Het Einde Van De Koude Oorlog

Clingendael Magazine voor Internationale Betrekkingen

HET EINDE VAN DE KOUDE OORLOG: September 25 JAAR LATER Duidelijkheid over drones 2014 Terugblik op Europese verkiezingen Milaan maakt zich op voor 10e ASEM OESO, EAEU, ASEAN…. www.internationalespectator.nl www.twitter.com/intspectator Inhoud

Redactioneel Een kwart eeuw na het einde van de Koude Oorlog 1

Artikelen Het einde van de Koude Oorlog: geen afscheid van de klassieke machtspolitiek | Fred van Staden 2

Het einde van de Koude Oorlog in Europa en daarna | Jan Rood 11

De verstoorde relatie van Midden- en Oost-Europese landen tot Rusland na de Val van de Muur | Hans Renner 17

Transatlantische veiligheid, defensie en strategie: broodnodige hervormingen | Peter Volten 22

Column Nederland, neem een ‘Brexit‘ serieus! | Rem Korteweg 28

Artikel Hoe Europa parlementariseert: de overwinningsreeks van een onbemind EP | Jan Werts 30

Opinie Waar ging het mis?: een terugblik op de Europese verkiezingen | Thomas von der Dunk 34

(On)duidelijkheid bij Drones | Paul Ducheine & Frans Osinga 41

Artikelen De nieuwe rol van de OESO in het internationale bestel | Noé van Hulst 44

De Euraziatische Economische Unie (EAEU) als nieuwe uitdager van de EU? | Niels Smeets 48

De tiende Asia-Europe Meeting (ASEM) | Marjolein Derous 52

ASEAN, politieke en economische integratie en de reactie van China | Meine Pieter van Dijk 56

Respons Geef lokale mensen een stem | Marinus Verwey 61

Boekbesprekingen Grensland. Een geschiedenis van Oekraïne | Karel Onwijn 63

De Congo Codes | Karel Van Hoestenberghe 64

Een toekomst voor Europa; Europa in de storm | Jaap Hoeksma 65

Goodbye to all that? The Story of Europe since 1945 | Martijn Lak 66

Nieuw Verschenen Joris Kreutzer 67

Film Karama has no walls | Judith Spiegel (op achtercover)

II September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Redactioneel Een kwart eeuw na het einde van de Koude Oorlog

eer binnenkort (en wel op 9 november a.s.) is het een kwart eeuw geleden dat de Berlijnse Muur viel, en er een einde kwam aan de Koude Oorlog. In dit septembernummer staan we uitgebreid Z stil bij deze ‘herdenking’. Drie essays behandelen achtereenvolgens de mondiale gevolgen van het einde van de Koude Oorlog en de ineenstorting van de Sovjetunie, in het bijzonder voor de klassieke machtspolitiek; het effect op de Europese integratie; en de gevolgen voor de Midden- en Oost-Europese landen, tot 1989 ‘satellietlanden’ van de Sovjetunie, na 1989 onafhankelijke staten die geleidelijk aan werden opgenomen in de NAVO en de EU, maar die Rusland bleven wantrouwen. En dat wantrouwen tegen Rusland heeft zich de laatste maanden, naar aanleiding van de gebeurtenissen in Oost-Oekraïne, in grote delen van de wereld versterkt, in het bijzonder in Nederland, waar het neerschieten van de MH17 tot een nationale tragedie leidde.

Nederland is nog lang niet bekomen van deze ramp, maar nieuwe uitdagingen dienen zich aan. Zo moet ons land de mogelijkheid van het uittreden van Groot-Brittannië uit de Europese Unie onder ogen zien. Neem een ‘Brexit’ serieus, zo wordt Nederland in de column van deze maand gewaarschuwd. En wat de EU betreft blikken we, met twee bijdragen, nog eens terug op de Europese verkiezingen en wat er vervolgens gebeurde. Het Europees Parlement is weer sterker uit de strijd gekomen; toch leeft, blijkens de lage opkomst bij de verkiezingen, het EP niet bij de Europese bevolking. Dat laat onverlet dat de ‘parlementarisering’ van de Unie doorzet.

Vervolgens aandacht voor belangrijke (economische) samenwerkingsverbanden waar Europa een belangrijke rol speelt, zoals de Asia-Europe Meeting (ASEM) die volgende maand in Milaan haar Tiende Top zal houden en waar cruciale punten op de agenda staan. En dan de ruim 50-jaar oude OESO, die in het bijzonder in de economische en financiële crisis een aanleiding heeft gezien tot zelfreflectie en gesterkt uit dit proces een nieuwe rol in het internationale bestel wil spelen. In het licht van de huidige crisis in Oost-Oekraïne is voorts van bijzonder belang het streven naar economische integratie tussen Rusland, Wit-Rusland en Kazachstan, culminerend in de Euraziatische Economische Unie (EAEU) waar, als het aan Moskou ligt, zich nog veel landen, ook India, Syrië en Turkije, zich bij zullen aansluiten; maar een ding lijkt zeker: Rusland zal de spil in deze Unie zijn (ook al heeft Poetin verklaard dat het niet zijn intentie is de Sovjetunie uit de as te laten herrijzen). De vraag is: wordt ‘Poetins’ EAEU ooit een werkelijke uitdager van onze EU? Tot slot in deze reeks van organisaties de Associatie van Zuidoost-Aziatische Staten (ASEAN). Het economische en financiële integratieproces is van groot belang voor de Zuidoost-Aziatische regio, maar door de grote invloed van China raken de ASEAN-landen verdeeld en worden zij kwetsbaar voor economische fluctuaties in China.

Verder…… acht ijkpunten ten behoeve van meer duidelijkheid in de (nationale) discussie over het ge- Deze aflevering van bruik van drones; de rol van NGO’s in het OS-beleid (hulp en handel); recensies van nieuwe boeken over de Internationale Oekraïne en Midden-Afrika, alsmede van nieuwe visies op Europa. Ten slotte staat in de rubriek ‘Film’ Spectator werd mede deze maand de documentaire Karama has no walls centraal, over de revolutie in Jemen (2011). mogelijk gemaakt door de inspanningen van Ender Rengkung, En het Midden-Oosten dan, zult u zeggen. In ons oktobernummer zal het er vol van staan. Voorlopig student politicologie wenst de redactie u veel leesplezier met deze aflevering van september. aan de Universiteit van Amsterdam, en in de periode juni t/m augustus 2014 stagiair bij de eindredactie. www.internationalespectator.nl

September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Internationale Spectator 1 Fred van Staden Het einde van de Koude Oorlog: geen afscheid van de klassieke machtspolitiek

Het einde van de Koude Oorlog heeft diepe sporen achtergelaten in de internationale betrekkingen

van de afgelopen 25 jaar. Het belangrijkste gevolg was een internationale machtsverdeling waarin

het primaat bij de Verenigde Staten kwam te liggen. Dit zgn. unipolaire moment komt uitdrukkelijk

aan bod in dit artikel, evenals de andere gevolgen van het einde van de Koude Oorlog, t.w. de te-

loorgang van de ‘Derde Wereld’ als politiek project en de ogenschijnlijke terugtred van de geopoli-

tiek als grondpatroon in de interstatelijke verhoudingen.

ie zich waagt aan een verhandeling moment waarop het doek van de Koude Oorlog over de mondiale gevolgen van het definitief was gevallen. Per slot van rekening lan- W einde van de Koude Oorlog, loopt het ceerde Deng Xiaoping al in 1978 zijn radicaal her- risico in een reusachtige valkuil te stappen. Wat is vormingsprogramma, dat de grondslag legde van die valkuil? Dat is de neiging zo ongeveer alle be- de spectaculaire economische successen van langrijke verschuivingen in de wereld na de sleu- China. Dit programma had veel te maken met een teljaren 1989-1991 te herleiden tot de implosie dreigende legitimiteitscrisis van het heersende van de Sovjetunie en de ineenstorting van de na- regime, daarentegen weinig met de verhouding oorlogse bipolaire orde. Jazeker, het einde van de tussen de toenmalige supermogendheden. Wel Koude Oorlog markeert een waterscheiding van zou de ondergang van de Sovjetunie dienen als groot formaat in de internationale betrekkingen schrikbeeld voor het Chinese leiderschap. Het en wie zal betwisten dat de reikwijdte van deze abrupte einde van de sovjetstaat maakte het al- gebeurtenis tot ver over de grenzen van Europa lergisch voor de invoering van perestrojka-achtige gaat. Er valt zelfs iets te zeggen voor de stelling politieke hervormingen. dat de 20ste eeuw in feite met de val van de Muur ophoudt. Maar tegelijk mag men niet blind zijn Of neem een ander voorbeeld: de dreiging van voor de betekenis van ontwikkelingen die zich au- terroristische aanslagen. Het vraagstuk van het Fred van Staden is tonoom, dat wil zeggen, los van het verloop van terrorisme is niet nieuw. Ook vóór 1989-1991 wa- emeritus hoogleraar het Oost-West-conflict, hebben voltrokken. ren in vele landen al organisaties actief die wil- Internationale Betrekkingen lekeurig onder burgers afschuwelijke aanslagen aan de Universiteit Neem de veelbesproken kanteling van de mon- pleegden. Het is waar dat de omvang en inten- Leiden en lid van de diale machtsbalans in de richting van Azië. Dit siteit van die aanslagen daarna zijn toegenomen, Adviesraad Internationale brengt onvermijdelijk de opkomst van China in met uiteraard als climax het drama van 9/11. Deze Vraagstukken. In de beeld. En dan is het goed zich te herinneren dat ontwikkeling is echter eerder toe te schrijven aan periode 1995-2005 was de oorsprong van de langdurige periode van de heftige reactie van vooral radicaal-islamitische hij hoofdredacteur van de onvoorstelbare economische groei die dit land groepen op de versnelling in de modernisering Internationale Spectator. heeft doorgemaakt verder teruggaat dan tot het van traditionele samenlevingen dan aan de zege

2 September 2014 Jaargang 68 nr. 9 van het ‘vrije’ Westen op het Sovjettotalitarisme. Ze varieerden van de zwakte van Amerika’s po- Men doet dan ook geen recht aan de complexi- tentiële rivalen tot het succesvol inspelen van de teit van het hedendaags terrorisme door het op Amerikaanse diplomatie op de tegenstellingen het procrustesbed van het einde van de Koude tussen andere landen (verdeel-en-heerspolitiek). Oorlog te leggen. Een bijzondere aantrekkingskracht in Amerika zelf In deze bijdrage zal een drietal thema’s aan de had het idee van benign hegemony. De Verenigde orde worden gesteld: 1 de doorwerking van de Staten mochten dan wel een ‘hegemoon’ wor- unipolaire machtsstructuur op het optreden van den genoemd, maar het Amerikaanse machts- de Verenigde Staten; 2 de teloorgang van de overwicht en het daarop gebaseerde leider- Derde Wereld als politiek project; en 3 de ogen- schap onderscheidde zich van vroegere vormen schijnlijke terugtred van de geopolitiek als grond- van heerschappij door zijn goedaardig karakter. patroon in de interstatelijke verhoudingen. Elk van De Amerikanen namen immers een onevenredig deze thema’s houdt duidelijk verband met het ein- deel van de lasten op zich om een open handels- de van de Koude Oorlog. Het derde thema raakt systeem in de wereld, met ongehinderde aan de fundamentele vraag naar de aard van de toegang tot grondstoffen en af- wereldpolitiek in de afgelopen 25 jaar en verder. zetgebieden en veilige ver- bindingen, overeind te Een houden. Daarvan Het unipolaire moment profiteerden ook bijzondere De eerloze verwijzing van de Sovjetunie naar de in bijzonder aantrekkingskracht mestvaalt van de geschiedenis betekende dat de mate de lan- Verenigde Staten – de formulering is eindeloos den die men in de Verenigde Staten gebruikt – de sole remaining superpower was ge- emerging po- worden. Deze mutatie in het internationale krach- wers zou gaan zelf had het idee van tenveld was inderdaad revolutionair. Een bipo- noemen. Dat laire machtsstructuur die werd gekenmerkt door zou ook hun ge- ‘benign hegemony’ sterke rivaliteit tussen twee supermogendheden, ringe motivatie ver- maar die dankzij het nucleaire evenwicht wel had klaren om openlijk tegen gezorgd voor een hoge mate van voorspelbaar- het Amerikaanse leiderschap heid in hun gedrag, maakte plaats voor een be- te rebelleren. stel met één overheersend machtscentrum. En dit zonder dat er een militaire botsing tussen Ten gunste van de these van de Verenigde beide stakeholders aan vooraf was gegaan. De Staten als ‘goedaardige hegemoon’ kan worden Verenigde Staten werden op de troon gehesen aangevoerd dat Washington in de jaren ’90 na de van het nieuwe Rome. Gaf het land niet ongeveer eerste Golfoorlog terughoudend was in het ge- de helft van alle militaire uitgaven in de wereld uit, bruik van zijn militaire macht. Na grote offers te was zijn aandeel in het wereldproduct niet circa hebben gebracht om hun land als overwinnaar een kwart en was het vooral op het gebied van uit de Koude Oorlog te laten komen, was het wetenschappelijke kennis en technologie niet se- Amerikaanse volk in meerderheid niet bereid ge- cond to none? Termen als ‘preeminent power’, wapende interventies te ondersteunen. Daarvoor ‘hyperpuissance’ of ‘Überpower’1 werden gemunt schenen ook weinig redenen te zijn, bevrijd als om de uitzonderlijke machtspositie van het land Amerika was van zijn voornaamste strategische te typeren. tegenstander. Tekenend was de weerzin van de Amerikaanse regering om troepen te sturen naar Opmerkelijk was dat reacties op het Amerikaanse het (voormalige) Joegoslavië, toen daar in 1991 primaat in de vorm van mobilisatie van tegen- de hel losbarstte. “We don’t have a dog in this krachten uitbleven, zeker in het eerste decennium fight”, was de fameuze verklaring die president van de post-Koude Oorlog-periode. Dit plaatste George H. Bush’s minister van buitenlandse za- vooral de aanhangers van de realistische school ken, James Baker, ter rechtvaardiging van de voor een intellectuele uitdaging. De theorie van Amerikaanse afzijdigheid aflegde.3 het realisme voorspelt immers dat zwakkere landen zich tegen de machtigste staat proberen te De gedachte dat de Verenigde Staten hun militai- beschermen door zich aaneen te sluiten in een re kracht niet moesten aanwenden in conflicten coalitie teneinde het machtsevenwicht te her- die aan de periferie van de Amerikaanse belan- stellen.2 Diverse verklaringen zijn opgesteld om gen lagen, werkte ook in het beleid van president de veronderstelde anomalie te kunnen plaatsen. Clinton (1993-2001). Het was Madeleine Albright,

September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Internationale Spectator 3 eerst Clintons ambassadeur bij de VN en daarna ver seek a permission slip to defend the American zijn minister van buitenlandse zaken, die de term people.”5 Maar een scheve internationale machts- selective engagement hanteerde als aanduiding balans biedt wel de mogelijkheid tot eenzijdig op- voor de strategie voor het Amerikaanse buiten- treden, niet de politieke drijfveer om daadwerke- lands beleid.4 Daarin paste de snelle aftocht van lijk tot actie over te gaan noch de rechtvaardiging Amerikaanse troepen uit Somalië en de lijdelijke om steun onder de eigen bevolking te verwerven. houding tegenover het bloedvergieten in Rwanda Beslissend waren hier de opmars van het neo- en Congo. Wél waren er beperkte luchtacties in conservatisme6 en de terroristische aanvallen op Irak, o.a. ter bescherming van de positie van de doelen in het Amerikaanse homeland (september Koerden, en in 1998 tegen doelen in Soedan en 2001); beide hebben tot een ongekende active- Afghanistan na de terroristische aanslagen op de ring van de Amerikaanse militaire macht geleid. Amerikaanse ambassades in Nairobi en Dar-es- Salaam. Het was ook het luchtwapen waarvan de De apologeten van het neoconservatisme, zoals Amerikanen gebruik maakten, nu op veel grotere Paul Wolfowitz, meenden dat de aloude tegen- schaal, om samen met Europese bondgenoten stelling tussen wilsoniaans idealisme en hamilto- een halt toe te roepen aan de etnische zuiverin- niaans realisme was overwonnen. De bevordering gen in Kosovo (operatie Allied Force). Tot het eind van de democratie, desnoods op de punt van het toe had president Clinton volhard in zijn weigering geweer, heette in het belang van de Amerikaanse grondtroepen te sturen om een einde te maken veiligheid te zijn. Ook in het Midden-Oosten aan de humanitaire noodsituatie in deze voorma- zouden democratieën niet tegen elkaar vech- lige provincie van Joegoslavië. ten. Hier lag tevens, zo werd verondersteld, de

Madeleine Albright, eerst Clintons ambassadeur bij de VN en daarna zijn minister van buitenlandse zaken, hanteerde de term selective engagement als aanduiding voor de strategie voor het Amerikaanse buitenlands beleid. Foto: Women World Partners

De grote ommekeer ten aanzien van het gebruik sleutel tot de verzekering van Israëls bestaan in van de Amerikaanse militaire macht kwam na de de toekomst. De strijd tegen al-Qaida werd na jongste eeuwwisseling met het presidentschap 9/11 uitvergroot tot een oorlog tegen het terro- van George W. Bush. Het ontbreken van een te- risme in het algemeen. Dat men daarmee terro- genwicht in het internationale stelsel bood hem ristische organisaties in de kaart speelde door de gelegenheid straffeloos een grote troepen- ze groter te maken dan ze in feite waren, is een macht in te zetten in Irak en Afghanistan. Het inzicht dat het moest afleggen tegen het algeme- befaamde unipolaire moment. Niemand was in ne gevoel dat de Amerikaanse veiligheid op het staat de Amerikanen tegen te houden, en de VN- spel stond. Aanvankelijk was een groot deel van Veiligheidsraad al helemaal niet. Weinig verhul- de Amerikaanse bevolking dan ook bereid de of- lend waren wat het laatste betreft de woorden van ficiële lezing te aanvaarden dat de strijd in Irak vice-president Cheney: “George W. Bush will ne-

4 September 2014 Jaargang 68 nr. 9 en Afghanistan nodig was om het Amerikaanse ge Amerikaanse president in veler ogen ten toon grondgebied te vrijwaren van nieuwe aanslagen. heeft gespreid niet alleen een reactie is op het optreden van zijn voorganger – speciaal diens hubris De povere resultaten van de militaire interventies en geloof dat militaire macht een oplossing biedt in beide landen zijn inmiddels genoegzaam be- voor bijna elk politiek probleem. Dit leiderschap kend. Drie jaar na het begin van de Amerikaanse moet vooral ook in verband worden gezien met aanval op Irak concludeerde Christopher Layne: de ontgoocheling die zich van grote delen van de “There is a paradox between the magnitude of Amerikaanse bevolking meester heeft gemaakt American power and Washington’s inability to over de vergeefsheid van zoveel menselijke en use that power to always get what it wants in materiële offers die de Verenigde Staten in de af- international politics.”7 Inderdaad, hegemonie is gelopen tien jaar hebben gebracht. Niet voor de in deze tijd van onderlinge afhankelijkheid lang eerste keer in de geschiedenis is er sprake van niet hetzelfde als almacht. Zeker niet indien men een retrenchment mood en beweegt de slinger geen effectief antwoord weet op de uitdaging van van de Amerikaanse buitenlandse politiek zich in asymmetrische oorlogvoering en men tegen beter een richting van contractie van internationale verweten in het kwetsbare gewas van de democratie plichtingen. probeert over te planten op de onvruchtbare bo- dem van religieus gespleten en etnisch verdeelde samenlevingen, zonder traditie van tolerantie van De teloorgang van de ‘Derde minderheden en onafhankelijke maatschappelijke Wereld’ als politiek project instituties. Het einde van de Koude Oorlog had ook duidelijk zijn weerslag op het voortbestaan van de Het Amerikaanse unilateralisme lokte pogingen ‘Derde Wereld’ als politiek project. Met dit laat- tot soft balancing uit. Dit uitte zich allereerst in ste wordt gedoeld op de aspiraties die de nieuwe de afstand die Frankrijk, Duitsland en enkele van staten van Azië en Afrika, alsook de landen van Amerika’s kleinere bondgenoten namen van het Latijns-Amerika, gezamenlijk aan de dag legden. Iraakse avontuur. Hoewel het praktisch effect van Afgezien van strijd tegen de restanten van over- het verzet in de eigen politieke familie nihil was, zees kolonialisme concentreerden die aspiraties moest de regering-Bush flink afschrijven op het zich op een tweeledige missie: het verwerven van politieke kapitaal dat legitimiteit heet. Het uitte een eigen plaats in de wereldpolitiek en het vin- zich ook in groeiende kritiek van de groep van den van steun voor een eigen model van econo- BRIC-landen die, hoe heterogeen van samenstel- mische ontwikkeling. ling ook, zich niet wensten neer te leggen bij de leidende rol van de Verenigde Staten in de wereld. Zoals bekend berustte de aanduiding ‘Derde De retoriek van het ‘anti-hegemonisme’ van deze Wereld’ in haar oorsprong op de analogie van landen ging niet alleen gepaard met aanspraken de positie van de derde stand aan de vooravond op meer invloed in de gevestigde multilaterale in- van de Franse revolutie. De term kreeg zijn mo- stellingen, maar ook met initiatieven tot oprichting derne betekenis in de context van de rivaliteit van alternatieve internationale organisaties, zoals tussen de naoorlogse machtsblokken. De ‘derde de Shanghai Cooperation Organization, en meer wereld’ stond tegenover de ‘eerste wereld’ (wes- recent de oprichting van een eigen ontwikkelings- terse landen) en de ‘tweede wereld’ (communis- bank en stabiliteitsfonds. Ondanks de relatieve tische landen). De overgrote meerderheid van de teruggang van de Amerikaanse machtspositie in derde-wereldlanden weigerde zich aan te sluiten de wereld bleef de vorming van een effectieve te- bij de militaire allianties van hetzij de Verenigde genmacht echter uit. Staten hetzij de Sovjetunie. Ze wensten niet te worden meegesleept in conflicten die niet in hun Intussen is het buitenlands beleid van Barack belang waren en waar ze in feite buiten meenden Obama doortrokken van een tastend zoeken te staan. De Koude Oorlog werd in die termen be- naar een middenweg tussen interventionisme oordeeld. De betrokken landen zochten hun eigen en isolationisme.8 Waar is het overkoepelend weg in de beweging van niet-gebonden landen. concept, de lijn die de verschillende stippen Niet-gebondenheid mocht niet worden verward van het Amerikaans beleid (Syrië, Iran, China en met afzijdigheid, want de afwijzing van een per- Oekraïne) met elkaar verbindt? Een nadere ana- manent bondgenootschap was één ding, het stel- lyse van het ontbreken hiervan valt buiten het be- ling nemen in concrete internationale kwesties stek van dit artikel. Wel is het gepast aan het slot was iets anders. Bovendien zagen de niet-gebon- van deze paragraaf op te merken dat het terug- den landen voor zichzelf een taak weggelegd als houdend en weifelend leiderschap dat de huidi- verzoener, bruggenbouwer en bemiddelaar in het

September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Internationale Spectator 5 Oost-Westconflict. Aan de geloofwaardigheid van atie in de groep van betrokken landen. Zeker, van deze pretentie werd vooral in westerse landen ge- meet af aan is de regionale en culturele diversiteit twijfeld, speciaal wanneer een quasi-bondgenoot van deze landen groot geweest. Maar er was iets van de Sovjetunie als Cuba optrad als voorzitter dat hen, afgezien van het antikoloniale sentiment, van de beweging. bijna zonder uitzondering bond: het lage niveau van economische ontwikkeling. Dit gemeen- Hoe dit verder ook zij, met de ondergang van het schappelijk kenmerk heeft aanzienlijk aan kracht Sovjetblok had de onderhavige beweging haar verloren. Sommige derde-wereldlanden hebben rationale verloren en daarmee viel ook een pij- zich omhooggewerkt tot groeipolen in de wereld- ler weg onder het politieke project van de ‘Derde economie; er is daarnaast een grote middengroep Wereld’. Sommige auteurs9 hielden vol dat dit nog die zich in de richting van de eerste groep be- niet het einde betekende van dit project als zo- weegt, terwijl er verder enkele tientallen ontwikke- danig, omdat de economische emancipatie van lingslanden zijn die nog tot de echte arme landen de meeste landen in Azië en Afrika nog lang niet kunnen worden gerekend.11 was voltooid. Evenzeer ging de strijd tegen hon- ger, armoede en analfabetisme door. Dit Onder invloed van de geschetste ontwikkelin- laatste is natuurlijk waar, maar gen raakte het begrip ‘Derde Wereld’ in onbruik. het argument gaat voor- In de Engelstalige literatuur kwam meer en meer bij aan het feit dat de term global south op, als aanduiding van een ook het tweede collectief streven naar verbetering van het lot Het Amerikaanse deel van de van de armen in het zuidelijk deel van de wereld missie van in een tijd van toenemende mondialisering. Het unilateralisme lokte de derde- ging hier om meer dan een naamsverandering, wereld- want de nieuwe term had niet zozeer betrekking pogingen tot ‘soft landen, op een bepaalde groep of categorie van landen. balancing’ uit te weten Global south kwam vooral te staan voor transna- het vinden tionaal opererende sociale bewegingen die stel- van steun voor ling namen tegen de zgn. Washington consensus. een eigen ontwik- Concrete voorbeelden van dit nieuwe verschijnsel kelingsmodel, onder waren het World Social Forum, de anti-globalise- grote druk was komen te ringsgroepen die vanuit de basis van een groot staan. Waar de ineenstorting van aantal landen waren ontstaan en de protestbewe- de Sovjetunie in belangrijke mate moest gingen die volop in de schijnwerper van de publi- worden toegeschreven aan het failliet van het citeit kwamen tijdens de ministersconferentie van stelsel van centraal geleide economieën, raak- de Wereldhandelsorganisatie in Seattle in 1999.12 ten ook de experimenten in de ‘derde wereld’ met vormen van socialisme die gepaard gingen Er is nog een aspect dat in deze paragraaf de met grootschalige nationalisaties, economische aandacht verdient en dat betreft de invloed van planning en importsubstitutie, in diskrediet. Het het einde van de Koude Oorlog op het aantal einde van de Koude Oorlog werd gevierd als een conflicten in Azië en Afrika. Tijdens het Oost- triomf van de liberale vrije-marktideologie, na- Westconflict hadden de Verenigde Staten en de tuurlijk vooral in de westerse landen, maar het Sovjetunie uit vrees voor nucleaire escalatie hun deed ook de anti-imperialistische retoriek elders onderlinge rivaliteit vanuit Europa verlegd naar verstommen. “The end of the Cold War did bury gebieden daarbuiten. Een gevolg hiervan waren the idea that some form of state-led development de wars by proxy, oorlogen die cliëntstaten van offered a better way forward than the market,” zo beide supermogendheden onder aanmoediging stelt Michale Cox terecht vast.10 Grote ontwikke- en met steun van deze mogendheden onder el- lingslanden zoals India en Brazilië wezen de weg kaar uitvochten. Dit soort van conflicten behoor- naar re-integratie in de wereldeconomie. Vele de, tenminste in de beschreven context, tot het kleinere ontwikkelingslanden volgden deze weg, verleden. Daarmee kan vermoedelijk ook een van overigens niet altijd uit vrije keuze, maar door de oorzaken worden genoemd van de verminde- dwang van de kant van Washington en de Bretton ring van het aantal gewapende conflicten in Azië Woods-instellingen (IMF en Wereldbank). en Afrika. Een gevolg was ook dat de Amerikanen hun interesse verloren om bepaalde regimes (in Een andere reden om te concluderen tot de te- Congo bijvoorbeeld) overeind te houden, omdat loorgang van de ‘Derde Wereld’ als politiek pro- ze niet langer bevreesd behoefden te zijn voor ject is gelegen in de sterk gegroeide differenti- verlies van invloed aan hun concurrent.

6 September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Transformatie van de Mead schrijft deze fout toe aan een fundamenteel wereldpolitiek? misverstand over de werkelijke betekenis van de Vervolgens rijst de vraag of het einde van de ondergang van de Sovjetunie. De implicatie van Koude Oorlog heeft geleid tot een fundamentele deze ondergang was niet dat de uitoefening van wijziging in de aard van de internationale betrek- harde macht in onbruik was geraakt, maar dat de kingen. Was met het bereiken van dit keerpunt ‘liberale kapitalistische democratie’ een ideologi- ook de rol uitgespeeld van de geopolitiek, de sche overwinning op het communisme had be- traditionele strijd om de beheersing van territo- haald. China, Iran en Rusland zouden zich nooit ria en zeeën en, in samenhang hiermee, de af- hebben willen schikken in de nieuwe geopolitieke bakening van grenzen en invloedssferen? Kon de situatie die volgde op de Koude Oorlog. Hoewel buitenlandse politiek voortaan worden gevoerd deze landen uiteenlopende doelen najagen zijn ze op basis van win-win-situaties waarin het veilig- volgens Mead inmiddels bezig met krachtige po- heidsdilemma was opgelost? En geven recente gingen om de bestaande status quo te wijzigen. ontwikkelingen zoals China’s intimiderend optre- Mead laat in het midden of ze in hun opzet zullen den in de wateren van de Oost- en Zuid-Chinese slagen. Van een ding is hij wel zeker: het proces Zee (en de felle reactie van Japan), de uitbreiding dat deze zgn. axis of weevils op gang heeft ge- van Irans invloed in het Midden-Oosten en na- bracht zal niet vreedzaam zijn. Het streven van tuurlijk de Russische annexatie van de Krim thans China, Iran en Rusland, niet toevallig alle drie il- aanleiding over een terugkeer van de geopolitiek liberal powers, naar uitbreiding van hun invloeds- te spreken? Is er inmiddels sprake van een her- sferen heeft de machtsbalans in de wereld al aan leefd antagonisme tussen de grote mogendheden het wankelen gebracht en de ‘dynamiek van de waardoor het streven naar versterking van mon- internationale politiek’ veranderd. diale instellingen en het zoeken naar een nieuwe wereldorde op de achtergrond is geraakt? In zijn repliek toont Ikenberry zich niet in het minst onder de indruk van Meads alarmistische bood- Over deze controversiële kwesties heeft Walter schap. Hij meent dat Mead zich totaal verkijkt op Russell Mead onlangs in Foreign Affairs een aan- de toestand waarin de wereld zich momenteel be- tal prikkelende stellingen betrokken.13 Zijn uitda- vindt. De kern daarvan vormt nog steeds de door ging werd in hetzelfde blad onmiddellijk beant- de Verenigde Staten geleide internationale orde. woord door John Ikenberry.14 Beide academische Deze is veel stabieler en heeft meer potentie voor zwaargewichten zijn vooraanstaande vertegen- uitbreiding dan door Mead wordt voorgesteld. woordigers van de Amerikaanse foreign policy Eenvoudig genoeg ontbreekt het China, Iran en community, met een reputatie die verder reikt dan Rusland aan het vermogen de grondslagen van de Verenigde Staten. Daarom loont het de moeite deze orde te ondermijnen en het Amerikaanse lei- stil te staan bij hun opvattingen, die totaal ver- derschap uit te dagen. Deze landen zijn eerder te schillende denkwerelden verraden, namelijk die beschouwen als part-time spoilers die ten hoog- van respectievelijk de realistische en de liberaal- ste een gooi doen naar dominantie in hun eigen institutionele school. regio dan als full-scale revisionist powers die in staat zijn een alternatieve wereldorde te schep- Mead vs. Ikenberry. Voor Mead is de terugkeer pen. Daarvoor wantrouwen ze elkaar ook te veel van de geopolitiek geen vraag, overtuigd als hij en missen ze een appealing brand om voldoende is dat men weer getuige is van een ouderwets andere landen aan hun zijde te krijgen. machtsspel in belangrijke delen van de wereld. De hierboven genoemde ontwikkelingen vor- Bovendien zijn China en – in mindere mate – men voor hem het kroonbewijs. Ze beroofden de Rusland te diep geworteld in de wereldecono- Verenigde Staten en vooral de EU van een illusie, mie. Naar het oordeel van Ikenberry slaat Mead namelijk de illusie dat zij zich konden wijden aan de plank mis wanneer hij Amerikaanse regerin- kwesties als de vrijmaking van de internationale gen verwijt geopolitieke kwesties te hebben ge- handel, aan mensenrechten, klimaatverande- negeerd en zich te hebben overgegeven aan een ring, nucleaire proliferatie en aan de versterking blind optimisme over de mogelijkheden verder te van het internationaal recht, zonder dat er reden bouwen aan de ordening van de internationale was zich zorgen te maken over hun internationale verhoudingen. Hij beticht Mead in dit verband machtspositie en existentiële bedreigingen van van het construeren van een valse tegenstelling: hun veiligheid. De ernstige fout die de westerse Washington richt zijn beleid niet op kwesties van regeringen maakten, is te verwachten dat de klas- wereldorde omdat het aanneemt dat geopolitieke sieke machtspolitiek plaats zou maken voor mon- conflicten voorgoed voorbij zijn, maar het spant diale samenwerking. zich op dit gebied juist in om de competitie tussen

September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Internationale Spectator 7 grote landen te beheersen. De vraag of er sprake China. Geheel anders lagen de kaarten voor is van een terugkeer van de geopolitiek, zou dus China. Voor dit land had het einde van de Koude eigenlijk het stellen van een faux problème zijn. Oorlog geen territoriale gevolgen. Niet deze gebeurtenis werkte door in zijn buitenlandse poli- Ook Ikenberry erkent dat het ijveren voor meer tiek, maar de wrok over de vernedering die China macht en invloed eigen is aan de internationale had moeten ondergaan gedurende anderhalve politiek. Hij laat zich evenmin meeslepen door eeuw westerse overheersing. Een heel ander his- fantasieën over de intrede van een netwerkach- torisch referentiekader dus. Voor China deed zich tige wereld, waarin statelijke en niet-statelijke wel de vraag voor of het zich op de lange duur spelers schouder aan schouder problemen op- wilde neerleggen bij een constellatie in de wereld lossen en er sprake is van een onthiërarchi- waarin de Amerikaanse macht niet langer werd sering van bestaande machtsrelaties. Tegelijk geneutraliseerd door de tegenmacht van de voor- toont hij zich optimistisch over de vooruitzichten malige Sovjetunie. Voorlopig wenste het voorrang van het Amerikaanse leiderschap in de wereld. te geven aan de eigen interne ontwikkeling. Maar Belangrijke instrumenten voor dit leiderschap zijn naarmate het Chinese zelfbewustzijn als gevolg allianties, partnerschappen, multilaterale samen- van eclatante economische successen steeg en werking en de aantrekkingskracht van de demo- sinds enige jaren ruimte ontstond voor twijfel of cratie. Uit dit arsenaal zullen de Verenigde Staten de Amerikanen hun Aziatische bondgenoten door ook in de toekomst in ruime mate kunnen putten dik en dun zouden steunen, wierpen de Chinese teneinde hun leidende positie voort te zetten. leiders zich meer en meer op als erfgenamen van de vroegere heersers over het Rijk van het Rusland. Wat te denken van deze botsende Midden. Dit uitte zich in een assertief streven naar zienswijzen? Geen van beide auteurs kan echt regionale dominantie; de Oost- en Zuid-Chinese overtuigen. Een opmerkelijke zwakte in het be- Zee werden als deel van de Chinese invloedssfeer toog van Mead is dat hij voorbijgaat aan het feit beschouwd. De regionale leiderschapsaspiraties dat het einde van de Koude Oorlog voor China, van China moeten echter worden gescheiden van Iran en Rusland een geheel verschillende beteke- zijn meer bescheiden ambities in de wereld als nis had. Het laatste land werd direct geraakt door geheel.15 de aanzienlijke inkrimping van zijn grondgebied en indirect door de uitbreiding van de NAVO en de Iran. Wat ten slotte Iran betreft, wekt het verbazing EU in de richting van zijn nieuwe westelijke gren- dat Mead dit land op een lijn plaatst met China en zen. Waar de eerste post-Sovjetleider Jeltsin zich Rusland als het gaat om landen die de territoriale leek neer te leggen bij de degradatie van Rusland status quo in delen van de wereld bedreigen. Het tot mogendheid van de tweede rang, gold dit na- is waar dat Iran sinds de revolutie van 1979 in on- drukkelijk niet voor zijn opvolger Poetin. Als ty- min verkeert met de Verenigde Staten. President pische belichaming van het gekwetste Russisch George W. Bush beschouwde het land, tezamen nationalisme heeft hij het moment afgewacht met Irak (nog onder Saddam Hoessein) en Noord- waarop hij gedeeltelijk revanche kon nemen op de Korea, als deel van de ‘As van het Kwaad’. Het westerse landen die hun invloedssfeer ten koste is ook waar dat Iran als politiek aanvoerder van van Rusland hadden vergroot. Voor de Russische de sji’itische stroming in het Midden-Oosten kans president diende zich een window of opportunity heeft gezien zijn invloed in Irak en Syrië aanmer- aan toen Oekraïne in de eerste maanden van 2014 kelijk te vergroten, niet het minst dankzij de mis- in een politieke en economische crisis terecht was lukte politiek van Washington ten aanzien van gekomen en alom werd getwijfeld aan de bereid- beide landen. Dit heeft grote bezorgdheid gewekt heid van de Verenigde Staten met Rusland een in Saoedi-Arabië en andere Arabische landen. harde confrontatie aan te gaan over een land dat Maar Irans internationale machtspositie is ver- buiten het NAVO-verdragsgebied lag. Van Europa houdingsgewijs beperkt; het kampt bovendien had Poetin helemaal niets te duchten, afkerig als met grote economische problemen. De verkie- het was zijn economische belangen in de relatie zing in 2013 van Hassan Rouhani tot president met Rusland op het altaar van verheven principes heeft de kans vergroot dat Iran uiteindelijk bereid te leggen. Dat Poetins ambitie om Rusland weer is zijn kernenergieprogramma onder doeltreffend op te stoten tot de rij van grote mogendheden die internationaal toezicht te plaatsen. Een vorm van bepalend zijn voor de ontwikkelingen in de we- accommodatie met de westerse landen is niet reld, uiteindelijk waarschijnlijk tot mislukking is uitgesloten, mede in het licht van de jongste ont- gedoemd, doet aan de juistheid van deze voor- wikkelingen in Irak, waar Amerika en Iran een ge- stelling van zaken niets af. deeld belang hebben om de opmars van ISIS te stuiten. Deze nieuwe werkelijkheid heeft echter

8 September 2014 Jaargang 68 nr. 9 weinig of niets te maken met gevolgen op langere termijn van het einde van de Koude Oorlog.

Maar ook op de kritiek van Ikenberry valt het nodige aan te merken. Zijn rotsvast geloof in de duurzaamheid van de door de Verenigde Staten geleide internationale orde berust op twee veronderstellingen: 1 de bereidheid en het vermogen van de Verenigde Staten om een dergelijke orde overeind te houden; en 2 de bereidheid van China (en andere opgekomen landen) om in ruil voor meer invloed in de internationale organisaties de spelregels van de bestaande orde te aanvaarden. Elk van beide veronderstellingen roept twijfel, zo niet regelrechte tegenspraak, op. De relatieve teruggang in de Amerikaanse macht betekent dat de Verenigde Staten niet meer overal in de wereld hetzelfde gewicht in de schaal zullen kunnen werpen als in de afgelopen twee decennia. Ten minste even belangrijk is echter dat, zoals eerder in dit artikel is opgemerkt, het Amerikaanse volk in meerderheid niet meer de materiële en psycholo- gische lasten lijkt te willen dragen die voortvloei- en uit het leiderschap in de wereld. En wat China vervolgens aangaat, de gedachte dat dit land vrij moeiteloos kan worden ingepast in multilaterale verbanden die in hoofdzaak van westerse makelij zijn, houdt geen rekening met de kloof tussen westerse en Chinese opvattingen over vitale kwesties als nationale soevereiniteit en interven- aanvankelijk – al dan niet schoorvoetend – bij President Poetin, hier tie, democratie en mensenrechten, alsook de rol het Amerikaans leiderschap hadden neergelegd, met premier Rutte op van de staat in het economisch verkeer. Het is leidde de eenzijdigheid van het Amerikaans op- bezoek, is de typische niet aan te nemen dat een nog machtiger wor- treden tot delegitimering van de door Washington belichaming van het dend China zijn eigen ideeën hierover zal willen geleide internationale orde. Hierdoor werd ook gekwetste Russische verloochenen, louter om een ereplaats te verwer- Washingtons diplomatieke positie verzwakt. nationalisme. Foto: ven aan de High Table van het internationaal over- Rijksvoorlichtingsdienst leg. Het antwoord op de vraag of het mogelijk is Rusland werd in het Westen beschouwd als de tussen de gevestigde en opgekomen landen een verslagen tegenstander, maar zag zichzelf niet consensus te bereiken over de basisregels van de zo. Het ging onder Poetin de symptomen verto- toekomstige internationale orde is bepalend voor nen van het syndroom van slachtofferschap en de mate van stabiliteit die de wereld zal kennen. wrok. Slachtofferschap vanwege de beweerde vernederende behandeling door de westerse landen; wrok over zijn degradatie naar de tweede- Tot slot landenliga. Rusland ging op zoek naar revanche Het einde van de Koude Oorlog heeft diepe spo- voor zijn verloren invloed. Hoe diep deze sporen ren achtergelaten in de internationale betrekkin- ook waren, zij strekten zich zeker niet uit tot het gen van de afgelopen 25 jaar. Het belangrijkste gehele domein van de internationale betrekkin- gevolg was een internationale machtsverdeling gen. Zo staan de veel besproken verschuiving waarin, ook op militair-strategisch terrein, het in de mondiale machtsbalans van het Westen primaat bij de Verenigde Staten kwam te lig- naar het Oosten en Zuiden, en in het bijzonder gen. Het zgn. unipolaire moment bood Amerika de sterke opkomst van China, los van de afloop de mogelijkheid, zonder effectieve oppositie van van de Koude Oorlog. Ook de ontwikkelingen in andere landen, in het Midden-Oosten en Voor- het Midden-Oosten en de rol van Iran daarbij, zijn Azië omvangrijke militaire interventies te plegen. overwegend door een eigen dynamiek gedreven. Daarbij stuitte het echter, enigszins paradoxaal, op de grenzen van zijn militaire macht. Waar de Last but not least, de ineenstorting van de potentiële rivalen van de Verenigde Staten zich Sovjetunie heeft zeker geen newtoniaanse om-

September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Internationale Spectator 9 wenteling in de aard van de internationale politiek Oekraïne op zijn retour. Maar wie verder keek dan veroorzaakt. Ogenschijnlijk leek de geopolitiek naar het gepacificeerde gebied van de hoogont- voor het uitbreken van de recente erupties in de wikkelde landen, zag dat de rivaliteit tussen sta- zeeën van Oost-Azië en op het grondgebied van ten nauwelijks was verminderd.

Noten

1 Zie Josef Joffe, Überpower: The Imperial Temptation of America, New 9 Zoals bijv. Caroline Thomas’ beschouwing ‘Where is the Third World York/Londen: W.W. Norton & Company, 2007. Now?’, Review of International Studies, jrg. 25, nr. 5, 1999, blz. 225- 2 Jack Snyder, ‘One World, Rival Theories’, in: Karen A. Mingst & Jack L. 244. Snyder (red.), Essential Readings in World Politics, New York/Londen: 10 Michael Cox, ‘From the End of the Cold War to a New Global Era’, in: W.W. Norton & Company, 6e druk, 2014, blz. 4-5. John Baylis, Steve Smith & Patricia Owens, The Globalization of World 3 Aangehaald in Laura Silber & Allan Little, Yugoslavia: Death of a Nation, Politics. An Introduction to International Relations, Oxford University New York: Penguin Books, 1997, blz. 201. Press, 6de druk, 2014, blz. 73-74. 4 Zie haar Confirmation Statement voor de Commissie voor Buitenlandse 11 Robert B. Zoellick, ‘The end of the Third World’, The International Betrekkingen van de Amerikaanse Senaat, 8 januari 1997. Economy, voorjaar 2010, blz. 40-43. 5 Uitgesproken tijdens zijn rede voor de Nationale Conventie van de 12 Zie Michael Hardt & Antonio Negri, Empire, Harvard University Press, Republikeinse Partij in New York op 2 september 2004. 2001. 6 Zie Stefan Halper & Jonathan Clarke, Americans Alone: The Neo- 13 Walter Russell Mead, ‘The Return of Geopolitics. The Revenge of the Conservatives and the Global Order, Cambridge University Press, 2004. Revisionist Powers’, Foreign Affairs, jrg. 93, nr. 3, 2014, blz. 69-79. 7 Christopher Layne, ‘The Unipolar Illusion Revisited: The Coming End of 14 G. John Ikenberry, ‘The Illusion of Geopolitics. The Enduring Power of the United States’ Unipolar Moment’, International Security, jrg. 31, nr. 2, the Liberal Order’, Foreign Affairs, jrg. 93, nr. 3, 2014, blz. 80-90. 2006, blz. 41-42. 15 Zie Adviesraad Internationale Vraagstukken, Azië in Opmars. 8 Zie bijv. Obama’s Commencement Address voor de militaire academie Strategische Betekenis en Gevolgen, Den Haag, december 2013, blz. van Westpoint op 28 mei 2014. 9-20.

CURSUS INTERNATIONALE POLITIEK

8 DINSDAGMIDDAGEN TUSSEN 7 OKTOBER t/m 25 NOVEMBER 2014

Clingendael Institute

VOER VOOR WERELDBURGERS Nieuwe machtsrelaties door de crisis in Oekraïne, de opkomst van ISIS, het nieuwe Nederlandse ontwikkelingsbeleid, het boren naar schaliegas, de rol van Juncker in de toekomst van de EU, en nog actuelere kwesties komen uitgebreid aan bod in de Cursus Internationale Politiek. Deze cursus geeft u achtergrond en analyse van actuele ontwikkelingen, zodat u op niveau aan discussies kunt bijdragen en nieuwe ontwikkelingen in een context kunt plaatsen. DOELGROEP PLAATS / DATA / KOSTEN De Cursus Internationale Politiek is De cursus vindt plaats in het historische Huys Clingendael,Den Haag. geschikt voor iedereen die in korte tijd zijn De cursus vindt plaats op 8 dinsdagmiddagen van 15:00 tot 17:45 kennis over de meest actuele internationale tussen 7 oktober en 25 november 2014 zaken wil verbreden en verdiepen. De prijs voor deze cursus is €695 inclusief BTW

MELD U AAN Meld u aan via onze website (www.clingendael.nl/academy) door het online aanmeldformulier in te vullen. Aanmelding is mogelijk zolang er plaatsen beschikbaar zijn. Wees er snel bij want er geldt een maximum van 25 deelnemers. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Mara van der Meer ([email protected]).

Clingendael www.10CLINGENDAEL.NL/ACADEMY September 2014Institute Jaargang 68 nr. 9 Jan Rood Het einde van de Koude Oorlog in Europa en daarna

In antwoord op de vraag wat het effect van het einde van de Koude Oorlog op de Europese in-

tegratie is geweest, worden in dit artikel twee perspectieven op de wereld en het Europa van

na de Koude Oorlog opgevoerd: ‘de terugkeer van de geschiedenis’: een ‘politiek-realistische’

visie (Mearsheimer) en ‘het einde van de geschiedenis’: een ‘liberaal-internationalistisch’ visie

(Fukuyama). Twee diametraal tegengestelde perspectieven; deze tegenstelling klinkt ook thans

nog door in het debat over de aard van de huidige internationale betrekkingen, waarin de wereld

van de geopolitiek staat tegenover een meer liberale visie.

as het West-Europese integratieproces van de Sovjetunie, de bevrijding van Midden- zoals dat na de Tweede Wereldoorlog en Oost-Europa en de hereniging van de beide Wbinnen de Europese Gemeenschap tot Duitslanden overleven? Zouden met het verdwij- ontwikkeling kwam een nevenproduct van de bi- nen van de bipolariteit oude breuklijnen weer aan polaire blokstructuur? Of werd dit proces toch de oppervlakte treden, met oplopende spannin- vooral gedragen door ‘autonome’ economische, gen op het Europese continent als onvermijde- politiek-maatschappelijke en institutionele ontwik- lijk nevenproduct; spanningen waaraan ook het kelingen binnen het West-Europese statensysteem West-Europese integratieproject – het symbool zelf, ontwikkelingen die losstonden van de geopo- van naoorlogse verzoening en pacificatie – onver- litieke verhoudingen op het Europese continent? mijdelijk ten prooi zou vallen? Of bood het einde van de Koude Oorlog juist een unieke mogelijk- Die vraag kwam in alle hevigheid op in de periode heid tot voortzetting van de ‘lange vrede’ met 1989-1991, toen in razend tempo het Sovjetrijk andere niet-militaire middelen, waarbij het West- verkruimelde en daarmee een einde kwam aan Europese integratieproject voorbestemd was als een structuur die in de woorden van John Lewis anker te fungeren voor stabiliteit, veiligheid en Gaddis aan de wieg had gestaan van een unie- welvaart binnen breder pan-Europees verband? ke fase van vrede in de Europese geschiedenis: De West-Europese integratie als post-modern de ‘long peace’.1 De periode van 1945 tot 1990, voorbeeld voor de rest van Europa? waarin een gedeeld Europa vrij was gebleven van grootschalig militair geweld; sterker nog, een ge- Deze vragen speelden in de periode 1989-1991. wapend conflict tussen de beide blokdelen was Nu 25 jaar na de val van de Muur kan in ieder ge- op straffe van een nucleair Armageddon welhaast val een tussenbalans worden opgemaakt. Wat is Jan Rood is senior- ondenkbaar geworden. Een ‘negatieve’ vrede die het effect van het einde van de Koude Oorlog op onderzoeker bij Instituut scherp contrasteerde met de voorgaande 45 jaar, de Europese integratie geweest? En, andersom, Clingendael en bijzon- waarin het oude continent zichzelf in twee wereld- hoe heeft dat integratieproces de verhoudingen der hoogleraar aan de oorlogen had vernietigd. in Europa beïnvloed? In antwoord op deze vragen Universiteit Leiden. Hij is gaat het minimaal om vier thema’s: het herenigde tevens hoofdredacteur van Zou die vrede de aardverschuiving van de te- Duitsland; het Oosten van Europa; Rusland; en de de Internationale Spectator. loorgang van de blokstructuur, de ineenstorting Verenigde Staten. Die thema’s zullen hier bespro-

September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Internationale Spectator 11 ken worden. Eerst zal echter worden ingegaan Voor enige zelfstandige pacificerende rol van op de twee tegengestelde toekomstbeelden die de Europese Gemeenschap zag hij geen enkele het debat over de gevolgen van het einde van de ruimte in het Europa van na de Koude Oorlog. De Koude Oorlog domineerden. samenwerking tussen de lidstaten had immers alleen kunnen functioneren bij gratie van de bipolaire blokstructuur. Tegenover de Sovjetdreiging De terugkeer van de hadden de West-Europese landen geen andere geschiedenis: een ‘politiek- keuze dan hun onderlinge conflicten te begra- realistische’ visie ven. Daarnaast had de Amerikaanse aanwezig- De voorspelling dat met het einde van de Koude heid een neutraliserende uitwerking op hun on- Oorlog de ‘lange vrede’ in Europa zou plaats- derlinge verhoudingen. Maar nu de Sovjetunie maken voor hernieuwde spanningen, conflicten als bedreiging wegviel en Amerika afstand nam, en het gevaar van oorlog, komt in het bijzonder zou het onderlinge wantrouwen tussen de West- op het conto van de Amerikaanse politicoloog Europese staten weer de kop opsteken, waarmee John Mearsheimer. In een in 1990 gepubliceerd tevens het fundament onder de Europese inte- geruchtmakend artikel, met als titel ‘Back to the gratie zou wegvallen. Dit laatste in overeenstem- future; instability in Europe after the Cold War’, ming met Mearsheimers stelling dat instituties als schreef hij: “The next decades without the su- de EG een weerspiegeling zijn van de heersende perpowers would probably not be as violent as machtsverhoudingen en geen autonome kracht the first 45 years of this century, but would pro- hebben. Veranderen de verhoudingen, dan verlie- bably be substantially more prone to violence zen ook dergelijke instellingen hun betekenis.4 De than the past 45 years.”2 De ‘lange vrede’ was in conclusie was dan ook duidelijk: “there are good zijn ‘politiek-realistisch’ concept van de interna- reasons for looking with skepticism upon the tionale betrekkingen gebaseerd op drie elemen- claim that peace can be maintained in a multipo- ten: de bipolaire verdeling van militaire macht lar Europe on the basis of a more powerful EC.”5 op het continent; de militaire pariteit tussen de Verenigde Staten en de Sovjetunie als leidende mogendheden; en het mechanisme van nucleai- Het einde van de re afschrikking. Deze (militaire) factoren stonden geschiedenis: een ‘liberaal- in Mearsheimers visie garant voor stabiliteit en internationalistisch’ perspectief daarmee voor veiligheid in Europa. Zouden deze Mearsheimers apocalyptische geopolitieke beeld elementen teloorgaan c.q. een minder prominen- kan haast niet scherper contrasteren met het te rol vervullen, dan zou ipso facto ook de stabili- ‘liberaal-internationalistische’ perspectief op de teit op het continent onder druk komen te staan. wereld van na 1989, zoals in het bijzonder geformuleerd door Francis Fukuyama. In zijn visie En die teloorgang was eigen aan het einde van markeerde het einde van de Koude Oorlog een de Koude Oorlog! Mearsheimer schrijft in 1990, nieuwe fase in de wereldgeschiedenis, waarbij als de Sovjetunie weliswaar de greep op de satel- met de ondergang van de communistische ideo- lietstaten heeft verloren, maar nog niet uiteen is logie definitief het primaat was gevestigd van de gevallen. Maar ook dan voorzag hij een verval van westers-liberale democratie als dominant politiek Rusland als supermacht, een terugtrekkende be- systeem. In Fukuyama’s woorden: “What we may weging van de Verenigde Staten en de opkomst be witnessing is not just the end of the Cold War, van Europese landen (Duitsland, Frankrijk en het or the passing of a particular period of post-war Verenigd Koninkrijk) als ‘major powers’ en aldus history, but the end of history as such: that is, the het ontstaan van een meer multipolaire en tege- end point of mankind’s ideological evolution and lijkertijd instabielere machtspolitieke configuratie the universalization of Western liberal democracy op het Europese toneel.3 Met het verdwijnen van as the final form of human government.”6 de twee bipolaire blokhoofden werd daarnaast ook het pacificerend mechanisme van nucleaire De geschiedenis in de zin van gebeurtenissen zou afschrikking ondermijnd. Mearsheimer zag daar- zich voortzetten. Maar de ‘grote’ geschiedenis in bij slechts één uitweg om de stabiliteit te hand- de zin van een ideeënstrijd had haar eindpunt haven. Naast beperkte blijvende aanwezigheid bereikt met het failliet van de dictatuur van het van de Amerikanen op Europees grondgebied communisme. Een faillissement dat verder ging was het vooral belangrijk dat Duitsland een zeker dan de politiek, maar dat zich ook uitstrekte tot maar beheerst vermogen tot nucleaire afschrik- het economisch handelen. Dat failliet was immers king zou verwerven; dit om de andere Europese niet in de laatste plaats een gevolg van het fa- machten in bedwang te houden. len van het planeconomisch systeem. Waarmee

12 September 2014 Jaargang 68 nr. 9 naast democratie de vrije markt een volgende overwinnaar was op het podium van de geschiedenis - een overwinning die zich via het optreden Voorzag van Reagan en Thatcher naadloos liet vertalen in de neoliberale revolutie die zich in diezelfde peri- Mearsheimer een ode meester maakte van de wereldeconomie, de westerse economieën in het bijzonder. ondergang van de Europese

Vanuit de internationale verhoudingen bezien integratie, in Fukuyama’s visie staat het einde van de Koude Oorlog daarmee model voor een ‘paradigm shift’ in de internatio- vormde het belang van West- nale politiek. De wereld zoals die van de Koude Oorlog, waarin de territoriale staat domineerde Europese landen bij voortzetting en conflict en militaire rivaliteit de boventoon voerden, maakte immers plaats voor een wereld van hun samenwerking juist een waarin het gevaar van conflict bij gratie van de dominantie van democratieën zoveel kleiner was buffer tegen de schokgolven geworden en staten omwille van de eigen welvaart belang hadden bij elkaars welvaart: kortom, van het einde van de de wereld van de economische interdependentie en van democratische handelsnaties.7 Tegenover Koude Oorlog het einde van de ‘lange vrede’ staat hier dan ook de voortzetting van de ‘liberal peace’; een voortzetting van de politieke en economische orde zoals die na de Tweede Wereldoorlog vanuit het Westen onder Amerikaans leiderschap vorm had gekregen, o.a. binnen de Bretton Woods- Commissie: “The EU model of co-operation and instellingen. Een orde waar landen bevrijd van het integration is a pole of attraction for countries in Sovjetjuk zich maar al te graag bij zouden willen our neighbourhood and beyond.”9 Een benade- aansluiten en die zich, nu het knellende keurslijf ring die de kern vormt van de projectie van de EU van de Oost-West-tegenstelling was verdwenen, als een ‘transformative’ of ‘normative power’ bin- middels globalisering als een olievlek verder zou nen het wereldsysteem. Een kenmerk waaraan verspreiden. de Unie haar ‘uniciteit’ ontleent.10

Dit is de wereld waarin de Europese integratie zich weerspiegelt ziet. Onder de vlag van samen- Na 1989: onzekerheid troef werking had zich in West-Europa immers een Twee diametraal tegengestelde perspectieven op ‘post-modern’ bestel ontwikkeld; d.w.z. een sy- de wereld en het Europa van na de Koude Oorlog. steem van democratische markteconomieën die Een tegenstelling die ook vandaag de dag weer elkaar niet bedreigden en die omwille van hun doorklinkt in het debat over de aard van de huidi- samenwerking bereid waren hun soevereiniteit in ge internationale betrekkingen, waarin de wereld verregaande mate met elkaar te delen. Een groep van de geopolitiek staat tegenover een meer li- van staten dus die het klassieke Westfaalse pa- berale visie.11 Daarbij valt op het eerste gezicht in radigma van de absolute soevereiniteit ontstegen het licht van de systeemschok van 1989 veel voor was en aldus als voorbeeld voor de rest van de de analyse (wellicht niet voor de ‘oplossing’) van wereld fungeerde. Waar Mearsheimer een onder- Mearsheimer te zeggen. Saillant in dit verband is gang van de Europese integratie voorzag, was dat het WRR-rapport van 1995 over ‘Stabiliteit en het belang dat West-Europese landen hadden bij veiligheid in Europa’ min of meer een zelfde lijn voortzetting van hun samenwerking in deze visie volgt. Daarin wordt gesproken over een “terug- juist een buffer tegen de schokgolven van het ein- keer van de geschiedenis” en “van de geografie”. de van de Koude Oorlog.8 Sterker, in de ‘nieuwe Het minimale risico op een nucleaire slagenwis- wereld’ vormde de Europese integratie, zoals ge- seling heeft, zo luidde de analyse, plaatsgemaakt ïnstitutionaliseerd in Gemeenschap en Unie, een voor een reëel gevaar van het weer oplaaien van richtpunt voor verdere integratie, zowel in diepte oude conflicten; conflicten die diffuser en geo- als vooral in geografische breedte. De Europese grafisch meer verspreid zijn, waarmee ook de on- Unie was immers in deze wereld een ‘pole of deelbaarheid van veiligheid – een westers kern- attraction’. In de woorden van de Europese beginsel tijdens de Koude Oorlog – onder druk

September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Internationale Spectator 13 Restanten van de komt te staan.12 Een redenering die ook de kern Omineus bij dit alles was dat het vooruitzicht van Berlijnse Muur. De vormt van de Herijkingsnota uit hetzelfde jaar. een Duitse hereniging nu juist bij de Europese Duitse hereniging riep Daarin viel te lezen: “De helderheid van concep- partners van Duitsland oude reflexen opriep in de in Europa oude reflexen ten en structuren die de bipolaire tijd kenmerkte, vorm van vijandigheid en waarschuwingen voor op in de vorm van vijan- is niet terug te verwachten. De machtsverhoudin- een nieuw Duits gevaar. De Europese onmacht in digheid en waarschu- gen verschuiven en versnipperen.”13 deze werd daarbij nog het duidelijkst geïllustreerd wingen voor een nieuw door het feit dat het uiteindelijk aan het verstan- Duits gevaar. Foto: Laika Nu is in het licht van de dramatische geopolitieke dige beleid van de Verenigde Staten (president Ac herschikking de verwoorde vrees voor fragmen- Bush sr.) en dat van de Sovjetunie (president tatie en conflict op het Europese continent op Gorbatsjov) – de beide flanknaties – te danken voorhand begrijpelijk. Allereerst was daar het her- was dat de Duitse hereniging op soepele wijze enigde Duitsland, dat bij menigeen de angst op- plaatsvond. Ook dat was voor diezelfde Europese riep dat het einde van de Duitse deling synoniem partners overigens niet genoeg. Die eisten een was aan herrijzenis van het ‘Duitse probleem’: het hernieuwd bewijs van Duitse betrouwbaarheid eengeworden en machtiger Duitsland dat vanuit in de vorm van een verdieping van de Europese zijn herstelde ‘Mittelage’ wederom een bedrei- integratie middels het Verdrag van Maastricht en ging zou vormen voor stabiliteit en evenwicht op de Economische en Monetaire Unie, om aldus het het Europese continent: Duitsland als ‘zwerfkei’. herenigde Duitsland in te kapselen. Duitsland dat, zo werd gevreesd, van zijn herwon- nen machtspositie gebruik zou maken om zich, Het Oosten van Europa was een tweede factor nu het niet langer ‘muurvast’ lag, los te maken van onzekerheid. Want over de stabiliteit van het van de naoorlogse verankering in EG en NAVO bevrijde Oosten bestond ook grote zorg. Niet ge- (de ‘Westbindung’). Duitsland dat de verleiding worteld in een rijk democratisch verleden, werd van een ‘Alleingang’ niet zou kunnen weerstaan; die regio geteisterd door (potentiële) conflicten ja, wellicht daartoe gedwongen zou worden in over minderheden en grenzen. En hoe etniciteit antwoord op mogelijke instabiliteit aan de eigen een orgie van geweld kon veroorzaken, liet in oostgrenzen.14 diezelfde periode het imploderende Joegoslavië zien. Het midden van Europa, kortom, als een potentieel machtsvacuüm dat inzet van rivaliteit zou

14 September 2014 Jaargang 68 nr. 9 kunnen worden tussen een herboren Duitsland en met het vinden van een evenwicht in de relaties een revanchistisch Rusland. met de twee dominante machten van weleer: de Verenigde Staten en Rusland als opvolgerstaat Met Rusland is de derde bron van onzeker- van de Sovjetunie. heid genoemd. Zou de opvolgerstaat van de Sovjetunie het westerse pad van democratisering en markteconomie opgaan en integreren in de Europese samenwerkingsverbanden, zou het Het land aan interne chaos ten prooi vallen of zou het zich wederoprichten en overgaan tot een asser- einde van de tiever buitenlandse politiek, gericht op herstel van het imperium? Koude Oorlog daagde En dan de Verenigde Staten: via NAVO tijdens de de Unie en haar lidstaten uit in Koude Oorlog de hoeksteen van de westerse/ West-Europese veiligheid. Alom bestond de vrees hun vermogen een eigenstandige dat met de teloorgang van de Sovjetdreiging een Amerikaanse terugtrekking van het Europese politieke rol te spelen in de continent onvermijdelijk was. Alle bouwstenen van de bipolaire orde waren, kortom, losgeraakt. eigen regio en op het Daarmee was onzekerheid troef in het Europa van na 1989. wereldtoneel

De Europese integratie na de Koude Oorlog: een geschiedenis zonder einde Maar wie na 25 jaar de balans opmaakt, kan niet anders concluderen dan dat de geschiedenis anders is gelopen dan door Mearsheimer voorspeld. Natuurlijk, deze geschiedenis is intussen ook Het einde van de Koude Oorlog is ontegenzeg- doortrokken van andere gebeurtenissen die niet gelijk van grote invloed geweest op het Europese (direct) tot het einde van de Koude Oorlog kun- integratieproces. Het heeft de EU in belangrijke nen worden herleid en die eveneens van invloed mate gemaakt tot wat zij nu is. Zonder val van zijn (geweest) op de gang van het integratiepro- de Muur immers geen Duitse hereniging. Zonder ces. Van de versnelling in de verschuiving van Duitse hereniging geen Euro, in ieder geval niet de mondiale machtsverhoudingen, de opkomst in dit tempo en in deze vorm. Zonder het einde van islamistisch geïnspireerd terrorisme, de van de Europese tweedeling geen historisch Arabische lente tot en met de Eurocrisis en de ongekende uitbreiding van de Unie. Zonder het vertrouwensbreuk binnen lidstaten tussen elite en einde van de Koude Oorlog geen einde aan de delen van het publiek – het zijn alle factoren die Sovjetunie. de afgelopen jaren de Unie hebben gevormd.

Het zijn ieder voor zich gebeurtenissen die te Maar bij al deze turbulentie verdienen twee za- herleiden zijn tot de omslag van 1989 en die tot ken in het licht van de twee besproken perspec- op de dag van vandaag doorwerken binnen de tieven vermelding. Ten eerste, alhoewel Europa Europese geschiedenis. Dat geldt voor het her- met name tijdens het eerste decennium van na enigde Duitsland dat zich, alle pogingen tot ‘in- 1989 niet zonder gewelddadig conflict is ge- kapseling’ ten spijt, heeft ontwikkeld tot de spel- weest (Joegoslavië en Kosovo), hebben de door bepalende kracht binnen de EU. Een ontwikkeling Mearsheimer voorspelde desintegratie en frag- die tot nieuwe spanningsvelden binnen de Unie mentatie niet plaatsgevonden. De Unie is de af- heeft geleid.15 Het geldt ook voor de uitbreiding. gelopen 25 jaar niet zonder crises geweest; inte- Niet alleen vereiste zij nieuwe spelregels teneinde gendeel. Maar tot nu toe bleek keer op keer het de Unie bestuurbaar te houden, de oostwaartse ‘autonome’ belang van behoud en verdieping van expansie bracht ook het vraagstuk van de gren- de integratie zwaarder te wegen dan de neiging zen en dat van de relaties met de buren (waar- tot onttrekking. Naar buiten toe fungeerde de EU onder met Rusland) in alle scherpte naar boven. bovendien via het uitbreidingsbeleid als factor En de Unie worstelt 25 jaar na dato nog steeds van stabiliteit binnen groot-Europa.

September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Internationale Spectator 15 Maar, ten tweede, het einde van de Koude Oorlog kelde overeenkomstig het liberaal-internationa- daagde de Unie en haar lidstaten uit in hun ver- listisch perspectief. In die wereld zou de Unie mogen een eigenstandige politieke rol te spelen kunnen excelleren als voorbeeld van postmo- in de eigen regio en op het wereldtoneel. Dat was derniteit en als normatief rolmodel. Maar zoveel de werkelijke verandering van post-1989. Van is 25 jaar later wel duidelijk: die wereld bestaat zo’n rol is 25 jaar later geen sprake. Integendeel, niet. Met een Rusland dat nog immer het einde in alle crises – van Joegoslavië via Kosovo naar van het eigen rijk niet heeft verwerkt, en met een Libië – bleek de Europese afhankelijkheid van de imploderend Midden-Oosten en instabiel Noord- voormalige beschermheer de Verenigde Staten. Afrika op de drempel, wordt de Unie in eigen om- En zelfs in het geval van Oekraïne kan de vraag geving uitgedaagd in haar (geo-)politieke rol. En gesteld worden wat de Europese reactie zou zijn dat binnen een hoe dan ook wankeler en instabie- geweest zonder het initiatief en de druk vanuit ler mondiaal bestel.16 En dat zonder de Verenigde Amerika. Staten als vanzelfsprekende achtervanger en met een Eurosceptisch thuispubliek op de tribune. Nu zou het ontbreken van dat politieke gewicht Kortom, de geschiedenis van de Europese inte- geen probleem zijn, als de wereld zich ontwik- gratie gaat in onzekerheid verder.

Noten

1 John Lewis Gaddis, ‘The Long Peace; elements of stability in the post- 9 Commission of the European Communities, Europe in the world – Some war international system’, International Security, jrg. 10, nr. 4, 1986, blz. practical proposals for greater coherence, effectiveness and visibility, 99-142. Brussel, 8 juni 2006 (COM(2006) 278 final), blz. 2. 2 John J. Mearsheimer, ‘Back to the future: instability in Europe after the 10 Zie o.a.: J.Q.Th. Rood, De Europese Unie in de wereld van morgen, Cold War’, International Security, jrg.15, nr. 1, 1990, blz. 6. Leiden: Universiteit Leiden, 2013 (oratie, 16 september 2013). 3 Zie ook Kenneth N. Waltz, Theory of international politics, New York: 11 Zie o.a. de bijdrage van Fred van Staden in dit nummer (blz. 2-10). McGraw Hill, 1979; en Kenneth N. Waltz, ‘Structural realism after the 12 WRR, Stabiliteit en veiligheid in Europa; Het veranderende krachtenveld Cold War’, International Security, jrg. 25, nr. 1, 2000, blz. 5-41. voor het buitenlands beleid, DenHaag: Sdu Uitgeverij, 1995 (Rapporten 4 Zie o.a.; John J. Mearsheimer, ‘The false promise of international institu- aan de Regering, nr. 48). tions’, International Security, jrg. 19, nr. 3, 1994/1995, blz. 5-49. 13 Ministerie van Buitenlandse Zaken, Herijking buitenlands beleid, Den 5 Mearsheimer, a.w. noot 2, blz. 48. Haag: Ministerie van Buitenlandse Zaken, september 1995. 6 Francis Fukuyama, ‘The End of History?, The National Interest, zomer 14 Zie o.a.: J. de Piere & D. Rochtus (red.), Zicht op Duitsland, Leuven/ 1989. Apeldoorn: Garant, 1994. 7 Zie o.a.: Richard N. Rosecrance, The rise of the trading state: commer- 15 Zie o.a. Marnix Krop, Hart van Europa; Hoe Duitsland ons uit de crisis ce and conquest in the modern world, New York: Basic Books, 1986. voert en tegen welke prijs, Amsterdam: Prometheus/Bert Bakker, 2014. 8 Zie o.a. Robert O. Keohane & Lisa L. Martin, ‘The promise of institutio- 16 Zie: Jan Rood (eindred.), Een wankele wereldorde; Clingendael nalist theory’, International Security, jrg. 20, nr. 1, 1995, blz. 39-51. Strategische Monitor 2014, Den Haag: Instituut Clingendael, juni 2014.

16 September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Hans Renner De verstoorde relatie van Midden- en Oost- Europese landen tot Rusland na de Val van de Muur

Eerst waren zij ‘satellietlanden’ van de Sovjetunie; na de Val van de Muur werden zij onafhankelijk

en lid van de NAVO en van de Europese Unie. Zij bleven Rusland diep wantrouwen. Dankzij de poli-

tiek van de Russische president Vladimir Poetin kregen zij het gelijk aan hun zijde.

e onverwachte Val van de Berlijnse Muur, lietlanden, de opnieuw onafhankelijke Baltische in november van dit jaar een kwart eeuw staten en andere postcommunistische landen D geleden, luidde een nieuw tijdperk in de de westerse samenleving zo gretig omarmd. Zij geschiedenis van Europa in. De Muur, het meest wensten zo snel mogelijk deel uit te maken van in het oog springend onderdeel van het IJzeren de politieke, militaire en economische structuren Gordijn, het symbool van de Oost-West-deling van de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie en van de Koude Oorlog, had zijn historische (NAVO) en de Europese Unie (toen nog Europese functie op slag verloren. Het communistische sy- Gemeenschap geheten). steem dat na de Tweede Wereldoorlog door de Sovjetunie van Stalin aan de landen en volkeren Het afgebrokkelde en verzwakte Rusland onder van Midden- en Oost-Europa was opgedrongen, president Boris Jeltsin in de jaren ’90 boette aan werd in snel tempo afgeschaft. Daar was meestal invloed in. Zo sterk zelfs, dat Rusland in de wes- niet eens veel inspanning voor nodig. Het stortte terse beeldvorming in de internationale politiek vanzelf in. Het uiteenvallen van het ‘Eerste land tot een tweederangs mogendheid degradeerde.1 van het socialisme’, de Sovjetunie, volgde amper twee jaar later, in december 1991. De opname van de nieuwe democratieën in de NAVO en de EU, deze ‘terugkeer naar Europa’, verliep niet probleemloos en naar de bevindingen De langzame “terugkeer naar van Oost-Europese politieke leiders en de publie- Europa” ke opinie veel te langzaam. Te beginnen met de Het Westen, met zijn liberale democratie en ka- NAVO-toetreding. Vóór 1989 stonden in Europa pitalistische markteconomie, heeft gezegevierd twee militaire machtsblokken tegenover elkaar: op de communistische Sovjetdictatuur en de so- het Warschaupact, het militaire machtsinstru- cialistische planeconomie. Om in termen van het ment van de Sovjetunie, en de Noord-Atlantische Oost-West-conflict te spreken: het Westen heeft Verdragsorganisatie, waarin de Verenigde Staten de Koude Oorlog gewonnen. Door de aantrek- de belangrijkste stem in het kapittel hadden. Hans Renner is emeritus kingskracht van ons stelsel, door onze grote mate hoogleraar Midden- en van vrijheid, welvaart en welzijn. Daarom verliep Anders dan de Amerikanen in het Westen werden Oost-Europese geschiede- de hereniging van beide Duitslanden zo soepel; de Russische troepen op het grondgebied van de nis aan de Rijksuniversiteit reeds in oktober 1990 was deze verwezenlijkt. Oostbloklanden door de bevolking als bezettings- Groningen. Om dezelfde redenen hebben de bevrijde satel- troepen beschouwd. Zij onderstreepten op nadruk-

September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Internationale Spectator 17 kelijke wijze de Sovjetdominantie in de regio. In de treding geen haast. In de discussie over hun DDR waren 340.000 Sovjetsoldaten gestationeerd, toelating regende het bezwaren, zowel van de in Tsjechoslowakije 75.000, in Polen 50.000 en in rechter- als van de linkerzijde. Ook in Nederland. Hongarije 60.000. In feite had het Warschaupact De Koude Oorlog was immers voorbij, “Het Rijk binnen de Sovjetinvloedssfeer slechts één rol te van het Kwade”, zoals de Amerikaanse president vervullen: het streven naar meer onafhankelijkheid Ronald Reagan in 1983 de Sovjetunie nog om- en vrijheid militair te onderdrukken. schreef, bestond niet meer, het Warschaupact was ter ziele, de Russische bezettingstroepen Na de interventie van vijf landen van het weer thuis en met president Boris Jeltsin, die Warschaupact in Tsjechoslowakije in augus- het communisme in Rusland definitief had afge- tus 1968, die een einde maakte aan de Praagse schaft, viel best te praten. Waarom zouden zij nog Lente, werd door het Kremlin deze ‘Sovjethulp’ lid van de NAVO moeten zijn? gesanctioneerd. De zgn. Brezjnev-doctrine stelde dat, indien het socialisme in een van de broeder- De toenmalige VVD-leider Frits Bolkestein, een landen zou worden bedreigd, de Sovjetunie de in- uitgesproken tegenstander van de uitbreiding, ternationale plicht had in het desbetreffende land vond dat het Rusland van Jeltsin “niet in een

met alle middelen – inclusief militaire – in te grij- hoek” mocht worden gedreven.3 De tegenstan- pen. Wanneer deze bedreiging zou plaatsvinden ders van de NAVO-uitbreiding verweten de Oost- en door wie, dat bepaalde het Kremlin zelf. Europeanen dat zij overgevoelig jegens Rusland waren en dat zij “atavistische angstreflexen” ver- Het behoeft geen betoog dat na de verwor- toonden. Rusland, anders dan de Sovjetunie, ven onafhankelijkheid de opheffing van het vormde geen serieuze bedreiging meer. De lei- Warschaupact hoog op de agenda van de nieu- dende politici in de prille democratieën zagen we democratieën stond. Zeer tegen de zin van het echter anders. Zij maakten zich zorgen over de Sovjetmaarschalken en Sovjetpolitici, maar het instabiele Rusland van de zwakke Jeltsin en ook van tal van westerse leiders die vreesden vreesden een opvolger die Rusland in een com- voor een verdere ondermijning van de posi- pleet andere richting zou kunnen sturen: in de tie van de Sovjetleider Michaïl Gorbatsjov. Het richting van een dictatuur, met alle consequenties mocht niet baten. Op 1 juli 1991 werd in Praag van dien. het Warschaupact officieel ontbonden middels ondertekening van het opheffingsprotocol door al Het is in deze periode dat de invloedrijke zijn leden, de Sovjetunie inbegrepen. Russische ultranationalistische politicus en lid van het Russische parlement de Doema, Vladimir Toch duurde het nog tot het jaar 1999, dus een Zjirinovski, een toekomstige politieke kaart van decennium na de Val van de Muur, eer de uit- Europa ontwierp. Europa, waarin de Baltische breiding van de NAVO plaatshad, eerst met drie staten, Slowakije en grote delen van Polen aan landen (Polen, Tsjechië en Hongarije) en in 2004 ‘Nieuw Rusland’ zouden toebehoren en Tsjechië met nog eens zeven Midden- en Oost-Europese bijvoorbeeld aan ‘Nieuw Duitsland’. Deze kaart staten (de drie Baltische landen, Slowakije, werd als een ‘rariteit’ in een reeks serieuze Slovenië, Roemenië en Bulgarije).2 Dit lag be- Europese dagbladen afgedrukt.4 Ongetwijfeld paald niet aan de nieuwe lidstaten zelf. De be- tot vermaak van de westerse krantenlezer, maar hoefte aan het NAVO-lidmaatschap was bij hen tot afschuw van menig burger van het ‘andere groot. Zij zochten in het nieuwe postcommunis- Europa’, voor wie de Zjirinovski-kaart een schok tische Europa naar veiligheidsgaranties voor hun der historische herkenning had teweeggebracht. pas verworven onafhankelijkheid. Vooral Polen en de Baltische staten Estland, Letland en Litouwen Toegegeven, Zjirinovski kon nog als een soort hadden gedurende de Tweede Wereldoorlog en clown Popov van de Russische binnenlandse daarna desastreuze ervaringen met de Russen. politiek worden weggezet. De opvattingen van De angst voor het nieuwe Rusland was bij hen de minister van Buitenlandse Zaken, Andrej niet weggenomen. Dit gold eveneens, zij het in Kozyrev, moesten daarentegen wel serieus wor- mindere mate, voor Tsjechië, Slowakije, Hongarije den genomen. Hij introduceerde in een beleids- en Roemenië, die zich na de ineenstorting van het memorandum (1993) de term blizkoje zaroebezjije Sovjetimperium op een relatief veilige afstand van (‘het nabije buitenland’) als een verzamelnaam Rusland bevonden. voor landen en regio’s buiten Rusland waar dit land ‘strategisch belang’ had. Dat wil zeggen in In de ogen van de Oost-Europese ‘NAVO- de voormalige Sovjetrepublieken of, ruimer geïn- sollicitanten’ maakte het Westen met hun toe- terpreteerd, in het gehele voormalige Oostblok.

18 September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Of zoals een Tsjechische politieke analist onlangs opmerkte: “overal daar waar in 1945 de soldaten van het Rode Leger doordrongen en waar zich vandaag nog hun oorlogsgraven bevinden”.5 Hier dient te worden opgemerkt dat de Groot-Russische retoriek waaraan wij onder president Poetin inmiddels gewend zijn geraakt, reeds onder zijn voorganger Jeltsin begon. Zij zorgde onmiddellijk voor de nodige beroering in de Midden- en Oost-Europese hoofdsteden. Het NAVO-lidmaatschap werd vanaf dat moment als acuut ervaren.

Postcommunistische landen forceren toegangsdeur tot de NAVO zelf Wij kunnen stellen dat de toenmalige politieke eli- tes in de postcommunistische landen, met Polen voorop, de toegangsdeur tot de NAVO hebben ‘geforceerd’. Het ging zelfs zover, dat de ont- stemde president Lech Walesa begin 1994 de Amerikaanse president Bill Clinton resoluut liet weten hem niet meer te willen ontmoeten totdat Clinton de uitbreiding van het bondgenootschap zou toezeggen.6 De toezegging kwam en Clinton – met de nodige steun van politici en militaire leiders in eigen land, maar ook in West- Europa – voegde de daad bij het woord. Dankzij de Verenigde Staten werd de uitbreiding gereali- seerd, of dit Rusland nu wel of niet zinde.

Achteraf bezien beschikten de Midden- en Oost- Europese leiders die hun landen de NAVO inloodsten over een vooruitziende blik. Onder Vladimir Poetin (aan de macht sedert 2000) is Rusland inderdaad geleidelijk naar een auto- heeft aangeboden voor al die ellende en misda- Vlagceremonie van ritaire staat afgegleden, met machtsaspiraties den die de Sovjetunie in deze landen op haar Roemeense NAVO- binnen het oude Sovjetgebied. Het eerste teken geweten had. Hoe anders reageerde het demo- troepen in Kandahar, aan de politieke wand kwam in april 2005. In een cratische Duitsland na de Tweede Wereldoorlog, Afghanistan (2012). toespraak tot de enthousiast applaudisserende met de symbolische knieval van Willy Brandt in Achteraf bezien be- Doema-leden noemde Poetin het uiteenvallen Warschau in 1970! Het autoritaire Rusland heeft schikten de Midden- en van de Sovjetunie “de grootste geopolitieke ca- een dergelijk gebaar na het afschaffen van het Oost-Europese leiders tastrofe van de 20ste eeuw” en “een werkelijk Sovjetcommunisme nooit gemaakt. Geen knie- die hun landen de NAVO drama dat tientallen miljoenen Russen buiten de val van Poetin. Integendeel. Op allerlei manieren inloodsten over een Russische federatie achterliet”.7 Dit was, zo bleek bleef het Kremlin in de voormalige landen van de vooruitziende blik. Foto: later, geen terloopse nostalgische opmerking van Sovjetinvloedssfeer stoken om zijn ‘betrokken- NAVO een gewezen Sovjet KGB-overste. heid’ te demonstreren.

Aan de andere kant hadden de nieuwe democra- Nimmer een knieval van Poetin tieën Rusland ook nodig. Zij waren, en zijn nog Poetin het voordeel van de twijfel gunnen, zoals steeds, afhankelijk van zijn leveringen van vooral in West-Europa veelal gebeurde? In de Midden- gas. Sommige landen volledig (Estland, Letland, en Oost-Europese hoofdsteden overheerste de Litouwen, Bulgarije voor 100%), sommige minder scepsis. De Russische leider heeft namelijk nooit (Slowakije 63%, Polen 54%). Deze afhankelijk- een poging ondernomen hun bezorgdheid weg heid maakt de relatie tot Rusland er niet eenvou- te nemen, laat staan dat hij verontschuldigingen diger op.

September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Internationale Spectator 19 Toetreding tot de EU en de Euro De bezorgdheid werd nog groter nadat in januari Net als de NAVO, kent ook de EU drie uitbrei- 2009 de nieuwe Amerikaanse president Barack dingen met de postcommunistische landen. De Obama het Witte Huis had betreden en de relatie grootste uitbreiding, de ‘big bang’, was de eer- met Rusland een nieuwe vorm trachtte te geven. ste in het jaar 2004.8 Tien jaar later lijkt de Oost- De Midden- en Oost-Europese democratieën Europese burger weliswaar nog minder vertrou- vreesden dat de beoogde Amerikaans-Russische wen in de EU te hebben dan zijn West-Europese toenadering ten koste zou gaan van hun soeve- tegenhanger, feit blijft dat het EU-lidmaatschap reiniteit. Tweeëntwintig prominente (oud)leiders het leven aan de andere zijde van het neergehaal- en politieke zwaargewichten, onder wie Václav de IJzeren Gordijn positief heeft beïnvloed. De Havel en Lech Walesa, waarschuwden de pre- economische groei en de welvaart zijn aanzienlijk sident van Verenigde Staten in een open brief toegenomen, de welvaartskloof tussen Oost en voor het ‘Russische gevaar’ door hem een his- West is de laatste tien jaar kleiner geworden, om torische les te lezen: “Onze hoop dat de relatie over de armoedige omstandigheden in het tijd- met Rusland zou verbeteren en dat Moskou onze perk van het communisme niet eens te spreken. volledige soevereiniteit en zelfstandigheid uitein- “Voor ons is delijk onvoorwaardelijk zou accepteren nadat wij Het lidmaatschap van de EU speelt in de veilig- waren opgenomen in de NAVO en de EU, werd 1 mei 2004, het heidsperceptie van sommige nieuwe democra- niet bewaarheid. In plaats daarvan lijkt Rusland tieën, en dan in het bijzonder bij de vier ‘front- terug te komen als een revisionistische mogend- moment dat staten’ (landen die direct grenzen aan Rusland), heid die met 21ste-eeuwse tactieken en metho- een belangrijke rol: Europa als buffer tegen den 19de-eeuwse doelen nastreeft.”12 wij toetraden Rusland en als garantie opdat de “geschiedenis zich niet meer zal herhalen”. De woorden van me- tot de EU, het vrouw Vaira Vike-Freiberga, voormalig presidente Alarmbellen rinkelen weer van Letland, spreken boekdelen: “Voor ons is 1 Na de Russische annexatie van de Krim in maart daadwerkelijke mei 2004, het moment dat wij toetraden tot de 2014 en de militaire bezetting van delen van Europese Unie, het daadwerkelijke einde van de Oost-Oekraïne door Russische separatisten met einde van Tweede Wereldoorlog.”9 ondersteuning van het Kremlin, is van de ‘reset’ van de Amerikaans-Russische relatie niets meer de Tweede In het licht van de potentiële Russische drei- over. De geproclameerde rol van Poetin als be- ging moet ook de invoering van de Euro in de schermer van alle ‘onderdrukte’ Russen buiten Wereldoorlog” Baltische staten worden gezien (Estland in 2011, Rusland heeft bij een aantal Midden- en Oost- Letland in 2014, Litouwen volgt in 2015). De hui- Europese landen de alarmbellen opnieuw doen (Vaira Vike- dige Letse president Andris Berzins zegt hierover: afgaan. Deze ‘Poetin-doctrine’ lijkt immers te “De Euro vormt de bevestiging van het feit dat wij sterk op de Brezjnev-doctrine van destijds. Ook Freiberga, oud- deel uitmaken van het Westen, van Europa. Dit zij maakt een inmenging van Rusland in de inter- is voor vele Letten, wier land Moskou voor een ne aangelegenheden van landen met Russische presidente van halve eeuw bij de Sovjetunie heeft ingelijfd, ook etnische minderheden, of zelfs staten met een vandaag een principiële zaak.”10 ruim aantal Russische ingezetenen, mogelijk. Letland) Niet alle nieuwe EU-lidstaten met een communis- En dan is er nog de agressieve taal van de pre- tisch verleden voelen in die mate als de Polen en sident jegens Oekraïne. De ‘verzamelaar van de de Balten de hete adem van Rusland in de nek. Russische aarde’ Poetin introduceerde voor de Toch stellen zij zich in het algemeen beduidend regio’s van Zuid- en Oost-Oekraïne de historisch kritischer op ten opzichte van de “onbeschaamde beladen benaming Novorossija (‘Nieuw Rusland’). en agressieve politiek” van president Poetin dan Deze term werd reeds in de 18de eeuw in tsaris- hun West-Europese bondgenoten.11 Het verschil tisch Rusland gebruikt voor gebieden ten noorden bleek duidelijk gedurende de Georgische cri- van de Zwarte Zee, die de Russen veroverden en sis in augustus 2008, toen Rusland dit land bin- vervolgens koloniseerden. Behoorde Novorossija nenviel en twee Georgische provincies bezette: vanouds niet bij Rusland?13 Zuid-Ossetië en Abchazië. De nieuwe demo- cratieën waren in rep en roer, terwijl de meeste De halfslachtige reacties van een reeks West- West-Europese EU-leden de schuld van het con- Europese regeringen binnen de EU op Poetins flict zowel bij Rusland als bij de (pro-westerse) bemoeienis met Oekraïne hebben in Midden- en Georgische president Michaïl Sjaakasjvili legden. Oost-Europa tot veel bezorgdheid en zelfs er- gernis geleid, alsmede tot verzoeken om meer Amerikaanse militaire aanwezigheid in NAVO-

20 September 2014 Jaargang 68 nr. 9 verband in Europa, vooral afkomstig van de vier door Groot-Russische retoriek, de door Rusland landen die rechtstreeks aan Rusland grenzen. gebezigde Koude-Oorlogsvocabulaire is daaren- Tot hun opluchting heeft president Obama in tegen intact gebleven. Warschau afgelopen juni toegezegd meer militairen te sturen en de Polen en de Balten verzekerd Er doet zich het laatste jaar in tal van Midden- De dat, indien noodzakelijk, de NAVO alle leden zal en Oost-Europese landen een nieuw verschijnsel beschermen.14 voor: een groeiende aversie tegen de Russen als communistische zodanig. Populair zijn ze in deze contreien nooit In Midden- en Oost-Europa bevinden zich wei- geweest. Zeker niet in de gedaante van de voor- ideologie is nig Putin-Versteher. De roep om de Russische malige bezetter, maar eigenlijk ook niet als toe- machtsaspiraties en agressiviteit te stoppen, is risten of expats van tegenwoordig. Nu worden vervangen door sinds de annexatie van de Krim en het gewa- de Russen medeverantwoordelijk gesteld voor pende optreden van de pro-Russische rebellen de agressieve politiek van ‘hun’ president; 70 tot Groot-Russische in Oost-Oekraïne sterk toegenomen. Het neer- 80% van de bevolking lijkt hem te steunen. Kort schieten van het Maleisische passagiersvliegtuig en bondig: “voor de tragedie van de vlucht MH17 retoriek, maar door een Russische raket boven de separatisti- is Poetin verantwoordelijk, de gevolgen zullen sche regio Donetsk op 17 juli jl, met als gevolg echter alle Russen moeten dragen. En zij zullen de door Rusland 298 slachtoffers waarvan 194 Nederlanders,. het ook voelen!”15 zorgde voor een nieuw dieptepunt in de rela- gebezigde tie met Rusland. De Polen, de Baltische volke- Vijfentwintig jaar na de Val van de Muur bestaat in ren, Tsjechen, Slowaken en andere nationalitei- Europa het communisme niet meer. De bekende Koude-Oorlogs- ten achter het voormalige IJzeren Gordijn wisten uitspraak van Karl Marx dient te worden geherde- uit eigen geschiedenis wat de Nederlanders na finieerd: “Er waart een spook door Europa – het vocabulaire is deze tragische ramp op pijnlijke wijze en met een spook van het Rusland van Poetin.” Het lijkt alsof schok moesten ervaren, namelijk dat president de Koude Oorlog nooit is weggeweest. Ja, zelfs intact gebleven Poetin gezien moet worden als opvolger van de feller geworden. Er is wel een belangrijk verschil. Sovjetleiders van weleer: dezelfde arrogantie van De voormalige landen uit de Sovjetinvloedssfeer, de Russische macht, dezelfde leugenachtige pro- thans lidstaten van de EU en van de NAVO, bevin- paganda, onbeschaamdheid, cynisme, list en be- den zich nu aan de goede kant van het oprijzende drog. De communistische ideologie is vervangen IJzeren Gordijn.

Noten

1 Zie Sipke de Hoop & Stefan van der Poel, ‘Transformaties in Midden- 10 Interview met president Andris Berzins in Dnes, 3 januari 2014. en Oost-Europa’, in: Antoon de Baets, Jaap den Hollander & Stefan 11 De uitzondering vormt het Hongarije van premier Viktor Orbán met zijn van der Poel (red.), Grenzen in beweging. De wereld van 1945 tot bedenkelijke politieke koers. De populistische leider van de Hongaarse heden, Houten/Antwerpen: Spectrum, 2013, blz. 168. Burgerunie (Fidesz) maakte een draai naar het Rusland van Poetin en 2 In 2009 traden ook Albanië en Kroatië tot de NAVO toe. Daarmee is ondertekende dit jaar in Moskou een akkoord inzake de modernisering het aantal lidstaten met een communistisch verleden gestegen tot 12. van een (Russische) kerncentrale in Hongarije. Het benodigde geld, 3 De Volkskrant, 8 februari 1997. ruim 10 miljard euro, werd door Rusland voorgeschoten. Geen kritiek 4 Zie de Volkskrant, 1 februari 1994. op Rusland vanuit Hongarije. Integendeel: een geëtaleerde bewonde- 5 Zbynek Petracek, ‘Srdecne pozdravy z Ruska’ (‘Hartelijke groeten uit ring voor Poetins optreden op de Krim en in Oost-Oekraïne bij de ultra- Rusland’), Lidové Noviny, 14 februari 2014. nationalistische Beweging voor een beter Hongarije (Jobbik) van Gábor 6 Uit de herinneringen van Alexandr Vondra, een naaste medewerker Vona die het gedachtegoed van Groot-Hongarije aanhangt. Jobbik is van de Tsjechische president Václav Havel en de latere minister van de derde grootste partij in het land, goed voor 21% van de stemmen Buitenlandse Zaken van Tsjechië, Lidové Noviny, 2 juni 2014. bij de laatste verkiezingen (april 2014). 7 BBC News, 25 april 2005. 12 Gazeta Wyborcza, 16 juli 2009. 8 Met drie Baltische landen en verder Polen, Tsjechië, Slowakije, 13 ‘Poetin noemt het oosten van Oekraïne “Novorossija”’, de Volkskrant, Hongarije en Slovenië. Roemenië en Bulgarije werden EU-lid in 2007, 18 april 2014. Kroatië in 2013 (zie ook Lotte van Mourik, Jan Marinus Wiersma & 14 Lidové Noviny, 4 juni 2014. Judith Hoevenaars, ‘Tien jaar nade “big bang”‘, in dit blad, mei 2014, 15 Vergelijk Vilém Barák, ‘Spustme novou zeleznou oponu’ (‘Wij moeten blz. 18-22). een nieuw IJzeren Gordijn neerlaten’), Lidové Noviny, 4 juni 2014; en 9 De Volkskrant, 17 januari 2005. Lidovky.cz, 23 juli 2014.

September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Internationale Spectator 21 Peter Volten Transatlantische veiligheid, defensie en strategie: broodnodige hervormingen

Op 7 mei jl. ontving prof. Peter Volten in de Roemeense hoofdstad Boekarest een eredoctoraat van

de National University of Political Studies and Public Administration (NUPSPA), als erkenning voor

zijn bijdrage aan International Relations en Security Studies en voor zijn rol in de steun aan landen

in Centraal- en Oost-Europa om toe te treden tot de NAVO. Onderstaand artikel is een bewerking

van de voordracht die Peter Volten bij deze gelegenheid hield.

it jaar is het 25 jaar geleden dat de doeleinden te leiden en betreft het gebied tussen Berlijnse Muur viel en het communisme in de politieke en militaire dimensies van veiligheid. D Europa ten onder ging. Defensie en stra- Strategie brengt per definitie conflict met zich: tegie waren tot die tijd betrekkelijk duidelijk om- politieke en militaire overwegingen zijn verschil- schreven begrippen. De logica van het Realisme lend van aard en kunnen niet altijd met elkaar en de Koude Oorlog beheerste het veiligheidsden- worden verzoend. ken. Maar toen kwam dan in 1989 plotsklaps de noodzaak tot ingrijpende veranderingen. De naoorlogse generatie nam de uitdaging aan, zij het Het verwarrende kluwen van met gemengde resultaten. Immers, wat te zeg- politiek- en militair-strategische gen van het ingrijpen in voormalig Joegoslavië, in overwegingen Afghanistan, om maar niet te spreken over Irak? Bovendien maken politiek-strategische en mi- De aanpassingen verliepen op zijn zachtst gezegd litair-strategische overwegingen niet altijd deel moeizaam. De aankomende politieke en militaire uit van hetzij puur politieke hetzij zuiver militaire leiders staan evenwel voor een nog grotere uitda- verantwoordelijkheden. De geschiedenis toont ging, niet alleen vanwege de ingewikkeldheid van talloze voorbeelden waarin politieke leiders ge- de hedendaagse veiligheid en strategie, maar ook neigd zijn een militair-strategische benadering te vanwege de broodnodige hervormingen en radi- volgen en te vertrouwen op het gebruik van mili- cale veranderingen in ons denken daarover. taire macht voor het oplossen van een (in wezen) politiek probleem. In dit verband was Saddam Het is goed ons af te vragen wat er inmiddels wél Hoessein een probleem voor de neoconservatie- is veranderd en, nog belangrijker, wat niet is geven in de Verenigde Staten en moest hij eenvou- beurd en nog altijd wordt veronachtzaamd. Wat digweg worden verslagen door de veruit supe- zijn de redenen van de gemengde resultaten en, rieure Amerikaanse militaire macht. De politieke Peter Volten is emeritus- zoals sommigen zullen zeggen, van het falen in doelstellingen zijn daarentegen altijd onduide- hoogleraar in de Theorie een aantal gevallen. Het gaat hier niet louter om lijk en problematisch gebleven. In werkelijkheid, en Geschiedenis der kritiek op genomen beslissingen en gedane za- zo bleek alras, sloten de ingewikkelde politieke Internationale Betrekkingen ken. Enkel en alleen al omdat veiligheidsbeleid vraagstukken in Irak een kortzichtige benadering aan de Rijksuniversiteit ingewikkeld en een deugdelijke strategie nog in- van ‘problem-solving’ en ‘het-wel-even-klaren’ Groningen. gewikkelder is. Strategie beoogt naar gestelde uit.

22 September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Militair-strategisch denken is overigens een be- bovenal verkeerd bij een in wezen politiek vraag- langrijke erfenis uit het Europese verleden, die stuk zo sterk op een militaire aanpak te vertrou- ook is voortgezet tijdens het regime van nucleaire wen. Militaire tekortkomingen bezegelden een afschrikking. Gedurende die tijd, waarin West- politiek echec. Europa druk bezig was het politieke ‘Idee van Europa’ te laten slagen, werden de betrekkingen Vier jaar later blijkt de NAVO niet eens bereid met het oostelijk deel van het continent gedomi- grondtroepen in te zetten in het conflict met neerd door militair-strategische zorgen. In feite Milosevic en bombardeert de Servische lei- waren er geen betrekkingen van betekenis op, bij- ding murw gedurende nota bene meer dan 70 voorbeeld, economisch of internationaalrechtelijk dagen. Zulke zware bombardementen als tac- gebied; er was voornamelijk sprake van een mili- tiek van uitputting verdienen nu niet bepaald de taire confrontatie tussen Oost en West. Veiligheid kwalificatie strategie. Het is ook een gebrekkig en defensie waren gewoonweg synoniemen. We militair-strategisch antwoord. Winning Ugly heet spraken over Westers defensiebeleid, de NAVO de titel van de studie hierover van Ivo Daalder, was een defensieorganisatie beducht voor veilig- later Amerikaans ambassadeur van de NAVO. heidsbeleid. Het gebruik van militaire macht, hoe overwel- digend ook, is geenszins het voor de hand liggende, laat staan vanzelfsprekende antwoord De NAVO en ex-Joegoslavië in de huidige post-Westfaalse, post-Koude Het komt dan ook niet als een verrassing wan- Oorlog-wereldorde. Defensiebeleid neer de defensieorganisatie met een voornamelijk uit de Koude Oorlog is allang militair-strategische cultuur niet goed voorbereid niet meer hetzelfde als blijkt te zijn voor het oppikken van nieuwe taken, veiligheidsbeleid. Ingewikkelde zoals in voormalig Joegoslavië. Zulke missies, Het inzetten van spoedig omgedoopt tot peace-keeping missions, traditionele politieke vraag waren nuttig voor het legitimeren van een grote gevechts- stukken in Irak sloten krijgsmacht en voor het voortbestaan van het eenheden bondgenootschap. ‘Out-of-area or out-of-busi- is van veel een kortzichtige benadering ness’, zoals de voormalige secretaris-generaal minder be- Manfred Wörner het gevaar van niets doen voor lang dan in van ‘problem-solving’ en de NAVO treffend formuleerde. Troepen werden het verleden; met indrukwekkende steun binnen zowel politiek in voorkomen- ‘het-wel-even-klaren’ als maatschappij naar Bosnië gestuurd, ook in de gevallen zijn ze Nederland, waar het hele parlement als één man volkomen irrelevant. uit achter de uitzending van troepen stond. Defensie Maar de praktijk is hard- zelf veranderde niet. leers.

Niettemin, de voorbereidingen voor de missie waren slecht. Legerleiding en commandanten, zowel Terroristen, guerrilla’s en thuis als uitgezonden, hadden een beperkte ken- verzetsstrijders nis van de regio en van de aard van de hevige De koloniale oorlogen in Afrika en Azië zijn hier- conflicten ter plekke. De rol van de zogenaamde van voorbeelden, net zoals de harde les later in soldaat-diplomaat was onbekend, evenals het feit Vietnam. De superieure krijgsmacht van de ko- dat vredeshandhaving het risico loopt van ‘mis- loniale macht leidde niet tot een overwinning. sion creep’: de missie kan overgaan in de veel Een aantal factoren werkte tegen de traditione- gevaarlijker vorm van het met geweld afdwingen le (Europese) vorm van oorlogvoering, zoals de van vrede. Fouten lagen voor de hand en werden motivatie van de inheemse troepen; de tactiek door velen metterdaad gemaakt. Het drama van van ‘hit and run’, waarmee zij voorkwamen een Srebrenica in 1995 was niet de fout van één be- kwetsbaar doel te zijn voor de overweldigende paalde persoon of institutie. Geen van alle waren vuurkracht van de westerse mogendheden; en, op elkaar ingespeeld en de politieke leiders wa- misschien wel het belangrijkste, de lokale steun ren verdeeld over de aanpak van de verschillende van de bevolking, de nationalisten oftewel de vrij- partijen in Joegoslavië. Maar het was vooral de heidsvechters. De westerse legers konden niet wijdverbreide opvatting dat Milosevic en ande- bij de vijand komen, hem niet overmeesteren en re slechteriken een probleem vormden, dat met hem dus ook niet op de knieën krijgen. conventionele middelen en mentale instelling uit de Koude Oorlog kon worden opgelost. Het was

September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Internationale Spectator 23 Vechten tegen terroristen is nog moeilijker, omdat dadige overreactie. De oorlog tegen Irak is zo’n zij niet aan een bepaald gebied zijn gebonden. militair-strategische overreactie die - onbedoeld, Bovendien zijn zij niet uit op een overwinning zoals maar buitengewoon effectief - de politieke islam de antikoloniale vrijheidsstrijders. Conventionele en zijn kruisvaarders in de kaart speelde. In Irak gevechtseenheden zijn niet het juiste antwoord stond het tragische aantal doden en gewonden op de acties van opstandelingen en opstandige onder de bevolking garant voor de ondermijning vechters, die zich over de hele wereld kunnen van de Verenigde Staten, regionaal en wereldwijd. verspreiden. Ze kunnen nodig zijn, maar nooit Daarbij werd terugtrekking uit Irak vroeg of laat voldoende voor een succesvol optreden. Het mi- onvermijdelijk. litair-strategisch zwaartepunt voor een beslissen- de overwinning tegen guerrilla’s, opstandelingen Het is duidelijk dat een veiligheidsvraagstuk, dat of terroristen wordt niet langer bepaald door het in wezen politiek van aard is, ook in die geest samenballen van militaire kracht, zoals in de klas- moet worden beantwoord. Daarmee is niet ge- sieke oorlogvoering. zegd dat het nut van militaire macht volledig is achterhaald. Natuurlijk niet. Maar de militair-stra- De guerrillastrijd uit Mao’s tijd en de huidige ac- tegische benadering mag niet het eerste en nooit ties van opstandelingen en wereldwijd versprei- het enige antwoord zijn. Dat antwoord moet wor- de terroristen zijn voor alles van politieke aard. den gevormd in de politieke context. Dat begint Guerrilla’s en verzetsstrijders beogen de onder- er al mee dat geen enkele militaire actie mag wor- mijning van de vijand op langere termijn, in het den ondernomen zonder politieke en/of militaire bijzonder door het winnen van publieke steun steun in het betrokken land of gebied. Steun op voor hun zaak. De schokkerende effecten van de grond is essentieel en zelfs met die steun blijft de zogenaamde propaganda of the deed, zoals de beslissing iets te doen moeilijk en de uitkomst zelfmoordacties (om 9/11 maar niet te noemen), ervan altijd onzeker. zijn bedoeld voor het mobiliseren van mensen die bereid zijn hun leven te geven en voor het Inachtneming van een aantal gouden regels is overbrengen van de boodschap aan een veel hier aan de orde. Allereerst, indien je de missie breder publiek, dat gevoelig is voor de argumen- niet kunt uitvoeren, begin dan nooit aan militai- ten van de actievoerders. Naast gebruik van de re inmenging van buitenaf. Ten tweede, indien je media gaat het vooral om het doen ervaren van geen duidelijke politieke doeleinden hebt, denk er een existentieel probleem. Het politieke onder- dan niet eens over iets te ondernemen, zo heeft werp moet worden verheven tot een voelbaar althans Carl von Clausewitz ons voorgehouden. veiligheidsvraagstuk van de sympathisanten van Deze grootste filosoof van de oorlog zou nooit de activisten. Tegelijkertijd lokken de terroristen hebben ingestemd met de oorlog in Irak; noch is met opzet een tegenactie uit, liefst een geweld- het waarschijnlijk dat hij de oorlog in Afghanistan had ondersteund. Een politiek-strategische overweging eist grondige kennis en een degelijke analyse van de krachten waar je tegenover komt te staan. Wees er zeker van dat je een degelijk begrip hebt van hun cultuur en politieke motie- ven. Al deze zaken waren onvoldoende bekend in Bosnië, ontbraken volledig in Irak en waren op pijnlijke wijze vergeten in Afghanistan door een ijzingwekkende verwaarlozing van de koloniale geschiedenis en van de meer recente ervaring van de Sovjetunie.

Het is nu natuurlijk makkelijker gezegd dan op het moment van de beslissingen toen. Soms wil men eenvoudigweg iets doen. Bosnië is een voorbeeld van de overtuiging van de zogenaamde internationale gemeenschap te moeten ingrijpen. Uiteindelijk heeft dat geleid tot een redelijke mate van stabiliteit in die regio, vooral door politiek per- De oorlog tegen Irak was een militair-strategische overreactie, die onbedoeld, maar spectief te bieden op ontwikkelingshulp en even- buitengewoon effectief de politieke islam en zijn kruisvaarders in de kaart speelde. tuele aansluiting bij de Europese Unie. Of neem Foto: RNW de recente operaties in Mali. De Franse regering

24 September 2014 Jaargang 68 nr. 9 besloot in januari 2013 dat de opmars van mos- aan de hand van strategie. ‘Peace dividend’ werd limgroepen en Jihadterreur een halt moest wor- snel geïnd en vandaag de dag is een begrotings- den toegeroepen. Eveneens werd het gevaar van evenwicht belangrijker dan welk protest ook van een terroristische basis voor aanvallen op Europa een minister van Defensie en de spaarzame ge- als een deugdelijke reden genoemd. De Fransen luiden van de veiligheidsdeskundigen, om maar handelden buitengemeen snel en maakten goed niet te spreken van de geringe publieke belang- gebruik van het voordeel van strategische verras- stelling voor Defensie. Die ontwikkelingen heb- sing. Ze hadden troepen, wapens en militair ma- ben we eerst gezien in Oost- en Centraal-Europa terieel klaar staan in de regio. Vanaf de eerste dag na 1989 en daarna nog eens, ook bij ons, na de hebben de Fransen het leger van Mali ingelijfd. financiële crisis in 2008. Zo werden gedurende Ongeacht de deplorabele toestand daarvan, het de eerste 20 jaar wapensystemen als tanks met betekende binnenlandse steun in het gevecht. ongeveer de helft gereduceerd, maar het waren Daarnaast werden de naburige landen van de nog altijd grote aantallen: honderden tot duizen- Afrikaanse Unie alsmede de Verenigde Naties ge- den. De laatste paar jaar is de vaart erin gezet en vraagd de operaties bij te staan. Ook werd de EU nog eens zo’n hoog percentage weggewerkt. Het betrokken door trainingen van de veiligheidsdien- gaat inmiddels om tientallen en honderden tanks; sten van Mali. Individuele landen dragen ook bij, in Nederland zelfs nul. zoals Nederland, dat inlichtingenvoorzieningen en transport levert. Samengevat, de missie was welkom in het land en werd gesteund door regio- Drastische daling defensie- nale strijdkrachten en internationale organisaties. uitgaven Een goede aanpak, maar de afloop blijft ongewis. Ook defensie-uitgaven dalen flink gedurende de eerste twintig jaar na 1989, maar verminde- Er blijven meer vragen bij deze eigentijdse lo- ren de afgelopen jaren in een drastisch tempo. gica voor strategie. Wat te zeggen over het feit De Europese lidstaten van de NAVO schrapten dat Jihadisten, actief in West-Europa, vaak niet de afgelopen drie jaar 7,4% van hun begroting. worden geronseld in Mali of Afghanistan, maar bij Per land verschilt de hoogte van de defensie- ons thuis? Zij zijn vaak goed opgeleide burgers. uitgaven nogal, hetgeen van belang is voor de Het nut van een krijgsmacht staat hier overdui- pijn die wordt geleden. Frankrijk en het Verenigd delijk ter discussie. In dit geval hebben we inlich- Koninkrijk kunnen wel met wat minder dan de tingendiensten, politie en justitie, maar geen ge- ruim $50 miljard. Maar wat te zeggen van Polen vechtstroepen, nodig. Inlichtingendiensten zijn de met zo’n $7 miljard of Roemenië met slechts $2,5 logische en bovendien opgelegde keuze voor het miljard per jaar? opsporen van een bijkans onzichtbare dreiging. De bijdrage van conventionele, grootschalige De belangrijkste vraag is evenwel wat de krijgs- eenheden tot zowel internationale als nationale macht metterdaad krijgt voor het geld. Dat ziet veiligheid is dus verschrompeld. De veiligheids- er in het algemeen niet goed uit. Om te begin- vraagstukken zijn veranderd en de veiligheidsor- nen geven de lidstaten tenminste 50 tot 60% uit ganisatie moet daarop inspelen. aan personeel; Roemenië zelfs 80%. De aanschaf van nieuwe wapens is in een zorgelijke staat en echt moderniseren buitengewoon kostbaar, voor Trage hervorming van de iedereen. Nederland spendeert bijvoorbeeld een krijgsmacht defensiebegroting van een heel jaar aan minder Dat is gemakkelijker gezegd dan gedaan. De dan de helft van de oorspronkelijk geplande Joint krijgsmacht laat zich niet eenvoudig hervormen. Strike Fighters – 39 in plaats van 80. Maar wat De veranderingen van de krijgsmachten sinds het te doen in een land met een begroting als bij- einde van de Koude Oorlog zijn dan ook buiten- voorbeeld Roemenië? Daar rijden nog heel veel gewoon traag. Let wel, verandering, zoals het in- zware tanks (437), maar 250 daarvan zijn van het krimpen van de krijgsmacht, is niet hetzelfde als type T-55, een model uit de jaren zestig en ze- hervorming. Hervormingen komen niet tot stand ventig van de vorige eeuw. Slechts 54 TR M1- zonder een duidelijk concept; het verkleinen van tanks van eigen makelij (!) zijn in deze eeuw aan de defensie-inspanning en de krijgsmacht is het Roemeense arsenaal toegevoegd. Deze voor- vooral een gevecht tussen belanghebbenden. De beelden zijn eerder regel dan uitzondering in de krijgsmacht werd na de val van de Muur vooral Europese lidstaten. afhankelijk van de toestand van de nationale economie en van de persoonlijkheid van de minister Hiermee is overigens niet gezegd dat het Westen van Financiën. De structuur werd niet gestuurd niet genoeg uitgeeft aan defensie. De Amerikanen

September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Internationale Spectator 25 geven ongeveer $700 miljard uit en bezitten ruim nog nooit een Battle Group aangeboden voor een 8.000 tanks, 25.000 gevechtsvoertuigen en meer missie, ook niet in Mali, waar zo’n gevechtsgroep dan 13.000 vliegtuigen van diverse soorten. De uiterst welkom zou zijn. De communiqués van de EU spendeert bijna $200 miljard en levert daar- bijeenkomsten van zowel de NAVO als de EU klin- voor 6.500 zware tanks, 46.000 gevechtsvoer- ken mooi: vele oude wensen, goede voornemens, tuigen en ongeveer 2000 gevechtsvliegtuigen. maar geen enkele verplichting tot hervorming van Dit zijn maar illustraties bij benadering. Maar de de vastgelopen defensiemachine. vraag die bij zulke aantallen ogenblikkelijk rijst, is natuurlijk: waarvoor dient een krijgsmacht met Wat betreft de minder belangrijke onderwerpen zoveel materieel? Er wordt in ieder geval in to- op het gebied van defensie, die toch worden op- taal genoeg besteed. Er is ook geen twijfel moge- gevoerd op de agenda van de NAVO, is de aan- lijk dat de Russische Federatie bijna in het niets dacht voor ‘cyber security’ opvallend. Onlangs verdwijnt met de bescheiden begroting van $70 verklaarde het bondgenootschap artikel 5 – een miljard en de grootst mogelijke moeite heeft de aanval op één is een aanval op allen – van toe- vele oude spullen te vervangen. De NAVO heeft passing op dit gebied. Het lijkt alsof een aanval geen groter budget nodig, zo is wel duidelijk. Op op bijvoorbeeld de computers en het internet van dit punt is de Pavlov-reactie van sommige NAVO- de NAVO op zichzelf zou staan en er niets an- lidstaten en de secretaris-generaal op de inlijving ders aan de hand zou zijn in politiek-strategisch van de Krim door Rusland niet geheel gerecht- opzicht. Er is bovendien geen echt goede reden vaardigd. Het punt is, zoals voormalig-secretaris- te bedenken waarom de NAVO als een militaire generaal Lord Robertson heeft opgemerkt, dat verdedigingsorganisatie taken als ‘cyber secu- de NAVO haar geld niet verstandig (‘not wisely’) rity’ op zich zou nemen. Het lijkt eerder contra- spendeert. Het werkelijke probleem van de wes- productief zich te bemoeien met zaken waarin terse defensieorganisatie betreft te grote uitgaven anderen beter zijn. Het gaat er niet om dat het voor niet noodzakelijke of zelfs omstreden zaken onderwerp niet belangrijk is. Zeker niet. Maar voor defensie en te weinig voor een aantal groei- het is zinvoller een politiek-civiel instituut in het ende behoeften met betrekking tot veiligheid. Een leven te roepen, zoals de EU dat heeft gedaan, korte uiteenzetting hierover. dat eerst een bepaald vraagstuk bekijkt en pas daarna beziet waar en in welke mate militaire as- Zoals gezegd krijgt de NAVO niet veel waar voor pecten de aandacht verdienen. Hier wreekt zich haar geld. Jaren van onberedeneerd kappen in de het feit dat de NAVO zich niet heeft aangepast inventaris eisen hun tol. Het grote succes van de aan de ontwikkelingen na 1989 en een meer po- NAVO was eertijds de geïntegreerde planning van litieke inhoud heeft gekregen. Een politiek-civiele de lidstaten; dit is nu al jarenlang schromelijk ver- aanpak van en een meeromvattende benadering onachtzaamd, zo niet opgegeven. We zijn thans tot het vraagstuk veiligheid zijn onderontwikkeld getuige van ongecoördineerde, nationale beslis- gebleven. De NAVO heeft zich daardoor onnodig singen – strikt genomen niet eens volgens een in een ondergeschikte, weinig relevante positie doorwrocht plan – die leiden tot fragmentatie van geplaatst in veiligheidsvraagstukken, zoals is ge- het militair vermogen van het bondgenootschap. bleken in de Maidan-crisis in Kiev, waarin zij een De verkleinde, individuele capaciteiten van de zeer bescheiden politieke rol heeft gespeeld. De landen zijn erg kostbaar geworden in onderhoud EU was daar duidelijker aanwezig en heeft ook en ondersteuning – te veel overhead; ze zijn te haar bijstand op politiek en economisch gebied klein voor een robuuste en langdurige inzet van voortgezet. Onderwerpen als ‘cyber attack’ op gevechtskracht – te weinig taakverdeling en nati- de agenda plaatsen, verschaft het bondgenoot- onale schaalvergroting. Uitgezonderd Frankrijk en schap echt niet meer relevantie op het gebied van het Verenigd Koninkrijk is geen enkele lidstaat in veiligheid; het komt eerder als mal over. staat een onafhankelijke, omvangrijke gevechtseenheid voor langere tijd in te zetten. Er is spra- Onvoldoende aandacht aan politiek-strategi- ke van een wanverhouding tussen de nationale sche benadering tot veiligheid. Wanneer we kij- strijdkrachten en de behoefte aan een coheren- ken naar onderwerpen die wel degelijk van belang te en evenwichtige, internationale krijgsmacht. zijn, maar te weinig naar voren worden gebracht, Zo was de EU niet in staat de al jaren geplande dan valt allereerst de onvoldoende aandacht op Rapid Reaction Force van 60.000 man bijeen te die aan een politiek-strategische benadering tot brengen, in weerwil van het feit dat de lidstaten veiligheid wordt geschonken. Interdependentie – tezamen meer dan één miljoen man onder de in onze geglobaliseerde wereld – is niet meer weg wapenen hebben. Hetzelfde geldt voor de gepre- te denken, niet alleen in financieel en economisch zen Battle Groups van 2.500 man; de Unie heeft opzicht, maar ook op gebieden als werkgelegen-

26 September 2014 Jaargang 68 nr. 9 heid, onderwijs, migratie of humanitaire bijstand. ‘genoeg is genoeg’ in Kiev was een weigering De militair-strategische benadering is geenszins van het volk, het maatschappelijk middenveld, afwezig en mag niet worden veronachtzaamd. nog langer de onrechtmatigheden te verdragen. Gevechtskracht moet er wel zijn voor de nieuwe Antidemocratische maatregelen, concessies aan missies. De twee gaan hand in hand: zonder een Rusland, het verraad om de beslissing het asso- robuuste krijgsmacht zijn humanitaire interven- ciatieverdrag met de EU uiteindelijk niet te teke- ties en dergelijke operaties eenvoudigweg ‘wish- nen, het autocratische en corrupte regime – het ful thinking’. De politiek-strategische benadering werd de men- van de EU heeft meer militaire spierballen nodig. sen teveel. Al deze Een bron- Poetins landjepik op de Krim nen van politiek- Maar de traditionele krijgskunst lijkt zijn tijd te binnen- hebben gehad. Zelfs het gedrag van president landse strategische aanpak Poetin in zijn operatie-landjepik op de Krim was onveilig- geen dreiging van militair-strategische aard. Met heid leid- vergt geduld en een lange- tienduizenden Russische militairen ter plekke den tot een en overweldigende lokale steun stelde Poetin crisis in de termijnvisie; geen quick- de wereld voor een voldongen feit. Hij had geen internatio- enkele gevechtseenheid uit Rusland nodig voor nale veiligheid. fix met de inzet van een klassiek offensief. In het conflict in het oos- Binnenlands ten van Oekraïne is het nog duidelijker. Angst geweld was ge- strijdkrachten voor Russische overheersing was niet ingege- rechtvaardigd, zo ven door de dreiging van een militaire invasie stelde men tegenover met een conventionele troepenmacht, maar door Janoekovitsj en zijn hand- pro-Russische opstandelingen en zelfbenoemde langers. Oekraïne zal niet het bestuurders en, inderdaad, gluiperige speciale enige voorbeeld van politiek-strategi- (commando)eenheden. sche veiligheidsproblemen blijven. Vreselijke corruptie, ongelijkheden, armoede, machteloosheid, Poetin ontkent natuurlijk alle betrokkenheid van verraad, enz. doen zich ook elders veelvuldig deze vermoedelijk Russische militairen. Maar zijn voor. Toekomstige veiligheidsvraagstukken zullen inzet is hier geen landjepik. Zijn bedoeling, ook waarschijnlijk een spiegelbeeld zijn van wat we met de militaire oefeningen aan de grens met in Kiev en Oekraïne hebben zien gebeuren. Deze Oekraïne, was politieke druk uitoefenen op de vraagstukken zijn niet of nauwelijks een zaak voor nieuwe leiding in Kiev om uiteindelijk meer regio- defensie. nale autonomie van de aangrenzende provincies te forceren en eventueel een Oekraïense federatie Een politiek-strategische aanpak vergt geduld en af te dwingen. Poetins doelen waren en zijn voor een lange-termijnvisie; geen quick-fix met de in- alles van politiek-strategische aard. Zijn afwegin- zet van strijdkrachten. De toekomst van bijvoor- gen betreffende kosten en baten vinden plaats in beeld Oekraïne, Moldavië of Georgië is niet af- een interdependente wereld en zijn keuze wordt hankelijk van de militaire macht van de Europese als zodanig afgerekend door het Westen; niet met Unie. Hun veiligheid is meer gebaat bij diploma- militaire spierkracht. Zijn belang in een onstabiel tieke vasthoudendheid en loyaliteit aan het ‘Idee Oekraïne is veel groter dan het belang van het van Europa’ en de beleden morele waarden. In Westen in een gezonde democratie, economie het post-moderne Europa is ‘soft power’ van het en rechtsstaat in dat land. Het militaire superieure grootste belang; daarbuiten misschien wat min- vermogen van het Westen zal deze asymmetrie der, maar nog steeds uiterst belangrijk. Natuurlijk evenwel niet kunnen compenseren. moet vertrouwen daarin worden gesterkt door een toereikend militair vermogen. Maar wel in die Veiligheidskwesties zijn in toenemende mate af- volgorde. Dat is zeker ook van strategisch belang hankelijk geworden van andere oplossingen dan voor de NAVO, wil zij nog een relevante rol spe- die door middel van militair optreden, ook in de len op veiligheidsgebied. Sans stratégie, pas de trans-Atlantische werkelijkheid. Veiligheid van- régie. daag de dag betreft politieke, economische, maatschappelijke en andere niet-militaire onderwerpen die kunnen leiden tot gewelddadig gedrag en dreiging met geweld. De recente noodkreet

September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Internationale Spectator 27 Column Rem Korteweg Nederland, neem een ‘Brexit’ serieus!

Is een ‘Brexit’ nabij? Staat het Verenigd Koninkrijk met één voet buiten de Europese Unie? Na de

mislukte poging van de Britse premier David Cameron om te voorkomen dat Jean-Claude Juncker

president van de Europese Commissie werd, viert euroscepsis in Londen hoogtij. Het wordt tijd

dat Nederland een ‘Brexit’ serieus neemt.

avid Cameron heeft – deels als reactie op de ‘affaire-Juncker’, deels om te reageren op zorgen binnen zijn partij over de opkomst van de eurosceptische UKIP – een aantal kabinetswijzigingen D doorgevoerd. Gematigde Conservatieven zijn vervangen door eurosceptische. Zo is de nieuwe minister van Buitenlandse Zaken, Phillip Hammond, een openlijke voorstander van ‘Brexit’ als er geen significante bevoegdheden uit Brussel terugkomen naar Londen. Ook getuigt Camerons keuze voor de relatief onbekende Jonathan Hill – uit de House of Lords – als Britse EU-Commissaris, niet van de ambitie een zwaargewicht naar Brussel te sturen. De kans op een belangrijke portefeuille in Junckers Commissie, en daarmee een gewichtige Britse stem in Brussel, lijkt daarmee verkeken.

Cameron wil de EU hervormen en bevoegdheden terughalen uit ‘Brussel’ door het Britse EU-lidmaatschap te heronderhandelen. Daarna wil hij in 2017 de resultaten van die heronderhandeling voorleggen aan het Britse volk in een bindend referendum. Cameron wil de term “ever closer union” uit de EU-verdragen wissen, hij wil uitkeringsfraude door EU-immigranten aanpakken en hij wil de Britse rol in Europese jus- titiële samenwerking en misdaadbestrijding heroverwegen. Zijn voorstellen zijn niet overdreven. Maar zijn politieke stijl maakt het moeilijk andere leiders voor zich te winnen. Die stijl wordt ingegeven door een aantal keuzes.

Met zijn referendum-strategie zit Cameron in een lastig parket. Enerzijds moet hij Europese bondgenoten vinden om zijn hervormingsagenda te verwezenlijken. Anderzijds wordt hij thuis politiek afgerekend als hij te pro-Europees overkomt; hij voelt de hete adem van UKIP, en de eurosceptische rechterflank van zijn Conservatieve partij, in zijn nek.

De ‘Juncker-crisis’ heeft dit dilemma versterkt. Camerons keuze om het hard te spelen werkte averechts, en heeft het Britse wantrouwen over Europa aangewakkerd. Na de Europese-Parlementsverkiezingen van 22 mei reisden de Duitse kanselier Angela Merkel, premier Mark Rutte en Cameron af naar de Zweedse premier Frederik Reinfeldt. Een gezamenlijk tochtje in een roeiboot wekte de suggestie dat de vier Noord- Europese leiders eensgezind waren. Cameron uitte felle kritiek op de nominatie van Spitzenkandidat Jean-Claude Juncker. De Luxemburger zou te federalistisch zijn, van de ‘oude garde’ en misschien zelfs anti-Brits. Daarnaast zou het nomineren van Spitzenkandidaten het Europees Parlement teveel invloed geven in het dagelijks bestuur van de EU. De Commissie zou niet gepolitiseerd mogen worden.

Rem Korteweg is ver- Camerons zorgen waren op een aantal punten terecht, maar hij verkeek er zich in hoe breed dit gedeeld bonden aan het Centre werd door zijn collega’s. Merkel, Rutte en Reinfeldt zeiden dat het na de verkiezingen niet om per- for European Reform in sonen ging, maar om prioriteiten voor de komende vijf jaar. Ook wekte hij de woede van de Duitse Londen. Hij richt zich op leider, toen hij suggereerde dat Junckers aanstelling tot een ‘Brexit’ zou kunnen leiden; dreigementen veiligheidsvraagstukken, zijn in de Europese politiek niet “bon ton”. In Brussel vroeg men zich af waarom de nominatie van één buitenlands beleid en Luxemburger, een groot land als het Verenigd Koninkrijk al richting de uitgang kon doen rennen. Europese politiek.

28 September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Camerons hardnekkigheid leidde tot isolement; alleen de gemarginaliseerde Hongaarse leider Viktor Orban steunde hem in zijn verzet. Het gevolg is dat in Westminster het wantrouwen toeneemt dat ‘Brussel’ het speciaal op de Britten gemunt heeft. Het helpt niet dat een aantal landen, die als pro- Brits bestempeld worden, het lieten afweten op een punt van grote zorg voor Londen. Vertrouwen is geschaad. Traditionele bondgenoten als Merkel en Rutte zouden in privégesprekken namelijk hebben gezegd Juncker niet te willen. Het Verenigd Koninkrijk heeft vrienden nodig, maar de Britse regering heeft een geloofwaardigheidsprobleem.

De vraag is of andere Europese landen, waaronder Nederland, door de recente ontwikkelingen eerder geneigd zijn de Britten tegemoet te komen, of juist niet. De Zweedse minister van Buitenlandse Zaken, Carl Bildt, heeft zijn zorgen geuit. In 2013 heeft president Obama gezegd dat de Verenigde Staten een sterk VK in een sterke EU wil. Maar andere leiders houden zich op de achtergrond. Uit angst een Britse onderhandelingspositie te versterken, of omdat ze denken dat het met ‘Brexit’ zo’n vaart niet zal lopen. De gunningsfactor speelt ook een rol. Zijn andere landen bereid het Verenigd Koninkrijk tegemoet te komen, wanneer het land dreigt uit de EU te stappen? Dwarsliggers en zuurpruimen worden niet graag geholpen. Snappen de Britten het Franse adagium “c’est le ton qui fait la musique” wel?

Maar in de aanloop naar de nationale verkiezingen van mei 2015, kiest Cameron voor een Engels slogan, “all politics is local”. Cameron schuift de Europese politiek opzij om de pijlen te kunnen richten op UKIP. Als grote winnaar van de Europese-Parlementsverkiezingen (met 27% van de stemmen), gaat UKIP, geleid door Europarlementariër Nigel Farage, deelnemen aan de nationale verkiezingen. In een recente opiniepeiling staat UKIP op 13% van de stemmen. Dit zou genoeg zijn om de Tories van een verkiezingsoverwinning af te houden. De Tories roeren zich en Cameron maakt een ruk naar rechts. Met de keuze voor Lord Hill als EU-Commissaris vermijdt Downing Street ook een onzekere tussentijdse lokale verkiezing. Westminsters eurosceptische retoriek zal toenemen naarmate de verkiezingen naderen. Cameron geeft Als de Tories de verkiezingen winnen, kunnen de verslechterde verhoudingen met ‘Brussel’ en de toegenomen eurosceptische retoriek ertoe leiden dat Britse wensen voor heronderhandeling niet ingewil- de voorkeur ligd worden. De werkverhouding tussen de Britse leider en Juncker – die een sleutelrol heeft tijdens een heronderhandeling – is, zwak gezegd, moeizaam. Cameron kan met lege handen komen te staan. Het aan verkiezings winnen van een referendum wordt dan moeilijk. retoriek boven Zelfs als de Tories de verkiezingen niet winnen, verdwijnt de ‘Brexit’-discussie niet. Hoewel Labour geen referendum wil, hebben de Liberal Democrats zich nog niet uitgesproken. Zij zijn traditioneel voorstander Europese politiek van referenda. Een coalitie tussen beide partijen kan alsnog voor een referendum kiezen. Bij verlies zullen de Conservatieven Camerons leiderschap ter discussie stellen. De nieuwe Tory-leider (bijvoorbeeld de burgemeester van Londen, Boris Johnson, of oud-minister van onderwijs, Michael Gove) zal meer eurosceptisch zijn, en de roep om een referendum zal sterker worden. Die komt dan misschien niet in 2017, maar later.

Cameron geeft de voorkeur aan verkiezingsretoriek boven Europese politiek. Daarmee riskeert hij vervreemding in Europa en duwt hij de Britten langzaam richting de uitgang. Het is een riskante strategie, want het moge duidelijk zijn dat Europese leiders geen zin hebben gechanteerd te worden door de Britse binnenlandse politiek. Maar er staat meer op het spel.

In de Oekraïne-crisis ontpopt het Verenigd Koninkrijk zich als aanjager voor een stevig Europees sanc- tieregime tegen Moskou. Londen leidt de discussie over energieveiligheid binnen de Unie. De Britse stem is belangrijk om een open en liberale Europese interne markt te behouden en te verdiepen. De Britten zijn voorstander van een Unie die naar buiten is gericht, een actief buitenlands beleid voert en handels- verdragen met andere landen sluit. Net als Nederland. Na ‘Brexit’ zal de interne politieke balans van de Europese Unie verschuiven richting het zuiden. En als er één lidstaat uit de Unie treedt, waarom niet meer? Naarmate het risico van een ‘Brexit’ toeneemt, doet Den Haag er goed aan zich te verdiepen in de gevolgen ervan voor de toekomst van een Europese Unie waar wij nog wél deel van zijn.

September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Internationale Spectator 29 Jan Werts Hoe Europa parlementariseert: de overwinningsreeks van een onbemind EP

Wie is de baas? Die vraag is in de EU nooit te beantwoorden. Zes officiële instellingen, circa dui-

zend direct betrokken politici, vijftigduizend functionarissen en niet te vergeten 28 aangesloten

staten strijden dagelijks voor hun invloed. Zo dwong deze zomer het Europees Parlement af wie

de nieuwe Commissievoorzitter wordt. Daarvóór wees de Europese Raad altijd die voorzitter aan.

Wat zijn de consequenties? Wordt de EU een parlementaire democratie?

e Europese Unie kent dertien topfuncties Juncker, meteen “onze officiële kandidaat die op uiteenlopende wijze worden ver- Commissievoorzitter”, aldus het EP. D deeld.1 Artikel 17.7 van het Verdrag betreffende de Europese Unie (VEU) regelt de keuze van de Commissievoorzitter. Dat artikel weerspie- Juncker echte federalist gelt enige ambivalentie. “Rekening houdend met Intussen dreigde prime minister David Cameron de verkiezingen voor het Europees Parlement dat het Verenigd Koninkrijk de EU zou verlaten, (…) draagt de Europese Raad met gekwalificeer- als de “federalist” Juncker voorzitter zou worden. de meerderheid van stemmen bij het Europees Juncker is inderdaad een rasechte federalist. Hij Parlement een kandidaat voor het ambt van voor- beroemt zich erop sluipenderwijs via voldongen zitter van de Commissie voor. Deze kandidaat feiten (“de meeste mensen begrijpen toch wordt door het Parlement bij meerderheid van niet wat is beslist”) het publiek “stap voor stap zijn leden gekozen.” Het Parlement kiest, maar er Europa in te rommelen”.2 Een Federaal Europa is altijd maar één kandidaat. Wijst het EP die ene met omvangrijke bureaus is voor ministaat kandidaat af dan levert de Europese Raad “bin- Luxemburg van vitaal belang. Juncker was enkele nen een maand” één nieuwe. jaren geleden woest toen andere EU-landen even knabbelden aan de reeks EU-instellingen (van Al 13 keer sinds 1958 wezen de staatshoofden het Hof van Justitie tot het EP en de Europese en regeringsleiders de Commissievoorzitter Investeringsbank) gevestigd in Luxemburg. Verder aan. Sinds het Verdrag van Amsterdam (1999) was het Juncker die (tevergeefs) euro-obligaties is de goedkeuring van het Europees Parlement wilde invoeren. Daarmee harmoniseer je de sterk vereist. Maar nu heeft het EP, met warme steun uiteenlopende nationale staatsschulden. Dat zou van de Commissie, de rollen ineens omgedraaid. een grote stap zijn naar een federaal Europa. De vier grote politieke fracties kozen voor de Europese verkiezingsstrijd als mascotte ieder Na enig aarzelen over Juncker liet kanselier een zogenaamde Spitzenkandidat. Zodra de Angela Merkel medio juni Cameron vallen. Zij christendemocraten vervolgens als grootste besloot dat de Europese Raad toch maar moest Jan Werts is EU- tevoorschijn kwamen, was hun Spitzenkandidat, kiezen voor de bij sommigen omstreden kandidaat mediacorrespondent in de Luxemburgse oud-premier Jean-Claude van het EP. Zij en ook Herman Van Rompuy, de Brussel. voorzitter van de Europese Raad, wilden geen

30 September 2014 Jaargang 68 nr. 9 De Europese- Parlementszaal: het echte machtscentrum binnen de EU? Foto. Flickr.com – Sébastien Bertrant

machtsstrijd met het EP, zeiden ze. Europa was ondernemen? Niemand kan het EP beletten bo- dan maandenlang stil gelegd en het publiek nóg venstaand kunstje de volgende keer weer op te meer daarvan vervreemd. En uiteindelijk had het voeren. EP toch gewonnen. Zo werd Juncker het. Eerst in de Europese Raad van 27 juni, met alleen het Het Europees Parlement heeft iets tegen de Verenigd Koninkrijk en Hongarije tegen; daarna Europese Raad. Lees de notulen maar na van het in Straatsburg met 422 stemmen, waar er 376 debat met de voorzitter van de Europese Raad na vereist waren. Tot zover de feiten, nu enkele iedere top. Het is echt nóóit goed.4 Deze overwin- gevolgen. ning zal Straatsburg dus wel smaken. Toch is er een optie waarbij de Europese Raad zijn preroga- tief om de kandidaat aan te wijzen alsnog terug- Putsch van het Parlement wint. Het EP kan alleen iemand opdringen zolang Dit is een putsch van het Europees Parlement het daarover uniform eens is. Dat laatste zou vol- tegen de Europese Raad; een zorgvuldig gende keer best wel eens kunnen mislukken. Dan voorbereide machtsgreep. De Europese Raad is de Europese Raad weer aan zet. noch andere politici, laat staan de media, hebben dit zien aankomen. Niemand nam destijds de truc met die Spitzenkandidaten serieus. Veel politieke Geduvel met Spitzenkandidaten leiders, onder wie premier Rutte, deden zelfs mee Achter de Spitzenkandidaten waaruit de bevolking door de eigen Spitzenkandidat, in Rutte’s geval mocht kiezen zit een gekunstelde redenering. Het de liberaal Guy Verhofstadt, te steunen. EP wil van Europa een parlementaire democratie maken. Met de Commissie als Europese regering Tijdens de Europese Raad van 26 en 27 juni pro- in spe en het Parlement als controleur die haar beerden Rutte en de andere regeringsleiders naar huis kan sturen. Waarnemend EP-voorzitter hun historic humiliation (aldus de Britse media) Gianni Pittella schetste voor de Europese Raad te bagatelliseren. Rutte c.s. besloten zich la- van juni “een historisch keerpunt ten gunste van ter nog eens te “buigen over het proces dat in de democratie in Europa”. de toekomst moet leiden tot de benoeming van de voorzitter van de Europese Commissie”.3 Mooi gezegd, maar wat kan de Europese Raad

September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Internationale Spectator 31 Juncker als kampioen van de voorzitter Jeroen Dijsselbloem om op 6 januari Europese democratie? jl. via de Nederlandse tv kond te doen van EP-voorzitter Martin Schulz, CDA-delegatie- Junckers drankprobleem. Dat is opgepikt door de chef Esther de Lange en talloze andere Euro internationale media. Franse kranten noemden parlementariërs vinden van wel. Zij zien een direct Juncker vervolgens un pochard (zuiplap).7 Dit blijft verband tussen de uitslag van de verkiezingen en de Luxemburger levenslang achtervolgen. Een de nieuwe Commissievoorzitter. Probleem is ech- kras op zijn ziel. Het is totaal ongebruikelijk om je ter dat niet één van de 395.000.000 stemgerech- voorganger als voorzitter af te branden. Nergens tigden op Juncker heeft kunnen stemmen, zelfs is bovendien gebleken dat Junckers lifestyle zijn niet in Luxemburg. Wat is dan zijn mandaat van werk negatief beïnvloedt. de kiezers in Europa? Wie niet in Vervolgens het enorme geaarzel van premier Rutte over Juncker als kandidaat. Dat was toch Junckers De Europese Gromyko wel verrassend. Te meer omdat Juncker bekend Dat Juncker een weinig populair federaal Europa staat om zijn zorg voor de kleinere landen zoals adresboekje wil met veel macht voor Brussel en bovendien een Nederland.8 Zijn Belgische collega Elio di Rupo drank- en rookprobleem heeft, werd hem kennelijk verwelkomende destijds meteen ‘Jean-Claude’ staat, telt niet vergeven. De man heeft er dan ook dertig jaar op- als kandidaat-voorzitter. Rutte was in Brussel na zitten als bewindsman of premier. Hij verslaat re- afloop van twee Europese Raden daarentegen echt mee in cordhouder Andrei Gromyko (1957-1985), de mi- zéér aarzelend, ja zelfs terughoudend. De Benelux nister van Buitenlandse Zaken van de Sovjetunie. telt duidelijk niet mee in Den Haag. Maar waarom Europa Wie niet in Junckers adresboekje staat, telt niet Juncker zo van Nederland vervreemden? Is dat in echt mee in Europa. Laten wij deze doorgewin- ons belang? terde, gevatte, polyglot wheeler en dealer vooral niet onderschatten. Maar kan hij, inmiddels bijna zestig, fysiek vijf jaar lang een Commissie leiden Geen ‘Mickey Mouse parlement’ met 27 rivaliserende Commissarissen, 25.000 Voor het eerst sneed het Europees Parlement de functionarissen en 28 regeringen die veel van hun Europese Raad, hoewel politiek de allerhoogste ‘president’ verwachten?5 instelling, de pas af. Dit is nu al de zevende klinkende zege van een EP, dat zodoende zijn invloed Wilde men wel een sterke Commissievoorzitter? blijvend versterkt. Zeven keer scoren binnen 35 Jacques Delors, de beste ooit, vertrok al jaar (sedert 1979) is knap.9 Veel nationale parle- twintig jaar geleden. Daarna heeft de Europese menten hadden meer tijd nodig om hun machts- Raad nooit meer een kanjer gezocht. Het EP positie te bevechten. Het ‘Mickey Mouse parle- continueert deze aanpak. “Dit hele gedoe ment’, aldus destijds de Britse premier Margaret verzwakt de Commissie. En dat komt Merkel en Thatcher, bestaat niet meer. president Hollande perfect uit. Het verruimt hun marge de manoeuvre”, concludeert een hoge Het eerste gevecht ging over de deelname aan Commissiefunctionaris. de wetgeving. Inzet was het daardoor befaamd geworden Isoglucose Arrest van het Hof van Diverse regeringen, waaronder de Nederlandse, Justitie. De Commissie had bij de Ministerraad willen ‘Brussel’ wat afslanken. Europa heeft een wetsvoorstel neergelegd om de productie van volgens minister van Buitenlandse Zaken Frans isoglucose (suiker gewonnen uit tarwe) te rege- Timmermans teveel naar zich toegetrokken en len. Het EP moest advies uitbrengen. Vanwege de daardoor het publiek van zich vervreemd. Maar verkiezingen van 1979 lukte dat niet meteen. De deze Commissievoorzitter is een opsteker voor EU-Ministerraad stelde de Verordening vast zon- hen die juist méér Europa nastreven. Junckers der op het Parlement te wachten. Het Hof sprak eerste grote toespraak tot het EP leert dat hij over daarover een vernietigend oordeel uit. Europese de hele lijn véél meer Europa wil.6 Niet alleen bij wetgeving zonder EP kan sindsdien niet meer. de muntunie, waar dit wel nodig is. Daarbij kiest Juncker nadrukkelijk voor de federale weg, zo zei De tweede overwinning betrof het budgetrecht. hij. Aanvankelijk dragen de ministers van financiën de beurs. In 1979 zet begrotingsrapporteur Piet Dankert het mes in de landbouwpolitieke uitgaven Kabinet vergat Benelux (dan 78% van de begroting). Op zijn aandringen Nederland heeft als Benelux-partner hier zwak verwerpt het EP in 1980 de begroting. Sindsdien geopereerd. Eerst de blunder van Eurogroep- weten de lidstaten dat Straatsburg hier het laat-

32 September 2014 Jaargang 68 nr. 9 ste woord heeft. Nadeel is dat het EP nadien het Concluderend imago opbouwde een gat in de hand te hebben.10 Met deze machtsgreep heeft het EP het benoe- mingsproces veranderd. De nieuwe dynamiek Het is vervolgens de Britse leider van de con- heeft uiteenlopende consequenties. Zo is het servatieven in het EP, herenboer Sir Henry uniek dat de Europese Raad onder druk van het Plumb, die in 1987 weet binnen te dringen in de Europees Parlement zich bij het nemen van een Europese Raad. Plumb maakt het tot vaste re- belangrijk besluit totaal niets aantrekt van hefti- gel dat de Parlementsvoorzitter iedere Europese ge protesten van het Verenigd Koninkrijk. Verder Raad toespreekt. Voorzitter Martin Schulz gaat telde in de voorzitterskwestie bij de Nederlandse tegenwoordig soms zó ver de staatshoofden en regering de Benelux als samenwerkingsverband regeringsleiders dan op hun nummer te zetten. totaal niet.

De Commissie wordt traditioneel (meestal) geleid Lichtgewicht door een voormalig regeringsleider. Blijft het EP Commissiekandidaten voortaan de voorzitter aanwijzen, dat zal dat na In 1994 verhevigt het EP zijn openbare Juncker meestal geen (voormalig) regeringsleider hoorzittingen. Dat gebeurt tegen de zin van meer zijn. Die verschuiving legt het EP de verplich- de Commissie en de regeringen. Commissie ting op Spitzenkandidaten te zoeken die voor de kandidaten worden voortaan geroosterd. veelomvattende functie van Commissievoorzitter Verbrandt een kandidaat, wat al is gebeurd, zijn gekwalificeerd. De dynamiek van afgelopen dan moeten Commissievoorzitter en betrokken zomer verdiept ten slotte de voorheen nauwelijks regering een betere zoeken. Eind jaren ontwikkelde relatie tussen Europees Parlement negentig scoort het EP met het Statuut van de en Europese Raad. Dat kan al dit najaar een Europarlementariër. nieuw conflict opleveren als Juncker, bijvoorbeeld met minder dan een derde vrouwen, zijn ploeg ter In 1999 dwingt het EP de Commissie tot aftre- goedkeuring in Straatsburg aanmonstert. den. Functionaris Paul van Buitenen constateert frauduleuze praktijken; in het bijzonder de De lage opkomst bevestigt dat het EP na 45 jaar Franse commissaris Edith Cresson kan er wat verkiezingen niet leeft bij de bevolking. Curieus van. De Commissie bestraft Van Buitenen voor dat deze zware handicap geen obstakel blijkt voor zijn bevindingen. In het EP hebben de Groenen verdergaande parlementarisering van de Unie, wel aandacht voor de moedige Nederlander. Een nu via het omdraaien van de taak van Europese onderzoek van Wijze Mannen bevestigt het ge- Raad en Europees Parlement. lijk van Van Buitenen. Meteen vertrekt de hele Commissie-Santer, een novum in de geschiedenis van de Unie.

Noten

1 Voor de wijze van toedeling zie: http://www.montesquieu-instituut.nl/id/ 8 In 2008, na het mislukte referendum over het Verdrag van Lissabon, vjkjfy93blhi/benoemingen_topfuncties_in_europa wilden Duitsland en Frankrijk Ierland aan de kant schuiven. Juncker 2 Zie Der Spiegel, 27 december 1999. ageerde als enige in de Europese Raad daartegen. Datzelfde jaar kwam 3 Conclusies EUCO 147/14. alleen Juncker op tegen een voorstel voor een Frans-Duits ‘gouverne- 4 De succesvolle meetings van de Europese Raad van maart 2011 bij- ment économique’. voorbeeld over de eurocrisis vond Guy Verhofstadt (liberalen) ‘lapwerk’. 9 Zie Julian Priestly, Six Battles That Shaped Europe’s Parliament, Londen: Schulz (sociaaldemocraten) was even kritisch. John Harper Publishing, 2008. 5 ‘Der Mann der zu viel weiss’, Die Zeit, 13 februari 2014: Juncker als ver- 10 In een tijdperk van forse bezuinigingen bij de overheid, bij bedrijven dienstelijk politicus, maar tegelijk een man van de jaren ’80; ‘Anyone but en gezinnen stemde het EP in 2012 massaal voor bijna 7% meer uit- Juncker’, Wall Street Journal, 26 juni 2014. Dergelijke beschouwingen gaven, in 2011 voor 5% meer en in 2010 voor 6% meer. Volgens de zijn aan de lopende band verschenen. Nederlandse regering was niet duidelijk waarvoor die sterke verhogingen 6 Zie http://ec.europa.eu/news/eu_explained/140715_nl.htm nodig waren. 7 In kleine kring was bekend dat de Luxemburger “niet in zijn glas spuwt”, maar na Dijsselbloems uitspraken werd dit groot medianieuws.

September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Internationale Spectator 33 Opinie

Thomas Von der Dunk Waar ging het mis? Een terugblik op de Europese verkiezingen

Waar ging het mis? Die vraag zal men zich in Brussel nu ongetwijfeld stellen nadat in twee van

de drie grootste lidstaten van de Europese Unie bij de jongste verkiezingen voor het Europese

Parlement een uitgesproken anti-Europese partij de grootste is geworden. Waarom blijven niet

alleen zoveel kiezers thuis, maar keren zich ook zoveel kiezers die wél zijn komen opdagen, van

Europa af?

at er zoveel kiezers thuisbleven, hangt sa- Europa leiden’, iets wat de PvdA natuurlijk niet men met het gevoel dat er zo weinig te snel als verkiezingsleus overnemen zal – gezien D kiezen viel. De belangrijkste keuze bleek de steevaste heibel rond 4 mei, ligt openlijk ge- in de praktijk van de verkiezingscampagne al snel propageerd Duits leiderschap in de Nederlandse vereenvoudigd tussen die voor meer of minder polder toch nog wat gevoelig. Labour steunde Europa. De Europarlementariërs van onze eigen Schultz met het oog op het Britse electoraat, dat gevestigde partijen hebben in het verleden altijd het Kanaal dat Groot-Brittannië van het continent teveel geopereerd als Europese vertegenwoordi- scheidt eerder verbreden dan versmallen wil, so- gers in Nederland en te weinig als Nederlandse wieso al niet. vertegenwoordigers in Europa. Ook nu zaten de meesten van hen daarom nog sterk in het defen- De VVD, die onder Mark Rutte uit angst voor de sief, tussen degenen die voluit voor Europa gin- PVV een uitgesproken eurosceptische toon aan- gen en degenen die weinig tot niets van Europa slaat, zat evident met Guy Verhofstadt in haar moesten weten. De klassieke drie grote partijen maag – partijmastodont Frits Bolkestein greep CDA, PvdA en VVD behaalden, afgemeten aan elk tv-optreden aan om hem tot de grond toe af wat ooit voor hen normaal was, alle drie een mi- te breken – en ging in die euroscepsis zover dat serabele score. D66, die in Brussel immers gewoon met de VVD de fractiebankjes deelt, het electoraal raadzaam Dat de drie zogeheten Spitzenkandidaten buiten achtte geen lijstverbinding met haar aan te gaan. hun eigen herkomstland daarin geen verandering Dat heeft D66 nu wel een extra zetel gekost, maar brachten, komt enerzijds doordat zij bij het gro- misschien zoveel meer extra stemmen opgele- tere publiek in de andere landen, dat nog steeds verd dat zij bij een tegenovergestelde keuze wel sterk langs nationale lijnen stemt, nauwelijks eens ook mét een lijstverbinding voor een vijfde enige bekendheid genieten. En anderzijds, om- zetel stemmen tekort gekomen zou kunnen zijn. dat de drie Nederlandse ‘afdelingen’ van de voor hun voorzitterskandidatuur verantwoordelijke En of het CDA voluit voor Jean-Claude Juncker Europese politieke partijen ook niet erg met hen ging? Die is zo uitgesproken eurofiel dat daarmee te koop liepen. ook geen weggelopen kiezer terug te winnen viel. Thomas von der Dunk Bovendien ontbeerde de Luxemburger duidelijk is cultuurhistoricus en De SPD voerde in Duitsland met Martin Schulz de steun van zijn machtigste politieke geestver- publicist. campagne onder het motto ‘laat een Duitser wante, de Duitse bondskanselier. Angela Merkel,

34 September 2014 Jaargang 68 nr. 9 wier CDU, die traditioneel veruit de grootste nati- om die reden op verzet van Merkel zijn gestuit – onale afvaardiging aan de christendemocratische en van alle potentiële nationale veto’s is dat van eurofractie levert, officieel Juncker steunde, was Berlijn, als het eenmaal uitgesproken wordt, ge- de facto voortdurend bezig aan zijn stoelpoten zien Duitslands politieke en economische over- te zagen. Zij liet duidelijk weten zijn promotie tot wicht, het meest spijkerhard. Dat heeft het feit dat voorzitter ingeval de EVP de grootste werd zeker Juncker, nadat de Duitse regering zich eenmaal geen automatisme te vinden, en ook de andere achter hem had geschaard, het gewoon wérd, grote landen onderstreepten voortdurend dat zij opnieuw bewezen. een forse vinger in de benoemingspap wensten.

Dat het intussen toch Juncker is geworden, door- Frans-Duitse as gebroken dat het Europese Parlement zich mede dankzij De Frans-Duitse as ligt, omdat Frankrijk Duitsland Schulz’ ingrijpen direct ná de verkiezingen achter niet meer kan bijbenen, op zijn gat, en Engeland hem geschaard heeft, en in eigen land zowel CDU heeft zichzelf, door buiten de euro te blijven en als SPD Merkel duidelijk heeft gemaakt dat het voortdurend de optie van een EU-uittreden open uit democratisch oogpunt onacceptabel zou zijn te houden, politiek betrekkelijk irrelevant ge- wanneer de verkiezingsuitslag zou worden gene- maakt. Ofschoon de nieuwe Italiaanse premier geerd, is kennis van nu, achteraf. De kiezer kon dat, gezien de teneur in de toenmalige perscom- mentaren, vóóraf nauwelijks vermoeden.

Voor David Cameron, die de hete adem van de Onze UKIP in zijn nek voelt, zijn, ondanks mogelijke be- leidsinhoudelijke verwantschap op economisch Europarlementariërs terrein, zowel Verhofstadt als Juncker onacceptabel, omdat die meer in plaats van minder Europa hebben te veel bepleiten. Dat heeft zijn dwarsliggen bij Junckers benoeming in juni ook afdoende geïllustreerd: geopereerd als Europese om in eigen land niet geïsoleerd te komen staan, heeft hij nu zelfs een verdergaand isolement van vertegenwoordigers in Nederland zijn eigen land binnen Europa geriskeerd. Voor de nu niet minder zwaar aangeslagen François en te weinig als Nederlandse Hollande, die de hete adem van het Front National in de nek voelt, zullen beide heren vooral vertegenwoordigers in juist vanwege een gebrek aan beleidsinhoude- lijke verwantschap onacceptabel zijn: zij staan Europa voor de bezuinigingen en ‘hervormingen’’ waarvan het Elysée tempo en omvang fors zal willen verminderen, omdat de daaruit resulterende dreigende afbraak van de Franse verzorgingsstaat de president zijn kiezers heeft gekost. Want al zijn UKIP en FN beide anti-Europees, het onderlig- Matteo Renzi de enige regeringsleider in de zes gende sentiment van hun kiezers is, op grond van grote EU-landen is, die overtuigend winst heeft de verschillende geschiedenis van beide landen, geboekt – de uitslag voor de Spaanse regering is verklaarbaar, op economisch gebied niet bepaald niet minder vernietigend dan voor de Franse en identiek, omdat de Britten de kampioenen zijn Britse, en ook Donald Tusk heeft in Polen duide- van de markt en de Fransen van de staat. lijk verloren – bezit Rome toch nog altijd onvoldoende gewicht om de oude rol van Parijs als ge- Marine Le Pen appelleerde sterker aan de angst lijkberechtigde partner van Berlijn over te kunnen voor sociaal-economische achteruitgang door nemen. Renzi’s huidige kracht is enerzijds vooral een te vrije markt, Nigel Farage sterker aan de die van een nog ongeschonden belofte (of hij zijn angst voor sociaal-cultureel identiteitsverlies ambitieuze hervormingsprogramma kan waarma- door te open grenzen. Inhoudelijk zou Schulz als ken, moet nog blijken) en anderzijds vooral die opvolger van Barroso van alle drie daarom het van de huidige zwakte van de anderen: Cameron, beste aan de wensen van zijn politieke geestver- Hollande en Rajoy hangen uitgeteld in de touwen, want Hollande tegemoet zijn gekomen (en het terwijl Tusk thuis met een groot afluisterschan- minst aan die van Cameron), maar dat zou juist daal kampt.

September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Internationale Spectator 35 Schemerige positie van de bevoegdheden op voor de nationale soevereini- Spitzenkandidaten teit essentieel geachte terreinen over te dragen Achteraf mogen nu velen stellen dat de, zich in (na deze uitslag meer dan ooit), als omdat zij ook de benoeming van Juncker vertalende overwin- persoonlijk geen krachtige leider boven zich wil- ning van het Europees Parlement op de achterka- len dulden (Juncker valt overigens ook zeker niet mertjes van de nationale regeringen logisch was, in die krachtige-leiders-categorie). vóór de verkiezingen werd de situatie in de regel nog anders ingeschat, en dat heeft ook de hou- Dat zagen we reeds bij het fameuze referendum ding van het electoraat in de onderhavige kwes- negen jaar geleden: die grondwet die omwille tie bepaald. De vanaf het begin, als gevolg van van een krachtige leiding in een aantal nieuwe de vele voorbehouden in de diverse nationale Europese functies voorzag, moest er – zo werd hoofdsteden, feitelijk schemerige positie van die de kiezers toen op het hart gedrukt – toch echt Spitzenkandidaten zorgde ervoor dat ook deze komen, omdat zonder zulke krachtige leiding noviteit niet erg opkomst-bevorderend kon wer- Europa niet tegen Amerika en China opgewas- ken. Bovendien was het trio het op wel erg veel sen zou zijn. Maar toen na een massaal nee in punten met elkaar eens – want alle drie voor veel Nederland en Frankrijk die Europese grondwet meer Europa geporteerd – zodat hun kandidatuur met enig gesmokkel alsnog van kracht verklaard door gebrek aan fundamentele inhoudelijke riva- werd, benoemden diezelfde Europese regerings- liteit ook niet een echte stimulans vormde om te leiders die zo op het belang van een krachtige lei- gaan stemmen. ding hadden gewezen, geen politieke mannetjes- putters, maar het duo Herman Van Rompuy en En als dan vervolgens inderdaad (zoals toen Catherine Ashton. nog de verwachting was) gebleken zou zijn dat Juncker of een van de anderen het voorzitterschap konden vergeten, omdat de nationale re- De uitslag geringen gewoon hun goddelijke eigen gang wa- Dan de uitslag van 25 mei als zodanig. Die is ren blijven gaan en zelf een kandidaat waren gaan enerzijds het vrijwel rechtstreekse gevolg van het zoeken, was de hele democratische belofte van sociaal-economische antwoord van Brussel op een gekozen Europese voorzitter natuurlijk ach- de bankencrisis, waarbij de euro in de praktijk teraf als holle electorale retoriek ontmaskerd, wat niet als de bedoelde verenigingsklem, maar als dan weer de al vooraf bestaande wijdverbreide een splijtzwam heeft gewerkt. En anderzijds valt scepsis alsnog gerechtvaardigd had. Met alle ge- zij niet los te zien van de sociaal-culturele unifor- loofwaardigheid voor het democratisch gehalte meringspolitiek, die de facto vrijwel automatisch van Europa, en de zin van deze verkiezingen voor uit het beginsel van één gemeenschappelijke de toekomst van dien. Dat die verkiezingen ach- grenzeloze markt voortvloeit. Beide zijn het lo- teraf in dat opzicht wel betekenis gehad bleken gisch gevolg van de al decennia aanhoudende te hebben, werd vooraf door weinigen vermoed. dominantie van een neoliberale ideologie, waarvan de rampzalige opmars na de implosie van de Dat, ten slotte, er in Europa geen sprake is van een Sovjetunie (en daarmee het wegvallen van elk po- regeringscoalitie met een duidelijke parlementai- tentieel maatschappelijk tegenmodel) pas goed re oppositie, en dus de machtsvraag niet wordt begon en ongelukkigerwijs samenviel met zowel gesteld – en dat is wél nog steeds onveranderd de forse geografische uitbreiding als de inhoude- gebleven – draagt aan de electorale onaantrekke- lijke verdieping van de Europese Unie. Het buiten- lijkheid van de Europese verkiezingen verder bij. proportioneel grote aantal eurocommissarissen Niet alleen op de keuze van de voorzitter, ook op van liberale huize, in vergelijking met de daadwer- die van de afzonderlijke Eurocommissarissen leek kelijke electorale steun die de liberalen genieten de volksvertegenwoordiging hooguit zeer indirect (die in Europa als geheel nooit de 10% te boven invloed te hebben. ging, tegen een kwart tot een derde voor de christendemocraten en sociaaldemocraten) vormde Dat maakte ook het pleidooi van veel Europese daarvan ook bij de nu aftredende Commissie de regeringsleiders voor een krachtig Europa, on- bestuurlijke vertaling. Nederland liep bij deze de- danks alle bedreven lippendienst, in de ogen mocratische aberratie van Europa volledig in de van de kiezers zo ongeloofwaardig: in de prak- pas: het vaardigde vijftien jaar lang een VVD’er tijk staan die regeringsleiders zelf dat krachtige naar Brussel af, ofschoon tot 2010 altijd het CDA Europa als eerste in de weg. Zowel omdat zij, of de PvdA de grootste partij was. met een schuin oog op de eigen nationale achterban, in de praktijk weinig genegen zijn extra

36 September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Toespraak van Marine Le Pen. Niet toevallig won het Front National juist in de oude industriesteden in het Franse noorden en oosten zeer fors. Foto: Blandine Le Cain

Dat disproportionele liberale overwicht had twee mochten mee, indien zij ook met Roemeense sa- gevolgen die zich nu tegen de Europese Unie ke- larissen genoegen namen. Dat was de directie ren, een sociaal-conomisch en een sociaal-cultu- voor zichzelf uiteraard niet van plan; integendeel, reel gevolg, omdat daardoor niet zozeer de be- deze aanzienlijke kostenbesparing vormde tegen- langen van de individuele burgers, als wel die van over de aandeelhouders een goed argument om de grotere bedrijven werden bediend. Een vrije ten bate van het eigen salaris een forse greep in markt voor personen en goederen zonder veel de bedrijfskas te doen. Het is op basis van zulke centraal in Brussel vastgestelde sociale en fiscale ontwikkelingen dat veel Fransen zich van Europa randvoorwaarden – plus nog de nodige opt outs hebben afgekeerd, waarvan Marine Le Pen met voor Engeland zonder die met handelsrestricties haar pleidooi voor economisch nationalisme en gepaard te laten gaan – betekende concurrentie protectionisme nu profiteert. tussen lidstaten wat betreft lonen, arbeidsvoor- waarden en belastingen. Gewone werknemers In feite heeft daarmee ook Bolkestein voor de hui- met modale salarissen zagen zich geconfronteerd dige zege van het Front National het fundament met collegae uit Europese lagelonenlanden, voor helpen leggen. De door de liberalen voorgestane wie zelfs de helft van een Nederlands salaris een markt betekent, gezien de grote welvaartsver- enorme sprong voorwaarts betekende. De door schillen binnen de EU, in de praktijk dat de di- eurocommissaris Frits Bolkestein ingevoerde recteur, onder verwijzing naar Amerikaanse con- dienstenrichtlijn maakte het, ondanks latere af- currentie, zijn eigen salaris verdubbelt, en tegelijk zwakking, voor malafide Nederlandse bedrijven aan de monteur, onder verwijzing naar Albanese in de praktijk mogelijk via brievenbusconstructies concurrentie, meedeelt dat hij het voortaan met zogenaamd vanuit Bulgarije Bulgaarse vrachtrij- de helft minder zal moeten doen. Dat de laatste ders voor Bulgaarse lonen de Nederlandse we- dan zegt: ‘Europa, nee bedankt’, is dan niet on- gen op te sturen, daarmee Nederlandse CAO- begrijpelijk. Niet toevallig won het Front National afspraken ontduikend. juist in de oude industriesteden in het Franse noorden en oosten zeer fors.

De sociaal-economische factor De fiscale concurrentie, waaraan ook Nederland Illustratief voor de mogelijkheden die de onge- met zijn vele buitenlandse brievenbussen alle remde vrije markt bood, was in de dagen van het ruimte heeft geboden, heeft onderwijl gezorgd grondwetsreferendum van 2005 het besluit van voor een internationale race to the bottom, ten- de directie van een autofabriek in Mulhouse in de einde in de concurrentieslag om multinationals Elzas om het werk naar de aanstaande EU-lidstaat maar zo goed mogelijk te kunnen scoren: steeds Roemenië te verplaatsen. De Franse arbeiders lagere belastingen, zoals dat ook voor een klei-

September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Internationale Spectator 37 ne zeer vermogende bovenlaag van particulieren verergerd. Om de euro te redden, die thans de geldt, die hun kapitaal met een klik van de muis vroeger gangbare oplossing voor economische van belastingparadijs naar belastingparadijs kun- onevenwichtigheid in de vorm van devaluatie nen doorsluizen. Daardoor betalen zij maar een onmogelijk maakt, is een aantal regeringen van fractie van wat normaliter gangbaar is. Zuid-Europese landen door Brussel gedwongen zeer zwaar te bezuinigen en daarbij elementaire De nationale belastingen worden steeds meer voorzieningen af te breken. Daarbij werd de nati- opgebracht door gewone burgers en gewone onale democratie in die landen in feite terzijde ge- bedrijven, die niet over die mondiale uitwijkmo- schoven: de kiezers kregen daar vanuit Brussel te gelijkheden beschikken; zij bekostigen de collec- horen dat zij weliswaar de regering konden kiezen tieve voorzieningen en infrastructuur (zowel de die ze wilden, maar dat die regering vervolgens fysieke als de institutionele), waarvan die multina- had te doen wat Olli Rehn en de trojka bepaalden. tionals en multimiljardairs tegelijk wel, tegen een zeer geringe eigen bijdrage, fors profiteren. Het Dat dictaat vanuit Brussel heeft vervolgens is dit parasitaire gedrag, de facto door de laks- in een aantal van die zwaar getroffen landen, heid van de EU op dit vlak gefaciliteerd omdat de Griekenland vooraan, het electoraat politiek ge- radicaliseerd en tegen Europa opgezet, vooral tegen de Noord-Europese landen, die – met Duitsland aan de leiding – die bezuinigingsvoor- waarden hadden geformuleerd. Oude nationale Worden clichés (van luie Grieken en tyrannieke Duitsers) werden zo over en weer versterkt, en dan is ook in Griekenland de Tweede Wereldoorlog in het discours nooit ver weg. Uitgerekend in het enige Europese land dat, verkiezingen gewonnen in de vorm van de Gouden Dageraad, een onver- sneden neonazipartij in het nationale parlement met de belofte de eigen heeft gekozen, werd Angela Merkel op protest- spandoeken afgebeeld met Hitlersnor. verzorgingsstaat niet verder kapot De crisis verscherpt momenteel als gevolg van de te bezuinigen, in het noorden invoering van de euro de tegenstellingen tussen noord en zuid, omdat het noorden intussen in ei- gebeurt dat met de belofte gen ogen voor de zuidelijke schade en spilzucht mag opdraaien, waarvan het overigens voorheen dat er geen cent meer wel zelf, in de vorm van een overgesubsidieerde afzetmarkt voor eigen producten, jarenlang heeft naar de Grieken geprofiteerd. Dat laatste geldt eveneens voor de slecht functionerende belastingheffing in Athene gaat en Lissabon; Griekse en Portugese reders konden rustig onder Nederlandse vlag varen, waarmee dus, door belastingontduiking te facilite- ren, Den Haag de Griekse en Portugese staat van legitieme belastinginkomsten heeft beroofd. paar hiervan profiterende landen elke hervorming Daarvoor betaalt het nu dan wel, via Brusselse af- blokkeren, dat voor toenemende publieke on- drachten, alsnog het nodige terug. Maar juist dat vrede zorgt. Dit eens te meer, daar teruglopende laatste zet wel bij de burger in het noorden kwaad overheidsinkomsten tot bezuinigingen op tal van bloed, en heeft hier het anti-Europese kamp mu- zulke voorzieningen leiden, waardoor steeds gro- nitie verschaft, omdat niet de aan die belasting- tere groepen van de bevolking onder de armoe- ontduiking medeschuldigen nu boeten, maar alle degrens dreigen te belanden. gewone belastingbetalers ook. Worden in het zuiden, zoals door het Griekse Syriza, verkiezingen De eurocrisis, niet in eerste instantie – zoals de gewonnen met de belofte de eigen verzorgings- neoliberale mare nog steeds hardnekkig wil – staat niet verder kapot te bezuinigen, in het noor- door grote begrotingstekorten in sommige landen gebeurt dat daarom met de belofte dat er den, maar vooral door onverantwoordelijk, door geen cent meer naar de Grieken gaat. een perverse bonusstructuur aangemoedigd spe- culatiegedrag van banken veroorzaakt, heeft dat

38 September 2014 Jaargang 68 nr. 9 De uitkomst van dit proces, de geleidelijke ont- tureel bepaalde, en daarmee sterk natie- of regio- takeling van de verworvenheden van de ver- gebonden oorzaken op de hoogte is. zorgingsstaat, in het zuiden vooral door vanuit Brussel opgelegde bezuinigingen, in het noorden vooral als gevolg van de door Brussel opgelegde Culturele gevoeligheden vrije concurrentie – is, dat door veel lageropge- Niets wekt bij mensen bovendien sowieso zo- leiden het eigen land met sociale veiligheid (de veel weerstand op als bemoeienis van buitenaf verzorgingsstaat was immers een nationaal ar- met ingesleten eetgewoonten – denk aan de di- rangement) en Europa met sociale afbraak wordt rect dalende opiniecijfers voor Obama binnen de geassocieerd. Dat vertaalt zich vervolgens ook bij arbeidersklasse in 2008, toen bekend werd dat ons bij de verkiezingen in een stem op partijen hij vaker broccoli dan biefstuk at. Een nationale die geen (PVV) of ten minste een volkomen ander overheid moet hier al heel voorzichtig opereren, (SP) Europa willen. maar beschikt dan in de ogen van de doelgroep tenminste nog over enige democratische legitimiteit. Brussel bezit die niet – en Brusselse bemoei- De sociaal-culturele factor enis, hoezeer daarvoor ook een beroep op verhe- Ook in een tweede cruciaal opzicht, en dat is de ven abstracte principes en verstandige praktische sociaal-culturele factor, heeft de – door sommige uitgangspunten wordt gedaan, werkt dan als een politieke partijen zelfs bij de laatste verkiezingen rode lap op een stier. nog steeds bepleite – reductie van Europa tot een handelsmarkt de burgers van Europa vervreemd. Dat geldt ook voor andere culturele gevoelighe- Een groot deel van de enorme regelen bemoei- den. Het misverstand waaraan men in Brussel zucht komt daar vandaan. Die vloeit natuurlijk ten prooi is, is dat Europa een product van de ook voort uit de grote omvang van de Europese Verlichting is, met al die mooie meritocratische Commissie, waarvan elk lid zijn/haar eigen be- waarden van rationaliteit, gelijkheid, vrijheid en staansrecht wil bewijzen, en de natuurlijke nei- democratie. Maar Europa is veel ouder, en blijft ging van elke bureaucratie (het geldt evenzeer daardoor tegelijk ook een verzameling ruziënde voor de nationale) om op basis van een soort ef- volksstammen die er, soms sinds lang vervlogen ficiëntiedenken bepaalde zaken voor het hele ei- tijden, elk een hoop rare hobby’s op nahouden, gen territorium te uniformeren en daartoe zoveel die met al die verlichte en rationele principes vol- mogelijk bevoegdheden naar zich toe te trekken. komen in strijd zijn: daarom volstrekt onbegrijpe- Een mooi recent voorbeeld is de kwestie van het lijk voor de buren, maar zelf zijn ze er bijzonder schoolfruit. De bestrijding van overgewicht en on- aan gehecht. gezonde voeding bij kinderen vormt in de meeste Europese landen een maatschappelijk vraagstuk Voor wie nu mocht menen dat Nederland er niét van toenemend gewicht, dus moet dat centraal zulke rare en voor de buren onbegrijpelijke hob- worden geregeld. Die automatische reflex van by’s op na houdt, geef ik er hier drie. Ten eerste dat ‘dus’: daarin schuilt het probleem. Overal onze vuurwerkgekte, die voor de Amerikaanse in Europa gaan stelselmatig mensen dood. Dat vuurwapengekte niet onderdoet. Ten tweede de is dus ook in heel Europa een maatschappelijk Oranjes, en vooral het byzantinisme eromheen, vraagstuk. Gaat Brussel nu eveneens het begra- dat toch ook bijzonder weinig met rationaliteit, fenis- en crematiewezen centraal regelen? gelijkheid, meritocratie en democratische beginselen heeft uit te staan en op menig modern Die neiging tot centralisatie is vooral gevaarlijk buurland anno 2014 derhalve even archaïsch waar het culturele gevoeligheden betreft, juist bij- overkomt als het vrouwenstandpunt van de SGP. voorbeeld op het terrein van voedsel. Eetculturen En met het gedonder rond onze derde en groot- zitten diep in de nationale of regionale genen ge- ste voor buitenstaanders onbegrijpelijke nationa- worteld, ook vaak als identiteitsvormend element, le hobby is het elke herfst – en intussen dit jaar waarmee men zich van anderen onderscheiden ook al in de zomer – steevast opnieuw weer raak, kan: denk aan de Franse boeren die Amerikaanse want wee wie dáár dan wat van zegt: dat betreft fastfood-restaurants onklaar maakten. Zeker: natuurlijk Sinterklaas, en vooral de huidskleur van het gesignaleerde gezondheidsprobleem is zijn knecht. Europabreed. Het is echter geen grensoverschrij- dend probleem, in die zin dat het sterk grensover- Veel van deze culturele verscheidenheid, name- schrijdende effecten heeft. Het kan heel goed na- lijk daar waar het om concrete, verhandelbare tionaal, of zelfs regionaal, worden aangepakt – op producten gaat (zoals bij voedsel), wordt indirect een niveau waar men ook beter van de sterk cul- door Europese regelzucht bedreigd. Die regel-

September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Internationale Spectator 39 zucht is mede het gevolg van de buitensporige Dat er uniformiteit bestaat op het gebied van invloed die het grote internationale bedrijfsleven voorschriften voor elektrische apparaten, zo- dankzij haar politieke bondgenoten op Brussel als ten aanzien van voltages of zo, zal bij weinig uitoefent – denk aan de 170 lobbyisten die een burgers op weerstand stuiten. Hoe handig stan- Amerikaanse tabaksgigant daar heeft rondlopen daardisering op dat vlak is, weet iedereen die wel om de verkoopregels in de commercieel gewens- eens ’s ochtends heeft staan worstelen met een te richting bij te buigen, daar kan geen goedwil- scheerapparaat in een B&B in Engeland. Maar bij lend burger- of artseninitiatief tegenop – en die in cultuurgevoelige zaken als voedsel of feesten ligt concreto vaak door afzonderlijke nationale rege- dat anders. Zeker: voor Heineken is het wel zo ringen wordt gefaciliteerd, die graag het belang handig als het overal hetzelfde pils leveren kan van zulke bedrijven, die toevallig in hun land hun – dat scheelt weer een paar eurocenten op de hoofdzetel hebben, bij bepaalde Europese wet- prijs, waarmee kleinere regionale bierbrouwerijen geving dienen. uit de markt gedrukt kunnen worden. Datzelfde geldt voor wijn en melk, voor kaas en worst. Maar Dat maakt vooral de van dereguleringsbelof- juist het ontstaan van zulke eenheidsworsten, als ten overlopende verkiezingsretoriek over minder gevolg van de heilig verklaarde markt, zet kwaad Brussel van de liberalen, die steevast een grote bloed: niet alleen vanwege de regelneverij, waar- markt zonder handelsbelemmeringen bepleiten, op men vanuit de eigen regio nauwelijks invloed zo onheus: het zijn juist vooral de bedrijven die heeft, maar ook omdat dit als een aanval op de op Europese regelgeving aandringen om, met eigen identiteit wordt gevoeld. het oog op eerlijke concurrentie, het beoogde level playing field te bewerkstelligen, waardoor van Ook aan dat gevoel appelleren veel anti-Europese Aberdeen tot Athene dezelfde Europese voor- partijen: aan de wens van alle volkeren binnen dit waarden gelden en hetzelfde product kan worden continent om in dat verenigde en steeds verder verkocht. Hun argument is dat aparte nationale uitdijende Europa ook nog een beetje zichzelf te regels vaak met nationaal protectionisme samen- kunnen blijven, hoe moeilijk dat zichzelf-blijven hangen: een land probeert zo de eigen industrie vervolgens misschien ook te definiëren valt. Dat te beschermen. Dat is soms ook zeker zo, alleen streven is van al die volkeren ongetwijfeld wei- belet niemand die klagende bedrijven om ver- nig ruimdenkend en reuze ouderwets, maar geeft volgens voor dat land met die eigen regels dan tegelijk wel uitdrukking aan een diep menselijke ook een apart product dat aan die eigen regels behoefte, waarvan men in de steriele kantoren voldoet, op de markt te brengen. De crux: uni- rond het Berlaymont-gebouw weinig kaas gege- forme bulkproductie voor 500 miljoen mensen is ten heeft, en die daardoor op de ongebreidelde natuurlijk goedkoper. Daarmee wordt echter juist markt zonder grenzen als gevolg van een congsie bedreigd wat Europa zoveel rijker, aantrekkelijker van een door winstbejag gedreven internationaal en aangenamer maakt dan het van westkust tot bedrijfsleven en een op uniformerende efficiëntie oostkust door McDonalds en Coca-cola beheers- gerichte Brusselse bureaucratie steeds opnieuw te Amerika: de enorme culturele verscheidenheid weer wordt bedreigd. die, anders dan zulke puur materiële welvaart, het leven pas waarde geeft.

40 September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Opinie Paul Ducheine & Frans Osinga (On)duidelijkheid bij Drones

Het Kamerdebat in april jl. over bewapende onbemande vliegtuigen was uiterst verward. Het ging

niet alleen over deze ‘drones’, maar ook de rol van inlichtingendiensten, Amerikaanse contra-ter-

rorisme-operaties en robotisering kwamen in de discussie veelvuldig aan bod. Hoog tijd om een

aantal zaken uit elkaar te halen en helderheid te scheppen. In dit artikel acht ijkpunten die houvast

kunnen bieden.

De inzet van bewapende onbemande vliegtuigen Gebruik drones identiek aan roept vragen op onder militairen, regering, parle- ieder ander gebruik van militair ment én bevolking.1 ‘Regeren is vooruitzien’ en geweld het is dan ook niet gek dat het kabinet een aan- Ten eerste, het gebruik van bewapende drones tal van deze vragen laat onderzoeken, in discus- is – zoals opgemerkt door VVD-parlementariër sie gaat en de publieke opinie ‘peilt’ alvorens die Ronald Vuijk – identiek aan ieder ander gebruik bewapening daadwerkelijk aan de orde te stel- van militair geweld.6 De discussie over wel of len. Zo vroeg de minister van Buitenlandse Zaken geen militaire inzet en welke regels daarbij moe- begin 2013 de Commissie van Advies inzake ten gelden, wordt voortdurend gevoerd zodra de Volkenrechtelijke Vraagstukken (CAVV) de recht- Nederlandse regering buitenlandse missies over- matigheid van (de inzet van) bewapende drones weegt of verlengt. Mocht Nederland ooit tot be- te onderzoeken. Het rapport van de CAVV, aange- wapening van de vier nog aan te schaffen dro- vuld met rapporten van kennisinstituten en belan- nes (type Reaper) overgaan, dan zal die afweging gengroepen,2 leverde de basis voor een rondeta- niet anders zijn. Het is een illusie dat dit anders felgesprek met het maatschappelijk middenveld,3 kan of moet. Het idee dat de inzet van onbe- alsmede voor een parlementair debat.4 mande systemen geen of een minder ‘adequaat volkenrechtelijk mandaat’7 vergt dan reguliere in- “Kamerdebat drones blijft hangen op filosofisch zet, is voor Nederland met een regering die de niveau”, kopte Trouw naar aanleiding van dit de- grondwettelijke opdracht heeft “de internationale bat met de ministers Timmermans en Hennis- rechtsorde te bevorderen” en waar de juridische Kolonel mr dr Paul Plasschaert in april.5 Filosofisch of niet, het was hoofdstad van de wereld onderdak heeft gevon- Ducheine en commodore bij tijd en wijle een verward debat dat een wel- den, een onzalige gedachte. prof. dr Frans Osinga zijn overwogen standpunt over het feitelijke vergader- universitair hoofddocent onderwerp – bewapende onbemande vliegtuigen respectievelijk hoogle- (of drones) – niet ten goede komt. De verwarring Dezelfde regels raar aan de Nederlandse werd nog vergroot doordat in de discussie ook de Ten tweede, mocht Nederland besluiten de Defensie Academie. Met rol van inlichtingendiensten, Amerikaanse contra- Reapers te bewapenen, dan gelden daarbij dezelf- prof. Michael Schmitt terrorisme-operaties en robotisering veelvuldig de soort regels als voor andere (bemande én on- (University of Exeter & US werden aangehaald. Hoog tijd om een aantal za- bemande) wapensystemen. Dit was ook een van Naval War College) bereiden ken uit elkaar te halen en helderheid te schep- de belangrijkste uitkomsten van het CAVV-rapport ze het boek Challenges pen. Volgens ons bieden acht ijkpunten daarbij inzake bewapende drones.8 De Commissie con- in Modern Targeting voor houvast. cludeerde in 2013 dat bewapende drones oorlogs- (in 2014 te verschijnen bij rechtelijk toelaatbaar zijn. Net zoals ieder ander Springer/TMC Asser Press). wapensysteem in het arsenaal van Defensie dat

September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Internationale Spectator 41 is. Een aanval wordt dus niet in splendid isolation uitgevoerd! Ten derde wordt trouwens zelden de vraag gesteld of andere wapensystemen niet ook of mogelijk zelfs méér schade veroorzaken. Ten slotte zijn niet alle slachtoffers ‘collateral damage’: niet iedereen beseft dat sommige ‘burgerslacht- offers’ tijdens acties strijders waren. De beslissing om strijders aan te vallen en de inlichtingen waarop die beslissing van commandanten is gebaseerd, is niet voor eenieder na te trekken. Dat is uit het oogpunt van transparantie lastig. Maar daaruit kun je niet afleiden dat iedere betreurde dode een burgerslachtoffer is.

Transparatie Het vijfde punt betreft dit euvel: transparantie. Amerikaanse burgers ook is. En net als voor bemande, gelden ook voor Militaire inzet behelst het gebruik van een bij- protesteren tegen de onbemande vliegtuigen normale (oorlogsrechte- zondere bevoegdheid: het geweldsmonopo- inzet van drones. Foto: lijke) regels en Rules of Engagement. Het idee dat lie. Militairen doen dat – via de regering – na- Debra Sweet onbemand ook ‘ongeregeld’ betekent, is onzinnig. mens de Nederlandse bevolking;11 of via de VN-Veiligheidsraad namens de internationale gemeenschap. Die achterban heeft recht te weten Militaire inzet brengt nu of dat geweld terecht en correct is gebruikt. Het eenmaal geweldgebruik (in is een misverstand te denken dat dit met bewa- ieder geval de kans daarop) pende drones niet mogelijk zou zijn. Ten eerste mee worden bij inzet van wapensystemen beproefde Ten derde moeten we beseffen dat militaire inzet en bekende militaire besluitvormingsprocedures (in ‘vredesoperaties’ of tijdens gewapende con- doorlopen. Ten tweede meldt, volgens vast be- flicten) het gebruik van geweld – in ieder geval leid, de Nederlandse krijgsmacht ieder geweld- de kans daarop – meebrengt.9 Als dit niet zo is, gebruik aan een onafhankelijke derde partij: het dan zijn militaire missies sowieso niet nodig. De Openbaar Ministerie. Het gespecialiseerde OM en internationale regels voor gewapend geweld – het de Koninklijke Marechaussee beoordelen – voor oorlogsrecht – bieden daarbij een balans tussen en namens de Nederlandse achterban – dit ge- de realiteit van geweldgebruik en menselijkheid. weldgebruik. Er is geen reden aan te nemen dat Zij schrijven voor dat nevenschade (collateral Nederlandse militairen daarin falen. Ter illustratie, damage) aan burgers en burgerobjecten zo veel over een periode van ruim vier jaar Afghanistan als mogelijk moet worden vermeden. Het is een zijn ruim 1.600 geweldsmeldingen aan OM en misvatting te veronderstellen dat schade volledig Marechaussee voorgelegd, waaronder ook de vermeden kan worden. inzet van bemande F-16-gevechtsvliegtuigen en Apache-gevechtshelikopters. Dit heeft niet tot vervolgingen geleid. Het is ons niet duidelijk waar- Relatie tussen drones en om deze transparantie bij onbemande systemen collateral damage zelden niet mogelijk zou zijn. bewezen Ten vierde wordt de relatie tussen drones en (meer) collateral damage weliswaar vaak gelegd, maar is Afleggen van verantwoording zij zelden bewezen. Technologische en militaire Het zesde ijkpunt sluit hierop aan. Transparantie innovatie zoals drones bieden (zoals we eerder dient een doel, namelijk het afleggen van ver- betoogden) voordelen, waardoor nevenschade antwoording over bijzondere bevoegdheden zo- juist beperkt kan worden.10 Allereerst is er name- als geweldgebruik. Verantwoorden is terecht en lijk meer tijd en informatie beschikbaar, terwijl er hoort in een democratische samenleving.12 Dit minder stress, gevaar en angst van invloed is op mag natuurlijk niet ontaarden in een situatie die het besluitvormingsproces; ten tweede bestaat de onveiligheid creëert voor de krijgsmacht en mi- ‘bediening’ van de drone uit meerdere militairen, is litairen zelf. Ook met respect voor Operational de inzet door anderen voorbereid, waarbij exper- Security zoals dat heet, valt verantwoording af tise op juridisch en inlichtingengebied aanwezig te leggen. Verantwoorden betekent dat een com-

42 September 2014 Jaargang 68 nr. 9 mandant een besluit tot een aanval (met een dro- wapende) drones passen in deze ne) kan beargumenteren en uit kan leggen. En dat ontwikkeling. Dat maakt gebeurt dus ook, getuige bijvoorbeeld de 1.600 drones daarom op meldingen uit Afghanistan. Desondanks valt links zichzelf niet on- In Afghanistan en rechts soms wantrouwen te proeven. Daarvoor ethisch. Door bestaat volgens ons geen aanleiding. We zien niet mensen be- hebben bewapende waarom twijfel zou bestaan over de professionali- diende dro- teit van onze militairen: bij het gebruik van de hui- nes moeten drones hun waarde dige wapens noch bij wapens zoals bewapende niet verward drones. worden met bewezen bij luchtsteun robotisering van wapensy- (Close Air Support) voor Hoge eisen aan effectiviteit stemen die au- de eigen troepen krijgsmacht tomatisch zonder Als zevende vertrekpunt het feit dat onze maat- menselijke tussen- schappij, terecht, hoge eisen stelt aan de effec- komst tot een aanval tiviteit van onze kleine krijgsmacht. Desondanks kunnen overgaan. Hier lig- blijft het militaire nut van bewapende drones in gen wel degelijk fundamentele het huidige debat onderbelicht. Bewapende dro- ethische en juridische vraagstukken. nes hebben hun waarde bewezen in Afghanistan Maar daar is bij drones tot nu toe geen sprake bij luchtsteun (zogenaamde Close Air Support) van. voor eigen troepen. Daarbij wordt het doelwit bepaald door de grondtroepen die onder vuur liggen. Dat is een belangrijke en volstrekt niet-con- Tot besluit troversiële rol. In het Verenigd Koninkrijk wordt de Deze ijkpunten laten onverlet dat het debat over Reaper dan ook als een prima aanvulling gezien bewapende drones fel wordt gevoerd. We den- op wapensystemen die traditioneel daarvoor wor- ken echter dat dit debat door twee factoren wordt den gebruikt, zoals de F-16 en de Apache. gekleurd. Ten eerste gaat de meeste discussie over het gebruik van bewapende drones in de context van Amerikaanse contra-terreuracties. Risicominimalisatie Ten tweede worden deze acties (tot nu toe) vaak Als achtste eist ‘Nederland’ naast militaire ef- door niet-militairen en inlichtingen-/veiligheids- fectiviteit ook risicominimalisatie.13 Dat is niet al- diensten uitgevoerd. Wat hiervan ook mag zijn, en leen een militaire, maar vooral ook een politieke zoals de CAVV ook concludeert, wij gaan ervan randvoorwaarde geworden. Ambities zijn breed, uit dat Nederland op dit soort vraagstukken zijn maar de bereidheid daarvoor geld en mensen op eigen afweging zal maken en dat de Amerikaanse te offeren, is kleiner. Via innovaties zoals de in- praktijk geen opgelegd pandoer is. Het is in onze troductie van drones, worden krijgsmachten ef- ogen daarom misleidend het Nederlandse debat fectiever en nemen risico voor eigen militairen af. over de voor- en nadelen van bewapende drones Dit is een trend in de krijgsgeschiedenis en (be- te voeren met die praktijk als referentiekader.

Noten

1 Zie o.a. J.P. Abizaid & R. Brooks, Recommendations and Report of the 8 Commissie van Advies Volkenrechtelijke Vraagstukken, Advies inzake Task Force on US Drone Policy, Washington DC: Stimson, 2014 (just- bewapende drones, juli 2013 (cms.webbeat.net/ContentSuite/upload/ security.org/wp-content/uploads/2014/06/Stimson-Task-Force-on-US- cav/doc/CAVV_ADVIES_BEWAPENDE_DRONES(1).pdf). Drone-Policy.pdf), geraadpleegd 25 juni 2014); en M. Drent, K. Homan & 9 P. Wijninga, ‘Het is riskant – juist daarom gaan er militairen naar Mali’, D. Zandee, Gevechtsvliegtuigen en/of Bewapende Drones, Clingendael Opiniestuk in NRC Handelsblad, 6 november 2013. Policy Brief No. 17, 2013, blz. 2-3 (www.clingendael.nl/sites/default/ 10 P. Ducheine & F. Osinga, ‘Gebruik van drones kan wel degelijk nut heb- files/20130300_policy_brief_17_gevechtsvliegtuigen_drones.pdf, geraad- ben – Critici verwarren taken hier met ervaring in Pakistan’, Opiniestuk in pleegd 23 juni 2014). NRC Handelsblad, 25 maart 2013. 2 O.a. M. Ekelhof & M. Struyk, Deadly Decisions - 8 objections to killer 11 ‘De krijgsmacht: geweldsinstrument’, Editoriaal 2005-12, in: 174 Militaire robots, PAX, 2014 (www.paxvoorvrede.nl/media/files/deadlydecisions- Spectator, blz. 46-47. web.pdf). 12 ‘Ik aanvaard de opdracht’, Editoriaal 2010-7/8, in: 179 Militaire 3 Kamerstukken II 2013–2014, 30 806, nr. 19. Spectator, blz. 358-359. 4 Gecombineerd Algemeen Overleg Vaste Commissie voor Buitenlandse 13 F. Osinga, ‘Bounding the Debate on Drones: The Paradox of Zaken en Defensie, 22 april 2014. Postmodern Warfare’, in: H. Amersfoort c.s (red.), Moral Responsibility 5 ‘Kamerdebat drones blijft hangen op filosofisch niveau’, Trouw, 23 april & Military Effectiveness, The Hague: TMC Asser Press, 2013, blz. 243- 2014. 278; zie ook: http://www.ismllw.org/seminaires/2013_04_09_Munster_ 6 https://twitter.com/RonaldVuijk/status/459206099745665024. textes%20des%20orateurs/2013-04-10-08%20Prof.Dr.%20Osinga.pdf 7 Zie de conclusies van de Commissie Davids, Rapport Commissie van (geraadpleegd 23 juni 2014). onderzoek besluitvorming Irak, Amsterdam: Boom, 2010.

September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Internationale Spectator 43 Noé van Hulst De nieuwe rol van de OESO in het internationale bestel

De Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) is, ruim een halve eeuw

na haar oprichting, een belangrijke en levenskrachtige organisatie, die thans 34 lidstaten telt.

Maar de wereld is sinds de jaren ’60 sterk veranderd, met het uiteenvallen van het Sovjetblok en

recent de economische en financiële crisis. Die heeft bij de OESO geleid tot een diepgaande be-

zinning op de oorzaken en lessen van de crisis, alsmede op haar eigen functioneren.

Ontstaansgeschiedenis en stronger, cleaner, fairer economic growth and to ontwikkeling raise employment and living standards. We rely De Organisatie voor Economische Samenwerking on it to do so by identifying key economic, social en Ontwikkeling (OESO) heeft een geschiede- and environmental policy challenges and design- nis die teruggaat op het Marshall Plan. Zij werd ing policies to improve the well-being of people in 1960 opgericht door 20 landen (18 Europese around the world.”2 landen, inclusief Nederland; Canada; en de Verenigde Staten) met de volgende drie doelstel- Het is echter evident dat de wereld enorm is ver- lingen: anderd sinds 1960, met het uiteenvallen van het Sovjetblok en de enorme verschuiving van het “ (a) to achieve the highest sustainable economic economische zwaartepunt naar opkomende eco- growth and employment and a rising standard of nomieën. Rond 2003/2004 verkeerde de OESO living in Member countries, while maintaining fi- in een identiteitscrisis, waarbij openlijk de vraag nancial stability, and thus to contribute to the de- werd gesteld of het wellicht een ‘sunset’-organi- velopment of world economy; satie zou worden. Dit lijkt al weer lang geleden, omdat de OESO onder nieuw leiderschap een (b) to contribute to sound economic expansion in nieuw elan lijkt te hebben gevonden en terug is Member as well as non-member countries in the in het centrum van de internationale beleidsarena. process of economic development; and Dit blijkt onder meer uit de centrale positie die (c) to contribute to the expansion of world trade zij zich lijkt te hebben verworven als hofleveran- on a multilateral, non-discriminatory basis in ac- cier van de G20 en uit de steeds verder uitwaai- cordance with international obligations.”1 erende portfolio aan activiteiten, mede gedragen door een zelfs in de crisis groeiende hoeveelheid Deze doelstellingen zijn nog steeds zeer actu- vrijwillige financiële bijdragen. Maar ook het stij- eel en valide, zo is bij de 50ste verjaardag van gende aantal landen dat bij de OESO op de deur de OESO in 2010 nog eens bevestigd door de klopt om toekomstig lidmaatschap aan te vragen inmiddels 34 lidstaten: “…OECD Members con- wijst op een levenskrachtige organisatie. Noé van Hulst is tinue to form a community of nations commit- Nederlands Ambassadeur ted to the values of democracy based on rule of Vandaar de opdracht van de OESO Ministers bij de OESO. Dit artikel law and human rights, and adherence to open vergadering van mei 2013 aan de OESO Raad werd op persoonlijke titel and transparent market-economy principles. The “…to carry out a review of the governance of geschreven. Organisation’s essential mission is to promote the Organisation to meet the challenges of an

44 September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Het hoofdkantoor van de OESO is gevestigd in het Château de la Muette te Parijs. Foto: OESO / Hervé Cortinat

enlarged OECD with a more global and diverse anti-corruptie en maatschappelijk verantwoord membership…”3 Ook elders is onlangs in een ge- ondernemen; daarbij speelt Nederland overigens zaghebbend rapport opgeroepen meer in het al- een grote voortrekkersrol. gemeen internationale organisaties aan ‘sunset’- clausules te binden en regelmatig door te lichten Ook voor de toekomst is helder dat Nederland op mandaten en prestaties om hun geschiktheid als een van de meest geglobaliseerde landen met voor 21ste-eeuwse doelstellingen te beoordelen.4 een middelgrote open economie groot belang blijft hechten aan goede internationale spelre- In Den Haag is de appreciatie van de OESO door gels over marktordening en een zo gelijk mogelijk de jaren heen ronduit positief en qua clientèle speelveld voor bedrijven, alsmede aan effectieve sterk verbreed, in lijn met de uitwaaiering van afspraken over internationale publieke goederen.6 OESO-activiteiten naar terreinen als onderwijs, Dit is alleen te effectueren door middel van een wetenschap & technologie, gezondheidszorg, krachtige inzet in multilaterale organisaties zoals duurzame ontwikkeling, arbeidsmarkt, enz. De de OESO. OESO geldt als een instrument voor internationale ordening (via ‘soft law’ en ‘peer pressure’), als een diffusiemechanisme voor ‘best practices’ Nieuwe trends in de benadering (inclusief naar niet-OESO landen), als een niet- van de OESO gepolitiseerde denktank voor internationale en De economische en financiële crisis heeft op vele nationale beleidsvoorbereiding en als een fabriek gebieden ingrijpende gevolgen gehad, waaronder van de beste gestandaardiseerde data. Een tradi- op internationale organisaties. Het heeft bij de tioneel sterk punt van de OESO is de grote exper- OESO geleid tot een diepgaande bezinning op de tise op het gebied van structurele hervormingen oorzaken en lessen van de crisis. Dit krijgt vorm in op arbeids- en produktmarkten, waarbij landen, het megaproject ‘New Approaches to Economic respectievelijk groepen landen zoals de Eurozone Challenges’ (NAEC), dat gericht is op verbetering systematisch worden beoordeeld op de voort- van het analytische raamwerk en de beleidsadvi- gang. De OESO is ervan overtuigd dat een meer sering.7 Het NAEC-project is ook gestart als on- voortvarende aanpak van structurele hervormin- derdeel van een bredere inzet van de OESO om gen in vrijwel alle landen een grotere groei zou ge- tot een inclusieve en duurzame agenda van groei nereren (“Go Structural!”).5 De ordeningsfunctie en welzijn te komen. Het voert in dit verband te van de OESO komt de laatste jaren steeds meer ver om alle voorlopige conclusies van NAEC te uit de verf, in het bijzonder bij de richtlijnen voor bespreken, al is het maar omdat het project nog multinationale ondernemingen op het terrein van niet is voltooid. Enkele saillante hoofdpunten zijn

September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Internationale Spectator 45 al wel te onderkennen en de moeite van het sig- project ‘Base Erosion & Profit Shifting’, gericht op naleren waard. het tegengaan van belastingontwijking door multinationale bedrijven, wordt daarom eveneens in Het eerste punt is de erkenning van de sterk toe- dit kader geplaatst. genomen interdependentie en complexiteit van de wereldeconomie, alsmede de noodzaak van Het tweede punt is het richten van beleid op de een beter begrip van hoe die eigenlijk werkt. Dit verbetering van het welzijn van mensen door mid- vergt een multidisciplinaire beleidsbenadering die del van een multidimensionale benadering, waar- verkokering doorbreekt en die afruilen en syner- bij inkomen en werk belangrijke elementen zijn, gieën tussen beleidsdoelstellingen voluit onder- naast vele andere die belangrijk zijn in het leven kent. Hier trekt de OESO ook zelf het boetekleed van mensen, zoals gezondheid, milieu, onderwijs aan: een tekortschietend inzicht en geluk. De OESO loopt hierin zeker voorop met in de interdependenties de ontwikkeling van de ‘OECD Better Life Index’, tussen de financiële waarbij de verbetering in de kwaliteit van leven en reële sector en wordt gemeten via elf maatstaven.10 De nieuwe tussen econo- slogan van de OESO is sindsdien dan ook: Better De OESO ziet het mieën heeft tot policies for better lives. ramingsfouten eroderende vertrouwen geleid in de Het is interessant te constateren dat in vrijwel alle economische OESO-landen burgers geluk, gezondheid en on- in de overheid in veel landen projecties derwijs hoger waarderen dan inkomen en werk. in OESO’s Er is nu zowel in de algemene OESO-analyses als als een groot knelpunt Economic in de traditionele landenrapporten een duidelijke Outlook.8 verschuiving gaande van een economisch beleid Daarnaast gericht op kwantitatieve groei van het BNP naar constateert de een multidimensionaal beleid gericht op kwalita- OESO nu dat tieve verbetering van welzijn. De nieuwste ontwik- er sprake is ge- keling is nu, dit eveneens op regionaal niveau te weest van “group meten, omdat er binnen landen grote regionale thinking”, waarin verschillen bestaan die door de crisis in veel ge- geen ruimte bestond voor afwijkende visies en vallen nog scherper zijn geworden dan voorheen. “underpricing of risk” door zeer lage rentevoeten De OESO werkt daarom in toenemende mate ook

en CO2-prijzen. Bij invulling van bezuinigingen en voor regio’s en grootstedelijke gebieden. belastingmaatregelen in de crisisaanpak is vaak onvoldoende rekening gehouden met de gevol- Het derde punt is de onderkenning van mondiale gen voor de inkomensverdeling, waardoor de on- trends die de besluitvorming beïnvloeden, inclu- gelijkheid in veel landen nog verder is toegeno- sief klimaatverandering, vergrijzing, grondstoffen men, daarmee het draagvlak voor tekortreductie uitputting, enz. Dit noopt tot het scherp onder de onder de bevolking ondergravend. loep nemen van “voorraden” en een verschuiving weg van de huidige zware nadruk op “stro- Het eroderende vertrouwen in de overheid in veel men”. Zeker op het punt van milieu en klimaat- landen ziet de OESO als een groot knelpunt, dat verandering speelt de OESO van oudsher een te weinig aandacht krijgt. De trend van groeiende prominente rol. Zo is het beginsel van “de ver- ongelijkheid is een thema dat de OESO al vóór de vuiler betaalt” in de jaren zeventig van de vorige crisis sterk op de beleidsagenda heeft gezet.9 Nu eeuw door de OESO ontworpen. In het huidige deze trend tijdens de crisis eerder is versneld, is debat is de OESO een sterk pleitbezorger voor de OESO druk bezig met het ontwerpen van een een transitie naar een “low-carbon economy” via

kwantitatief ‘Inclusive Growth Framework’, waar- ‘groene groei’, beprijzing van CO2 en afschaffing bij de verdelingsaspecten systematisch vooraf van fossiele brandstofsubsidies. Daarnaast werkt kunnen worden meegewogen in de beleidsont- de OESO aan een groot project waarin de econo- werpen, in plaats van als “after thought” die cor- mische en maatschappelijke kosten van ‘non-ac- recties achteraf noodzakelijk maakt. In de visie tion’ op klimaatgebied in kaart worden gebracht. van de OESO is het belastingstelsel van groot belang om inclusieve groei te bewerkstelligen Het vierde punt is de zoektocht naar nieuwe bron- en behoren hoge inkomensgroepen en multina- nen van groei. Daarbij richt de OESO zich vooral tionale ondernemingen ook een substantiële en op wat zij noemt “Knowledge Based Capital”, ‘eerlijke’ bijdrage te leveren. Het eminente G20- een begrip dat verder strekt dan Onderzoek &

46 September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Ontwikkeling en ook zaken als software, design Ruwweg zitten de grotere OESO-landen dichter e.d. omvat. OESO-analyses geven aan dat jon- bij de laatste school en de kleine Europese lange bedrijven (jonger dan vijf jaar) de belangrijkste den meer in de buurt van de eerste school. De motor zijn van banengroei en radicale innovatie. vraag is echter of we de discussie zo digitaal Het zijn de nieuwe ideeën en business-modellen moeten benaderen. Ten eerste werken al heel waar we het van moeten hebben; de OESO wil in wat OESO-comités op structurele wijze met niet- de beleidsadvisering aangeven hoe we deze het OESO-landen samen (als leden, geassocieerde beste kunnen stimuleren. leden, observers of anderszins). Ten tweede is al enige jaren een trend ingezet om niet-OESO landen te stimuleren belangrijk geachte OESO- Kernpunten in huidige discussie richtlijnen te onderschrijven en in bijbehorende over intern bestuur monitoringsmechanismen te participeren (bijv. Wat is de toekomst van de OESO? Zoals gezegd op het gebied van maatschappelijk verantwoord is er een discussie gaande over waar het heen ondernemen (MVO), anti-corruptie en uitwisseling moet met de OESO. Het startpunt is dat er geen van belastinggegevens). Deze derde-weg-lijn ver- sprake is van een acute crisis (‘nothing broken’), sterken, bijvoorbeeld door OESO-richtlijnen voor maar wel een noodzaak de uitdaging van verdere MVO verder uit te rollen dan de huidige 45 landen uitbreiding het hoofd te bieden en effectief en effi- (vooral richting BRICs), zou wellicht een kans- ciënt te blijven. Ik richt me voor dit doel vooral op rijker route zijn voor de komende tien jaar. Naar de externe aspecten van deze actuele discussie. de mate waarin dit succesvol blijkt, wordt de lid- maatschapskwestie ook minder relevant. De samenwerking met niet-OESO-landen is een tamelijk complex weefsel geworden, waarin we Wel is het van belang hier in goede samenwer- sleutel-partners (in essentie de BRICs/opkomen- king tussen lidstaten op bilaterale basis en de de economieën) hebben, regio- (Zuidoost-Azië, OESO te voorkomen dat dit een eenzijdig verhaal MENA, Eurazië, Zuidoost-Europa o.a.) en de ko- wordt van “cherry-picking”, waarbij niet-OESO mende tijd op te starten landen-programma’s, landen alleen meedoen in activiteiten waarin zij naast ontwikkelingslanden die zijn aangesloten zelf brood zien, maar wegblijven in gevallen waar bij het Development Centre, en de diverse comi- OESO-landen hen nodig hebben om mondiale tés (van arbeidsmarkt tot technologie) die, afhan- vraagstukken te helpen oplossen. kelijk van het onderwerp, participatie kennen van BRICs en andere niet-OESO-landen. De discussie over het interne bestuur van de OESO moet dit jaar worden afgerond. Maar hoe Wat betreft de discussie over de verdere uitbrei- deze discussie ook precies eindigt, het lijkt, gelet ding van de OESO, zijn er grofweg twee scholen. op de centrale rol die de OESO in de G7 en G20, Een school vindt dat de OESO een relatief be- speelt, wel vast te staan dat het een organisatie perkte groep like-minded landen moet blijven met is die in de internationale beleidsarena zwaar blijft hoge standaarden en hoog kwalitatief werk dat meetellen. De huidige leiding is met fijne neus grote uitstraling heeft ook naar niet-OESO-landen in staat gebleken belangrijke nieuwe thema’s te e.d. De andere school ziet het dalende aandeel agenderen, zoals ongelijkheid, groene groei en van OESO-landen in de wereldeconomie als een welzijn. Wie wil zien welke thema’s het (inter)na- grote bedreiging voor het belang van de OESO en tionale debat de komende jaren gaan domineren, wil snel in elk geval de BRICS richting een acces- doet er goed aan de OESO scherp te volgen. sie-traject krijgen (Go Global).

Noten

1 Article 1, Convention on the Organisation for Economic Co-operation een economie die in de top-25 staat qua BNP met de vijf na grootste and Development, Parijs, 14 december 1960. exportwaarde van de wereld, is op zijn minst middelgroot te noemen. 2 Meeting of the OECD Council at Ministerial Level, Paris, 25-26 May 7 OECD, New Approaches to Economic Challenges, Synthesis, Meeting 2011, OECD 50th Anniversary Vision Statement, C/MIN(2011)6. of the OECD Council at Ministerial Level, Paris, 6-7 May 2014, C/ 3 Meeting of the Council at Ministerial Level, 29-30 May 2013, Ministerial MIN(2014)2. Council Statement, C/MIN(2013)16/FINAL, para 14, blz. 3. 8 OECD, OECD Forecasts During and After the Financial Crisis: A Post 4 The Report of the Oxford Martin Commission for Future Generations Mortem, OECD Economics Department, Policy Note no. 23, februari (Pascal Lamy c.s.), Now for the Long Term, oktober 2013. 2014. 5 Zie bijv. OECD, Economic Challenges and Policy Recommendations for 9 Zie OECD, Growing Unequal? Income Distribution and Poverty in OECD the Euro Area, februari 2014. Countries, 2008; en OECD, Divided We Stand: Why Inequality Keeps 6 Ministerie van Buitenlandse Zaken, Voor Nederland, wereldwijd, Samen Rising, 2011. werken aan toonaangevende diplomatie, Den Haag, 28 juni 2013. 10 OECD, How’s Life – Measuring Well-Being, 2011, met jaarlijkse updates. Nederland wordt vaak aangeduid als ‘kleine open economie’, maar

September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Internationale Spectator 47 Niels Smeets De Euraziatische Economische Unie (EAEU) als nieuwe uitdager van de EU?

Met de oprichting van een Euraziatische Economische Unie (EAEU) tussen Rusland, Wit-Rusland

en Kazachstan1 wordt een nieuwe internationale organisatie in het leven geroepen die op het eer-

ste gezicht op dezelfde leest is geschoeid als de Europese Unie. Maar de Oekraïense crisis toont

de onverenigbaarheid van beide integratieprojecten aan. Het is technisch onmogelijk lid te zijn van

de Euraziatische douane-unie en een vrijhandelsakkoord met de EU te sluiten. Vladimir Poetin wil

daarenboven dat de EU de EAEU erkent als onderhandelingspartner. Maar wat voor actor is die

EAEU, waar de EU vanaf 1 januari 2015 mee te maken krijgt, nu precies?

Euraziatische Onafhankelijke Staten (GOS) in 1991 diende voor samenwerkingsinitiatieven landen als Oekraïne en Azerbeidzjan als een ma- De architecten van de Euraziatische Economische nier om de scheiding na de val van de Sovjetunie Unie (EAEU) trachten in vijf jaar tijd te verwezenlij- op te vangen; voor andere landen zoals Rusland ken wat de Europese landen in een tijdspanne van en Wit-Rusland was het juist een manier om een 40 jaar tot stand hebben gebracht. In 2010 werd nieuw huwelijk aan te gaan. tussen Rusland, Wit-Rusland en Kazachstan een douane-unie in het leven geroepen waarbij de drie Door die intern tegengestelde interpretaties van lidstaten hun binnengrenzen openstelden en een het GOS toonden niet alle post-Sovjetstaten de- gemeenschappelijk buitentarief invoerden. Twee zelfde bereidheid om alle verdragen te onderte- jaar later gingen ze een stap verder door niet al- kenen. Daarenboven bleken vele initiatieven in leen de goederenmarkt te liberaliseren, maar ook de implementatiefase een dode letter. Daarop de andere drie vrijheden (van kapitaal, personen ontstonden er verscheidene flexibele integratie- en diensten) te garanderen. Die doelstelling om initiatieven op subregionaal niveau, met divers een Gemeenschappelijke Economische Ruimte lidmaatschap en uiteenlopende doelstellingen.2 te creëren, bleek in de praktijk echter verre van Zo richtten de Rusland-gezinde regimes een po- voltooid. Het huidige verdrag tot oprichting van litiek-militaire veiligheidsalliantie, de Collectieve Niels Smeets is onder- de EAEU richt nieuwe instellingen op en verdui- Veiligheidsverdragsorganisatie (CVVO) op, met zoeker aan het Leuven delijkt de onderlinge verhoudingen om zodoende Rusland als leider. De GUAM (Georgië, Oekraïne, InterNational and European de doelstelling van economische ontwikkeling in Azerbeidzjan en Moldova) is, daarentegen, een Studies (LINES) Instituut van de lidstaten door middel van regionale marktlibe- verbond van landen die wantrouwig staan ten op- de Katholieke Universiteit ralisering te stimuleren. zichte van Russische dominantie. De impact van Leuven. Zijn onderzoek die organisatie bleef echter beperkt. richt zich op de Russische Integratie-initiatieven in de post-Sovjet-ruim- energieveiligheid binnen de te zijn echter niet altijd van zo’n leien dakje ge- De vraag is dan ook gerechtvaardigd of de Euraziatische ruimte. gaan. De oprichting van het Gemenebest van Euraziatische Economische Unie in dit rijtje van

48 September 2014 Jaargang 68 nr. 9 subregionale samenwerkingsverbanden met be- tegenreactie het economische aspect van inte- denkelijk succes thuishoort. Twee lidstaten van gratie. de Euraziatische Unie – Rusland en Wit-Rusland – hebben naar eigen zeggen immers reeds de Poetin suste de zaak door publiekelijk te verkla- meest gevorderde vorm van integratie binnen ren dat het niet zijn intentie is de Sovjetunie uit het GOS bereikt. Deze landen vormen namelijk al het as te laten herrijzen. Om die argwaan voor sinds 2000 een uniestaat. Gaat het om een or- Russische dominantie te vermijden, stelt de ver- ganisatie op papier zonder enige meerwaarde, of dragstekst dat het om een samenwerkingsinitia- groeit deze organisatie uit tot een voor de EU ge- tief gaat waarbij de soevereine lidstaten op ge- duchte concurrent? lijke voet staan, met respect voor hun territoriale integriteit. De Euraziatische Unie werd aangevuld met het adjectief ‘Economische’ om alle verwar- Euraziatische sui generis- ring met een politieke onderschikking weg te ne- entiteit men. Dit vertaalt zich ook in de doelstelling van De EAEU is een integratieproject dat (net als ande Unie: economi- dere subregionale integratiemechanismen) een sche ontwikke- beperkt aantal post-Sovjetstaten verenigt die ling door middel nauwer willen samenwerken dan de overige sta- van een eenge- ten van het GOS. In tegenstelling tot de hierboven maakte markt. vermelde initiatieven loopt de ontwikkeling echter Bovendien laat In de EAEU- volgens een geijkt schema dat vooraf werd uit- de oprichtings- gestippeld en waaraan concrete deadlines wer- akte de richting verdragstekst ontbreekt den gekoppeld: van een Douane-Unie (2010) via van harmonisering een Gemeenschappelijke Economische Ruimte – welk land zich opmerkelijk genoeg (2012) naar een Economische Unie (2015). Het aan welke wetgeving initiatief lijkt dus alvast op papier in een stroom- dient aan te passen – een Euraziatisch versnelling te zijn geraakt sinds Vladimir Poetin in het ongewisse. Zo is het project nieuw leven inblies. Maar ook kwalita- het in theorie ook moge- parlement tief is er een enorme sprong voorwaarts gemaakt. lijk dat Rusland zich wette- Het is juist dankzij de beperkte samenstelling van lijk aanpast aan kleine broertje economisch reeds sterk verweven landen, dat er Wit-Rusland. een gemeenschappelijk buitentarief kon worden geïntroduceerd. Bovendien slaagden de lidstaten Bovendien is het project een poging de interna- er grotendeels in de sanitaire regels en product- tionale onderhandelingspositie vis-à-vis de EU standaarden te harmoniseren. Het vrije personen- te vergroten. De instellingen lijken tot op zekere verkeer wordt bovendien tastbaar voor de bevol- hoogte een kopie te zijn van de Europese tegen- king: reizigers uit Kazachstan behoeven niet meer hangers. Zo wordt er een Hoge Raad in het leven door de Russische douane wanneer ze in Moskou geroepen die bestaat uit de staatshoofden, een landen. Intergouvernementele Raad van regeringsleiders, een Euraziatische Commissie en een Gerechtshof. De stapsgewijze integratie van douane-unie via De verhoudingen tussen die instellingen verschil- gemeenschappelijke markt naar een unie, doet len echter sterk met hun Europese tegenhan- enigszins terugdenken aan het EU-model. Binnen gers. Daar waar de EU-instellingen gebaseerd het Euraziatische model ontwikkelde zich echter zijn op een systeem van onderlinge checks and een spanningsveld tussen het opzetten van een balances, vertoont de EAEU een sterk hiërarchi- gemeenschappelijke markt en politieke integra- sche structuur. De oprichtingsakte bepaalt dat in tie. Dit tweede luik van het integratieproces zou, geval van interne tegenstellingen de beslissin- anders dan in de EU, slechts één dominante lid- gen van de Hoge Raad voor gaan op die van de staat opleveren: Rusland. Tekenend voor die in- Intergouvernementele Raad en de Commissie. terne vrees voor Russische dominantie is de re- Het is bovendien de Hoge Raad die orders latie met Kazachstan. In 1994 kwam de president geeft aan de Intergouvernementele Raad en de van Kazachstan, Nursultan Nazarbajev, als eerste Commissie, het budget vastlegt en de onderhan- op de proppen met de idee van een Euraziatische delingen met derde landen voert. Daarnaast stelt integratie. Zijn enthousiasme taande echter snel de Hoge Raad de Commissieleden en rechters toen Poetin duidelijk maakte dat niet Kazachstan, aan en kan het de beslissingen van de Commissie maar Rusland de integratiepool zou worden van en de Intergouvernementele Raad herzien. Een zo’n integratieproject. Nazarbajev benadrukte als gevolg hiervan is dat de Euraziatische variant

September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Internationale Spectator 49 van de Commissie duidelijk geen supranatio- naar aanleiding van de annexatie van de Krim. naal orgaan is dat onafhankelijk van de lidstaten Integendeel, Poetin stelt de EAEU tot voorbeeld wetgeving initieert. Opmerkelijk is ook dat een van het Russische vermogen een alternatief han- Euraziatisch parlement volledig ontbreekt in de delsblok te ontwikkelen. Voor die geopolitieke verdragstekst. belangen is Rusland bereid een hoge prijs te betalen. De Russische economie lijkt dit jaar af te De gevolgen van die structuur voor de onderhan- stevenen op een bescheiden economische groei delingspositie lijken niet mis. De Euraziatische van 0,5%. Toch besloot de Commissie voor de Unie hoeft geen rekening te houden met een Energiesector en Ecologie de exportheffingen op parlement, de Hoge Raad neemt het voortouw olie te laten dalen. Dit wegwerken van handels- in internationale onderhandelingen en is ook in- barrières is precies een van de maatregelen ter tern duidelijk de belangrijkste actor. Gegeven de uitvoering van de doelstelling een gemeenschap- economische en politieke afhankelijkheid van pelijke energiemarkt binnen de Euraziatische Unie de andere lidstaten, is het bovendien zo dat één op te zetten. lidstaat, Rusland, de organisatie de facto over- heerst. Een eerste voordeel voor de toekomstige lidstaten is dat zij de prijs voor Russische olie zien af- nemen. Een tweede voordeel speelt zich af op Geen weg terug de arbeidsmarkt. Miljoenen gastarbeiders uit De Euraziatische Economische Unie heeft daar- het GOS zijn reeds in Rusland werkzaam. De naast de ambitie om uit te breiden. Zij staat open Centraal-Aziatische republieken, in het bijzonder voor nieuwe leden, waarbij Armenië, Kirgizië en de prospectieve lidstaten Kirgizië en Tadzjikistan, Tadzjikistan de meest voor de hand liggende lan- zijn afhankelijk van de overdrachten van ‘hun’ den zijn. Maar ook India, Syrië en zelfs NAVO- gastarbeiders uit Rusland. Tadzjikistan telt of- lidstaat Turkije kregen een uitnodiging.3 Niet al- ficieel één miljoen, en volgens officieuze bron- leen met de NAVO dreigt de EAEU in aanvaring te nen twee miljoen (een vijfde van de Tadzjiekse komen. De organisatie is reeds in rechtstreekse bevolking!) gastarbeiders die actief zijn binnen concurrentie getreden met de EU, nog voordat Rusland. Het Tadzjiekse staatsbudget is voor het startschot werd gegeven. Enkele maan- 45% afhankelijk van die inkomsten uit gastarbeid den voordat Armenië een Associatie in Rusland.5 Het vrij verkeer van personen en ka- Poetin Akkoord met de EU zou on- pitaal vereenvoudigen die arbeids- en geldstro- dertekenen, wisselde men verder. En Armenië blijft nog om een andere stelt de EAEU de Armeense pre- reden trouw aan Rusland, namelijk vanwege de sident Serzj militaire veiligheidsgaranties tegen Azerbeidzjan tot voorbeeld van het Sarkisian het in de bevroren conflictzone Nagorno Karabach. geweer van Russische vermogen een schouder. Hij gaf aan tot de Repercussies voor de EU? alternatief handelsblok douane-unie met Poetin drong er al enkele malen op aan om niet Rusland toe te wil- Rusland maar de Euraziatische Commissie met te ontwikkelen len treden, en op terde EU te laten onderhandelen.6 In het kader van mijn ook deel uit te willen het Partnerschap voor Modernisering erkent de maken van de Euraziatische EU bovendien dat experts van de Euraziatische Economische Unie.4 Toch schuilt douane-unie technische bijdragen mogen leer een addertje onder het gras: het be- veren.7 Door de deur op een kier te zetten voor wandelen van de omgekeerde weg lijkt veel moei- rechtstreekse onderhandelingen tussen de EU en lijker. De verdragstekst voorziet in een exit-optie, de EAEU, voert Poetin zijn plan uit om op gelijke maar alleen bij consensus van de andere leden hoogte met de EU te komen. Het zou dan niet van de Hoge Raad. Een land kan dus slechts de meer gaan om één land versus de EU-28, maar Unie verlaten bij de gratie van alle andere lidsta- een relatie tussen gelijkwaardige Unies. De op- ten. richtingsakte kent de Euraziatische Unie dan ook het recht toe internationale verdragen te sluiten met derde landen én met internationale organisa- Hoog prijskaartje ties. Voor de EU betekent dit een relatief verlies Het Kremlin wil met de oprichtingsakte ook aan onderhandelingsmacht. een politiek statement maken: Rusland kan niet geïsoleerd worden door westerse sancties

50 September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Russische energiecen- trale; de lidstaten van de EAEU profiteren van goedkope Russische energie. Foto: C.P.G. Grey

Wat betreft energieveiligheid streeft de EU er- Oekraïne om een vrijhandelsakkoord met de EU naar energie uit diverse landen te importeren, om te tekenen, tevens in dat ze onmogelijk lid kunnen zodoende onafhankelijker van Rusland te wor- worden van de Euraziatische douane-unie. den. De EAEU zou wel eens stokken in de wie- len van dit diversifiëringsbeleid kunnen steken. Aangezien de lidstaten van de EAEU zich tevens Conclusie ten doel stellen de energiemarkten (olie, aardgas, De Europese Unie mag haar uitdager, de elektriciteit) te integreren, is het maar de vraag in Euraziatische Economische Unie, niet onder- hoeverre Kazachstan als alternatieve energiepro- schatten. Het betreft een intern sterk hiërarchisch ducent kan worden beschouwd. gestructureerde actor met ambitieuze uitbrei- dingsplannen, die nu reeds in openlijke concur- Bovendien houdt de EAEU haar leden stevig in rentie treedt met de Associatie Akkoorden van het Russische gareel. De lidstaten van de dou- de EU. De internationale onderhandelingspositie ane-unie kunnen geen deel uitmaken van een van Rusland wordt hiermee op een hoger niveau vrijhandelszone met de EU, terwijl de laagdrem- gebracht. Dat Rusland zelfs in economisch barre pelige productstandaarden binnen de EAEU voor tijden in dit integratieproject wil investeren, geeft niet-tarifaire handelsbelemmeringen zorgen. De aan dat het niet om een lege huls gaat, zoals en- Euraziatische staten kunnen hun goederen im- kele andere integratiepogingen binnen het GOS, mers niet op de EU-afzetmarkt kwijtraken van- maar dat de EAEU tot Poetins prioriteiten behoort wege de strengere kwaliteitseisen. Omgekeerd om de Russische invloedssfeer te beschermen. houdt de beslissing van Moldova, Georgië en

Noten

1 Verdrag ter oprichting van de Euraziatische Economische Unie [Dogovor 4 Armen Sahakyan, ‘Armenia will join Russian Customs Union’, European o Evrazijskom Ekonomičeskom Sojuze] tussen de Republiek Wit- Institute, september 2013, terug te vinden op: http://www.europeaninsti- Rusland, Kazachstan en de Russische Federatie van 29 mei 2014, terug tute.org/September-2013/armenia-will-join-russian-customs-union.html te vinden op: http://www.economy.gov.ru/wps/wcm/connect/econo- 5 Interview met Dodojon Atovulloev, een Tadzjiekse opposant, Leuven, 28 mylib4/mer/about/structure/depsng/agreement-eurasian-economic- mei 2014. union 6 Vladimir Poetin, Persconferentie ter afsluiting van de EU-Rusland top, 4 2 Katlijn Malfliet, Lien Verpoest & Evgeny Vinokurov (red.), The CIS, the juni 2013 (http://www.council-tvnewsroom.eu/event/eu-russia-summit- EU and Russia : the challenges of integration, Basingstoke: Palgrave june-2013/press-conference-part-165519617). Macmillan, 2007. 7 EU-Rusland, ‘Progress Report agreed by the coordinators of the 3 Viktor Kuzmin, ‘Customs Union courting India, Turkey for membership’, EU-Russia partnership for modernisation of information to the EU-Russia Russia&India Report, 6 november 2013 (http://in.rbth.com/econo- Summit of 21 December 2012’ (http://www.eeas.europa.eu/russia/ mics/2013/11/06/customs_union_courting_india_turkey_for_member- docs/2012_p4m_progress_report_signed_en.pdf). ship_30623.html).

September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Internationale Spectator 51 Marjolein Derous De tiende Asia-Europe Meeting (ASEM)

Milaan is op 16 en 17 oktober 2014 gastheer van de 10de Asia-Europe Meeting (ASEM), een top

tussen 29 Europese en 20 Aziatische landen. Reden voor een evaluatie zowel als een vooruitblik.

Hoe functioneert de ASEM en waarover wordt overleg gepleegd? Wat zijn de doelstellingen van de

EU? Worden er wel echte beslissingen genomen of betreft het voornamelijk ‘handjes schudden’-

diplomatie? De top van Milaan zal zeker een belangrijke high level-ontmoeting van Europese en

Aziatische wereldleiders worden, met serieuze uitdagingen op de agenda.

De ASEM: oorsprong en inhoud tie tussen de twee continenten op het gebied van In oktober vindt in Milaan de 10de Asia-Europe onderwijs, cultuur en duurzame ontwikkeling. Meeting (ASEM) plaats. Sinds de eerste editie in 1996 is het aantal deelnemers nagenoeg ver- De Europese en Aziatische leiders komen in dubbeld en werd de ontmoeting het belangrijk- hoofdzaak bijeen om economische betrekkingen ste forum voor informele dialoog en versterkte tussen beide regio’s te stimuleren. De Europese samenwerking tussen Europa en Azië. Die eer- Unie streeft intussen actief vrijhandelsakkoorden ste ASEM in 1996 vond plaats in Bangkok. Deze na, terwijl in Azië verschillende onderhandelingen bijeenkomst was een noodzakelijke boost voor werden gelanceerd in de marge van de ASEM. de relaties tussen Azië en Europa en de missing Tijdens een ASEM-top worden ook tientallen bi- link in een tripolaire wereldorde. De ASEM is een laterale ontmoetingen georganiseerd, wat de tweejaarlijkse gelegenheid voor staatshoofden uit waarde van de ASEM voor alle deelnemers ver- de twee continenten om een brede waaier aan der vergroot. onderwerpen te bespreken en mede de agenda te bepalen op het mondiale niveau. De dialoog is Het forum is verder een manier om verschillen- gestructureerd via drie pijlers: een economische, de standpunten over politieke ontwikkelingen op politieke en sociaal-culturele pijler.1 wereldvlak samen te brengen. Zo slaagden de ASEM-deelnemers er in 2010 met succes in een De ASEM werd enthousiast onthaald en was de balans te vinden tussen een ‘aanklacht tegen’ en eerste echte top van dergelijke omvang zonder een ‘aanmoediging tot verandering’ bij het onder- inmenging van de Verenigde Staten. Het forum werp van politieke gevangenen in Myanmar.4 De creëerde ook een noodzaak voor intraregionaal ASEM heeft nieuwe uitdagingen voor de wereld- overleg en versterkte zodoende de voorheen politiek op de agenda gezet, waaronder klimaat- losse samenwerking binnen Azië.2 De ASEM verandering, terrorisme en migratie. heeft geen formeel secretariaat, maar steunt op het werk van geselecteerde coördinatoren: in De ASEM bleef niet beperkt tot louter een ont- Azië is er een rotatie-systeem (thans Maleisië en moeting tussen staatshoofden en regeringslei-

Marjolein Derous werkt Mongolië), terwijl in Europa het werk wordt ver- ders. Ook op ministeriel niveau worden bijeen- op het Centrum voor EU- deeld tussen de Europese Dienst voor Extern komsten belegd. Zo komen op gezette tijden de Studies van de Universiteit Optreden (EDEO) en het Voorzitterschap van de ministers van Buitenlandse Zaken, Financiën, Gent en bereidt een proef- Raad (thans Italië). De Asia-Europe Foundation Cultuur of Milieu samen. Voorts zijn er in de schrift voor over de relaties (ASEF)3 is de enige permanente instelling van de marge van de ASEM twee fora ontstaan: het van de Europese Unie met ASEM. Via concrete projecten in samenwerking Asia-Europe Business Forum (AEBF) en het Asia- de ASEAN en haar lidstaten. met lokale partners bevordert ASEF de interac- Europe People’s Forum (AEPF). Het eerste doet

52 September 2014 Jaargang 68 nr. 9 De lidstaten van de ASEM (stand 2012), in donker aangegeven. Foto: Wikipedia

economische aanbevelingen vanuit de private niveau te spelen, kracht bij; ook is het een forum sector; de tweede probeert ook sociale vraag- voor de normatieve agenda van de EU. Kortom, stukken, zoals democratie en mensenrechten, op de doelstellingen voor EU in Azië zijn zowel eco- de ASEM-agenda te krijgen.5 Ten slotte is er een nomisch, strategisch als normatief. Asia-Europe Parliamentary Partnership (ASEP) die parlementsleden uit beide regio’s samenbrengt. New Asia Strategy (1994): “Deze strategie is ingegeven door de aanzienlijke, snelle en De ASEM heeft een duidelijke aantrekkingskracht duurzame economische groei van verschillen- en het deelnemersveld is in 18 jaar sterk uitge- de Aziatische regio’s.” breid. In 1996 waren de aanwezigen: 15 lidsta- De Asia-Europe Meeting is een forum waar de ten van de EU; de Europese Commissie; 7 leden Europese Unie de initiële doelen uit de New Asia van de Associatie van Zuidoost-Aziatische Naties Strategy (1994) kan nastreven.8 Die waren en zijn (ASEAN); China, Japan en Zuid-Korea. Sindsdien nog altijd uitgesproken economisch. Deze EU- is zowel de EU als de ASEAN uitgebreid en heb- doelstellingen voor de regio zijn intussen verder ben economische grootmachten als Rusland en verfijnd en uitgebreid, maar de ASEM blijft het India, en ook Zwitserland, zich aangesloten. De anker voor succesvolle economische relaties ASEM vertegenwoordigt de helft van het Bruto tussen Europa en Azië. De afgelopen jaren sloot Nationaal Product (BNP) in de wereld en bijna de EU vrijhandelsakkoorden af met Zuid-Korea 60% van de wereldbevolking.6 En het ASEM- en Singapore, terwijl onderhandelingen met on- lidmaatschap heeft de grenzen van Eurazië der andere Japan, Maleisië en Vietnam aan de nog niet bereikt. Zo zouden nog meer landen in gang zijn. Met China onderhandelt de Europese Centraal-Azië en het Midden-Oosten lid kunnen Commissie over een investeringsakkoord. worden. Turkije en Kazachstan hebben hun kandidatuur alvast ingediend. A New Partnership with Southeast Asia (2003): “Het ASEM-kader is het meest geschikt om mondiale vraagstukken aan te pakken.” De EU: doelstellingen en Het was voor de EU van belang in de regio een ambities tegenwicht te kunnen vormen tegen de Verenigde Welke doelstellingen heeft de Europese Unie in Staten, toen de Amerikanen in 1989 de Asia- deze dialoog? De economische focus van ASEM Pacific Economic Cooperation (APEC) hadden is voor Europa een manier om de deur te openen gelanceerd. In de bredere EU-Azië-context heeft naar de meest dynamische economische regio ter de Unie in 2014 niet minder dan vijf strategische wereld.7 De ASEM zet daarenboven de Europese ASEM-partners: China, Japan, India, Zuid-Korea ambitie om een grotere politieke rol op mondiaal en Rusland. Daarnaast werd de EU deelnemer

September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Internationale Spectator 53 van het ASEAN Regional Forum (ARF) en onder- kens teleurgesteld op de nogal zwakke reacties tekende zij het Treaty of Amity and Cooperation op mensenrechtenschendingen en inbreuken op (TAC) in Zuidoost-Azië. Op deze manier is de EU democratische principes in diverse ASEM-landen een actieve politieke actor geworden in Azië en gereageerd. werd dit alles gestroomlijnd in de ASEM. Het debat over mensenrechten, democra- Via de ASEM heeft de EU ook een normatieve rol tie en de rechtsstaat in ASEM-kader bleef lang in de wereldpolitiek opgenomen.9 In het forum beperkt tot de situatie in Myanmar, terwijl de kan de Unie haar normen en waarden bevorderen schendingen van humanitaire basisrechten in in de Aziatische regio. De formele ASEM-agenda China, Cambodia, Vietnam en Laos aan de EU bevat bijgevolg ook punten over consolidering lijken voorbij te gaan. De laatste tien (ASEM 5 van de democratie en bevordering van de rechts- t/m ASEM 9) werden telkens ongeveer dezelfde staat in Azië. Het vooralsnog beperkte succes in verklaringen overeengekomen, en wel over het dezen vormt een belangrijk punt van kritiek op de Koreaanse schiereiland, Irak, Iran, Afghanistan ASEM. en het Midden Oosten, met bijzondere aandacht voor het Israëlisch-Palestijns conflict.

Evaluatie: van kritiek tot Volgens academicus Christopher Dent heeft de desinteresse ASEM sinds haar oorsprong al fundamenteel last De Asia-Europe Meeting moest inderdaad de af- van een ‘Assepoester Complex’12 en is het een gelopen negen edities ook hardnekkige kritiek ‘stiefzusterlijk’ economisch forum naast de ster- ondergaan. Het overleg is vaak beperkt gebleven ke trans-Atlantische relaties en de banden tussen tot een uitwisseling van standpunten. Dit maakt Amerika en Azië via de APEC. De media-aandacht het weliswaar mogelijk is navenant en het gebrek aan berichtgeving blijft politiek gevoelige de kennis van de Europese en Aziatische onderwerpen te burger over de ASEM beperken. bespreken, maar Tijdens de top in Brussel zonder bindende (2010) hadden al- overeenkomsten De ASEM-toppen leen de Belgische leidt het tot wei- en Franse media nig echte resulta- genereren bijzonder substantieel aan- ten. Daarnaast is de dacht voor het ASEM misschien in weinig media- evenement. Uit een plaats van de missing in acht EU-lidstaten link, wellicht de weakest aandacht uitgevoerd onderzoek link in de tripolaire wereld- komt naar voren dat van orde. Er is immers heel weinig alle berichtgeving over Azië media-aandacht voor de ASEM- slechts 4% over de ASEM ging, en toppen; de Europese en Aziatische be- dat nog wel tijdens de drie maanden rond volkingen weten nagenoeg niets over het functio- de top. De Britse pers besteedde in 2010 in het neren van de ASEM. geheel geen aandacht aan de ASEM.13 In Azië wordt het bestaan van het forum als positief be- Vooral de Aziatische deelnemers zijn voorstan- schouwd, al is ook hier een meerderheid ongeïn- der van de nadruk op de soevereiniteit van de formeerd over de ASEM en de resultaten van de natiestaat en op non-interventie. De gezamen- ontmoetingen.14 lijke verklaringen en niet-bindende aanbevelingen hebben echter een beperkte toegevoegde waarde. Zelfs interregionale economische voor- ASEM 10 en verder stellen zijn vaak weinig concreet.10 Een men- 2014 was al een bewogen jaar voor de interna- senrechtendebat is een heikel punt. Landen als tionale politiek en de regeringsleiders uit de twee China en Rusland zien de Europese strategie van continenten moeten op zoek naar een evenwichti- conditionaliteit, sancties en humanitaire inter- ge reactie op diverse diplomatieke problemen. Het ventie als een manier om de westerse machts- gaat dan in het bijzonder om de crisis in Oekraïne positie te behouden en te versterken,11 waarop en het openlijk conflict tussen China en Vietnam.15 de Europese deelnemers zich dan maar vooral Maar we moeten ook verder kijken dan de ASEM op het economisch potentieel van de partners 10; hoe ziet de toekomst van ASEM eruit? richten. Mensenrechtenactivisten hebben tel-

54 September 2014 Jaargang 68 nr. 9 “De G7 heeft Rusland alvast veroordeeld heeft laten gaan, terwijl Catherine Ashton niet voor de schending van de soevereiniteit van aanwezig was bij de top van buitenlandministers Oekraïne en ondersteunt het gebruik van in 2010.18 sancties.” Het is nog maar de vraag hoe de EU en Rusland met elkaar zullen omgaan tijdens deze jubileum- Tot besluit editie van de ASEM. De crisis in Oekraïne en de Als we de ASEM als een forum voor vrijblijvend daaropvolgende sancties van de EU voor topfi- overleg beschouwen, waar het informele de over- guren van het Russische regime zullen het poten- hand heeft en het netwerken centraal staat, dan tieel voor samenwerking niet hebben versterkt. is het zeker geslaagd in de opzet. De gemeen- Daarnaast speelt in Azië de kwestie van de Zuid- schappelijke verklaringen zijn inhoudelijk vaak Chinese Zee, waarover China en landen als de weinig sterk, maar zetten belangrijke, nieuwe the- Filippijnen, Vietnam en Maleisië in een openlijk ma’s op de agenda. Veel van de cruciale doelstel- conflict verkeren. Dit conflict sleept al geruime lingen op economisch gebied zijn bovendien al tijd aan, maar de anti-Chinese sentimenten be- gedeeltelijk verwezenlijkt dankzij de opening van reikten in mei een hoogtepunt in Vietnam, met enkele Aziatische markten. De afgelopen jaren twee doden tot gevolg. Hopelijk kan de ASEM in sloot de EU vrijhandelsakkoorden af met Zuid- dit conflict een verzoenende rol spelen, zoals in Korea en Singapore en verscheidene onderhan- 2010 tussen Japan en China. delingen over vrijhandel en investeringen zijn nog aan de gang. De weg naar verdere economische Maar er zijn ook serieuze uitdagingen voor de groei voor beide regio’s ligt open en de ASEM is ASEM als relevant forum. Zo heeft zij concur- het forum om de relaties verder te versterken. rentie van de East Asia Summit (EAS), waar de Verenigde Staten wel en de Europese Unie geen Was het ASEM’s doelstelling democratische her- lid van uitmaken.16 In een worst case scenario vormingen af te dwingen in Azië, dan is die doel- zou de ASEM gewoon vervangen kunnen worden stelling na tien edities niet verwezenlijkt. Maar dat door deze EAS en dan is voor Europa de deur was nooit de kern van de dialoog en de partners naar Azië weer helemaal dicht.17 Daarentegen zou richten zich vooral op het opbouwen van onder- het enthousiasme voor de transregionale ASEM ling vertrouwen. Uitdagingen voor de toekomst bij de EU en haar lidstaten ook kunnen uitdoven. zijn de zichtbaarheid van het forum, de politieke Veelzeggend in dit verband is het feit dat de Britse crises van 2014 en versterking van de betrokken- premier bij de laatste zes ASEM-toppen verstek heid van alle deelnemers.

Noten

1 Michael Reiterer, ‘Asia-Europe Meeting: fostering a multipolar world 11 Jürgen Rüland, ‘The rise of “diminished multilateralism”: East Asian and order through inter-regional cooperation’, Asia Europe Journal, 2009, nr. European forum shopping in global governance’, Asia Europe Journal, 7, blz. 179-196. 2012, nr. 9, blz. 255-270. 2 Evi Fitriani, ‘Asian perceptions about the EU in the Asia-Europe Meeting’, 12 Christopher Dent, ‘ASEM and the “Cinderella Complex” of EU-East Asia Asia Europe Journal, 2011, nr. 9, blz. 43-56. Economic Relations’, Pacific Affairs, jrg. 74, nr. 1, 2001, blz. 25-52. 3 Via de website van de Asia-Europe Foundation: http://www.asef. 13 Sebastian Bersick & Tanja Bauer, ‘Perception and ASEM visibility in the org/images/docs/ASEM%20Outlook%20Series_ASEM%20Crystal- European Media’, in: Bersick & Van der Velde, a.w. noot 4, blz. 71-86. Gazing%20beyond%2051%20Members.pdf 14 Clara Portela, ‘The perception of the European Union in Southeast Asia’, 4 Bertrand de Crombrugghe, ‘ASEM 8 Summit Texts: the negotia- Asia Europe Journal, 2010, nr. 8, blz. 149-160. tion history’, in: Sebastian Bersick & Paul van der Velde, The Asia- 15 BBC News, ‘Ukraine Crisis Timeline’ (http://www.bbc.com/news/world- Europe Meeting: Contributing to a new global governance structure, middle-east-26248275); ‘China ships evacuate Vietnam workers after Amsterdam: Amsterdam University Press, 2011, blz. 25-44. protest’ (http://www.bbc.com/news/world-asia-27467450); ‘Leaders 5 Juha Jokela & Bart Gaens, ‘Interregional relations and legitimacy in of Japan and China agree to improve ties’ (http://www.bbc.com/news/ global governance: the EU in ASEM’, Asia Europe Journal, 2012, nr. 10, world-asia-pacific-11473751). blz. 145-164. 16 Shada Islam, ‘A seat for the EU at East Asia’s top table’, EU Observer, 6 Via de website van de Europese Dienst voor Extern Optreden: http:// 11 november 2010 (http://euobserver.com/opinion/31241). eeas.europa.eu/asem/index_en.htm 17 Howard Loewen, ‘ASEM’s Enlargement - state-to-state or region-to-regi- 7 Reiterer, a.w. noot 1. on dialogue?’, in: Yeo Lay Hwee & Wilhelm Hoffmeister, The Asia-Europe 8 Mathew Doidge, ‘New Zealand and the Asia-Europe Meeting’, Asia Meeting, Engagement, Enlargement and Expectations, Singapore: EU Europe Journal, 2013, nr. 11, blz. 147-162. Centre in Singapore, 2010, blz. 21-40. 9 Jokela & Gaens, a.w. noot 5., blz. 152. 18 Lai Suet-Yi & Loke Hoe Yeong, ‘ASEM: Crystal-gazing beyond 51 mem- 10 Reiterer, a.w. noot 1., blz. 192. bers’, ASEM Outlook Insight Series, ASEF, 2013.

September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Internationale Spectator 55 Meine Pieter van Dijk ASEAN, politieke en economische integratie en de reactie van China

Het politieke belang van het EU-ASEAN-partnerschap wordt onder andere door de Adviesraad

Internationale Vraagstukken benadrukt. In dit artikel1 wordt aangetoond dat het proces van eco-

nomische en financiële integratie in de Zuidoost-Aziatische regio ook heel belangrijk is. De invloed

van China op het politieke, economische en financiële integratieproces in de regio wordt geana-

lyseerd. Door die Chinese invloed raken de ASEAN-landen verdeeld en worden zij kwetsbaar voor

economische fluctuaties in China.

e Association of Southeast Asian Nations tion” gaat.5 Het AIV-rapport is niet optimistisch (ASEAN) begon in 1967 met vijf leden over de bereikte integratie, maar ziet ASEAN en D (Indonesië, Maleisië, Singapore, Thailand de bijbehorende fora vooral als een mogelijkheid en de Filippijnen) en heeft er nu tien (ook Brunei, het andere Azië (anders dan China) te stimuleren, Cambodja, Laos, Myanmar en Vietnam). De waarmee het ontstaan van een dominante regio- Associatie moest tegenwicht bieden tegen het nale macht kan worden voorkomen. Tegelijkertijd communisme dat vanuit China zou oprukken. Het pleit het AIV-rapport ervoor China overal bij te be- was lang een machteloze club. Mahbubani merkt trekken, tot en met de onderhandelingen in het op dat “it survived against all odds”.2 In het zeer kader van het Transatlantic Trade and Investment lezenswaardige AIV-rapport Azië in opmars wordt Partnership (TTIP) tussen de Verenigde Staten en vooral het politieke belang van deze pendant van de EU, omdat China anders geïsoleerd zou komen de Europese Unie benadrukt.3 De AIV ziet ASEAN te staan. vooral als een politiek forum. In dit artikel zal ge- analyseerd worden of in de landen van Zuidoost- In deze analyse van ASEAN besteed ik aandacht Azië economische en financiële integratie niet aan respectievelijk de politieke, economische en belangrijker zijn. Daarbij wordt ook de reactie van financiële integratie. Bedacht als tegenhanger te- China op het integratieproces onder de loep ge- gen de Chinese opmars analyseer ik de invloed nomen. van China op het integratieproces. Mijn stelling is dat er bij China altijd een strategie achter beleid zit. Ik zie die in dit geval als drieledig: ASEAN: de oorsprong en het toenemend belang * 1. China moet een wereldmacht worden en daar Meine Pieter van Dijk is Volgens de AIV zou de Europese Unie ASEAN hoort bij een belangrijke rol in het buitenland;6 hoogleraar urban manage- moeten zien als “een belangrijk forum voor dia- ment aan het Institute of loog, maar (deze landen) zien zich niet gebonden * 2. In een lange-termijnperspectief (dat China Social Studies (ISS) van overeenstemming te bereiken over gezamenlij- aanhoudt)7 past dat het land de bevoorrading de Erasmus Universiteit ke beleidsstandpunten die alle landen binden”.4 van de eigen industrie wil veiligstellen. Dat vereist en professor of entrepre- Daarmee zouden de ASEAN-landen kiezen voor controle verkrijgen over de aanvoerroutes. Dus neurship aan de Maastricht soft integration (“de soevereiniteit van de afzon- wil China een haven in het westen hebben (daar School of Management derlijke lidstaten staat binnen de ASEAN niet ter wordt, samen met Pakistan en Myanmar, aan ge- (MSM). discussie”), waarbij de EU voor “deep integra- werkt); en

56 September 2014 Jaargang 68 nr. 9 * 3. China probeert zijn zeegrenzen maximaal op en Can Asia think? in 2004) heet The great con- te rekken, in ieder geval buiten de eerste ring ei- vergence en wordt in de Internationale Spectator landen.8 een gepassioneerd betoog voor een vitaler en re- presentatiever wereldbestuur genoemd.13 Maar de Het ideaal van ASEAN wordt geformuleerd als echte test is hoe de relatie met China zich ontwik- “not only politically cohesive, economically inte- kelt, nu er problemen zijn ontstaan doordat China grated, socially responsible, but also truly peop- begin 2014 een wet aankondigde die vissersboten le-oriented, people-centred and rules-based”. De uit andere landen verplicht zich in China te regi- vooruitzichten voor ASEAN lijken gunstig. Volgens streren voor het vissen in de hele Zuid-Chinese Vietweek (10 januari 2014) is de zakenwereld in zee.14 ASEAN optimistisch over de toekomst (onderzoek van Grant Thornton). Het optimisme steeg van Mahbubani noemt ASEAN op zeven plaatsen, in- 25 naar 45%, omdat de zakenwereld een grotere clusief op pagina 150-151 (ASEAN en China), waar vraag verwacht naar eigen producten en diensten hij stelt dat de claim op de eilanden in de Zuid- nu de economische integratie in 2015 een feit Chinese zee kan leiden tot een potentiële breuk wordt. tussen China en ASEAN. Daar heeft Mahbubani vooralsnog gelijk in. De aankondiging van de regi- Volgens Mahbubani is “the march to modernity in stratieverplichting heeft geleid tot sterke reacties Asia” al begonnen dividend op te leveren. Hij vindt in de landen die dit gebied ook claimen,15 voorna- ASEAN een mini-replica van de EU en stelt dat melijk de Filippijnen16 en Vietnam.17 De relaties van de organisatie “played a critical role in delivering China met Japan zijn al langer problematisch van- peace”. Hij refereert dan aan Myanmar, dat door wege China’s aanspraken op de door Japan be- het Westen werd uitgespuugd, maar door ASEAN heerde Daizu-eilanden en het conflict over de ‘air erbij werd gehouden totdat het mee wilde doen, identification zone’ in de Oost- Chinese zee. Het door “a policy of continually engaging, which fi- is belangrijk de bronnen van het conflict te onder- nally bore fruit. By not excluding it the country be- kennen. Het conflict om de Daizu-eilanden gaat came finally more democratic.”9 Hij constateert in volgens het AIV-rapport terug op een vredescon- de jaren ’90 “reduced levels of distrust in the re- ferentie in 1946, waar China niet aan deelnam en gion” and “increased levels of goodwill: now 10 waar de Paracel- en Pritney-eilanden van Japan members are working together”. Het is de vraag werden afgepakt, zonder dat zij duidelijk aan een of de relatie met China die onderlinge samenwer- ander land werden toegewezen. Begin januari king op de proef zal stellen of juist zal intensiveren. 2014 gooide Japan weer olie op het Chinese vuur, toen de Japanse premier Abe de oorlogsgraven De rol van China. ASEAN onderhoudt nauwe bezocht waar ook enkele veroordeelde Japanse banden met China, Japan en Zuid-Korea, die generaals liggen.18 geen lid zijn, maar wel deelnemen aan de fre- quente bijeenkomsten. In augustus 2014 werd het Regional Forum van ASEAN in Myanmar ge- De politieke dimensie houden. Op zo’n bijeenkomst worden ook aller- In het recente AIV-rapport wordt ASEAN 68 keer lei informele discussies gevoerd. Zo hoopte de genoemd; niet zo vaak als China (gemiddeld Japanse minister van buitenlandse zaken er met zo’n acht keer per pagina). Het toont wel het be- zijn Noord-Koreaanse collega te praten over ont- lang van deze regionale groepering voor Europa. voeringen van Japanners in de jaren ’70 en ’80.10 Sommigen zijn van mening dat de politieke samenwerking tussen de lidstaten het meest suc- De spanningen op deze bijeenkomsten worden cesvolle deel is van ASEAN. Mahbubani noemt steeds groter door de Chinese activiteiten in de Myanmar vier keer in zijn boek en steeds als het Zuid-Chinese zee.11 Er zijn drie landen op de hand succes van een strategie om een land niet uit te van China (Cambodja, Laos en Myanmar), maar sluiten, maar het erbij te halen door het in te slui- ook drie landen fel tegen het optreden van China ten. in dit gebied (de Filipijnen, Maleisië en Vietnam). De Bangkok Post merkt op dat de nauwe banden Er zijn nog allerlei andere overeenkomsten met tussen de militaire junta van Myanmar en de lei- een politieke dimensie in het kader van ASEAN. ding in China het voor Myanmar wel moelijk ma- Zo hoopt Indonesië dit jaar een regionale over- ken een onpartijdige voorzitter te zijn.12 eenkomst in ASEAN-kader af te sluiten die beoogt smog ten gevolge van bosbranden in Indonesië Het derde boek van Mahbubani over het succes te bestrijden. Het zou daarmee het laatste lid van van Azië (na The new Asian hemisphere in 2008 de associatie zijn die dit verdrag ratificeert. De

September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Internationale Spectator 57 ASEAN-landen moeten op hun volgende bijeen- van 800 miljoen mensen zou creëren of het twaalf komst een Code of conduct aannemen die beoogt landen tellende Trans-Pacific Partnership (TPP) deze conflicten op te lossen. Zuidoost-Azië “be- dat de Verenigde Staten steviger met de dynami- gins to accept international legal norms”, aldus sche Asia-Pacific-regio wil verbinden. De TTIP- Mahbubani hierover.19 onderhandelingen worden in Mexico, Turkije, Noorwegen en China met scheve ogen bekeken.23 De rol van China. De proof of the pudding is dus Interessant voor de EU is dat er met TTIP gepro- of ASEAN ook in staat zal blijken te bemiddelen beerd wordt de overeenkomst WTO-compatibel tussen China en ASEAN-leden zoals Vietnam en te maken, iets wat met de overeenkomsten tus- de Filippijnen, die de aanspraken van China op sen de EU en haar voormalige koloniën niet lukte, allerlei eilanden in de Zuid-Aziatische zee bestrij- waardoor de EU tot het afsluiten van Economic den. Die aanspraken zijn deel van het Chinese Partnership Agreements (EPA’s) overging.24 beleid de territoriale wateren op te rekken en zo voorbij de eerste rij eilanden in de Chinese zee te Zijn de ASEAN-landen klaar voor 2016?25 Dat blijkt komen. Daardoor is China nu niet alleen in conflict nog geenszins; met name Indonesië, het grootste met Japan, maar ook Vietnam en de Filippijnen land, heeft te weinig gedaan! Mahbubani voegt zijn het met Beijing oneens.20 De echte test van de daaraan toe dat ASEAN naast economische ook politieke dimensie moet nog komen. Zal ASEAN andere vormen van samenwerking heeft gestimu- erin slagen de relaties tussen de lidstaten onder- leerd en dat bijvoorbeeld een ‘open skies agree- ling en met China goed te houden, ondanks de ment’ de afgelopen twee decennia tot een jaar- Chinese aanspraken op eilanden waarvan de lid- lijkse stijging van 7% van het vliegverkeer in de staten menen dat ze hen toebehoren? regio heeft geleid.26 De Aziatische ontwikkelings- bank (ADB) relativeert het belang van het proces van economische integratie in de regio door op De economische dimensie te merken dat vrijhandelsovereenkomsten (Free ASEAN staat niet stil. Men streeft via de ASEAN Trade Agreements of FTA’s) in ASEAN-landen Economic Community (AEC) naar een hechtere nogal zwak zijn en de leden van werkelijke her- economische gemeenschap eind 2015/begin vormingen en regionale integratie af zouden kun- 2016. Er zou al sprake zijn van betere onderlinge nen leiden. De ADB concludeert dat de “FTAs that relaties en meer onderlinge solidariteit. De vier be- ASEAN has concluded hardly promote economic langrijkste doelstellingen van AEC zijn: ‘a single integration or ASEAN’s integration with the wi- market and production base; a highly competitive der Asia or the global economy […] they certainly economic region; a region of equitable economic will not help achieve the AEC by 2015.”27 Het ar- development; and a region fully integrated into the gument is dat deze overeenkomsten de partijen global economy’. De Bangkok Post voegt eraan dwingen de tarieven te elimineren, maar niets zeg- toe dat AEC de ASEAN echt moet transformeren gen over “regulatory and non-tariff barriers”, zo- tot een regio met vrij verkeer van goederen, dien- als standaarden, de dienstensector, investeringen, sten en investeringen. De deelnemende landen intellectual property rights, government procure- krijgen een voorproefje van wat dat betekent, om- ment of het vrije verkeer van productiefactoren als dat op 1 januari 2014 de invoerbelasting op auto’s kapitaal en arbeid. Dit zijn belangrijke punten voor uit de regio met ongeveer 55% is verlaagd.21 Dit is economische integratie, zelfs belangrijker dan ta- het gevolg van de inwerkingtreding van de ASEAN rieven, aldus de ADB. Trade In Goods Agreement (ATIGA). Hiervan zullen vooral auto producerende landen als Thailand, De rol van China. De TPP-onderhandelingen Indonesië en Maleisië profiteren. zijn door de Amerikanen geïnitieerd voor de handel tussen 12 landen rond de Pacific. Daarbij Economische integratie bevordert economische werd China er bewust buiten gehouden, maar ontwikkeling. Dat was al het idee van de Europese Singapore doet mee, evenals Japan en Chili. Kolen en Staal Gemeenschap, de voorloper van President Obama wil met de TPP verder gaan dan de EU.22 Nu zijn er zowel multilaterale, regionale een normale handelsovereenkomst; het betreft als bilaterale initiatieven in de richting van vrijhan- in het bijzonder invoertarieven en markttoegang. del in Azië. Door de afgesloten AEC-verdragen Nieuwe elementen zijn: “protection for companies tussen de ASEAN-landen ontstaat één markt van that compete against government-backed busi- 500 miljoen mensen! Om een vergelijkbaar initiatief nesses” en “stricter safeguards for patent and co- te vinden kan men denken aan het Transatlantic pyrights”.28 De bedoeling was de onderhandelin- Trade and Investment Partnership (TTIP) tussen gen in 2013 af te ronden. China is ongerust over de Verenigde Staten en de EU, dat een markt

58 September 2014 Jaargang 68 nr. 9 de resultaten, net als andere belangrijke handels- De financiële dimensie partners die er niet bij betrokken zijn. Onder de financiële dimensie hoort de ambitie in Oost-Azië om tot een gemeenschappelijke munt China doet op handelsgebied wel mee met een te komen. Net als in Europa is dat de volgende concurrerende organisatie: het Asia-Pacific stap in het economische en politieke integratie- Economic Cooperation (APEC)-initiatief en is ook proces. De ASEAN-landen willen werkelijke in- lid van de G-20. Hongkong en Taiwan waren al lid tegratie. Voorts streeft men in Oost-Azië – met van APEC en het moet voor Beijng moeilijk zijn Japan in een voortrekkersrol – naar een alterna- geweest dat te accepteren toen China lid werd. tief Internationaal Monetair Fonds (IMF): het Asian China werd lid van APEC omdat het de enige ma- Monetary Fund. Het IMF en de Amerikanen zijn al- nier was “to make the Chinese economy strong lerminst blij met dit initiatief. Veel Aziatische lan- and competitive”, aldus Mahbubani.29 den zijn teleurgesteld over de manier waarop het IMF in 1997 de Oost-Aziatische crisis aanpakte. De WTO heeft in december 2013 op Bali een Stiglitz meldt dat ASEAN het Chiang Mai-initiatief eerste overeenkomst in het kader van de Doha lanceerde in Thailand, waarbij de aanwezige lan- Ronde weten te bereiken. China lijkt echter ge- den overeenkwamen monetaire reserves uit te noeg te hebben van de stagnatie in de internatio- wisselen en dus de basis legden voor een nieuwe nale onderhandelingen over de Doha Ronde van regionale samenwerkingsovereenkomst die hen de WTO. Tijdens de beperkt succesvolle confe- beter in staat zou stellen het hoofd te bieden aan rentie op Bali,30 die door de recente weigering van een financiële crisis. Volgens Stiglitz was er no- India om de overeenkomst te ratificeren alsnog vember 2005 al zo’n 60 miljard dollar aan valuta’s mislukt is, maakte de Chinese minister van han- beschikbaar gemaakt voor omwisseling tussen del bekend dat China ook open stond voor andere verschillende Aziatische landen.33 Japanese News “multilateral - and plurilateral – negotiations”.31 meldt dat de ASEAN+3-valuta-overeenkomst aan kracht gewonnen heeft doordat er nu maximaal China volgt daarmee een zelfde beleid als de 240 miljard dollar aan valuta’s beschikbaar is.34 Verenigde Staten en de Europese Unie, zoals in Benadrukt wordt dat het geld ook bedoeld is om het geval van het genoemde TTIP-initiatief. Voor handel in de deviezen van deze landen door spe- China gaat dat om een overeenkomst met vier culanten tegen te gaan. Afrikaanse katoenlanden (Benin, Burkina Faso, Tsjaad en Mali, belangrijk voor de kwaliteit van Mahbubani benadrukt dat Azië Aziatische oplos- Chinese textielproducten) en de deelname aan singen wil voor Aziatische problemen en daar past de onderhandelingen onder leiding van EU en bij dat getracht wordt het IMF (in Aziatische ogen Amerika over de handel in diensten (vooral IT), te veel gelieerd aan Washington) buiten de deur die nu plaatsvindt tussen meer dan 50 landen die te houden. Of het nieuw opgerichte fonds ook samen goed zijn voor 70% van de internationale die stootkracht heeft, weten we echter nog niet. dienstenhandel. Ik denk zelf dat de relaties tussen de landen zeer op de proef zouden worden gesteld in het geval Beijing zou zelfs geïnteresseerd zijn in deelna- van een belangrijke economische, financiële of me aan de TPP-onderhandelingen. De Financial militaire crisis. Times merkt daarbij op dat vertegenwoordigers van de EU en de Verenigde Staten hier sceptisch De rol van China. Voorlopig is China het land dat tegenover staan, omdat de onderhandelingen het meest geprofiteerd heeft van de initiatieven tot over handel in diensten vast zijn gelopen, vooral monetaire samenwerking. China heeft namelijk door de eisen van China. Het blad concludeert dat bereikt dat de Chinese munt, de renminbi (RMB), “[a]ny move to join the TPP would also be years de tweede wereldvaluta is geworden in interna- away”.32 Zuid-Korea heeft ook interesse in deelna- tional trade finance.35 Op dat punt heeft het de me getoond, mede omdat het al vrijhandelsover- euro van de tweede plaats verdrongen. De RMB is eenkomsten heeft met 10 van de 12 deelnemende thans nog de negende meest verhandelde munt in landen. Zuid-Korea zegt ook een handelsovereen- de wereld en heeft dus nog een lange weg te gaan komst met China te willen; de reden zou, volgens alvorens de dollar, of de euro, in te halen, maar de Financial Times, zijn dat de Koreaanse munt in een gemeenschappelijke munt voor de ASEAN- 2013 veel sterker is geworden. Dat concurrentie- landen zou zeker in de toekomst kunnen concur- nadeel kan door verdere economische integratie reren met de renminbi voor betalingen in de regio. gecompenseerd worden.

September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Internationale Spectator 59 Conclusies landen tekenen geen bezwaar aan tegen dam- ASEAN was vroeger een saai onderwerp, omdat menbouw in China of tegen China’s expansiepoli- er nooit iets gebeurde. Dat is duidelijk niet meer tiek in de Oost- en Zuid-Chinese zee, omdat ze, het geval. Het gaat niet meer om dominotheorie- door hulp of handel, sterk van China afhankelijk ën, maar wel om wie de macht heeft in de regio. zijn. Kredietbeoordelaar Moody rekende uit dat de De politieke ontwikkelingen hebben ertoe geleid export van ASEAN-landen naar China in tien jaar dat Vietnam Hillary Clinton, de Amerikaanse mi- is gestegen van gemiddeld 7,3 naar 12,2% van nister van buitenlandse zaken in de eerste periode hun totale uitvoer.37 Dat maakt deze landen ook van Obama, vroeg het land te helpen tegen China! kwetsbaar als de Chinese economie zou haperen Vietnam voelt zich gesteund door bepaalde uit- of als er om politieke redenen een boycot afge- spraken van Hillary Clinton.36 De Amerikanen wil- kondigd zou worden.38 Deze cijfers bewijzen het len niet één regionale macht; president Bush heeft ADB-verhaal dat de economische integratie niet dan ook destijds al de banden met India aange- tot veel grotere export binnen ASEAN heeft geleid. haald, door de facto het recht van India op kern- wapens te erkennen. Mahbubani concludeert dat “ASEAN provides a powerful microcosm of the great convergence China is altijd strategisch bezig en voorziet zich that the world is experiencing”.39 Ik denk zelf dat ook van steun van landen als Cambodja, Laos en de relaties tussen de ASEAN-landen zeer op de Myanmar, door daar grootscheeps te investeren proef worden gesteld door China, maar een geen deze landen goedkope leningen aan te bie- meenschappelijke vijand kan ze ook bij elkaar den. Vaak gaat dat gepaard met het verkrijgen van brengen. ASEAN is echter vooral belangrijk van- gunstige voorwaarden voor de onderlinge handel wege alle mogelijkheden tot dialoog die het fa- en investeringen, waarvan China dan weer meer ciliteert, zelfs met en tussen de drie noordelijke dan evenredig profiteert. Net als in de Mekong Aziatische naties: China, Zuid-Korea en Japan. River Commission (MCR, waar China slechts de De AIV benadrukt het politieke belang van het EU- status van waarnemer heeft), zijn de belangen ASEAN-partnerschap, maar zoals betoogd is het van China niet gelijk aan die van de belangrijk- proces van economische en financiële integratie ste benedenstroomse landen, maar de meeste in de regio ook van groot belang.

Noten

1 Een eerdere versie werd op 15 januari 2014 gepresenteerd tijdens een 18 The Nation, 6 januari 2014. bijeenkomst van de leden van de Indonesian-Netherlands Association en 19 Mahbubani, a.w. noot 2, blz. 85. de Indonesian BENELUX Chamber of Commerce. 20 Viet Nam News, 11 januari 2014, blz. 1. 2 K. Mahbubani, The great convergence, Asia, the west and the logic of 21 Viet Nam News, 4 januari 2014, blz. 13. one world, New York: Public Affairs, 2013, blz. 38. 22 M.P. van Dijk, ‘Hou de Europese droom levend’, in: E.J. Kaars 3 AIV, Azië in opmars, Strategische betekenis en gevolgen, Den Haag: Sijpensteijn (red.), Europa en de wereld, Amsterdam: Vereniging Adviesraad Internationale Veiligheidsvraagstukken, 2013. Democratisch Europa, 2014. 4 Ibid., blz. 26. 23 Jakarta Post, 11 januari, blz. 6. 5 I. Kaul, P. Conceicao, K. le Goulven & R.U. Mendoza (red.), Providing 24 K. Van Hoestenberghe & M.P. van Dijk, ‘Europese economische partner- global public goods, Oxford: Oxford University Press, 2003. schappen met ACS-landen: goede zaken?’, Internationale Spectator, jrg. 6 P. Kennedy, The rise and fall of the great powers, New York: Random 59, no. 9, september 2005, blz. 471-476. House, 1989. 25 The Strait Times, 6 januari 2014, blz. 1-3. 7 J. Marin, When China rules the world, Londen: Penguin, 2009, blz. 459. 26 Mahbubani, a.w. noot 2, blz. 193. 8 J. Holslag, De kracht van het paradijs, Hoe Europa kan overleven in de 27 ADB, geciteerd in de Bangkok Post, 6 januari 2014, blz. 1. Aziatische eeuw, Amsterdam: De Bezige Bij, 2014. 28 The Straits Times, 11 januari 2014, blz. A28. 9 Mahbubani, a.w. noot 2, blz. 43. 29 Mahbubani, a.w. noot 2, blz. 163. 10 Japan Times, 5 augustus 2014, blz. 2. 30 Zie NRC Handelsblad, 9 december 2013; voorts Internationale 11 De Japanse pers werd uitgebreid aandacht besteed aan het Chinese Spectator, maart 2014, blz. 34-40 (analyses van Winand Quaedvlieg en beleid om vissersboten in het gebied uit te rusten met moderne commu- Maarten Smeets). nicatie-apparatuur. 31 Financial Times, 6 december 2013. 12 Bangkok Post, 6 januari 2014, blz. 1. 32 Ibid. 13 P. van Dijck & G. Faber, ‘Vooruitzichten voor het trans-Atlantisch han- 33 J. Stiglitz, Making globalisation work, New York: W.W. Norton, 2006, blz. dels- en investeringspartnerschap’, Internationale Spectator, jrg. 67, no. 265. 11, november 2013, blz. 56-60, i.h.b. 58. 34 Japanese News, 19 juli 2014, blz. 9. Een land kan zelfs aanspraak 14 Jakarta Post, 11 januari 2014, blz.12. maken op het geld als er geen crisis is, mits de andere landen akkoord 15 The Jakarta Post (11 januari 2014, blz. 12) merkt op dat het beleid dat gaan. januari 2014 effectief werd “reinforces China’s expansive territorial claims 35 Financial Times, 7 januari 2014, blz. 26. and violates international law, particularly the UN Convention on the Law 36 F. Egberink, ‘ASEAN, China’s Rise and Geopolitical Stability in Asia’, of the Sea”. Clingendael Paper, No. 2, Den Haag, april 2011. 16 De Filippijnen benadrukken dat: “the law was contrary to a 2002 decla- 37 Financial Times, 4 juli 2014, blz. 20. ration that China has signed with the 10-member ASEAN to refrain from 38 In het bijzonder Singapore, Thailand en Maleisië exporteren veel naar changing the status quo”. China. De export van o.a. Indonesië naar China bestaat voor een 17 Vietnam heeft “its undisputable sovereignty over the Spratly and Paracel belangrijk deel uit grondstoffen, waardoor de ASEAN-landen ook nog islands” tot uitdrukking gebracht en de Filippijnen hebben China om een prijsrisico lopen wanneer de Chinese vraag vermindert. opheldering gevraagd. 39 Mahbubani, a.w. noot 2.

60 September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Respons

Marinus Verweij Geef lokale mensen een stem

Hoe wordt het Nederlandse overheidsbeleid rondom ‘Samenspraak en Tegenspraak’ een succes,

terwijl in veel landen de ruimte van maatschappelijke organisaties en NGO’s onder druk staat?

Het is belangrijk dat de Nederlandse overheid en NGO’s hier samen een antwoord op vinden. N.a.v. René Grotenhuis, ‘Is de We moeten samen zoeken naar manieren om de stem van lokale mensen te laten horen. NGO als watchdog garantie voor verandering?’, opiniestuk in de Internationale Spectator, juli-augustus et onderwerp ‘pleiten en beïn- tionale overheid in Zimbabwe de laatste jaren niet 2014, blz. 58-61. vloeden en buitenlandse in- veel effect gehad. Toch weet het maatschappelijk H menging’, waaraan René middenveld in Zimbabwe, ondanks zware tegen- Grotenhuis in zijn bijdrage refereert, is van niet werking en repressie, hyperinflatie en politieke cri- te onderschatten belang. Het is geen toeval dat sis, met de wilskracht van de gewone man over- de ruimte voor NGO’s en maatschappelijke or- eind te krabbelen. Naast die top down-benadering, ganisaties in veel landen afneemt. Soms is dit is bottom up zeker zo belangrijk. een negatief bij-effect van lokaal overheidsbeleid, maar vaak is het een bewuste keuze van overheden, zo blijkt uit uiteenlopende onderzoeken.1 Stemhebbend en stemgevend Veel maatschappelijke organisaties lijden onder Het Nederlandse ‘polderen’’ kenmerkt zich door steeds striktere wetgeving en administratieve re- het feit dat alle betrokkenen worden gehoord en gels. NGO’s die opkomen voor landrechten en invloed hebben op het eindresultaat. Ons polder- mensenrechten of die corruptie aan de kaak stel- model kan zeker worden toegepast in ons interna- len, hebben te maken met bedreiging, intimidatie, tionale samenwerkingsbeleid. Om tot resultaat te stigmatisering en criminalisering. komen is er soms eerst pressie nodig, om vervolgens de dialoog aan te kunnen gaan. Zowel hier als daar kan de ‘carrot & stick’-benadering toegepast Pleiten en beïnvloeden worden, zolang tegengestelde belangen altijd in het ICCO Coöperatie werkt via lokale partnerorgani- oog worden gehouden. saties en het internationale netwerk ACT Alliance in 44 landen. Pleiten en beïnvloeden maken deel In de Nederlandse context ben ik vooral benieuwd uit van een geïntegreerd programma, bedoeld om naar de samenhang met de handelsagenda. Zeer thema’s als inclusieve economie en voedselzeker- recent liet zowel minister Ploumen als minister heid te ondersteunen en de juiste randvoorwaar- Timmermans weten de nadruk te leggen op eco- den te creëren. nomische diplomatie.2 De vraag die steeds opduikt is: welk en wiens belang is hiermee gediend? Het Grotenhuis merkt op dat de keuze voor pleiten en belang van de armste groepen onder de lokale be- beïnvloeden de effectiviteit van een top down-bevolking?; en hebben zij macht om hun stem ge- nadering veronderstelt. Terecht stelt hij daar vragen hoord te krijgen wanneer hun belang in het gedrang bij. In de werkwijze van ICCO staan programma- komt? Het versterken van de lokale ‘claim making tisch werken, ‘co-responsibility’ en decentralisatie capacity’ is voor ons dan ook een belangrijke taak. voorop. De kerngedachte hierachter is dat maat- Die benadering slaagt alleen als lokale gemeenschappelijke organisaties wereldwijd steeds ster- schappen zelf verwoorden wat zij willen, als ze di- ker worden en dat onze kracht juist ligt in het wer- rect hun stem laten klinken, want anders pleiten we ken aan en vanuit de basis. Door mensen in de in het luchtledige. Het maatschappelijk middenveld landen zelf een omgeving te bieden waarin hun moet dus zowel stemhebbend als stemgevend Marinus Verweij is stem gehoord kan worden. In veel landen verwer- zijn. Stemhebbend als onafhankelijke maatschap- voorzitter van de Raad ven mensen bestaanszekerheid en bestaansrecht pelijke organisaties; stemgevend door monddood van Bestuur van ICCO immers eerder ondanks dan dankzij de nationale gemaakte mensen een podium te bieden. Coöperatie. overheid. Zo heeft pleiten en beïnvloeden bij de na-

September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Internationale Spectator 61 Hoe deze trend te keren? Accountability Fund, wordt moeilijker gezien bo- Minister Ploumen pleit voor “het versterken van vengenoemde trends. Politieke steun van het mi- maatschappelijke organisaties in lage- en lage- nisterie voor het werk van lokale partners in een kri- middeninkomenslanden in hun rol als pleiter en tische bilaterale dialoog met de lokale overheid, kan beïnvloeder”. Deze doelstelling van het nieuwe be- door die overheid verkeerd worden opgevat. Naast leidskader is interessant en gedurfd. de belangrijke doelstelling van ‘Samenspraak en Tegenspraak’ om de capaciteit van lokale organisa- De vraag die Grotenhuis de Nederlandse maat- ties te versterken, zijn er enkele mogelijkheden om schappelijke organisaties stelt, kan ook aan het Nederlandse beleid tot een succes te maken, de Nederlandse regering voorgelegd worden: ook tegen de stroom in. Wat nodig is: “Waartoe leiden uiteindelijk die klinkende eigen- • Pleit in bilaterale gesprekken en internationale zinnige toon en de mooie beloftes?” Het was de fora tegen wetgeving die ruimte voor het maat- Keniaanse advocaat Maina Kiai, UN-special rap- schappelijk middenveld beperkt en benadruk porteur on peaceful freedom of assembly and het recht om deel te nemen, inclusief vrijheid association, die meerdere malen publiekelijk de van vergadering en vereniging. Nederlandse overheid bekritiseerde inzake haar • Zorg voor voldoende capaciteit op de ambas- steun aan Ethiopië in relatie tot de uiterst strenge sades om deze agenda uit te voeren, zowel NGO-wetgeving. Ethiopië, een land waar minister voor economische ontwikkeling als voor de Ploumen vorig jaar nog vol enthousiasme over de omgang met mensenrechtenverdedigers en kansen voor de BV Nederland vandaan kwam na het maatschappelijk middenveld. een handelsmissie.3 Maar ik wil weten of er verder • Creëer ‘safe havens’ – soms letterlijk – en be- gekeken wordt dan de belangen van (Nederlandse) schermingsmechanismen, zodat maatschap- ondernemers. Is er aandacht voor het feit dat me- pelijke organisaties hun werk kunnen blijven dewerkers van lokale partnerorganisaties van doen. Ook hier kunnen ambassades een be- ICCO in de gevangenis zitten, vanwege hun kriti- langrijke rol vervullen. sche houding richting de eigen overheid? Spreekt • Betrek het maatschappelijk middenveld (hier én Nederland de Ethiopische overheid aan op de afne- daar) tijdig bij het ontwerp, de inhoud en uitvoe- mende politieke ruimte voor maatschappelijke or- ring van beleid. ganisaties in het land? Kiai roept de internationale • Deel informatie tussen maatschappelijke orga- gemeenschap op zich uit te spreken tegen repres- nisaties (zowel lokale als Nederlandse) en de sieve wetten. Doen we dit niet, dan vatten regerin- Nederlandse overheid, zodat de verschillende gen die stilte op als vrijbrief om vergelijkbare wetten rollen bekend zijn en verbind lokale en interna- aan te nemen.4 tionale netwerken. • Geef ruimte en luister naar kritische geluiden Hier wordt het spannend in de aankomende stra- over de (positieve en negatieve) effecten van tegische partnerschappen, als het aankomt op het Nederlandse overheidsbeleid. rugdekking onder moeilijke omstandigheden. In • Stimuleer lokale fondswerving, bijvoorbeeld de paragraaf over ‘enabling environment’ staat: door training en kennis.5 “Donoren en internationale (maatschappelijke) organisaties kunnen steun en rugdekking bieden Maatschappelijke organisaties en overheden kun- onder moeilijke omstandigheden en op hun beurt nen en willen verschillende rollen spelen. Grotenhuis pleiten en beïnvloeden om deze voorwaarden te waarschuwt ervoor om niet alleen nieuwe verwach- verbeteren.” tingen te wekken, die de kiem van teleurstelling al in zich dragen. Daar heeft hij groot gelijk in. Het is aan de Nederlandse overheid én aan de maatschap- Succes tegen de stroom in pelijke organisaties met wie ze in zee gaat aan te Dat is een veelbelovende zin, maar de vraag is: tonen dat ‘Samenspraak en Tegenspraak’ wel de- hoe die steun te bieden? Het direct financieren gelijk een verschil maakt, omdat het een stem geeft van zuidelijke organisaties, zoals beoogd via het aan de mensen daar.

Noten

1 http://carnegieendowment.org/2014/02/20/closing-space-democracy- 4 Op 5 juni 2014 nog, in het door Amnesty georganiseerde debat “Who’s and-human-rights-support-under-fire/h1by afraid of civil society”, met onder meer mensenrechtenambassadeur 2 http://www.nu.nl/politiek/3822041/diplomatie-gaat-zich-meer-inzetten- Lionel Veer. mkb.html; zie ook ‘Beleidskader: Samenspaak en tegenspraak’: http:// 5 Voor meer suggesties vanuit ACT Alliance en CIDSE: www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/regelingen/2014/05/13/ http://www.cidse.org/content/general-content/cidse-and-act-alliance- samenspraak-en-tegenspraak.html overhaul-laws-restricting-civil-society-organisations.html 3 ‘Ploumen: “Hier wordt iedereen beter van!”’, de Volkskrant, 2 maart 2013.

62 September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Boeken

Over de oorsprong van het ‘geschonken land’ Marc Jansen Grensland. Een geschiedenis van Oekraïne. Amsterdam: Uitgeverij G.A. Van Oorschot, 2014; 269 blz; € 24,90; ISBN: 978-90-282-6088-7

“Wat is Oekraïne? Een deel van het gebied be- Een belangrijke rol daarbij spelen de Kozakken (vrij- hoort tot Oost-Europa, en een deel, een aanzien- buiters). Deze van oorsprong weggelopen Slavische lijk deel, is door ons geschonken. Mocht het bij lijfeigenen uit het Pools-Litouwse en Russische Rijk de NAVO komen dan zou Oekraïne ophouden vestigen zich in de lege steppen aan de grenzen van te bestaan als staat. In dat geval zou Rusland deze rijken. Zie hier ook de oorsprong van de lands- de Krim en Oost-Oekraïne aanmoedigen zich naam Oekraïne: Oe Kraijne betekent ‘aan de grens’, af te scheiden.” Aldus de Russische president ‘grensland’. Halverwege de 17de eeuw komt het Vladimir Poetin in 2008 tegen zijn toenmalige zelfs kortstondig tot een eigen Kozakkenstaat, door Amerikaanse ambtgenoot George Bush jr. tij- de Oekraïners beschouwd als een tweede bakermat dens de NAVO-top in Boekarest. Historicus Marc van hun geschiedenis. Jansen gebruikt dit citaat in zijn boek Grensland. Een geschiedenis van Oekraïne om aan te tonen In een poging zijn onafhankelijkheid tegenover de dat Moskou Oekraïne nooit echt heeft losgelaten. Polen te waarborgen, tekent Kozakken-hoofdman Inmiddels weten we ook dat Poetins woorden (hetman) Bohdan Chmelnytsky in 1654 een achteraf geen loos dreigement waren; dit bewijst weder- noodlottig verdrag met de Russen: het verdrag van om de grote actualiteitswaarde van historische Peresjaslav. Vanuit Oekraïens gezichtspunt betreft kennis over deze regio. dit een militair bondgenootschap tussen twee onafhankelijke staten. Maar volgens de Russen betekent Oekraïne is pas sinds 1991 onafhankelijk. Tot die dit de hereniging van Oekraïne met het ‘Russische tijd maakte het onderdeel uit van andere landen en moederland’. Vanaf dit moment zal Rusland lang- kende het geen eigen nationaal geschiedverhaal. zaam heel Oekraïne gaan inlijven en russificeren, te Inmiddels heeft de voormalige Sovjetrepubliek een beginnen met Oost-Oekraïne. Feitelijk heeft dit tot eigen historische canon, maar volgens Jansen is de onafhankelijkheid van 1991 geduurd. deze verre van evenwichtig: “De veronachtzaming van het verleden van de ‘anderen’ staat in schril con- Een aanzienlijk deel van Grensland handelt over dit trast tot de fraaie restauratie die Oekraïense histori- proces. Na de Tweede Wereldoorlog komt er een ein- sche monumenten ten deel valt.” de aan de annexaties wanneer West-Oekraïne wordt toegevoegd tot Sovjet-Oekraïne en het land zijn Jansen doet zelf wel een nadrukkelijke poging om huidige staatsgrenzen krijgt. Of toch niet helemaal. een geschiedenis te schrijven die alle bewoners van Het hoofdzakelijk door Russen bewoonde schier- Oekraïne omvat, inclusief de bevolkingsgroepen die eiland de Krim – in de 18de eeuw door Catherina uit dit gebied zijn verdwenen. Hij doet dit chronolo- de Grote op de Ottomanen veroverd – is dan nog gisch en uiterst consciëntieus. We leren van hem dat een Russische provincie en wordt pas in 1954 door het huidige Oekraïense territorium tot ver in de twin- Sovjetleider Nikita Chroesjtsjov toegevoegd aan de tigste eeuw een multiculturele samenleving is ge- Socialistische Sovjet Republiek Oekraïne, ironisch weest. Hieraan kwam een abrupt einde in de Tweede genoeg ter ere van het 300-jarige jubileum van het Wereldoorlog, toen eerst de nazi’s de joden uitmoor- Verdrag van Perejaslav. den en vervolgens de Sovjets alle Polen en Duitsers liet deporteren. Voor het eerst in de Oekraïense ge- Wanneer Oekraïne in 1991 onverwachts onafhanke- schiedenis bestond de bevolking uit Oekraïners, lijk wordt, stemt ook de Russische Krim hiermee in. aangevuld met een minderheid Russen. Maar met steun van Russische parlementsleden beginnen Russische separatisten er zich al snel te roe- Tot die periode waren in de Oekraïense steden ren en roepen in 1992 de onafhankelijkheid uit. De Polen, Joden, Duitsers, Russen en andere niet-Oe- toenmalige Russische president Boris Jeltsin steunt kraïners eeuwenlang in de meerderheid. Oekraïners deze beweging uiteindelijk niet, waardoor de toen- wonen vooral op het platteland, en velen van hen be- malige Oekraïense president Leonid Koetsjma kans schouwden zich in de eerste plaats toetejsji, ‘die van ziet de Russische separatistenbeweging onschade- hier’. Een breder Oekraïens nationaal zelfbewustzijn lijk te maken (1995). ontstond pas in de loop van de 19de eeuw en voor velen pas in de 20ste eeuw. De Russen noemden In deze periode tekenen Rusland hen al die tijd kleinerend Malorossy, Klein-Russen, en Oekraïne twee akkoorden waar- dat geen apart volk zou zijn, maar gewoon Russen in Rusland de territoriale integriteit met een eigen ‘Klein-Russisch’ dialect. van Oekraïne erkent. Als tegen- prestatie mag het gebruik blijven Als er al een rode draad in de Oekraïense geschiede- maken van de havenfaciliteiten nis valt te ontwaren, dan is het de complexe relatie bij Sevastopol op de Krim. Deze met de Russen. Die vindt haar oorsprong in de eer- havenstad vormt al jaar en dag ste staat op Oekraïens grondgebied duizend jaar te- de thuishaven van de Russische rug: Kiev-Roes. Zowel de Russen als de Oekraïners Zwarte-Zeevloot. Maar zoals de claimen deze als hun bakermat, ook kerkelijk. De in- actuele ontwikkelingen hebben val van de Mongool-Tataren (13de eeuw) en de op- laten zien, zijn deze akkoorden mars van het Pools-Litouwse Rijk (14de eeuw) leiden dus geen lang leven beschoren echter tot een scheiding der geesten en het ontstaan geweest. van een afzonderlijke Oekraïense en Russische identiteit.

September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Internationale Spectator 63 Met Grensland heeft Jansen een erudiet werk ge- tails en couleur locale. Deze komen vooral tot uiting schreven. Hij heeft als eerste Nederlandse histori- in zijn veelvuldig gebruik van observaties van literaire cus de Oekraïense historie minutieus uitgezocht, schrijvers en dichters, die hij deels ook als chroni- waarbij hij ook uitgebreid en kritisch stilstaat bij de queurs opvoert. De vele mooie citaten uit de wer- Oekraïense omgang met de eigen geschiedenis. ken van Konstantin Paustovski, Michail Boelgakov, Deze academische relativering zal hem niet bij ieder- Isaac Babel en Vasili Grossman verlevendigen zijn een even populair maken, maar getuigt wel van het Oekraïense geschiedenis volop. Overigens had hoge wetenschappelijke niveau van deze historicus. ik hier nog wel iets meer citaten willen lezen van niet-(Sovjet-)Russische, met name van Poolse en Ondanks zijn academische werkwijze leest het boek Oekraïense, schrijvers. van Jansen uiterst gemakkelijk. Dit is mede te danken aan zijn relativerende schrijfstijl, met gevoel voor Al met al vormt Grensland een uiterst relevant en on- understatement. Bij menige zin verscheen er een uitputtelijk naslagwerk bij de actuele ontwikkelingen kleine glimlach op mijn mond. Twee voorbeelden: in Oekraïne. En mede dankzij de uitgebreide biblio- “In het Oekraïense parlement was men wel gewend grafie, het geografische namenregister en het perso- aan een robbertje vechten op zijn tijd” en “Op deze nenregister raak je er nooit in uitgelezen. (Russische) lepel stroop volgde echter spoedig een emmer venijn.” Karel Onwijn is historicus, voormalig Rusland-correspondent en auteur van Dominicusreisgids Oekraïne (2012). Niettegenstaande de alomvattendheid van zijn onderwerp heeft Jansen ook voldoende oog voor de-

Congo door een realistische en idealistische bril bezien Dirk-Jan Koch De Congo Codes. Amsterdam: Prometheus / Bert Bakker, 2014; 278 blz.; € 19,95; ISBN: 978-90-3514-146-9

Lieve Joris en David van Reybrouck zijn de suc- Op de ambassade cesschrijvers in de Nederlandse taal over Congo. Maar ook andere kernproblemen, zoals ondervoe- Deze Vlaamse auteurs weten veel over dit enor- ding, seksueel geweld, schendingen van mensen- me land dat ooit Belgisch was. Hun vlot lees- rechten, corruptie en veel ander onheil worden in het bare boeken zijn vooral samengesteld rond hun eerste deel van Kochs boek goed besproken aan de reizen, persoonlijke ervaringen en vele contac- hand van zijn ervaringen ter plaatse. Door zijn door- ten met Congolezen. Nu is er over Congo op- tastend begeleidingswerk van vele projecten als am- nieuw een persoonlijke getuigenis op de markt bassademan ziet en hoort hij veel, en dat beschrijft (de Congo Codes), dit keer van de hand van een hij heel raak. Hij ziet ook wat de grote internationale Nederlander, Dirk-Jan Koch, ontwikkelingsdes- instanties zoals de Wereldbank doen, maar ook na- kundige en ex-diplomaat. laten te doen, en hoe omzichtig en dubbelhartig het beleid van vele westerse instanties is ten aanzien van De Congo Codes is net als de boeken van Joris het beleid en wanbeleid van de Congolese overheid. en Reybrouck een persoonlijke getuigenis. In het ‘Woord vooraf’ vertelt auteur Dirk-Jan Koch hoe moeilijk het is om binnen te komen op het Ministerie Als ontwikkelingswerker: tropenjaren van Buitenlandse Zaken – wie wil zo’n loopbaan in Oost-Congo niet? En hoe gemakkelijk hij geselecteerd wordt Na zeven jaar diplomatie houdt Koch het voor ge- voor Congo – wie wil naar zo’n land? Hij vertelt ook zien, deels uit onvrede met het gevoerde beleid, over zijn overstap later naar een directiefunctie bij de deels ook omdat hij naar het echte ontwikkelings- NGO Search for Common Ground. Daardoor bevat werk wil. Dat beschrijft hij in deel twee. Eigenlijk zijn boek twee grote delen. Het eerste deel gaat over komt hij in een emotionele achtbaan terecht, in zijn het werk van de diplomaat, het tweede over dat van echte tropenjaren, en dat samen met vrouw en kin- de directeur. deren, in Oost Congo. Veel minder verdienen en veel harder werken, veel minder veiligheid en veel meer Het eerste deel bevat veel analyses van spanning, dat is het lot van echte, actieve ontwikke- ontwikkelingsvraagstukken, lingswerkers in conflictgebieden. waarbij vooral de grondstoffen- handel centraal staat. Congo is Maar hij verliest de moed niet of toch niet echt. Ook rijk aan goud en diamanten, aan al wordt hij (alsook zijn gezin) persoonlijk geconfron- coltan, koper en tin. De strijd om teerd met acute conflicten, met corruptie, met dief- de handel in die grondstoffen te stal en met enorme, voortdurende verwarring. Deze domineren is groot en de inspan- vorm van ontwikkelingssamenwerking is namelijk ningen om die te regelen zijn ui- hoogst verwarrend. Niet alleen op politiek vlak in terst moeilijk. Door certificatie van Nederland, maar ook en vooral ter plaatse is de ver- de oorsprong en degelijke contro- warring enorm door schrijnende gebeurtenissen en les kan de handel in bloeddiaman- conflicterende inzichten. ten en bloedmobieltjes verhinderd worden. Koch beschrijft met veel details hoe die strijd in de praktijk Tussen scepsis en enthousiasme verloopt. Uit die verwarring haalt hij belangrijke lessen. Zijn studenten aan de universiteit van Kinshasa vragen

64 September 2014 Jaargang 68 nr. 9 hem om te spreken over internationale tegenwerking Koch schreef een prachtig en verwarrend boek over in plaats van internationale samenwerking. En zo een uitermate verwarrend onderwerp. Zijn boek is komt hij op pagina 248 van zijn boek tot het – voor- geschikt voor een breed publiek. Het is tegelijk “ver- lopig – besluit, dat het netto effect van internationale plichte lectuur” voor politici en studenten die zich samenwerking uiteindelijk nul is. Terwijl hij tegelijk buigen over wat ontwikkelingssamenwerking wel en een warm pleidooi houdt voor meer hulp, voor meer niet moet of zou kunnen zijn of worden. Het boek echte en onbaatzuchtige ondersteuning van mensen biedt een indringend beeld van een verziekte samen- in nood, in het bijzonder in Congo. Hij gelooft dat de leving waar het sleutelwoord overleven is, en gaat internationale gemeenschap Congo er bovenop kan meteen een stap verder: wat kunnen wij doen? en moet helpen. Hoe slecht het er ook gaat, zonder internationale steun zou de situatie nog slechter zijn. De dramatische complexiteit van Congo komt door Zo balanceert zijn boek voortdurend tussen scepsis Kochs geëngageerde verhaal veel meer dichtbij. en enthousiasme, tussen realisme en idealisme. Noch Joris, noch Reybrouck slaagde erin hun belangrijke boeken over Congo te koppelen aan een Op het concrete gebied van methoden en technieken visie op ontwikkelingssamenwerking. Koch doet dit pleit Koch voor meer zakelijke hulpverlening, voor wel. Dit boek verdient daarom vertaald te worden, “performance based financing”. Dit systeem wordt zoals geopperd werd op de boekpresentatie bij de door Nederlandse ambassades vaak toegepast uitgever in Amsterdam. Misschien een Franse of om meer zicht te krijgen op wat wel en niet werkt. Engelse editie, maar dan met wat minder persoonlij- In plaats van inputs aan te leveren wordt gestreefd ke anekdotes en iets meer uitdiepen van de centrale naar het financieren van resultaten. Wie aantoont stellingen graag! Want dit boek smaakt naar meer. dat iets werkelijk helpt, krijgt meer geld. Maar Koch Dirk-Jan Koch zit niet stil in Nairobi. Wij kunnen van stelt ook dat ontwikkelingswerk niet een technische hem verwachten dat al snel nieuwe inzichten ver- taak is, maar uiteindelijk veel meer een zeer complex schijnen. Met nul-effecten kan hij niet verder. omgaan met identiteiten, verschillen, conflicten en, indien mogelijk, daarbij blijven zoeken naar verzoe- Karel van Hoestenberghe werkt voor de Kofi Annan ning. De organisatie waarvoor hij nu werkt, doet dat Business School in Utrecht. vanuit Nairobi met theater, met film, met expressie.

De visies van een filosoof en een politicus over Europa Jürgen Habermas Een toekomst voor Europa. Amsterdam: Boom, 2013; 150 blz.; € 17,50; ISBN: 978-94-610-5985-7 Herman Van Rompuy Europa in de storm. Leuven: Davidsfonds Uitgeverij nv, 2014; 126 blz; € 14,95; ISBN: 978-90-5908-540-4

Recent verschenen twee visies op Europa: van de de Europese Unie van binnenuit te vertellen. Hij doet Duitse filosoof Jürgen Habermas en de voorzitter dat met verve en biedt inzicht in de manier waarop van de Europese Raad, Herman Van Rompuy. De de onderscheiden instituties van de EU zich van hun kernvraag die in beide publicaties centraal staat respectievelijke taken kwijten. luidt: hoe moeten we ons een voor nauwere samenwerking noodzakelijke, supranationale ge- Het hoogtepunt ligt in de besluitvorming met be- meenschap voorstellen die voldoet aan strenge trekking tot de instelling van een bankenunie door democratische legitimeringseisen zonder zelf de de Europese Raad en de reactie daarop van Mario gedaante aan te nemen van een staat. Draghi als president van de Europese Centrale Bank. In een gesprek tussen Van Rompuy en Draghi dat Een toekomst voor Europa is een gelegenheidspu- direct na de besluitvorming over de bankenunie blicatie. Het boekje is verschenen naar aanleiding plaatsvond, omschrijft Draghi de besluitvorming als van de toekenning van de Erasmusprijs in 2013 een “game changer”. Korte tijd later verraste Draghi aan de Duitse filosoof Jürgen Habermas. Het bevat de financiële wereld met de mededeling dat hij “wha- een tweegesprek dat Paul Schnabel met de laure- tever it takes” zou doen om de euro overeind te hou- aat voerde en een aantal recente publicaties en reden… en daar in een adem aan toevoegde dat ie- devoeringen van Habermas. In vergelijking met het dereen ervan uit mocht gaan dat dit voldoende zou baanbrekende opstel Zur Verfassung Europas dat in zijn. Die uitspraak vormde het keerpunt in de strijd 2011 verscheen (en in 2012 in Nederlandse vertaling voor het behoud van de gemeenschappelijke munt onder de titel Over de constitutie van Europa), is de en veroorzaakte een herstel van vertrouwen op de toegevoegde waarde van deze bundel beperkt. financiële markten in de euro.

Het belang van de bundel ligt eerder in de context De kernvraag die in beide publicaties centraal waarin het is uitgekomen. Een toekomst voor Europa staat, wordt door Habermas als volgt onder woor- kan namelijk gelezen worden als een tegenhanger den gebracht: hoe moeten we ons een voor nau- van het boek Europa in de storm, dat Herman Van were samenwerking noodzakelijke, supranationale Rompuy dit jaar deed verschijnen. Als eerste vas- gemeenschap voorstellen die voldoet aan strenge te voorzitter van de Europese Raad verkeert Van democratische legitimeringseisen zonder zelf de ge- Rompuy bij uitstek in de positie om het verhaal over daante aan te nemen van een staat. In de termino- de redding van de euro en het in stand houden van logie die Van Rompuy in zijn rapport Naar een echte

September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Internationale Spectator 65

economische en monetaire unie hanteert, gaat het lijk dat de EU geen staat wordt en evenmin als een erom de democratische bouwsteen van de geza- unie van staten is opgebouwd. De EU wordt geen menlijke constructie inhoud te geven. Deze vraag- staat, omdat de soevereiniteit bij de lidstaten blijft stelling raakt het hart van de Europese samenwer- (zij zijn “die Herren der Verträge”); de Unie is evenmin king. Is het mogelijk de beginselen van democratie een vrijhandelszone, daar zij ook uit burgers bestaat, en rechtsstaat, waar iedere lidstaat aan moet vol- over een rechtstreeks gekozen parlement beschikt doen, ook op de Europese Unie zelf toe te passen? en een onafhankelijke hoogste rechter heeft. In het Het gegeven dat de filosoof Habermas en de poli- denkpatroon van de heersende leer der internationa- ticus Van Rompuy deze kwestie ieder in hun eigen le betrekkingen kan de EU als organisatie van staten bewoordingen aan de orde stellen, kan op zich al als en burgers niet bestaan. De monetaire en financiële symbool van een ontwikkeling in het denken over de crisis die in 2008 uitbrak, kwam dus op een moment Europese samenwerking worden gezien. waarop de EU in een theoretisch vacuüm verkeerde. Zo bezien zei Merkel niets teveel toen zij in 2010 ver- Vóór de afwijzing van de Grondwet voor Europa klaarde: “Scheitert der euro, dan scheitert Europa.” in 2005 werd de discussie over de toekomst van Europa gedomineerd door het dilemma of de EU De storm in Europa is enigszins gaan liggen, maar de een federale staat of een confederale statenunie zou theoretische crisis van de EU is nog lang niet voorbij. moeten worden. De zogeheten “paradox van de fina- De publicaties van Habermas en Van Rompuy dra- lité politique” verdeelde de antagonisten in die mate gen er ieder voor zich aan bij dat deze crisis wordt dat vooruitgang bij de samenwerking alleen geboekt blootgelegd en dat de diepte ervan gepeild kan wor- kon worden indien en zo lang als het einddoel ervan den. niet aan de orde werd gesteld. Deze paradox is door de verwerping van de grondwet doorbroken. Jaap Hoeksma is jurist en staatsrechtfilosoof. Het Verdrag van Lissabon, dat in 2007 werd geslo- ten en twee jaar later in werking trad, maakt duide-

Hoe het neoliberalisme alles kapot maakt(e) Dan Stone Goodbye to all that? The Story of Europe since 1945. Oxford: Oxford University Press, 2014; 379 blz.; € 35,99; ISBN: 978-0-19-969771-7

Waar kwam het succes van de periode 1950- Niets bleek echter minder waar. Rond 1950 was de 1973 (‘de Gouden Jaren’) in West-Europa van- eerste fase van de wederopbouw achter de rug en daan? Hoe werd omgegaan met de erfenis van de begon in West-Europa een periode van spectaculaire Tweede Wereldoorlog en hoe werkte de Koude economische groei, onder andere in het in mei 1945 Oorlog door in Europa? Op deze en andere vra- voor een groot deel verwoeste West-Duitsland, en gen werpt de Britse hoogleraar Dan Stone licht toename van de welvaart, in het bijzonder in de jaren in zijn prachtig geschreven en uitdagende boek zestig. De periode tussen 1950 en 1973 staat niet Goodbye to all that? The Story of Europe since voor niets bekend als ‘de Gouden Jaren’. Maar waar 1945. kwam dat succes vandaan? Hoe werd omgegaan met de erfenis van de Tweede Wereldoorlog en hoe “There may, therefore, be ahead of us a long, silent werkte de Koude Oorlog door in Europa? process of semi-starvation, and of a gradual, steady lowering of the standards of life and Op die vragen geeft de Britse hoogleraar Dan comfort. The bankruptcy and decay Stone antwoord in zijn prachtig geschreven en uit- of Europe, if we allow it to proceed, dagende boek Goodbye to all that? The Story of will affect every one in the long run, Europe since 1945. Stone zoekt de oorzaak voor but perhaps not in a way that is stri- de fenomenale economische groei en welvaart na king or immediate. […] We are at the 1945 in wat hij noemt “the anti-fascist consensus”. dead season of our fortunes.” Aldus Daarmee bedoelt hij een brede verwerping van het de beroemde econoom John Maynard fascistische verleden dat Europa zo getekend had. Keynes in de herfst van 1919. Europa Hoewel er een groot verschil bestond tussen Oost- had net een gruwelijke oorlog uitge- en West-Europa, is de herinnering aan de Tweede vochten en likte zijn wonden. Ruim 25 Wereldoorlog de sleutel tot het begrijpen van de ge- jaar later kon, in mei 1945, voor Europa schiedenis van Europa na 1945. Dat conflict was niet dezelfde observatie worden gedaan. alleen een conflict tussen staten, maar ook een ide- Europa lag in veel opzichten (opnieuw) ologische strijd – zeker aan het Oostfront – en een in puin; Amerikaanse journalisten die vlak conflict binnen staten: “In every state there was a na de Tweede Wereldoorlog het continent mini-war going on” (blz. 3), die zeker niet ophield in doorkruisten, schreven dat het nooit meer mei 1945. goed zou komen.

66 September 2014 Jaargang 68 nr. 9 In West-Europa werd de nieuwe antifascistische einde van de Koude Oorlog door velen tot de nieuwe consensus minder zwaar opgedrongen – Stone ideologie werd verheven, met alle gevolgen van dien. spreekt van een “consensus of silence” – dan in Keynes werd vanaf de jaren zeventig afgedankt en Oost-Europa. Voor de Sovjetunie was haar overwin- er startte een campagne om de staat steeds meer ning in de Tweede Wereldoorlog – ten koste van on- in diskrediet te brengen, een tendens die ook aan geveer 25 miljoen doden – van groot belang voor het Nederland allesbehalve voorbij is gegaan. zelfbeeld: “The war dramatically transformed com- munism’s myth of origins, with the cult of the Great Het idee dat alles maar aan ‘de markt’ moet worden Patriotic War largely supplanting even the cult of the overgelaten, is volgens Stone een gotspe, en hij stelt October Revolution.” (blz. 35) vast dat ook links die roep niet kon weerstaan: “A broader change is afoot that will have Hayek [de gro- ‘Les trentes glorieuses’ resulteerden in West-Europa te neoliberale econoom/ideoloog, M.L.] laughing in in een ongekende vooruitgang in de levensstijl van his grave.” (blz. 292) Het afwijzen van de antifascisti- mensen, niet alleen materieel, maar ook wat betreft sche consensus heeft volgens Stone grote gevolgen, gezondheidszorg, levensverwachting, toegang tot onder andere de opkomst van rechts-populistische werk en vrije tijd. Stone zoekt de verklaring daarvoor partijen als de PVV. De auteur is somber over de toe- onder andere in een sterke organisatie van arbeid, komst en stelt zelfs dat, als de huidige, neoliberale een kernwaarde van de naoorlogse consensus. Het trend niet gekeerd wordt, Europa in 2039 – inder- welvaartskapitalisme was een ‘beloning’ voor de ar- daad: honderd jaar na het uitbreken van de Tweede beiders, maar werkte ook op een andere manier. Als Wereldoorlog – “will once again march the continent het fascisme begrepen werd als een gevolg van het into the abyss”. kapitalisme in crisis, “then regulating the capitalist economy so that all sections of society have a stake Hoewel Stone de zaken af en toe wat al te zwart- in it and benefit from it can be understood as a way wit stelt, heeft hij een zeer overtuigend boek ge- of responding to the disaster wrought by fascism, schreven, vol met prachtige observaties en zinnen preventing its repeat.” (blz. 83) als “The GDR was a corps; it remained only to bury it.” (blz. 224) Stone’s tirade tegen het uithollen van In de jaren zeventig kwam er echter een einde aan de financiering van het onderwijs, met name univer- de naoorlogse consensus, zo stelt Stone. In dat de- siteiten, maar zeker ook van de verzorgingsstaat, is cennium – volgens de auteur veel belangrijker dan overtuigend geschreven. Stone werpt al met al een de jaren zestig of ‘1968’ – werden de economie en verfrissende blik op een fascinerend onderwerp. samenleving als gevolg van de oliecrisis en de economische stagnatie opnieuw vormgegeven. Over die Martijn Lak is historicus en gespecialiseerd in de Nederlands- verandering is Stone allerminst te spreken, en zijn Duitse economische relaties. Hij publiceert regelmatig in zowel boek heeft dan ook geregeld een boze toon. De gro- Nederlandse als internationale vakbladen. te boosdoener is het neoliberalisme, dat zeker na het

Nieuw Verschenen Joris Kreutzer

The Improbable War: China, the United States and the Logic of Great Power Conflict. Christopher Coker Londen: Hurst & Co Publishers, 2014; 240 blz.; € 30,50; ISBN: 978-1-8490-4396-0

De Britse politicoloog Christopher Coker stelt in The conflict tussen China en de Verenigde Staten in geen Improbable War dat een gewapend van beider belang. Toch betekent dat niet dat er een conflict tussen de Verenigde Staten en dergelijk conflict niet kan uitbreken. de Chinese Volksrepubliek niet uitgesloten kan worden, hoe onwaarschijn- Alle grote oorlogen van de afgelopen driehonderd lijk dat nu misschien ook klinkt. In de jaar gingen in hun kern over de normen en regels lente van 1914 leek een oorlog tussen van het internationale systeem. Na het einde van de de grote staten ook onwaarschijnlijk. Koude Oorlog waren de Verenigde Staten lange tijd Toch brak er een wereldoorlog uit. de belangrijkste wereldmacht. Met de terugkeer van De lessen die uit deze oorlog getrok- China als mondiale wereldmacht krijgt de wereld op- ken worden, zijn volgens Coker vaak nieuw te maken met twee supermachten, die totaal de verkeerde. Hij noemt de neiging verschillende waarden aanhangen. In een situatie om de rationaliteit van mensen te waarin de huidige status quo tegenover een opko- overschatten één van de belangrijk- mende nieuwe speler komt te staan, is er altijd het ste vergissingen. Mensen baseren risico van conflict. Een dergelijk conflict is volgens hun handelen vaak niet op een ra- Coker te vermijden als Beijing en Washington beide tionele overweging van hun belan- een duidelijke strategie afspreken om dit te voorko- gen. En dat geldt ook voor staten. men. Maar daar ontbreekt het nu helaas aan, aldus Objectief gezien is een gewapend Coker.

September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Internationale Spectator 67 Organized Crime in Mexico: Assessing the Threat to North American Economies. Cameron H. Holmes Dulles: Potomac Books, 2014; 184 blz.; € 15,=; ISBN: 978-1-6123-4662-5

De ondergang van de grote Colombiaanse drugs- zowel in Mexico als in de zuidelijke Amerikaanse sta- kartels in de jaren ’90 van de vorige eeuw heeft er- ten. Om deze organisaties een halt toe te roepen, is toe geleid dat de Mexicaanse drugskartels steeds er volgens Holmes een nieuwe strategie nodig. Men machtiger zijn geworden. Deze Mexicaanse crimi- moet op een andere manier over het probleem gaan nele organisaties domineren nu de grootscha- denken en er moeten andere maatregelen genomen lige handel in illegale drugs. De arrestatie van worden. Holmes zoekt de oplossing in de relatie tus- belangrijke kartelleiders heeft een machtsvacu- sen de drugskartels en het bedrijfsleven. üm gecreëerd die tot een machtsstrijd heeft geleid. Het gevolg is een drugsoorlog in het noor- De drugskartels zouden de legitieme Mexicaanse den van Mexico, die naar schatting meer dan bedrijven niet meer in een wurggreep moeten kun- honderdduizend doden heeft geëist. nen houden, want hierdoor wordt de economie on- dermijnt. Omdat de Mexicaanse economie zo ver- Cameron H. Holmes, een Amerikaanse openbaar vlochten is met de Amerikaanse, heeft de wurgende aanklager, verdiept zich in de georganiseerde invloed van de drugskartels ook een negatief effect misdaad in het grensgebied van Mexico en de op de economie van de Verenigde Staten. Het inper- Verenigde Staten en beschrijft de gevolgen hier- ken van de macht van de drugskartels zal een posi- van voor beide landen. Hij stelt dat de machtige tief effect hebben voor de welvaart in beide landen. criminele organisaties die in het grensgebied ope- Hoe positief, zal afhangen van het vermogen van de reren een bedreiging vormen voor de economie, overheden om de drugskartels aan banden te leggen.

Ruling Russia: Authoritarianism from the Revolution to Putin William Zimmerman New Jersey: Princeton University Press, 2014; 344 blz.; € 22,50; ISBN: 978-1-4008-5018-1

Toen in 1989 de Berlijnse Muur viel en twee jaar later normaal autoritair systeem bewoog. Dit de Sovjetunie ophield te bestaan, hoopten velen dat autoritaire systeem ontwikkelde zich er een einde zou komen aan eeuwen van Russische na de val van de Sovjetunie tot een autocratische overheersing. Maar het Rusland van staat met meer openheid en vrijheid. de 21ste eeuw lijkt zich steeds meer van democra- In het eerste decennium van de 21ste tie af te keren. Onder het regime van Vladimir Poetin eeuw werd dit weer teniet gedaan. Het hebben Russen steeds minder in te brengen. Rusland van nu is weer op de weg terug naar een autoritair systeem. In dit boek onderzoekt de Amerikaanse politicoloog William Zimmerman de oorsprong van de moderne Na de oorsprong van het huidige Russische politiek, van de Oktoberrevolutie tot het Russische systeem beschrijft Zimmerman presidentschap van Poetin. Zimmerman beschrijft de toekomst van het Russische politieke de complexe overgang van een communistisch sy- systeem. Hij acht het onwaarschijnlijk dat steem naar een moderne republiek en legt uit waar- Rusland binnen afzienbare tijd verwordt tot om de democratisering van Rusland zou goed als een totalitaire staat, maar een democra- mislukt is. tisch Rusland vindt hij ook geen erg waarschijnlijk scenario. Zimmerman is van me- Hij stelt dat de Sovjetunie in de jaren ’30 van de vo- ning dat Rusland de komende jaren op een rige eeuw een totalitair systeem was, dat zich na de autoritaire manier geregeerd blijft. dood van Stalin geleidelijk aan in de richting van een

Beoordelingsprocedure

Afhankelijk van vakgebied en thema van de te behandelen artikelen schappelijke en redactionele maatstaven. Criteria zijn daarbij onder beoordelen ten minste vijf in- en externe redactieleden, specialisten meer, oorspronkelijkheid, relevantie, aannemelijkheid, analytische en generalisten, alle aangeboden kopij. De kernredactie en de alge- kwaliteit, alsmede helderheid en aantrekkelijkheid van opzet en stijl. mene redactie toetsen concept-bijdragen volgens gangbare weten-

68 September 2014 Jaargang 68 nr. 9 Colofon

Uitgave van Koninklijke Van Gorcum BV Abonnementenadministratie Advertenties (Assen) namens het Nederlands Instituut Koninklijke Van Gorcum BV Adverteren? Informeer naar de voor Internationale Betrekkingen ‘Clin- Administratie Internationale Spectator mogelijkheden bij de afdeling gendael’ (Postbus 93080, 2509 AB Den Postbus 43, 9400 AA Assen Verkoop Tijdschriften van Koninklijke Haag), dat samenwerkt met het Konink- tel. 0592-379555; fax. 0592-379552 Van Gorcum: [email protected] lijk Instituut voor Internationale Betrekkin- E.mail: internationalespectator@vangor- of 0592 379571. gen, EGMONT, te Brussel. cum.nl www.vangorcum.nl Foto omslag Verschijnt maandelijks en wordt uitge- Rutger van Hamersvelt geven op de grondslag van een redac- Abonnementsprijzen tiestatuut. Nederland en België: Richtlijnen voor auteurs zijn verkrijgbaar Particulier abonnement € 67,75 op het redactie-adres. Redactiebureau Instellingsabonnement € 80,50 Instituut ‘Clingendael’ Studentenabonnement € 52,25 ISSN 0020-9317 Redactie Internationale Spectator SIB Startersabonnement € 25,75 Postbus 93080, 2509 AB Den Haag CLIO Startersabonnement € 25,75 Alle in dit maandblad uitgesproken tel. 070-3245384; fax. 070-3282002 Buitenland Particulier meningen en inzichten blijven geheel E-mail: [email protected] of abonnement € 97,25 voor verantwoordelijkheid van de schrij- [email protected] Buitenland vers. www.internationalespectator.nl Instellingsabonnement € 110,95 Buitenland Niets uit deze uitgave mag worden ver- Kernredactie Studentenabonnement € 76,50 veelvoudigd en/of openbaar gemaakt Jan Q.Th. Rood (hoofdredacteur) Buitenland d.m.v. druk, fotocopie, microfilm, of op Sico van der Meer (eindredacteur) Betaling via Belgisch gironummer is welke wijze dan ook, zonder vooraf- Peter A. Schregardus (eindredacteur) mogelijk. Abonnementen worden auto- gaande schriftelijke toestemming van de matisch verlengd, tenzij voor 1 december uitgever. Algemene redactie schriftelijke opzegging heeft plaatsgehad. E. Bakker, S. Biscop, D. Criekemans, ©2014, Koninklijke van Gorcum, Assen A. Gerrits, H. Hoebeke, P. Hoebink, Losse nummers € 7,95 excl. portokosten Alle auteursrechten ten aanzien van de S. de Hoop, W. Hout, M. van Keulen, inhoud van deze uitgave worden uitdruk- G. Molier, J.C. Mulder, J.M. Nuijens, Leest u Internationale Spectator kelijk voorbehouden. C.W.A.M. van Paridon, G. van Pinxteren, liever op uw IPAD? S. Slingerland, R.A. Wessel Dat kan via: www.tablisto.nl losse nummers: € 7,99 jaarabonnement: € 49,99

Wilt u achtergronden ontdekken van actuele vraagstukken in de wereldpolitiek Al 60 jaar het enige onafhankelijke en zo uw inzicht vergroten in de complexe maandblad in Nederland en wereld van de internationale betrekkingen? Vlaanderen voor iedereen die belangstelling heeft voor actuele Abonneer u dan op www.vangorcum.nl/is ontwikkelingen in de wereldpolitiek.

www.internationalespectator.nl Film Judith Spiegel

Titel: Karama has no walls Productie: Setara Films & Hot Spot Films Regie: Sarah Ishaq Met onder meer: Abdulwahed Al Muati, Khaled Al Harazi, Saleem Al Harazi, Nasr Al Namer, Khaled Rajeh Genre: Documentaire Jaar: 2012 Speelduur: 26 min. Taal: Arabisch Ondertiteling: Engels Nu verkrijgbaar via: I Tunes (US)

De dag die Jemen zou veranderen

Op 18 maart 2011 staat Change Square in brand. Wat begint als Ook in een ander paleis wordt die avond van vrijdag 18 maart 2011 vreedzame vrijdagprotesten, eindigt in een bloedbad. Soldaten en waarschijnlijk druk overlegd. Generaal Ali Mohsin, tot dan toe Salehs baltayijas, huurlingen, wachten het einde van het vrijdaggebed af – militaire steunpilaar, grijpt het bloedbad van die dag aan om zich van dat nog wel – voordat ze het vuur openen op de demonstranten. ‘Tak Saleh af te keren. Dat heeft waarschijnlijk meer te maken met op- tak tak’, klinkt het van de omringende balkons; de jonge mannen op portunisme dan met medelijden, maar vanaf dat moment staan hij straat zitten als ratten in de val. Het resultaat: ten minste 50 doden en zijn mankrachten, grofweg de helft van het Jemenitische leger, en een land in shock. lijnrecht tegenover Saleh.

Cameramannen Nasr en Khaled waren erbij. Zij filmden het straatge- Gesteund door de ‘overloopgeneraal’ en gedreven door collectieve weld en interviewden twee vaders van omgekomen jonge mannen. woede en vastberadenheid, zwellen de demonstraties na die fatale Het levert rauwe en indringende beelden op, met her en der mooie vrijdag tot enorme proporties aan. Op 23 november 2011 is het zo- details, zoals de gele papiertjes die de demonstranten omhoog hou- ver: Saleh draagt de macht over aan zijn vicepresident en partijge- den. Die dag zou president Ali Abdollah Saleh een gele kaart krijgen: noot Abdu Rabu Mansour Hadi. De jongens die hun leven lieten heb- hij kreeg nog één kans. Aan het einde van de dag is dat wel anders. ben het niet meer meegemaakt, maar een van hun vaders verwoordt het als volgt: “Anwars leven is niet verspild, Anwar en zijn vrienden De documentaire Karama has no walls geeft niet alleen een goed ontketenden een revolutie.” beeld van het geweld van die dag, maar ook van de armoede van het land. De plastic slippers en armoedige kleding van de jongens Dit is waar de documentaire eindigt. Maar het verhaal niet. Want stralen van het scherm af. Het zijn de wanhopige jongeren die het is dat wel zo? Ontketenden Anwar en zijn vrienden een revolutie? kanonnenvoer vormen, niet de studenten die thuis zitten te twitteren. Wie ruim drie jaar later naar Jemen kijkt, kan daaraan twijfelen. Een In zoverre is Karama has no walls ook een belangrijk document. president die wel wil, maar niet kan. Een nationale dialoog van veel woorden, maar weinig daden. Een economie op sterven na dood, Wat we niet zien in de film, is het gekonkel achter de paleisdeuren, toenemende onveiligheid en een bevolking die moe is van de dagen die vrijdagavond. Wat denkt Saleh, als duidelijk wordt dat de zaak op zonder elektriciteit, zonder vooruitzicht. Change Square totaal uit de hand is gelopen? Was dit zijn bedoeling of vraagt hij zich af of dit wel zo verstandig was? Heeft hij zichzelf Regisseuse Sarah Ishaq ziet ook in dat vrijdag 18 maart 2011 welis- niet in de voet geschoten met deze actie? Dat laatste lijkt het geval. waar het einde van Saleh betekende, maar ook het “begin van een ander, wellicht catastrofaal tijdperk”. Misschien moet het eerst nog Saleh kon tot die dag – ruim een maand na het begin van de opstand veel slechter gaan, voordat het eindelijk goed kan komen, denkt ze. in Jemen – nog rekenen op de steun van het Westen. Hij had de de- Dat is volgens haar niet onmogelijk: “Ik geloof dat het Jemenitische monstranten grotendeels hun gang laten gaan, hard ingrijpen deed volk over zoveel veerkracht, spirit en vindingrijkheid beschikt, dat het hij niet. Zowel de Amerikanen als de Europeanen bleven hem steu- deze moeilijke periode aankan.” nen. Ze lieten wel doorschemeren dat ook deze president – in navol- ging van Ben Ali en Mubarak – na 33 jaar misschien maar eens het Misschien heeft ze gelijk. Onlangs verscheen de Jemenitische vari- veld moest ruimen, maar echte druk werd niet op hem uitgeoefend. ant van de video’s die wereldwijd gemaakt worden op de mega-hit Happy van Pharrell Williams. Gemaakt door een groepje getalen- Het Westen was bang dat een vertrek van de notoir onbetrouwbare, teerde filmmakers straalt Happy Yemen optimisme, humor, durf en maar niet overreligieuze, Saleh zou leiden tot een machtsovername bevrijding uit. En dat is, drie jaar na de dag die door Karama has no van islamitische hardliners. Saleh was, vooral voor de Amerikanen, walls zo mooi in beeld wordt gebracht, een lichtpuntje. “Een bloeme- belangrijk in de strijd tegen al-Qaida. Of een nieuw regime zijn gren- tje in het asfalt,” zouden de Jemenieten zeggen. zen ook zou openstellen voor Amerikaanse drones en marines was nog maar de vraag. Judith Spiegel is correspondent voor (o.m.) NRC, NOS, Elsevier, VPRO en schrijfster van Een hoofddoek tegen kogels, een boek over Na die vrijdag begint de steun af te brokkelen. Het zal weliswaar nog Jemens opstand en de aanloop daar naartoe. maanden, een aanslag op zijn leven en eindeloze onderhandelingen met de Saoedi’s duren, tot Saleh gaat. Maar hij gaat. Voor de regisseuse van Karama has no walls, Sarah Ishaq, staat het als een paal boven water: “Die vrijdag was het begin van het einde van het autocratische, corrupte en onderdrukkende Saleh-tijdperk.” Deze rubriek staat onder redactie 70 van AnneSeptember Marinussen. 2014 Jaargang Voor ideeën 68 nr. 9en suggesties: [email protected]