Strateška Karta Buke Za Aglomeraciju

Glavni grad Podgorica

Strateška karta buke za aglomeraciju

Glavni grad Podgorica

Tekstualni dio

Maj 2018. godine

Naručilac: Glavni grad Podgorica

Broj ugovora: 01-031/17-8505/1 od 29.11.2017. godine

Obrađivač: WINsoft d.o.o. Podgorica

Radni tim:

Predrag Bulajić, dipl.ing.el.

Rukovodilac Kontrolnog tijela WINSOFT

Ivo Minić, dipl. mat.

Zamjenik rukovodioca Kontrolnog tijela WINSOFT

Broj: 1516-543 Datum: 15.05.2018. godine

Ovlašćeno lice Kontrolnog tijela

______

Rješenje Agencije za zaštitu životne sredine

SADRŽAJ: Spisak slika ...... 8 Spisak tabela ...... 9 Spisak grafičkih priloga...... 10 Uvod ...... 11 1. Kratak opis područja ...... 12 2. Podaci o prekoračenju graničnih vrijednosti ...... 13 3. Opis mjera zaštite od buke ...... 22 4. Metode korišćene za izradu strateške karte buke ...... 24 4.1 Zakonski okvir ...... 24 4.2 Relevantna godina ...... 25 4.3 Metodologija izrade strateške karte buke ...... 25 4.3.1 Provjera dobijenih rezultata mjerenjima na terenu...... 25 4.4. Način izračunavanja ocjene uznemiravanja i štetnih efekata buke ...... 26 4.4.1 Stanovništvo ugroženo bukom...... 27 4.4.2 Stanovništvo kojem je ugrožen san ...... 28 5 Podaci na osnovu kojih je izrađen akustički model izvora buke ...... 31 5.1 Digitalni model terena ...... 33 5.2 Vrsta zemljišnog pokrivača ...... 33 5.3 Podaci o tlocrtima i visinama građevinskih objekata ...... 39 5.4 Podaci o namjeni površina i broju stanovnika ...... 40 5.5 Podaci o drumskom saobraćaju ...... 42 5.6 Podaci o željezničkom saobraćaju ...... 46 5.7 Podaci o avionskom saobraćaju ...... 46 5.8 Podaci o industrijskim postrojenjima ...... 47 5.9 Postupci osiguranja kvaliteta ...... 48 6 Meteorološki podaci ...... 49 7 Podaci o stanovništvu izloženim različitim nivoima buke ...... 49 8 Zaključak ...... 54 PRILOG 1 – IZVJEŠTAJ O MJERENJU BUKE NA ČETIRI LOKACIJE ...... 55 PRILOG 2 - Brojanje vozila na području grada Podgorice...... 74 PRILOG 3 – PROJEKTNI ZADATAK...... 76

Spisak slika

Slika 1: Područje izrade karte i bafer zona

Slika 2: Lden po nivoima buke

Slika 3: Lnight po nivoima buke

Slika 4: Karta konflikata u odnosu na proračun za dan – prema veličini prekoračenja

Slika 5: Karta konflikata u odnosu na proračun za veče – prema veličini prekoračenja

Slika 6: Karta konflikata u odnosu na proračun za noć – prema veličini prekoračenja

Slika 7: Akustičke zone u obuhvatu proračuna

Slika 8: Softver za izradu strateške karte buke – CadnaA Slika 9: Odabir standarda

Slika 10: Opšta podešavanja u softveru Slika 11: Podešavanje vremenskih intervala za dan, veče i noć, penali za svaki od intervala

Slika 12: Elementi terena na području izrade projekta

Slika 13: Detaljne namjene površina GUR Podgorica

Slika 14: Detaljne namjene površina GUR Golubovci

Slika 15: Detaljne namjene površina GUR Tuzi

Slika 16: Akustičke karakteristike tla na području izrade strateške karte buke

Slika 17: Prosječan protok saobraćaja, iz bazne studije saobraćaja za Podgoricu

Slika 18: Digitalni model terena sa objektima i saobraćajnicama

Slika 19: 3D model mosta i digitalnog terena

Slika 20: Konfiguracija parametara za most

Slika 21: Karta buke – KAP, izvor 100dB Lden

Slika 22: Karta buke – KAP, izvor 100dB, Lday, Levening, Lnight

Slika 23: Konfigurisanje meteoroloških podataka u softveru za proračun

Spisak tabela

Tabela 1: Poređenje procenta izuzetno ugroženog stanovništva u zavisnosti od Lden Tabela 2: Broj stanovnika izložen buci preko graničnih vrijednosti Tabela 3: Rezultati mjerenih vrijednosti buke na četiri lokacije Tabela 4: Uporedni rezultati proračuna nivoa buke na lokacijama na kojima je izvršeno mjerenje Tabela 5: Procenat stanovništva koje je ugroženo i veoma ugroženo bukom drumskog i željezničkog saobraćaja Tabela 6: Procenat stanovništva sa ugroženim snom Tabela 7: Pregled korišćenih podataka za izradu projekta Tabela 8: Vrijednost koeficijenta G za različite tipove tla Tabela 9: Površine aktustičkih zona u području izrade projekta Tabela 10: Gabariti objekata po svakoj od namjena Tabela 11: Izvod iz PUP Podgorica, broj stanovnika sa popisa, uz projekcije, po zonama Tabela 12: Broj stambenih objekata, površina i bruto površina Tabela 13: Pregled izloženosti stanovništva određenim nivoima buke

Tabela 14: Pregled izloženosti stanovništva određenim nivoima buke u odnosu na fasadu - Lden

Tabela 15: Pregled izloženosti stanovništva određenim nivoima buke u odnosu na fasadu - Lnight

Spisak grafičkih priloga

1: Strateška karta buke za aglomeraciju Podgorica – Drumski saobraćaj Lday

2: Strateška karta buke za aglomeraciju Podgorica – Drumski saobraćaj Levening

3: Strateška karta buke za aglomeraciju Podgorica – Drumski saobraćaj Lnight

4: Strateška karta buke za aglomeraciju Podgorica – Drumski saobraćaj Lden

5: Strateška karta buke za aglomeraciju Podgorica – Željeznički saobraćaj Lday

6: Strateška karta buke za aglomeraciju Podgorica – Željeznički saobraćaj Levening

7: Strateška karta buke za aglomeraciju Podgorica – Željeznički saobraćaj Lnight

8: Strateška karta buke za aglomeraciju Podgorica – Željeznički saobraćaj Lden

9: Strateška karta buke za aglomeraciju Podgorica – Svi izvori buke Lday

10: Strateška karta buke za aglomeraciju Podgorica – Svi izvori buke Levening

11: Strateška karta buke za aglomeraciju Podgorica – Svi izvori buke Lnight

12: Strateška karta buke za aglomeraciju Podgorica – Svi izvori buke Lden

13: Strateška karta buke za aglomeraciju Podgorica – Karta konflikata Lday

14: Strateška karta buke za aglomeraciju Podgorica – Karta konflikata Levening

15: Strateška karta buke za aglomeraciju Podgorica – Karta konflikata Lnight

Uvod

Naziv i sjedište, odnosno ime i prezime lica koje je WINsoft d.o.o. Podgorica izradilo stratešku kartu buke: Matični broj: 02246244 Poštanski broj: 81000 Adresa: Rista Dragićevića 13 Tefefon: +382 20 269 100 Fax: +382 20 269 100 E-mail: [email protected]

Propisi iz područja zaštite od buke životne sredine Crne Gore definišu odgovornosti u području izrade karata buke i akcionih planova. Određeni su pravni subjekti odgovorni za izradu strateških karata buke, dok je Agencija za zaštitu životne sredine Crne Gore (Agencija) zadužena za nadgledanje sprovođenja zakonskih propisa. S obzirom da je Glavni grad Podgorica jedan od obaveznika izrade strateške karte buke, privredno društvo WINSOFT d.o.o. Podgorica je angažovano za izradu strateške karte buke Glavnog grada Podgorica. Strateška karta buke Glavnog grada Podgorica (u daljem tekstu: karta buke) izrađena je u skladu s odredbama i metodologijom propisanim:

 Zakonom o zaštiti od buke u životnoj sredini („Sl. list CG“ broj 28/11, 28/12 i 1/14) (u daljem tekstu: Zakon),  Pravilnikom o načinu izrade i bližem sadržaju strateške karte buke („Sl.list CG“ broj 54/13) (u daljem tekstu: Pravilnik),  Pravilnikom o graničnim vrijednostima buke u životnoj sredini, načinu utvrđivanja indikatora buke i akustičkih zona i metodama ocjenjivanja štetnih efekata buke ("Službeni list Crne Gore", br. 060/11) (u daljem tekstu: Granične vrijednosti i indikatori) Pravilnikom o metodama izračunavanja i mjerenja nivoa buke u životnoj sredini ("Službeni list Crne Gore", br. 027/14) (u daljem tekstu: Metode izračunavanja),  Pravilnik o dopuni pravilnika o metodama izračunjavanja i mjerenja nivoa buke u životnoj sredini (“Sl list CG” 11/17)  Odlukom o utvrđivanju akustičkih zona na teritoriji Glavnog grada Podgorice (''Sl.list CG – opštinski propisi'', broj 27/15) (u daljem tekstu: Akustičke zone)

Ove odredbe i propisi su usaglašeni sa Direktivom 2002/49/EC Evropskog parlamenta i Vijeća od 2002. godine, koja se odnosi na utvrđivanje i zaštitu od buke u životnoj sredini, važećim smjernicama i preporukama Evropske komisije o računskim metodama za proračun buke industrijskih područja, drumskog saobraćaja (glavne ulice), željezničkog saobraćaja (glavne željezničke pruge). Područje za koje se izrađuje Strateška karte buke obuhvata urbani dio Glavnog grada Podgorice i opština u sastavu Glavnog grada ukupne površine 11.299,5 ha (GUR Podgorica 8584,9 ha; GUR Golubovci 1.805,3 ha; GUR Tuzi 909,3 ha).

Cilj ovog dokumenta je predstavljanje postupka izrade strateške karte buke drumskog i željezničkog saobraćaja Glavnog grada Podgorica kao i sa njima povezanim podacima o izloženosti stanovništva, a sve u skladu sa programskim zadatkom koji je dat u Prilogu 3.

1. Kratak opis područja

Naziv Matični broj jedinice Broj stanovnika Površina (km2) opštine/grada lokalne uprave Podgorica 02019710 180279 113

Područje za koje se izrađuje Strateška karte buke obuhvata urbani dio Glavnog grada Podgorice i opština u sastavu Glavnog grada ukupne površine 11.299,5 ha (GUR Podgorica 8584,9 ha; GUR Golubovci 1.805,3 ha; GUR Tuzi 909,3 ha). Ukupna dužina modeliranih drumskih saobraćajnica na posmatranom području izrade strateške karte buke iznosi 398 km.

Područje izrade akustičkih modela se razlikuje od područja izrade karte buke jer postoje izvori buke smješteni van područja izrade karte buke, ali koji imaju uticaj na nivoe buke unutar područja izrade karte buke. Iz navedenog razloga, tokom izrade akustičkog modela uključena su i tzv. „bafer" područja u širini 3000 m od granice područja za koje se radi karta buke. Ovo dodatno područje zahtijevalo je ulazne podatke za ukupnu površinu 381 km2, s dodatnom dužinom saobraćajnica od 237 km. Područje izrade strateške karte buke i prošireno područje izrade akustičkog modela prikazuje Slika 1. Da bi teren u bafer zoni bio korektno modelovan, za područje izrade digitalnog modela terena je uzet bafer od 4km u odnosu na granicu modelovanog područja.

Slika 1: Područje izrade karte i bafer zona

2. Podaci o prekoračenju graničnih vrijednosti

Jedan od parametara za procjenu uticaja buke na stanovništvo treba da bude odnos doza- efekat, koji je za područje izrade obrađen u poglavlju 5. Ova procjena može ukazati na potencijalne štetne efekte buke na stanovništvo, što može pomoći donosiocima akcionih planova da umanje ili uklone štetne efekte. U Vodiču Evropske agencije za životnu sredinu (Good practice guide on noise exposure and potential health effects No 11/2010) iz 2010. godine su dati grafikoni i algoritmi koji omogućavaju procjenu ugroženosti stanovništva bukom, poremećaja sna, buđenja izazvanih bukom, hipertenzija i srčanih bolesti u odnosu na vrijednosti Lden i Lnight. Ovi algoritmi su korisni pokazatelji za prevođenje apstraktnih vrijednosti kao što su Lden i Lnight u informacije koje su široko razumljive, kao što je podatak da će 4% do 27% stanovništva izloženog buci od 55dB, iz saobraćaja, biti u kategoriji veoma ugroženog, i opipljivije je nego znati samo broj stanovnika koji su izloženi toj brojnoj vrijednosti. U istom dokumentu (Vodiču) se navodi da svaki akcioni plan treba da sadrži procjene u smislu smanjenja broja ugroženog stanovništva (stanovništvo ugroženo bukom, kojima je poremećen san i slično). Zbog toga se preporučuje, tamo gdje postoji mogućnost, da se odnosi doza-efekat koriste pri izradi akcionih planova za buku. U tabeli 1, kao ilustracija proračuna procenta ugroženog stanovništva raznim izvorima buke, su dati podaci o procentu izuzetno ugroženog stanovništva prema nivoima buke i tipu (izvoru) buke. Iz ove tabele je uočljivo da će daleko veći procenat stanovništva biti ugrožen istim nivoom buke generisanog od vazdušnog saobraćaja ili vjetroturbina, nego što je to slučaj ukoliko se isti nivo generiše od strane industrijskih postrojenja ili drumskog, odnosno željezničkog, saobraćaja.

Tabela 1: Poređenje procenta izuzetno ugroženog stanovništva u zavisnosti od Lden

Lden Drumski Željeznički Vazdušni Industrija Vjetroturbine saobraćaj saobraćaj saobraćaj 55 dB 6 % 4 % 27 % 5 % 26 % 50 dB 4 % 2 % 18 % 3 % 13 % 45 dB 1 % 0 % 12 % 1 % 6 %

Trenutno su "tihe zone" u aglomeracijama definisane odgovarajućim indikatorom buke kao što je Lden. Ako je cilj identifikacije tih područja održavanje ili pružanje područja smirenosti ili skloništa od buke, tada jedan od ciljeva akcionog plana može da bude identifikacija i kvantifikacija broja stanovnika koji imaju koristi u smislu kvaliteta života i smanjenja ugroženosti bukom. Kreiranje mapa ugroženosti, paralelno sa mapama buke je jedan od načina na koji se akcionom planu može pružiti dodatna vrijednost i dimenzija.

Vrijednosti od 55dB za Lden i 50dB za Lnight prestavljaju granicu područja gdje se buka smatra problemom. Države imaju slobodu u izboru granica od kojih će početi izradu akcionih planova. Smjernice SZO za buku u toku noći daju jasan savjet da bi sa stanovišta zdravlja ta granica trebala da bude od 40dB, a da akcioni planovi sadrže akcije sa dovođenje Lnight parametra ispod 55dB. Bitno je naglasiti da granica od 55dB za Lden ne uzima u obzir razlike koje nastaju u odnosu na izvor buke. Konkretno, na području izrade strateške karte buke, u skladu sa ovim, utvrđen je broj stanovnika koji živi na području gdje nivoi buke prelaze granicu preko koje se buka smatra problemom:

Tabela 2: Broj stanovnika izložen buci preko graničnih vrijednosti

Broj stanovnika – svi Broj stanovnika – Broj stanovnika – Interval izvori buke drumski saobraćaj željeznički saobraćaj

Od (dB) Do (dB) Lnight Lden Lnight Lden Lnight Lden 50 55 52000 50600 3700 55 60 55700 34900 53600 34400 1600 3600 60 65 13300 63000 12600 61300 200 2200 65 70 400 32100 400 31300 0 300 70 75 0 5500 0 5500 0 0 75 0 0 0 0 0 0

Područja sa određenim rasponom izračunatog nivoa buke u toku dana i noći, su prikazana u sledećim kartama tekstualnog dijela, kao i grafičkim prilozima strateške karte buke. Raspon nivoa buke dat je u legendi karte, prema odgovarajućim bojama. Karte su date u smislu sticanja utiska o mogućim problemima određenog nivoa buke u smislu kako je to opisivano Vodiču.

Slika 2: Lden po nivoima buke

Slika 3: Lnight po nivoima buke U odnosu na Kartu akustičkih zona, nakon izrade proračuna uočeno je da postoje područja na kojima izračunati nivoi buke prelaze nivo propisan tom kartom. U nastavku su date slike sa prepoznatim područjima prekoračenja, za svaki od tri intervala. Takođe, ta područja su prikazana i u grafičkim prilozima: 13, 14 i 15 strateške karte buke. Na grafičkim prilozima, ta područja su prikazana različitim bojama od svijetlo zelene, koja prikazuje područja gdje ne postoji prekoračenje, do tamno plave, u intervalima prekoračenja od 2dB.

Slika 4: Karta konflikata u odnosu na proračun za dan – prema veličini prekoračenja

Slika 5: Karta konflikata u odnosu na proračun za veče – prema veličini prekoračenja

Slika 6: Karta konflikata u odnosu na proračun za noć – prema veličini prekoračenja

Iz grafičkih priloga se mogu uočiti područja u kojima dolazi do prekoračenja graničnih vrijednosti određenih svakom od akustičnih zona, prema članu 3 Odluke o utvrđivanju akustičnih zona na teritoriji Glavnog grada Podgorica. Posebna analiza je urađena za lokacije iz tihe zone u aglomeraciji kod kojih dolazi do prekoračenja graničnih vrijednosti :

 Arheološko nalazište Duklja – Prekoračenje na ovoj lokaciji potiče od saobraćajnica i pruge koje prolaze kroz sami lokalitet. Uz same saobraćajnice i prugu prekoračenje ide i do 20dB, ali je na velikom dijelu ovog lokaliteta prekoračenje od 2 do 10dB u toku dana i večeri, dok je u toku noći prekoračenje najvećeg dijela teritorije od 6 do 12 dB  Park šuma Zlatica – Na ovoj lokaciji su izražena prekoračenja graničnih vrijednosti u sva tri intervala. Prekoračenja su posljedica intezivnog drumskog saobraćaja na obilaznici koja prolazi kroz samu park šumu, kao i od željezničkog saobraćaja iz pravca Bijelog Polja, koji prolazi tik uz ovaj lokalitet. Uz same izvore, prekoračenje dostiže i 20dB, a najveći dio površine, u toku dana i večeri, ima pekoračenje od 6 do 12dB, dok u toku noći namjanje prekoračenje na ovoj lokaciji 12dB.  Park šuma Gorica – Prekoračenje na ovoj lokaciji, za najveći dio teritorije je u intervalu do 6dB u toku dana i večeri, odnosno od 2 do 10dB u toku noći. Prekoračenja koja prelaze ove vrijednosti i u pojedinim djelovima idu do preko 20dB su u dijelu koji je najbliži izvorima buke za ovo područje, a to su željeznički saobraćaj na istočnoj strani, kao i bulevar od centra grada prema naselju Zagorič.  Zeleni pojas uz rijeku Moraču, u zahvatu GUR-a Podgorica – u ovom dijelu postoje velika prekoračenja u sva tri intervala, čije vrijednosti prelaze i 20dB na velikom dijelu toka Morače. U svjevernom dijelu je to posljedica saobraćajnica prema Danilovgradu i Zagoriču, u centralnom guste mreže gradskih saobraćajnica, dok je u južnom dijelu toka, od brda Dajbabska gora i u dijelu pored KAP-a, intezitet prekoračenja znatno smanjen i rijetko prelazi 6dB u dnevnom, odnosno 10dB u noćnom periodu.  Zeleni pojas uz rijeku Ribnicu, u zahvatu GUR-a Podgorica – I u ovom dijelu su primijetna značajna prekoračenja graničnih vrijednosti za zonu tihe aglomeracije, uzrokovana uglavnom bukom generisanom od drumskog saobraćaja u samom gradu. Prekoračenje u cijelom toku, od nekadašnje kasarne Masline do ušća u Moraču prelazi 20dB u toku noći, dok je u toku dana i večeri to prekoračenje umanjeno u dijelu toka od izvorišta do Karver-a, gdje je prekoračenje uglavnom od 8 do 12dB.  Zeleni pojas između granica GUR-a i uz Sanitarnu deponiju “Livade” – U ovom dijelu su primjetna prekoračenja uz saobraćajnicu prema Tuzima, dok u većem dijelu ovog područja prekoračenje ne prelazi 6dB.  Park šuma u okviru DUP-a “Konik – Stari Aerodrom III” – Na ovoj lokaciji su primjetna manja prekoračenja, za veliki dio teritorije, koja ne prelaze 6dB, osim uz same izvore buke, odnosno ulice Radomira Ivanovića i Veljka Vlahovića.  Karađorđev park, Njegošev park, Park Ivana Milutinovića, Park Pobrežje i Trg republike – U svim ovim zonama je primjetno značajno prekoračenje, koje je najčešće više od 20dB od dozvoljenih vrijendosti. Uzrok za ova velika prekoračenja je neposredna blizina najprometnijih saobraćajnica u gradu.

 Brdo Ljubović – Ulice Crnogorskih Serdara i Radosava Burića su glavni izvori velikih prekoračenja graničnih vrijednosti za ovo područje. Najmanje prekoračenje na ovom području se kreće od 8dB u toku dana, do 10dB u toku noći, dok uz same izvore buke prekoračenje prelazi 20dB u svim vremenskim intervalima.  Dajbabska gora – Nema značajnijih prekoračenja. Glavni izvori buke su drumski saobraćaj i željeznica za industrijsku zonu KAP. Maksimalno prekoračenje, uz izvore buke, iznosi do 10dB, dok u velikom dijelu lokaliteta nema prekoračenja.  Park Zelenika – Prekoračenje je evidentirano od strane drumskog i željezničkog saobraćaja i pralzi 10 dB u svim intervalima i dostiže i preko 20dB, posebno u noćnom periodu.  Zeleni pojas oko KAP-a – Prekoračenja u ovoj zoni su evidentirana samo u uskom pojasu oko saobraćajnica koje se kreće do 20dB, dok u većini teritorije nema prekoračenja.  Zeleni pojas uz rijeku Cijevnu u zahvatu GUR-a Podgorica – U ovom dijelu je registrovao prekoračenje koje potiče od lokalne saobraćajnice Cijevna-Tuzi, uz rijeku Cijevnu. Uz samu saobraćajnicu prekoračenje je i do 20dB, dok se sa udaljavanjem od saobraćajnice to prekoračenje značajno smanjuje.  Prostor na jugu DUP-a Donja Gorica – Prekoračnje potiče od magistrale Podgorica – Cetinje i lokalnog puta prema Berima. Prekoračenje na velikoj većini teritorije ne prelazi 10dB.  Park šuma Tološi – Ovdje su registrovana velika prekoračenja, uz Bulevar Mihaila Lalića, koja se kreću od 14 do preko 20dB.  Park Kruševac - Ovdje su registrovana velika prekoračenja, od saobraćaja iz Moskovske i Ljubljanske ulice, koja se kreću od 14 do preko 20dB.  Park u okviru DUP-a Univerzitetski centar - Ovdje su registrovana velika prekoračenja, od saobraćaja iz Bulevara Džordža Vašingtona i Cetinjskog puta, koja se kreću od 14 do preko 20dB.  Zeleni pojas uz rijeku Moraču, u zahvatu GUR-a Golubovci – Prekoračenje u ovoj zoni potiče od obilaznice Golubovaca i željezničke pruge Podgorica – Bar. Prekoračenje graničnih vrijendosti je posebno izraženo uz saobraćajni koridor, gdje dostiže vrijednosti i preko 20dB. Na najvećem dijelu povrišine prekoračenje ne prelazi 6dB.  Šipčanička gora – Prekoračenje postoji u uskom pojazu uz saobraćajnicu Podgorica – Tuzi.  Prostor budućeg parka u zahvatu DUP-a Tuzi Centar – Prekoračenje ne prelazi više od 10dB, a posljedica je saobraćaja na lokalnim ulicama.

U zonama povišenog režima zaštite od buke, uočena su sledeća prekoračenja:

 Groblje Čepurci, danju 4 do 6dB, a noću 10 do 16dB.  Groblje Zagorič, danju 4 do 6dB, a noću 10 do 14dB  Od ostalih grobalja najveće prekoračnje je na groblju u Srpskoj, uz bulevar Podgorica – Golubovci i iznosi preko 14dB u večernjem i preko 10dB u dnevnom terminu.  Klinički centar Crne Gore – Najveće prekoračenje je noću i kreće se od 10 do 12dB, dok je prekoračenje danju manje i kreće do 6dB.

 Univerzitet Crne Gore - Najveće prekoračenje je noću i kreće se od 10 do 12dB, dok je prekoračenje danju manje i kreće do 6dB.  Od srednjoškolskih objekata, osnovnih škola i vrtića, najveća prekoračenja su primijećena u ekonomskoj i trgovinskoj školi koja se kreću do 16dB u noćnom terminu, odnosno do 10dB u dnevnom. Slična je situacija i sa vrtićem pored osnovne škole “Sutjeska”, odnosno osnovnom školom “Pavle Rovinjski”.

U stambenim zonama nisu zabilježena velika prekoračenja. Pojavljuju se sporadično uz veće saobraćajnice – bulevare. Primjeri su zgrade u Bulevaru Svetog Petra Cetinjskog, City kvartu i Bloku 5. U zonama mješovite namjena uglavnom nijesu evidentirana prekoračenja, dok su manja prekoračenja, do 10dB u noćnom periodu, evidentirana na poslovnim centrima Capital Plaza, Gintaš i Bazar u Bloku 5. Detaljna analiza po svim lokacijama i ulicama će biti sprovedene kroz procedure izrade i realizacije akcionih planova za smanjenje štetnih uticaja buke.

3. Opis mjera zaštite od buke

O aktivnostima na poslovima zaštite od buke, u dokumentu „Izvještaj o stanju životne sredine za teritoriju Glavnog grada Podgorica za period 2011 – 2014. godina“, navodi se da je to pitanje koje ima poseban značaj sa aspekta zaštite životne sredine i zdravlja ljudi odnosi se na realizaciju odgovarajućih mjera zaštite od visokih nivoa buke. Shodno relevantnim legislativnim odredbama, Glavni grad je izradio Odluku o utvrđivanju akustičkih zona na teritoriji Glavnog grada, koja je od strane lokalnog parlamenta usvojena 2013. godine. Akustičko zoniranje izvršeno je na osnovu postojeće ili planirane namjene prostora, radi utvrđivanja graničnih vrijednosti indikatora buke u datim zonama, u cilju zaštite zdravlja ljudi od buke. Poseban akcenat stavljen je i na potrebu zaštite najosjetljivijih područja. Kako je u 2014. godini usvojen Prostorno urbanistički plan Glavnog grada, izrađena je inovirana Odluka, kojom su obuhvaćeni i prostori Gradskih opština Tuzi i Golubovci i ista je usvojena od strane Skupštine Glavnog grada u avgustu 2015. godine. Navedenom Odlukom definisano je osam akustičkih zona na teritoriji Grada, čime je izvršeno razgraničavanje oblasti sa specifičnim zahtjevima kada su u pitanju nivoi buke. Na ovaj način, doprinijeće se usklađivanju potreba za komfornim življenjem u urbanoj sredini i izvora koji generišu nivoe buke koji remete svakodnevne aktivnosti i zdravlje građana, naročito osjetljivih grupa.

Slika 7: Akustičke zone u obuhvatu proračuna

Monitoring nivoa buke u okviru državnog programa monitoringa segmenata životne sredine u 2011. godini obuhvatio je jedanaest lokacija na teritoriji Glavnog grada (Blok V – ispred hemijske čistionice „Pingvin“; Blok IX – u blizini OŠ „Radojica Perović“; u blizini vrtića „Đina Vrbica“; Mala pijaca - raskrsnica u blizini Mex-a; KBC - ispred ulaza; Stari Aerodrom – u blizini OŠ „Pavle Rovinski“; raskrsnica „Oktobarske Revolucije“ i „Bratstva i jedinstva“ - kod EI Niša; Trg Republike; naselje pod Goricom – u blizini UNDP-ija; Masline – ispred „MZ Masline“; Zabjelo- raskrsnica pored OŠ „Vuk Karadžić“, u intervalu dnevnog, večernjeg i noćnog perioda. Prema izvještaju o realizovanom monitoringu, najbrojnija odstupanja nivoa buke zabilježena su u noćnom intervalu. Osim toga, na mjernom mjestu u blizini KBC-a su zabilježena najveća odstupanja u sva tri intervala, naročito u večernjem (20 dB). Nivo buke na magistralnim putevima u 2011. godini mjeren je u trajanju od 30 minuta u tri perioda u toku dana (dan, veče, noć) na mjestima brojača saobraćaja i to: (M–2 Podgorica - Kolašin (Bioče); M-2.3 Podgorica - Cetinje (Gornji Kokoti); M-2 Virpazar - Podgorica (Željeznička stanica Zeta). Na svim mjernim mjestima na magistralnim putevima dolazilo je do manjih odstupanja, od 5 dB do 10 dB, u noćnim intervalima. Prekoračenja od 10 dB izmjerena su na M–2 Podgorica – Kolašin (Bioče).

Tokom 2012. godine, monitoring buke u životnoj sredini vršen je na lokacijama Blok V, Trg Republike i KBC – ispred ulaza, tokom zimskog i ljetnjeg perioda. Na osnovu Odluke o utvrđivanju akustičhih zona na teritoriji Glavnog grada – Podgorice, mjerna mjesta u Bloku V i

23 na Trgu Republike pripadaju stambenoj zoni, dok mjerno mjesto ispred KBC Crne Gore pripada zoni povišenog režima zaštite od buke. Rezultati mjerenja ukazuju da su odstupanja od propisanih graničnih vrijednosti najizraženija tokom noćnog perioda (od 23 do 7 časova). Najveća prekoračenja graničnih vrijednosti evidentirana su na mjernom mjestu ispred KBC Crne Gore.

Na tri prometne raskrsnice (raskrsnica ulica „Bratstva i jedinstva“ i „Oktobarske revolucije“, raskrsnica ulica „27. Marta“ i „Kralja Nikole“, raskrsnica ulice „Moskovske“ i „Bulevara Revolucije“) izvršena su petnaestominutna mjerenja u vremenskom intervalu dnevnog, večernjeg i noćnog perioda: 07 - 19, 19 - 23 i 23 - 07 časova. Izmjereni ekvivalentni nivoi (srednja vrijednost) tokom sva tri perioda dana i tokom sva četiri ciklusa mjerenja bili su iznad 60 dB, što navodi na zaključak da su prekoračene propisane granične vrijednosti.

U 2013. godini, mjerenje nivoa buke vršeno je na dvije lokacije: Stari Aerodrom (ul. Aerodromska 1, zajednička stambena zgrada, I sprat) i I Proleterske brigade 33 (mini obilaznica, individualni stambeni objekat, I sprat), u intervalu dnevnog (7‐19 h), večernjeg (19‐ 23 h) i noćnog (23‐7 h) perioda. Vrijednosti indikatora buke za dan i veče nijesu prelazile granične vrijednosti nivoa buke ni u prvom ni u drugom ciklusu. Noćni indikatori buke prelazili su graničnu vrijednost nivoa buke u oba ciklusa. Na osnovu Odluke o utvrđivanju akustičkih zona na teritoriji Glavnog grada Podgorice, mjerno mjesto na Starom aerodromu pripada stambenoj zoni, a mjerno mjesto u ulici I Proleterske brigade pripada zoni pod jakim uticajem buke koja potiče od drumskog saobraćaja.

Praćenje nivoa buka u okviru programa monitoringa za 2014. godinu, realizovano je, kao i u prethodnoj godini, na dvije lokacije: Stari Aerodrom (ul. Aerodromska 1, zajednička stambena zgrada, I sprat) i I Proleterske brigade 33 (mini obilaznica, individualni stambeni objekat, I sprat), u intervalu dnevnog (7-19h), večernjeg (19-23h) i noćnog perioda 23-7h. Srednje vrijednosti nivoa buke, u intervalu noćnog perioda, tokom oba ciklusa mjerenja, na lokaciji Stari Aerodrom bile su iznad graničnih vrijednosti.

U zaključku se konstatuje da buka kao oblik zagađivanja životne sredine postaje sve izraženiji problem savremenog društva i gotovo neodvojivi pratilac razvoja ljudske civilizacije.

Najveća odstupanja zabilježena su u blizini KBC-a u sva tri mjerna intervala, naročito u večernjem. Manja odstupanja evidentirana su u noćnim intervalima na svim mjernim mjestima u blizini magistralnih puteva. Kao uzročnik zabilježenih prekoračenja nivoa buke, u izvještaju o sprovedenom monitoringu po ovom pitanju, prepoznato je odvijanje saobraćaja. U ovoj oblasti izvšeno je potpuno usaglašavanje sa zakonskom regulativom Evropske unije, čija implementacija je u toku.

4. Metode korišćene za izradu strateške karte buke

4.1 Zakonski okvir

 Zakon o zaštiti od buke u životnoj sredini („Sl. list CG“ broj 28/11, 28/12 i 1/14),  Pravilnik o načinu izrade i bližem sadržaju strateške karte buke („Sl.list CG“ broj 54/13).  Pravilnik o metodama izračunavanja i mjerenja nivoa buke u životnoj sredini ("Službeni list Crne Gore", br. 027/14 i 17/17),

 Pravilnik o graničnim vrijednostima buke u životnoj sredini, načinu utvrđivanja indikatora buke i akustičkih zona i metodama ocjenjivanja štetnih efekata buke ("Službeni list Crne Gore", br. 060/11) i  Odluka o utvrđivanju akustičkih zona na teritoriji Glavnog grada Podgorice (''Sl.list CG – opštinski propisi'', broj 27/15).“

4.2 Relevantna godina

Strateška karta buke odražava stanje nivoa buke u kalendarskoj godini koja prethodi godini izrade strateške karte buke, s tim da se strateške karte buke trajno usklađuju s izmjenama u prostoru, a obvezno se reviduju svakih pet godina. Terminološki, „godina" označava relevantnu godinu u pogledu emisije buke i prosječnu godinu u pogledu meteoroloških prilika. Saglasno tome, u ovom projektu izrade strateške karte buke Glavnog grada Podgorica, obrađena je kalendarska godina 2017. za podatke koji su prikupljeni za tu godinu, dok su za ostale podatke korišćene procjene za tu godinu, jer jednostavno svi podaci se ne mogu prikupiti za konkretnu godinu. Značajan broj podataka, kao što je broj stanovništva, intezitet saobraćaja i drugo, se ažurira periodično u periodu od pet do deset godina.

4.3 Metodologija izrade strateške karte buke

Strateške karte buke izrađuju se pomoću računarskih programa za određivanje nivoa buke na osnovu proračuna indikatora buke i matematičkog modeliranja u skladu sa Prilogom 1, 2 i 3 Pravilnika o načinu izrade i bližem sadržaju strateških karata buke ("Sl. list Crne Gore", br. 54/13) Proračun indikatora buke za izradu strateških karata izrađuje se za mrežu tačaka 10x10 m na visini od 4 m iznad tla. Pored toga, vrši se proračun nivoa buke na fasadama objekata, radi procjene izloženosti stanovništva određenim nivoima buke.Prilikom određivanja vrijednosti indikatora buke, primjenom specijalizovanog softvera, DataKustikovog CadnaA, uzima se u obzir direktan zvuk, a ne zvuk koji se reflektuje od fasade posmatranog objekta. Izračunavanje indikatora buke vrši se na osnovu najmanje jedne refleksije zvučnog talasa, koja ne obuhvata refleksiju od posmatranog objekta.U slučajevima izrade strateških karata buke za urbana područja sa uskim ulicama, gdje su objekti na malom rastojanju, sa obije strane ulice, proračun se vrši na osnovu većeg broja refleksija zvučnog talasa.

4.3.1 Provjera dobijenih rezultata mjerenjima na terenu.

Provjera podataka dobijenih softverskim proračunom je izvršena upoređivanjem sa podacima mjerenja obavljenih na četiri lokacije u zoni izrade projekta. Mjerenje je izvršeno na lokacijama na sledećim koordinatama:

1. 42° 27' 37.92“ , 19° 17' 33.76“, lokacija na bulevaru na Zlatici – sjeverni izlaz Podgorice 2. 42° 26' 42.77“ , 19° 16' 42.14“, lokacija na bulevaru u Maslinama, sjeverni ulaz u urbano jezgro grada 3. 42° 25' 24.45“ , 19° 16' 3.67“, kružni tok na presjeku bulevara pema Tuzima i jugoistočne obilzanice Podgorice 4. 42° 25' 10.29“ , 19° 15' 26.44“, kružni tok na bulevaru prema Golubovcima, južni izlaz Podgorice

Mjerenje je izvršila akreditovana kuća CETI – Centar za ekotoksikološka ispitivanja Podgorica, u sledećim danima: 19., 22., 26. april i 4. i 5. maj 2016. godine. Mjerenja su urađena u skladu sa standardima ISO 1996-1, ISO 1996-2 za mjerenje buke u životnoj sredini. Primjena ovih standarda obezbjeđuje da su rezultati mjerenja tokom 24 časa (7h-11h, 11h-15h, 15h-19h, 19h-23h, 23h-03, 03h-0.7h) u potpunosti uporedljivi sa rezultatima proračuna koji se koriste za stratešku kartu buke. Vrijednosti izmjerenog nivoa buke, kao i svi detalji o procesu i uslovima mjerenja su dati detaljno u prilogu 1, dok su u tabeli 3 dati podaci neophodni za upoređivanje rezultata proračuna sa tim izmjerenim nivoima buke. Vrijednosti dobijene proračunom su se približno poklopile sa vrijednostima dobijenim mjerenjem, uz dozvoljeno odstupanje do 3dB. Precizne vrijednosti mjerenog i proračunatog nivoa buke su date u sljedećim tabelama. Na osnovu ovoga možemo zaključiti da je akustički model kreiran valjano. Tabela 3: Rezultati mjerenih vrijednosti buke na četiri lokacije Lokacija / Rezultati mjerenja (dB) Interval 07-11h 11-15h 15-19h 19-23h 23-03h 03-07h Lday Levening Lnight Lokacija1 60,7 58,6 59,8 58,8 56,4 54,6 59,7 58,8 55,5 Lokacija2 57,8 59,8 62,7 64,6 54,8 57,6 60,1 64,6 56,2 Lokacija3 59,3 62,4 61,1 58,4 56,6 58,2 60,9 58,4 57,4 Lokacija4 64,2 64,4 64,8 61,9 58,7 57,8 64,5 61,9 58,3

Tabela 4: Uporedni rezultati proračuna nivoa buke na lokacijama na kojima je izvršeno mjerenje

Lokacija / Rezultati mjerenja (dB) Rezultati proračuna (dB) Razlika (dB) Interval Lday Levening Lnight Lday Levening Lnight Lday Levening Lnight Lokacija1 59,7 58,8 55,5 61,4 59,8 56,7 -1,7 -1 -1,2 Lokacija2 60,1 64,6 56,2 63,1 61,6 58,5 -3 3 -2,3 Lokacija3 60,9 58,4 57,4 62,7 61,1 58 -1,8 -1,7 -2,7 Lokacija4 64,5 61,9 58,3 62,5 61,1 58,1 2 0,8 0,2

4.4. Način izračunavanja ocjene uznemiravanja i štetnih efekata buke

Prema Vodiču Evropske agencije za životnu sredinu (Good practice guide on noise exposure and potential health effects No 11/2010) iz 2010. godine, buka se često definiše kao "neželjeni zvuk". Preciznija definicija može biti: buka je zvuk koji uzrokuje poremećaj, nelagodu ili narušava zdravlje. Često su izrazi "buka" i "zvuk" sinonimno koriste kada je čisto akustična dimenzija u pitanju (npr. nivo buke, indikator buke, regulacija buke, ograničenje buke, standard buke, plan buke, vazduhoplovna buka, buka saobraćajnog saobraćaja, buka na radu). Uznemirenost bukom, za razliku od toga, je termin koji se koristi uopšte za sva negativna osećanja kao što su uznemiravanje, ometanje, nezadovoljstvo, iritacija i neprijatnost (ii). Neželjeni efekti buke nastaju kada su planirane aktivnosti pojedinca ometane. Nivo zvuka akustičnog stimulusa, njegove psihoakustičke zvučne karakteristike, vrijeme njegove pojave, vremenski period, frekventni spektar i sadržaj utiču na reakciju. Indikatori buke kao što je L den i Lnight, služe da opišu izloženost uticajima zvuka. Veza između izloženosti i posljedica se prikazuje krivima koje opisiju vrijednosti do kojih se došlo istraživanjem efekata buke.

Ako je određena populacija Izložena znatnoj buci, mnogi pripradnici te populacije će, kao reakciju na taj nadražaj, razviti negativna osjećanja. U okviru dijela izloženog stanovništva može doći do pojave stresa, promjene u kvalitetu sna kao i do drugih bioloških i biofizičkih promjena. Ove promjene mogu dovesti do povećanja faktora rizika kao što je krvni pritisak. Za relativno mali dio populacije ti faktori se mogu razviti u kliničke simptome poput nesanice i kardiovaskularnih bolesti koje, kao posljedicu mogu dovesti čak i do povećanja stope smrtnosti. Ugroženost je emocionalno stanje povezano sa osećanjem neprijatnosti, bijesa, depresije i bespomoćnosti. Mjeri se prema ISO 15666 definisanom upitniku. Radi se o skali od 11 podjeljaka čije vrijendosti se kreću od "neugrožen" do "izuzetno ugrožen". Za bukom izuzetno ugroženu populaciju se smatra granica od 72%, dok je 50% granica za ugroženu populaciju. Uznemirenost zavisi i od tipa izvora buke. Za buku enerisanu drumskim i željezničkim saobraćajem, granica je ista (Lden=42), ali ovo nije tačno za specijalne tipove buke, kao što je buka vjetroturbina. Bitno je istaći da su ovo prosječne vrijednosti. Za svaki od izvora buke mogu postojati parametri koji utiču na prag tolerancije. Tako se, za drumski saobraćaj, može dodati do 3dB za buku sa prekidima (nekontinuiranu), buka niske frekvencije izaziva veću ugroženost, dok tihe asfaltne podloge pokazuju veće smanjenje ugroženosti kod stanovništva, nego što bi se pretpostavilo na osnovu fizičkih pokazatelja. Za buku generisanu željezničkim saobraćajem dodatni uticaj može imati blizina šina (uvećanje do 5dB), brzi vozovi, vibracije i buka niske frekvencije.

4.4.1 Stanovništvo ugroženo bukom

Za procjenu štetnog efekta buke na stanovništvo pri izradi strateških karata buke koristi se odnos doza-efekat. Procjena odnosa doza-efekat prikazuje se odnosom između:

1) ometanja stanovništva bukom i ukupnog indikatora buke Lden za drumski, željeznički, vazdušni saobraćaj i buku iz industrijskih postrojenja;

2) ometanja stanovništva bukom i noćnog indikatora buke Lnight za drumski, željeznički, vazdušni saobraćaj i buku iz industrijskih postrojenja; Određivanje štetnog efekta buke na zdravlje ljudi i životnu sredinu vrši se na osnovu odnosa doza-efekat. Ispitivanje ovog odnosa izražava se odnosom između uznemiravanja bukom i indikatora buke Lden odnosno Lnight za drumski, željeznički i vazdušni saobraćaj, kao i za buku koja potiče od industrijskih aktivnosti.

Procenat stanovništva ugroženog bukom od saobraćaja procjenjuje se sljedećim formulama: Drumski saobraćaj:

-4 3 -2 2 %A = 1.795 x 10 (Lden - 37) + 2.110 x 10 (Lden - 37) + 0.5353(Lden - 37);

-4 3 -2 2 %HA = 9.868 x 10 (Lden - 42) - 1.436 x 10 (Lden - 42) + 0.5118(Lden - 42);

Željeznički saobraćaj:

-4 3 -3 2 %A = 4.538 x 10 (Lden - 37) + 9.482 x 10 (Lden - 37) + 0.2129(Lden - 37);

-4 3 -3 2 %HA = 7.239 x 10 (Lden - 42) - 7.851 x 10 (Lden - 42) + 0.1695 x (Lden - 42);

Sljedeća tabela je dobijena iz softvera CadnaA, nakon svih proračuna buke za područje aglomeracije Glavnog grada i prikazuje procenat ugroženog i visoko ugroženog stanovništva za drumski i željeznički saobraćaj, kao i ta dva izvora buke zajedno:

Tabela 5: Procenat stanovništva aglomeracije Podgorica koje je ugroženo i veoma ugroženo bukom drumskog i željezničkog saobraćaja Procenat ugroženog Procenat veoma ugroženog stanovništva (%A) stanovništva (%HA) Drumski saobraćaj 12,66 4,62 Željeznički saobraćaj 7,02 1,94 Oba izvora buke 14,05 5,19

4.4.2 Stanovništvo kojem je ugrožen san

Smjernice za noćnu buku - Svetske zdravstvene organizacije, iz 2009. godine, detaljno opisuju odnos između buke, kvaliteta sna i zdravlja. U izveštaju se navodi da je san važna biološka funkcija i da je narušavanje sna, koje se smatra zdravstvenim problemom samo po sebi, povezano sa nizom bolesti. Iako je funkcija sna još uvijek donekle neistražena, deprivacija sna je definitivno stanje koje duboko utiče na zdravlje. Eksperimenti na životinjama su pokazali da životinje sa narušenim snom žive kraće, a da ljudi ispoljavaju drmatične probleme u funkcionisanju nakon gubitka sna od nekoliko dana. Kako buka negativno utiče na san, zaključeno je da ona može izazvati navedene tegobe. Vrijednost Lnight je iskorišćena za opisivanje odnosa doza-efekat. Lnight se računa po formuli slično kao Lden, a koristi se za prikaz procenta stanovništva kojem je ugrožen san. Drumski saobraćaj:

2 % SD = 13.8 - 0.85 x Lnight + 0.01670 x (Lnight)

2 % HSD = 20.8 - 1.05 x Lnight + 0.01486 x ( Lnight)

2 % LSD = -8.4 + 0.16 x Lnight + 0.0108 x ( Lnight) Željeznički saobraćaj:

2 % SD = 12.5 - 0.66 x Lnight + 0.01121 x ( Lnight)

2 % HSD = 11.3 - 0.55 x Lnight + 0.00759 x (L Lnight)

2 % LSD = 4.7 - 0.31 x Lnight + 0.01125 x ( Lnight) Vazdušni saobraćaj:

2 % SD = 13.714 - 0.807 x Lnight + 0.01555 x ( Lnight)

2 % HSD = 18.147 - 0.956 x Lnight + 0.01482 x ( Lnight)

2 % LSD = 4.465 - 0.411 x Lnight + 0.01395 x (Lnight) gdje je: % SD - procenat stanovništva kojem je ugrožen san % HSD - procenat stanovništva sa visokim rizikom za ugrožavanje sna

% LSD - procenat stanovništva sa niskim rizikom za ugrožavanje sna. Sljedeća tabela prikazuje procenat stanovništva kojem je ugrožen san, kao i stanovništva sa visokim rizikom za ugrožavanje sna Tabela 6: Procenat stanovništva sa ugroženim snom Procenat stanovništva kojem je Procenat stanovništva sa visokim ugrožen san (%SD) rizikom za ugrožavanje sna (%HSD) Drumski saobraćaj 11,21 4,77 Željeznički 6,56 2,46 saobraćaj Oba izvora buke 11,51 4,91

4.5. Softver Softver koji je korišćen za izradu strateške karte buke je CadnaA, njemačke kompanije Datakustik. Izgled aplikacije, sa unijetim podacima je dat na slici 4

Slika 8: Softver za izradu strateške karte buke – CadnaA

Softver omogućava podešavanje parametara za izradu karte buke (konfigurisanje). Sledeće slike prikazuju podešavanja korišćena za izradu karte buke Glavnog grada Podgorica. Slika pet prikazuje stranicu za odabir standarda. Za sve izvore buke je odabran standard CNOSSOS.

Slika 9: Odabir standarda

Slika 10: Opšta podešavanja u softveru

Slika 11: Podešavanje vremenskih intervala za dan, veče i noć, kao i penali za svaki od intervala

5 Podaci na osnovu kojih je izrađen akustički model izvora buke

Naručilac, na osnovu ugovora i projektnog zadatka, dostavlja, Kontrolnom tijelu, sve propisane potrebne podatake/dokumenta. Potrebna dokumentacija po pravilu sadrži geodetsku, prostorno-plansku dokumentaciju, meteorološke podatke i postojeće karte buke za dato područje, ukoliko postoje. Za izradu strateške karte buke koristili su se svi raspoloživi izvori podataka s garantovanom vjerodostojnošću. Ulazni podaci za realizaciju projekta podijeljeni su u tri osnovne grupe: Grupa 1 Podaci o predmetnom području izrade projekta, Grupa 2 Podaci o izvorima buke, Grupa 3 Podaci o namjeni korišćenja i naseljenosti predmetnog područja. Pregled korišćenih podataka dat je u sljedećoj tabeli:

Tabela 7: Pregled korišćenih podataka za izradu projekta

Opis potrebnih ulaznih Korišćeni ulazni podaci podataka Podaci o topografiji  Digitalni model površina 1:5.000, vektorski terena podaci, preuzeti iz PUP Podgorica za administrativna područja GUR Podgorica, GUR Golubovci i GUR Tuzi - Glavni grad Podgorica 2014.g.  Digitalni model reljefa, „buffer" područje u širini 3000 m od administrativne granice GUR Podgorica, GUR Golubovci i GUR Tuzi preuzeti iz PUP Podgori - Glavni grad Podgorica 2014.g. Vrsta zemljišnog  Topografska karta Crne Gore R 1:25000 - pokrivača Uprava za nekretnine Crne Gore 2009.g. Položaj, visina i osobine  Baza podataka PUP Glavnog grada Podgorice - građevinskih objekata i Glavni grad Podgorica 2014.g. ostalih prepreka širenju  Digitalni model površina 1:5.000, vektorski zvuka podaci, preuzeti iz PUP Podgorica za Vrsta građevina administrativna područja GUR Podgorica, GUR Golubovci i GUR Tuzi - Glavni grad Podgorica Zemljišni pokrivač 2014.g.  Digitalni model reljefa, „buffer" područje u širini 3000 m od administrativne granice GUR Podgorica, GUR Golubovci i GUR Tuzi preuzeti iz PUP Podgorica - Glavni grad Podgorica 2014.g.  Svi raspoloživi DUPovi Glavnog grada Podgorica - Glavni grad Podgorica 1990-2017.g.  Pedološke karte za područje izrade strateške karte buke Vrsta podloge  Digitalni katastarski plan Glavnog grada Podgorica

 Digitalni model reljefa - Uprava za nekretnine Crne Gore Podaci o namjeni  GIS baza podataka koja obuhvata podatke o površina i broju namjeni prostora definisanim prostornim stanovnika planovima (Prostorni urbanistički plan Glavnog grada Podgorice, GUR Podgorica, GUR Golubovci i GUR Tuzi) za cijelo područje izrade karte  Georeferencirani podaci razmještaja stanovništva, domaćinstava i stanova iz 2014. prema planskim cjelinama iz PUP Podgorica Podaci o drumskom  Bazna studija prostorno saobraćajnog razvoja saobraćaju užeg i šireg područja Glavnog grada – Podgorice, Ljubljana 2013.g. Podaci o željezničkom  Izvještaj o željezničkom prometu za 2017. saobraćaju godinu Podaci o vazdušnom  Aerodrom Podgorica u Golubovcima, se nalazi u saobraćaju bafer zoni izrade karte. Podaci o industrijskim  Podaci o mjerenju buke koje je Kombinat postrojenjima aluminijuma Podgorica dostavio Glavnom gradu Podgorica, Sekretarijatu za planiranje i uređenje prostora i zaštitu životne sredine

5.1 Digitalni model terena

Za izradu 3D modela terena korišćen je izvorni digitalni model reljefa, uključujući kote, nasipe, usjeke, prijelomnice i sl. Stručna praksa je pokazala da ovako modelirani teren predstavlja vrlo tačan model stvarnog stanja. Primjer korišćenih podataka prikazuje Slika 4. Radi lakše orjentacije, prikazani su i građevinski objekti.

Slika 12: Elementi terena na području izrade projekta

5.2 Vrsta zemljišnog pokrivača

Svojstva akustičke apsorpcije tla uglavnom su povezana sa njegovom poroznošću. Zbijeno tlo je u principu reflektivnije, a porozno jače apsorbuje.

Shodno Pravilniku o dopuni pravilnika o metodama izračunavanja i mjerenja nivoa buke u životnoj sredini, broj 109-560/36-2016 od 3. marta 2017. godine, za potrebe radnog proračuna, akustička apsorpcija tla predstavlja se bezdimenzionalnim koeficijentom G, koji ne zavisi od frekvencije i čije su vrijednosti između 0 i 1. U sledećoj tabeli su date propisane vrijednosti koeficijenta G za tlo u vanjskom prostoru, sa pripadajućim površinama na teritoriji izrade strateške karte buke.

Tabela 8: Vrijednosti koeficijenta G za različite tipove tla

Opis Tip Vrijednost Površina koeficijenta G (ha) Vrlo meko (snijeg ili nalik na mahovinu) A 1 0 Meko šumsko tlo (nisko, gusto rastinje nalik na B 1 0 vrijes ili debelu mahovinu) Nezbijeno, rijetko tlo (treset, trava, rijetko tlo) C 1 0 Normalno nezbijeno tlo (šumsko tlo, pašnjaci) D 1 2.946 Zbijeno tlo i šljunak (zbijeni travnjaci, područja E 0,7 1.193 parkova) Zbijeno gusto tlo (šljunkoviti put, parkiralište) F 0,3 4 Tvrde površine (uglavnom normalni asfalt, G 0 7.060 beton) Vrlo tvrde i guste površine (gusti asfalt, beton, H 0 0 voda)

Podaci o zemljišnom pokrivaču su preuzeti iz planskih karata za područje GUR-a, pri čemu su izuzete vodne površine, i dodijeljen im je odgovarajući koeficijent apsorbcije zvučnog talasa.

Na sledećim slikama su prikazane detaljne namjene površina iz GUR-ova, odnosno PUPa.

Slika 13: Detaljne namjene površina GUR Podgorica

Slika 14: Detaljne namjene površina GUR Golubovci

Slika 15: Detaljne namjene površina GUR Tuzi

Zemljištu iz detaljnih namjena karata su pridruženi odgovarajući koeficijenti apsorpcije G, i na osnovu te podjele kreirana karta akustičkih karakteristika tla na području izrade projekta, prikazana na sledećoj slici.

Slika 16: Akustičke karakteristike tla na području izrade strateške karte buke

U sledećim tabelama su date površine po akustičnim zonama, kao i po tipovima tla u odnosu na koeficijent apsorpcije G.

Tabela 9: Površine akustičkih zona u području izrade projekta Površina Zona (ha)

Industrijska zona 718

Stambena zona 3.322

Tiha zona u aglomeraciji 1.137

Zona mješovite namjene 1.934 Zona pod jakim uticajem buke od saobraćaja 163

Zona povišenog režima zaštite od buke 228

5.3 Podaci o tlocrtima i visinama građevinskih objekata

Prostorni položaj raznih objekata sa visinama na području Glavnog grada Podgorica preuzet je iz podataka Naručioca koji su dobijeni prostornom analizom digitalnih modela površina (DSM) i digitalnog modela reljefa (DTM) Podgorice. S obzirom da topografska osnova sadrži osnovnu namjenu površina za izradu 3D modela objekata korišćeni su geometrijski poligoni koji prema opisu odgovaraju namjeni koja se odvija u zgradama. Navedene odabrane namjene površina (objekata) su: 1. Stanovanje 2. Administracija 3. Privreda 4. Obrazovanje 5. Zdravstvo 6. Hotel 7. Vjerski 8. Sport 9. Ostalo

Prema dostavljenim podacima unutar područja izrade karte buke izdvojeno je ukupno 37871 geometrijskih poligona koji su korišteni za trodimenzionalni model zgrada. U sljedećoj tabeli su dati gabariti objekata prema namjeni.

Tabela 10: Gabariti objekata po svakoj od namjena Rbr Namjena Površina osnove (m2) Bruto površina (m2) 1. Stanovanje 3890568 9714304

2. Administracija 204596 537222

3. Privreda 781948 1784055

4. Obrazovanje 108585 325545

5. Zdravstvo 28766 76786

6. Turizam 12684 59329

7. Vjerski 4535 14852

8. Sport 23838 76851

9. Ostalo 4097 12950

Apsolutna nadmorska visina temelja građevinskih objekata je preuzeta iz digitalnog modela terena i situacionih planova detaljnih urbanističkih planova. Za prizemne objekte uzeta je njihova visina od 4.5 metara. Za sve ostale, višespratne, zgrade, za svaki sprat je dodato još 3 metra visine. Na taj način su određene visine svih pojedinačnih zgrada.

5.4 Podaci o namjeni površina i broju stanovnika

Podaci o namjeni površina i broju stanovnika su preuzeti iz PUP Podgorica. Kao izvor podataka o stambenim jedinicama je korišćen digitalni katastar koji je korišćen za izradu prostorno urbanističkog plana (PUP) Glavnog grada Podgorica i koji je dopunjen novim objektima sa dostupnih satelitskih i orto-foto snimaka. Kako podaci o broju stanovnika, iz 2011. godine, više ne daju realne pokazatelje o broju stanovnika u aglomeraciji, prije svega zbog izgradnje novih stambenih blokova od vremena sprovođenja popisa, za procjenu stanovništva po zonama su uzeti podaci iz projekcije stanovništa za 2020. godinu iz PUP-a Glavnog grada, po planskim cjelinama. Kako planske cjeline od 1 do 10 odgovaraju površini kompletnog GUR-a Podgorica, a planske cjeline za Golubovce i Tuzi obuhvataju područja veća od teritorije GUR-a, procjena za ova dva GUR-a je preuzeta iz istog dokumenta, ali za procjenu stanovništva po urbanim područjima, što odgovara površini GUR-ova. Podaci o broju stanovnika prema cjelinama su dati u sljedećoj tabeli:

Tabela 11: Izvod iz PUP Podgorica, broj stanovnika sa popisa, uz projekcije, po zonama Lica

Projekcija Projekcija Planska cjelina Popis 2011. 2020. 2025. 2017.

01 Nova varoš 11.625 12.137 13.491 12.023

02 Novi grad 26.413 34.231 34.962 32.494

03 Stara varoš – Zabjelo 35.664 38.060 39.493 37.528

04 Konik 29.939 29.268 30.066 29.417

05 Masline 7.776 8.001 8.201 7.951

06 Zagorič 16.816 17.218 18.142 17.129

07 Rogami 1.760 1.976 2.076 1.928

08 Tološi 15.079 16.661 18.661 16.309

09 Donja Gorica 5.244 6.900 7.409 6.532

10 Dajbabe – Ćemovsko polje 2.286 2.504 2.631 2.456

GUR Podgorica 152.602 166.956 175.132 163.767

GUR Golubovci 9.567 10.411 10.928 10.223

GUR Tuzi 5.678 6.464 6.787 6.289

UKUPNO 167.847 183.831 192.847 180.279

Ovi podaci su dodijeljeni georeferenciranim prostornim podacima (poligonima) koji prikazuju planske cjeline. Na osnovu ovih podataka i katastra objekata, dobijena je informacija o pripadnosti svakog objekta planskoj cjelini. Nakon toga je izvršena raspodjela stanovnika po objektima, ravnomjerno u svakoj od zona. To je urađeno na način što je izračunata bruto građevinska površina pojedinačnih stambenih objekata (površina osnove pomnožena spratnošću objekta) kao i ukupna bruto građevinska površina svih stambenih objekata po planskim cjelinama. Broj stanovnika koji je dodijeljen svakom objektu je odgovarao procentu učešća bruto građevinske površine u ukupnoj bruto građevinskoj površini svih objekata iz planske cjeline, uz zaokruživanje broja stanovnika, po objektu, na najbliži cio broj. U sljedećoj tabeli je prikazan broj stambenih objekata, ukupna bruto površina i ukupan broj stanovnika po planskim cjelinama.

Tabela 12: Broj stambenih objekata, površina i bruto površina i raspored stanovništva Broj Površina Bruto Broj Planska cjelina objekata osnove površina stanovnika

1 Nova Varos 2.945 373.459 959.070 11.969

2 Novi Grad 2.014 539.857 2.343.363 32.446

3 Stara Varos-Zabjelo 5.702 822.268 2.318.054 37.408

4 Konik 4.272 555.633 1.356.130 29.363

5 Masline 2.516 224.708 462.516 7.955

6 Zagoric 4.671 409.165 816.763 17.042

7 Rogami 426 32.111 59.611 1.928

8 Tolosi 5.290 446.277 895.511 16.145

9 Donja Gorica 2.086 223.457 456.700 6.492

10 Dajbabe-Cemovsko polje 1.536 443.728 939.048 2.380

GUR Podgorica 31.458 4.070.663 10.606.766 163.128

GUR Golubovci 4.420 699.117 1.417.628 10.206

GUR Tuzi 2.235 289.837 577.449 6.298

5.5 Podaci o drumskom saobraćaju

Podaci o drumskom saobraćaju su prezeti iz PUP Podgorica i Bazne studije prostorno saobraćajnog razvoja užeg i šireg područja Glavnog grada - Podgorice. Linije osovina saobraćajnica, tip saobraćajnice i poprečni profili su preuzeti iz PUP Podgorica, za područja GUR-a, dok je prosječan dnevni broj vozila preuzet iz projektovanog srednjeg dnevnog broja vozila za saobraćajnice u Podgorici. Projekcija je data sa minimalnim i maksimalnim protokom, a za potrebe modelovanja saobraćaja je uzeta minimalna vrijednost za svaku od saobraćajnica. Za potrebe projekcije saobraćaja i izrade bazne studije vršena su terenska brojanja vozila u više navrata. U Prilogu 2 su dati podaci o sprovedenim brojanjima. Sledeća slika prikazuje mapu projektovane gustine saobraćaja, iz bazne studije.

Slika 17: Prosječan protok saobraćaja, iz bazne studije saobraćaja za Podgoricu

Kako su za saobraćajnice dostupni podaci o srednjem dnevnom protoku vozila, bilo je potrebno izvršiti raspodjelu tog saobraćaja po časovima, u sva tri vremenska intervala: obdanica, veče i noć. Za ove potrebe je iskorošćen Austrijski standard, RVS, za mapiranje buke generisane drumskim saobraćajem. Parametri propisani ovim standardom su dostupni direktno iz softvera za proračun nivoa buke. Saobraćajnice, definisane linijom osovine i poprečnim profilom, su postavljene na digitalni model terena, što je prikazano na sljedećoj slici.

Slika 18: Digitalni model terena sa objektima i saobraćajnicama

Podaci o mostovima su preuzeti iz katastarske i planske dokumentacije. Podaci o protoku saobraćaja, za mostove, kao i za saobraćajnice, su preuzeti iz Studije saobraćaja Glavnog grada Podgorice. Za razliku od saobraćajnica, koje su "prevučene" preko modela terena, za mostove je potrebno dati apsolutnu nadmorsku visinu. Kako se mostovi nalaze iznad modela terena, to je u softveru za proračun uključena „self screening“ opcija, odnosno opcija koja omogućava proračun zvuka koji se reflektuje od same površine mosta. Primjer mosta u 3D modelu terena je dat na sledećoj slici.

Slika 19: 3D model mosta i digitalnog terena Podešavanje parametara za mostove je dato na sledećoj slici, gdje se vidi da je data apsolutna visina mosta, i uključena opcija Self-Screening.

Slika 20: Konfiguracija parametara za most

5.6 Podaci o željezničkom saobraćaju Željeznice u Crnoj Gori ne spadaju u glavne željeznice i za njih se ne rade strateške karte buke. U prostoru aglomeracije je urađena strateška karta buke na osnovu izvještaja dobijenog od preduzeća koji se bave željezničkim prevozom (putnički i teretni). Prema tom izvještaju, dnevni putnički saobraćaj koji prolazi kroz željezničku stanicu Podgorica se sastoji od: 28 vozova u dnevnom terminu, 10 u večernjem i 4 u noćnom. Od toga, u kraku pruge prema Nikšiću saobraća: 7 vozova u dnevnom terminu, 2 u večernjem i 1 u noćnom, u kraku prema Baru: 14 vozova u dnevnom terminu, 5 u večernjem i 2 u noćnom, a prema Bijelom Polju: 7 vozova u dnevnom terminu, 3 u večernjem i 1 u noćnom. Prema tom izvještaju, dnevni terentni saobraćaj koji prolazi kroz željezničku stanicu Podgorica se sastoji od: 6 vozova u dnevnom terminu, 8 u večernjem i 16 u noćnom. Od toga, u kraku pruge prema Nikšiću saobraća: 1 vozova u dnevnom terminu, 1 u večernjem i 1 u noćnom, u kraku prema Baru: 3 vozova u dnevnom terminu, 4 u večernjem i 8 u noćnom, a prema Bijelom Polju: 2 vozova u dnevnom terminu, 3 u večernjem i 7 u noćnom. Za putnički saobraćaj, koriste se vrste vozova sa sledećim karakteristikama:  Prosječna brzina kretanja: 50km/h  Tip lokomotive: Električna  Prosječan broj osovina: 16  Opterećenje po osovini: do 25KN  Prečnik točka: 920mm  Tip kočnica: Blok od livenog gvožđa i kompozitni blok

Za teretni saobraćaj, koriste se vrste vozova sa sledećim karakteristikama:  Prosječna brzina kretanja: 50km/h  Tip lokomotive: Električna  Prosječan broj osovina: 60  Opterećenje po osovini: do 100KN  Prečnik točka: 920mm  Tip kočnica: Blok od livenog gvožđa

Željeznički saobraćaj na kraku prema Albaniji nije proračunavan jer ne postoji dnevni uspostavljeni saobraćaj. Za modelovanje je korišćeno 81,6km normalno održavanog kolosjeka na čvrstoj podlozi. Pored toga, u obračun je ušao i kolosjek na mostu, u dužini od 943m i kolosjek na nadvožnjacima i podvožnjacima u dužini od 500m.

5.7 Podaci o avionskom saobraćaju

U Crnoj Gori ne postoji nijedan aerodrom za koje se po standardima i u skladu sa zakonom radi strateška karta buke, jer imaju manje od 50.000 letova godišnje. U području izrade strateške karte buke nema aerodroma, dok se aerodrom Podgorica, u Golubovcima, nalazi u bafer zoni. Prema podacima “Aerodromi Crne Gore”, dokument broj 01-2123 od 03.05.2018.

godine, na dnevnom nivou se opslužuje prosječno 6 vrsta aviona (B-737, E-195, F-100, A- 319, A-320, ATR-72) koji obave 16 letova, od čega u periodu od 7 do 19 časova 13 aviona, a u periodu od 19 do 23 časa 3 aviona. To znači da se prosječno, godišnje, izvrši 5840 letova, što predstavlja oko 11% minimalnog broja letova za aerodrome za koje se radi proračun buke i izrađuje odgovarajuća strateška karta. Iz ovih razloga nije vršen proračun nivoa buke generisanog iz ovog tipa izvora.

5.8 Podaci o industrijskim postrojenjima Podaci o buci generisanoj iz industrijskih postrojenja su preuzeti iz podataka koje je Uprava Kombinata aluminijuma Podgorica dostavila glavnom gradu. Kako je u dokumentu navedeno, najveća buka je izmjerena na kapiji ulaza u deponiju čvrstog otpada, 74.4dB. Za modelovanje buke je korišćen nivo od 100dB i na karti se vidi da buka iz ovog industrijskog postrojenja ne utiče ni na jedan stambeni objekat.

Slika 21: Karta buke – KAP, izvor 100dB Lden

Slika 22: Karta buke – KAP, izvor 100dB, Lday, Levening, Lnight Obavljanje djelatnosti u pogonu FAB LIVE, za plastifikaciju Al-profila, 5.9 Postupci osiguranja kvaliteta

U okviru ovih postupaka sprovedena je provjera sljedećih mogućih nepravilnosti: 1. provjera cjelovitosti površine poligona, 2. provjera dvostrukih objekata, 3. provjera međusobnog preklapanja objekata 4. provjera pozicije objekata Provjera cjelovitosti površine poligona, dvostrukih objekata kao i provjera međusobnog preklapanja poligona provedena je korišćenjem topologija. To je standardni način detekcije i otklanjanja nedostataka koji se odnose na nezatvorene polilinije, preklapanja poligona i slično. Na ovaj način prečišćeni podaci su uvezeni u bazu podataka, odakle su vršene dalje analize i bilansi. Pored provjera korišćenjem GIS alata, vršena je i vizuelna provjera preklapanjem sa orto-foto, satelitskim i drugim snimcima. Za provjere visine, odnosno spratnosti objekata, korišćen je Google Street View.

6 Meteorološki podaci

Za proračun su korišćene prosječne vrijednosti meteoroloških podataka za Podgoricu. Prosječna godišnja temperatura iznosi 16,4 °C, dok je prosječna vlažnost vazduha 59,6%. U softveru za proračun je moguće unijeti samo cjelobrojne vrijednosti za ove parametre, pa je izvršeno zaokruživanje, što se vidi i na sledećoj slici.

Slika 23: Konfigurisanje meteoroloških podataka u softveru za proračun

7 Podaci o stanovništvu izloženim različitim nivoima buke

U tabelama su dati podaci o broju stanovnika izloženim različitim nivoima buke, na visini 4m iznad tla. Osim raspodjele stanovništva prema nivoima buke kojima su izloženi, predviđen je prikaz broja stanovnika koji žive u objektima sa posebnom zvučnom izolacijom, kao i objektima sa tihom fasadom. Objekti sa posebnom zvučnom izolacijom su objekti čija zvučna izolacija, u kombinaciji sa sistemom za ventilaciju, omogućava održavanje visoke vrijednosti zvučne izolacije u odnosu na spoljašnju buku. Podaci o objektima sa posebnom zvučnom izolacijom nisu bili dostupni, pa broj stanovnika u objektima sa posebnom zvučnom izolacijom nije mogao biti izračunat, već je, umjesto toga, dat broj stanovnika koji ne žive u objektima sa tihom fasadom.

Objekti sa tihom fasadom su objekti koji imaju vrijednost Lden na fasadi, mjereno na visini 4m iznad tla, za 20dB nižu nego na fasadi sa najvišom vrijednošću. Podaci o broju stanovnika, u skladu sa Pravilnikom, su prikazani zaokruženi na najbližu stotinu.

Tabela 13: Pregled izloženosti stanovništva određenim nivoima buke

Analiza izloženosti stanovništva - Lden

Opseg indikatora Broj stanovnika izložen opsezima buke indikatora Lden buke Lden/dB(A) Drumski Željeznički Svi izvori buke saobraćaj saobraćaj zajedno <55 47100 173700 44300 55-59 34400 3600 34900 60-64 61300 2200 63000 65-69 31300 300 32100 70-74 5500 0 5500 >75 0 0 0

Analiza izloženosti stanovništva - Lnight

Opseg indikatora Broj stanovnika izložen opsezima buke indikatora Lnight buke Lnight/dB(A) Drumski Željeznički Svi izvori buke saobraćaj saobraćaj zajedno <45 30500 162000 26000 45-49 31900 12100 32500 50-54 50600 3700 52000 55-59 53600 1600 55700 60-64 12600 200 13300 65-69 400 0 400 >70 0 0 0

Lokacije za svaki opseg indikatora buke Lden/dB(A) su prikazane u grafičkim prilozima: 4, 8 i 12, dok su lokacije za svaki opseg indikatora buke Lnight/dB(A) su prikazane u grafičkim prilozima: 3, 7 i 11.

U sledećim grafikonima su dati prikazi izloženosti stanovništva nivoima buke:

Opseg indikatora buke Lden/dB(A) - Drumski saobraćaj

<55 55-59 60-64 65-69 70-74 >75

Opseg indikatora buke Lden/dB(A) - Željeznički saobraćaj

<55 55-59 60-64 65-69 70-74 >75

Opseg indikatora buke Lden/dB(A) - Ukupno

<55 55-59 60-64 65-69 70-74 >75

Opseg indikatora buke Lnight/dB(A) - Drumski saobraćaj

<45 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 >70

Opseg indikatora buke Lnight/dB(A) - Željeznički saobraćaj

<45 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 >70

Opseg indikatora buke Lnight/dB(A) - Ukupno

<45 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 >70

Tabela 14: Pregled izloženosti stanovništva određenim nivoima buke u odnosu na fasadu - Lden

Analiza izloženosti stanovništva u stanovima s posebnom zvučnom izolacijom, tj. tihom fasadom - Lden Opseg indikatora Broj stanovnika koji žive u stanovima bez tihe fasade - Lden buke Lden/dB(A) Drumski Željeznički Svi izvori buke zajedno saobraćaj saobraćaj <55 46000 130600 43100 55-59 32100 1000 32500 60-64 46700 400 48700 65-69 17200 0 18000 70-74 2200 0 2200 >75 0 0 0

Opseg indikatora Broj stanovnika koji žive u stanovima sa tihom fasadom - Lden buke Lden/dB(A) Drumski Željeznički Svi izvori buke zajedno saobraćaj saobraćaj <55 900 43100 1100 55-59 2300 2500 2300 60-64 14600 1800 14300 65-69 14100 200 14100 70-74 3300 0 3300 >75 0 0 0

Tabela 15: Pregled izloženosti stanovništva određenim nivoima buke u odnosu na fasadu – Lnight

Analiza izloženosti stanovništva u stanovima s posebnom zvučnom izolacijom, tj. tihom fasadom - Lnight

Opseg indikatora Broj stanovnika koji žive u stanovima bez tihe fasade - Lnight buke Lnight/dB(A) Drumski saobraćaj Željeznički Svi izvori buke saobraćaj zajedno <45 29400 127300 25000 45-49 31300 3200 32000 50-54 42600 1000 43500 55-59 35600 400 37900 60-64 6200 0 6900 65-69 0 0 0 >70 0 0 0 Opseg indikatora Broj stanovnika koji žive u stanovima sa tihom fasadom - buke Lnight/dB(A) Lnight Drumski saobraćaj Željeznički Svi izvori buke saobraćaj zajedno <45 1000 34700 1100 45-49 500 8900 500 50-54 8000 2700 8200 55-59 18000 1300 17900 60-64 6400 200 6500 65-69 400 0 400 >70 0 0 0

8 Zaključak

Svi akcioni planovi razvoja trebaju biti održivi u prirodi, na način da ekonomski, socijalni i uticaj na životnu sredinu planova treba razmotriti tokom njihovog razvoja. Prilikom donošenja akcionih planova treba voditi računa o uticaju buke na kvalitet života ljudi, njihovo zdravlje i kvalitet života, uključujući i ekonomske troškove. Jedan od ciljeva u prostornom planiranju i urbanizmu je identifikovanje područja smirenosti ili zaklonjenosti od buke. Tako se uspostavljaju tihe zone" u aglomeracijama definisane odgovarajućim indikatorom buke kao što je Lden, realizacijom akcionih planova koji za svoju osnovu imaju identifikaciju i kvantifikaciju broja stanovnika koji imaju koristi u smislu kvaliteta života i smanjenja ugroženosti bukom. Kreiranje mapa ugroženosti, paralelno sa mapama buke je jedan od načina na koji se akcionom planu može pružiti dodatna vrijednost i dimenzija. U većini slučajeva, razvoj akcionih planova podrazumijeva takmičenje za ograničene resurse. Vodič Evropske agencije za životnu sredinu (Good practice guide on noise exposure and potential health effects No 11/2010) iz 2010. godine postavlja metode i brojke za procjenu troškova i koristi koristeći DALY metodu (disability adjusted life years). Ovi parametri omogućavaju pravljenje razumne procjene u pogledu stvarnih troškova i rangiranja i određivanja prioriteta buke u odnosu na druge uticaje na životnu sredinu i mogu postaviti buku u kontekst životne sredine koji je koherentan i omogućava prezentovanje razumljivih argumenata prilikom izrade akcionih planova. Analiza troškova (cost benefit) je često standardna procedura u kreiranju politike, a u Evropskoj komisiji je obavezna procedura. Dobar primer u oblasti buke je odluka o buci guma, Federacije evropskih istraživačkih laboratorija za autoputeve (FEHRL), iz 2006. godine. Njihov izvještaj pokazuje da, koristeći stopu od 25€ po decibelu za domaćinstvo godišnje, tiše gume mogu imati korist za javnost između 48 i 123 milijarde evra u periodu od 2010. do 2022. godine na nivou Evropske unije. Iako je bilo mnogo drugih faktora (poput sigurnosti), pokazalo se da su prednosti u velikoj mjeri prevazišle troškove i to je doprinijelo da se donese odluka u korist smanjenja buke guma. Važan faktor u sprovođenju analize je procjena koristi. Dva načina za koja je na raspolaganju dovoljno dokaza su kontingentna procjena i hedonistička cijena. Radna grupa Evropske komisije za zdravstvene i socioekonomske aspekte (WG-HSEA) je donijela preporuku za korišćenje koristi od 25€ za decibel po domaćinstvu godišnje, za nivoe buke Lden veće od 50- 55dB. Indeksi moći pariteta (PPP) mogu se koristiti za prilagođavanje ove vrijednosti u državama kandidatima za pristup. Iako je ova brojka kritikovana kao preniska, čini se da većina mjera za smanjenje buke ima pozitivan odnos koristi i troška, kao što je slučaj sa studijom za smanjenje buke guma. Hedonistički podaci o cijenama dolaze od studija stvarnog tržišta nekretnina: utvrđeno je da nekretnine izložene većim nivoima buke imaju nižu tržišnu vrijednost u odnosu na slične zgrade izložene nižim nivoima buke. Ovo važi za stambene objekte, za šta postoji obimna dokumentacija, ali i za poslovne zgrade. Procjenjuje se da objekat gubi 0.5% cijene po decibelu Lden iznad segmenta 50-55dB. Ovi, ali i niz drugih argumenata, upućuju na neophodnost izrade i sprovođenja akcionih planova, na planu smanjenja štetnih uticaja buke i na taj način riješe sve veći broj zdravstvenih problema stanovništva, ali i ostvarivanja značajnih ekonomskih benefita.

PRILOG 1 – IZVJEŠTAJ O MJERENJU BUKE NA ČETIRI LOKACIJE

PRILOG 2 - Brojanje vozila na području grada Podgorice

Za potrebe izrade strateške karte buke iskorišćeni su podaci sa automatskih brojača Bioće i Zeta na Magistralnim pravcima na ulazu u grad i uključeni u uspostavljeni model za izradu strateške karte buke. Podatke sa brojnih mjesta primili smo od Naručilaca za 2017. godinu.

2.1 BROJNO MJESTO BIOČE Brojno mjesto Bioče se nalazi na sjevernom koridoru ulaza/izlaza na područje grada Podgorice. Na sljedećem grafikonu je prikazan broj svih vozila po mjesecima u toku 2017. godine. Uočljivo je povećanje broja vozila tokom ljetnje turističke sezone, kada se intezitet saobraćaja gotovo utrostručuje. Prosječni godišnji dnevni saobraćaj za 2017. godinu iznosi 7.138 vozila, dok je u akustičnom modelu korišćena brojka 7.500 vozila.

Bioče 400,000 350,000 300,000 250,000 200,000 150,000 100,000 50,000 0

Grafikon: Broj svih vozila na automatskom brojnom mjestu Bioče po mjesecima u toku 2017. godine

2.2 BROJNO MJESTO ZETA

Brojno mjesto Zeta se nalazi na južnom koridoru ulaza/izlaza na područje grada Podgorice. Na sljedećem grafikonu je prikazan broj svih vozila po mjesecima u toku 2017. godine. Uočljivo je povećanje broja vozila tokom ljetnje turističke sezone, kada se intezitet saobraćaja gotovo utrostručuje. Prosječni godišnji dnevni saobraćaj za 2017. godinu iznosi 10.249 vozila, dok je u akustičnom modelu korišćena brojka 10.000 vozila.

Zeta 600,000

500,000

400,000

300,000

200,000

100,000

Grafikon: Broj svih vozila na automatskom brojnom mjestu Zeta po mjesecima u toku 2017. godine

PRILOG 3 – PROJEKTNI ZADATAK

UVOD Zakonom o zaštiti od buke u životnoj sredini („Sl. list CG“ broj 28/11, 28/12 i 1/14), precizirana je obaveza jedinice lokalne samouprave da izradi Stratešku kartu buke za aglomeraciju na svojoj teritoriji. Strateška karta buke sadrži odgovarajuće podatke o nivou buke iz različitih izvora kojem je izloženo stanovništvo na području Glavnog grada i sastoji se iz tekstualnog i grafičkog dijela. Strateška karta buke izrađuje se u skladu sa Pravilnikom o načinu izrade i bližem sadržaju strateške karte buke („Sl.list CG“ broj 54/13). Područje za koje se izrađuje Strateška karte buke obuhvata urbani dio Glavnog grada Podgorice i opština u sastavu Glavnog grada ukupne površine 11.299,5 ha (GUR Podgorica 8584,9 ha; GUR Golubovci 1.805,3 ha; GUR Tuzi 909,3 ha). Za predmetno područje izvršeno je akustičko zoniranje radi određivanja akustičkih zona u cilju zaštite ljudi od buke. Akustičko zoniranje vršeno je na osnovu dokumentacije o postojećoj ili planiranoj namjeni prostora i nivoa procijenjenog u skladu sa izvorima buke koji se nalaze u određenoj zoni i njenoj neposrednoj blizini i vodeći računa da se zaštite najosjetljivija područja. Saglasno Pravilniku o graničnim vrijednostima buke u životnoj sredini, načinu utvrđivanja indikatora buke i akustičkih zona i metodama ocjenjivanja štetnih efekata buke, na teritoriji Glavnog grada su utvrđene akustičke zone i to: tiha zona u prirodi; tiha zona u aglomeraciji; zona povišenog režima zaštite od buke; stambena zona; zona mješovite namjene; zona pod jakim uticajem buke koja potiče od saobraćaja; industrijska zona i zona eksploatacije mineralnih sirovina.

OSNOVNE INFORMACIJE O PODRUČJU IZRADE STRATEŠKE KARTE BUKE Podgorica je glavni grad Crne Gore i predstavlja najveću urbanu aglomeraciju države. Aglomeracija je dio teritorije, odnosno urbanizovano područje sa preko 100.000 stanovnika. U Podgorici su koncentrisani brojni administrativni, kulturni, prosvjetni i zdravstveni centri, kao i veliki privredni kapaciteti. Sastavni dio Glavnog grada Podgorice čine i opštine Golubovci i Tuzi. Prema zvaničnom popisu iz 2011. godine, broj stanovnika Podgorice je 185.937, mada usljed razvoja i drugih trendova procjenjuje se da je taj broj veći. Analiza dinamike broja stanovništva Glavnog grada Podgorice, pokazuje da ovo područje predstavlja imigraciono područje Crne Gore, te da najveći uticaj na ubrzani rast populacije ima doseljavanje stanovništva iz drugih krajeva zemlje. Glavni grad prema prostorno-demografskoj analizi predstavlja područje visoke koncentracije, sa gustinom naseljenosti od 117 st./km2, što je znatno više od nacionalnog prosjeka (45). Prema podacima Zavoda za statistiku Crne Gore, u Podgorici su krajem 2011. godine registrovana 7.042 privredna subjekta, što iznosi 33,3% ukupno registrovanih privrednih subjekata u Crnoj Gori. Najveći broj privrednih društava je iz oblasti trgovine (45,9%), zatim stručne, naučne i tehničke djelatnosti (11,7%), građevinarstva (8,5%), usluga pružanja smještaja i hrane (7,0%) i prerađivačke industrije (6,8%). Prema zvaničnim informacijama nadležnog Ministarstva, a na osnovu podataka o izvršenim tehničkim pregledima, broj registrovanih motornih i priključnih vozila za 2012. godinu iznosio je 67.094. Dinamika svakodnevnog korišćenja automobila može se ocjeniti kao izražena, što se manifestuje naročito kroz evidentnu saobraćajnu opterećenost, a što posljedično utiče i na povećan stepen zagađenja životne sredine. Budući da ima izvanredan geografski položaj i izdašne prirodne i antropogene turističke vrijednosti, prostor Glavnog grada Podgorice ima značajno mjesto u sve frekventnijem turističkom prometu šireg područja.

CILJEVI

Cilj izrade Strateške karte buke je ispitivanje ukupnog nivoa buke iz različitih izvora kojem je izloženo stanovništvo na određenom području u cilju donošenja Akcionog planakoji sadrži mjere zaštite od buke i njenih efekata u životnoj sredini, kao i mjere za smanjenje buke u slučaju prekoračenja graničnih vrijednosti. Izrada strateških karata buke je predstavljanje podataka o postojećim ili predviđenim nivoima buke utvrđenim indikatorima, uključujući prekoračenja propisanih graničnih vrednosti, broja ljudi izloženih buci na nekom području ili broja domaćinstava izloženih određenim vrijednostima indikatora buke na određenom području. Podaci iz Strateške karte buke predstavljaju podlogu za izradu planskih dokumenata i projektno- tehničke dokumentacije.

OBIM POSLOVA Kao krajnji rezultat očekuje se urađena Strateška karta buke za prostor koji obuhvata urbano područje Glavnog grada Podgorice i opština u sastavu Glavnog grada. Poslove koje je neophodno odraditi mogu se definisati kroz sljedeće zadatke: 1. Prikupljanje podataka o predhodnom, postojećem ili predviđenom nivou buke izraženom indikatorima buke; 2. Proračun indikatora buke; 3. Procjena štetnog efekta buke; 4. Priprema, odnosno izrada Strateške karte buke.

1. Prikupljanje podataka o predhodnom, postojećem ili predviđenom nivou buke izraženom indikatorima buke Strateške karte buke izrađuju se pomoću računarskih programa za određivanje nivoa buke na osnovu proračuna indikatora buke i matematičkog modeliranja u skladu sa Prilogom 1, 2 i 3 Pravilnika o načinu izrade i bližem sadržaju strateških karata buke ("Sl. list Crne Gore", br. 54/13)

2. Proračun indikatora buke Proračun indikatora buke za izradu strateških karata izrađuje se za mrežu tačaka 10x10 m na visini od 4 m iznad tla. Prilikom određivanja vrijednosti indikatora buke primjenom računarskih metoda uzima se u obzir direktan zvuk, a nezvuk koji se reflektuje od fasade posmatranog objekta. Izračunavanje indikatora buke vrši se na osnovu najmanje jedne refleksije zvučnog talasa, koja ne obuhvata refleksiju od posmatranog objekta. Prilikom izrade strateških karata buke za urbana područja sa uskim ulicama gdje su objekti na malom rastojanju sa obije strane ulice, proračun se vrši na osnovu većeg broja refleksija zvučnog talasa.

3. Procjenaštetnogefekta buke Za procjenu štetnog efekta buke na stanovništvo pri izradi strateških karata buke koristi se odnos doza-efekat. Procjena odnosa doza-efekat prikazuje se odnosom između: 1) ometanja stanovništva bukom i ukupnog indikatora buke Lden za drumski, željeznički, vazdušni saobraćaj i buku iz industrijskih postrojenja; 2) ometanja stanovništva bukom i noćnog indikatora buke Lnight za drumski, željeznički, vazdušni saobraćaj i buku iz industrijskih postrojenja; Procjena odnosa doza buke-efekat ako je potrebno prikazuje se posebno za: 1) stanove sa posebnom zvučnom izolacijom; 2) stanove sa tihom fasadom; 3) različite meteorološke uslove;

4) različite sociološke i kulturološke navike; 5) stanovništvo posebno osjetljivo na buku; 6) industrijskubukusatonskimkomponentama; 7) industrijskubukusaimpulsnimkomponentama.

4. Pripremai izradaStrateškekarte buke

Strateške karte buke izrađuju se u trodimenzionalnom digitalnom modelu područja izrade. Digitalni model iz stava 1 ovog člana sadrži: 1) međusobni odnos visinskih tačaka sa najvećom tačnošću, od najmanje 1.5 m; 2) izohipse i visinske tačke; 3) građevinske objekte i vrste pokrivača tla.

Strateška karta buke sastoji se iz tekstualnog i grafičkog dijela. U grafičkom dijelu prikazuju se indikatori buke u obliku linija istih nivoa buke sa međusobnim razmakom od 5 dB, u opsegu nivoa od 45 do 75 dB(A), u skladu sa bojama datim u Prilogu 2 koji je sastavni dio pomenutog Pravilnika. Grafički dio karte buke izrađuje se u razmjeri R1, a geoprostorna tačnost podataka je u metrima.

Strateške karte buke koje se izrađuju za aglomeracije sadrže podatke o buci koju emituju drumski, željeznički i vazdušni saobraćaj i industrijska postrojenja za koje se izdaje integrisana dozvola u skladu sa Prilogom 3, koji je sastavni dio navedenog Pravilnika.

Tekstualni dio strateških karata buke aglomeracija sadrži: 1) kratak opis područja (lokacija, veličina, broj stanovnika); 2) podatke o prekoračenju graničnih vrijednosti; 3) opis mjera zaštite od buke koje su se sprovodile u predhodnih 10 godina ili koje su u toku; 4) metode korišćene za izradu strateške karte buke; 5) popis podataka na osnovu kojih je izrađen akustički model izvora buke; 6) popis meteoroloških podataka; 7) podatke o procijenjenom broju stanovnika (u stotinama) koji žive u stanovima koji su izloženi vrijednostima Lden u dB(A) proračunatim na visini od 4 m iznad tla u svakom od sljedećih opsega: 55-59, 60-64, 65-69, 70-74, >75, na najizloženijoj fasadi, odvojeno za buku drumskog, željezničkog, vazdušnog saobraćaja i buku iz industrijskih postrojenja pri čemu je najizloženija fasada objekta na kojem je vrijednost indikatora buke na visini od 4 m i na rastojanju 2 m od fasade najveća; 8) podatke o procijenjenom broju stanovnika (u stotinama) koji živi u stanovima koji su izloženi vrijednostima Lnight u dB(A) proračunatim na visini od 4 m iznad tla u svakom od sljedećih opsega: 45-49, 50-54, 55-59, 60-64, 65-69, >70, na najizloženijoj fasadi, odvojeno za buku drumskog, želježničkog, vazdušnog saobraćaja i buku iz industrijskih postrojenja; 9) uz podatke iz tač. 7 i 8 navode se i podaci o broju stanovnika koji živi u stanovima koji imaju posebnu zvučnu izolaciju, odnosno tihu fasadu, i broj stanovnika koji je ugrožen bukom drumskog, željezničkog, vazdušnog saobraćaja i bukom iz industrijskih postrojenja.

Grafički dio strateške karte buke za aglomeracije izrađuje se na osnovu stručnih podloga u odgovarajućoj razmjeri prema nivou planske dokumentacije.