace artys spro ad ane b do rangi b d eksper men geome r , b d d ieci cej zabawki35. Zahorska na ralnie nie s a a skrajnej a angard po a na ias s ki, ale i jej eks ach poja ia si ak namienne okre lenia odnos ce si do prac kons r k is , jak kr a a operacja na d s , klas orna srogo jednos ronno ci c be indywid aln be radosn ch d 36. Sztuka tworzona be d ia pod iadomo ci, oc s c ona s elkich bak erii emocjonal- n ch i or ona an sep c nej a mosfer e iadomo ci i ro m da- a a si jej i j go a pr era aj c nic m gorse , pod k r m nie ma ego cia a 37. Nie popiera a skrajnego ind id ali m i p od niekontro- lo anej ro mem obra ni , jednak spro ad anie prac ar s do roli in niera kolek ie b o jej pr ekonani r nie s kodli kra co o ci . Podobnie jak redukowanie sztuki do produkcji czysto intelektualnej, racjonali o anej, ignor j cej nie lko me afi k , ale e pod iadomo , irracjonali m, fan a j c jakiekol iek emocjonalne napi cie. Domagaj c si od s ki emocjonalnej ob do i adunku uczuciowego Zahorska nigdy nie s an a s ereg kr k rad cjonalis c n ch, a arcie alc c ch pr e- intelektualizowaniem awangard imi no ej, h manis c nej re ci d ie a. Monografis ka Zaka nigd e nie c a si deba o s ce narodo ej38, roli tematu czy o spo ec n ch po inno ciach ar s . B o spor , k re domino a d sk rs kr c n w latach trzydziestych, kiedy uwaga Zahorskiej sk pi a si pr ede s s kim na filmie i repor a . B mo e nie be pe nego p na ks a o anie si jej pogl d mia nas roje, jakie pano a j
35 Zob. Piotr Piotrowski, Awangarda między estetyką a polityką. Konstruktywizm polski w opinii publicznej, 1921–1934, w: Władysław Strzemiński, 1893–1952. Materiały z Sesji, red. Jadwiga Janik, M e m S ki, d 1994, s. 108 124. 36 Ibidem. 37 Ibidem. 38 Jed n nan mi pr k ad, o g os kr c ki spra ie s ki do skiej. Podkre la am ra nie, i s elkie pr b iadomego i celo ego or enia s ki narodo ej m s spali na pane ce as c a akie, k r ch narodo o ra a si c nie emacie i aplec ideowym nar cona sobie e n r na endencja odr bno ci s ano i po a n pr es kod dob ci ar s c nego po iom , kier j c ar s na fa s drog ema c nego roman- m . Zob. Stefania Zahorska, Sztuka ydowska, Wiek XX 1928, nr 12, s. 5. W pos ki ani no oc esnego j ka kr c nego 21 pod koniec lat dwudziestych ca ej E ropie, gd ie o ania o po r do por dk i neoh mani m cora c ciej pr ed a do chc aso e endencje formalistyczne. Poczucie powszechnego kryzysu, stagnacji, upadku ar o ci moralnych, odczu ane pod p em dar e I ojn ia o ej, nasila o si kolejn ch la ach, najd j c k lminacj popielcowych nastrojach o an ch krachem na amer ka skiej gie d ie 1929 rok i jego bolesn ch reperkusjach odczuwan ch r nie ca ej E ropie. Zahorska nigd jednak nie leg a ej kr so ej re or ce. Co i cej, id c prog la trzydziestych, ak e r d da n ch a angard is , re gnacj pos ki a formaln ch na rzecz powrotu do klasycyzmu czy nowego realizmu39, ostrzega a pr ed pochop- n m ies c eniem ko ca a angard . Ponadto pr ekon a a, e na e gd s ka a pr ejd ie do lam sa, jej his or c na ar o po os anie niepod a- alna. W s po a a en spos b pr eci ko modn m c as pr bom chir rgic nego s ania ego, c ego nie da o si ro mie , ob r aj c si na wszelkie zabiegi deprecjonowania a angard , na ania jej a d ieci ce igras ki niegodne po agi c as 40. W daje si a em, i jej niebe kr c n stosunek do skrajnego modernizmu nie tyle b efek em c esn ch endencji artystycznych, ile raczej rezultatem jej artystycznego ia opogl d , ci le okre lonej koncepcji s ki s ano i cej s ois konglomera m lenia pos roman c nego m leniem formalis c nym41. Zahorska oc eki a a na- dej cia no ej s ki, k ra nie mia a jednak ro ija si w kontrze do a angard , lec po s a pr enikni cia si s ano iska ekspresjonis i k bo- kons r k is , j. na s k mis c n ch skno i mas no ch idea . S ki, k ra, nie s d c si c cia, a jednoc e nie nie r ekaj c si ro m , nie b d ie ani mami has ami ma ema c n ch cis o ci, ani e s ka kamienia filo ofic nego kanonach i form ach42. A a em, cho ro mia a pob dki kons r k is i doskonale da a a sobie spra ich drogi roz- ojo ej c program , a a a, e n r m g b jed nie s adi m pr ej cio m, rod ajem p pi ra, na k r m a r ma a si s ka, b ej na kolejn kond gnacj . Monografis ka Ma ejki nie mia a bo iem pli o ci, e na pod o ps chic n m c nie ro mo ej kalk lacji nie mo e po s a rc o ielka43. Odr caj c s k pisan pr e d e S , s k ac a- d aj c m s Polak 44, Zahorska, jak si daje, e leg a przynajmniej c cio o owemu zaczadzeniu. Relikty takiego roman c nego m lenia, rak j cego s k jako iec n , nie chwytny i przema iaj c do d s b , s jes c e bard iej ra ne jej recen jach i sprawozdaniach z wystaw.
39 Zob. Stefania Zahorska, Wystawa Berlewiego, Wiadomo ci Li erackie 1928, nr 3, s. 3. 40 Eadem, Pro i kontra, s. 4. 41 M lenie o bliskie b o cho b s kole l o skiej, repre en o anej pr e Jana Bo o a-Anto- niewicza i Kazimierza Twardowskiego. 42 Stefania Zahorska, Przegląd usiłowań, S ki Pi kne 1925, nr 12, s. 568 571. 43 Eadem, Kubizm i jego pochodne, s. 51. 44 Eadem, Zdobić czy tworzyć, s. 1. 22 Diana Wasilewska NIEUPRZEDZONYM OKIEM. HORYZONT ODBIORCZY I KRYTERIA OCENY DZIE SZTUKI
S oj c na s ano isk pl rali m ora his or c nego rela i m naj cego mc aso o s elkich kr eri i gl dniaj cego pr ede s s kim a o- enia ora ol ar s c n danego c as , Zahorska nie id ia a pr es k d, b po nie pisa ar no o impresjoni mie, jak i kier nkach, k re naro- d i si efekcie anego ania impresjonis c n ch a o e . Odcina a si m sam m od ch spo r d c esn ch kr k , dla k r ch nanie as g impresjoni m c klas c m pokr a si na og odpo iednio gro n m wys pieniem pr eci ko moderni mo i. Je li impresjoni m jes co ar , o oc i cie, s ka abs rakc jna m si b eo ipso nonsensem , s ale s em, bols e i mem i d. 45 Ale dra ni o j r nie po pianie c amb impresjo- ni m , k r kr ce polskiej, as c a pier s ch la ach mi d ojnia, fig ro a jako klas c n ch opiec do bicia , an onim form i nega n p nk odniesienia dla m odej s ki. Zdaniem Zahorskiej a po ier cho na i niespra- iedli a ocena b a efek em s oso ania fa s ej miar , podobnej do ej, jak rc renesans s oso ali obec dokona wielu mis r rednio iec nych a wi c miar pragnie obc ch a o eniom oma ianego n r . S ro o oceniaj c s oich koleg po pi r e Zahorska po ra kolejn s je si ponad nimi i dotyczy to nie lko obro c da nego por dk , ale e or do nik no ej s ki. Kr ka an impresjonis c na do od i a, jej daniem, paradok- salnej niemo no ci r ania si e m s o ego s os nk do ia a. T mc a- sem wyrazisty, jednak daleki mimo wszystko od jednos ronno ci ia opogl d po ala kr c ce po nie cho be gorli o ci neofi ki pisa o progra- mie skrajnej a angard , aakcep o a s k miarko anego, cen ro ego (wedle jej nomenklatury) R m , ale e docenia ar no formalne eksper - men impresjonis , jak r nie dokonania Jana Matejki czy Henryka Roda- ko skiego. Odporna b a lko na poc nania skrajnej ar s c nej pra icy, as c a d le anckich i anachronic n ch obra s a ian ch c as maso o ars a skiej Zach cie na anej pr e ni i iel inn ch c e- sn ch p blic s a ro sadnik naj s ego nie c a i najbanalniejs ego s ec nic a 46. Hor on oc eki a Zahorskiej jako odbiorc ni s ki b mimo s s ko ra nie okre lon , a kr eri m dec do anie domin j c m jej systemie aksjologic n m po os a a o nie miennie no a ors o, k r m par e s o spra d anie s ans ro ojo ch i po encja anali o an ch n r c d ie s ki. Po s a anie kier nk ar s c n ch ma jej pr ekonani racj b
45 Eadem, Pro i contra, s. 4. 46 Eadem, Wystawa „Rze ba polska” i obrazy Zrzeszenia Polskich Artystów Plastyków w Zachę- cie, Wiadomo ci Li erackie 1927, nr 21, s. 4. W pos ki ani no oc esnego j ka kr c nego 23 lko c as, gd s one k adnikami ro ojo ch koniec no ci bio- ro ej ps chiki 47, alaj no e si , reali j no e mo li o ci b i po- szuk j no ch ro i a formaln ch. Zahorska ceni a i c impresjoni m, k r dopro ad i do po s ania naj i ks ch mian s kach plastycznych, nada kier nek rc o ci ar s c nej na d iesi ciolecia, i o k rego sile iadc cho b fak , e ci nie os a do ko ca alc on . Ale ceni a r nie ekspresjoni m za postawienie nowego zagadnienia, obranie nowej, antyimpresjonis c nej drogi odr caj cej s premacj ro mo o- m s o ego po nania na r ec irracjonaln ch pier ias k d s . Wres cie, ak e os a- ec n bilans a angard mimo s s kich as r e e pada jej j ci po nie. Zahorska ka a a jednos ronno i s elkie niedoci gni cia ej s ki, doceni a jednak ar o samego d enia do s or enia no ch i leps ch ram cia (kons r k i m) ora no ej grama ki form (k bi m). Nie ado ala j os a ec nie osi gni e re l a , id ia a jednak cenne zdobycze mog ce s a si pods a dla s ki pr s o ci. Pr ede s s kim jednak a angarda, ak jak c e niej impresjoni m, ekspresjoni m i da ne ielkie formacje, rod i a si d cha no oc esno ci, b a i c odpo ied i na po s anie no ego c o ieka. W Polsce as ugi pionierstwa i stworzenia podstaw dla nowej sztuki do- s r ega a Zahorska g nie rc o ci formis , r niaj c as c a Witkacego a od ag alki i rak o anie s ki ka egoriach c n , cho b spro ad onego g nie do negacji i niekonsek en nie przeprowadzonego w praktyce artystycznej. Tymczasem nasza skrajna konstruktywistyczna awan- garda spo ka a si j mniejs m naniem kr c ki, k ra mias no a- ors a id ia a rac ej bierno , l kli o i pr oi b r a jn spok j. W zachodniej s ce pr era a a j kra co o formali m i hiper rofia pos la- li ar m , na rod im m pod rk dos r ega a rac ej mg a ico o koncepcji, le nio , brak ro mach i od agi samo n ch poc na : Bodajb m s o ra i cej b d ili, [ ] ale niechb m s s kim b o gor s e no, niechb alka o no e b a alk o cie a nie m os ro n m s a ianiem n g po schodach por c 48. Od a ne pos ki anie no ch dr g i c anie s lak dla ro oj s ki pr s o ci da a o si dla Zahorskiej ar o ci nac nie is o niejs ni nac enie j osi gni ch re l a . S ara a si i c c o, co jes dob c m nas a ieniem si na no e ar o ci, co jes pos ki aniem no ego ma eria es e c n ch pr e i co mo e na e nie r ec is nione, kr je sobie po encj pr s o ci 49. No o i no a ors o o jej s o nik kr c n m niemal s nonim rc o ci jako akiej. Kompilac jne ero anie
47 Eadem, Filozofia ekspresjonizmu, s. 66. 48 Eadem, Przegląd usiłowań, s. 571. 49 Eadem, Pro i contra, s. 4. 24 Diana Wasilewska na pr es o ci, karmienie si odpadkami pa skich s o , cho b o b s o as a ione s o s k no oc esn , na a a a do d padk i brak cia s ki. Tak m ealn mar o b jej mniemani pr ede s s kim prace c onk Brac a . kas a ora klas k ile skich reprezentu- j ce najno s , ro s dn generacj ar s po ba ion ch odwagi ekspery- mentowania 50 . Brak niespod ianek, koniec no ci re i ji i no ch ro kos roko ch a a a a r nie na kolejn ch s a ach R m 51. N d i sztam- p b dla niej res cie dokonania nes or krako skiej S ki, k r ch id ia a jed nie rekapi lacj i dals eksploa acj c e niejs ch (nienego- an ch pr e ni ) osi gni , po ar anie ch sam ch asad ro mai ch konfig racjach, brak ci g o ci ro oj i od agi kroc enia pod inn mi s an- darami52. Zdec do anie ej ceni a na omias koloryzm id c co pra da godnie lini ro ojo ainicjo an pr e (pos )impresjoni m, ale ci - gaj c e kons r k ne nioski. No a ors o j k kr c n m Zahorskiej jes kr eri m mier on m pr ede s s kim a pomoc ro i a formaln ch. I jes o ja isko c as po s echne, mo na b na e r ec, kons ne dla c esnej, as c a pos po ej, kr ki mi d ojennej, k rej forma s aje si or em alce
50 Zahorska nie podziela a po s echn ch c as ach nad malars em Brac a, naj c jego pr eds a icieli a obiec j c ch, jednak ci b s koln ch i niego o ch . Naj ej oceni a obra Boles a a C bisa, id c nich r s ind id aln , s b eln kolor s k ora r no ag mi d ekspresj a rodkami ar s c n mi . W pracach An oniego Michalaka doceni a napi cie ekspres jne , ar caj c jednak malar o i b ma o no oc esn pasei- s c n s n e , ha as bar n i po ier cho no form . Jej s ro a kr ka prac Jana Gotarda nika a kard nalnego brak bar , prace po os a ch malar na a a a po ier cho - ne, b a e, niekied be d s nie dos o ne , ale nade s s ko od rc e. Konkl d j c, doceni a jednak pos ki ania kolor s c ne, s c epione pr e a o yciela bractwa prof. Tade s a Pr s ko skiego, ra aj c nad iej , e pr s o ci s ko a s anie si chl b malar- stwa polskiego. Zob. Stefania Zahorska, Bractwo św. Łukasza, Wiadomo ci Li erackie 1928, nr 12, s. 3. 51 Wed g Zahorskiej R m repre en o a skr na pra o c ci b n o nik re ol cji formalis c nej Polsce: s k spokojn i mi kk formie , dekorac jn kompo cji, pr es con reminiscencjami klas c nej pr es o ci i mo ami polskimi , dbaj c o pi kn lini i kompo cj . Zob. S efania Zahorska, Sztuka wolnej Polski, S o o Polskie 1928, nr 313, s 9. Recen j c VIII s a R m 1927 rok kr c ka na a ar o ci gr p a c s o m e- alne , niedaj ce adn ch no ch ro kos roko ch . Zdec do anie r ni a jed nie dokonania Wac a a W so ic a g nie agi na c s o malarskie a ci o ci jego s ki: be po rednie c cie ma erii i m s o ro kos farb . S efania Zahorska, Wystawa Rytmu i Wacława Wąsowicza, Wiadomo ci Li erackie 1927, nr 27, s. 3. 52 Recen j c s a S ki 1924 rok Zahorska kr c nie odnios a si as c a do dokona m ods ej generacji ar s , do od c, i nie ka je ona adnej endencji s kania no ch dr g, adn ch pr b k samod ielno ci l b cho b pr e ar o cio ania. W mi m p nie mal je d i ak jak pr ed la d d ies i s ka ro i ania ch sam ch agadnie , co c as. Nic no ego adnego ie ego chnienia . Zob. S efania Zahorska, Wystawy obrazów w Krakowie, Po dnie 1924, nr 1, s. 70. W pos ki ani no oc esnego j ka kr c nego 25 o mian ar o ci es e c n ch i na k odbiorc ch, s nonimem ar m i prawdy, jedyn m spra d ianem jako ci d ie a, nar d iem alki impresjo- ni mem i m odopolskimi d s os anami. Jednoc e nie jednak o a forma, jako s ego rod aj r ch o ieraj c dr i no oc esnej s ki, daje si b c as erminem samo mac c m si , nie magaj c m doda ko ch ci- le . A je li definio an m, o spos b ma o prec jn , daleki od konse- kwencji i uzgodnionych stanowisk53. Zahorska mc asem nie lko nie cieka a pr ed podaniem cis ej definicji, ale ob do a a j doda ko mi ja nie- niami. Forma b a dla niej odpo iednikiem spojr enia na r ec is o od s ron ks a . Rod ajem ranspo cji, pe n m s s emem in erpre j c m, rekons r kcj , k r obo i je konsek encja obec obranego ra p nk j cia, i k ra a raca s j sens a ci , je li ( ) s aje si lko rec o a- niem mniej l b i cej dos o n m ks a r ec is ch 54. Cho sam bieg linii, jak pisa a kr c ka, nie daje jes c e form , nie b dn m ar nkiem jej ais nienia jes amkni cie p as c n l b br budowanie formy jest zatem or eniem odr bnion ch, amkni ch sobie ca o ci (p askich l b il o- r c n ch). Tak ro miana forma daje si le e na an podach agadnie i an ch bar . I fak c nie, na og Zahorska e d a pods a o e sk ad- niki obra ra nie ro d iela a (pis c np. a W lfflinem o malarsko ci i line- arno ci c a Rieglem o roko o ci l b hap c no ci s ki). Dop s c a a jednak mo li o jak o id ia a cho b Paula C anne a budowania formy poprzez kolor. Jednak nawet barwa pozbawiona f nkcji formo rc ej nie wyklucza, jej zdaniem, istnienia malarskiej kompozycji. Komponowaniem na a a ona bo iem nie lko i anie r norodn ch jednos ek formaln ch amkni i ar mas , ale e or enie (b do anie) obra ed g jakiej- kolwiek pra id o o ci k ad ie. Po ala o jej o na a skomponowane cho jednos ronnie, bo c nie pr pomoc r no a c ch si plam barwnych ak e p na impresjonis c ne. W s o nik kr c n m Zahorskiej forma i kompo cja o poj cia kl czo- we, odmieniane przez wszystkie przypadki i wzbogacane najrozmaitszymi okre lnikami. Zahorska jednak form nie absol je naje ar no prace, k r ch jes ona celem nadr dn m, jak i rodkiem podpor dko anym re ci, s c m ma eriali o ani ar s c nej i ji (ekspresjoni m). Idea em dla kr c ki b o akie d ie o, k r m forma ja i si jako ar o sama sobie, c nnik nie b dn , e n r nie koniec n i jednoc e nie organicz- nie i an re ci (a i c b d c cho b po rednio wyrazem jakiej idei, i ji, r ec is o ci d cho ej c jakiegokol iek s os nk rc do ia a). A r b ami form f nkcjon j c mi jej recen jach jako sk adniki ocen po nej s : ar o , jednoli o , r e elno , s n e c no , okre lono ,
53 Zob. Diana Wasilewska, Przełom czy kontynuacja, s. 89 109. 54 Stefania Zahorska, Kronika. Sztuki plastyczne, Pr egl d Wars a ski 1924, nr 40, s. 81. 26 Diana Wasilewska konsolidacja cz pra id o o . Je li natomiast w omawianych obrazach domi- n je id enie pr edmio o e, mo a jes o formie s abej, g bc as ej, mi kkiej, amebo a ej, nieokie nanej, nie ch nej akiej i c, k ra gr ncie r ec jes aform , a i c s rogatem czy zaprzeczeniem formy. Tropi c godno eore c n ch a o e prak k ar s c n , Zahorska s c eg lnie s ro o odnosi a si do jako ci formaln ch d ie cenionego pr e ni sk din d Wi kacego. Wid ia a nich jaskra pr k ad nie reali o anego postulatu, miast c s ej form dos r ega a bo iem nieokie nane le anie re ci na p as c n i s premacj bar , k ra b ja po nie ks a o an ch masach55. Bar a jako aka, cho b na e abs raho ana od form , jednak b d ca iadom m a o eniem ar s , nie jes jednak pr e Zahorsk baga e- lizowana czy negowana. Przeciwnie z ado oleniem pr jmo a a ona cho b endencje kolor s c ne polskim malars ie ko ca la dwudziestych i w ko- lejnej dekad ie. Docenia a as c a ekspres jne napi cie bar s c eg lnie, je li olniona od ia a i pr edmio odd ia je ona jako be po redni rodek ra re ci emocjonaln ch. D nami m kr k Zahorska pr eci s a ia a jednak jarmarc nej kr kli o ci i kolor s c nem no o nic , jakie dos r ega a cho b na obra ach Fryderyka Pa scha, gd ie si a i o no bar nie podlegaj ak a nem dla niej kompo c jnem plano i obra , podpor dko j c si nadmiernie pr edmio o i56. Czasem jednak Zahorska da- a a si ponie ekspres jn m, nas rojo m, a as c a m s o m alorom bar . D ieje si ak cho b pr oma iani prac Zofii S r je skiej, k ra oc aro a a j s m malarskim emperamen em, be po rednim s os nkiem do cia i nies chan m rokiem, k r por a id a, abija nim s elk d no do anali i in elek ali o ania, c ni go leg m od pier szego ra enia i ka e m si lko cies em, e is nieje aki pros i ak be po red- nio form i an po n s os nek do cia 57. Zm s o , a nawet s nes e c n miar kolor pod i ia a Zahorska obra ach T mona Niesio- o skiego, k re d s apachem [ ] olejnej farb 58 czy Tadeusza Pruszkow- skiego, k r ko cach palc ma c cie farb i p d la i d i ki em or bar ne s mfonie, gd ie na e c er nabiera d i nej mi s o ci, po skli ej g bi i fal je 59. Zahorska pisa a nad o o kolorach jadli ch l b s ro ch , ale e o e nis ch , s alo ch c mi sis ch s r k rach, ro p a a si nad ro kos s ej, ci kiej i b s c cej bar ora pod i- ia a g s e i m s o e c cie ma erii.
55 Eadem, Kronika. Sztuki plastyczne, Pr egl d Wars a ski 1924, nr 35, s. 375. 56 Eadem, O los polskiego impresjonizmu, s. 270. 57 Eadem, Kronika. Sztuki plastyczne, Pr egl d Wars a ski 1924, nr 30, s. 396. 58 Eadem, Wystawa Wileńskiego Towarzystwa Plastyków w Zachęcie, Wiek XX 1928, nr 2, s. 45. 59 Eadem, Wystawa Pruszkowskiego, Wiadomo ci Li erackie 1927, nr 51, s. 3. W pos ki ani no oc esnego j ka kr c nego 27 W swoich recen jach s a kr c ka r adko dec do a a si na opis i anali pos c eg ln ch prac. Pr e a aj po ied i og lniaj ce, cho nie- koniec nie aksjologic nie ne ralne, pr b j ce a pomoc kilk da okre li asadnic r s rc o ci danego plas ka. W tych nielicznych przypadkach Zahorska nie b a jednak konsek en na. Po rafi a jednej s ron dokona dro- biazgowego rozbioru formalnego obrazu c ego pr k adem jes cho b ana- liza jednej z kubistycznych martwych natur Henryka S a e skiego60 z drugiej a da a a si ponie nas rojo i i ra o ej sile d ie a. D ieje si ak cho b ek cie po i con m s a ie Henryka Gotliba w Instytucie Propagandy Sztuki (IPS) 1938 rok . Zahorska oma ia iele k es ii, m po orn tylko w jej mniemaniu ale no malar a od s ki impresjonis c nej. Gd jednak dochod i do opis k re p nnie pr enikaj si anali i in erpre a- cj i jonerski, ekspres jn charak er obra asadnic spos b okre la e s l i onacje kr c nej po ied i: Ciemna e p rp r pisa a, omawia- j c obra Rodzina s ano i o jakb pe ne ad m [ ]. Twarze ledwo m ni e p d lem, a jes nich ca e pr e e cie, cho nic si nie d ieje, cho sied lko nier chomo, ch d oje, k r mier aj do kres i en, k r cie ac na rodzina, ojciec, ma ka i s n, od iec na nie mienna r jca l d ka 61. W m opisie, k rego nie po s d i b si ape ne niejeden kr - k m odopolskich, ods ania si p kniecie daj ce si a a ak e a mo e na e i ks m s opni minimonografiach. T bo iem j k kr c n Zahorskiej ak prec jn , poj cio , r man cis ch r ach ad in elek ar k ach s n e c n ch, polemic n ch c pos la n ch ulega nac nem ro l nieni , bac aj c niekied na e s ron ak kr ko anej pr e ni eg al acji i pre ensjonalno ci. Kr c ka nie re gno a a co pra da anali formaln ch, nie s ano i one jednak celu jej pracy badawczej. Jak pisa a ksi ec ce o Ma ejce, pr e anali form pr bo a a doj do d s ar s 62. B a o pe n m sensie konsek encja jej pogl d m i cego, e rca, b d j c obra , po iada jednoc e nie jak i j ia a. Me oda pr epro ad ona pr e Zahorsk nac co jednak ci s ron ps chologi m , ska j c na o no ekspres jn ch eorii ar s c n ch o pos roman c n m, m odopolskim rodo- wod ie, a m sam m do od c pilnie odrobionej lekcji Crocego i Lippsa rac ej ni Worringera i formalis . Wida o jes c e ra niej monografii o Zaku. Jej autorka nie lko ja ni a ema c ne bor malar a ( ciec k mar enie i bajk rak j c jako s blimacj poc cia d sharmonii ci realn m), nie lko ska a a na be po rednie pr e o enie ps chic n ch pred s-
60 Eadem, Kubizm i jego pochodne, s. 36 37. 61 Eadem, Malarstwo Henryka Gotliba, Wiadomo ci Li erackie 1938, nr 21, s. 10. 62 Eadem, Matejko, Wydawnictwo Gebethner i Wolff, Warszawa 1925, s 13. 28 Diana Wasilewska po cji i s an rc na domin j c nas r j obra , ale na e c s o pla- s c ne jako ci kompo cji, akie jak linia, r m c bar a, oma ia a pr e pr ma osobo o ci ar s . Pisa a i c o Zak , i l b je si linii , s c er e kor s a e dob c rad cji, kier je nim pragnienie dekoracyj- no ci , a jego kons r kcja ps chic na o charak er e mi kkim i s b eln m nie po ala a m kroc na drog formalnego, pr ebojo ego no a ors a 63. Uka j c pr eobra enia, jakim lega a s ka malar a, Zahorska nie opis a a d ie jako go o ch ar efak a i cie roman c n niero d ielno ci ar s i jego or pr ema iaj cho b ro s l : s ka dr g do deko- racji , ma po r eb rad cji , jego kons r kcja ps chic na nie po ala a m . Pisanie o d ie ach popr e anali s an emocjonalnych i charakteru rc , s kanie jego emperamencie ja nienia e ol cji s lo ch c konkre n ch ro i a formaln ch tego rodzaju krytyka, kojarzona przede s s kim impresjami m odopolskimi, okresie mi d ojenn m nie s a- no i a cale relik f nkcjon j cego j lko na obr e ach profesjonalnej kr ki. Pr eci nie na e . M odopolski ekspres i m pok o a ar no prasie cod iennej i nes or kr ki cho an ch na roman c no- -na ralis c n m ia opogl d ie, jak e r d or do nik w krytyki nauko- ej (Miec s a Tre er, Miec s a Wallis), a res cie rodo isk pro- paga or me od formalis c nej i olennik . no ej s ki. Jego echa znajdziemy np. w tekstach Tadeusza Peipera anali j cego rc o Fernanda L gera c Wi kaco ch pr bach odc ania obra Rafa a Malc e - skiego64. Nie s r eg a si pr ed nim ak e Zahorska, cho , oddaj c spra iedli- o ej kr c ce pr na r eba, i ar no ekspres jn s l odbior , jak e afek n , nadmiernie emocjonaln on po ied i nie b w jej dorobku domin j ce. Ich obecno iadc jednak o m, i olenie si pe n ch kalek j ko ch, ch kr eri i par ch, jak si da a o, nar d i in erpre ac jn ch b o d o r dniejs e, ni o ak ada a Zahorska, or c s j program no oc esnej, j. olnej od balas pr es o ci, kr ki ar s c nej.
63 Eadem, Eugeniusz Zak, Wydawnictwo Gebethner i Wolff, Warszawa 1927, s. 5 6. 64 Zob. Marjan Bielski [Tadeusz Peiper], Fernand Léger, Z ro nica 1922, nr 1, s. 12; S anis a Ignacy Witkiewicz, Wystawa Rafała Malczewskiego w Zakopanem, w: O znaczeniu…, s. 172 179 (pierwodruk: Epoka 1927, numery 222, 228, 235). W pos ki ani no oc esnego j ka kr c nego 29 BIBLIOGRAFIA G o ala Wojciech, Młodopolska wyobra nia metakrytyczna, Wydawnictwo Uniwersytetu Wroc a skiego, Wroc a 1985. Karcz Danuta, Stefanii Zahorskiej walka o treść, K ar alnik Filmo 1960, nr 1 2, s. 47 92. Nasi o ska Anna, Stefania Zahorska i wiek XX [ s p], w: Stefania Zahorska, Wybór pism. Reporta e, publicystyka, eseje, red. Anna Nasi o ska, Ins Bada Li erackich PAN, Warszawa 2010, s. 5 52. Pilch Anna, Symbolika form i kolorów. O krytyce artystycznej Stefanii Zahorskiej, d. Ksi garnia Akademicka, Krak 2004. Piotrowski Piotr, Awangarda między estetyką a polityką. Konstruktywizm polski w opinii publicznej 1921–1934, w: Władysław Strzemiński, 1893–1952. Materiały z Sesji, red. Jadwiga Janik, M e m S ki, d 1994, s. 108 125. R d i ski Pio r, Między konformizmem a awangardą. O krytyce Stefanii Zahorskiej, w: Sztuka dwudziestolecia międzywojennego. Materiały Sesji SHS, PWN, Warszawa 1982, s. 93 103. S r emi ski W ad s a , Stefania Zahorska: „Impresjonizm a najnowsze malarstwo francuskie” [recenzja], Z ro nica 1926, nr 7, s. 205. Wasilewska Diana, Mieczysław Treter – estetyk i krytyk sztuki oraz „szara eminencja” międzywojennego ycia artystycznego w Polsce, To ar s o A or i W da c Prac Naukowych Universitas, Krak 2019. Wasilewska Diana, Przełom czy kontynuacja. Polska krytyka artystyczna 1917–1930 wobec tradycji młodopolskiej, To ar s o A or i W da c Prac Naukowych Universitas, Krak 2013. Wasilewska Diana, Stefania Zahorska – pierwsza reporterka II Rzeczpospolitej, w: Kobiece dwudziestolecie 1918 1939, red. Rados a Sioma, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Miko aja Kopernika, Tor 2018, s. 227 241. Witkie ic S anis a Ignac , Bez kompromisu, red. Janusz Degler, Pa s o Ins Wydawniczy, Warszawa 1976. Wi kie ic S anis a Ignac , O znaczeniu filozofii dla krytyki i inne artykuły polemiczne, oprac. Jan Les c ski, PWN, Warszawa 1976. Zahorska Stefania, Bractwo św. Łukasza, Wiadomo ci Li erackie 1928, nr 12, s. 3. Zahorska Stefania, Eugeniusz Zak, Wydawnictwo Gebethner i Wolff, Warszawa 1927. Zahorska Stefania, Filozofia ekspresjonizmu. (Uwagi na tle malarstwa), Pr egl d Wars a ski 1924, nr 28, s. 48 66. Zahorska Stefania, Kronika. Sztuki plastyczne, Pr egl d Wars a ski 1924, nr 30, s. 392 397. Zahorska Stefania, Kronika. Sztuki plastyczne, Pr egl d Wars a ski 1924, nr 40, s. 79 84. Zahorska Stefania, Kronika. Sztuki plastyczne, Pr egl d Wars a ski 1925, nr 45, s. 372 378. Zahorska Stefania, Krytyka wobec modernizmu, Praesens 1926, nr 1, s. 41 42. Zahorska Stefania, Kubizm i jego pochodne, Po dnie 1924, nr 1, s. 31 51. Zahorska Stefania, Malarstwo Henryka Gotliba, Wiadomo ci Li erackie 1938, nr 21, s. 10. Zahorska Stefania, Malarstwo Picassa, Wiadomo ci 1950, nr 51/52 (247/248), s. 2. Zahorska Stefania, Matejko, Wydawnictwo Gebethner i Wolff, Warszawa 1925. Zahorska Stefania, Niematerialistyczne teorie sztuki, Wiadomo ci 1958, nr 641, s. 2. Zahorska Stefania, O los polskiego impresjonizmu, S ki Pi kne 1926/27, nr 7, s. 258 270. Zahorska Stefania, Pro i contra, Wiek XX 1928, nr 1, s. 4. Zahorska Stefania, Przegląd usiłowań, S ki Pi kne 1925, nr 12, s. 568 571. Zahorska Stefania, Symbolika form, Wiadomo ci 1949, nr 42 (185), s. 2. Zahorska Stefania, Szkice o literaturze i sztuce, red. Pa e K d iela, W da nic o Ksi ko e T j S l, Warszawa 1995. 30 Diana Wasilewska Zahorska Stefania, Sztuka wolnej Polski, S o o Polskie 1928, nr 313, s. 9. Zahorska Stefania, Sztuka ydowska, Wiek XX 1928, nr 12, s. 4 5. Zahorska Stefania, Treść czy abstrakcja, Wiek XX 1928, nr 13, s. 4. Zahorska Stefania, Wystawa „Rze ba polska” i obrazy Zrzeszenia Polskich Artystów Plastyków w Zachęcie, Wiadomo ci Li erackie 1927, nr 21, s. 4. Zahorska Stefania, Wystawa Pruszkowskiego, Wiadomo ci Li erackie 1927, nr 51, s. 3. Zahorska Stefania, Wystawa Rytmu i Wacława Wąsowicza, Wiadomo ci Li erackie 1927, nr 27, s. 3. Zahorska Stefania, Wystawa Wileńskiego Towarzystwa Plastyków w Zachęcie, Wiek XX 1928, nr 2, s. 45. Zahorska Stefania, Wystawy obrazów w Krakowie, Po dnie 1924, nr 1, s. 70 71. Zahorska Stefania, Zdobić czy tworzyć, Wiek XX 1928, nr 16, s. 1.
IN SEARCH OF MODERN CRITICAL LANGUAGE AVANT-GARDE ART IN THE APPROACH OF STEFANIA ZAHORSKA
This e is an a emp o e amine Zahorska s ar cri icism, primaril her s a emen s abo he avant-garde. The a hor anal ses Zahorska s e ol ing ie s and her concep of art, considering her aesthetic and methodological inspirations, as well as the criteria by which she evaluated works of art and artistic movements. Making a crushing assessment of the state of interwar art criticism, Zahorska repeatedly called for the rejection of impressionist pattern and the creation of a new model of writing capable of facing modern art. Her own practice was also to be the answer to these needs. For his reason, special a en ion is gi en in he ar icle o he lang age of Zahorska ar criticism the concepts developed by the critic, the rhetoric of expression, the mode of reception dominant in her texts, etc. This makes it possible to present the specificity of her writing and determine the place of Zahorska in the field of interwar art criticism in Poland.
Keywords Stefania Zahorska, interwar period, art criticism, avant-garde, form ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS FOLIA PHILOSOPHICA. ETHICA AESTHETICA PRACTICA 35, 2020
http://dx.doi.org/10.18778/0208-6107.35.03
Wi le a Ka imie ka-Je k https://orcid.org/0000-0003-1871-7897 Uni e e d ki In Filo ofii, Ka ed a E ki iole a.ka imie ka@ ni.lod . l
J ZYK KRYTYKI ARTYSTYCZNEJ A POJ CIA ESTETYKI MIECZYS AWA WALLISA
Abstrakt A k o i con je d ia alno ci Miec a a Walli a jako k ka ki, a no jego tekstom publikowanym w gazetach codziennych, jak i czasopismach kulturalnych lub naukowych. U gl dnione o a recenzje wystaw i blikacji o i con ch ce, ek okolic no cio e, jubileuszowe oraz k kie omnienia. Naj ie ed a iono ech onn ed kacj i interdyscyplinarne zainteresowania filo ofa. Na nie om iono jego teksty z zakresu krytyki artystycznej z podzia em na k ad c jn i no oc e n . Wa n m hi o c n m nk em o n m je aj II ojna ia o a, k ej Walli aci ca j do obek. W i k m bo a od o iele ac, co nie o oli o m aj i kim, c m i ak alnie in e e o a . Ponad o a k le odk e lono elemen niaj ce Walli a jako k ka, o: od a ne dec je e minologic ne i ak jologic ne, ob e n ka alog a o ci estetycznych, rehabilitacja pogardzan ch ja i k, ob ona ki c e nej, m o o i edmio . Z cono ak e ag na o, jak d ied in emio ki i chologii a iane doj a ej fa ie c o ci n na jego k k a c n . O a nia c tekstu jest o i cona eflek ji metakrytycznej.
S a kl c e Miec a Walli , e e ka, pluralizm estetyczny, pluralizm artystyczny, krytyka artystyczna, ka ol ka d d ie olecia mi d ojennego, a o ci e e c ne
Miec a Wallis w zapiskach a o an ch Do siebie samego ano o a :
Kocham o, co najba d iej ab akc jne i o, co najba d iej konk e ne [ ] nie ma o aci d iejo ej, k a b mnie [ ] nie in e e o a a; nie ma k aj , k b mnie nie oci ga , nie ma ki, k b m i nie ach ca [podkr. W.K-J.], nie ma na ki, k a b mnie nie n ci a1.
1 Miec a Walli , Dzienniki i wspomnienia osobiste [Do siebie samego, Oflag Woldenberg 1944, sygn. AMW-08-003], A chi m Miec a a Walli a. S ci na Miec a a Walli a. Ka alog ko i PTF 04 38, oprac. Teresa D. Woyciechowska, Po c one Biblio eki W d ia- Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akade- 32 Wioletta Kazimierska-Jerzyk To wyznanie jest rzecz jasna bie ne e ano i kiem l alistycznym, k e badac kon ek en nie manife o a i propago a a no obec a o ci estetycznych, jak i artystycznych2. Dobrze koresponduje ono nie o leg o ci jego ain e e o a na ko ch, nakomi najomo ci j k obcych3, obfi o ci ek o i conych sztuce i estetyce (ponad dzie i e prac drukowanych4), zaanga o aniem bie ce cie k l alne, a ak e o o- bi afi macj cia c ego. Ten o a ni a ek nabie a c eg lnego nac enia biog afii Walli a, k do iadc d ojen, aci iel bli kich, ca a n do obek, a o ojennej ec i o ci nie m g i ado alaj co odnale . Z o o jego biog afia mo e chod i a cio ominen nej o ob . Walli o a bo iem a o on do od i e Tade a Ko a bi kiego, b d c nac elnikiem W d ia Zag anic nego Departamencie Sztuk Plastycznych Ministerstwa Kultury i Sztuki. W Uniwersytecie d kim mia d na b do anie od od a W d ia H manistycznego, gdzie o o ginaln Ka ed E e ki i Na k o S ce (do c ego c ), - o Wac awem Husarskim d k histori sztuki, podczas jego choroby b k a o em Ka ed Hi o ii S ki, a o jego mie ci jej kie o nikiem (1951). W k ada Pa o ej W ej S kole Teatralnej (1946 49) i Pa - stwo ej W szej Szkole Filmowej (1949 50). Utwo e d ki Odd ia Stowarzy enia Hi o k S ki i o a b an jego e e em (1953 1964) o a e odnic c m ekcji na ko ej. Legi mo a i e dok men ami rzeczoznawcy historii sztuki5. W istocie jednak w czasach stalinowskich krok po kroku nie a niano jego o i gni cia obj cie kie o nictwa Katedry Historii Sztuki oznac a o o i anie ak a nej dla niego Katedry Estetyki i Na k o S ce, na omia kie nek hi o ii ki ac o lik ido a od rocznika 1952/1953. Z aca e ag , jaki o b Walli odbie a o- li c nienie hi o ii i k ki ki, o c m m g o a cie na i a 1959 ok : mii Nauk oraz Polskiego Towarzystwa Filozoficznego, Warszawa 1997, http://www.archiwum.wfis. uw.edu.pl/archiwum/archiwum-mieczyslawa- alli a [do 25.02.2018]. Pi o ni c e ni am. 2 W echobecn i mach Walli a l ali m b d em od a n ch, o a ch o ied i. B mo e o o n i k m i a a em in e e j c dla c e nego c elnika b d ie jego ogl d na ema d i o ied ielib m e fo ma ci, a k o an i k badaniem c nnik bio c n ch h mani ce, ob. Miec a Walli , Koncepcje bio- logiczne w humanistyce, w: Fragmenty filozoficzne. Seria 2. Ksi ga pami tkowa ku uczczeniu 40-lecia pracy nauczycielskiej w UW prof. Tadeusza Kotarbi skiego, ed. Janina Ko a bi ka i in., PWN, Warszawa 1959, s. 317 318. 3 Wanda Nowakowska, Profesor Mieczys aw Wallis, w: Sylwetki uczonych polskich. Profesor Mie- czys aw Wallis, Z. 59, ed. eadem, d kie To a o Na ko e, d 2001, . 9. 4 Krzysztof Rutkowski, Bibliografia prac prof. Mieczys awa Wallisa, w: Sylwetki uczonych , s. 19 60. 5 Zob. o o anie na c onka Ze o R ec o na c Hi o ii S ki e P e odnic cego Sekcji S di Uni e eckich Rad G nej S kolnic a W ego Ka imie a Ajd kie i- cza, 18.04.1957, A chi m Miec a a Walli a, sygn. AMW=04=240. O innych funkcjach e nion ch e Walli a mniej i an ch ema em a k ob. Wanda Nowakowska, Profesor Mieczys aw Wallis, s. 15. J k k ki a c nej 33 W pierwszych latach istnienia Polski Ludowej, w latach 1948 55, sztuka polska dwudziestolecia mi d ojennego o a a niemal c amb o iona i ska- zana na zapomnienie. Mniemano bo iem c a , e oj ocjali c - n m ma acj b lko jeden ki sztuka niezmiernie ciasno oj ego realizmu, ca nie cia no oj m adaniom o ec n m i zwalczano elk inn k jako fo mali c n 6.
W konsekwencji po wojnie Wallis w zasadzie wycofa i a iania krytyki artystycznej. Wprawdzie o mu na i a o c ej eje acji e o o ec nego i k l o ego Chi kiej Re blice L do ej 7 przy oka ji a nk And eja S mi , je jednak ja ne, e jego ob a enie o oli k ka ki (co bli ej ja ni o a niej c ci ek o i conej me ak ce) nie mog o c a i e ni .
Il. 1. Ka a c onko ka Z i k Za odo ego Li e a Pol kich Miec a a Walli a, dana 15.10.1945 roku w Warszawie, A chi m Miec a a Walli a, Po c one Biblio eki W d ia Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk oraz Polskiego Towarzystwa Filozoficznego, sygn. AMW 04 0 35. Fotografia ochod i e bio ej e in cji.
6 Miec a Walli , Sztuka polska dwudziestolecia. Wybór pism z lat 1921–1957, Arkady, War- szawa 1959, s. 12. 7 Idem, Rysunki chi skie Andrzeja Strumi y, K onika: d godnik o ec no-k l aln 1955, nr 2, s. 44. Chodzi o K onik odd ia d kiego Z i k Li e a Pol kich [1949 1983], Wydawnictwo RSW P a a . S i bibliog afic n R ko kiego odaje lko na K onika . 34 Wioletta Kazimierska-Jerzyk BADACZ HUMANISTYKI
S ka b a od inie Walli adomo iona, gd ojciec b mala em. Ale ie e ain e e o ania niej ego hi o ka ki, k ka i e e ka i ane b biologi i chologi . Walli dio a odo na o i filo ofi Heidelbe g [1913 1914] m.in. Wilhelma Windelbanda, k a a i ede kim odg anic na ki odnic e od h mani - c n ch (na k o k l e). Te ie e, jako nomo e c ne , j. o i j ce edmio a omoc a og ln ch, od nia od d gich, idiog afic n ch , badaj c ch o, co jedno a o e, ind id alne i jedno ko e8. Tymc a em Walli , k niej i a o obie, e je jakim o o em, c m na odobie o chime l b fink a, o kochan m bogac ie i alno ci, kolo ach, k a ach, d giej l bi c m og lnienia 9, nie m g ogod i i ani m n m o g anic eniem, ani dom ln deg adacj na ko h mani ki ( a c a do c o chologii, k ej a ob bie ej d cho omii nigd nie b ja n , o a agadnienia ab ol m a o ci, k ego nie o b b oni i k jedno ko m do iadc eniem ztuki). Na nie dio a a nie h mani k (1916 1921) w Uniwersytecie War- szaw kim m.in. Jana ka ie ic a, Tade a Ko a bi kiego, W ad a a Ta a kie ic a, W ad a a Wi ickiego, J li a Kleine a, Z gm n a Ba o - kiego. Nic d i nego, e ok e di akich o obi o ci, nie adko c c ch ne na a ienia bada c e i o obion ch l ali c nie, nie a i jego ain e e o a . Kon ek en nie dok o a . Obrona humanistyki w metodologii wspó czesnej, obroniony pod kierunkiem Tatarkiewicza (1921), o i ci Wallis a g men o ani na ec jej na ko o ci. Zadanie o a a e a ak alne e ca e cie. Jego najba d iej o ocn o b eali acji id ia jako d og o ek i niej c ch d c lin. W od bnia bo iem a Ma em De oi em og ln na k o ce10. Wa ne jednak je , b odno o a , jaka e ja allgemeine Kunstwissenschaft b a Wallisowi bliska. Dessoir ca ej no ej d ied in odd iela j nie lko od historii sztuki i historii literatury, ale ak e od e e ki. U a a , e jedynie og lna na ka o ce obejm je eflek j akie a ek , jak oce c , d o i f nkcje ki i e na obecn m e a ie o oj h mani ki lko filo of jest zdolny je teoretyzo a 11. Inn jej e j , b d c o o cj efo m hi - o ii ki, oda natomiast Richa d Hamann. Walli na go ie nie,
8 Katarzyna Rosner, Pogl dy estetyczne Mieczys awa Wallisa, w: Studia z dziejów estetyki polskiej 1918–1939, ed. S a K emie -Ojak, Witold Kalinowski, PWN, Warszawa 1975, s. 160. 9 Miec a Walli , Dzienniki i wspomnienia osobiste, zapis z dnia 24.04.1945. 10 Miec a Walli , Prze ycie i warto . Pisma z estetyki i nauki o sztuce, Wydawnictwo Li e ackie, K ak 1968, s. 9. 11 Mariusz Bryl, Suwerenno dyscypliny: polemiczna historia historii sztuki od 1970 roku, Wydawnictwo Uniwersytetu im. A. Mickiewicza, Po na 2008, . 69 70. J k k ki a c nej 35 e mac bo iem jego hi o i ki j ok o jej ka ani i 12 . Hamann miej ce hi o ii o i gni a c n ch i obiek ma e ialn ch o ono a systematische Kunstwissenschaft, k a mia ab b ied o l , n. ja nia ab , jaki o b naoc ne dane c i d iele ki, o c ec fic n , a c n e . Pod a a nie a o ci ogl do e ki, a o inno ci badac a alenie elacji omi d o c eg ln mi elemen ami w ich aspekcie wizualn m i oj cio m. To je a a em o d, k dla Hamanna o nac a o anie i e mianko an m j od ia em na na ki odnic e i og lne (h mani tyczne) i poszukiwanie systemu, k o o- li b j logic ne elacje achod ce d iele sztuki13. Dla Walli a a o nac a o in e d c lina n o b bada , k m jak i daje chod na ie lan a g d ied in: chologia ona biologi (najciekawiej widoczne w badaniach nad wyrazem, czynnikami biotycznymi, kami ge on ologic nymi 14 ), semiotyka (obecna w autorskiej teorii znaku i innych pismach semiotycznych15) i estetyka aksjologiczna (przede wszystkim jako eo ia e i a o ci16). Nie dziwi pr m fak , e obec Walli a c o a ia i anie, k d ied in mo na na niego a iod c . Ka a na Ro ne a a, e je ni historia sztuki17, Te e a P kala e e e ka18. Obie a o ki odejm j ce b rekonstrukcji Wallisowskiej e e ki godne co do ego, e agadnienia a c ne b d il j , b d de e min j jego idee e e c ne. Obie e g- n j jednak bada nad k k a c n agi na a enie o ki ch ain e e o a bada c ch. A mo e o do iadc enie krytyce artystycznej je kl c o e? Mo e o ono a nie a i o, e Walli o odzi Ka ed E e ki i Na ki o S ce, ie Pol ce i d g E o ie ( o So bonie)? Chod i o o na k o ce o mian przypomnijmy za Hamannem, a i c nie eci ko hi o ii ki, a oddaj c a iedli o i estetyce, i historii sztuki.
12 Richard Hamann, Dzieje sztuki od epoki starochrze cija skiej do czasów obecnych, m. Miec a Walli , W da nic o M. A c a, Wa a a 1934. 13 Mariusz Bryl, Suwerenno dyscypliny , . 72. 14 Zob. m.in.: Miec a Walli , Koncepcje biologiczne ; idem, Wyraz i ycie psychiczne, w: idem, Prze ycie i warto , idem, Pó na twórczo wielkich artystów, PIW, Warszawa 1975. 15 Zob. ede kim: Miec a Walli , Prze ycie i warto ; idem, Sztuki i znaki. Pisma semiotyczne, PIW, Warszawa 1983. 16 Zob. Miec a Walli , O zdaniach estetycznych, Prawdziwo i wa no zda estetycznych, Warto ci estetyczne agodne i ostre oraz dziesi drobniejszych szkiców estetyczno-aksjolo- gicznych, w: idem, Prze ycie i warto …, s. 31 58, 182 209, 237 310. 17 Katarzyna Rosner, Pogl dy estetyczne…, s. 157. 18 Te e a P kala, Estetyka otwarta Mieczys awa Wallisa, Instytut Kultury, Warszawa 1997, s. 14. 36 Wioletta Kazimierska-Jerzyk KRYTYKA ARTYSTYCZNA PROPORCJE ZAGADNIE
T eba od a a a , co boha e ego ek am odk e la , e do ie o o latach 1921 1931, kied o ajmo a i g nie k k ( ac j c P egl dem Wa a kim , a ede kim Robo nikiem ) i hi o i ki, a a c a mala em ol kim, ci i k e etyce i teorii sztuki. Gene alnie d ia alno mi d ojni ok e li niej Walli jako o a anie i na ecen je i no a ki do Thieme-Becke a 19. Niemniej jednak decyzja o opublikowaniu wyboru krytyk w formie (c o anej ej) antologii k i ko ej ka je na i anie do nich d ej wagi. Ob a Walli a jako k ka je ba d o niek a con . led c jego teksty o ce mo na i a ana ia , jak ma o miej ca en ech onn i o a badac o i ci a anga d ie. W daje i , e efe o a k da n , ac ej ad c jn , ed a iaj c i ek e jn o a deko ac jn . iadc mog b o m k i ko e monog afie a 20, pro o cje agadnie ki ed i o e omie iek XIX i XX monografiach tematycznych 21 oraz zapewne ilejo ana ilo cio o jego pismach z zakresu krytyki artystycznej pozy- cja R mo c i ado c 22 (Il. 2, 3), wreszcie k i ka o ece ji23. Bar- d o nieko nie o o cje e ed a iaj i dokonan m e Walli a k i ko m bo e k k, k m na o i d ie i c e ek lko d ie i jedno nac nie do c a anga d (nie alic am n . n ch e b Zamoyskiego) 24. Warto od razu ne ali o a ge i , ac naj c od spraw biog afic n ch. Po ie e, Walli jako a o i k ch o a ede kim a a i od o i e ni do obek cia ed ojn , k ca o ci aci . Nie o b ak o a tych k i ek jako obrazu jego zain e e o a .
19 Miec a Walli , Dzienniki i wspomnienia osobiste [rps 10 12, Dzienniczki 9/86], Do siebie samego, Oflag Woldenberg 1944, w: A chi m Miec a a Walli a, sygn. AMW=10-12=009. Do Allgemeine Le ikon de bildenden K n le on de An ike bi Gegen a na i a onad 120 ha e , Wanda Nowakowska, Profesor , . 9. 20 Czyli takich, jak: Leonardo da Vinci, Canale o, A G o ge , J lian Fa a , Jan Pankie ic , A b e Bea d le , Hen k K na, Magdalena G o i S ani a Noako ki. 21 Nale do nich: Dzieje zwierciad a i jego rola w ró nych dziedzinach kultury, O oline m, d 1956 (wyd. 2 uzup. 1973); Malarze i miasta. Studia i szkice, WAiF, Warszawa 1961; Autoportret, WAiF, Warszawa 1964; Autoportrety artystów polskich, WAiF, Warszawa 1966; Pó na twór- czo … W g ncie ec , lko k i ka Malarze i miasta… zawiera obszerniejszy fragment o i con ek e jonizmowi. 22 Walli c i do g o ach nad ol kim d ia em Mi d na odo ej W a ie S k Deko ac jn ch i No oc e nego P em Pa u w 1925 roku i faktyczne wielokrotnie i a o em o jego cach. 23 Miec a Walli , Secesja, Arkady, Warszawa 1967 (oraz 1974, 1984). 24 Idem, Sztuka polska dwudziestolecia: Zbigniew Pronaszko, s. 133 134; T C e ski, s. 140 141; Miec a S c ka, s. 216 217; Jankiel Adler, s. 218 219; Karol Hiller, s. 220; W ad a Z ch, . 221 222; Fo mi ci, s. 304 306; Blok, s. 310; Artes, s. 326 327; W ad a S emi ki, . 368 369. J k k ki a c nej 37 Po d gie, Walli a e ba d o in en nie bie c k l , ja i kami rodzimymi i europejskimi. Szybko i z aanga o aniem eago a na no e, kl c o e agadnienia a c ne, da ane k i ki i da enia naukowe.
Il. 2, 3. Mi d na odo a W a a S k Deko ac jn ch i No oc e nego P em , Pa 1925, Pa ilon Pol ki. Z le ej: e ba Hen ka K n Rytm (1921 1925), w tle podcienia atrium, architektura pawilonu ed g ojek J efa C ajkowskiego, sgraffita autorstwa Wojciecha Ja bo kiego. Z a ej: stolik z salonu ak e ojek Ja bo kiego. Zbiory Muzeum Narodowego w Warszawie ( dj cia studio fotograficzne REP, Pa ), CC0.
Oto kilka k ad jego c cia na no o ci. I tak, rekomenduj c aim- o o an do Polski przez g P ae en a Mieszkanie najmniejsze, Wallis akcen o a nie lko jej znaczenie artystyczne, ale i o ec ne o a eko- nomiczne, ja nia m a ad no oc e nego b do nic a, ol ma e- ria i in o a , jak c a lan 25. Niemal na chmia doceni Estetyk y- cia codziennego S ani a a Machnie ic a. Ten o la n d i d k estetyczny nie o a ed ojn przez nikogo w takim stopniu do e on 26.
25 Miec a Walli , Wystawa Mieszkanie najmniejsze”, s. 5. 26 Idem, Estetyka ycia codziennego, Wiadomo ci Li e ackie 1934, n 46, . 4. Konce cj Mach- niewicza aj o i nieda no, ob. S ani a Machnie ic , Estetyka ycia codziennego. Zarysy estetyczne i zagadnienia sztuki wspó czesnej, Pa o e W da nic o K i ek S koln ch, L 1934; idem, Wybór pism estetycznych, b. S a K emie -Ojak, Towarzystwo Auto i Wyda c P ac Na ko ch Uni e i a , K ak 2012; dok o a Seba iana Kocha ca Este- tyka ycia codziennego”. Biografia, my l estetyczna i sztuka pisarska Stanis awa Machniewicza, Bia ok 2017, http://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/6118/1/S_Kochaniec_Est etyka_z cia_cod iennego. df [do 30.11.2017]. 38 Wioletta Kazimierska-Jerzyk
Il. 4. Strona nr 5 d iennika Robo nik o i cona ca o ci a ie Mieszkanie najmniejsze, 1930, nr 67. Pomi d ek Walli a kom ono an je ed k a k Teodora Toeplitza Mieszkanie najmniejsze mie i c nika Dom Osiedle Mie kanie , R II, n 3, ma ec 1930. J k k ki a c nej 39 Ch al c ma e fo m ce amiki An oniego Starczewskiego wyra i Walli ekonanie, e owinien on aj i ac a chitektami i monumen- aln deko acj n , k od i ia mo na od i od la e d ie i ch XX w. m.in. w Bibliotece Uni e e d kiego i Teatrze im. Stefana Jaracza od i27. Je e cieka e, e odno o a a i anie i Mi d narodowego Stowarzyszenia Estetyki Empiryc nej, k ego m o j m a o ciel kim am i d ia 28. Estetyka empiryczna, znana u nas niej z koncepcji Marii Go a e kiej, a adnic o nie ek ac a a d c lin e e ki filo ofic nej, mc a em Walli ek ndo a a nie jej in e d c lina nemu poszerzeniu. Te najlic niej e ecen je a amie c a na omia niemal na bie- co. O i a i komen o a o, co dane b o m obac , o, co a iano. A ka no oc e na nie cie a i o echn m naniem ani o I ojnie ia o ej, ani w latach trzydziestych XX w. T eba mie na ad e og lne o o cje ain e e o a c e n ch odbio c ki Pol ce. Pod c niki do hi o ii ki nie oddaj ch g . Wiele na omia m i o nich o o anie In P o agand S ki (1930), k mia o ago a k no oc e n i ano i eci ag dla kon e a nego To a a Zach S k Pi kn ch (k e Walli c o k ko a , a c a em na e k i z organizowanych tam wystaw29). Warto ami a o ej og lnie an j cej anty- nowoczesnej atmosferze. Jej d a adki c eg lnie namienne. Gdy Walli i a 1924 ok o a ach Blok i Be le iego odb aj c ch i w salonach automobilowych Laurin i Clement (przy ul. Mazowieckiej 11) i Austro-Daimler (przy ul. Wierzbowej 6), oja i i Robo nik na - j c do i ek od edakcji:
Na i a o da c a c ni ko aj [ ] e nej a onomii. W dan m jednak adk Redakcja m i i a ec, e go a nie od iela c li o ci i ain e e o ania ano nego ego aco nika dla o ego Blok , k oc ach na ch je d i ac em be a o ci30.
Kied na omia og o ono e d k e i o m konk ie na Nag od Mias a od i 1932 ok , na Walli a jako c onka ego gremium rep- e en an a od c a o ec nego odo i ka k k ad g om . We omnieni go o an m na o kanie o gani o ane k i ga ni Pega d ie i la o mie ci W ad a a S emi kiego, ak ekon o a te wydarzenia:
27 Miec a Walli , Ceramika Starczewskiego, K onika: d godnik o ec no-kulturaln 1956, nr 12, s. 4 (zob. przypis nr 7). 28 Idem, Mi dzynarodowe Stowarzyszenie Estetyki Empirycznej, R ch Filo ofic n 1967, t. XXV, nr 3 4, s. 5 6. Por. aktualne informacje o International Association of Empirical Aesthetics (IAEA), http://www.science‑of‑aesthetics.org/organization.html [dostęp 25.02.2018]. 29 Zob. np. Idem, Najpi kniejszy portret kobiecy, Wiadomo ci Li e ackie 1934, n 9, . 5. 30 Idem, Wystawy Pro Arte” i Bloku”, Robo nik 1924, n 97, . 3. 40 Wioletta Kazimierska-Jerzyk [ ] ci em do Wa a , j na aj od amego ana elefon : Co cie obili, nali cie nag od c o ieko i e nie nie nanem , k do- da k a ci ie nie je mala em . Ba, i a ie, d k jach a n ch nie chanie a ako ano nie lko S emi kiego, a ako ano nie J , og le nie o ien o ano i e nie m, co i a o. U a ano, e o je jakie nie o o mienie, jaka om ka31.
W Robo nik a o ech dniach od nania nag od e liko a :
W b S emi kiego nale na od ieloma gl dami a c li . [ ] nale o i a ado ci o, e nag od nano ed a icielo i no ch d ce [ ], k e je c e do nieda na o ka i na d inami l b niedo ie aniem. Na nie dob e i a o, e nag od d ie- lono a cie m odem , c ni c en o b om ad cji do chc a o ej [ ] o ile jednej on daje i ec n nag ad anie [ ] ielkich a on ch, k ok e ie nie oli, a nkach najci ch, be adnej omoc e on a a, aco ali dla dob a k l ol kiej, o le d giej on o dane je nie d ielanie [ ] nag d l d iom m od m, k mog je c e iele da iebie, a k c o aj e najle e i ni c aj cej fi c nie i chic ne alce o eg encj . [ ] W daje i nie , e c o o ed a iciel kie nk , k ielbi logik , ec j i ma n , k i je i a e ob k c e n i echnik c e n , nie je la ea em nieodpowiednim dla wielkiego miasta em o ego, jakim je d 32.
Przeciwstawienie Wallisa/historyka i krytyka sztuki, Wallisowi/estetykowi je o c eniem, mo e na e od ceniem o o cji, je li chod i o ainte- resowanie tym, co najnowsze. Nie mo na bo iem od mo a , e jako k k ki b kon e a n przeciwnie, no k ba d o ceni , da a obie a i c ch ed ni dno ci, a a anga d ci b li na li cie jego l bion ch a . S d na e , e oj enie a nie na skromniej lic bo o c ek i an ch a c n a anga d o oli le iej o mie i ek mi d k k i e e k , jaki idoc n je jego pisarstwie o sztuce. Ten, odk adan e alli olog na inn oka j , a ek c o ci a o a Secesji daje i oc k agadnieniem ob e n m, n c m, nawet a iaj c m e ne k o o . Po ie e, nie o b dolic i ch ek . Je ich onad iedem e . G o ane c a em o d a, . Na ga e o ch al ach, k ch k ad d i oimi a ami, od ielone b aj na ne f agmen (Il. 4). Ale a mnogo mo e je najmniej m oblemem dla badac a Walli o kiej ci n . S o bowiem ek na og k kie, ja ne, b ka ic ne lek e. T dno ac ej olega na m, e nie ne jedne
31 Idem, Dzienniki i wspomnienia osobiste [mops 101/583], w: A chi m Miec a a Walli a. 32 Idem, Nagroda Artystyczna M. odzi. Laureatem W adys aw Strzemi ski, Robo nik 1932, nr 151, s. 3. J k k ki a c nej 41 da ko e, inne ba d iej c eg o e; jedne o ad one e ch hi o- ryczno-artystycznych kontekstach, inne zdecydowanie biograficzne i informa- c jne, niek e a na a ione na e ce cj jako ci e e c n ch. S nie o- n alne, dne do oc i ego akla fiko ania, a c a, e ecen je e la aj i ek ami okolic no cio mi, j bile o mi, edmo ami, om ieniami k i ek, c a em ka j i ek adach i . Wiadomo jednak, e b oni a anga d od kied lko aj i eg la n k k . Jako jedne ie ch ema dla Robo nika afi d ch c ciach Nowe pr dy w malarstwie33. S one a ne. Zagadnienia e m lo- a e eg ek o aco j c ch k emio c nego nk id e- nia. Walli ied ia , e ia k i ia nak i k j , e emio ka nie o em dolnego obj ca k . Ale na a , e je dob m na d iem, b ja ni kon o e je ok mala a be edmio owego, b d ce na og nie o o mieniem34. Do agadnie ch ci ob e niej- ch a k ach la ach e d ie i ch i iedemd ie i ch35, ale obserwo- a je j 1922 ok c o ci Zbignie a P ona ki. Z naniem o i a , jak en o ginalnie omija im e joni c n i k bi c n de kcj przedstawienio o ci, fli je akademi mem, ale daje folg m linio o- -konturowym upodobaniom ch ak ach okolo o an ch 36 . Kied eko- mendo a nne stawy Bloku i Henryka Be le iego, nie a a a , e cech je ich d enie do go ania la ki edmio [ ] b l b fig nie maj nic ego ed a ia 37 . Cho aha i niej, c Robert Delaunay lub Piet Mond ian do n j Leonardo da Vinciemu lub Rembrandtowi38, a a a lg , e ab akcjonizm ma ledwie kilkadzie i la i nie iadomo, jakie b d jego o i gni cia ( ak cho b minimal a mia do ie o nadej ). Co a niej e, e gno a e kla fikacji k na eman c ne i a eman c ne, jak nie niefo nnego na e nic a nak edsta iaj c ch i nie ed a iaj c ch (na ec amo- dzielnych i nie amod ieln ch 39).
33 Idem, Nowe pr dy w malarstwie. I Impresjonizm wczoraj i dzi , Robo nik 1919, n 184, . 3; idem, Nowe pr dy w malarstwie. II Ekspresjonizm, Robo nik 1919, n 192, . 2. 34 Idem, Sztuki i znaki…, s. 164. 35 Idem, Geneza malarstwa bezprzedmiotowego, E e ka 1960, . 169 188; idem, Impresjonizm i geneza malarstwa bezprzedmiotowego 2 po owy XIX wieku, w: Materia y Sesji SHS. ód listopad 1971, Warszawa 1977, s. 215 222. 36 Idem, Wystawa obrazów Zbigniewa Pronaszki, Robo nik 1922, n 166, . 2. 37 Idem, Wystawy Pro Arte i Bloku”, s. 3. 38 Ibidem, s. 168 169. 39 Miec a Walli , Prze ycie i warto , s. 105. 42 Wioletta Kazimierska-Jerzyk KRYTYKA ARTYSTYCZNA JAKO INSPIRACJA ESTETYKI
Mo na be adnego ka a o , e o a nie emian achod ce ce k oni Walli a do o ki a ak e ie e e ki i teorii sztuki, a na nie do rewidowania o c eg ln ch elemen jego konce cji. Jak iem , enika- nie i e e ki i na ki o ce b o jego dec j me odologic n . Na domia ego mo em ob e o a , c i jak jego aca jako k ka ki a a na ag bianie i d ied in e e ki emio c nej i ak jologic nej. Do Robo - nika bo iem i a ecen je je c e 1933 ok , kied o, kolei, obj edak- cj kol mn o i conej kom la c n m Wiadomo ciach Literac- kich i o ad i j do ko ca i nienia i ma 1939 ok 40. Po ojnie k k ajmo a i ba d o adko, nie o ad i , jak da niej, b ki adn m i mie. P bliko a na omia ak n ch ach, jak K onika: dwutygo- dnik o ec no-kulturalny 41, ie lica , P egl d A tyczny , P egl d Kulturalny , Wiedza i cie , P egl d H manistyczny . P c m do ech o a nich nac nie c ciej afia nolegle jego i ma ak jologic ne i semiotyczne, cho nadal a nie o i ane ob e o an mi ja i kami artystycznymi42. W o ad aj c i c eg a iaj c no e ob a eflek ji Wallis chcia ede kim ja o mieni ego, co d ieje i ce i god i oce o mienia e ciem e e c n m, k e b o dla niego a nkiem koniec n m do iadc enia ki. Chcia mie en in ic jn ach nad no a o ami, ielbicielami maszyny mi cieleniami logiki, do kona o ci i mak malnej ekonomii 43 a i e niej. C a em c , e zwyczajnie nie o afi im o a . W akim d ch ch ba i a e omnieni o mie n m o i con m Miec a o i S c ce o ielkich a gach
l d i, k na m olnic m, abo em o ion m k aj , ie i oc li m i o i knie ma n [ ], k na , gd ie le i daje na na chnienie i gd ie niemal ko i im o i je, ac li odno i donio o oli, d c lin , me od c nej ac jako c nnika c ego, a li na na d i c no , na e gd b kie o o a e ich eo ie i d ie a b be a o ci44.
40 R b k ej o Ma ii i J efie C a kich, nie a , jak odaje Te e a P kala, o Wac a ie H a kim ( o nim obj kie o nic o d kiej Ka ed Hi o ii S ki, H a ki a odeg a ol Wiadomo ciach Li e ackich , ale nie jako edak o kol mn k i kn ch), o . Ma go- rzata Szpakowska, Wiadomo ci Literackie” prawie dla wszystkich, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2012, s. 312; Te e a P kala, Estetyka…, s. 8; Wanda Nowakowska, Profesor…, s. 10. 41 Zob. przypis nr 7. 42 Na Walli o kie c enie ied o la nona ko ej i ecjali c nej aca ag Wi old Kalinowski w recenzji Prze ycia i warto ci, ob. S dia E e c ne 1970, . VII, . 364 369. 43 Miec a Walli , Wystawy Pro Arte i Bloku”, s. 3. 44 Idem, Mieczys aw Szczuka, Robo nik 1927, n 225, . 3. Podobnie je , gd ch ali k Ka ola Hille a i gani Ma iana Minicha a nie b ja n ek do ka alog , ob. Miec a Walli , Karol Hiller, Wiadomo ci Li e ackie 1938, n 4, . 7. J k k ki a c nej 43 Pisanie o nowej sztuce la ach mi d ojenn ch, jak podkre la am, nie b o a e. W maga o podejmowania odwa n ch dec ji e minologic n ch i aksjologicznych, no ego o ob a g men o ania na ec ki. Wi a o i o rozbudowaniem ka alog a o ci e e c n ch. Nade wszystko jednak olega o o o na obronie ki bie cej przed nieuzasadnionymi uprzedzeniami i nie rzadko na rehabilitowaniu zjawisk bezpardonowo pogardzanych. Dodatkowo a anga d o ega Walli nie jako kolejn kie nek, ale no d ied in ki a iaj c ed k kami i eo e kami od bne, ielokon ek o e magania. ie nie ilustruje to jego bardzo wczes- n ek o i con fo mi om. Nak ada nim na odbio c d a obo i ki: o mienia in encji a i aj cia od o iedniej o a obec d ie a. J ec am in encjonaln i eleologic n konce cj nak , k o inie niej, oraz konce cj postawy semantycznej 45 . Wallis przytacza czas analogi rozumienia sztuki ze najomo ci j ka obcego:
j ka ego m im i do ie o c : cho ani ad cjach ki odmiennej, c ajeni do a enia na o ac aj c ec i o o e ma ej ki, m im i ie a a ia do no ego o ob a enia [ ]46.
Je li Walli o i ca mniej miejsca ce a anga do ej k i kach (pisanych czy rekonstruowanych w dojrza m okresie ej c o ci), o ak e dla ego, e gene alnie adanie o mienia ki ak o a nie mie nie o a nie. Zak ada , e eba gl dni c e jego c nniki: odc a naki, ich k ad, o na d enia a c ne, ch ci a i cie chic ne przeds a ione ob a ie (a c i obo i an do gl dniania ich kich). S k a anga d c a adko, i gaj c do o aci naj i k- ego fo ma . O o, co i a o S emi kim k i ce o a o o ecie:
niespokojny poszukiwacz nowych form [...] namalo a o e olejn l k bi m anali c nego, k a i i g o o a o o one na o c eg lne a c n , amkni e liniami o mi i kami. Zgodnie a adami b do ob a , o on mi e a jego o a ie Unizm w malarstwie (1928), linie iono e i o iome o a aj ce mic nie linie iono e i o iome o ok nej am ob a , najd j i odk obj e kami, odd ielaj - c mi je od ej am . Ob a je i c e n kon kcj fo m, od o dko an a adom m i kon a . Za a em jednak b a b do ana m ob a ie ion , o iom , ko i k ma odobie o nie li e do g o a . Je o i c i o nie a o o e 47.
45 Idem, Prze ycie i warto , s. 80 85. 46 Idem, Wystawa Formistów Polskich, Robo nik 1921, n 127, . 2. 47 Idem, Autoportrety artystów…, s. 221. 44 Wioletta Kazimierska-Jerzyk Za a m , e autor najpierw ed a ia a i zaryso- wuje jego konce cj eo e- c n , potem a analizuje autoportret d kiego a , ale dokon j c j ego k ok zgodnie z a o eniami a - nej perspektywy badawczej. Tutaj, w monografii o i - conej sztuce autoportretu, Walli c odej cia. Obok podejmowania oczy- wistych zagadnie formalno- -artystycznych, uw gl dnia tak e podstawowe cechy his- toryczno-artystyczne oraz wa- lory psychologiczne obrazu. W konsekwencji opis ten re- konstruuje przemiany gatun- ku portretowego, obja nia ro- l razu psychicznego twa- i cia a o b portretowa- nych. Na ako c enie c ci o i conej autoportretowi S emi skiego Wallis uzgad- nia obydwa punkty widzenia Il. 5. Miec a S c ka, Autoportret z palet , 1920, olej j i a . Warto zau- na nie, 134,5 x 91 cm, Muzeum Narodowe w War- wa , e dostoso je i szawie, CC0. jakby do S emi skiego, od- no i i z respektem do jego postawy c ej, nie e ad a afi macj , nie rozbudowuje oceny estetycznej. Cho b b ie m, k b o o i zachwyca ( moje ach ak m g b , jak i a , b mie innej jego k i ki Malarze i miasta48). L bi e Wallis obion na mod c e nego ku- bi m 49 a o o e Miec a a S c ki (Il. 5) i ak e o m d iele mian- ko a ec o o i ne alnie. Nie odm i j sobie natomiast tej emfazy w opisie kompozycji Karola Hillera (Il. 6, 7). W ek cie o innej jednak funkcji bo b d c m komentarzem do bie cej wystawy i a o ob a ach ach caj c ch a nie o mai- o ci k a i o c e ba n ch, boga m nico aniem fak o m,
48 Idem, Malarze i miasta…, s. 5. 49 Idem, Autoportrety artystów…, s. 221. J k k ki a c nej 45 pomy o o ci , b elno ci i smakiem [ ] 50. A a k o ani ego zachwytu nie przeszkad a fak , e nie do ko ca Wallis d ie a e o mia , co na a wprost. Jest to ciekawy i od a n a a em rys stylu krytyki artystycznej, k olega oc i cie na o a o ci, ale b mo e najcenniej e je nim ach canie do ki, omimo ba ie , jakie a a mo e ona nawet wyrobionemu odbiorcy.
Il. 6, 7. Karol Hiller, Deska ze spiral (Kompozycja ze spiral ), 1928, farby olejne, lakier, metal, gips, deska, 120 x 47 cm, M e m S ki, d ; Karol Hiller, Promie , 1933, olej, no, 120,5 x 60 cm, Muzeum Sztuki w odzi.
50 Idem, Karol Hiller, s. 7. 46 Wioletta Kazimierska-Jerzyk W podobnym szkicu, tym ra- zem o Jankielu Adlerze Wallis i a o , e niek ch d ie ego a nie ojm je cale (do c o o a c a prac z lat trzydziestych (zob. Il. 9). Da a przy tym do o mienia, e od i ia (zob. Il. 8) jego iadome nikanie ego, co adne, eleganckie, o abne, jego a- dykalizm, suro o , be kom omi- so o 51. In ic jnie o g a od- bno c eg lnego ok prac Adlera i jak i a uroku zako- rzenionego w:
o obli m iecie, j c m jeszc e e kami edniowiecza [ ], j m fo m nej sztuki zachodniej, poddanym li acji i defo macjom, k e wynikiem przesytu formami ad c jn mi, eakcj eci kanonom [ ]52.
Wraz z komentarzem do Aldlera k ac am ia l ali m ak- sjologiczno-estetycznego wraz z jego a o ciami agodn mi i o mi, o k ch Walli i a j od roku 193153. W a nie cie i - no odno ci a o ci artystycznych i ka dla nich od o iadaj cej im nomenkla ob bie estetyki, a co a ne nie o a ni . a o zauwa i c, e an e e m nie jest najbardziej fortunnym termi- nem, wszak w odrzuceni jako ci Il. 8. Jankiel Adler, Moi rodzice, 1921, olej, ha monijn ch chod i ak e o e e- deska, 136 x 54 cm, Muzeum Sztuki w odzi. k . Mo na bo iem kon o a
51 Miec a Walli , Wystawa Jankla Adlera, Wiadomo ci Li e ackie 1935, nr 10, s. 7. 52 Ibidem. 53 Pod mo aniem na omia ego k b ek 1949 ok : Miec a Walli , Warto ci estetyczne agodne i ostre, w: idem, Prze ycie i warto , s. 185 209. J k k ki a c nej 47 ologi a o ci e e c n ch agi na in en no e cia estetycz- nego, a nie tylko e gl d na utrwalone normy lub ich brak. Ponadto w o anie eci i kn nie je k e iono aniem e e c no ci en globe, a opowiedzeniem i a e ciem inn m jako cio o: ilniej m, g a - towniejszym. Doceniaj c ego od aj odmian e , o ad i Wallis oj cie antykallizmu, a g men j c doda ko o, e b d ie ono bardziej od o iednie dla iel c e n ch fo m ki54.
Il. 9. Jankiel Adler, Kompozycja nadrealistyczna, 1933, olej, piasek, biel cynkowa i li a on, no naklejone na drewno, 45 x 63 cm, Muzeum Sztuki od i.
Wallis id ia , e mieniaj i na e odobania, ich na e nic o i kon- ek . Nie kle ceni i k m o j miast i ich przemiany wizualne o a b do iadc ania konkretnych miejsc, led i odg aj ce nich i o n ol formy sztuki popularnej o a ko ej. Je i c d i ne, e ak ce c - nie odni i do a A e 1931 ok 55. Mia a n k o o ol- kimi ada acjami eali m . J i k obrazami Adlera (Il. 8, 9) i a o oe ce eali c nej, e ok j cej dn do ch cenia na j, m kaj c i elkiej in e e acji bli ej 56.
54 Wa o i a ano i nad a adno ci o ad enia ego e min . W daje i w perspekty- ie oj e e ki c e nej e niek e najmniej ka ego ie e e c ne chod ce a przerysowane, ok o ne, nie j i eci i kn . 55 Generalnie wysta a a o a a j a ch odno, Pio ka e ic , Zrzeszenie Artystów Plastyków Artes 1929–1945, O oline m, W oc a 1975, . 48. 56 Miec a Walli , Wystawa Jankla Adlera, s. 7. 48 Wioletta Kazimierska-Jerzyk U A e o c (Il. 10, 11) Wallis afnie o o na a nad eali c nej proweniencji eksperymenty z kadrowaniem, wprowadzaniem nowych technik a c n ch, a ak e anek o aniem ob a od iadomo ci i ob a ni57. Nie do ie a na omia , ak oc i m k din d, om L ge a ( c ci ma n [ ] mo e a k adem L ge a 58) i go ko kon a o a :
nie kie d ie a [ ] ema iaj do mnie. Dla ego, e a ci nie o afili ich c ni ge n mi, c e dla ego, e moja a li o e e c na o iada oje g anice? Na anie o nie miem da od o ied i59.
Il. 10, 11 (z lewej) Otto Hahn, Pie drzewa i li cie, 1930, farba graficzna, papier, 35 x 22 cm, I Teka G afic na Z e enia A Pla k A e , M - zeum Sztuki w od i; ( o ej) Henryk Streng (Ma ek W oda ki), Martwa natura, 1930, o ek, kredka, papier czerpany 24,5 x 31,5 cm, Muzeum Sztuki od i.
Z e nie nie do eg ego, co a k o a a o c o ci c onk A e a a M e m S ki od i o i cona filozofce i krytyczce Deborze Vogel60. Przede wszystkim mkn a jego ad e fak o o ego mala a, a nie jego bli ko mia i cod iennej banalno ci, an fo mo anie ej
57 O o ien acji a o eniach eali m iadc e ch cona e niego ak a nie fa a c o ci W ad a a Z cha, Miec a Walli , W adys aw Zych i zagadnienia nadrealizmu, Robo nik 1931, n 350, . 2. 58 Idem, Wystawa Zrzeszenia Artystów Plastyków Artes”, Robo nik 1935, n 47, . 4. 59 Ibidem. 60 Monta e. Debora Vogel i nowa legenda miasta, 27.10.2017 4.02.2018, kuratorzy: Andrij Boja o , Pa e Poli , Ka olina S maniak, M e m S ki od i. J k k ki a c nej 49 miej ko ci na fo m ec fic nego kiele ec 61. Te e min ac e ni - e e o nika Vogel oddaj dialek c ne na i cie omi d od miej kiej chli o ci i cod ienno ci, a jej no m ciem: omi d e kaliko nad iej a ma e i od k 62. B mo e, gd b a Wallis zoba- c , b b dla jej boha e a ka am ob a li o ci , jak k onn b obda a o, co odka e, e od one, li ane, ka melko e, ckli e, md e, m d ko a e, ma e, male kie, mal ie, c e, d obne, k che, io kie, delika ne, nik e, blade, abe, lekkie, g abne, e ne d i k , kokie e jne, o abne, ie ci e... Ten in en a lic no ci ochod i tekstu z 1932 roku63, jak e bli kiego c asowo recenzji z wystawy Artesu. W nim postuluje Wallis ak e na i anie hi o ii kic , k odobaniem led i cho b main- eamo ej od c a Zach cie i jej l ach o m ( ic!), doln m ema naj i kniej ego o e kobiecego obi o e kobie najle iej iel gno anej , a land nek i m de ek 64. C o o a a i kon a acj Walli a o obie jako k k a c n m :
[ ] a em a e na ano i k l ali m a c nego, n. chod i em a o enia, e mog i nie o acie ki, le, kie nki a c ne a adnic o ne, lec no a o cio e. Mi d [ ] [nimi] nie m im bie a . [ ] jako k k a c n d em e o do o enia obie a li o ci o mo li ie o leg ej kali i mo li ie e okiego o mienia n ch o aci ki, d i kie nk 65.
P oc one o ej cio e credo naj i cej jednak m i o nim jako estetyku i aksjologu. Natomiast ed g niek ch komen a o pism Wallisa z zakresu krytyki artystycznej, badac nie chod i a a o a ak obodnego ch wyborach i ocenach. Akcen je i , e asadniczo reprezen o a na ko i d dak c n komen a a, o ien o anego na ec o info macj oraz mo li ie e oki komen a do c o ci (Wallis be ienia mo na o ied ie m ia mie co komen o a , ci m o inie do c ce ja i k, k mi nie m g i jakich o od a fakcjon j co a o na ). Diana Wasilewska a a a, e id ia iebie oli o ednika dbaj cego o p bli enie c elniko i d ie i a ci ich odbi 66. Sytuuje go
61 Pa e Poli , Ruch poj w estetyce Debory Vogel i jego zwi zek z praktykami awangardowymi, w: Monta e. Debora Vogel i nowa legenda miasta, ed. And ij Boja o , Pa e Poli , Ka olina S maniak, M e m S ki od i, d 2017, . 162. 62 Ibidem, s. 166. 63 Miec a Walli , O przedmiotach pi knych i licznych, w: idem, Prze ycie i warto , s. 261 269. 64 Idem, Najpi kniejszy portret kobiecy, s. 5. 65 Idem, Sztuka polska dwudziestolecia, s. 13 14. 66 Diana Wasilewska, Prze om czy kontynuacja? Polska krytyka artystyczna 1917–1930 wobec tradycji m odopolskiej, To a o A o i W da c P ac Na ko ch Uni e i a , K ak 2013, . 269. 50 Wioletta Kazimierska-Jerzyk e bli ko . e onali m k c nego, k fo mo a i la ach trzydziestych XX wieku i c elemen biog afi m o a gene m socjologic nego, ek on j ce d kie nko cha ak e mi d a i jego odo i kiem67. Co cieka e, fak , i Walli a ia na c eg o o i , e nian ele- men ami anali i ako c on kle ocen , cale nie o m miana autora opinio c ego. Nie m g ej oli e ni w i mie akim, jak Robo - nik , na omia Ma go a a S ako ka bole aniem i e, e d ia ki Wiadomo ci Li e ackich aci od jego kierownictwem charakter trybuny, a on am be mie n c li o ci oga nia od koniec j na e Siemiradz- kiego 68. In e e j c ge i , ja niaj c og lne a enie kon e atyzmu Walli a odaje na omia Ro ne . Za a a, e, a adok alnie, o najomo o ono ci ki hamo a a jego eflek j na ko . Walc ela wizmem, ale i oba ia i no ma i m , i c ogl d eo e c ne o aj ce od a kon ol no ch fak a c n ch 69 lega ci g m mianom. Na o- mia o, e b bli ko ak aln ch oblem odo i ka c ego, c ni o go c onkiem eli legi mi j cej i ede kim ied , nie a do a nie aplikowanymi emocjami70.
METAKRYTYKA
Na Wallisowskie drobne pisma o sztuce mo na oj e nie z innej strony, in e e o a i on bowiem ak e me ak k . Reflek ja a b a, co jest oczywiste, skorelowana z ok e lon mi a o eniami estetyki aksjologicznej, a co za tym idzie, z a nie a o an o a e c n . Krytyk, zdaniem Wallisa, mia b c ci i od a n , gd ocen e e c ne c nnikiem kon kc jn m na k hi o c n ch o ce. Nawet je li nie b d iem otwarcie ch ali l b gani a a to samo pisanie o c m je j ocenianiem, onie a je de facto na aniem a a ne, godne komentarza71. W c eg lno ci in e e o a go rozmaite eniewie- enia k ka (jak nie estetyka e ). Nale a do nich nie a ci e ola o ane do nania e e c ne: (1) e cone, c li nadmie na c li- o o a ko ne ch ilowe dyspozycje psychofizjologic ne ( c li na j, jemne odniecenie c cio e a nki e n rzne (czar
67 Ibidem, s. 203 205. 68 Ma go a a S ako ka, Wiadomo ci Literackie”…, s. 312 314. 69 Katarzyna Rosner, Pogl dy estetyczne , s. 161 162. 70 Ibidem, s. 162 71 Miec a Walli , Oceny estetyczne jako czynnik konstrukcyjny nauk historycznych o sztuce, w: idem, Prze ycie i warto , s. 305. J k k ki a c nej 51 o oc enia) 72; (2) niedosycone, czyli defek na d m o ch, nie a - li o , b ak obienia e n m ak e ie, nie o mienie, nie c li o , nieko ne ch ilo e d o cje chofi jologic ne ( n enie, e , ej cio e ienie a li o ci, iln b l) i a nki e n ne (ha a , b oka l b b ni ka em e a a, k e a ach ) 73. Ten katalog wadliwych e fo m o a 1933 ok , a i c o c a ie d giej ac cha ak e e krytyka. Krytyk, ed g Walli a, ak e nie powinien b dogma c n , onie a jego zadanie polega na uchwyceniu ki jej bogac ie i o ono ci. Pl a- lizm ia a a o ci, o k tu chodzi, nale y do ega n ch j ciach. W omnia am ej o ologi acji a o ci agi na in en no e . Walli oc i cie gl dnia e ologi o a na cha ak e e edmio e e c n ch, k e g b a d ieli na ha monijne i dysharmonijne74. Ale plu- ralizm w jego koncepcji obejmuje ak e ie ia ki o ae e c ne. Krytyk powinien b c na wszystkie odmian a o ci, onie a e ni ed g Wallisa dwie nadzwyczaj zobo i j ce f nkcje: iadka e oki o a autorytetu o inio c ego75. Wszelki dogmatyzm je natomiast wypacza. Wallis ob e o a krytyka nie tylko w sobie (a ch nie, jak j mian- ko a am, oda a oje e cia jako k ad n ch agadnie teo- retycznych), ale i a e o innym krytyku Ludwiku Buszardzie76. W b na niego ad a e ne a o ednic em fa c nacji o aci S ani a a Noako - skiego, k b jego c niem. Niemniej jednak ma o nan a o b bardzo ciekaw postaci , a i anie o niej a a o dobr okazj do odj cia d k ji o oli k ka, onie a Buszard b nie malarzem. Wallis spraw- d i , c mia o o na jego i ma i lg jako e B a d chod i a abego a odno o a , e lko o ad c nie. Nie odj jednak przy tym Wallis problem , k e o ala y i a od O ca a Wilde a o T. S. Elio a, a k e e ci mo na na j c ch ajemnie e niaj c ch i - li o ciach: czy aby artysta nie jest najlepszym lub najgorszym krytykiem i c k ka o inna a i o a do a zmu77. A iadomo, e ek Wilde a pt. Krytyk jako artysta ( mac on Pol ce j 1898 ok , a d ie nie - mia o i o czeniami78) god inami anali o a Walli na o eminarium
72 Miec a Wali , O niewra liwo ci estetycznej, w: idem, Prze ycie i warto , s. 306. 73 Ibidem, s. 307. 74 W lic ank ch d gich amie ci am ej, o . . 50. 75 Miec a Walli , Sztuka polska dwudziestolecia, s. 6 13. 76 Idem, Ludwik Buszard jako malarz, pisarz o sztuce i pedagog, Ze Na ko e Uni e e d kiego 1960, seria I, z. 15, s. 227 255. 77 Zob. Krystyna Wilkoszewska, O krytyce krytycznie, S dia E e c ne 1983 84, t. XX/XXI, s. 267 276. 78 Wanda Krajewska, Oskar Wilde w literaturze M odej Polski, Pami nik Li e acki 1968, nr 5 (91), s. 262 (Oscar Wilde, Krytyk jako artysta, m. R.W. [NN], cie 1898, n 7 8, 10, 12 13, 19, 20). 52 Wioletta Kazimierska-Jerzyk z estetyki79. B e omo o em dok o a Wand No ako kiej o S ani a ie Witkiewiczu jako krytyku80. Mo na o ied ie , e k k mia ale na a - tacie, je li nie ak ce, o eo ii. Tek o B a d ie o o m i o o ale ach i adach ego boha e a, k ch mo na de lo a e ien efe o an model krytyka. Wallis ceni hi o c ne go o anie, e d cj i o ien acj d iejach ki nie tylko polskiej, ale co najmniej europejskiej, a B a d nia i mi ale ami na le c e n ch m k k li e a , blic i filozo- f . U a a a obo i j ce b cie na bie co ka j c mi i blikacjami. S ano a a n og am k ki ego o ednika ( na odo ) i am e aki mia , ale innego rodzaju: i a o kim, ek ono a o, co j ko e, o o a d og no o ciom. U na a tak e, e eba ale a g men o a a donio o ci ki i jej o ki aniami: im boga a je e a niej o , tym i cej mo e jej da e o 81. Wreszcie, b e ien, e k k o inien mie nie a odne oc cie jako ci. Tego a , dla odmiany, w opinii Wallisa Buszardowi a nie brako a o. Ten a ek iadomo ci i ak ki k ka sztuki, och chod c jakb d og l ali mo i, je o eniencji nie- kle ideali c nej, je c e o iemna o iec nej, kied o od i o i do iero ekonanie, e eba o od aj ema c nej i a o ci j cej o inii na ema ak aln ch d ie , k a jednako o b ab o mia a i a na dla inn ch, dla szerokiego grona odbiorc . Chod i i c o takiego krytyka, k ego o b i ania i a li o ja b o i gani e blic no samo iado- mo ci, o kogo , k o b b jej [ blic no ci] c onkiem, ale i ec nikiem, a a em kim e bio o o ci, jak i na jej c ele, a no niej, jak i o a 82. Owo marzenie o kompetentnym, ale i empatycznym, napisanym zrozumia- m j kiem komentarzu nie je a o e ni . W polskiej refleksji o krytyce artystycznej d i ki a o e o i Miec a a Po b kiego ali i dwa modele krytyka: o a cego i eksperta83. Niuanse w rozumieniu obu postaw dec d j o m, c mog i one enika , c e nie. Zdaniem Po b kiego ie ej o o ie XX iek domino a en ie od aj krytyki, zwanej e k k oe 84, w k m d b arunkowane przez najbardziej
79 Miec a Walli , Papiery i materia y zwi zane z dzia alno ci naukow w U , w: Archiwum Miec a a Walli a, sygn. AMW 07=001-2. 80 Wanda Nowakowska, Stanis aw Witkiewicz: teoretyk sztuki, Ossolineum, W oc a 1970. 81 Miec a Walli , Ludwik Buszard , s. 251. 82 Piotr Juszkiewicz, Od salonu do galerii. Krytyka artystyczna i historyczna zmiana, A i m Q ae ione 2002, n 13, . 229 255. 83 Zob. np. Miec a Po b ki, Krytyka poetów a krytyka ekspertów. Zagajenie dyskusji, w: Materia y z krajowej sesji krytyki artystycznej Go uchów 1966, red. Andrzej Matuszewski, Jacek Jaroszyk, Gale ia Od no a, Rada Ok go a Z e enia S den Pol kich, Po na Go ch 1966. 84 Wc e n m o cem ego od aj k ki b Cha le Ba delai e, a n m And B e on, natomia oj cie k And Salmon, o . Miec a Po b ki, Wst p do metakrytyki, w: idem, Po egnanie z krytyk , W da nic o Li e ackie, K ak 1966, s. 222. J k k ki a c nej 53 o obi e ja nie, ak a a i ia o, co o i ano. A o ci, cho b li be o ednimi ob e a o ami konk e nego ja i ka i jego autora, nie- rzadko przypisywali c jakie ec , o a , ogl d , o k ch m i nie ni o 85, w dodatku jeszcze mitologizowali obraz sztuki i epoki, a ak e ob- raz ojego niej d ia . K a e Pi ocki e ega o , e nie nale ecenia ego i a a, k e i ocie eklamo a o a c n o a i b o b ok e lonego kie nk 86. Obaj cytowani ej badacze preferowali ten drugi typ ekspercki, czyli facho ca, k nie lko na b dob e edmio swej uwagi, ale n e o a b ja i ka a c ne87 o a o afi b - o o a i do co a o no ch a nk f nkcjono ania ki, ak e spo ec no-ekonomicznych88. Cho a ali, e oba stanowiska nie musz i kl c a , o do egali, e krytyka zawodowa dwudziestolecia w znacznej mierze rekru o a a i d le an (dob e i c, ich zdaniem, e a o ali ich poeci)89. Specyficznie oj ej onnic o ci krytyka nie ba i na omia S efan Mo a ki, k otwarcie akcen o a , e nie ale no , za no od mijaj c ch m d, jak i ia o ogl dowa, jest w tej profesji koniec na. W ob a a obie bo iem, e obie o a mog o a (nie kolido a e ob ). M i , e am o afi b og o a oje ek ob nk id enia, tj. k ka aanga o anego i eksperta. W osobie krytyka id ia jednak kogo nac nie ba d iej nac cego ni m ch o a k ea o a epoki aj cego na o j ki, a nie lko hi o ii ki. W praktyce o nac a o o, e k k o inien c alc o ok e lone o a c e, ka a ich en , o a cie a o cio a i o o iada i a l b eci 90. To aanga o anie, cho ci le me o c ne, da a o i jednako o Morawskiemu bliskie postawie dawnych k k - oe 91. Inac ej i c ni Po b ki c Pi ocki o k ada on akcenty w charakteryzowaniu obu krytyka sztuki. O aanga o anem ek e o i, dolnem fe o a estetyczne i artystyczne oki, eci a ia bie nego ob e a o a daj cego a bie cej an fo macji ia a ki, ale o m j cego i od a o cio ania92.
85 Ibidem, s. 221 222. 86 Ksawery Pi ocki [g o d k ji], w: Wspó czesne problemy krytyki artystycznej, red. Alicja Helman, Zak ad Na odo im. O oli kich, W oc a 1973, s. 143 144. 87 Ibidem, s. 143. 88 Miec a Po b ki, Krytyka poetów a krytyka ekspertów, s. 52 53. 89 Ibidem, s. 52. 90 Stefan Morawski. Wobec gilotyny warto ci [ iad], : Wie a a Wie cho ka, S d nieo- cenzurowany, czyli 23 wywiady z krytykami sztuki, wyd. Film i Li e a a, d 1989, s. 121 123. 91 Tam e, . 123. 92 Tam e, . 121. 54 Wioletta Kazimierska-Jerzyk Po a a Walli a nie i je i ani en pierwszy (uchwycony najpierw e Po b kiego) od ia l, ani b ich ogod enia. Nie da i e jej od o dko a k ajn m modelom Mo a kiego. Pi c do ga e cod iennej Wallis nie da a i o o na jako dok o filo ofii. Nie e ada e a n e o aniem ja i k c e a ianiem ich: W elka hi o ia sztuki jm je o, co ind id alne 93. Akcen o a o a mi o nika ki, i a , e eba k kocha , o mie i e a . Wallis ufa ojem e ci , a je li c ego nie o mia , a ana ia i , dlac ego o co go jednak ci ga. Znac n cz jego wypowiedzi ano i o eka anie c eg o ego ad nk ied , k ego do d nie nano. Jako e ak nie c e nic ci a c n m, na iel c i lic ne o e enia fo m o a na ba ie o obi ch kon ak nimi. Ka a na Ro ne odk e la, e b to eli a n i ba d o ilejo an kon ak e k 94. Ale onie a Wallis do o o a j eka do o iom c elnika (gd jako krytyk zawsze aco a mi j o echniania ki), adko daje i o odc . I o jego ek b o mo anie naj a niej ch c nnik kon ek o ch, k a - j c ch dane zjawisko l b o a c ch m . Z kle oda a info macje biograficzne, o i a c eg ach ej cia cio e a (czasem d ad aj c bli k nimi a o )95. Rekon j c rozmaite przemiany na polu edukacyjnym danego c ( a no samodoskonalenie, jak i oficjalne k a cenie), l bi ja nia ca d og a c n 96. Wallis stara i e odno- o a mian odobaniach opisywanego bohatera. Na og yja nia wszelkie inspiracje, refero a o o ec ne, olityczne i religijne. Umieszcza oma iane ja i ka kon ek cie e o ej kim, i gaj c do naj a niejszych nazwisk, czasem co mu przypomina o Rembrandta albo Chardina. Wreszcie, o c m i a am ej odnie ieni do ki no oc e nej, iele o i ca o i o i jako ci e e c n ch. Mo na od mo a , e Wallis od rekonstrukcji fak echod i do do niania czytelnikowi a nk a nego do iadc enia. S to teksty, k e mo li ie ge nie ob a j kon ek tego do iadc enia, d iel i a n m e ciem i a a aj do c e nic enia w nim. P o on j na a- ko c enie ci do do n cego a k o B a dzie i oj e na niemal
93 Miec a Walli , Sztuka polska dwudziestolecia, s. 14. 94 Katarzyna Rosner, Pogl dy estetyczne , s. 162. 95 Na k ad, info m j c o dotkliwej n d i dno ciach la denckich J liana Fa a a, i a , e artysta i i nie a ch an m i a no c nie iec on m ko em . Miec a Walli , Julian Fa at (z powodu wystawy jubileuszowej w Towarzystwie Zach ty Sztuk Pi knych), Robo nik 1926, n 314, . 2. 96 I tak, na k ad w przypadku Ferdynanda Ruszczyca czytamy, jak od Bohadanowa, przez Petersburg, R gi , Bo holm, Pa , Belgi , Niemc , W och , S ajca i , Wiede , n Bohdan , Wa a , Wilno, K ak , Bohdan doj e a on jako a a. Miec a Wallis, Ferdynand Ruszczyc, Wiadomo ci Li e ackie 1937, n 2, . 6. J k k ki a c nej 55 onico ad , b d c ca o ci c a em e omnie jaci ki B a d , o i con gl do i alonik ich dom . Nie iele no i ona do e ci i ak na b ob e nego tekstu, za to ilustruje, gdzie je c e loko a i mog ach magaj cego na ko ca i kone e a ki na k ad na nie o k i m, go cej ba , o m kak ie 97.
BIBLIOGRAFIA
A chi m Miec a a Walli a. S ci na Miec a a Walli a. Ka alog ko i PTF 04-38, o ac. Te e a Dan a Wo ciecho ka, Po c one Biblio eki W d ia Filo ofii i Socjo- logii UW, Instytutu Filozofii i Socjologii PAN oraz Polskiego Towarzystwa Filozoficz- nego, Warszawa 1997, http://www.archiwum.wfis.uw.edu.pl/archiwum/archiwum-mie czyslawa- alli a [do 25.02.2018]. Bryl Mariusz, Suwerenno dyscypliny: polemiczna historia historii sztuki od 1970 roku, W da nic o Uni e e im. A. Mickie ic a, Po na 2008. Hamann Richard, Dzieje sztuki od epoki starochrze cija skiej do czasów obecnych, m. Miec a Wallis, Wydawnictwo M. Arcta, Warszawa 1934. Juszkiewicz Piotr, Od salonu do galerii. Krytyka artystyczna i historyczna zmiana, A i m Q ae ione 2002, n 13, s. 229 256. Kalinowski Witold, Prze ycie i warto [ ecen ja], S dia E e c ne 1970, . VII. Kochaniec Sebastian, Estetyka ycia codziennego”. Biografia, my l estetyczna i sztuka pisarska Stanis awa Machniewicza, Bia ok 2017 [dok o a ], http://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui /bitstream/11320/6118/1/S_Kochaniec_E e ka_ cia_cod iennego. df [do 30.11.2017]. Krajewska Wanda, Oskar Wilde w literaturze M odej Polski, Pami nik Li e acki 1968, n 5/91, s. 257 281. ka e ic Pio , Zrzeszenia Artystów Plastyków Artes 1929 1945, Ossolineum, W oc a 1975. Machnie ic S ani a , Estetyka ycia codziennego. Zarysy estetyczne i zagadnienia sztuki wspó czesnej, Pa o e W da nic o K i ek S koln ch, L 1934. Machnie ic S ani a , Wybór pism estetycznych, o ac. i S a K emie -Ojak, Towa o A o i W da c P ac Na ko ch Uni e i a , K ak 2012. Nowakowska Wanda, Stanis aw Witkiewicz: teoretyk sztuki, O oline m, W oc a 1970. P kala Te e a, Estetyka otwarta Mieczys awa Wallisa, Instytut Kultury, Warszawa 1997. Piwocki Ksawery [g o d k ji], : Wspó czesne problemy krytyki artystycznej, red. Alicja Helman, Zak ad Na odo im. O oli kich, W oc a 1973, . 143 144. Poli Pa e , Ruch poj w estetyce Debory Vogel i jego zwi zek z praktykami awangardowymi, w: Monta e. Debora Vogel i nowa legenda miasta, red. Andrij Bojarov, Pa e Poli , Karolina S maniak, M e m S ki od i, d 2017. Po b ki Miec a , Krytyka poetów a krytyka ekspertów Zagajenie dyskusji, w: Materia y z krajowej sesji krytyki artystycznej Go uchów 1966, red. Andrzej Matuszewski, Jacek Jaroszyk, Galeria Od No a, Rada Ok go a Z e enia S den Pol kich, Po na Go- ch 1966, . 52 53. Po b ki Miec a , Po egnanie z krytyk , W da nic o Li e ackie, K ak 1966. Rosner Katarzyna, Pogl dy estetyczne Mieczys awa Wallisa, w: Studia z dziejów estetyki polskiej 1918–1939, red. S a K emie -Ojak, Witold Kalinowski, PWN, Warszawa 1975.
97 Idem, Ludwik Buszard , s. 229 230. 56 Wioletta Kazimierska-Jerzyk Stefan Morawski. Wobec gilotyny warto ci [ iad], : Wie a a Wie cho ka, S d nieocenzurowany, czyli 23 wywiady z krytykami sztuki, Film i Li e a a, d 1989, s. 121 130. Sylwetki uczonych polskich. Profesor Mieczys aw Wallis, z. 59, red. Wanda Nowakowska, d kie To a o Na ko e, d 2001. S ako ka Ma go a a, Wiadomo ci Literackie” prawie dla wszystkich, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2012. Walli Miec a , Autoportret, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1964. Walli Miec a , Autoportrety artystów polskich, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1966. Walli Miec a , Ceramika Starczewskiego, K onika: d godnik o ec no-k l aln 1956, nr 12, s. 4. Walli Miec a , Dzieje zwierciad a i jego rola w ró nych dziedzinach kultury, Ossolineum, d 1956 (wyd. 2 uzup. 1973). Walli Miec a , Estetyka ycia codziennego, Wiadomo ci Li e ackie 1934, n 46, s. 4. Walli Miec a , Ferdynand Ruszczyc, Wiadomo ci Li e ackie 1937, n 2, . 6. Walli Miec a , Geneza malarstwa bezprzedmiotowego, E e ka 1960, s. 169 188, 215 222. Walli Miec a , Impresjonizm i geneza malarstwa bezprzedmiotowego 2 po owy XIX wieku, w: Materia y Sesji SHS. ód listopad 1971, Warszawa 1977, s. 215 222. Walli Miec a , Julian Fa at (z powodu wystawy jubileuszowej w Towarzystwie Zach ty Sztuk Pi knych), Robo nik 1926, n 314, . 2. Walli Miec a , Karol Hiller, Wiadomo ci Li e ackie 1938, n 4, s. 7. Walli Miec a , Koncepcje biologiczne w humanistyce, w: Fragmenty filozoficzne. Seria 2. Ksi ga pami tkowa ku uczczeniu 40-lecia pracy nauczycielskiej w UW prof. Tadeusza Kotarbi skiego, red. Janina Ko a bi ka i in., PWN, Wa a a 1959, s. 307 330. Walli Miec a , Ludwik Buszard jako malarz, pisarz o sztuce i pedagog, Ze Na ko e Uni e e d kiego 1960, seria I, z. 15, s. 227 255. Walli Miec a , Malarze i miasta. Studia i szkice, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1961. Walli Miec a , Mieczys aw Szczuka, Robo nik 1927, n 225, s. 3. Walli Miec a , Mi dzynarodowe Stowarzyszenie Estetyki Empirycznej, R ch Filo ofic n 1967, t. XV, nr 3 4, s. 5 6. Wallis Miec a , Nagroda Artystyczna M. odzi. Laureatem W adys aw Strzemi ski, Robo nik 1932, n 151, s. 3. Walli Miec a , Najpi kniejszy portret kobiecy, Wiadomo ci Li e ackie 1934, n 19, . 5. Walli Miec a , Nowe pr dy w malarstwie. I Impresjonizm wczoraj i dzi , Robo nik 1919, nr 184, s. 3. Walli Miec a , Nowe pr dy w malarstwie. II Ekspresjonizm, Robo nik 1919, n 192, s. 2. Walli Miec a , Pó na twórczo wielkich artystów, PIW, Warszawa 1975. Walli Miec a , Prze ycie i warto . Pisma z estetyki i nauki o sztuce, Wydawnictwo Li e ackie, K ak 1968. Walli Miec a , Rysunki chi skie Andrzeja Strumi y, K onika: d godnik o ec no- -kulturalny 1955, n 2, s. 44. Walli Miec a , Secesja, Arkady, Warszawa 1967. Wallis Miecz a , Sztuka polska dwudziestolecia. Wybór pism z lat 1921–1957, Arkady, Warszawa 1959. Walli Miec a , Sztuki i znaki. Pisma semiotyczne, PIW, Warszawa 1983. Walli Miec a , W adys aw Zych i zagadnienia nadrealizmu, Robo nik 1931, n 350, s. 2. Walli Miec a , Wystawa Mieszkanie najmniejsze”, Robo nik 1930, n 67, s. 5. J k k ki a c nej 57 Walli Miec a , Wystawa Formistów Polskich, Robo nik 1921, n 127, s. 2. Walli Miec a , Wystawa Jankla Adlera, Wiadomo ci Li e ackie 1935, n 10, s. 7. Walli Miec a , Wystawa obrazów Zbigniewa Pronaszki, Robo nik 1992, n 166, s. 2. Walli Miec a , Wystawa Zrzeszenia Artystów Plastyków Artes”, Robo nik 1935, n 47, s. 4. Walli Miec a , Wystawy Pro Arte” i Bloku”, Robo nik 1924, n 97, s. 3. Wasilewska Diana, Prze om czy kontynuacja? Polska krytyka artystyczna 1917–1930 wobec tradycji m odopolskiej, To a o A o i W da c P ac Na ko ch Uni e i a , K ak 2013. Wilkoszewska Krystyna, O krytyce krytycznie, S dia E e c ne 1983 1984, t. XX/XXI, s. 267 276.
THE LANGUAGE OF ART CRITICISM AND THE MIECZYS AW WALLIS CONCEPT OF AESTHETICS
Thi a icle di c e he ac i i ie of Miec a Wallis as an art critic, published both in daily newspapers and in cultural or philosophical magazines. It also takes into account exhibition reviews, discussions of publications devoted to art, various occasional, jubilee texts, and short memories. First, the comprehensive education and interdisciplinary interests of the philosopher are presented. Then, his critical articles are discussed. This part of the paper considers the division into traditional and modern art. An important historical turning point is World War II, when Walli legac a lo . He ied o ec ea e man o k , hich made i im o ible o ake ca e of everything he was currently interested in. The article highlights the distinguishing features of Walli c i ici m, hich a e: bold erminological and axiological decisions, an extensive cata- logue of aesthetic values, rehabilitation of despised phenomena, defence of modern art, sensual description of objects. Attention is also paid to how the fields of semiotics and psychology cultivated in he ma e ha e of he a ho o k infl enced hi a i ic c i ici m. The la a of he a icle i de o ed o me ac i ical a ec of Walli ae he ic ho gh .
Keywords aesthetics, art criticism, Polish art of the interwar period, aesthetic values, aesthetic pluralism, artistic pluralism
ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS FOLIA PHILOSOPHICA. ETHICA AESTHETICA PRACTICA 35, 2020
http://dx.doi.org/10.18778/0208-6107.35.04
Beata niecikowska https://orcid.org/0000-0003-0099-5792 In Bada Li e ackich Polska Akademia Nauk [email protected]
MUZYKA – OBRAZ – SYNESTEZJA? WOKÓŁ WCZESNYCH PRAC ZOFII LISSY (I ARTYSTYCZNYCH WIZUALIZACJI MUZYKI)
Abstrakt P nk j cia a k ano i c e ne ek m kolo ki, Zofii Li , k ione ok nie- anali o anej e ej e komen a o jej ac oblema ki izualizacji muzyki. Opisywane a enia e ce c jne naje badac ka a ln kim odbio com o b e ennego do iadc ania o m c n ch. O i Li e a iane a k le d i iej mi ale- niami ak e ne ona ki; anali je i je ie le bada nad do iadc eniami ne e jn mi o a ciem me afo ki e do ne e jnej. D ga c kic o i cona je de k cji artefak o a ch m.in. na i ali acji m ki om bada c e m kolo ki konf on- o ane ak k a c n d ied inie c eg lnie in e e j cego Li film awangardowego (The Eye and the Ear F anci ki i S efana Theme on ) o a mniej e ni cenion ch ( kon ek cie i k m k ) a c n ch d ie a c n ch fe oko ej (il acje Ma Igne kiej do ek Ann C e i kiej-R del k i ce Wszystko gra).
Słowa kluczowe Zofia Lissa, synestezja, wizualizacja muzyki, film awangardowy, ilustracja k i ko a, muzykologia
Ten szkic jest owocem mikrolektury1 nieco a omnian ch ek m kolo ki Zofii Lissy2. Od o j i nim do ac badac ki ochod c ch la - d ie ch XX iek o a do kilk a anga do ch i o ch ad cji
1 Mikrolektury o miem ( a Adamem D iadkiem, k kolei od o je i do Jeana Pie e a Richa da) jako lek d obia go e, a jednoc e nie lek ec d obn ch [ ], o o ma o a n ch. [ ] Mik olek acaj ag na c eg i o ie aj i ede kim na nim (Adam Dziadek, Sztuka mikrolektury Rolanda Barthes’a, w: Miniatura i mikrologia literacka, t. 1, ed. Alek ande Na a ecki, W da nic o Uni e e l kiego, Ka o ice 2000, . 31). 2 Badaniom Li o i ca i o a nio nieco i cej agi, b jej ac (do jednak k omn ) ka a i n . e ii Kla c e e ki ol kiej Zofia Lissa, Wybór pism estetycznych, o ad enie, b i o acowanie Zbignie Sko on, To a o A o i W da c Prac Naukowych Universi a , K ak 2008. 60 Bea a nieciko ka awangardy3 a efak . Zagadnieniem kl c o m dla n ch e Li i przeze mnie o a a o ob i alnej e ce cji i, dal ej kolejno ci, e en acji o m c n ch. Dociekania Li konf on j a no aleniami d i iej ch badac ajm j c ch i ne ona k , jak i dokonaniami in i j c ch i m k a i aln ch. Anali o a- d e ek niem kologic nej, co o ala na ogl d eo e c n ch enuncjacji c onej do nieoc eki an ch kon ek ach kom a a c n ch.
O S UCHACZACH MNIEJ I BARDZIEJ NORMALNYCH CZYLI O KROSMODALNYM ODBIORZE MUZYKI We c e n ch acach Li odnala am f a j c a niepodnoszony (wedle mojej ied ) ani niej ch o a aniach a o ki, ani me a eo e c - n ch eg ege ach jej d ie a ek. Li a i e4:
Zmienno oko ci, ba b mienio ch, na a b mie o- j chac ilne ob a enie ch , k em towarzyszy pewne poczucie przestrzeni. R ch m c n ak ada jednak e enno biek n , niepo- k aj c i , k a je nam dana o e a enia oko e i do ko e. W ej biek nej e eni, k mo na b na a e eni słuchow , an j nieco odmienne o nki5.
S biek ne e cie e eni, k mo na b na a e eni słu- chow [,] c i jaki nieod o n , bli ej dn do j cia o b ed- stawieniami muzycznymi. Pe nego nie a na e enno g je ka dem ja i k cho em , jest mu immanentna, a nie tylko asocjatywnie do c ona. Poj cie e eni cho ej nie je c n kon kcj m lo , fikcj , k a b nie najdo a a ch de do iadc eni in o ekc jn m.
3 Anna Czekanowska-K kli ka m i o Li ie: Nie mo na jej odeb a ego, e jednej on b a ba d o in eligen na i ac ej o a a na ia , o ied ia ab m na e a anga do a. To, e alini m ni c a anga d i dodekafoni , b o jej o obi agedi (Słuchając wiata. Roz- mowa z prof. Anną Czekanowską-Kuklińską, F agile 27.07.2017, c . a: h ://f agile.ne . pl/home/sluchajac-swiata-rozmowa-z-prof-anna-czekanowska-kuklinska/ [do 24.02.2018]). 4 U c e niam i o ni e kich c a ach. 5 Zofia Lissa, Widzialno ć muzyki, Ga e a A 1935, R. 2, nr 22 (z 10.02.1935), s. 6, http://mbc.cyfrowemazowsze.pl/dlibra/doccontent?id=11341 [do 12.02.2018]. Te c cio o ok aj i o o naniami k i ki Li Muzyka i film. Studium z pogranicza ontologii, estetyki i psychologii muzyki, L 1937 (a o ka info m je edmo ie, e aca o a a ok 1934). We kich c a ach kic c enia od ie ciedlaj odk e lenia a o o an ch ac, odk e lenia lini moje [B. .]. Muzyka obraz synestezja? 61 Poc cie ej e eni do c a i do e cia ed a ie cho ch, c eg lno ci m c n ch ka dem , k o i anali c nie na e e cia cho e na a i6.
Wedle Li i nieje a em ln kim odbio com o b e en- nego odbio konk e n ch o m c n ch. Ka dem ja i k cho em anali o an ch acach o mianem a adnic o jako d ie o muzyczne i ana je e enno nie e ni dook e lona, nie - a na , ale jednak i ana nim immanen nie . S biek i m do na nie o nac a b najmniej do olno ci a e ale n ch c nie od a nko- a e ce c jn ch danego c o ieka. Id ie ac ej o e anie e n ne, do iadc enie e eni nie e fiko alnej m ami, niei niej cej obiek- nie 7. Mimo i je o e cie dne do j cia , a o ka nie rezygnuje b ch cenia d c ch nim a ad:
Ruch melodyczny, falista krzywa rozwoju melodycznego odb a i od- mio o m iecie ob a e m c n ch po linii od strony lewej ku prawej i z powrotem, na omia nigd nie odc am , jakob linia melodii i a i i o ija a m nk iono o od do k g e, l b eci nie8.
R ch melod c n odb a i o linii od on le ej k a ej i o o em, ci gaj c j o j ak e i mia ni ko-wysoko9.
Linea n ebieg ob a e m c n ch od le ej do a ej, gl dnie- niem mian oko ci k ej od a od a kilka do oc i ch analogii k l o ch (k e n mog na k a cenie i akich a nie chema e ce c jn ch): odobie o do kla c n ch a i a o ch, a alelno do domin j cego k l e Zachod o ob a i ek j ko ego: od le ej do a ej10, e n m nico aniem oko ci li e , analogi do nk fal d i ko ch.
6 Eadem, Muzyka i film, s. 20. Fragment Ontologiczna podstawa związku filmu i muzyki (s. 15 27) do k ego najc ciej odno i ek cie ed ko ano k i ce Polska my l filmowa. Antologia tekstów z lat 1898–1939, b i o ac. Jad iga Boche ka, Zak ad Na odowy im. O oli kich, W oc a 1975, . 236 244). W o a aniach o e eni cho ej Li a o o je i na o o nania Ernsta Kurtha (zob. Zofia Lissa, Muzyka i film, s. 20). 7 Zofia Lissa, Muzyka i film, s. 19. 8 Eadem, Widzialno ć muzyki. 9 Eadem, Muzyka i film, s. 19. 10 R ec m cieka a, je li a do kie ochod enie badac ki (i a i ek j - kach hebrajskim i jidysz od prawej ku lewej). Pochodzenie etniczne nie musi jednak de e mino a a nko a k l owych. 62 Bea a nieciko ka Cieka ie, cho nie e ni kon ek en nie, i e na en ema ama Li a w Muzyce i filmie:
C gene [ ] oc cia e eni cho ej nie nale ka koja e - niach n c ch ob a n o ego, ch kon an ch i ob e o an ch przy grze instrumen alnej [ linea no daje i nieoc i a do . B. .] itp., o b ob adaniem bada ek e men aln ch. Pewne momenty wskazywa- b jednak na nie ale no e ennego cha ak e ja i k cho ch od koja on ch ob a e oko ch. I tak ani w obrazie nutowym, ani w ru- chach g aj cego nie i nieje ch d mia ni ko wysoko [teza dysku- syjna do . B. .], co jednak je ed a ieni ja i k cho ch, w obrazie nutowym nie ma powrotu od strony prawej ku lewej w ruchu melodyc n m on je [inac ej ed a ia Li a k e i c o an ch passusach Widzialno ci muzyki do . B. .]. Nale a ob e bada , c i o ile ob a enia e enne ego j o b nieg aj c ch na adn m in mencie, le ch i .11
C a oka je d ie i o ne k e ie. Badac ka id ia a o eb em i c n ch di nad e ce cj , jakkol iek lata trzydzieste XX wieku to jeszcze nie czas e okich ego od aj docieka h mani ce. Nie be nac enia mo e b fak , e m ok e ie Li a aco a a In cie P chologii e L o ie, gd ie o ad i a badania nad chologi e ce cji d ieci i m od ie 12. Z ca e no ci in e e o a a i em i i e cia e e c nego 13, zapewne sama i ga a ak e o c e ne me od docieka em i c n ch. P o an a o jed ne miej ce, gd ie badac ka gnali je o eb a d enia, c ab na e no inni chac e id m k ak, jak ona o jmo a a. (Chcia a ak bada ko elacj o i anego o ob oko ego, e ennego e- wania m ki i innego od aj oko om c n ch do iadc e e on- den .) Ka ego c ne nigd nie odc am ( Widzialno ci muzyki) to naj e niej d ako enion ede kim e a n m do iadc eni a o ki, jego ni e alno nie a e b a jednak dla Lissy pewnikiem14. Pod m dalej o em o a a badac ki. P e e o i ana e Li ma ci le ok e lone a ame , mienia i ak e ale no ci od cha ak e- ki d ie m c n ch, k m y ch je i odbio ca:
11 Zofia Lissa, Muzyka i film, s. 20. 12 Zbigniew Skowron, Muzyka – jej struktura, prze ycie i przesłanie. W kręgu dociekań muzyczno- -estetycznych Zofii Lissy, w: Zofia Lissa, Wybór pism estetycznych, s. VIII IX. 13 Ibidem, s. VIII. 14 W odach badac ki de a je c e jedna ec no . W Widzialno ci muzyki czytamy: Nie iele l d i daje obie a do odobnie a , e e ci m c n m a a e co prawda w formie rudymentarnej pewne elementy wzrokowe, e chaj c m ki, e am j nie lko na d od e c o cho ej (Zofia Li a, Widzialno ć muzyki). T dno ogod i o lo an o echno o i an ch e badac k a ide e ce cji m c no- - oko ej ego od aj en ncjacjami. B mo e id ie o o (jak ge o a b o a nie a k ), e c odbio c am ka i na a enia oko e. Muzyka obraz synestezja? 63 R noleg o iel , noc e nie nad ob o ijaj c ch i g o ( oli- fonii) o je a enie e nej o ci g o ci e ennej, e nego ol - men ego d d i ko ego. Szereg akordowy jest szerszy, obszerniejszy, ma i k ma , ani eli ojed nc a linia melodii. Roz j melodii je e ci chac a nie lko e egiem o obie na j c ch d i k , nie lko na em k c o d i ko ch, ale i e n lini , o oi - tym rysunku. Te biek ne a d ie ed a ienia e enne nie daj i d ieli m c n ch, one k i nich immanen nie, na caj c i o mai m chac om n i . O a ni cech e eni cho ej je na koniec o, e nie o iada ona eciego mia . R ch g b, k m c ne nigd nie ge j . Trzeci mia je dan jed nie o ednio, przez poczucie masy d i ko ej15.
Po a kolejn Li a ekon je, e ed a ienia e enne ako e- nione am ch d ie ach m c n ch. Co cieka e, obja iaj i odbio com c nie d ch mia ach (!). P e enno odc m c n ch nie ma m, jak i daje, g b ego i k odc ciami o ioce c jn mi. Nie i e i ak e co bardzo istotne a eniami ba n mi (o c m c eg o o dalej). P enie m i na ch il fe k l o ej diachronii. Przedstawione przez c on ob a enia ebieg odbio o m c nego mog b echem ilnie o inio c ch je c e iek XX laoko kich o a a Go holda E h aima Le inga o linea no ci k c a o ch i e enno ci k i - alnych16 wzbogaconym o element zmiennego w czasie czysto wzrokowego do iadc enia e eni. M kolo ka odk e la ak kl c o e dla ja i k cho ch mienno i i ane ni nie o c nie stawanie si w czasie , k e kolei ge je chac om e nego ruch, a i c zjawisko przestrzenno-c a o e 17. T em nieco e o nej il acji o a mo na aj i aln ek e men e nnej o ie ci La ence a S e ne a ( ochod cej no abene z tego samego ok e , co ak a Le inga). K e lone e na a o a ycia i my li JW. Pana Tristrama Shandy ed a ienie ebieg o o ie ci o c eg l- n ch c ciach k i ki k je linea n , e enn , d mia o k a 18:
15 Ibidem. W d odobn m k a cie oja ia i Muzyce i filmie Lissy (s. 19 20). 16 An ecedencji eo ii Le inga ka mo na na alnie nac nie c e niej (j an ku), to jednak do ie o o iecenio ak a c ni i do e okiego o o echnienia ogl d o o d ielno ci k. Zob. Go hold E h aim Le ing, Laokoon, czyli o granicach malarstwa i poezji, cz. 1, oprac. Jolanta Maurin-Bia o ocka, e . Hen k Zymon-D bicki, Zak ad Na o- do im. O oli kich, W oc a 1962. O inn ch le ingo kich a alelach d iele Li zob. e oc ek od ozd ia 3. 17 Zofia Lissa, Widzialno ć muzyki. 18 W niek ch daniach (n . La ence S e ne, ycie i my li JW. Pana Tristrama Shandy, e . K na Ta no ka, P ki i S-ka, Warszawa 1995, s. 445 446), inac ej ni ie odruku, ed a ia i bia e k e na c a n m le. 64 Bea a nieciko ka
Il. 1. Lawrence Sterne, The Life and Opinions of Tristram Shandy, Gentleman, t. 1 9, pierwodruk 1759 1767, cyt. za The Laurence Sterne Trust Collection, https://www.laurencesternetrust.org.uk/asterisk.php [do 22.11.2018].
W o ie ci S e ne a mam do c nienia i onic n m e bo i aln m a - tem19 (o a m jednak na a o de f o aln m me afo c n m ob a eniu przestrzennym). Modalno 20 o ied i Li je , ec ja na, ca ko icie odmienna. Za ano i i a o, c o ane do d o ied i m kolo ki na mo na a iadec o k onno ci l d kiego m do odc ania a e o an ch e jeden e m ka ego iach a ci ch innem m o i be d ia ego m 21. Inn mi o czy to przedstawiony jako og lna a da o e ce cji o i ne e ji dwumodalnej ( e alaj cej a enia d ch m )22, k ej do iadc a a jedna konk e na o oba ( ama Li a).
19 Czytamy tam np.: Nie le i j o i a em i nie i , e omoc die ja no ej oraz niek ch koj c ch na a na ion b d m g n dalej hi o i ja ka Tob ego o a moj a n o linii jako ako o ej (La ence S e ne, ycie i my li, s. 445). 20 Od o j i do konce cji modalno ci j ci W od imie a Boleckiego (W odzimierz Bolecki, Modalno ć. Literaturoznawstwo i kognitywizm (rekonesans), w: idem, Modalno ci mo- dernizmu, In Bada Li e ackich PAN, Wa a a 2012, . 169 200). 21 Agnieszka Kluba, Synestezja, w: Sensualno ć w kulturze polskiej. Przedstawienia zmysłów człowieka w języku, pi miennictwie i sztuce od redniowiecza do współczesno ci. Encyklopedia, ed. W od imie Bolecki, Warszawa 2013, http//: . en alno c.bn.o g. l. [do 10.02.2017]. 22 O ne e ji d modalnej (najc m ie ne e ji) zob. np. Aleksandra Rogowska, Synestezja, Oficyna Wydawnicza Politechniki Opolskiej, Opole 2007, s. 27. Muzyka obraz synestezja? 65 Z d giej on oja ia i anie, c d c onej nie ano i me a- fo c nej, nac nej mie e in elek alnej, ojekcji odbio d ie a m ycz- nego, c , inac ej m i c, nie mam do c nienia eudosyneste jn me afo b d na e e do ne e jn a ocjacj 23. Ro g anic enie mi d o ied i b d c iadec em do iadc e ne e jn ch a fo m o aniami o cha ak e e me afo c n m oka je i nieb ale dne, c eg lnie gd i je i go dokona o a d ied in ne ona ki, a od a docieka ano i ek e o ci24. Lawrence E. Ma k i Ca he ine M. M l enna ekon j , e eka ne e jne i me a- fo c ne maj e ob iele lnego c odobne domen , o e aj nac enia, o obami ka ego o ania i o mienia ia a, [a] ka d nich d ia a o e oce ko j ce odk cie b d k eacj i k omi d d ied inami 25. Podk e li eba e cie, e ilne elacje k o mo- dalne cha ak e j nie lko e ce cj ne e jn , ale e postrzeganie o b o ba ion ch ego od aj dolno ci26. Id ie n . o do o echne
23 Agnieszka Kluba, Synestezja; Mary-Ellen Blakemore, Colin Lynall, What Synesthesia Isn’t, w: The Oxford Handbook of Synesthesia, red. Julia Simner, Edward Hubbard, Oxford University Press, Oxford 2013, s. 964. 24 Zob. np. Lawrence E. Marks, Catherine M. Mulvenna, Synesthesia on Our Mind, Theoria et Hi o ia Scien ia m 2013, t. X, s. 16 17. Niekiedy sam autor pomaga interpretatorom, ka j c na j ko , me afo c n , nie ne e jn ( jego e ce cji) cha ak e an ch ok e le . P k ado o, S efan Theme on (jeden boha e dal ej c ci kic ) i a : C a em na am on okimi (co je e minem i aln m ) c a em na am je ni kimi M im ja n , c , ej d i k i m im ciemn , ci ki, g b , o d C o m im o linii melod c nej d i c nej, fali ej linii albo g a o nej i kancia ej mo e ona b o a albo o dobiona a abe k n a splot rytmu-melodii-ha monii mo e mie k ka a ka i knego ma e ia (Etiuda As dur Chopina) [...] T ch kilka o ch ag o je ca na ied o i aln ch i m c n ch ko elacjach. Mo em doda kilka hi o e c c e na ema kolo c no- -muzyczno-d i ko ch ale no ci, ale nie o afim o ied ie nic o a ec nego, onie a nie mam do a ec n ch do iadc e ej d ied inie. (Stefan Themerson, O potrzebie tworzenia widzeń, Il jon 1983, n 3, . 41). 25 Lawrence E. Marks, Catherine M. Mulvenna, Synesthesia on Our Mind, s. 15, 21 (cytaty ze s. 15). W kie ek ad m kic moje [B. .]. 26 Zob. np. Mary-Ellen Blakemore, Colin Lynall, What Synesthesia Isn’t, s. 964. O percepcji krosmodalnej zob. np. Agnieszka Zydlewska, Agnieszka Grabowska, Percepcja krosmodalna, Ne o chia ia i Ne o chologia 2011, . 6, n 2, . 60 70, https://www.termedia.pl/ Artykul-pogladowy-Percepcja-krosmodalna,46,17393,1,0.html [do 18.11.2018]. 66 Bea a nieciko ka c enie d i k ch i ni ch od o iednio ja niej mi i ciemniej- mi ba ami, k a ami o o ch i ok g ch kon ach c ( o adek do o ch e onden ) obiek ami mniej mi i i k mi27. Na alnie adk Li nie o b m i o me afo e stricte filologicznym rozumieniu nie mamy tu wszak do czynienia z zestawieniem adko j c ch obok iebie i f a , gene j c ch niecod ienn m k ad ie no e, jedno a o e en . Mo na b na omia o ki a metaforycznego w szerokim znaczeniu odwzorowania przebiegu percepcji d ie a m c nego. B ab o me afo a o mocnej kogni nej odb do ie, od aj ca do o echnego k o modalnego c enia odbio d i k o- ko o do iadc an oko ci ( akich e ce c jn ch o ia a do od j badania empiryczne nad postrzeganiem niemo l 28). Znac ce mo e b nie od o anie do jednej me afo na m ci 29 silnie zakorzenio- nej j k f a linia melod c na . Po i ania a o o ane acjach m on ch badaniem b d lek kali o ane mo ie nie m jednak cale oja ia i on anic n m odbio e d i k m ki. c enie i olo an ch b mie ob a ami k n ch oko ci ( ebieg badania) c anie e fiko an ch me afo o ak e nie co innego ni i alne do iadc anie ebieg melodii jako zmiennej, falistej krzywej o n m ol menie . C a em o i ane e Li do iadc enie k o modalne mo na ak o a jako ne e jne? Uc ona a nie m i o m o m, i aln m o egani m ki, odk e laj c jednoc e nie, e nie mamy tu do czynienia e c n kon kcj m lo 30. C o d ba d o lic n ch, nie klasy- fikowanych31, ne e ji daje i odnale ka ego i ok e n do iad- c eniom a i an m e Li ?
27 Lawrence E. Marks, Catherine M. Mulvenna, op. cit., s. 22 23. Zob. e Rocco Chiou, Marleen Stelter, Anina N. Rich, Beyond Colour Perception: Auditory-Visual Synaesthesia Induces Expe- riences of Geometric Objects in Specific Locations, Co e 2013, . 4, . 1761, https://www.scien cedirect.com/science/article/pii/S0010945212001323?via%3Dihub [do 25.11.2018]; Daphne Maurer, Laura C. Gibson, Ferrinne Spector, Synesthesia in Infants and Very Young Children, w: The Oxford Handbook of Synesthesia, s. 51. 28 Daphne Maurer, Laura C. Gibson, Ferrinne Spector, Synesthesia in Infants and Very Young Children, w: The Oxford Handbook of Synesthesia, s. 51. 29 Od o j i , na alnie, do ac Geo ge a Lakoffa i Ma ka John ona, Metafory w naszym yciu, e . Toma K e o ki, Znak, Wa a a 2011. 30 Zofia Lissa, Muzyka i film, s. 20. 31 S e lana R denko, M. J. de C doba Se ano ominaj o onad o iemd ie i ci ach synestezji (Musical-Space Synaesthesia: Visualisation of Musical Textures, Multisensory Resea ch 2017, t. 30, s. 279 285, 280, http://www.mitellus.com/svetlana-rudenko/wp- content/uploads/2014/04/MSR_2562_Rudenko-published-copy.pdf [do 25.11.2018]). Zob. e Aleksandra Rogowska, Synestezja. Muzyka obraz synestezja? 67 Najc fo m ne e ji je kon aminacja a e cho o-wzroko- ch o aci ba nego enia (ch ome e ja, no ja): c enie kolo d i kami j ko mi l b o aj ko mi32. Ba c o nie daj i m odd ieli od k a , niekied j ak e e odczuciami taktylnymi czy propriocepcyjnymi33. P adek Li na e no nie mie ci i ej naj e ej ka ego ii. W kon ek cie jej n e na ag a g j na omia og o one nieda no niki bada nad ne e j m c no-prze- enn (musical-space synesthesia). Lilach Akiva-Kabiri, Omer Linkovski, Limo Ge ne i A i hai Henik anali j e ce cj ne e k id c ch mienno on m c n ch jako o n c k ci gn c i , diagonalnie, od lewej do prawej 34 . Dociekania badac i i ak e postrzeganiem ok e lan m jako ne e ja na a e eni (spatial sequence synesthesia) 35 . Do iadc aj ce jej o ob i ali j e ennie ci gi li- c ebnik , o nac eni c a o m (n . dni godnia)36 b d a nie ek encje d i k m c n ch / n (na ok e lenie o a niego od do - iadc e a i nie ok e lenia musical pitch-space synesthesia - ne e ja oko ci d i k m c nego i e eni 37; bod cem m c n m o j c m a enia k o modalne mo e b a i na i ciolinii l b am d i k38). W daje i , e je e m cel . C nie o akiej e ce cji i a a Li a?! Oka je i jednak, e odobne a enia mi d modalne na ied aj ak e o ob nieb d ce ne e kami ( c eg lno ci m k )39. Co i cej, line- a ne ebiegi mian on b najmniej nie kl c aj odnie ie ba n ch
32 Zob. np. Agnieszka Kluba, Synestezja; Aleksandra Rogowska, Synestezja. 33 Co cieka e, ne e ja (najc ciej elacja kolo -d i k) je ba d o c o d m k i m kolog . Badania Alek and Rogo kiej ka a , e a 27 ocen den Akademii Muzycznej w Katowicach to synestetycy (Aleksandra Rogowska, Związki synestezji z muzyką, M ka. K a alnik In S ki PAN 2002, R. XLVII, . 1 (84), . 85). Zob. e . Svetlana R denko, de C doba Se ano, s. 279 280. 34 Lilach Akiva-Kabiri, Omer Linkovski, Limor Gertner, Avishai Henik, Musical Space Synesthe- sia: Automatic, Explicit and Conceptual Connections between Musical Stimuli and Space, Con cio ne and Cogni ion 2014, t. 28, August 2014, s. 17 29; Omer Linkovski, Lilach Akiva-Kabiri, Limor Gertner, Avishai Henik, Is It for Real? Evaluating Authenticity of Musical Pitch-Space Synesthesia, Cogni i e P oce ing 2012, t. 13, Supplement 1, s. 247 251. 35 Mary-Ellen Blakemore, Colin Lynall, What Synesthesia Isn’t, s. 963. 36 Synestetycy wizualizuj c lic b b d o a c a o e id linie, ale e barwne lub ach oma c ne k a no ce i d - l b j mia o ej e eni (Mary-Ellen Blakemore, Colin Lynall, What Synesthesia Isn’t, s. 968, 977). Ich rysunki (odzwierciedlaj ce do nania i alne) niejednok o nie ominaj o ijaj ce i od le ej do prawej achromatyczne krzywe (zob. Ibidem, s. 963). 37 Omer Linkovski, Lilach Akiva-Kabiri, Limor Gertner, Avishai Henik, Is It for Real?, s. 245. 38 Ibidem, s. 247. 39 Ibidem; Lilach Akiva-Kabiri, Omer Linkovski, Limor Gertner, Avishai Henik, Musical Space Synesthesia…, s. 20. 68 Bea a nieciko ka (inna ec , e ci o nko o nie iele iadomo o cha ak e e objawia- j c ch i ne e kom ja i k i aln ch inn ch ni a ocjacje kolo - styczne40). Kilka f agmen o ied i Li doda ko o oi ec no ci e- konaniem o ne e jn m cha ak e e o i an ch e ni a e . W j ci badac ki in i o ane m c nie do iadc enie e enne do ne je ka dem , k o i anali c nie na e e cia cho e na a i , co ge je mo li o na ojenia i (in elek alnego c mo e: chofi c - nego?) na do iadc enie k o modalne. Odc cia ne e jne achod na o- mia , jak godnie o iadc aj na ko c -em i ci, ca ko icie mimo olnie (jakkolwiek synestezja nie zawsze jest wrodzona)41. Liczne badania do od ak e idio nk a ji ne e ji ka dego odbio c dan bod iec gene je nieco inne a enia42. Li a na omia ak ada nac n lno odc o c eg l- n ch odbio c (b mo e da ob i jednak m i o odbio e niejako o o o m i inn ch, ilnie o c l j c ch ok niego?). Nie o b d i jedno nac nie o gn , c anali o ane o do d na ne e jne o eganie jednej o ob , o cji naukowych og l- niaj cej e do iadc enia na og odbio c , c e m l Li o iadc a lko oi cie me afo o ane i in elek ali o ane odc cia (in icje?) krosmodalne. Po m do ek badac ki. In g j co eja ia i a i, wyda- a b i mog o, mocno j la ach d ie ch bieg ego iek ga konflik mi d nkiem i ba . Konflik od con doda ko o cho- logi j c ak jologi . Pi e c ona, odno c i naj ie do anali o an ch j linea n ch a e okowych:
[ ] e ani d ie ki c o c a o ej, jak je m ka, dno nam oli i od ed a ie oko ch. W j one o mai m na ile- ni nie lko oko c , i i i cen alnie ka d m ed a ieniem muzycznym. Od od on ch d o cji chac a ale na omia d ga ka ego ia a e oko ch, a e barwnych, do c aj c ch i e n ch o b do e m c n ch. Wchod im na e en enia ba nego, audition colorée.
40 Rocco Chiou, Marleen Stelter, Anina N. Rich, Beyond Colour Perception…, s. 1750 1763. 41 W dal ch odach Li mo a o mniej ej ni adk ba nego enia a o ci o i an ch odc . Zob. kolejn c a ek cie g n m. 42 Zob. np. Lawrence E. Marks, Catherine M. Mulvenna, s. 18. Badac e ac li jednak nie aca ag na odobie a odc ciach ne e k (n . ie li o c o mia ob a e ) analogic ne do k o modaln ch do na nie ne e k . Zob. np. Roi Cohen Kadosh, Avishai Henik, Vincent Walsh, Small is Bright and Big is Dark in Synaesthesia, Current Biology 2007, R. 17 (19), s. R834 R835; Rocco Chiou, Marleen Stelter, Anina N. Rich, Beyond Colour Perception…, s. 1755. Muzyka obraz synestezja? 69 S jedno ki, k e na odnie d i ko e eag j nie lko wra eniem słuchowym danego d wi ku, ale a eniem jakiej ba . Obiek na odnie a ok c na [ a c. ak c na43 do . B. .] o je nich on a- nic n podwójn eakcj . S enia ba nego nie nale mie a ze subiektywnymi kojarzeniami oko mi, k e mog i do c i no malnem chac o i do e cia muzycznego. A ocjacje oko e no malnego odbio c m ki nie maj nigd ej i , ej on anic no ci, a ede kim ej stało ci o dko a- ni a e ba n ch i m c n ch co a di ion colo e44.
Mamy zatem do czynienia z dwojakim postrzeganiem wizualizacji muzyki. Te linea ne oceniane jako acjonalne, a ci e, immanen nie nale ne amem d ie . Te ba ne daj i nieokie nane i nie o mane; co i - cej, obja iaj i lko kiem g on odbio c ( eci ie ie do linearnych od one). Li a i e o a o ci ch ome e jn ch o- dko a d i iej e badania o iadc aj nie mienno o c e mi dzy- modalnych w percepcji danej osoby45. Uc ona do c a a d ie mo li- o , e ak e a enia ba ne mog o echnie i a i odbio em muzyki, ale nie dochod i og le do iadomo ci chac a 46 (tylko c ci odbio c a enia e b b na le in en ne, e achod i ab chromestezja). Zdumiewa tak silne rozgraniczanie i ocena n ch k o modaln ch odc o a c ch e ce cji m ki. P ema ia ob ono, jak i daje, a bardziej intelektualnym, kontrolowanym, metaforyczno-a ocjac jn m (cho zape ne nie oln m od do na mi d m o ch) cha ak e em o i an ch c e niej en ncjacji do c c ch linea n ch ob a e wzrokowych. P o ane od Li o jeden e c eg lnie in e e j c ch i bardzo wczesnych metaartystycznych i metapercepc jn ch od na ema do iadc e k o modaln ch ol kiej m li o ce. W dal ch c ciach ek in e e o a mnie b d j nie ame a enia e ce c jne o b chaj c ch m ki i i c ch o jej do iadc ani , ale artystyczne mi d modalne ek ad o m c n ch, l niej o i ane oble- ma k ne e ji:
43 Lic ne li e ki d k Widzialno ci muzyki ka id ie d obn b d ece ki, nie a a o k mod fikacj e min . 44 Zofia Lissa, Widzialno ć muzyki. 45 Zob. np. Aleksandra Rogowska, Synestezja. U n ch e onden a enia e jednak odmienne (w tej kwestii Lissa nie precyzuje jednak swego wywodu). 46 Zofia Lissa, Widzialno ć muzyki. 70 Bea a nieciko ka O ile e ek ie bada ne ologic n ch i kogni i c n ch naj i k e ain e e o anie k j adki ne e ji, k ch jedno ka o ega e n m o jako o b cha ak e c n dla innego m mimo e iden nego b ak jakiegokol iek bod ca ego od aj , o le z punktu id enia komen a o ki nie cieka e acje, kied dochodzi do nch onic nego odbio d ch l b i cej bod c m o ch jako jednego nie od ielnego do iadc enia [ ] 47.
Tak e ch a iach od odno i i b d do om ion ch en ncjacji teoretycznych sprzed ponad 80 lat.
WIELO KRZY UJ CYCH SI FORM WIZUALIZACJE MUZYKI W FILMIE AWANGARDOWYM
Li a ba d o ilnie in e e o a a i filmem, c eg lnie iele agi o i ca a od kcjom a anga do m. C o ana j ielok o nie Muzyka i film to pierwsza w Polsce k i ka o i cona elacji ob medi ; filmie ab akc jn m (do ej ka ego ii alic a a badac ka i k o d ie a an- ga do ch) a a a c ona mo li ej o ci a ci ego film a c nego 48. W c o ci ol kiej a anga d ba d o cieka m nktem odniesienia dla o an ch ie d e m kolo ki mog ab b aca ci le c ca d i k i obraz49 film F anci ki i S efana Theme on The Eye and the Ear (Oko i ucho, 1944 1945). Kom o cja ano i o a nie ogni o c eg lnego a c ka in e emio c nego 50 : je ob a o an o cj ie ni Ka ola S mano kiego, k e o a jako d i ko a in e e acja dedyko- anego a nie S mano kiem cyklu poetyckiego Słopiewnie Juliana T ima. Badac ka naj a do odobniej nigd nie obej a a nak conego w Wielkiej Brytanii Oka i ucha 51 . Mimo o a o, jak d , e a i jej eo e c ne od i a c ne om Theme on . Jak iele odnajd iem bie no ci?
47 Agnieszka Kluba, Synestezja. 48 Zofia Lissa, Muzyka i film, s. 96. 49 O wadze kolejnego elementu semantyki i stylistyki tekstu literackiego ob. Bea a nie- cikowska, Słowo – obraz – d więk. Literatura a sztuki wizualne w koncepcjach polskiej awangardy 1918–1939, To a o A o i W da c P ac Naukowych Universitas, K ak 2005, . 373–396. 50 Zob. Se e na W o ch, Literatura i obraz. Tereny strukturalnej wspólnoty sztuk, w: Intersemiotyczno ć. Literatura wobec innych sztuk (i odwrotnie). Studia, ed. S ani a Balb , Andrzej Hejmej, Jakub Nied ied , To a o A o i W da c P ac Na ko ch Uni e i a , K ak 2004, . 22–23. 51 Li a anali o a a inn film Theme on Europę o a la ach 1931–1932 (Zofia Lissa, Muzyka i film, s. 98 99). Muzyka obraz synestezja? 71 Film wielorako dialoguje z koncepcjami Lissy a no e ek ie postulowanej e c on g adacji ab akc jno ci52 k ad ( o a- nie amimetycznych form geometrycznych oraz dezautomatyzowanych percep- c jnie mo a o c on ch T imo kich Słopiewni), jak e o lo anej e ni ebno ci jednego od aj tuki w dziele n e j c m ne jej d ied in 53. Po o a m jednak kluczowym dla ego kic agadnieni i aln ch ik a e ce cji m c nej. W da i mo e, e obco a b d iem do kona m a c n m cieleniem en ncjacji Li . W c o ce na i ano e : film je ek e- men em e o ad on m cel o enia a omoc medi m filmo ego [medium of the screen] akich a e dla oka, k e b d o n alne mi, jakich do iadc a cho 54. The Eye and the Ear to wizualne, achromatyczne, o ijaj ce i c a ie ed a ienie a e n c ch do iadc ania chania konk e nego o m c nego. Nie mam jednak do c nienia linea n , ci gni od le ej k a ej onie ek an oko e en acj linii od ie ciedlaj cej b mienia. W o c eg ln ch a iach film ko ano ne o ob o ad a- nia, nak adania i ek a cania fo m i aln ch, k ch ch ano i oko an o cj m ki. Zmieniaj ce i linie o lko jeden e o ob od ie ciedlania b mie . P o e i k e o ijaj i jednak kle ionie (od do k g e, ad iej g k do o i). T lko eciej c ci kom o cji (Rowan Towers Kalinowe dwory) a i okaln odwzorowano linearnie o jednak ielok o nie o amana k a biegn ca od odka ek an jednoc e nie k jego a em i le em k a co i, oka ana na le o aj c ch i ionie fig geome c n ch. Dodajm na ma gine ie, e lic ne a o ono ane e Theme on k ad d i ko o- i alne ko e ond j aleniami badac do c c mi k o modaln ch ale no ci o egani b mie i ob a . P k a- dowo, w drugiej (St. Francis – Święty Franciszek) i eciej c ci film k a ty geome c ne a nie n i do g (c nich ak e m kleje ) a o n c oko ci d i k .
52 T j o nio a kala ab akc jno ci film : Zofia Lissa, Muzyka i film, s. 96 101. Film o naj m o ni ab akc jno ci o ba ion je jakiejkol iek fab la no ci (anegdo c - no ci), e en je jed nie mieniaj ce i c a ie niemime c ne k a i ia ocienie (Ibidem, s. 100). 53 Ibidem, s. 10. W Oku i uchu a enie o o cji o ni ch d i k i ob a daje i niemo li e. Ciekawe b ob e o ad enie e ch bada em i c n ch nad e ce cj ego od aj film . W ne badanie konane e e mnie na g ie kilko ga odbio c The Eye and the Ear do iod o niemo no ci o d ielenia i o aco ania agi lecion ch filmie m ki i ob a ( a a li e acka je i o na, ale a nie g a mniej ol ). 54 Angielski tekst komentarza Bruce Graeme. 72 Bea a nieciko ka
Il. 2. The Eye and the Ear, 1945, 10'18", e . Franciszka Themerson i Stefan Themerson, produkcja Polish Film Unit, kadr 6'41", Ninateka, http://archiwum.nina.gov.pl/film/the-eye-and-the-ear [do 22.11.2018].
C o ied ia ab na o Li a? W da a b i mog o, e badac ka b d ie oc eki a od film (medi m o alaj cego na c enie o ijaj c ch i c a ie a e d i ko ch i wzrokowych) wizualizacji muzyki korespondu- j cej o an mi j no maln mi , linea n mi do iadc eniami odbio a e cho ch. Idealn m eka nikiem b b , jak i daje, a nie film ab akc jn 55, c eg lnie en o okim o ni ab akc jno ci. Lek a ko co ch o d ia Muzyki i filmu do od i jednak, e Li a ca ko icie o g anic a o ob in o ekc jnego, biek nego, a - nego id enia m ki o a jej artystyczne odzwierciedlanie w kinie. Zna m e no ci c a angardowych animowanych wizualizacji muzyki56. Pi e o filmo ej an o cji d i k na ob a :
55 P oblem kina ab akc jnego i jego elacji do m ki oja ia i iel ek ach ol kich mi d ojenn ch k k . Zob. n . Karol Irzykowski, „Muzyka wzrokowa” w: idem, Dziesiąta Muza. Zagadnienia estetyczne kina, K ako ka S ka W da nic a, K ak 1924; Emil Sch e , Film tre ciowy czy abstrakcyjny, w: Polska my l filmowa , s. 162 163. 56 S ie d a: Ma e ia , na k m o a am e ob e acje i nio ki og anic a i i ec do ch film , k e kilk o a nich la ach [do ok 1934, gd k i ka o a a ko c ona dop. B. .] mog am na e enie L o a obac (Li a, Muzyka i film, s. 7). Nie da o mi i ali , jakie film mog a badac ka obej e ed ojenn m L o ie. C o ana anali a do konale aje do b an ch kom o cji Vikinga Eggelinga, Fe nanda L ge a, Wal e a R manna c Len L e a. Muzyka obraz synestezja? 73 W no eni i o adani linii melod c nej mog o a analogic ne ruchy form geometrycznych dwu- l b j mia o ch; olifonii, ielo ci noc e n ch melodii mo e od o iada ielo k j c ch i fo m i ich ch , kom lek om b mie ha monicznych lam ia e i cieni, a na e ba . T an o cja ch d i ko ego na ch linii, k a , na g ia e lub plam barwnych jest tu wyrazem analogicznej o a c ej jak m - ce. [ ] Film ab akc jn je a d i m k oko i naj ilniej ze wszystkich ga nk filmo ch c i a ci m k ab ol n 57.
A a em mo li je i eci mia , i k o anie i form, i operowanie ba ( lam ba ne). Z e nie inac ej ni adk biek n ch ojekcji i aln ch o a c ch chani m ki! Ba d o bli ko a c n ch konce Theme on !
ZWI ZEK NIEZROZUMIA Y, SZTUCZNY, NIEPOTRZEBNY O MUZYCE I STATYCZNYCH SZTUKACH WIZUALNYCH
Li a i a a Muzyce i filmie, nie miennie daj c a nieco lko mod - fikowanemu laokonizmowi:
Przedmioty sfery wzrokowej trwaj c a ie, n ch momen ach c a o- ch acho j c en am e a ci o ci, ja i ka fe cho ej staj si c a ie, j. mieniaj e elemen i ich e j ch o c eg ln ch fazach czasowych. I dopiero ruch ja i k o ala na koo d nacj , na o- dko anie i e olenie ob fe jednej a c nej ca o ci. [ ] Z i ek muzyki ze statycznymi d ie ami a c n mi fe oko ej (a i c n . d ie em mala kim c a chi ek onic n m) daje i ka dem nie o- mia , c n , nie o ebn . W filmie, no c m fe oko ch , je ca ko icie ja n i o mia 58.
Na koniec chc a em a ma i om ion m o c no i edun- dancj i ani m ki e a c n mi o ami k i aln ch. Nie b d na alnie oma ia og omnej, o onej oblema ki mala a in i o anego m k ( ak e ed a ie chod c ch a odzwierciedlenie synestezyjnych odc a o )59. Chc k i i na jednej lko ac , ek ak la nie cho
57 Ibidem, s. 103 104. 58 Ibidem, s. 22 23. 59 O oli, jak ego od aj kom o cje odeg a hi o ii ki no oc e nej, ekon je lek a i ogl d blikacji akich jak: Ke B o ghe , Je em S ick, A i Wi eman, J di h Zilc e , Visual Music. Synaesthesia in Art and Music since 1900, Thames & Hudson, New York 2005; Inventing Abstraction 1910 1925. How a Radical Idea Changed Modern Art, red. Leah Dickerman, Thames & Hudson, New York 2014; Stanisław Wyspiański – Mikalojus Konstantinas Čiurlionis: the Neighbouring of Cultures, the Borderlines of Art, red. Wiesna Mond-Ko o ka, Akademia Igna ian m/ W da nic o WAM, K ak 2012. 74 Bea a nieciko ka z pozoru bardzo tradycyjnie, bo: na papierze i cej m k , ob a i o o. M l o danej o a ie 2011 ok 60 k i ce Wszystko gra Anny C e i kiej-Rydel w opracowaniu graficznym i z ilustracjami Marty Ignerskiej (nie be c n na ok adce mie c ono na n ch a ach nazwiska obu autorek, analogicznie jak np. w Sponad J liana P bo ia i W ad a a S emi kiego czy Europie Ana ola S e na i Miec a a S c ki). Po c eg lne kom o cje Igne kiej na mo na a a c ne d ie a artys c ne , ich ek encja ob a j ca o i ane e C e i k -Rydel przy- gotowania do koncertu zyskuje jednak swoisty, linearny wymiar czasowy. Nie o akie a anie i c a ie o jednak, jak i daje, Zofii Li ie. W per ek ie jej docieka na ie lan in e e j cej mnie ac wysuwa ab i naj e niej a nie a c no i oi a f agmen a c no przedstawie ( miej ce nnego ch ). Mimo o b j e a i en ncja- cje muzykolo ki na o ca ko icie do nich nie aj c m a c n m konk e em (odno i i b d ede kim do o ied i badac ki o an ch oc ko ej a ii kic ). W mojej ocenie o e enia Li in e e j co dialog j bo iem i ali acjami od onej siedem dekad niej g afic ki. Tek C e i kiej-Rydel i je i d g ad cj li e ackich o m in men (co cieka e og le be cia onoma o ei a ci ch). Igne ka o on je na omia do ci n i jednoc e nie ba d o e d c jn i- alnie d k mi d k l ami li ka ed a ie od a e i ak odleg e jak ka a j ka c helleni c na jednej o a mala o k bi i ek e joni c na ab akcja geome c na d giej on . Nad ca o ci no i i d ch a anga d , jednej e ch ba d iej l d c n ch (cho jednoc e nie ilnie o la a o kich) inka nacji. K i ka e na je a c n ch a adok . O c l je mi d k ajn , minimali c n o o ( ie a o k ad ka o d ie bia e onice i lko jedna, bi a na c a no f a a: Zac ob j ) a g o n m horror vacui (ha mide g c ch i ba i k a ed o oc ciem konce ). O e je jed nie c e ema kolo- rami (czy nawet: dwoma kolorami i dwoma niekolorami) poza achromatycz- n mi c e ni i biel o jednak o e, neono e i oma a c . Kluczem do sukcesu61 k ad i aln ch Igne kiej je no odno o- m na i ali acj d i k ( eali o an ch ede kim na o iomie
60 Anna C e i ka-Rydel, Marta Ignerska, Wszystko gra, wyd. drugie (nieco zmienione graficznie), Wydawnictwo W nia, Wa a a 2015. W a k le od o j i do k ad wydania drugiego, jako ostatecznej (w chwili obecnej) wersji pracy przygotowanej przez autorki. 61 K i ka o ma a mn o nag d Pol ce i ag anic : m.in. Nag od G n Ta g K i ek dla D ieci Bolonii ka ego ii Non Fic ion , K i ki Rok polskiej sekcji IBBY, nag od M Ha e d De ign Fe i al, eb n medal E o ean De ign A a d , G and P i dla Najle ej K i ki Ob a ko ej M od ch K k Wiedni , Bia ego K ka Mi d na odo ej Biblio eki K i ek dla D ieci i M od ie Monachi m ( a: Anna C e i - Muzyka obraz synestezja? 75 linii i k a , mniej m o ni ba ). O a brawurowe wykorzystanie medi m k i ki do e en acji niemie c cej i nim be i aln ch k - i me afo m ki. P e ci anie b an ch e a b d na co- n ch e n og anic e ( o o ch, medialn ch, finan o ch) o c a a c na c ej nala c o ci62. cie niona na ka ach (zamiast: o ci gni a c a ie) m ka oka ana je , ec ja na, mo nie, ale e dowcipnie, lekko i co c eg lnie i o ne e ek ie o ad on ch o a a z odniesieniami do powszechnych krosmodalnych (niekoniecznie ne e jn ch) o i a fe cho ej i oko ej ( k ado o, na eni i oko ci d i k c o od o iada g bo i oko linii). Co cieka e, linia ( ak do a o cio ana e Li ) e ni il acjach Igne kiej jedn g n ch l. P k ado o, j kli m, ib j c m b mie- niom l knion ch 63 drugich skrzypiec odpowiada cieniutka, rozedrgana, mi kko gn ca i ni o ona ajm j ce cen m o k ad ki e - flo e . No o e , ba o e 64 d i ki fago o kolei e oka k e ka, o ana o o (nic m o m fl o e cenc jn m ak e lac em) i aginana pod naj niej mi k ami. Fle i kla ne k c i odobn mi, mi kkimi, ama mi falami biegn c mi odmienn ch kie nkach. Ob a one al ki aciekle milc ( om o o ko ana kom e o a ikonka ci- enia g osu i linia o a), o a ce im iolonc ele gene j na omia o ijaj ce i od le ej do a ej (jak chcia ab Li a) ha monijne e en n noleg ch k ch (mo e da ob i na e m i o e n m ol menie [ ] d d i ko ego[,] [gd ie] [s]zereg akordowy jest szerszy, ob e niej , ma i k ma , ani eli ojed nc a linia melodii 65 ). Inne in men o iadaj i iono ch odcinkach, e iach c o ok c oblon ch na eci leg ch ogach o ok ach k a e najc ciej k adaj i jednak mocne cho e ane linie. Nawet na ostatniej onie ok adki bac g a linio ( ionie i o iomie) kod kreskowy. Wida a em, e linia je Igne kiej elemen em ba d o i o n m, ale e j ko o ka n m. Ro ija i naj niej e on , mo e k ada i nie o c on ch e kaln ch k e ec ek, mo e a i , a aca , ama . Linie o e niejed ne i alne hiposta d i k . Ko od k j
ska-Rydel, Marta Ignerska, Wszystko gra 1. S ona ok adki; Ka a na Zacha ka, Marta Ignerska, Culture.pl, https://culture.pl/pl/tworca/marta-ignerska [do 12.11.2018]). 62 P k ado o, icko Theme on , d i ki k em o a a o ginalne fo og am ch , o jedno akich m on ch acj , o c dno cio ch, man fak o ch o i a . 63 E i e ac e ni e ek C e i kiej-R del: Anna C e i ka-Rydel, Marta Ignerska, Wszystko gra, b. s. 64 Epitety za: Ibidem. 65 Zofia Lissa, Widzialno ć muzyki. 76 Bea a nieciko ka
Il. 3, 4, 5. Anna C e i ska-Rydel, Marta Ignerska, Wszystko gra, d. 2 mienione, W da nic o W nia, Wa a a 2011, strony nienumerowane, cyt. za W da nic o W nia, h :// o nia.com [do 22.11.2018]. Muzyka obraz synestezja? 77 o ne, g be, gi e, neono e a d i k ( e jednak, mimo ko, daj i me c nie og anic one nie id ialn mi liniami), kla ne mieje i o mi ko ami i eli ami (k e jednak biegn diagonalnie k g e niczym g ba, o chla ana k a). Ko co konce o ha moni in - men a ka n oddaje linio o jako noleg e, noba ne a koloru-d i k . Kom o cje Igne kiej do od a o ci nie a ego a c nego ma ia- b mie m c n ch i odbie an ch oko o linii (nie kl c one, e ela- cj doda ko o cala j ko a linia melod c na ). Uk ad o o aj jednak mimo o do odleg e od a ce c n ch i alnie e ce c jn ch ob a e (do - na ?) Lissy nie ek adan ch e e m kolo k na c ne dla a . Z rozpoznaniem autorki Muzyki i filmu k e ion j c m en i ania m - ki e a c n mi acami i aln mi olemi o a , ec ja na, nie ma o- eb . Wa o jednak, m kon ek cie, da obie a fee ii mo li o ci k i c ch ego od aj o c eniach nawet wtedy, gdy jednym z kluczo- ch om g afic n ch o o aj a iacje na ema linii. I na e c a , gd a c n m labo a o i m aje i lko (?) o la a o ka k i ka dla dzieci.
***
Wieloaspekto e, ielokon ek o e anali ne e jn ch od Li nie iod do jedno nac n ch nio k , nie no ak e o ch o gni . Nie odnala am a ch ek ach ech onn ch, a d o- n ch na d i do bada an d c lina n ch; co i cej, ogl dane e ne ma en ncjacje eo e c ne m kolo ki ka a niema e kni cia i niekon ek encje. Nie nac o jednak, jak mniemam, e o ad one dociekania ako c i fia kiem. Moim a adnic m celem b o ak obejrzenie z wielu e ek emilc anego k ol kiej mi d ojennej refleksji metaartystycznej. Anali a a omnian ch a d ie a Li o o nie ca ko icie j a kle ionego diach onii m li o ce a o ad i a mnie naj - niejsze okolice najaktualniejs ch bada na ko ch o a naj c e niej ej (i nieco a ej) c o ci la c nej. M j kic je a em ak e o o ie ci nieco meand c n , miej cami od obin l d c n o kilku teoretycznych i a c n ch om ach na i ali o anie m ki kulturze polskiej ostat- niego lecia. R ec ca e no ci domaga i jednak e oko ak ojon ch i kla o nie oblema o an ch bada an d c lina n ch. W ich ojek- o ani nie mo na a omnie o bach odejmo an ch e Zofi Li . 78 Bea a nieciko ka BIBLIOGRAFIA
Akiva-Kabiri Lilach, Linkovski Omer, Gertner Limor, Henik Avishai, Musical Space Synesthesia: Automatic, Explicit and Conceptual Connections between Musical Stimuli and Space, Con cio ne and Cogni ion 2014, t. 28, August 2014, s. 17 29. Blakemore Mary-Ellen, Lynall Colin, What Synesthesia Isn’t, w: The Oxford Handbook of Synesthesia, red. Julia Simner, Edward Hubbard, Oxford University Press, Oxford 2013, s. 959 998. Bolecki W od imie , Modalno ci modernizmu, In Bada Li e ackich PAN, Warszawa 2012. Brougher Kerry, Strick Jeremy, Wiseman Ari, Zilczer Judith, Visual Music. Synaesthesia in Art and Music since 1900, Thames & Hudson, New York 2005. Chiou Rocco, Stelter Marleen, Rich Anina N., Beyond Colour Perception: Auditory-Visual Synaesthesia Induces Experiences of Geometric Objects in Specific Locations, Co e 2013, t. 4, s. 1750 1763. C e i ka-Rydel Anna, Ignerska Marta, Wszystko gra, W nia, Warszawa 2011. Dziesiąta Muza. Zagadnienia estetyczne kina, K ako ka S ka W da nic a, K ak 1924. Intersemiotyczno ć. Literatura wobec innych sztuk (i odwrotnie). Studia, ed. S ani a Balb , And ej Hejmej, Jak b Nied ied , To a o A o i W da c P ac Na ko ch Uni e i a , K ak 2004. Inventing Abstraction 1910–1925. How a Radical Idea Changed Modern Art, red. Leah Dickerman, Thames & Hudson Ltd, New York 2014. Irzykowski Karol, „Muzyka wzrokowa” w: Karol Irzykowski, Dziesiąta Muza. Zagadnienia estetyczne kina, K ako ka S ka W da nic a, K ak 1924. Kadosh Roi Cohen, Henik Avishai, Walsh Vincent, Small is Bright and Big is Dark in Synaesthesia, C en Biolog 2007, R. 17 (19), s. R834 R835. Kluba Agnieszka, Synestezja, w: Sensualno ć w kulturze polskiej. Przedstawienia zmysłów człowieka w języku, pi miennictwie i sztuce od redniowiecza do współczesno ci. Ency- klopedia, red. W od imie Bolecki, Warszawa 2013, http://www.sensualnosc.bn.org.pl. Lakoff George, Johnson Mark, Metafory w naszym yciu, e . Toma Krzeszowski, Znak, Warszawa 2011. Lessing Gotthold Ephraim, Laokoon, czyli o granicach malarstwa i poezji, cz. 1, oprac. Jolanta Maurin-Bia o ocka, e . Henryk Zymon-D bicki, Zak ad Na odo im. O oli kich, W oc a 1962. Linkovski Omer, Akiva-Kabiri Lilach, Gertner Limor, Henik Avishai, Is It for Real? Evaluating Authenticity of Musical Pitch-Space Synesthesia, Cogni i e P oce ing A g t 2012, t. 13, Supplement 1, s. 247 251. Lissa Zofia, Muzyka i film. Studium z pogranicza ontologii, estetyki i psychologii muzyki, L 1937. Lissa Zofia, Widzialno ć muzyki, Ga e a A 1935, R. 2, n 22, s. 6. Lissa Zofia, Wybór pism estetycznych, o ad enie, b i o ac. Zbigniew Sko on, K ak 2008. Marks Lawrence E., Mulvenna Catherine M., Synesthesia on Our Mind, Theoria et Historia Scien ia m 2013, t. X, s. 13 35. Maurer Daphne, Gibson Laura C., Spector Ferrinne, Synesthesia in Infants and Very Young Children, w: The Oxford Handbook of Synesthesia, red. Julia Simner, Edward Hubbard, Oxford University Press, Oxford 2013, s. 46 63. Miniatura i mikrologia literacka, t. 1, red. Aleksander Nawarecki, Wydawnictwo Uniwersytetu l kiego, Katowice 2000. Polska my l filmowa. Antologia tekstów z lat 1898–1939, b i o ac. Jadwiga Boche ka, Zak ad Na odo im. O oli kich, W oc a 1975. Muzyka obraz synestezja? 79 Rogowska Aleksandra, Synestezja, Oficyna Wydawnicza Politechniki Opolskiej, Opole 2007. Rogowska Aleksandra, Związki synestezji z muzyką, M ka. K a alnik In S ki PAN 2002, R. XLVII, z. 1 (84), s. 85 95. Rudenko Svetlana, C doba Serrano De Ma a Jo , Musical-Space Synaesthesia: Visualisation of Musical Textures, Multi en o Re ea ch 2017, t. 30, s. 279 285. Sch e Emil, Film tre ciowy czy abstrakcyjny, w: Polska my l filmowa. Antologia tekstów z lat 1898–1939, b i o ac. Jad iga Boche ka, Zak ad Na odo im. O oli kich, W oc a 1975, . 236 244. Słuchając wiata. Rozmowa z prof. Anną Czekanowską-Kuklińską, F agile , http://fragile.net.pl/ home/sluchajac-swiata-rozmowa-z-prof-anna-czekanowska-kuklinska/ [do 27.07.2017]. Stanisław Wyspiański – Mikalojus Konstantinas Čiurlionis: the Neighbouring of Cultures, the Borderlines of Art, red. Wiesna Mond-Ko o ka, Akademia Ignatianum/ Wydawnictwo WAM, K ak 2012. Sterne Laurence, ycie i my li JW. Pana Tristrama Shandy, e . Krystyna Tarnowska, P ki i S-ka, Warszawa 1995. nieciko ka Beata, Słowo – obraz – d więk. Literatura a sztuki wizualne w koncepcjach polskiej awangardy 1918–1939, To a o A o i W da c P ac Na ko ch Universitas, K ak 2005. Themerson Stefan, O potrzebie tworzenia widzeń, Il jon 1983, n 3, s. 34 42. Zacharska Katarzyna, Marta Ignerska, Culture.pl, https://culture.pl/pl/tworca/marta-ignerska [do 12.11.2018]. Zydlewska Agnieszka, Grabowska Agnieszka, Percepcja krosmodalna, Ne o chia ia i Ne o chologia 2011, . 6, n 2, s. 60 70.
MUSIC – IMAGE – SYNAESTHESIA? THE EARLY WORKS OF ZOFIA LISSA (AND THE ARTISTIC VISUALISATION OF MUSIC)
This article concerns an overlooked aspect of the output of a famous Polish musicologist, Zofia Lissa (1908 1980). In one of her early texts she describes perception of a piece of music, which she presents as common to all listeners. The description proves highly synaesthetic (auditory visual synaesthesia employing shapes but not colours) although Lissa herself denied it. The a icle di c e he m icologi claim in he ligh of he finding of con em o a synaesthesia studies. It also checks to what e en Li a e ce al e e ience and o he theoretical statements (concerning i.e. the connections between music and film) may be relevant in the analyses of various artworks exploring the field of the auditory visual synaesthesia. The article discusses the case of the avant-garde film The Eye and the Ear by Franciszka and Stefan Theme on, hich fea e i al e i alen (in mo ion) of he a di o e e ience. I al o analyses the colourful illustrations of the sounds produced by musical instruments (the case of the book Wszystko gra [Well la ed] b Anna C e i ka-Rydel and Marta Ignerska).
Keywords Zofia Lissa, synaesthesia, music visualisation, avant-garde film, book illustration, musicology
ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS FOLIA PHILOSOPHICA. ETHICA AESTHETICA PRACTICA 35, 2020
http://dx.doi.org/10.18778/0208-6107.35.05
Karolina Kolinek-Siechowicz Pawe Siechowicz h p ://o cid.o g/0000-0003-3939-5276 https://orcid.org/0000-0002-8159-8336 Uni e e Wa a ki Uni e e Wa a ki W d ia A e Libe ale In M kologii ka [email protected] p iecho ic @gmail.com
ZOFIA LISSA VS ROMAN INGARDEN SPRAWA TO SAMO CI DZIE A MUZYCZNEGO
Abstrakt A k ano i k c n ekon kcj polemiki m kolo ki Zofii Li filo ofem Romanem Inga denem 1966 ok do c c on ologii d ie a m c nego. A o p ed a iaj l o ki kon ek najomo ci obojga badac , p pominaj g ne e eo ii d ie a m c nego Inga dena, a ak e pod mo j k c ne agi Li i d ielone na nie odpo ied i Inga dena. Prezentacja ta po ala na o mienie odmienn ch cel , k e p ieca o a aniom filo ofa i ecepcji jego pogl d p e m kolo k . Podc a gd Inga den a a i o mie pec fic n po b i nienia d ie m c n ch, Li a g a a a po eb p em lenia on ologii m ki p padk ch od aj i ad cji m c n ch, do k ch nie p aje ka ego ia d ie a. Na ako c enie a o pod mo j ecepcj oma ianej polemiki ek ach pol kich filo of , m kolog i eo e k m ki, a a aj c, e me odologic ne nice ci k aniaj badac do p na ania acji jednej e on po . Ab p od k nie o in m l filo ofa kie nk ka an m pli o ciami Li , eba najpie o mie , na c m polega o ich niepo o mienie.
S owa kluczowe Lissa, Inga den, d ie o m c ne, on ologia
LW W MIASTO SPOTKANIA
Poc ek najomo ci Zofii Li i Romana Inga dena da je i na la a ich d ia alno ci e L o ie. M od docen filo ofii, inicja o i o gani a o p o- mienn ch d k ji na ema e e c ne i c e nic ca am ch po kaniach den ka m kologii o e okich h mani c n ch ain e e o aniach pe - no ci po nali i , cho nie iele i cej na ema ich c e n ch kon ak mo em po ied ie na pe no. Li a b a c ennic Adolfa Ch bi kiego, k 1912 ok a o e L o ie Zak ad M kologii, c e na cie la 82 Karolina Kolinek-Siecho ic , Pa e Siecho ic po po o ani In Hi o ii M ki na Uni e ecie Wiedni i aled ie ok po ina g acji Semina i m Hi o ii i Teo ii M ki na Uni e ecie Jagiello kim p e Zd i a a Jachimeckiego1. S dio a a e L o ie la ach 1924 1929, c c aj c e na k ad d ied in filo ofii, p chologii i hi o ii ki. W 1925 ok do L o a p jecha Inga den, o poc naj c p ac jako docen na Uni e ecie Jana Ka imie a. W m am m ok e L o ie o iad k a con Wiedni J ef Koffle , m kolog i pie pol ki kompo o o j c oich o ach echnik kompono ania p ci e ii kich d na d i k kali ch oma c nej. Za p a pie ego nich e L o ie ago ci a fenomenologia Edm nda H e la, a p a d giego dodekafonia A nolda Sch nbe ga. Podobnie jak feno- menologia ano i a c a novum d k ie filo ofic n m, ak novum d k ie m c n m ano i a dodekafonia. W 1925 ok L a i mia em a anga d filo ofic nej i m c nej. T eba jednak a nac , e a no Inga den, jak i Koffle nie podchod ili do me od oich na c cieli be k c nie. Zamia pod a a nimi od c o, p aco ali ich c e kon n acje. Dok adnie ok o mania ka ed na ni e ecie Inga den og o i pie ek na ema on ologii m ki ano i c o ini cie e fo m o- an ch na ma gine ie o p a po i conej d ie li e ackiem , k a p nio- a m a on po cj iecie filo ofic n m. Na omia 1933 ok ka a i na amach P egl d Filo ofic nego jego a k Zagadnienie tożsamości dzieła muzycznego2. Inga den fo m o a nim m li, k ch ma i b d ie ak e 1958 ok , kied o d gim omie Studiów z estetyki op blik je po e on e j ch o a a pod em Utwór muzyczny i sprawa jego tożsamości3 o a , gd Uwagach do Uwag Zofii Lissy4 – b d c ch odpo ied i na pli o ci fo m o ane p e m kolo k a k le Uwagi o Ingardenowskiej teorii dzieła muzycznego5 – b d ie i a a j nap eci po la o i ni e alnej alen no ci eo ii d ie a m c - nego. Zanim jednak polemika a ai nia a na amach S di E e c n ch 1966 ok , Li a j c e niej nie oni a od k c n ch komen a pod ad e em eo ii d ie a m c nego o onej p e Inga dena.
1 Micha Pieka ki, W 100-lecie założenia we Lwowie Zakładu Muzykologii, K ie Galic j ki 2012, nr 19 (167) [online], http://kuriergalicyjski.com/historia/upamietnienia/1240-w-100-lecie- zaoenia-we-lwowie-zakadu-m kologii? ho all=1 [do p: 24.10.2018], . 22 23. 2 Roman Ingarden, Zagadnienie tożsamości dzieła muzycznego, P egl d Filo ofic n 1933, R. 36, nr 4, s. 320 362. 3 Roman Ingarden, Utwór muzyczny i sprawa jego tożsamości, w: idem, Studia z estetyki, t. 2, PWN, Warszawa 1958, s. 161 295. 4 Roman Ingarden, Uwagi do Uwag Zofii Lissy, S dia E e c ne 1966, . 3, . 115 128. 5 Zofia Lissa, Uwagi o Ingardenowskiej teorii dzieła muzycznego, S dia E e c ne 1966, . 3, s. 95 113. Zofia Lissa vs Roman Ingarden 83 DZIE O MUZYCZNE JAKO CZ WIATA
Zanim jednak nikniem c eg po mi d d ojgiem c on ch, a o cho kilk o ach p pomnie pod a Inga deno kiej eo ii on ologii d ie a m c nego6. S n e c ne om ienie mo na ac od podk e lenia, e p oblem o amo ci d ie a m c nego je c ci nac enie e ej ak ojo- nego p ojek maj cego na cel j cie pec fiki po ob i nienia ak e in- n ch d ie ki, p ede kim a d ie a li e ackiego. Jednoc e nie nale mie na ad e, e pi ma e e c ne filo ofa ano i lko c cho nie kle i o n jego ca o cio ego do obk , k obejmo a ak e k e ie nac nie og lniej ej na , e po em mi d ideali mem a eali - mem na c ele, a po k c n ecepcj fenomenologii H e la7. S oje holi - c ne podej cie do opi an ch p oblem Inga den j ch o ach:
I nieje jednak je c e jedna okolic no , k a p a ia, i dociekaniach mo- ich a m j i niejednok o nie na agadnieniach, k e niejednem mo e C elniko i dad i [ ] go a obce p a om i o n m dla ki i obco- ania pi knem. Ro a ania e jednak mo na p ep o ad i na d a ne po ob : albo en, e ak je i je jako pe ne ca o ci dla iebie, albo e jako c on ca ego em ied filo ofic nej o ec i o ci o ac aj cej c o ieka i o c o iek am m. Ja miem je p a ia jed nie en d gi po b. On bo iem lko daje mi i a ci , godn e i kami, jakie achod mi d n mi d ied inami ec i o ci, k c o iek obc je, i ielo akimi jego ain e e o aniami i po obami cia. Ale c a p a aj i nac nie ba d iej kompliko ane i aniaj i agadnienia, k e b i cale nie poja i , gd b p a ki ak o a odd ielnie8.
Te pne a e enia p o jem aj nie be po od . P agniem bo iem podk e li , e eo ia on ologii d ie a m c nego Inga dena je c o o pa ana p e m k , m kolog c eo e k m ki pe -
6 Po ba d iej o b do ane jej om ienie opa one nie ob e n anali jej ecepcji, z a c a odo i k pol kich eo e k m ki i m kolog , a o i gn do a k Jacka Szerszenowicza Problemy metodologiczne analizy przedmiotu czysto intencjonalnego, Anali a d ie a m c nego 2016, . 4, . 63 77. K c ne j cie a e eszczeniem teorii Inga dena najd iem e a k le Jacka J li a Jadackiego O poglądach Romana Ingardena na dzieło muzyczne, Ze Na ko e PWSM Gda k 1975, . 14, . 5 30. 7 K i ka moja o d iele li e ackim i ga a jednak oj p oblema k po a ki e en eo ii li e a l b e e ki. W n a ona miano icie po a pie agadnienie po ob i nienia d ie a li e ackiego d ie p edmio d iele p ed a ion ch. B a na ej d od e p go- towaniem do o a ania p a ealnego i nienia ia a ealnego, cho b lko p e p o kontrast mi d m, co ealne, a m, co je jed nie o em fan a ji poe ckiej. S ano i a e m p nkcie p go o anie do p niej ego mego d ie a p . Spór o istnienie świata. Roman Ingarden, Przedmowa do polskiego wydania, w: idem, O dziele literackim, PWN, Warszawa 1960, . 17, po . ak e . 8. 8 Roman Ingarden, Przedmowa, w: idem, Studia z estetyki, t. I, PWN, Warszawa 1957, s. VIII. 84 Karolina Kolinek-Siecho ic , Pa e Siecho ic n m ode ani od e ej po ak o anej m li filo ofa, a co a m id ie, jej k ka po ba iona je g b ego o mienia pod a o ej jego in encji: ab opi a , c m p edmio , k na am o em m c n m, ni i m po obie i nienia od inn ch do pn ch nam po nani p edmio . Inga den, pomimo oich m c n ch ain e e o a , nie koncen o a i i c na m, b p ed o odo i k m c nem go o eo i o ga- j c p oblem on ologii d ie a m c nego, ale c ni j c ci oich o - a a on ologic n ch, c m i c p o ciej c m c n jako p edmio po nania ho on ia a, jakim ma do c nienia c o iek. C m i c m c n ni i od inn ch do pn ch nam p edmio- ? P ede kim, podobnie jak d ie o li e ackie, je p edmio em c o in encjonaln m, o nac o em p e jego c , maj c m jednak cha- ak e in e biek n , a i c do pn inn m odbio com. Ponad o, i nienia d ie a m c nego nie mo na p o ad i ani do pa , k a je c nie jego no nikiem, ani do p e c l b odbio c (gd je ono obec nich e n ne). D ie o m c ne nie je ak e o ame jakimkol iek jego - konaniem. Jako p edmio c o in encjonaln d ie o m c ne nie je ak e p edmio em idealn m, ponie a ma j poc ek c a ie, ale nie je e p edmio em ealn m, np. fi c n m. W ej k e je ak e o em a i-c a o m, o nac , e jego o ci g o c a o a, k mam do c - nienia akcie konania, je nim immanen nie a a a. Je e , p e- ci ie ie do d ie a li e ackiego, o em jedno a o m, co o nac a, e adne nac enia nie nim nadb do ane ponad po aci b mienio . Po m a em do nic ano i k mi d Li a Inga denem. R nice e do c mi d inn mi a nie nac enia ak an ch e ci po am c - n ch, c li nied i ko ch en i c ch i d i kami o m c n ch. W cieka m di m O komizmie muzycznym op bliko an m pi la po dani pie ego po i con ch m ce ek Inga dena, a i c na ok p ed b chem II ojn ia o ej, Li a fo m o a a ano i ko polemic ne gl dem jego e , pi c:
Wp a d ie Inga den ie d i, e ani ama f nkcja a ania, c p ed a ia- nia, ani e o, co o a o na ej d od e a one l b p ed a ione, nie mo e ano i i o nego c nnika d ie a m c nego , a ak e, e d ie a m c ne o ami jedno a o mi, gd nie a ie aj obie a nac e j ko ch; mimo o po a am i p ed a i nieco odmienne ano i ko. Uk ad d i ko e pe ien pecjaln po b mog pe nia a no f nkcje p ed a iania, jak i a ania, a kon ek encji ego o m c ne mog b d - l b na e a o e ej on ologic nej b do ie9.
9 Zofia Lissa, O komizmie muzycznym, K a alnik Filo ofic n 1938, n 1, . 46 47, cyt. za: Zbigniew Skowron, Muzyka – jej struktura, przeżycie i przesłanie. W kręgu dociekań muzyczno- estetycznych Zofii Lissy, w: Zofia Lissa, Wybór pism estetycznych, Uni e i a , K ak 2008, . XVI. Zofia Lissa vs Roman Ingarden 85 Inga den na a o m c ne a o jedno a o e, nie p na- j c m am m on ologic nej agi em , co m ka a a i em , co m ka p ed a ia. W oc ach Li a no jedno, jak i d gie pe n ch c eg ln ch okolic no ciach mo e mie i o o k ad o, c m o m c ne. Zaj e p e ni ano i ko i po b jego a enia ka j jedno nac nie, e m kolo ka na a pogl d filo ofa na on ologi d ie a m c nego i oje d fo m o a a niejako opo cji do g o on ch p e niego e . J m momencie ja nia i odmienno pe pek , k a do ko ca nie po oli ob a o om doj do po o mienia. Wa o a a , e mimo nic iek mi d badac ami, ich ain e- e o anie p bliko an mi p e oboje p acami b o ob onne. Li a do ko- nale na a pi ma ojego l o kiego a ego kolegi, niejednok o nie jej odach a nie ida , e pod a o e Inga deno kie o gni cia nac aj ho on jej a n ch po ki a . Ale i am Inga den b o ain e e o an p blikacjami ojej c ennic , o c m iadc lic ne p - pi Utworze muzycznym i sprawie jego tożsamości. Filo of niejednok o nie po o je i na b o Jak słuchać muzyki? a o a Zofii Li i S efana S mana 1948 ok , i ga nie do d ch inn ch i o n ch ek amej Li :
Z. Li a k i ce Muzyka w filmie (1937) anali o a a e eg n ch p mo p ed a iaj c ch. K i ka jej mo e po kiem pe ni moje kico e na en ema agi. Po ojnie napi a a o p a p . Czy muzyka jest sztuką asemantyczną? Na niejedno jej ie d e mo na i god i , d jednak, e endencja ej o p a id ie a daleko. ci le po a i agadnie- nie eba ap a : C ka de d ie o m c ne i o ka dej ej fa ie a ie a mo p ed a iaj ce (i o pe ne p edmio ealne)? Na p anie o eba odpo ied ie p ec co, a nad o eba ap ec , jakob e d ie a, k e i o nie a ie aj mo p ed a iaj ce, p ed a ia d i ki nim a e pe ne ind id alne p edmio ealne10.
W ej k kiej ad e idac nia i nica pe pek o a me odologii obojga badac , ale ak e o a o na dialog mi d filo ofi a m kologi . Ta ch dialog e on Inga dena po p ie kolejn ch o mi la oka e i nac nie o abiona, o c m iadc nieco p o ekcjonaln on Uwag do Uwag… 1966 ok . Nie ach iane po o aj jednak ano i ka bada c e obojga a o daj ce i e ci na p j co: Inga den jako filo of b d ie i a a a o a b o acj m ki jej og lnionej po aci, og lnionej dodajm na pod a ie bio d ie , do k ch a o mia do p e a - n m do iadc eni kona c i chac a; Li a, jako m kolog po o j c
10 Roman Ingarden, Utwór muzyczny i sprawa jego tożsamości, w: idem, Studia z estetyki, t. 2, PWN, Warszawa 1958, s. 250, przypis. 86 Karolina Kolinek-Siecho ic , Pa e Siecho ic i na empi i 11, b d ie po ki a a p padk komplik j c ch Inga de- no ki p nk j cia, ojego od aj p padk g anic n ch p a d aj - c ch pojemno filo ofic nej eo ii. Inga den b d ie m i o m, co m ka m i. Li a o m, co m ka mo e. Zg a ane p e Li pli o ci nie pod a aj jednak e Inga dena, a iaj ac ej i o ne p anie o ak e jej ec no ci do opi p padk , k e k ac aj po a ko p d ie ana- li o an ch p e filo ofa. Ten hi o c n j p mo e i c b ladem me odologic nego niepo o mienia, ale mo e e k oni do p c e nej eflek ji nad m, na ile eo ia Inga dena mo e i p a d i do opi ja i k, k mi ci mam do c nienia po a m k a anga do c imp o i o an , m ka XVIII i XIX iek je ak e i o n m k adnikiem d i iej ego cia m c nego.
OTWARTA POLEMIKA PROBLEM WYKONANIA W MUZYCE NA TA M
W 1966 ok Li a fo m o a a j p nk j cia jedno nac nie: Gd b p j ni e aln alen no koncepcji Inga deno kiej, m ielib m - c po a ak e m ki og omn po a ja i k, p nk id enia do iadc e XX iek nie pli ie nan ch jako m c ne 12. W d ja- i k ch m kolo ka mienia m k l do , m k k l po ae opej- kich, imp o i acj o a niek e n m ki c a p c e nej. W a nie na g ncie ej o a niej ob ona Inga dena daje i najcieka a. W op bli- ko anej je c e m am m ok odpo ied i na agi Li Inga den p ed a i oje ano i ko nie a nie: Fenomenologo ie nie i nie chc b p o okami 13. W ej g abnej e o c nie ipo cie nie chod i li lko o o, e, fo m j c oje e 1933 ok , nie m g p e id ie d g, na k e k oc kompo o d giej po o ie XX iek . Fenomenologo ie nie p o okami ak e m en ie, e nie anali j ja i k, k e nie im dane do iadc eni . Inga den nie m g na do iadc enia (a p najmniej do iadc enia, k e na b a e e c ne) adnego e ja i k m c n ch, na k e ka je Li a a no po ojenn ch a anga d (m ki elek onic - nej i alea o c nej), jak nie m ki k l po ae opej kich, najda niej- ej m ki e opej kiej c e opej kiej m ki l do ej. W m do - iadc eni mia do p jed nie do epe a , k Li a mie c a be - piec n m p ed iale: od Bacha do c e nego S a i kiego, cho oce
11 Por. Zofia Lissa, Nowe szkice z estetyki muzycznej, PWM, Krak w 1975, s. 8. 12 Zofia Lissa, Uwagi do Ingardenowskiej teorii dzieła muzycznego, w: eadem, Wybór pism, s. 67. 13 Roman Ingarden, Uwagi do Uwag Zofii Lissy, S dia E e c ne 1966, . 3, . 115. Zofia Lissa vs Roman Ingarden 87 p a dopodobn m je , e m g e dodekafonic ne o J efa Koffle a, akie jak 15 Wariacyj szeregu 12 tonów kompono ane je c e Wiedni 1927 ok c p niej e pi ane j e L o ie. Nie je e ak, e In- ga den nie do ega nic, na k e aca a ag Li a. W g o on m odc cie 1964 ok Am e damie pi a :
M i achod i g boka nica co do i o mi d po obem, jaki np. Sch nbe g o oje d ie a na pod a ie g dokonanego oblic enia m lo ego, a o m g bokiej emocji k j c m, pe n m en ie mimo oln m, in ic jn m o eniem, np. Chopina, nie m i c j o ca kiem oi ego od aj ek pe men aln m po obie acho ania i c elek onic nej l b . konk e nej m ki14.
Nie chod i o o, ab a a i dok adnie nac ak e cho ch do iadc e Inga dena ego nie b b anie o i gn na e najba d iej k p la n biog af. W a c ci ag na o, e bi o , do k ch be a e e a o o a mo na anali Inga dena je a c aj co ob e n i ajm je na le nac ce miej ce epe a e konce o m, b dla filo ofa p oblem ni e alno ci jego eo ii nie b pal c , a c a pe pek- ca ego ko p agadnie (nie lko e e c n ch), k m po i ca ag . Pal c mo e i na omia da a dla m kologa, k p agnie obj kie ja i ka m c ne, a no e hi o c ne, jak i p c e ne, a no k l o o i geog afic nie bli kie, jak i e odleg e. Z akiej e po cji podj a go Li a15. Poddajm pod o ag pie i najob e niej o ini o a an ch p e badac k p oblem i an m k elek ono (d i po ied ie- lib m elek oak c n ) i konk e n (po aj c nik mod fikacji d i k nag an ch iecie ec i m)16. W ob p padkach kompo - o o nag anie alone na ma e ialn m no nik , do k ego od o enia
14 Roman Ingarden, Twórcze zachowanie autora i współtworzenie przez wirtuoza i słuchacza, w: idem, Studia z estetyki, t. III, PWN, Warszawa 1970, s. 147. 15 Wa o p m a a , e dla Li , k a b a jedn pie ch den ek l o kiej m kologii, a ak e a o cielk Zak ad M kologii na Uni e ecie Wa a kim (1948), a i c naoc n m iadkiem na od in pol kiej m kologii, agadnienie me odologii bada nad ca o ci ja i k m c n ch nie b o k e i c o pek la n . Ro gni cia na on ologic nej b dla Li f ndamen alne ak e e gl d na p oblem c enia l b c enia po c eg ln ch ja i k z pola zainteresowania muzykologii jako nauki o muzyce. Nie kle a ne ej ma e ii je a ne podk e lanie p e Li hi o c nego i k l o ego nacecho ania poj cia d ie a m c nego , k m po g je i Inga den. Po . Zofia Li a, O istocie dzieła muzycznego, w: eadem, Wybór pism, s. 90. 16 Pomijam e e om ienie po o a ch p padk na an ch p e Li a p oblema c ne. Najog lniej ec jm j c, Li a ka je na e ob a k l m c nej, dla k ch obca je ka ego ia d ie a. Z definicji k ac aj i c one po a ak e obj o a aniami Inga dena. 88 Karolina Kolinek-Siecho ic , Pa e Siecho ic po ebne je d enie dolne do odc ania api an ch na no nik info macji i p e o enia ich gna ak c n . W c a ach d k ji Li i Inga dena b a o a ma magne ofono a i magne ofon, d i kle je o p a CD albo plik d i ko i komp e pod c on do g o nik . Zmiana echnologii nie po od je jednak dal ej komplikacji p oblem . Li a aca ag , e m p padk nag anie na a mie je pie m i jed n m konaniem o , i k c m nika p oblem o amo ci d ie a i konania. Nie ma pa , k m g b odc a jaki kona ca. Je lko no nik, k k ada i do d enia, po c m chamia i od o enie ego alonego na no nik konania. P kolejn ch kona- niach nice ak nikome, e mo na je aniedba , a c a, e nie nikaj j d ia a c o ieka, ale e pec fiki p . Za ka d m a em, kied od o m nag anie m ki elek onic nej mam i c be po ednio do c nienia jed n jego eali acj d i ko , k a je pe ni dook e lona 17. Sp j m , co odpo ied i na o pi e Inga den:
O no ci mi d konaniem moim o mieni a am m d ie em m c n m nie o ga achod enie nic mi d konaniami. Na e o a nie nice i o nie am ka a em, ale b o jed nie odek he - c n , b c elnik a iej ci ag na o, e a akie l b inne jego konanie, o nie o amo18.
W odpo ied i filo ofa ida pod a o po d niepo o mienia Li . O m kolo ka, pop e ka anie p padk g anic nego dla eo ii Inga dena, k m b ak je po c eg ln ch elemen oma ian ch p e niego jako nie- o am ch d ie em m c n m, p b je ak e iono a o nienie na d ie o i konanie, ie d c, e e ka an m p e ni p padk m one b o ame. T mc a em miana epe a nie je anie pod a pod a o ego a o enia Inga dena: d ie o m c ne jako p edmio c o in encjonaln m i b ne od ojego konania, i o dodajm nie ale nie od ego, c konanie je jedno, ale ielok o nie od a ane, c e je ich iele i ni i od iebie nac n m opni . Dla Inga dena d a konania ni i od iebie j cho b m, e odb aj i inn m c a ie, ka d kolejn a pek dodaje lko nic: miana miej ca, miana ak ki, miana na a ienia d enia (cho b bko ci c g o no ci od a ania). Ale j ama miana c a k k je a n nic pomi d d oma konaniami. Cho b dla ego, e a ka d m a em mo e b inac ej chan , a ka d m a em mam do c nienia inn konk e acj p edmio in encjonalnego, jakim je . Dla Inga dena
17 Zofia Lissa, Uwagi do Ingardenowskiej teorii dzieła muzycznego, s. 70. 18 Roman Ingarden, Uwagi do Uwag Zofii Lissy, s. 117. Zofia Lissa vs Roman Ingarden 89 a em ka de od o enie nag ania konania o Chopina (kompo o a pa ad gma c nego dla jego eo ii) b d ie inn m konaniem cho Li a po ied ia ab , e o jed nie ne od o enia ego amego konania. Sk d nika a nica? Kied Inga den ka je na nice pomi d kolejn mi konaniami o nikaj ce in e p e ac jn ch bo po c eg ln ch m k , chod i m lko o o, ab podk e li , jak ba d o ni i od iebie mog d a konania ego amego o , nie na aj c cale jego o amo ci. Gd nice e nie ale j od in e p e a o a jed nie od p g aj cego i p e eni, k ej nag anie o aje od o one, c a je ich po p o mniej, a p oblem o amo ci o n ch konaniach ja i i po b mniej a n . Za Li p a i c p i ania do g n o anego d k ie m c n m e min konanie , k o amian je in e - p e acj , c li dook e leniem p e m ka niedook e lon ch miej c pa - e. Nic i c d i nego, e p i an do ego nac enia jak nik inn m kolog m i nie fno ci podchod i do a g men Inga dena podk e laj c ch no kolejn ch kona (dla ja no ci jmijm o o, k m po g je i filo of c d ) m ki elek oak c nej. Ca p oka je i jednak ja o , gd dam obie p a ego, e Inga den b oni nie- o amo ci d ie a i konania nie dla ego, b mniej ang in e p e acji kona c l b p e cia e e c nego odbio c . Jego apologia od a jed nie do pod a o ch o gni eo ii, k fo m o- a i k ej ja no nika, e d ie o m c ne o mie on jako co nego od jego api , konania c konk e acji iadomo ci chac a. U ni cie k egokol iek k adnika ego o nienia nie ap ec a b ak o amo ci mi d mi, k e po o an . Inga den ie d a bo iem aled ie, e d ie o m c ne ma j f ndamen b o , a i c je alone pe n m p edmiocie fi c n m. B ak pa nie o nac a a em, e elek onic na eali acja am kompo o a je dan m nam be po ednim ogl d ie p edmio em in encjonaln m. Nie mniej p oblema c ne je m kon ek cie poj cie d ie a, k ego Inga den a a ci ie miennie poj ciem o 19. Li a a nie aca ag na hi o c ne i k l o e og anic enie adek a no ci poj cia d ie a do od c, jak kie i ocie je jego a o o anie pe pek ca o ci ja i k opi an ch p e m kologi . Kied i c a ca Inga de- no i a enie pe pek jego eo ii do o , k e daj i obj ka ego i d ie a, nie lko a a i pod a ni e alno jego od , lec
19 P c m c elnik Inga dena ma oc i cie iadomo , e eo i Inga den opie a na wyborach epe a o ch niep pa aj c ch p oblem p mienn m o o ani ch poj . Za a a o e Li a, k a na poc k ch Uwag o a cie p naje, e odnie ieni do o ego epe a a o enia filo ofa p a d aj i ba d o dob e. Po . Zofia Lissa, Uwagi do Ingardenowskiej teorii dzieła muzycznego, s. 67. 90 Karolina Kolinek-Siecho ic , Pa e Siecho ic ak e a ia i o ne p anie o g anice ia a m ki. Sko o bo iem d k o m ce, ak e ak e ie ja i k f ndamen aln ch, akich jak on ologia m ki a nie, c ni ka ego ii d ie a nac elne na d ie opi , o a adne aje i p anie, c ja i ka do ej ka ego ii niep aj ce nale o ego d k c . Zagadnienie o, cho nie ano i g nego pola nam Li polemice Inga denem, a nie p e ie a a no jej Uwag , jak i op bliko anego la a p niej ek O istocie dzieła muzycznego. Tak e i nim m kolo ka podk e la, e definicja Inga dena mog a b b do ana lko na pod a ie ego od aj m ki, k m ka ego ia d ie a b a c m oc i m, do c bo iem cinka k l m c nej i ego e ap hi o c nego, k m i o nie m ka o bi op 20. Ro a ania e nabie aj c eg lnego nac enia kon ek cie m ki p c e nej Li ie, gd a nie jej ob bie ka ego ia d ie a o a a naj ilniej ak e iono ana p e am ch c . Li a daje obie ego p a , p o j c lic ne p k ad o d giej po o XX iek , emblema c n m c ni c a p k ad c o ci Johna Cage a, k ca oj d ia alno ci pod a a i o ego, co do d a ali m a d ie o m c ne 21. Kied i c opo- nen ka eo ii Inga deno kiej pi e o anikaj c m o nieni mi d d ie em a konaniem p padk anali o anej p e ni m ki elek onic nej, a o mie na ad e, e p en oc i ok poj , k e do ego od aj c o ci po p o nie maj a o o ania22. Po a kolejn polemika m ko- lo ki filo ofem ja i i jako ojna po c jna, k ej ka da e on macnia ajmo ane p e iebie ano i ko, nie aj c p opo cji edefinicji, po cenia l b cho b godnienia ka ego ii, k e ac ak alno , a jed nie a caj c p eci niko i b d ich nie o mienie, b d nie niknione og anic enie do ok e lonego kon ek hi o c no-k l o ego. T eba b p m po a i p anie, c pomimo og anic e hi o c n ch eo ii Inga dena nie da ob i , mimo ko, a o o a do m ki a ianej p e Li kon p k ad ie do ak e o oma ian ch p e Inga dena. W daje i , e b ob o mo li e od bnienie p e filo ofa pa , konania, p e odbio c i ecepcji o nie je bo iem n m chema em, k nie po ala b na pomini cie l b mod fiko anie k ego jego elemen , a jed nie opi em an ec a anego p e Inga dena momencie, k m fo m o a oj eo i .
20 Zofia Lissa, O istocie dzieła muzycznego, w: eadem, Wybór pism, s. 87. 21 Ibidem, s. 85. 22 Pod mo j c do chc a o e od , mo em ie d i , i o m ki elek ono ej nie daj i pomie ci ka ego iach, jakie fo m je Inga den . Zofia Li a, Uwagi do Ingar- denowskiej teorii dzieła muzycznego, s. 72. Zofia Lissa vs Roman Ingarden 91 RECEPCJA POLEMIKI Z 1966 ROKU
Do amie c onej na amach S di E e c n ch 1966 ok mian pogl d po la ach po acali g nie m kolod ci, k jak Inga den do p edmio oich bada na a ieni b li filo ofic nie, i ci, k m jak Li ie najbli ej b o do pe pek an opologic nej. T afnie pi a o niej 1985 ok Bohdan Pociej:
Polemik ec o , g n o an m a adnieniem a nego ano i ka, podj a niegd Zofia Li a; p b j c ka a nieadek a no , niep da no , nie a c alno Inga deno kiej koncepcji d ie a m c nego dla ca ej m ki da nej, dla m k po ae opej kich k g k l o ch, dla d ej fe m ki p c e nej i dla m c nego folklo . Ca a e polemika p o ad ona odmienn ch po cji filo ofic n ch i ia opogl do ch, c a ac ej po ie chni fo m o a i, jak d , nie i ga a edna filo ofic nego m li Inga dena23.
Pociej miej ca ia eo i Inga dena kon ek cie pol kiej m li m ko- logic nej, do od c, e Inga deno ka on ologia d ie a m c nego nie ka a niej nale ej ecepcji. Na m le c o Li be pienia ja i i j ko o, cho i ona, daniem Pocieja, nie do i gn a filo ofic nej g bi p ac l o kiego filo ofa. Diagno a Pocieja daje i e ono a poc ciem niedo amego Inga dena, k Uwagach do Uwag pi e: a j , e Z. Li a nie ko a a ej najomo ci m ki no ej , b o a pe ne i o ne jej a pek , k ch ona jak odno a enie jako g boko ni i od m ki da nej e a pek , k e do c a a em jej a c nego oblic a 24. P o j c ocen Pocieja, a o mie na ad e, e oma ian p e niego epe a og ln m a ie b podobnie p ofilo an do ko p d ie , na k ch opie a i Inga den. Nie be nac enia je ak e filo ofic ne kie nko anie jego bada m kologic n ch, k ch eo ia Inga dena najdo a a j a n odd i k. Z pe pek c a o a nie p ci n Pocieja mo na b oceni jako dan p b c enia Inga deno kiej on ologii d k m kologii, cho jego d oga b a ba d o ind id alna i c o podda ana k ce. Inn m m kologiem, k explicite po o je i na o p a Inga dena, j c a ne badania ob bie nac onego p e filo ofa ho on , je Maciej Go b. Jego o p a a Spór o granice poznania
23 Bohdan Pociej, Roman Ingarden a polska myśl muzykologiczna, w: W kręgu filozofii Romana Ingardena: materiały z konferencji naukowej, Kraków 1985: praca zbiorowa, ed. W ad a S e ki, Adam W g ecki, PWN, Wa a a 1995, . 291. 24 Roman Ingarden, Uwagi do Uwag Zofii Lissy, s. 127. 92 Karolina Kolinek-Siecho ic , Pa e Siecho ic dzieła muzycznego25 je be pienia najba d iej ema c n m i najpe niej- m pod mo aniem o mai ch me od anali m c nej jako na d i po nania d ie a m c nego, p jednoc e n m pe nieni po a ionego na pie cel , b a o enia Inga dena o in na g ncie na ki c eg o ej, jak je m kologia. P ek ojo gl d ecepcj m li Inga dena pol kiej filo ofii, m kologii i p ede kim eo ii m ki daje Jacek S e eno ic a k le Problemy metodologiczne analizy przedmiotu czysto intencjonalnego, kilka akapi po i caj c ak e k ce fo m o anej p e Li , nie podejm j c [jednak] polemiki [jej] odami 26. Co i o ne, S e eno ic podk e la, e m kolo ka ocenia eo i Inga dena pe pek empi c nej, po g j c i ec o a g men acj m kologic n , o a e a o ka nie a ak je filo ofa po cji ideologic n ch 27. Jednoc e nie jednak a o a k a a a, e podnie ione p e Li a nie no nic do o gni cia mo li o ci po nania p edmio c o in encjonaln ch. Z nieco innej pe pek na ie la p Li i Inga dena S a omi a e a ka-Kominek, k ej ain e e o ania bada c e j i kolei po onie e nom kologii i an opologii m ki:
Obecnie, po iel la ach od ka ania i Uwag i Uwag do uwag ida ja no, e odnie ieni do m ki a anga do ej k ka Inga deno kiej eo ii d ie a m c nego b a e ech mia a adniona. W p eci ie ie bo iem do d ie a alonego api ie, elek onic n je i ocie ej api an jedno nac nie, ep e en je a na a e alon ob a d i ko , k nie m i b apo ednic on konaniem28.
Po e j cie po poka je, e ak e jego ocenie e a ka-Kominek nie i ga filo ofic nej g bi m li Inga dena, b po i fo m o aniem Pocieja. P naj c acj Li ie, jej na pc ni na ano i k d ek o ki In M kologii UW p ejm je a g men acj m kolo ki be a e e i fa, e po a ione p e Li a ne i ci ak alne. Mo na i c jed nie p akn , e k ka Li b a a adniona o le jednak, o ile ka a a ja i ka p e Inga dena nie j e i po a i a p oblem a o o ania obec nich jego eo ii. S koda jednak, e oma ianego po i jego ecepcji nie nikn a g b a eflek ja na ema ec i ch mo li o ci o ci gni - cia m li Inga dena na podno one p e jego oponen k kon p k ad .
25 Maciej Go b, Spór o granice poznania dzieła muzycznego, Wydawnictwo Naukowe UMK, To 2012. 26 Jacek Szerszenowicz, Problemy metodologiczne , s. 68. 27 Ibidem, s. 67. 28 S a omi a e a ka-Kominek, O dyskusji Zofii Lissy z Romanem Ingardenem, P egl d M kologic n 2013, n 9, . 214. Zofia Lissa vs Roman Ingarden 93 W daje i , e dec do anie b iele miej ca po i cono po om e mi- nologic n m, nie ci gni o a kon k n ch nio k , k e mog b dop o ad i do e ego a o o ania eo ii Inga dena, b d fo m o ania al e na nej koncepcji dla ch p eja m ki, k ch, daniem Li , o a eo ia nie obejm je. T mc a em p e adna d obia go o nie lko nie o ja ni a po an ch p e Inga dena p oblema c n ch k e ii, k e b mo e m kologia a nie mog ab po dko a , ale c aciemni a ca o cio ogl d jego eo ii, a p ede kim pe nie od epa o a a j od po o a ego do obk filo ofa. T an pa en no medi m m ki elek onic nej nie dno d i ak e iono- a . Na konce ach m ki elek onic nej i m ki ko j cej a elek onic n obecni o obni kona c odpo ied ialni a jej eali acj . Ich na i ka niejednok o nie afiaj do p og am , podobnie jak info macja, na jakim p cie b d ie eali o ane dane konanie. S chac e ak e ac li co a c ciej iadomie dobie a medi m od a ania obok nag a c f o ch nek podbijaj na po nag ania analogo e. Znamienna dla na ch c a je idea o , k lega b ci g m p e o eniom p oce ie nie lic on ch kon e ji jedn ch fo ma api c f o ego na inne dokon an ch p e jego ko nik 29. Mo na i i c pie a , c acja nie po inna po o a po onie Inga dena. Z ca pe no ci jednak podj e p e Li agadnienie m ki elek onic nej ka je e eg ni an do c c ch elacji d ie a i konania , k e model koncen j c m i na o ach api an ch pa e po o a a ma o nac ce, oblic a no ch po ob alania i p e en o ania m ki a i kl c o e. Inga den ako c eni o a ec nej e ji ojej o p a pi a :
iadom je em ego, e o poc ek i e dopie o pe na p p aca mi d filo ofic nie na a ion m eo e kiem m ki a m kologami, i j c mi g biej o mie p edmio ch bada c eg o ch nad i niej c mi fak c nie d ie ami m ki, mo e po n p a nap d i po oli n lic ne dno ci, jakie i nie pli ie dal ch o a aniach oni 30.
S o a e ano i jednoc e nie a iadomo ci niedo a k a n ch o a a nikaj c ch og anic onego a ob m c n ch do iadc e , na k ch o a one opa e, o a nad iei, e o ini jego o p a ie p oblem o anie podj p e inn ch badac . Takie ako c enie cha ak e- c ne je ak e dla o p a , k ej e a o nie amie a j dalej o ija . Redag j c d g , o e on e j ojego ek o on ologii d ie a
29 Stephen Cornford, „Digital Economy Action”: Composition by Participatory Piracy, Leona do M ic Jo nal 2011, . 21, . 9 10. 30 Roman Ingarden, Utwór muzyczny i sprawa jego tożsamości, w: idem, Studia z estetyki, t. 2, PWN, Warszawa 1958, s. 295. 94 Karolina Kolinek-Siecho ic , Pa e Siecho ic m c nego, filo of mia ape ne poc cie am kania pe nego e ap ojej p ac o poc ej je c e ok e ie l o kim. B mo e m a nie nale mac p o ekcjonaln on jego odpo ied i na g o one p e Li pli o ci. Z pe no ci nie odeb a on poc nion ch p e ni ag jako j cia nap eci nad iei a onej p o an m ako c eni . Nie o b o e in encj amej Li . Znac enie, jakie mia o dla niej podj cie o a ej polemiki e ami Inga dena celnie ok e li a e a ka-Kominek:
Podejm j c d k j p em lan i ci , lec he me c n eo i d ie a, Zofia Li a c ni a k ok kie nk p e ni cia o ien acji d c plin filo- ofic no-e e c nej na p ak c n i po ec n , a a c a na aanga o anie eflek ji nad d ie em i nad i o m ki e p c e n p ak k kom- po o k 31.
Li a nie d a do o ini cia i pog bienia eo ii filo ofic nej, jak chcia b ego Inga den, a p niej ak e Pociej, ale do mian o ien acji a nej d c plin na ko ej o a mocnienia jej f ndamen me odologic n ch i e minologic n ch. W ka j c niedo a ki eo ii Inga dena, ka a a e oki ak e ja i k m c n ch, k e po inn najdo a i cen m ain- e e o a m kolog b mo e nie ale nie od ego, jak o a b akla fiko ane filo ofic nego p nk id enia. Li a pod a a a ni e aln alen no eo ii Inga dena, p jm j c j jako ko c on ca o . Inga den po o a ia j o a na kon n acj pop e o a anie p k ad o m c n ch, k ch am nie b anie dob e po na p ede kim o m ki no ej. D oga a nadal oi o o em p ed ch n mi do podj cia ania badac ami.
BIBLIOGRAFIA
Cornford Stephen, „Digital Economy Action”: Composition by Participatory Piracy, Leonardo M ic Jo nal 2011, t. 21, s. 9 10. Go b Maciej, Spór o granice poznania dzieła muzycznego, Wydawnictwo Naukowe UMK, To 2012. Ingarden Roman, Przedmowa, w: Roman Ingarden, Studia z estetyki, t. I, PWN, Warszawa 1957, s. I IX. Ingarden Roman, Przedmowa do polskiego wydania, w: Roman Ingarden, O dziele literackim, PWN, Warszawa 1960, s. 13 21. Ingarden Roman, Utwór muzyczny i sprawa jego tożsamości, w: Roman Ingarden, Studia z este- tyki, t. 2, PWN, Warszawa 1958, s. 161 295. Ingarden Roman, Uwagi do Uwag Zofii Lissy, S dia E e c ne 1966, t. 3, s. 115 128.
31 S a omi a e a ka-Kominek, O dyskusji Zofii Lissy , . 216. Zofia Lissa vs Roman Ingarden 95 Ingarden Roman, Zagadnienie tożsamości dzieła muzycznego, P egl d Filo ofic n , Wa a a 1933, nr XXXVI, s. 320 362. Jadacki Jacek Juliusz, O poglądach Romana Ingardena na dzieło muzyczne, Ze Na ko e PWSM Gda k 1975, t. 14, s. 5 30. Lissa Zofia, Nowe szkice z estetyki muzycznej, PWM, Krak w 1975. Lissa Zofia, O istocie dzieła muzycznego, w: Zofia Lissa, Wybór pism estetycznych, Universitas, K ak 2008, s. 85 115. Lissa Zofia, O słuchaniu i rozumieniu utworów muzycznych, w: Stefan Szuman, Zofia Lissa, Jak słuchać muzyki, Centralny Instytut Kultury, Warszawa 1948, s. 71 134. Lissa Zofia, Uwagi o Ingardenowskiej teorii dzieła muzycznego, w: Zofia Lissa, Wybór pism estetycznych, Universitas, K ak 2008, . 66 84. Pieka ki Micha , W 100-lecie założenia we Lwowie Zakładu Muzykologii, K ie Galic j ki 2012, nr 19 (167) [online], http://kuriergalicyjski.com/historia/upamietnienia/1240-w-100- lecie-zaoenia-we-lwowie-zakadu-m kologii? ho all=1 [do p: 28.08.2020], s. 22 23. Pociej Bohdan, Roman Ingarden a polska myśl muzykologiczna, w: W kręgu filozofii Romana Ingardena: materiały z konferencji naukowej, Kraków 1985: praca zbiorowa, red. W ad a S e ki, Adam W g ecki, PWN, Warszawa 1995, s. 289 295. Skowron Zbigniew, Muzyka – jej struktura, przeżycie i przesłanie. W kręgu dociekań muzycz- no-estetycznych Zofii Lissy, w: Zofia Lissa, Wybór pism estetycznych, Universitas, K ak 2008, s. VII XXX. Szerszenowicz Jacek, Problemy metodologiczne analizy przedmiotu czysto intencjonalnego, Anali a d ie a m c nego 2016, t. 4, s. 63 77. e a ka-Kominek S a omi a, O dyskusji Zofii Lissy z Romanem Ingardenem, P egl d M kologic n 2013, nr 9, s. 213 217.
ZOFIA LISSA VS ROMAN INGARDEN THE CASE OF THE MUSICAL WORK IDENTITY
The aim of this article is to juxtapose two attitudes towards music ontology the original theory of Roman Ingarden (1893 1970), Polish philosopher and student of Edmund Husserl, and the polemic of Zofia Lissa (1908 1980), Polish musicologist and founder of the Institute of Musi- cology at the University of Warsaw. Although they belonged to different generations, they had common experiences while living in Lviv before WW2. The outlooks of both scholars are recapitulated with particular regard to the differences between their musical backgrounds. While Ingarden tends to build universal theory, abstracting from particular cases in musical repertoire, Lissa finds counterexamples which cannot be embraced by his concept. The case of electro- acoustic music demonstrates how difficult it was for Lissa and Ingarden to find common ground in their discussion. The article points out that the main problem was the rift between their methodologies. The last part of the article summarizes the critical reception of the Ingarden Lissa polemic in Polish music scholarship.
Keywords Roman Ingarden, Zofia Lissa, music ontology, phenomenology, musicology
ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS FOLIA PHILOSOPHICA. ETHICA AESTHETICA PRACTICA 35, 2020
http://dx.doi.org/10.18778/0208-6107.35.06
Cezary W s https://orcid.org/0000-0002-5163-9248 Uniwers tet Wroc awski Inst tut Historii S tuki ce ar [email protected]
TRAKTAT ARCHITEKTONICZNY BOHDANA LACHERTA: SUMMA MITÓW AWANGARDY CZY ZAPIS DO WIADCZE ?
Abstrakt Traktat architektonic n Bohdana Lacherta jest podsumowaniem postaw pr ejawian ch w ro- dowisku architekt w nurtu awangardowego moderni mu w Polsce. Architekt nale a w okresie pr edwojenn m do grup najw bitniejs ch inicjator w nowoc esnej architektur i nawc w teorii s tuki nowoc esnej. Swoj tw rc o uprawia , pr ejawiaj c silne aanga owanie emocjo- nalne, kt re uwa a a dec duj c c nnik d ie a architektonic nego. W okresie powojenn m napotka ogranic enia w swej d ia alno ci w nikaj ce doktr n socreali mu. W ko cu lat pi - d iesi t ch XX wieku postanowi spisa swoje pr ekonania, uw gl dniaj c wc esn historio- grafi i filo ofi . Spor d on traktat nie odegra du ej roli w d iejach polskiej architektur e w gl du na ma rol nie ale n ch postaw architektonic n ch w s stemie polit c n m realnego socjalizmu. Obecna publikacja traktatu pozwala dostrzec w nim nie tylko dokument dw ch minio- n ch epok, lec tak e d ie o, kt re awiera element bie ne e wsp c esnymi trendami intelektualnymi.
S owa kluczowe Bohdan Lachert, architektura nowoczesna, traktat architektoniczny, awangardowy modernizm, teoria architektury
WST P
We wroc awskim Mu eum Architektur pr echow wane s tr kopie maszy- nopisu awieraj cego Ro wa ania o niekt r ch cechach tw rc o ci architek- tonicznej autorstwa Bohdana Lacherta, jednego prekursor w awangardowego modernizmu w Polsce1. Lachert d plom architekta u ska w roku 1926 na pod- stawie estawu r sunk w pre entuj c ch Dom architekta na skarpie nakre lon ch pod w ra n m wp wem architektur Le Corbusiera. Wiele
1 Bohdan Lachert, Ro wa ania o niekt r ch cechach tw rc o ci architektonic nej, Muzeum Architektur we Wroc awiu, zbiory biblioteczne, sygn. 13091. 98 Ce ar W s kolejn ch projekt w stworzonych przed wybuchem II wojny wiatowej uc ni o tego architekta, d ia aj cego w duecie tw rc m J efem S anajc , jedn m z najwybitniejszych przedstawicieli nowoczesnej polskiej architektury. Lachert kont nuowa swoj tw rc o tak e po wojnie, natomiast w roku 1960 napisa Ro wa ania , kt re na czterdziestu stronach maszynopisu, w diagramie (Il. 1) oraz serii grafik, pr bowa dokona podsumowania asad charakter uj c ch proces tworzenia architektury. Traktat Lacherta zakorzeniony jest w teoriach artystycznych i filozoficznych lat tr d iest ch i pi d iesi t ch XX wieku, ale stanowi tak e apis osobist ch spostr e e tw rc emocjonalnie wi anego w kon wan m awodem. Lektura Ro wa a sk ania do postawienia p ta o bi r g wn ch w r ni- k w proces w tw rc ch, kt re do wiadc onemu mistr owi w da si godne apisania, ale tak e o charakter st k etosu art st w nikaj c w asn ch pr e- . Refleksje architekta pr nale do dw ch r n ch okres w, pr edwojen- nego i powojennego, ale jednoc e nie awieraj pr b absolut acji pr ekona i ulokowania ich w po ac asowej wiec sto ci, kt rej podstaw stanowi spe- c fic nie pojmowana tera niejs o . W nawan pr e pisar a kult tera niej- s o ci, techniki i nauki pr c ni si do okolic no ci, i wewn tr ne do wiad- c enia skr te osta pod pr es con m scjent mem s ownictwem traktatu.
R D O I JEGO BADANIA
Ro wa ania Lacherta we fragmentach uka a si w c asopi mie Architek- tura w roku 1963. Znac nie wi ks e jego c ci opublikowano w t m e period ku w roku 1983. Pe n jego wersj mo na b o po na dopiero d i ki publikacjom Katar n Uchowic towar s c m w stawie Awers/rewers. Architekt Bohdan Lachert w Mu eum Architektury (czynnej od listopada 2017 do kwietnia 2018 roku). W katalogu prac Lacherta i S anajc at tu owan m Ariergarda modernizmu amies c on osta tekst traktatu2, natomiast w ksi - ce Awers/rewers awarto osobn ro d ia awieraj c komentar Uchowic do refleksji architekta3. W obja nieniach autorka wr ci a uwag na podw jne kor enie traktatu: jednej stron jego u ale nienie od w powied i art st w i teoret k w lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku (Theo van Doesburga, Cornelisa van Eesterena, Henr ka Sta ewskiego, Lecha Niemojewskiego, Heleny i Szymona S rkus w ora Katar n Kobro i W ad s awa Str emi skiego), a drugiej
2 Bohdan Lachert, Ro wa ania o niekt r ch cechach tw rc o ci architektonic nej, w: Katarzyna Uchowicz, Ariergarda moderni mu. Katalog projekt w i reali acji Bohdana Lacherta i J efa Szanajcy, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017, s. 819 837. 3 Katarzyna Uchowicz, Awers/rewers. Architekt Bohdan Lachert, Muzeum Architektury we Wroc- awiu, Wroc aw 2018, s. 249 265. Traktat architektoniczny Bohdana Lacherta 99
Il. 1. Bohdan Lachert, Model grafic n procesu prac tw rc ej, rys. 8 w: idem, Ro wa ania o niekt rych cechach tw rc o ci architektonic nej, Mu eum Architektur we Wroc awiu, sygn. Mat IIIb-7/R. 100 Ce ar W s stron teoret k w lat c terd iest ch i pi d iesi t ch ( liego Faure, Wolfganga Raud i Romana Ingardena), a tak e nie pr wo wan ch w tek cie, lec snuj c ch w wc as podobne refleksje, Rudolfa Arnheima, Grahama Wallasa, Abrahama Maslowa i Julius a rawskiego. W t m us eregowaniu na wisk uwag wraca narastanie nac enia pogl d w natur filo ofic nej, kt re dobitnie pr ejawi o si w lic n ch odwo aniach do tekst w Ingardena. Osobn m r d em pewn ch aspekt w teorii Lacherta b po ostaj c w jego posiadaniu r kopis opracowania Maksymiliana Goldberga Uwagi o teorii i prak- tyce architektonicznej, kt r w roku 1956 opublikowan osta staraniem Jana Bia ostockiego na amach c asopisma Architektura 4. Z tego tekstu architekt ac erpn spostr e enia dot c ce cech architektur , kt re Goldberg okre la jako pulsacje. Te przytoczone z szacunkiem w traktacie Lacherta odkrycia Goldberga mog b jednoc e nie pr k adem ukr tego w d iele apisu osobist ch pr e , kt re stanowi wa n ac niejawn aspekt omawianego d ie a. Goldberg b bowiem Polakiem, kt r e w gl du na swoje dowskie pochod enie wiadomie amies ka na terenie getta i mimo pr b nak onienia go do ukr cia si w po osta ej c ci Wars aw po osta tam a do w wie ienia do obozu w Treblince, gd ie osta zamordowany w sierpniu 1942 roku. Ma e stwo Lachert w c ni o abiegi dla chronienia Goldberga i po ostawa o z nim w kontakcie podczas jego pobytu w getcie. Stosunek Lacherta do Gold- berga po ostawa w nac c m kontra cie do post powania rodowiska architekt w r es on ch w SARP (Stowar s enie Architekt w Polskich), kt r niemal jednog o nie ju w roku 1938 pr j li zasad w kluc enia e stowar s enia c onk w narodowo ci dowskiej i w czerwcu 1939 roku wy- kre lili pi d iesi t s e os b odd ia u wars awskiego swego wi zku. Stosunek Lacherta do Goldberga mo e powinien b dok adniej badan , ale obecnie mo na pr najmniej postawi te , e awarcie w obr bie sw ch refleksji nac c ch odwo a do pr em le Goldberga stanowi nie t lko dow d u nania ich warto ci, lec b tak e sposobem podtr mania pami ci o tragic nie mar ej osobie. Uchowicz w swoim komentar u auwa a tak e dalsze osobiste podteksty traktatu. Pr ede ws stkim odnotowa a pochod ce wywiadu przeprowadzo- nego z Lachertem przez Wojciecha Adamieckiego wypowiedzi architekta g os ce, e jego ustalenia b pewn form reakcji na brak poprawnej reali acji jego amier e w pr padku Muranowa Po udniowego, kt re nieks ta cone osta pod wp wem art st c n ch doktr n c as w stali- nowskich w Polsce. S tuacja ta nie narus a rd enia lewicow ch pr ekona architekta, lec uc uli a go na mo liwe ro bie no ci w d eniach art st w
4 Maksymilian Goldberg, Uwagi o teorii i prakt ce architektur . Z po ostawion ch r kopis w w bra i pr gotowa do druku Jan Bia ostocki, Architektura 1956, nr 8, s. 244 247, 277; por. Katarzyna Uchowicz, Ariergarda modernizmu, s. 831 832. Traktat architektoniczny Bohdana Lacherta 101 awangardow ch i odbiorc w, kt r mog nie mie w a ciwej wied dla ro umienia intencji tw rc . Uchowic w tej sprawie wska a a na w powied Ingardena, kt r wr ci uwag na si , jak w sprawach estetycznych mog w st powa ignorancja i barbar stwo. Pr j te r wnolegle pr e filo ofa i architekta ro wi anie konfliktu ak ada o ro wini cie bada nad ro wojem wiadomo ci ar wno po stronie tw rc , jak i odbiorc . Mo na atem u na , e badania Lacherta nad mianami, jakie achod w um le art st podc as procesu tw rc ego, akt wi owanie kr t c nego d stansu i okresowe awie- s anie s du mog b tak e w orem dla ks ta towania postaw odbiorc w, w as c a do nak aniania ich do pr b ro umienia intencji artysty i uznania roli wied w procesie odbioru d ie a. Lachert uog lni w asne, histor c ne do wiadc enia i ro ci gn ich wa no tak e na spraw akt w recepcji doko- n wan ch ar wno pr e samego tw rc , jak i potencjalnego, ewn tr nego obserwatora. Monografistka Lacherta wr ci a tak e uwag na podj t w traktacie pr b adaptacji niekt r ch poj fenomenologii5. Architekt pr ej lektur dw ch to- m w pism estet c n ch Ingardena poj cia pr edmiotu intencjonalnego i pr edmiotu estetycznego. Przejawione ainteresowanie procesami m lenia i powstawania okre lon ch wi ji ma kor enie w d u s ej trad cji filo ofii si gaj cej pr e Kanta a do Karte jus a. Fenomenologia Husserla i jego uc ni w w twor a jednak najwi ks lic b poj , kt re oka a si u tec ne do anali d ie s tuki i jej recepcji. Nale pr t m ada p tanie: c tak wa ne r wnie w kontek cie teorii Lacherta poj cia redukcji transcendentalnej i ejdet c nej osta pr ej te ze zbioru propozycji Husserla, c te nale a do pewnej szers ej sk onno ci, w kt rej awangardow moderni m bra ud ia na w asn ch zasadach? Charakter st c ne dla fenomenologii redukcje sprowad aj ce istnie- j c w um le r ec do jej w a ciwo ci istotow ch pr pominaj r norodne abiegi art st c ne poc tk w XX wieku oparte na podobnych do Husser- lowskiej epoch awies eniach nac enia trad cji i pos ukiwaniach warto ci pierwotnych czy elementarnych. Minimalizowanie czy tylko ograniczanie sk ad- nik w d ie a s tuki i w macnianie w ten spos b jego si w ra u r wnie ma odpowiedniki w analizach fenomenologicznych. S c eg lnie askakuj ce w r d konstatacji Lacherta jest wr cenie uwagi na funkcj pr erw, pewn ch odwr ce kolejno ci post powania w procesie two- r enia, moment w kr t c n ch i inn ch abur e , kt re powoduj , e ca- o ciowa wi ja art st c na winna b pr esuwana na ko cowe etap kreacji projektu. Ten aspekt ro m la architekta sk ania do dodatkowego p tania o blisko sugerowan ch pr e niego tr b w post powania do akt w t pow ch dla filo ofii dekonstrukcji, w t m w as c a jej ainteresowania rol prapierwot- nej pustki. Fakt pojawienia si takich p ta mo e wiadc , e pogl d
5 Katarzyna Uchowicz, Awers/rewers, s. 256. 102 Ce ar W s Lacherta b mo e nies us nie po ostawa dot d po a ainteresowaniami badac i inn ch odbiorc w, w t m tw rc w architektur . W daje si , e La- chert nie t lko poprawnie aadaptowa wa n grup postaw i poj teoret c - n ch awangard a p niejs ch doktr n tak e poj filo ofic n ch, lec tak e pr e c enie element w pr swojon ch w asn mi do wiadc eniami stwor opracowanie, w kt r m obecnie mo na nale sk adniki inspiruj ce do dals ch anali . Mo na atem stwierd i , e jakkolwiek komentar Uchowic w dob dec duj c lic b charakterystycznych cech ro umowa Lacherta i wska a na ich kor enie w pracach inn ch autor w, to b mo e warto podj pr b dok adniejs ej anali traktatu w poszukiwaniu tych jego w a ciwo ci, kt re w ka uj aktualn wa no . Zawarte poni ej pr edstawienie koncepcji Lacherta c nione jest wi c nie pozycji historyka, lecz interpretatora pos ukuj cego w nich idei o wotnym znaczeniu.
ANALIZA TRE CI
Idee Lacherta anali owane po cji wsp c esn ch problem w filo ofic n ch wracaj uwag badawc m podej ciem do racjonaln ch stron prac architekta, polemic n m stosunkiem do pr erost w aspekt w funkcjonaln ch w architektu- rze i wzmacnianiem znaczenia nieodkrytych dot d stron akt wno ci ro umu. Lachert nie odrzuca wprost racjonalizmu, lecz poszukuje jego nowych mo liwo ci. Postawa tego rod aju a nac a si ju we wst pie do Ro wa a , w kt r m pr opisie post powania architekta nie wska uje na sk adniki kalkulacji czy rozumowego dochodzenia do celu, lecz upatruje podstawy b towej powstaj cego d ie a w stanach emocjonaln ch, d ia aniach intuicji i aktach tw rc ch. Pr e nac eniem jego ro m la b o ujawnienie wewn tr - nego wiata tw rc , w kt r m g wn rol odgr waj emocje i c nno ci w obra ni funkcjonuj ce jako uda niepodatna na jej pr ek ad na j k i akt mow . Postawione adanie dot c jednak w a nie takiej s tuacji, w kt rej stan wewn tr ne s u ewn tr niane, jakkolwiek e wiadomo ci utrat nac - nej c ci ich osobliwo ci. Akt twor enia, kt re podobnie s niedociec one, poddawane s pr bom upor dkowania dla bard iej wiadomego uprawiania prac tw rc ej pr e architekt w 6. Wszelkie czynione obiektywizacje nie za- cieraj okolic no ci, i w dob wane s pewnej pierwotno ci, kt rej si a obni a si w miar jej por dkowania. Si a, kt ra odgr wa wa n rol w twor eniu d ie a architektonic nego mo e b definiowana jako c nnik art st c n , jednak samo ju pr j cie takiego okre lenia w niew a ciw spos b mienia jej charakter. S tuka jako element tw rc o ci i d ie a nie podlega prost m w ja nieniom, lec w cofuje si do miejsca, kt re umo liwia jej utr manie swej tajemnic . Lachert pr jmuje,
6 Bohdan Lachert, Ro wa ania , s. 819. Traktat architektoniczny Bohdana Lacherta 103 e to w a nie c nnik s tuki powinien na nac a w twor d ia alno ci budowlanej i mienia d ie a budownictwa w d ie a architektur . Pierws e c ci traktatu bli s e s doktr nom romant c n m c filo ofii s tuki Martina Heideggera ni pospolicie rozumianym postawom awangardowego modernizmu w architektur e. Jednoc e nie jednak nale auwa , i owo pr eci tne ro umienie awangardowego moderni mu w architektur e pod ktowane osta o pr e kilku jej spec fic n ch historiograf w i nie b o godne kultem s tuki i jej tajemnicy, jaka charakter owa a takich pionier w moderni mu, jak chocia b Le Corbusier. Sk adnik art st c n d ie a architektur w ro wa aniach Lacherta potrak- towan osta jako nar d ie pr emian pr edmiotu ut litarnego w d ie o s tuki architektonicznej. Do przedstawienia tego przekonania architekt wykor sta opinie Helen i S mona S rkus w, kt r w latach dwud iest ch i tr dzies- t ch, pod wp wem fasc nacji tw rc o ci Le Corbusiera, polemi owali d - eniami do sprowad ania architektur awangardowego modernizmu do funkcji u tkow ch. Ks ta towanie obiektu architektur oparte na cechach sztuki sta- nowi o ro wini cie te Le Corbusiera, i architektura to w s ukana, w a ciwa i wspania a gra br w wietle [L'architecture est le jeu savant correct et magnifique des volumes assembl s sous la lumi re, Vers une architecture ]. S rkusowie wprowad ili do tej doktr nalnej m li mod fikacje prowad ce do ast pienia okre lenia br a , nadmiernie bli aj cego architektur do r e b , okre leniem gra pos c eg ln ch element w, w ra aj ca si w kontrastach, estawieniach i stosunkach c ci do ca o ci 7. Mo na w tej korekcie upatr wa wp wu Waltera Gropiusa i espo u bud nk w Bauhausu w Dessau. Lachert dokona kolejnej mian i pod wp wem neoplastycyzmu Theo van Doesburga i Pieta Mondriana ora pogl d w W ad s awa Str emi skiego i Katar n Kobro jes c e dalej ods ed od pojmowania architektur jako br na r ec jej ro bicia na estaw p as c n o obserwowalnych ekspresjach. Za Ingardenem Lachert pr j , e ocena w niku prac architekta dot c powinna spec fic nej ca o ci, espolenia warto ci funkcjonaln ch, ekonomicz- nych i technicznych z artystycznymi. Owo zespolenie oparte bywa na pewn m trzecim okre lon m czynniku , kt r ca o ci nadaje jednolite nadr dne pi tno 8. W pr edstawion m podej ciu astanawia podobie stwo stwierd e Ingardena i Lacherta do koncepcji r d a d ie a s tuki Heideggera. Dokonanie w j cia ko a hermeneut c nego, w kt r m r d em d ie a jest art sta, a r d- em art st jest d ie o, mo liwe b o daniem Heideggera po pr j ciu, i ponad sk adnikami tego wi ku jest jes c e s tuka pojmowana jako pewne w dar a- nie si prawd . D ie o s tuki w r nia mia w tej s tuacji fakt prezentacji
7 Szymon Syrkus, Preliminarz architektury, Praesens 1926, nr 1, s. 14, a: Bohdan Lachert, Ro wa ania , s. 820. 8 Bohdan Lachert, Ro wa ania , s. 820. 104 Ce ar W s pewnej prawdy widoczny w w ra eniach j kowych w rod aju to d ie o jest askakuj co prawd iwe lub to jest prawd iwe d ie o s tuki . Lachert po- dobnie sk ania si do u nania, e umiej tne espolenie pr c n d ie a prowad i do jedno ci, kt ra pr ekrac a w k e scalenie c ci. Ingarden nie zna eseju Heideggera 1936 roku, ale m l o niedefiniowaln m c nniku pr emieniaj c m bi r c ci w nad w c ajn ca o nana b a art stom i teoretykom od kilku stuleci. Problemem pozostaje traktowanie tego czynnika w kategoriach mistycznych (czy transcendentnych) lub tylko jako przejawu lud kich umiej tno ci. W daniu Le Corbusiera mowa jest o umiej tno ci , co wska uje na dolno ci osi gane pr e wied i do wiadc enie, ale nie jest mo liwe pe ne ro str gni cie ostatec nego pochod enia ow ch umiej tno ci . Lachert r wnie nie dokonuje ro str gni . Nie ma w jego pogl dach be - po rednich wp w w chocia b teo ofii, kt ra inspirowa a Mondriana c Kandinsk ego, ale ainteresowanie s c eg ln m podnieceniem, jakie dec duje o sensie prac architekta c pr ej cie od Goldberga i Str emi skich teorii, kt re bada pulsacje c r tm sk ania do stwierd enia, e Lachert mia w c ucie funkcjonowania w architektur e si o dec duj c m nac eniu, lec trudn ch do okre lenia. Od pierws ch stron traktat dotkni t jest refleksj nad pr echod eniem od c nnik w prac tw rc ej, kt re s kluc owe, lec um ka- j ce pr edstawianiu do efekt w, kt r ch jako po ostaje ale na od ow ch najbard iej pierwotn ch r de . Uchowic trafnie auwa a, e jakkolwiek d ie o Lacherta ma wi ek ksi k Lecha Niemojewskiego, w kt rej prak- t kowanie awodu architekta pr bra o cech mist c n ch, to jednak postaw tw rc Ro wa a cechuje raczej postawa naukowo-badawcza9. Problem doty- c tego, i g biaj c podstaw swej prac nawet pr ud iale racjonalnej filo ofii Ingardena Lachert dociera do p ta , na kt re odpowied i musia trafia w pr estr e mi d ro umem a jego nie ro umia mi r d ami. Nacisk k ad ion pr e Lacherta na akt wi acj elementu tw rc ego nieodwo alnie prowad i do w aniania formu art st c n ch, kt re stawia projektanta w konflikcie odbiorc . Konflikt taki b odnotow wan w XX wieku w j tkowo dobitnie i sta si c ci etosu prac architekta awangar- dowego moderni mu. Lachert c u si obowi an do w ja nienia adeptom architektur s tuacji, w jakiej d ia aj i oporu, kt r mo e mie charakter polit c n , ale tak e rodowiskow . Zdaniem architekta kompromis w re- lacjach odbiorc s koniec ne w d ia alno ci art st w mniej utalentowan ch, natomiast w pr padku konsekwentnego tw rc nale podtr m wa integralno osi gni t ch w nik w. Twor enie jest w anianiem now ch b t w, kt re jak poj cia w nowej filo ofii dokonuj pr ewrotu w astanej s tuacji mentalnej. B t takie t lko po ornie po ostaj w spor e c asem w asn m, podc as gd w a nie one nale cie temu c asowi s u . Lachert na w asn
9 Katarzyna Uchowicz, Awers/rewers, s. 254. Traktat architektoniczny Bohdana Lacherta 105 spos b podtr m wa mit awangard i wi ku art st bie c cod ienno ci , kt rej w twor art st winn odbiera charakter w c ajno ci i pospolito ci. Naj ci lejs wi ek tera niejs o ci , eliminuj c w or pr es o ci, ale tak e w bieganie w pr s o , b y d ied ictwem m li teoret c nej c onk w grup Praesens . Lachert podc as spis wania sw ch ro wa a mia ro leg e do wiadc enia dot c ce konfliktu, jaki mo e aistnie mi d tw rc a ro- dowiskiem, w jakim twor , ale m g si te do tego c asu pr ekona , jak s us na jest w trwa o pr osi gni ciach, do kt r ch doprowad i a tw rc a intuicja. Podtr m wa tak e pr ekonanie, e s tuka twor ona ud ia em odkr technic n ch r wnie ten aspekt wsp c esno ci potrafi dominowa i humani owa . Fakt, e tw rca architektur jest art st , obowi wa po- nadto do uwa nego obserwowania inn ch ni architektura d ied in s tuki. Zdolno w a ciwego od wierciedlenia swej epoki i nadania jej st lu poten- cjaln architekt mo e awd i c a osi gni ciom art st w malar , kt r od c asu kubist w do neoplast c st w dokon wali odkr w akresie pos ukiwa- nia istotnych sk adnik w wsp c esno ci. Architektura awangardowa godnie t m pogl dem mo e b definiowana jako odmiana puryzmu czy innej postaci malarskiego elementaryzmu. Opis pr ebiegu prac tw rc ej Lachert ro poc od wr cenia uwagi na s c eg ln rol pr erw. Ten niet pow poc tek w wodu b kont nuowan pr e spostr e enia dot c ce c asu, w jakim odb wa si proces projektowania. Zdaniem architekta czas trwania projektu nie przebiega liniowo i jest niemie- r aln . Etap prac s nier wnomierne, a w niki c stkowe s negowane, staj si c ci koncepcji m low ch i wi ji, kt r ch charakter w pr ed a w k e m lenie. Opis dokonan pr e Lacherta prowad i do stwierd enia, e obs arem dokon wania si projektu jest w obra nia, kt rej funkcjonowanie nie osta o dot d nale cie scharakter owane. W obra nia jest miejscem abur on m, w pe nion m k bieniem si mglist ch obra w, ale te formowania si to sa- mo ci art st . Zachod ce w w obra ni jawiska twor najbard iej be - po redni lokacj chwil cia, s w a ciwie sam m ciem 10 . Analizowane konstatacje Lacherta prowad do m li, i owe chwile cia s pierwotn wersj c asu i jednoc e nie c m dojmuj c m i pr ejmuj c m, c st m pr ejawem samego cia. Pr estr e , w kt rej achod opis wane jawiska, jest jednoc e nie jakb pusta, dopiero powo wana do istnienia, jest miejscem niedookre lenia , kt re w maga w odr bnienia c art kulacji, b pr ej w posta realn 11. Architekt stwar a pr estr e architektonic n ( ) chaosu, tzw. architektonic nej pr ni 12. W wo wane pr e art st miejsca w obra ni s obs arem, w kt r m wotn chaos jest pokon wan , a obra , poj cia c
10 Bohdan Lachert, Ro wa ania , s. 822. 11 Ibidem. 12 Ibidem, s. 826. 106 Ce ar W s dec je s zatrzymywane w ich nieskoordynowanym ruchu. W pewnym akresie powstaj ce wi je s nadal udami, nieopanowan pr e ro um akcj w obra ni, jednak c ciowa ich koord nacja daje poc ucie w ad nad nimi i twor wiadomo ich nosiciela. Opanowanie mglist ch obra w tak e jest t lko ud , kolejn m pr emijaj c m obra em, kt rego warto oparta jest na czynniku niepodlegaj c m w ad formuj cej si ro umno ci. D ia ania art st winn prowad i do podtr m wania w st puj c ch spr ec no ci i twor enia z nich ca o ci definiowan ch jako jedno pr eciwie stw . Nie jest mo liwe dok adne wska anie na r d o, kt rego Lachert ac erpn termin coincidentia oppositorum, poniewa jest ono c ci d ugiej trad cji filo ofic nej, poc naj c od Heraklita, prze Miko aja Ku , a do w ra enia nale cego do pows echnej kultur . W ro wa aniach termin w c on osta pogl dami Ingardena na temat jako ci estroju , odbieraj c im bie no prosto rozu- mian mi koncepcjami harmonii. W pr j t m pr e Lacherta programie jako estroju b ab w twar aniem r tm w element w kontrastuj c ch. Harmoni- zowanie spr ec no ci, w pr eciwie stwie do usuwania, mniejs a t umienie wy- st puj c ch w nich si i umo liwia podtr manie wi ku wotn m chaosem. Akceptacja spr ec no ci pr ejawi a si w te ach dot c c ch roli wi ji w procesie projektowania. Pr j cie a o enia, e wi ja jest c nnikiem r d ow m, kt r o wia d ia alno projektow , lec ma tendencj do amie- rania w sytuacji narastania jako ci racjonaln ch, sk oni o Lacherta do uc nie- nia wi ji mienn i pr esuwaj c si ku ko cowi adania tw rc ego. Pr t m wi ja mia ab c pr eciwstawne d enia pr padkowe i wiadome. W ka dym z t ch sk adnik w wi ji architekt w kr wa jako ci pr eciwnego sk adnika. Tak atem element pr padkow nie b pospolicie pr padkow m, lec b swoist m, niespot kan m wc e niej ro wi aniem c stkowego adania. Taka interpretacja pr padku awiera si w w ra eniu s c eg ln pr padek . Pr padkiem jest ka de pojed nc e, niepr padkowe ro wi anie adania architektonic nego 13. W d eniu do takiego pr padku dec duj ce b - o eliminowanie cech pr padkow ch, c li takich, kt re b b dne lub innego powodu niew a ciwe. Z kolei d ia alno wiadoma nie o nac a a w c nie silnej organi acji w twar ania d ie a, lec wiadome achow wanie swobody i niepr ewid walno ci. Racjonalno pr ejawia ab si atem w doce- nieniu warto ci wolno ci tw rc ej i nieuleganiu konwencjom, w as c a kon- wencjom st low m. D ie o winno b precedensem na drod e powstaj cego b mo e nowego st lu 14. Lachert kierowa si w orcem post powania art st awangardowego, ale najdowa nowe argument w u asadnianiu jego a o e . Kult nowatorstwa skiwa w jego teorii pr es anki, kt re mienia sens racjonalno ci i pr esuwa go w stron jego odnawiania.
13 Ibidem, s. 823. 14 Ibidem. Traktat architektoniczny Bohdana Lacherta 107 Ro umienie element w spr ec n ch jako nie w c nie pr eciwstawn ch, lec tak e w mienn ch, pr nale n ch do siebie i c ciowo ident c n ch, podobnie jak mia o ono miejsce w wielu analizach filozofii dekonstrukcji, umacnia pr ekonanie, e dekonstrukcja nie jest w c nie now metod , lec w st powa a ws d ie tam, gd ie podwa ano oc wisto poj umown ch a traktowanych jak wieczyste. W przypadku traktatu Lacherta naruszanie jed- no nac no ci spr ec no ci w st pi o w anali ach ant nomii twor wa archi- tektonic nego i twor wa budowlanego . W m li Lacherta twor wo architektonic ne to as b mo liwo ci formaln ch, pewn ch domniem wa c imaginacji, ale tak e pr estr enn ch ks ta t w obiekt w budowlan ch, w t m ich warto ci m s ow ch. Ju na t m etapie anali te Lacherta wraca uwag , e w m lane pr estr enie c pr ewid wane kolor nie s atr m wane jed nie po stronie twor wa architektonic nego, lec s te c m materialn m tworzywem budowlanym. Z kolei tworzywo budowlane rozumiane w swych warto ciach podstawow ch to stosowane materia i techniki. R wnie w t m pr padku sprawa nie jest jedno nac na, poniewa daniem Lacherta ka d element obiektu, jak chocia b ciana, poc tkowo jest sprowadzony do pewnej abstrakcji i uc nion pr edmiotem um s ow m. W m l pre entowanej tu doktr n element konstrukcji budowli c ro wi ania ut litarne powinn b elementami czystej plastyki. Zadaniem architekta jest nieustanne pr eks ta canie tworzywa budowlanego w architektoniczne i odwrotnie. Zgodnie s ers doktr n awangardowego moderni mu w architektur e celem powinno b espolenie techniki e s tuk . Nale w t m miejscu ponownie pr pomnie o ukierunkowaniu Lacherta na wykorzystanie w archi- tektur e inn ch s tuk, w as c a nowoc esnego malarstwa. Je eli celem tw rc d ie a architektur jest w kr cie now ch form, to winno to nast powa ud ia- em pogl d w i prakt k ca ej s tuki wsp c esnej. Takie podej cie pr esuwa o architektur po cji odr bno ci na jej to samo inn mi d eniami ar- t st c n mi tamt ch c as w. Ostatec nie prowad i o te do dals ch pr e- suni , r wnie po a w miar s tuki. Sam fakt c enia tw rc o ci architek- tonic nej m l natur filo ofic nej prowad i do pr jmowania definicji ada budowlan ch jako d ia alno ci g wnie intelektualnej. W m li Lacherta istniej te pr es anki do tak dalekiego odsuni cia warto ci d ie a od jego tre ci c sto budowlan ch, i staje si ono pewn m w dar eniem, c m , co anga uje eg stencj tw rc i odbiorc , jest adaniem intelektualn m, pr e ciem i do wiadc eniem. Pow s e interpretacje awiesi anali acierania spr ec no ci mi d twor wem architektonic n m i twor wem budowlan m , nale zatem powr ci do dals ch spostr e e dot c c ch tego agadnienia. Lachert tak dalece odchod i od w k ego ro umienia materialn ch sk adnik w, e w jego teorii ro umia e jest por ucenie traktowania architektur jako kompo cji br na rzecz ich rozbicia na estaw p as c n o okre lon ch kolorach. Br , nawet 108 Ce ar W s gd b pojmowane b jako warto ci m s owe, d ia a b pr ede ws stkim sw m ci arem, podc as gd ro bite na pos c eg lne cian twor estaw abstrakc jne, s na nac one intelektuali mem i ara em c sts m s owo ci . Konklu ja koncept w Lacherta awiera si w stwierd eniach, e d ie o powinno b espoleniem tworzywa architektonicznego budowlan m w jako istotn c ca o w s ego r du 15. W takim c eniu warto ci formalne (tworzywo architektonic ne) i warto ci materialne (twor wo budowlane) pr nale do siebie i s ro c ne t lko dla potr eb u wiadamiania napi mi d nimi. Lachert, kont nuuj c swoje w wod , przes ed atem do analizy ow ch napi , kt r ch percepcja jest c nnikiem w twor enia wsp lnot mi d intencjami art st a reakcjami odbiorc . Zgodnie t logik d ie o intencjonalne i tw r art st c n ostatec nie powinn sta si pr edmiotem pr e cia estet c nego. Druga po owa ro praw Lacherta dot c problem w recepcji d ie a, kt ra godnie logik os abiania fundamentaln ch spr ec no ci jest tak e c ci proces w jego powstawania. Jak osta o to ju pr edstawione, jedn m e sk adnik w d ie a jest twor wo architektoniczne, czyli w terminologii trak- tatu mo liwo ci formalne. Twor wo to jest estawem pod ia w w twa- r aj c ch pr estr e . Problem polega na t m, e pr estr e jest nie c m w c nie wid ialn m, lec jest uwarunkowana a o eniami natur transcen- dentalnej i art st c nej. Za o enia owe oparte s na ro r nieniach, pr eciwie - stwach b d kontrastach. Pr wo ane w Ro wa aniach prace neokant st w Friedricha Theodora Vischera i Johannesa Volketa, ale tak e teorie Kobro i Strze- mi skiego, b w ra em pos ukiwa najbard iej podstawow ch kontrast w formaln ch ora pr ekonania, i ich r d em s mo liwo ci po nawc e c owieka. Owe mo liwo ci s formami wid enia, w kt r ch nad biern mi fi jologic n mi c m s ow mi wra eniami dominacj achowuje c nna praca intelektu (podmiotu). W czasach powstawania traktatu analizy sztuki (w t m architektur ) wska uj ce na podstawowe kategorie umo liwiaj ce organi acj d ie a i jego odbi r mia d ug trad cj , kt rej pr k adem b prace Heinricha W lfflina. Ten s wajcarski badac w poc tkach swej tw r- c o ci (pod w ra n m wp wem neokant mu Volketa) pr edstawi w roku 1886 ro praw o architekturze pt. Prolegomena zu einer Psychologie der Archi- tektur. Kierunek pr j t w tej prac b kont nuowan w najbard iej wp - wow m d iele W lfflina, jakim b a w dana w roku 1915 ksi ka Kunstge- schichtliche Grundbegriffe: Das Problem der Stilentwicklung in der neueren Kunst pre entuj ca r nice mi d renesansem a barokiem a pomoc kontras- t w w rod aju: linear m malarsko , forma amkni ta (tektonic na) forma otwarta (atektonic na), forma p as c nowa forma akcentuj ca g bi .
15 Ibidem, s. 827. Traktat architektoniczny Bohdana Lacherta 109 W teorii Lacherta asada pr eciwie stw repre entowana b a w koncepcji napi kierunkow ch, pulsacji c r tm w. Twor wo architektonic ne ce- chowa mia atem napi cia, kt r ch r d em b a w obra nia art st , a ich pr e nac eniem b wp w na w obra ni odbiorc . Spostr eganie b o pobud ane pr e jawisko d nami mu pr estr ennego w wo wanego pr e zastosowane kontrasty. Obiekt architektonic n winien b w projekcie ro bit na p as c n , kt re pokr te intens wn mi kolorami mia twor kompo - c jne estroje odbierane w pr e ciach estet c n ch. Pr t m pr e cia estet c ne w pr padku tw rc funkcjonowa b pr e ca okres twor enia d ie a, pr er wane postaw badawc , w pr ebiegu kt rej art sta u wiada- mia b sobie odpowiednio dokonan ch estroj w. Taki po nawc etap b tak e nie b dn m wst pem do achowa w k ego odbiorc , formowa pr e- s ank do pr e estet c n ch w a ciw ch po u skaniu wied o amier e- niach projektanta. Odbi r estet c n oka wa si b jawiskiem o on m pr e cia estet c nego i pr j cia postaw badawc ej, ale w mies anie w nim emocji i racjonali acji b o t lko jedn m pr ejaw w pr esuni w dec dowa- nym definiowaniu w c ajowo pr eciwstawn ch poj . Pr j cie, e w pr - padku tw rc pr e cia estet c ne s c ci ca ego procesu powstawania d ie a mo e prowad i do wniosku, e r wnie dla w k ego odbiorc d ie o jest nietrwa m w obra eniem, kt re podlega nigd nieko c c m si mod - fikacjom. Pr edmiot estet c n b b atem efektem procesu nieustannego powstawania d ie a r wnie dla wid a. D ie o nie mia ob statusu pospolitego pr edmiotu, lec b ob w dar aniem, jawianiem si w a ciwo ci r wnie e wiata obserwatora i twor eniem jego w asnej to samo ci. Podejmowane pr e Lacherta pr b definiowania podstawow ch form funkcjonuj c ch w architektur e sk ania go ar wno do prowad enia w a- sn ch bada , jak i pr ejmowania ustale inn ch autor w. W wiatowej literatu- r e najbard iej aawansowan m osi gni ciem w akresie opisu ks ta towania i postr egania w ra u si w architektur e po ostaje apis w k ad w Rudolfa Arnheima opublikowanych w roku 1980 jako Die Dynamik der architekto- nischen Form. W j ku polskim podobn rol odegra a publikacja Julius a urawskiego roku 1962 pt. O budowie formy architektonicznej. Lachert wni s w asne odkr cia, a osobno pr edstawi pogl d Goldberga, Str emi skiego i Raud . Badania nad form s jednak przede wszystkim podsumowaniem awangardowej tw rc o ci, w t m w as c a neoplast c st w holenderskich i reakcji na ich pom s pr ejawiane w rodowisku architekt w. Pr edstawion pr e Lacherta na serii siedmiu grafik apis anali napi liniow ch i kierun- kow ch prowad c ch do jawiska d nami mu pr estr ennego jest jednak oryginalnym dokonaniem autora. Bia o-c arne grafiki pre entowa podstawow sk onno w postr eganiu opart na w odr bnianiu punktu, pr e kt r pr echod i mog wi ki linii prost ch. Na ka dej nich mo na w odr bni inn punkt, ku kt remu pobiegnie 110 Ce ar W s wzrok. Kierunek spojr enia w d u linii od punktu do punktu w nac a ruch liniow . Pr estr e mo e te b w nac ana c rec powana jako pewna p as c na. Pr eci cie dw ch p as c n daje wra enie ruchu pr estr eni (dynamiki przestrzennej, Il. 2). Ws elkie podobne s tuacje prowad i Lacherta do wniosku, e pr estr e nas cona jest pr e w obra ni napi ciami, kt re najduj od wierciedlenie w twor on ch obiektach architektur . Kompozycje stwor one pod ia w pr estr eni d ia aj na odbiorc jako napi cia c ruch . Kont nuacja t ch ro wa a prowad ona b a nast pnie pr e sprawo danie ustale Goldberga.
Il. 2. Bohdan Lachert, R sunek ilustruj c dwutaktowe napi cia kierunkowe figur p askich, rys. 5, w: idem, Ro wa ania o niekt r ch cechach tw rc o ci architektonic nej, Muzeum Architektury we Wroc awiu, s gn. Mat IIIb-7/R.
Goldberg do teorii architektur wprowad i poj cie pulsacji, kt re mo na u na a s nonim takich okre le jak stosowane pr e Lacherta poj cia napi cia pr estr ennego c pr estr ennej d namiki, ale ponadto powi ane b o ono z agadnieniem wp wu podstawow ch sk adnik w formaln ch na odbiorc c r tm w c asopr estr enn ch opis wan ch w teorii Kobro i Str emi skiego. Pulsacje (recte ruch c r tm ) mog achod i mi d w puk o ciami i ag bieniami faktur bud nku c inn mi sk adnikami cian. Zr tmi owaniu poddane s estaw br sk adaj c ch si na kilkuc onow budowl , alternacje Traktat architektoniczny Bohdana Lacherta 111 filar w i kolumn w roma skich ko cio ach, c enia okien i cian, ale te relacje mi d pr edmiotem a jego obserwatorem. Architektura jako s tuka ks ta towania pr estr eni i re serowania odbioru tej e pr e agadnienie dynamiki c r tmi owania posiada pewn bie no d ie ami mu c n mi. Dla Lacherta b a w nikiem osobist ch emocji, kt re pobud a si podmiotu i w maga ekspresji, jednak bie ce twor enia d ie c nn ch estet c nie obligowa y do u cia u wiadomion ch rodk w art st c n ch. T m, co da- niem architekta mia o w r nia s tuk wsp c esn b o w a nie agadnienie wiadomo ci. Lachert, kieruj c si koncepcjami Str emi skiego stwierd a , e d ie o obecnie nar uca koniec no wi ks ego aanga owania informacji w proces kreacji, ale tak e wied po stronie obserwatora. Dla wytworzenia pr edmiotu estet c nego jako ko cowego w niku proces w tw rc ch, nie- b dn jest atem w rost wiadomo ci post powania art st i tr b w, na jakich dokon wana jest recepcja jego d ie a. Traktat Lacherta b b atem dokumen- tem ar wno osobistej pasji cechuj cej architektonic n d ia alno autora, jak r wnie narastaj cego trendu intelektuali acji s tuki wsp czesnej. Zawieszenie mi d emocjonalno ci i racjonalno ci jest dec duj c cech w wod w architekta.
KONKLUZJE
Traktat Lacherta poddan uwsp c e niaj cej lektur e pre entuje si jako dokument epoki, w kt rej awangardow moderni m c si nami tno ci jakby religijnej natury, a jednoc e nie nie b dogmat c n , lec w maga od sw ch w nawc w aanga owania w twor enie jego ro wini i u upe nie . Spisan w roku 1960 b wspomnieniem m od ie c ch c as w i rewolucyj- n ch pom s w lat dwud iest ch i tr d iest ch, kt r m po latach pr bowa nada nac enie normat wne. W wa on ton ro wa a doprowad a jednak do awies ania s du pomi d rad kaln mi pr eciwie stwami. C tan obecnej perspekt w w bud a ainteresowanie w a nie powstr maniem si od utrwala- nia rad kalnej doktr n i w amian umiejscawia pewne ro str gni cia w pr e- strzeni prawd niedocieczonych. Quasi-religijna arliwo tonowana b a w jego pr em leniach tr e wo ci racjonalist , a ara em racjonalno pr bowa a si gn po wied jes c e nie osi gni t . Lachert w swoich ro m laniach nie popr esta na intelektualn m status quo, ale te nie aufa w nawan m pr e niekt r ch modernist w pogl dom teo ofic n m c e oter c n m. Taka po- stawa sk ania do s acunku i to ona umo liwia powi anie te traktatu e wsp c esn mi sk onno ciami do podwa ania oc wisto ci wielu fundamental- n ch a o e . 112 Ce ar W s BIBLIOGRAFIA Goldberg Maksymilian, Uwagi o teorii i prakt ce architektur . Z po ostawion ch r kopis w w bra i pr gotowa do druku Jan Bia ostocki, Architektura 1956, nr 8, s. 244 247, 277. Lachert Bohdan, Ro wa ania o niekt r ch cechach tw rc o ci architektonic nej, w: Katarzyna Uchowicz, Ariergarda moderni mu. Katalog projekt w i reali acji Bohdana Lacherta i J efa S anajc , Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017, s. 819 837. Syrkus Szymon, Preliminarz architektury, Praesens 1926, nr 1, s. 6 16. Uchowicz Katarzyna, Ariergarda moderni mu. Katalog projekt w i reali acji Bohdana Lacherta i J efa S anajc , Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017. Uchowicz Katarzyna, Awers/rewers. Architekt Bohdan Lachert, Muzeum Architektury we Wroc- awiu, Wroc aw 2018.
BOHDAN LACHERT’S ARCHITECTURAL TREATISE: SUMMA OF AVANT-GARDE MYTHS OR RECORD OF EXPERIENCES?
Bohdan Lachert s architectural treatise is a summary of the attitudes manifested in the environ- ment of architects of the avant-garde modernist trend in Poland. In the pre-war period, Lachert belonged to the group of the most outstanding initiators of modern architecture and experts in the theory of modern art. He cultivated his creativity by displaying strong emotional commitment, which he considered a decisive factor in architectural work. In the post-war period, he encountered restrictions in his activities resulting from the doctrine of socialist realism. At the end of the 1950s, he decided to write down his beliefs taking into account contemporary historiography and phi- losophy. The prepared treatise did not play a major role in the history of Polish architecture due to the small role of independent architectural attitudes in the political system of real socialism. The current publication of the treatise makes it possible to see in it not only a document of two past eras, but also a work that contains elements coinciding with contemporary intellectual trends.
Keywords Bohdan Lachert, modern architecture, avant-garde modernism, theory of architecture, architectural treatise