Pobierz Pobierz
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Łódź 2020 SPIS TREŚCI Wioletta Kazimierska-Jerzyk, Paweł Polit, Krytyka artystyczna dwudziestolecia międzywojennego. Między estetyką filozoficzną i sztuką nowoczesną (wprowadzenie)………………………................................... 7 Diana Wasilewska, W poszukiwaniu nowoczesnego języka krytycznego. Sztuka awangardowa w ujęciu Stefanii Zahorskiej ................................ 11 Wioletta Kazimierska-Jerzyk, Język krytyki artystycznej a pojęcia estetyki Mieczysława Wallisa ................................................................. 31 Beata Śniecikowska, Muzyka – obraz – synestezja? Wokół wczesnych prac Zofii Lissy (i artystycznych wizualizacji muzyki)............................ 59 Karolina Kolinek-Siechowicz, Paweł Siechowicz, Zofia Lissa vs Roman 81 Ingarden. Sprawa tożsamości dzieła muzycznego................................... Cezary Wąs, Traktat architektoniczny Bohdana Lacherta: summa mitów 97 awangardy czy zapis doświadczeń?........................................................ ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS FOLIA PHILOSOPHICA. ETHICA – AESTHETICA – PRACTICA 35, 2020 http://dx.doi.org/10.18778/0208-6107.35.01 KRYTYKA ARTYSTYCZNA DWUDZIESTOLECIA MIĘDZYWOJENNEGO. MIĘDZY ESTETYKĄ FILOZOFICZNĄ I SZTUKĄ NOWOCZESNĄ (WPROWADZENIE) Teksty zebrane w niniejszym oraz kolejnym planowanym tomie „Folia Philosophica. Ethica – Aesthetica – Practica” są pokłosiem konferencji zorga- nizowanej pod hasłem Krytyka artystyczna dwudziestolecia międzywojennego. Między estetyką filozoficzną i sztuką nowoczesną, która odbyła się w Muzeum Sztuki w Łodzi w dniach 22–23 lutego 2018 roku1. Celem tej konferencji było wyeksponowanie zaplecza filozoficznego, czy ściślej – estetycznego, dzia- łalności autorów komentujących w Polsce sztukę nowoczesną. Dotyczy ono – z oczywistych względów – pism estetyków akademickich, takich jak Roman Ingarden, Zofia Lissa, Mieczysław Wallis. Manifestuje się ono również w tekstach autorów uprawiających tzw. krytykę towarzyszącą, takich jak Jan Brzękowski, Debora Vogel, Stefania Zahorska. Krytyka artystyczna wydaje się pełnić rolę pośredniczącą między estetyką i sztuką nowoczesną – ujawnia napięcia między radykalnymi zmianami w sztuce a nowymi rozstrzygnięciami dotyczącymi wartościowania dzieł sztuki. Stosunkowo niewiele uwagi poświęcono do tej pory koincydencjom i wza- jemnym inspiracjom między dziedzinami estetyki i sztuki nowoczesnej; dominuje opinia, że eksperymenty artystyczne wymierzone były w tradycyjne wartości estetyczne. Skupienie się na języku krytyki okresu dwudziestolecia międzywojennego w Polsce może prowadzić do odkrycia, że zmiany w sztuce mogły działać stymulująco na rozwój refleksji estetycznej, ta zaś – za poś- rednictwem krytyki – mogła, do pewnego stopnia, wynosić praktyki artystyczne na poziom samoświadomości teoretycznej. Autorów, którzy stali się bohaterami tekstów zamieszczonych w niniejszym tomie, łączy zarówno kontekst historyczny jak i merytoryczny. Reprezentują oni w zasadzie to samo pokolenie intelektualne wzajemnie inspirujących się przedstawicieli różnych dyscyplin: Stefania Zahorska [1890–1961], Roman Ingarden [1893–1970], Mieczysław Wallis [1995–1975], Zofia Lissa [1908–1980], 1 Konferencja zorganizowana została w związku z wystawą Montaże. Debora Vogel i nowa legenda miasta (27.02.2017–4.02.2018), kuratorzy: Andrij Bojarov, Paweł Polit, Karolina Szymaniak, Muzeum Sztuki w Łodzi. Zob. katalog wystawy: Montaże. Debora Vogel i nowa legenda miasta, red. Andrij Bojarov, Paweł Polit, Karolina Szymaniak, Muzeum Sztuki w Łodzi, Łódź 2017. 8 Wioletta Kazimierska-Jerzyk, Paweł Polit Bohdan Lachert [1900–1997]. Wpisują się swymi badaniami, twórczością a także polemikami w ważne tendencje i dyskusje charakterystyczne dla pierwszej połowy XX wieku, rozwijane i weryfikowane następnie w okresie powojennym. Całe grono wyróżnia się interdyscyplinarnym wykształceniem i ściśle filozoficznymi zainteresowaniami, które jednakowoż nie zawsze są tak samo widoczne. Teoria i krytyka sztuki różnie bowiem z filozofią się obchodzą. Artykuły Diany Wasilewskiej i Wioletty Kazimierskiej-Jerzyk są mono- graficznymi ujęciami działalności tytułowych bohaterów obu tekstów jako krytyków sztuk plastycznych. O ile Stefania Zahorska poszukiwała filozo- ficznego uzasadnienia dla intelektualnego wysiłku i praktyki artystycznej, a tym samym stawiała sobie cel wypracowania nowego języka krytyki artystycznej, o tyle Mieczysław Wallis – piszący, zwłaszcza w latach dwudziestych XX wieku, do gazety codziennej dla prostego, zwykłego czytelnika – filozofię przemycał implicite właściwie wyłącznie jako proces pluralistycznego sposobu wartościowania artystycznych zjawisk. Opracowania Beaty Śniecikowskiej i Cezarego Wąsa dotyczą rozumienia konkretnych zagadnień teoretycznych (odpowiednio) dzieła muzycznego i archi- tektonicznego w ujęciach Zofii Lissy i Bohdana Lacherta. Oba uwzględniają aspekty procesu twórczego i odbiorczego, wskazując tym samym na zadania dla krytyki artystycznej. Zarówno założenia Lissy rozproszone w kilku tekstach, jak i odkrywany ciągle traktat Lacherta są pracami stosunkowo hermetycznymi. Kwestia ta nie dziwi, mamy bowiem w obu przypadkach próby ustalenia uniwersalnych teorii przestrzenności sztuki sytuujących się na przecięciach artystycznych dyscyplin. Są to także koncepcje mające jeszcze dodatkowe ambicje, by uzgodnić założenie teoretyczno-filozoficzne z praktyką kompo- zytorską i architektoniczno-urbanistyczną. Tekst Karoliny Kolinek-Siechowicz i Pawła Siechowicza dotyczy natomiast polemiki Lissy i Ingardena skoncentrowanej wokół definicji dzieła muzycznego. Autorzy akcentując znaczenie koncepcji obojga badaczy, wskazują źródła tego legendarnego już w polskiej estetyce nieporozumienia. Stosunek Lacherta do filozofii dzieła sztuki w ujęciu Ingardena jest tu interesującym kontrapunktem. Architekt bowiem zaadaptował w swym traktacie kilka Ingardenowskich pojęć, pośród których „jakości zestroju” wydają się zapożyczeniem najbardziej twórczym. Tekst poświęcony Lachertowi nie był wygłoszony na wzmiankowanej wyżej konferencji Krytyka artystyczna dwudziestolecia międzywojennego. Między estetyką filozoficzną i sztuką nowoczesną. Obok wskazanych już kontekstów włączamy go do niniejszego numeru z dwu jeszcze innych powodów. Pierwszy to kwestia metakrytyczna. Wprawdzie traktat architekta nie jest krytyką artystyczną co się zowie, ale autor ów forsuje argumenty na rzecz takiego pisania o architekturze, które neutralizuje jej branżowy słownik (budownictwa), akcentuje zaś powiązania jakości funkcjonalnych, ekonomicznych i technicz- Krytyka artystyczna dwudziestolecia międzywojennego… 9 nych dzieła architektury z jego właściwościami artystycznymi. Jest tym samym przykładem języka, w którym można by toczyć spory o architekturze w sposób równie obrazowy i angażujący, jak te, które pochłaniały autorów piszących o malarstwie czy muzyce. Wreszcie, przybliżone tutaj detalicznie sensy dialogowania z koncepcją Ingardena są, mamy nadzieję, interesującym wkładem w celebrowanie pamięci o autorze Sporu o istnienie świata w pięćdziesiątą rocznicę jego śmierci. Wioletta Kazimierska-Jerzyk Paweł Polit ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS FOLIA PHILOSOPHICA. ETHICA – AESTHETICA – PRACTICA 35, 2020 http://dx.doi.org/10.18778/0208-6107.35.02 Diana Wasilewska https://orcid.org/0000-0002-9146-6599 Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie [email protected] W POSZUKIWANIU NOWOCZESNEGO JĘZYKA KRYTYCZNEGO. SZTUKA AWANGARDOWA W UJĘCIU 1 STEFANII ZAHORSKIEJ Abstrakt Tekst jest próbą przyjrzenia się krytycznemu pisarstwu Stefanii Zahorskiej, przede wszystkim z uwzględnieniem wystąpień krytyczki dotyczących awangardy. Analizie poddane zostały ewo- luujące poglądy autorki, jej koncepcja sztuki, uwzględniająca również estetyczne i metodo- logiczne inspiracje, a także kryteria, jakie stosowała do oceny dzieł czy kierunków artystycznych. Dokonując druzgocącej diagnozy stanu międzywojennego pisarstwa o sztuce, Zahorska wie- lokrotnie apelowała o odrzucenie impresjonistycznej schedy i stworzenie nowego modelu krytyki artystycznej, będącego w stanie zmierzyć się ze sztuką nowoczesną. Odpowiedzią na te potrzeby miała być również jej własna praktyka krytyczna. Dlatego przedmiotem artykułu jest również język krytyczny Zahorskiej – pojęcia wypracowane przez krytyczkę, retoryka wypowiedzi, dominujący w tekstach styl odbioru itp. Jest to zarazem sposób, by oddać specyfikę pisarstwa Zahorskiej i określić jej miejsce na mapie międzywojennej krytyki artystycznej w Polsce. Słowa kluczowe Stefania Zahorska, dwudziestolecie międzywojenne, krytyka artystyczna, awangarda, forma 1 Niniejszy artykuł nie ma ambicji wyczerpującego opracowania dorobku krytycznego Stefanii Zahorskiej. Interesuje mnie tu przede wszystkim sposób, w jaki Zahorska realizowała model krytyki nowoczesnej, a także jak wyglądał jej stosunek do awangardy wielokrotnie przez nią omawianej zwłaszcza w latach dwudziestych XX wieku. W kolejnej dekadzie, kiedy wyczerpywał się etos awangardy, a na scenę sztuki w Polsce wkroczyli koloryści, znajdując się w epicentrum sporów o styl narodowy i społeczną odpowiedzialność artysty, Zahorska rzadko zabierała głos, poświęcając się głównie sprawom filmu i działalności reporterskiej. Dlatego też te kwestie pozostaną na marginesie moich rozważań. Więcej na temat ówczesnych sporów o pryncypia artystyczne zob. Diana Wasilewska, Mieczysław Treter – estetyk i krytyk sztuki oraz „szara eminencja” międzywojennego życia artystycznego w Polsce, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, Kraków 2019. 12 Diana Wasilewska Jednym z